O SOLO

Conceptos

Edafoloxía: ciencia que se ocupa do estudo do solo.

Solo: capa superficial da codia terrestre.É unha formación natural da superficie terres-tre que se compón de elementos nos tres estados:

- sólidos: * materia ou fracción mineral: aportada pola rocha nai a través de proce- sos de alteración e disgregación físicos e químicos.

* materia ou fracción orgánica: viva ou procedente da descomposición dos restos de seres vivos vexetais e animais (raíces, fungos, bacterias, vermes, insectos, …)

- líquidos: auga.É unha solución complexa con abundantes nutrientes.

- gasosos: gases ocupando os poros.O aire proporciona osíxeno e CO2.Xunto coa auga ocupa os espazos porosos do solo entre as partículas sólidas.

Rocha nai: é o material litolóxico orixinal (granito, calcaria, arxila, …), o substrato mineral a partir do cal se forma o solo.

Inflúe na súa:

* cor.

* textura: o tamaño das partículas que o compoñen.

* estrutura: forma en que se agrupan as partículas do solo en fragmentos maio- res.

* permeabilidade: capacidade do solo de permitir a filtración de auga e de gases a zonas máis profundas.

* acidez: en función das concentracións de H (hidróxeno) nos coloides do solo. Mídese co pH (“potencial de hidróxeno”) que é un indicador da concen- tración de ións hidróxeno nos coloides do solo, determinando o seu grao de acidez ou de alcalinidade. Emprégase unha escala de 1 a 14, onde os valores inferiores a 7 indican acidez e os superiores alcalinidade.O pH dun solo é un factor de gran importancia á hora de determinar a vexetación que se pode asentar nel

ou as súas posibilidades agrarias. Os solos cun índice de pH 1, 2 ou 3 son moi ácidos; 4 ou 5 acidez media pouco ácidos os de 6 ou superiores (Galicia: pH 4-6; correción: cal)

Perfil do solo: conxunto de “capas” ou horizontes que forman un solo.

Horizonte: son cada unha das capas individualizadas (con características físicas, químicas e bioló-xicas ben diferenciadas).Son observables nos cortes ou seccións verticais dun solo desde a super-ficie.

Posto que os procesos de formación do solo prodúcense desde a superficie hacia o interior, a configuración tipo dos sucesivos horizontes sería, de xeito paradigmático:

* Horizonte A: en superficie.Distínguense varias capas:

- A0: capa superficial, composta por follaxe e restos orgánicos pouco descom- postos.É o único horizonte 100% orgánico.

- A1: segunda capa, de cor escura, formada pola materia orgánica en descompo- sición, o humus.

- A2: terceira capa, de cor máis clara, composta de materia mineral mezclada con algo de materia orgánica.Aquí as partículas máis finas son arrastradas pola auga que tamén disolve compoñentes orgánicos e transpórtaos a capas profundas (proceso de lixiviación)

* Horizonte B: de cor máis intensa.Ten unha capa de alteración en contacto co horizonte C (rocha nai meteorizada) e unha capa de acumulación de substancias lixiviadas procedentes do horizonte A.

* Horizonte C: formado pola rocha nai meteorizada, é dicir, alterada e disgregada pola acción dos axentes atmosféricos.

* Horizonte D: rocha nai consolidada, non meteorizada, sen alterar.

Meteorización: define o proceso de transformación e descomposición das rochas.Distínguese:

- meteorización mecánica ou fragmentación física: procesos de gelifracción, descompresión, expansión térmica e actividade biolóxica.

- meteorización química ou alteración química: mediante procesos de disolución, oxidación e hidrólise.

Lixiviación: proceso de arrastre, pola auga de chuvia, dos materiais solubles dos horizontes su- perficiais do solo hasta horizontes máis profundos.A súa intensidade depende do vo- lume das precipitacións (se son demasiado intensas pode conducir a un empobrece- mento do solo)

HORIZONTES DO SOLO

Procesos de meteorización da rocha nai

Procesosdelixiviación

HORIZONTES DO SOLO

Tipos de solo segundo criterio xenético (polos procesos e factores que os orixinaron, fundamentalmente clima e litoloxía)

* Solos zonais ou clímax: son solos evolucinados, creados pola influencia do clima.Re- presentan, xeralmente, unha situación de edafoclímax ou equilibrio co medio natural.

* Solos azonais: son solos inmaduros, con características pouco definidas debido a que son solos xóvenes ou moi afectados pola erosión.Poden existir en cal- quer clima.

* Solos intrazonais: dependen, en maior medida, da rocha nai, o drenaxe ou a topo- grafía, mentras o factor climático importa menos.

Factores

O solo é unha capa dinámica, en constante cambio e evolución.

Considérase un elemento fundamental da paisaxe xeográfica, que fai posible o desenvolvemento da vexetación natural e que é soporte das actividades económicas

da agricultura, a ganadería e a explotación forestal.

FÍSICOS:

* A rocha nai

* O clima: considérase actualmente o principal condicionante do solo.O réxime termopluvio- métrico inflúe decisivamente:

- no tipo de meteorización (mecánica ou química) e na velocidade e profundidade da mesma: as precipitacións e temperaturas altas favorecen a descomposi- ción química da rocha nai e aumentan a velocidade de descomposición da materia orgánica.

- nos procesos de lixiviación: cando as precipitacións son excesivas, moitas subs- tancias son arrastradas ou filtradas hacia horizontes máis profundos e redú- cese a fertilidade do terreo.

* A topografía: inflúe na profundidade e potencia (espesor) dun solo.En zonas de pendentes pronunciadas, os solos tenden a desenvolverse pouco: son solos delgados ou, incluso, inexistentes. As mellores condicións danse en superficies chairas ou suavemente ondula- das que presenten unha boa drenaxe, onde se acumulen os materiais e a ero- sión sexa menor. Ademais, a orientación do relevo, en interacción co clima, condicionan o ca- rácter do solo.

BIOLÓXICOS: (os seres vivos)

* As plantas e os animais interveñen decisivamente sobre as características fisicoquí-micas do solo.

* as plantas poden empobrecer e acidificar os solos (coníferas) ou enriquecelo, ache-gándolles bases captadas pola súas raíces (frondosas)

* a microflora (bacterias e fungos) descompón a materia orgánica e crea o humus (do que depende, en gran medida, a súa fertilidade.

* os animais (lombrices, roedores, insectos, …) remóveno e contribúen á súa aireación

* o ser humano é, en sí mesmo, un factor biolóxico: pode destruír, alterar ou mellorar, coas súas actuacións os solos.

O TEMPO:

* é factor determinante posto que a formación dun solo é un proceso lento que se de-senvolve ao longo de séculos ou de miles de anos.É esta unha compoñente esencial de todos os procesos xeolóxicos.

* a evolución dun solo arranca da alteración da rocha nai.A partir disto, e segundo o seu nivel de evolución, distínguense:

- solos xoves, novos ou incipientes, esqueléticos e pouco desenvolvidos, que aínda non completaron a súa evolución.

- solos maduros e evolucionados, resultado dun proceso de miles de anos.

Tipos de solo

Esquema Terra parda húmida - Rochedo silíceo Rankers Clima oceánico Terra parda calcaria - Rochedo calcario Terra fusca* Solos zonais - Rochedo silíceo = Terra parda meridional

Solos vermello mediterráneo - Rochedo calcario Terra rossa Clima mediterráneo - Arxilas e margas = Vertisolos ou terras negras

- Áreas mediterráneas = Serosem ou solo gris sub- de clima estepario desértico

* Solos azonais (inmaduros, de características non ben definidas, nos que non é doado diferenciar os horizontes)

Pardo - calcarios

Renzinas Aluviais* Solos intrazonais Encharcados

Areentos

Salinos

Volcánicos

Solos zonais

Clima oceánico

Trazos xerais:

* evolucinados.

* ricos en materia orgánica.

* ácidos: as constantes precipitacións arrastran as bases da superficie cara aos estratos

inferiores (lixiviación) Esta acidez acentúase cando: - a rocha é silícea. - a vexetación natural se substitúe por espe- cies como o piñeiro ou o eucalipto.

* os solos ácidos requiren fertilizado para o seu aproveitamento agrícola e cal para neutralizar a acidez.

Sobre rocha silícea: (incremento da acidez)

* Terra parda húmida: - tipo dominante (o máis extendido)

- aparece en: Galicia, occidente asturiano e no Sistema Central.

- en xeral, son bos solos para o cultivo en zonas chas: hai que contrarrestar a acidez con cal.

- en zonas con pendente: pastizais.

Viñedos sobre terra parda húmida no Bierzo Perfil de terra parda húmida

* Rankers:

- sitúanse en zonas máis altas ou con acusada pendente.

- xunto coas terras pardas, son os que presentan maior extensión neste ámbito.

- sometidos a forte erosión: de aí a súa escasa evolución e espesor.

- o horizonte orgánico A, pobre en humus, repousa directamente sobre os horizon- tes C ou D.

- só son aptos para pastos/bosques, non para cultivo.

Ranker sobre pizarras Landa sobre ranker

Sobre rocha calcaria: (menor acidez do solo)

* Terra parda calcaria:

- tipo dominante: parte oriental da C. Cantábrica, Montes Vascos e no Pireneo Cen- tral onde alterna coa terra parda húmida.

- lixeiramente básica e rica en humus.

- excelentes rendementos en determinados tipos de cultivos (feixóns – cast. judías – e millo) ou en prados permanentes.

- nas áreas de maior pendente: bosques de frondosas.

Paisaxe sobre terra parda calcaria Terra parda calcaria

* Terra fusca:

- sobre calcarias duras e en zonas montañosas e húmidas: sectores orientais da Cor- dilleira Cantábrica e Montes Vascos.

- o seu horizonte A soe ser moi delgado e facilmente erosionable.

- principal dedicación: forestal.

Terra fusca Paisaxe sobre terra fusca

Clima mediterráneo

Sobre rochedo silíceo:

* Terra parda meridional:

- variedade árida da terra parda húmida.

- ocupa unha ampla zona do zócalo paleozoico no oeste peninsular.

- solo pobre pola súa acidez.

- escaseza de humus.

- estrutura solta, polo que erosiónase con facilidade.De feito, en moitas zonas ató- panse degradados pola intensa erosión (basicamente antrópica)

- dedicación: devesas de aciñeira e sobreira, pasteiros pobres ou cereais se se enga-

de cal e se fertiliza.

Paisaxes sobre terra parda meridional (Estremadura)Terra parda meridional

Sobre rochedo calcario:

* dominantes na área climática mediterránea.

* os solos teñen un horizonte arxiloso, resultado da lenta disolución da calcaria,.

* cor avermellada, debido ao óxido de ferro.

* fertilidade: diversa.

* Solo vermello mediterráneo:

- rico en nutrientes.

- presenta, no horizonte B, un horizonte de acumulación de arxilas, dunha cor ver- mella característica.

- defínese como boa terra de labor, apta para case todo tipo de cultivos.

* Terra rossa:

- sobre calcarias duras.

- horizonte arxiloso repousando directamente sobre a rocha nai.

- frecuentes afloramentos da rocha nai, o que difuculta o laboreo e, sobre todo, a mecanización.

- dominan matogueiras , bosques de devesa ou cultivos arbóreos (amendoeira, oli- veira)

Sobre arxilas e margas:

* fórmanse os vertisolos (vertisoles, do latín vertere: dar a volta) ou terras negras:

- formados por arxilas expansivas que se contraen cando se secan e se inchan cando se hu- medecen: durante o verán, ao se contraer, ábrense gretas, que se enchen con materiais da superficie. na época húmida, cando a arxila se incha e se dilata, os materiais que enchen as gretas actúan como cuñas e provocan tensións tensións internas que ocasionan o volteo e remoción do solo.

resultado deste proceso é á renovación constante do solo e a súa fertilidade.

- son dos solos máis fértiles de España: usados para todo tipo de cultivos, agás os arbóreos, para os que, debido ao seu alto contido de arxilas, non son aptos.

- localización: val do Guadalquivir, Terra de Barros (Badajoz) ou a conca de Pamplona.

VertisolesTerra negra

Áreas mediterráneas de clima estepario: sureste peninsular ou val medio do Ebro

* predomina o solo gris subdesértico ou serosem:

- de cor gris clara.

- a elevada aridez reseca estes solos.

- ricos en calcaria e pobres en humus e materia orgánica pois a vexetación que soporta é es- casa e aberta e deixa grandes espazos sen cubrir: isto determina, ademais, que sufran unha intensa erosión.

- aproveitamento:

en secaño: moi pobre, aínda que no val medio do Ebro, se as precipita- cións de primavera son suficientes, pode dar boas colleitas de cereal.

en regadío: é mais fértil, aínda que acusa fácil salinización (pola inten- sa evaporación destas áreas)

Solo gris subdesértico

Os Monegros

Almería

Solos azonais

* son solos inmaduros, con características e perfil non ben definidos, nos que apenas é posible diferenciar os horizontes.

* tipos fundamentais:

regosoles: formados por materiais moi soltos.

litosoles: solos esquléticos, moi pedregosos, característicos de zonas de topo- grafía con forte pendente.

* forman enclaves illados no territorio peninsular.

Regosol Litosol

Solos intrazonais

* teñen un perfil ben definido que contrasta co do contorno.

* inflúen na súa formación factores locais distintos do clima.

* os máis habituais en España son os pardos calcarios e as rendzinas, sobre rochedo calcario (con abundante contido en carbonato cálcico).Permiten cultivos leñosos, cereais, leguminosas e, ben regados, hortas.

* Solos pardo – calcarios:

- sobre calcarias.

- exténdense sobre boa parte do territorio peninsular e o arquipélago balear.

- erosionados, pobres en humus, pouco profundos e con escasa alteración química.

- aproveitamento: cultivo da vide e do olivo.Só nas zonas nas que os solos son máis profundoscultívanse cereais e leguminosas.

* Rendzimas:

- solos xóvenes.

- pobres en humus.

- formados sobre rochas calizas en áreas secas.

- ocupan as grandes depresións fluviais.

- aproveitamento: tradicionalmente orientáronse ao cultivo de cereal.

* Outros:

Aluviais: nas beiras dos ríos.Cultivos de regadío (horta) e pastos.

Encharcados: en zonas endorreicas.Pobres en nutrientes.

Areentos: áridos e improdutivos, xa que as precipitacións infíltranse.

Salinos ou halomorfos: propios das marismas ou de zonas onde a intensa evapora- ción fai precipitar os sales contidos na auga.

Volcánicos: fundamentalmente basálticos, en gran parte improdutivos.

Encharcados

Tablas de Daimiel Encharcado

Salinos

Aluviais (fluvisoles)

Volcánicos

Cultivo de viñas sobre solo volcánico en Lanzarote

Cultivo en bancais sobre solo volcánico en La Gomera