19
ОЛОН УЛСЫН УЛААНБААТАРЫН ИХ СУРГУУЛЬ МОНГОЛ СУДЛАЛЫН ТЭНХИМ Ìîíãîë õýë бичиг, найруулгазүй Лекц 1 УДИРТГАЛ: Монголчуудын бичиг үсгийн түүх Монголын утга зохиолын хэл ба нутгийн аялгуу

Lecture 1 a

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Lecture 1 a

ОЛОН УЛСЫН УЛААНБААТАРЫН ИХ СУРГУУЛЬ МОНГОЛ СУДЛАЛЫН ТЭНХИМ

Ìîíãîë õýë бичиг, найруулгазүй Лекц 1

УДИРТГАЛ:Монголчуудын бичиг үсгийн түүх

Монголын утга зохиолын хэл ба нутгийн аялгуу

Page 2: Lecture 1 a

Монгол бичигУйгур гаралтай монгол бичгийн анхны

дурсгалууд: 1227 он – Чингисийн чулууны бичиг1240 он - Монголын Нууц Товчоо

Монгол бичгийн үүслийг:Эðäýìòýí À.Ëóâñàíäýíäýâ - V çóóí Эрдэмтэн Ì.Í.Îðëîâñêàÿ - VII çóóíАêàäåìè÷ Ä.Òºìºðòîãîî - IX-X çóóíЭðäýìòýí Ö.Øàãäàðñ¿ðýí - VI-VII çóóí

Page 3: Lecture 1 a

Академич Д.Төмөртогоо:Àêàäåìè÷ Ä.Òºìºðòîãîî “Ìîíãîë õýëíèé ò¿¿õýí õýëç¿é” íîìоíдîî:

“Ìîíãîë÷óóäûí äýýä ºâºã, òóõàéëáàë, ýðòíèé Õ¿íí¿, Ñÿíüáè, Æóæàí, Òîáà, õîæèì Õÿòàí÷óóä èõ òºëºâ õÿòàä óòãûí áè÷èãò òóëãóóðëàñàí ¿ñýã áè÷èãòýé áàéñàí òóõàé ò¿¿õýí ñóðâàëæ áè÷ã¿¿äýä òýìäýãëýñýí áàéíà… Åð ìîíãîë÷óóäààñ îëîí çóóí æèëèéí òóðø áîëîâñðóóëàí õýðýãëýñýýð èðñýí áè÷èã ¿ñãèéí äîòðîîñ áè÷ãèéí õýëíèé õýðýãöýý øààðäëàãûã õàìãèéí îëîí æèë òàñðàëòã¿é õàíãàñààð ºä㺺 õ¿ð÷ èðñýí ãîë íî¸í íóðóó íü ñîãä-óéãóðûí ¿ñýãò òóëãóóðëàñàí áè÷ãèéí õýë áºãººä ÿâààíäàà íèéò ìîíãîë òóóðãàòíû áè÷ãèéí õýë áîëîí õýâøèí òîãòæýý. …Ìîíãîë áè÷ãèéí õýë ¿¿ñýí á¿ðýëäñýí öàã ¿å íü ãàäààä íºõöºëººðºº ÷, äîòîîä îíöëîãîîðîî ÷ áàðàãöààëáàë, IX-X çóóíû ¿åä õàìààðàãäàæ áàéíà.” õýìýýæýý.

Page 4: Lecture 1 a

Худам монгол бичиг

Page 5: Lecture 1 a

Дөрвөлжин бичиг – 1269

Хөх Монгол (Юань) улсын төрийн бичиг бөгөөд Хубилай хааны зарлигаар Төвдийн Пагва лам Лодойжалцан зохиожээ. Дүрсийн хувьд төвд үсэгт, зурлага, бичлэгийн хувьд монгол бичигт суурилсан үет үсэг юм.

Page 6: Lecture 1 a

Али гали үсэг - 1587Төвд, санскрит хэлний үгсийг галиглан

тэмдэглэх зорилгоор Харчины Аюуш гүүш зохиожээ.

“Али” нь эгшиг, “гали” нь гийгүүлэгч гэсэн утгатай санскрит үг.

Page 7: Lecture 1 a

Манж бичиг - 1599

Манжийн төрийг үндэслэн байгуулагч Нурхач хааны зарлигаар хэрэглэж байсан.

Page 8: Lecture 1 a

Тод бичиг - 1648Дөрвөн ойрд, түүнчлэн бүх монгол туургатныг улс төр, бичиг соёлын хувьд нэгтгэх зорилгоор Ойрадын лам Зая бандида Намхайжамц зохиожээ. “Монгол бичгийг тодорхой нарийн тэмдэглэх” гэсэн утгатай.

Page 9: Lecture 1 a

Соёмбо бичиг 1686Төр, шашныг хослон баригч Халхын өндөр

гэгээн Занабазар монгол, төвд, санскрит хэлний үгийг тэгш тэмдэглэх зорилгоор зохиосон ажээ.

Page 10: Lecture 1 a

Хэвтээ дөрвөлжин бичиг - 1686Өндөр гэгээн Занабазар монгол, төвд,

санскрит хэлний үгийг тэгш тэмдэглэх зорилгоор соёмбо үсгээс арай хялбар дүрс бүхий энэ цагаан толгойг зохиосон ажээ.

Page 11: Lecture 1 a

Вагиндра үсэг - 1905

Монгол хэлний буриад аялгуу, орос хэлний үгийг тэмдэглэх зорилгоор Буриадын лам Агваандорж зохиосон ажээ.

Page 12: Lecture 1 a

Латин бичиг - 1930Ам, бичгийн хэлний ялгааг багасгах,

дэлхийн шинжлэх ухааны жишигт нийцэх зорилгоор хэрэглэх шийдвэр гаргаж байсан ажээ.

Page 13: Lecture 1 a

Кирил бичиг - 1941

Ам, бичгийн хэлний ялгааг багасгах, бүх нийтийг бичиг үсэгтэй болгох зорилгоор авч хэрэглэсэн. Тэр зорилготоо ч хүрч бүх нийтээр бичиг үсэгтэн орон болсон.

Page 14: Lecture 1 a

Монголчуудынбичиг үсгийн түүх

Page 15: Lecture 1 a

Монголын утга зохиолын хэл буюу

монгол үндэсний хэлУлс төр, соёл, шинжлэх ухааны бүхий л

салбарт хэм тэгш үйлчилдэг; харьцангуй боловсорч тогтворжсон; зөв дуудах, бичих, найруулах болон үгийн сангийн хэм хэмжээ бүхий; аман ба бичгийн хэлбэртэй үндэстний хэлийг тухайн улс орны утга зохиолын хэл гэнэ.

Page 16: Lecture 1 a

Ìîíãîëûí áèëã¿¿í íîì÷, èõ áè÷ãèéí õ¿í Áÿìáûí Ðèí÷èí “Мÿíãà ãàðóé æèëèéí ò¿¿õòýé ìîíãîë áè÷ãèéí õýë íü ñàÿ ãàðóé ¿ãòýé, àðäûí àìàí õýëíèé ¿ãèéí ç¿éëòýé íèéëýýä ãóðâàí ñàÿàñ íààøã¿é ¿ãòýé ãýæ áîäîõîä õ¿íèé ñýòãýë îþóíä îðäîã á¿ãäèéã íýâòð¿¿ëýõýä ¿ãýýð äóòàõã¿é” ãýæ òýìäýãëýñýí íü áóé.

Ìàíàé äýëõèéä 6000 ãàðóé õýë áàéäàã ãýõ áºãººä ¿¿íýýñ çºâõºí ãóðàâíû íýã îð÷èì íü ººðèéí ¿íäýñòíèé áè÷ãèéí õýëòýé àæýý.

Page 17: Lecture 1 a

Халх

 

Page 18: Lecture 1 a

Монгол хэлний аялгуунууд

Page 19: Lecture 1 a

Халх аялгуу – утга зохиолын хэлний суурь аялгуу

Хамгийн өргөн уудам газар нутагт суурьшсан

Хамгийн олон хүн ам ярилцдагБусад аялгуунуудын дундаж шинжтэйХөгжлийн гол баримжаа болдог буюу зөв

бичих, найруулах дүрэм журам суурилсан.