Nafar Lapurtarra

Jone Narbaiza eta Nora Garcia

Deskribapena

Euskara nafarra eta erdialdekoa

bezala, nafar-lapurtarra ere bereizgarri

gutxikoa da. Egiturari dagokionez, gaur

egun batasun eta berdintasun handiko

agertzen zaigu, baina

hori, gehienbat, azken hamarkadotako

bilakaeraren ondorioa da.

Azpieuskalkiak

Bi azpieuskalki bereizten dira: Sortaldekoa eta Sartaldekoa.

• Sartaldekoa: Itsasbazterrean hasi eta Ahetze, Senpere eta Ainhoa bitartekoahartzen du.

• Sortaldekoa:Nafarroa Behere osoa eta Lapurdiko ekialdea hartzen du, zehatzago, Aturrialdeko eta Hazparnekoeskualdeak

Azpieuskalki bi horietaz

gainera, nortasun beteko hizkera biegon

dira, eta gaur egun ere oraindik nola edo

hala badira:

Amikuztarra: Nafarroa Behereko

gainerako hizkeretatik zerbait bereizita

eta Zuberoakotik gertu egon da.

Kostatarra: Lapurdiko itsasbazterrean

mintzatu da eta eskualde horretako

bizilagunek hartu-eman estua eduki dute

Gipuzkoako eta Nafarroako auzoekin.

Fonetika

• Euskalkiaren ezaugarriak

• Euskalkiaren eremu gehienean arrotzada i bokalak eragindakobustidura : edozoini, gainetik... Gauregun, dena dela, bustidura saihesteak ezdauka indarrik eta bere horretan uzten dirafrantsesetik sartutako hotsbustiak: kallatu (fr.cailler) 'gatzatu', kanpaña (fr. campagne) 'landa'... Bustidura ezari dagokionez, euskalkiarenbazter biak dira salbuespena: NafarroaBehereko ekialdea eta, batez ere, Lapurdikoitsasbazterreko hizkera.

• Hitz hasieran x- izatea da euskalki

honen beste bereizgarri bat, tx- izaten

delako gainerako euskalkietako

ordaina: ximino, xingarra 'urdaiazpikoa'

, xirula, xistu, xoko... Maileguak ere

horrela egokitu

dira: xanpiñona, xantza (fr. chance)

'zoria'...

Morfologia

• Izenaren morfologia

• Nehor 'inor' (eta nehork, nehori, nehun...) tankerako izenordainak erabiltzendira.

• -ño da euskalki honetako atzizki txikigarriohikoa: baño 'bakarra', begiño, haurño, irriño...

• Erdal -on amaiera -oin egiteko joera izan da eremu gehienean: arrazoin, botoin, garratoin 'arratoi'... Dena dela, mailegu berrizenbaitetan -on ere bada hizkera batzuetan, frantsesean bezala: balon, bonbon...

• Euskalki honen bereizgarria da -aia amaiera izatea mailegu zaharretan(nahiz eta gaur egun Euskal Herri osoanzabaldu den euskara batuareneraginez): bisaia 'aurpegia',domaia 'zoritxarra', kuraia 'kemena', langoaia 'hizkuntza', piaia 'joan-etorria'... Arau hau ez da dagoeneko emankorra, -adxa egitendelako maileguberrietan: afitxadxa'iragarkia', brikoladxa 'brikolajea'...

Lexikoa

• Aldaerei dagokienez, honako hauek

erabiltzen dira euskalkiaren eremu

gehienean: ahantzi'ahaztu', arno 'ardo',

ba (eta bai), biper 'piper', botoila 'botila'

, buraso 'guraso', elgar 'elkar',ereman 'e

raman', eskuara 'euskara', fruitu 'fruta',

giristino 'kristau', hogoi 'hogei', irrisku'

arrisku', jakintsun 'jakintsu', kondatu 'k

ontatu', saindu 'santu', ...

• Lexikoari dagokionez, honako hitz hauek diraeuskalkiaren bereizgarri, den-denak erabiltzen ezbadira ere haren eremuosoan: altxagarri 'orantza, legamia', auzapez 'alkatea', azantz / harrabots 'hotsa, zarata', babazuza 'kazkabarra', biziki 'oso', buruil 'iraila', elkor 'gor' adierarekin, fitsik 'ezer', gako 'giltza' adierarekin, guri 'bigun' adierarekin, kalapita 'iskanbila',ortzantz 'trumoia', otto 'osaba', pairatu 'eraman, jasan', parada 'aukera, beta', pittika'antxumea', sehi 'zerbitzaria', urririk 'doan',urtzintz 'usina', xingar 'urdaiazpikoa...

Piarres Lafitte

Luhuso, Lapurdi, 1901eko maiatzaren 21a -Baiona, Lapurdi, 1983

Bizitza

Luhusoko Salaberrian jaioa, aita jatorri gaskoia zuen baigorriarra eta ama uztariztarra izan zituen; zazpi urte zituela umezurtz gelditu zen, eta osaba-izeben etxean hezi zuten Ithorrotze-Olhaibin. Izeba bearnesak ez zekien ez euskaraz ez frantsesez eta hori dela eta okzitaniera ikasi eta euskara nahiko ahaztuta utzi zuen. 1912an Belokeko monasterioan sartu zen eta 1919an Uztaritzekoan; orduan berreskuratu zuen hizkuntza. Lafittek berak aitortzen zuenez, Jean Saint Pierre artzapezpikuaren eraginez egin zen euskaltzale eta abertzale. Hark ematen zizkion hegoaldeko aldizkari abertzaleak. Baionan jarraitu zituen ikasketak.

Idazlanak

• Alor asko ukitu zituen Lafittek bereidazlanetan: ezin konta ahala artikulueman zituen argitara (Patri Urkizuk, 1990ean, Euskal Literaturaz izenburu pean bildu eta argitaratu zituen euskarazidatzitako batzuk); besteren lanak bildueta argitaratu zituen (Salvat Monho, Piarres Ibarrart, MañexEtxamendi,…); euskalliteraturaren antologiak egin zituen(1931, Eskualdunen Loretegia).

1983an Euskaltzaindiak Lafitteren

omenez liburu bat kaleratu zuen 50 bat

ikertzaileren lanekin. 1993an Serge

Monier-ek Lafitterekin izan zituen

solasaldietatik abiaturik liburu bat

argitaratu zuen, oroitzapen liburu

gisa (Le père

Lafitte, entretiens, souvenirs avec Serge

Monier).

BEHIN BATEZ JOAN NINDUZUN

• Behin batez joan ninduzunIsturitzeko plazalat,andre eder bat ikusi nuendantza-buruan zohala.Atsoño bati galde egin nion:- Nongoa da andre eder hori?- Murde Beltzuntze, hori duzuAgerreko alaba.- Agerreko anderea,hitz batez adi nezazu:zure alaba Kattaliñañoemaztetako indazu.- Ene alaba Kattaliñañohitz emanikan dagozu:haren ondoko pupuñañoa,jauna, plazer baduzu.-Ai-ei-ai-ei penaz etaai-ei-ai-ei dolorez;eiherala joan behar etaMurde Beltzuntzen beldurrez.

• -Habil hortik, ergel xarra!ez dun Beltzuntzen perilik?ihizira joana ziagongoizean goiztto jeikirik;goizean goiztto jeikirik etabere orak harturik.- Kattaliñaño, norat xoaxixuhaur hola bakarrik?- Eiherala, Murde Beltzuntz,nihaur honela bakarrik.- Kattaliñaño, nahi duxuianik emanikan lagunik?- Lagunak nik ukaitekotzneure aitamek emanik.- Kattaliñaño, baldin banakinor duxun eskolatzaillia,paga ere nezakexuxure eskolasaria.- Ene eskolatzaillea daherriko jaun bikaria,aitamez pagatuia daene eskolasaria.