Het ontstaan van het Het ontstaan van het planetenstelselplanetenstelsel

De ouderdom De ouderdom GeboorteweeënGeboorteweeën

De oorzaak De oorzaak

C. de Jager C. de Jager

Acht planeten in ons Acht planeten in ons planetenstelsel planetenstelsel (en heel veel dwergplaneten, rotsblokken en (en heel veel dwergplaneten, rotsblokken en stenen)stenen)

Wat is een planeet?Wat is een planeet?

• Een hemellichaam dat in een baan om een ster Een hemellichaam dat in een baan om een ster beweegt (een satelliet van een planeet – zoals beweegt (een satelliet van een planeet – zoals onze maan – is dus geen planeet) onze maan – is dus geen planeet)

• Moet zodanige massa hebben dat er geen interne Moet zodanige massa hebben dat er geen interne kernreacties kunnen optreden, want dan is het kernreacties kunnen optreden, want dan is het een ster (massa moet kleiner zijn dan 2 x 10een ster (massa moet kleiner zijn dan 2 x 102828 kg) kg)

• Moet voldoende massa hebben om een min of Moet voldoende massa hebben om een min of meer ronde vorm te krijgen (massa groter dan 3 x meer ronde vorm te krijgen (massa groter dan 3 x 10101919 kg) kg)

• Moet zodanige baan en massa hebben dat hij niet Moet zodanige baan en massa hebben dat hij niet uit zijn omloopbaan kan worden getrokken door uit zijn omloopbaan kan worden getrokken door een andere planeet; m.a.w. stabiele baan vereisteen andere planeet; m.a.w. stabiele baan vereist

Ons planetenstelsel: Beweging Ons planetenstelsel: Beweging in vlakke schijf; de in vlakke schijf; de binnenplanetenbinnenplaneten

Het binnenste deel van het Het binnenste deel van het planetenstelsel planetenstelsel (zie ook de planetoïden (zie ook de planetoïden

en de ‘Trojanen’ en ‘Grieken’ in de baan van Jupiter)en de ‘Trojanen’ en ‘Grieken’ in de baan van Jupiter)

Het buitenste deel met de Trans Het buitenste deel met de Trans Neptunus Objecten (TNO’s) waaronder Neptunus Objecten (TNO’s) waaronder

de Kuiper gordel)de Kuiper gordel) Ook Pluto is een TNOOok Pluto is een TNO

Tot ver daarbuiten (tot ca. 150 000 Tot ver daarbuiten (tot ca. 150 000 AE): de Oortwolk met tegen de biljoen AE): de Oortwolk met tegen de biljoen ijswereldjesijswereldjes

Samengevat: de 4 Samengevat: de 4 componenten van ons zonne- componenten van ons zonne- (planeten-)stelsel(planeten-)stelsel• Acht planetenAcht planeten• De planetoïden; hoofdzakelijk in banen tussen die De planetoïden; hoofdzakelijk in banen tussen die

van Mars en Jupiter; alle kleiner dan ca. 1000 km; van Mars en Jupiter; alle kleiner dan ca. 1000 km; grootste zijn Ceres en Vesta; grootste zijn Ceres en Vesta; ~ 2~ 200 000 bekend00 000 bekend

• De Trans Neptunus objecten (omvat de Kuiper gordel De Trans Neptunus objecten (omvat de Kuiper gordel en objecten zoals Pluto); nu meer dan 1250 bekend en objecten zoals Pluto); nu meer dan 1250 bekend

• Zonnestelsel is min of meer plat systeem waarbij Zonnestelsel is min of meer plat systeem waarbij ‘alle’ objecten in dezelfde richting lopen en wentelen ‘alle’ objecten in dezelfde richting lopen en wentelen met enkele uitzonderingen, vooral in de TNO’s met enkele uitzonderingen, vooral in de TNO’s

• Op zeer grote afstand: de Oortwolk; ca. 10Op zeer grote afstand: de Oortwolk; ca. 101212 kometen kometen

Hoe is dit alles ontstaan?Hoe is dit alles ontstaan?

Eerst: een blik op sterren in Eerst: een blik op sterren in wording, protoplanetaire schijven wording, protoplanetaire schijven bij andere sterren en de zoektocht bij andere sterren en de zoektocht naar planeten bij andere sterrennaar planeten bij andere sterren

Een gebied van stervorming; de Een gebied van stervorming; de Omega nevel; gas klontert samen tot Omega nevel; gas klontert samen tot sterrensterren

Tientallen miljoenen jaren later: vele sterren Tientallen miljoenen jaren later: vele sterren zijn ontstaan en de zwaarste ervan al zijn ontstaan en de zwaarste ervan al geëxplodeerd. De nevel N44 in de Grote geëxplodeerd. De nevel N44 in de Grote Magellaanse WolkMagellaanse Wolk

Planeten ontstaan in vlakke, traag draaiende Planeten ontstaan in vlakke, traag draaiende gasschijven. De gas- en stofwolk om HD gasschijven. De gas- en stofwolk om HD 6100561005

Stofring om HD216915. Is het gas Stofring om HD216915. Is het gas hier al tot stof of ijs hier al tot stof of ijs samengeklonterd?samengeklonterd?

Proplyden in de Orion nevelProplyden in de Orion nevel (proplyde = protoplanetaire schijf)(proplyde = protoplanetaire schijf)

Gasschijf met planeet om de Gasschijf met planeet om de ster Beta Pictoris. Jupiter-ster Beta Pictoris. Jupiter-achtig objectachtig object

PlanetesimalenPlanetesimalen

• In een protoplanetaire schijf vormen zich In een protoplanetaire schijf vormen zich objecten door samenvoegen van gas tot stof objecten door samenvoegen van gas tot stof en tot stenen en zo voort. en tot stenen en zo voort.

• Wanneer ze groter zijn dan ca. een km is hun Wanneer ze groter zijn dan ca. een km is hun aantrekkingskracht voldoende om verder te aantrekkingskracht voldoende om verder te groeien door aantrekking van meer stofdeeltjesgroeien door aantrekking van meer stofdeeltjes

• Vragen: zijn deze Vragen: zijn deze planetesimalenplanetesimalen de voorlopers de voorlopers van planetoïden,van TNO’s en planeten? En van planetoïden,van TNO’s en planeten? En wat te zeggen over de objecten uit de wat te zeggen over de objecten uit de Oortwolk? Oortwolk?

Hebben andere sterren Hebben andere sterren ook planeten? ook planeten?

Extrasolaire planetenExtrasolaire planeten

De zoektocht naar extrasolaire De zoektocht naar extrasolaire planetenplaneten

• De eerste ontdekt in 1995 – 51 Pegasi BDe eerste ontdekt in 1995 – 51 Pegasi B

• Oktober 2011: ca. 680 bekend en meer Oktober 2011: ca. 680 bekend en meer dan 1000 vermoedelijke planetendan 1000 vermoedelijke planeten

• Dit leidt tot ruwe schatting: ons Dit leidt tot ruwe schatting: ons melkwegstelsel bevat minstens 50 miljard melkwegstelsel bevat minstens 50 miljard planeten planeten

• Tot dusver hoofdzakelijk grote planeten Tot dusver hoofdzakelijk grote planeten ontdekt, die dicht om hun ster lopen – de ontdekt, die dicht om hun ster lopen – de ‘hete Jupiters’: dat is een selectie-effect ‘hete Jupiters’: dat is een selectie-effect

Met technische kunstgrepen worden Met technische kunstgrepen worden soms de planeten zelf gefotografeerd – soms de planeten zelf gefotografeerd –

HD 8799HD 8799

Het oorspronkelijke materiaal Het oorspronkelijke materiaal waaruit de planeten waaruit de planeten

ontstondenontstonden

Stofdeeltjes, stenen en Stofdeeltjes, stenen en stukjes metaal vliegen nog stukjes metaal vliegen nog steeds tussen de planeten steeds tussen de planeten

Ontelbare steentjes tussen de Ontelbare steentjes tussen de

planetenplaneten • Geregeld vliegen ze Geregeld vliegen ze

de aardatmosfeer inde aardatmosfeer in

• Door hun grote Door hun grote snelheid verdampen snelheid verdampen ze al op ca. 80 km ze al op ca. 80 km hoogte – een meteoor hoogte – een meteoor (vallende ster)(vallende ster)

• De grootste stukken De grootste stukken verdampen niet verdampen niet geheel – meteorieten geheel – meteorieten vallen dan op de vallen dan op de aardeaarde

De oudste De oudste steenmeteorieten – de steenmeteorieten – de

chondrieten chondrieten

De chondrieten vormen de grote De chondrieten vormen de grote meerderheid van de meteorieten; meerderheid van de meteorieten; het zijn de oudste onderdelen van het zijn de oudste onderdelen van

het zonnestelselhet zonnestelsel

Een chondriet met enigszins Een chondriet met enigszins druppelvormige insluitsels – de druppelvormige insluitsels – de chondrulen chondrulen

Chondriet Richardson Chondriet Richardson 19181918

De insluitsels - chondrulenDe insluitsels - chondrulen

• Ze doen denken aan eens vloeibare en Ze doen denken aan eens vloeibare en daarna gestolde druppelsdaarna gestolde druppels

• Bevatten vele mineralenBevatten vele mineralen• Vooral kenmerkend: de insluitsels van Vooral kenmerkend: de insluitsels van

Calcium, en Aluminium (en wat Magnesium) Calcium, en Aluminium (en wat Magnesium) de CAI’s. de CAI’s.

• Het magnesium is een vervalproduct van Het magnesium is een vervalproduct van radioactief radioactief 2626Al dat na enkele miljoenen Al dat na enkele miljoenen jaren overgaat in stabiel magnesium jaren overgaat in stabiel magnesium 2626Mg Mg (verlies van één positieve lading)(verlies van één positieve lading)

Chondrulen in Allegan, 1899Chondrulen in Allegan, 1899Chondrulen zijn de oudste onderdelen van het Chondrulen zijn de oudste onderdelen van het

zonnestelsel.zonnestelsel.

En in Bjurböle, 1918En in Bjurböle, 1918

De overgang van Aluminium De overgang van Aluminium in in Magnesium Magnesium • Bij het ontstaan van de gasnevel bevatten deze Bij het ontstaan van de gasnevel bevatten deze

enig radioactief aluminium: enig radioactief aluminium: 2626AlAl• 2626Al vervalt door uitzending van een positieve Al vervalt door uitzending van een positieve

elektrische lading en gaat over in stabiel elektrische lading en gaat over in stabiel magnesium: magnesium: 2626Mg; met de tijd komt er dus steeds Mg; met de tijd komt er dus steeds meer meer 2626MgMg

• Uit de hoeveelheid Uit de hoeveelheid 2626Mg in de chondrulen kunnen Mg in de chondrulen kunnen we afleiden hoe lang na het ‘tijdstip nul’ het we afleiden hoe lang na het ‘tijdstip nul’ het chondruul gestold is. chondruul gestold is.

• Het blijkt dat het stollen in slechts enkele miljoenen Het blijkt dat het stollen in slechts enkele miljoenen jaren gebeurde; gedurende slechts een of twee jaren gebeurde; gedurende slechts een of twee miljoen jaren was het chondruul nog vloeibaarmiljoen jaren was het chondruul nog vloeibaar

Planetesimaal met ijzerkern Planetesimaal met ijzerkern

• In de eerste ca. 1,5 miljoen jaar waren de In de eerste ca. 1,5 miljoen jaar waren de chondrulen vloeibaar en als ze in de chondrulen vloeibaar en als ze in de planetesimalen zaten dan waren deze licht planetesimalen zaten dan waren deze licht verwarmd verwarmd

• In een min of meer vloeibaar of nog warm In een min of meer vloeibaar of nog warm planetesimaal zakken zware elementen omlaagplanetesimaal zakken zware elementen omlaag

• Dat zijn vooral metalen zoals ijzer, nikkel Dat zijn vooral metalen zoals ijzer, nikkel • Zo ontstaat een planetesimaal met een Zo ontstaat een planetesimaal met een

ijzerkern ijzerkern

Zeer ruwe schets: een ijzerkern Zeer ruwe schets: een ijzerkern omhuld door gesteenteomhuld door gesteente

Het gevolg van botsingenHet gevolg van botsingen

• Botsingen met andere planetesimalen Botsingen met andere planetesimalen kwamen vroeger veel vaker voor dan nu kwamen vroeger veel vaker voor dan nu

• De energie van de botsing leidt tot De energie van de botsing leidt tot kleinere brokstukken; de stukken steen kleinere brokstukken; de stukken steen bevatten chondrulenbevatten chondrulen

• Deze stenen zijn de chondrietenDeze stenen zijn de chondrieten• De versplinterde ijzerkern leidt tot het De versplinterde ijzerkern leidt tot het

ontstaan van ijzermeteorietenontstaan van ijzermeteorieten• De steen- en ijzermeteorieten leren ons De steen- en ijzermeteorieten leren ons

dus over de ontstaansgeschiedenisdus over de ontstaansgeschiedenis

Samenvatting Samenvatting ontstaansperiodeontstaansperiode• In het beginnend planetenstelsel ontstaan In het beginnend planetenstelsel ontstaan

door samenklonteren grotere lichamen – door samenklonteren grotere lichamen – de planetesimalen. de planetesimalen.

• Dit zijn gedurende de eerste miljoen jaren Dit zijn gedurende de eerste miljoen jaren radioactieve warmtebronnenradioactieve warmtebronnen

• Het zijn dan deels gesmolten warme Het zijn dan deels gesmolten warme lichamen– als er ijzer is zakt dat naar de lichamen– als er ijzer is zakt dat naar de kern; chondrulen komen in de kern; chondrulen komen in de planetesimalen voor planetesimalen voor

• Bij botsingen kunnen de steen- (en de Bij botsingen kunnen de steen- (en de metaal-) meteorieten gevormd wordenmetaal-) meteorieten gevormd worden

De ouderdom van het De ouderdom van het planetenstelselplanetenstelsel

• Ouderdomsbepalingen zijn gebaseerd op het Ouderdomsbepalingen zijn gebaseerd op het uiteenvallen van radioactieve atomenuiteenvallen van radioactieve atomen

• Uit de verhouding tussen hoeveelheden van Uit de verhouding tussen hoeveelheden van oorspronkelijk materiaal en het restproduct oorspronkelijk materiaal en het restproduct bepaalt men de ouderdom van het mengselbepaalt men de ouderdom van het mengsel

• Enkele voorbeelden: Uranium gaat over in lood, Enkele voorbeelden: Uranium gaat over in lood, halfwaardetijd is 4,5 miljard jaarhalfwaardetijd is 4,5 miljard jaar

• Kalium –> Argon; halfwaardetijd 1,3 miljard Kalium –> Argon; halfwaardetijd 1,3 miljard jaarjaar

• Rubidium –> Strontium; halfw. tijd 50 miljard jr Rubidium –> Strontium; halfw. tijd 50 miljard jr

Ouderdom van het Ouderdom van het planetenstelsel; twee soorten planetenstelsel; twee soorten objecten objecten • a) De CAI’s vormden zich a) De CAI’s vormden zich

ca 4567 miljoen jaar ca 4567 miljoen jaar geledengeleden

• b) toont ouderdom van b) toont ouderdom van ander materiaal in ander materiaal in chondrieten; gevolg van chondrieten; gevolg van latere botsingen latere botsingen

• De eerste De eerste samenklontering van samenklontering van materiaal in het materiaal in het planetenstelsel gebeurde planetenstelsel gebeurde dus 4567 miljoen jaar dus 4567 miljoen jaar geleden geleden

De verdere vroege De verdere vroege evolutieevolutie

Het planetenstelsel dreef Het planetenstelsel dreef (drijft) uiteen (drijft) uiteen

Voorbeeld: het aarde - maan Voorbeeld: het aarde - maan stelselstelsel

• Eb en vloed op aarde worden veroorzaakt Eb en vloed op aarde worden veroorzaakt door de aantrekking van de maan door de aantrekking van de maan

• Door de remmende werking van de vloedberg Door de remmende werking van de vloedberg in de zeeën wordt de aardrotatie afgeremd: in de zeeën wordt de aardrotatie afgeremd: de daglengte neemt voortdurend toede daglengte neemt voortdurend toe

• Omdat er geen rotatie verloren kan gaan (Omdat er geen rotatie verloren kan gaan (wet wet van behoud van het rotatiemomentvan behoud van het rotatiemoment) wordt de ) wordt de afstand van aarde tot maan gestaag groter afstand van aarde tot maan gestaag groter

Dit gebeurde ook in het Dit gebeurde ook in het oorspronkelijke planetenstelseloorspronkelijke planetenstelsel

• Rotatiemoment ging (en gaat nog Rotatiemoment ging (en gaat nog steeds) verloren door vloedkrachten steeds) verloren door vloedkrachten die de zon en planeten op elkaar die de zon en planeten op elkaar uittoefen(d)enuittoefen(d)en

• Zo dijt het planetenstelsel uitZo dijt het planetenstelsel uit• Dat zal vooral snel zijn gegaan in de Dat zal vooral snel zijn gegaan in de

beginjaren, toen de jonge planeten beginjaren, toen de jonge planeten ijler en dus groter waren dan nu: veel ijler en dus groter waren dan nu: veel sterkere vloedwerking sterkere vloedwerking

De ‘hete Jupiters’De ‘hete Jupiters’

• De ‘hete Jupiters’ zijn grote planeten die De ‘hete Jupiters’ zijn grote planeten die de laatste jaren ontdekt werden bij de laatste jaren ontdekt werden bij andere sterrenandere sterren

• Ze zijn groter dan Jupiter; ze lopen dicht Ze zijn groter dan Jupiter; ze lopen dicht om ‘hun’ ster en worden dus sterk om ‘hun’ ster en worden dus sterk verhitverhit

• Vermoedelijk zijn dit jonggevormde Vermoedelijk zijn dit jonggevormde planeten die hun uiteindelijke plaats in planeten die hun uiteindelijke plaats in hun planetenstelsel nog moeten vinden hun planetenstelsel nog moeten vinden

De kleine lichamenDe kleine lichamen

Sommige zijn onlangs bezocht Sommige zijn onlangs bezocht

Het DAWN project; bezoek Vesta Het DAWN project; bezoek Vesta (2011, met zijn grote krater) en Ceres (2011, met zijn grote krater) en Ceres (2015).(2015).(de enorme krater zal inlichtingen kunnen geven over binnendelen (de enorme krater zal inlichtingen kunnen geven over binnendelen van Vesta)van Vesta)

Hayabusa bezocht planetoide Hayabusa bezocht planetoide Itokawa en nam wat stof meeItokawa en nam wat stof mee

Een tocht van vele jarenEen tocht van vele jaren

• Materiaal werd van de planetoïde Materiaal werd van de planetoïde werd verzameldwerd verzameld

• Meegenomen naar de aarde; landde Meegenomen naar de aarde; landde in Australiëin Australië

• Het onderzoek is nog aan de gang; Het onderzoek is nog aan de gang; het stof lijkt dezelfde samenstelling het stof lijkt dezelfde samenstelling als meteoorstof te hebben als meteoorstof te hebben

Trojanen bij Jupiter en Trojanen bij Jupiter en NeptunusNeptunus

Jupiter heeft vele honderden Jupiter heeft vele honderden TrojanenTrojanen

Maar onlangs zijn ook Trojanen bij Maar onlangs zijn ook Trojanen bij Neptunus ontdekt! Neptunus ontdekt!

De Jupiter Trojanen (en De Jupiter Trojanen (en Grieken)Grieken)

Potentiaalvelden in het zonnestelsel; Potentiaalvelden in het zonnestelsel; er zijn stabiele en onstabiele er zijn stabiele en onstabiele

libratiepuntenlibratiepunten

Neptunus-Trojanen bevestigen Neptunus-Trojanen bevestigen het beeld van uitdijend het beeld van uitdijend planetenstelselplanetenstelsel• Tot nu toe zijn 7 Trojanen bij Neptunus ontdektTot nu toe zijn 7 Trojanen bij Neptunus ontdekt• Op grond hiervan wordt statistisch miljoenen Op grond hiervan wordt statistisch miljoenen

Neptunus Trojanen verwachtNeptunus Trojanen verwacht• Uit reken-experimenten blijkt dat dit ingevangen Uit reken-experimenten blijkt dat dit ingevangen

Trans Neptunus Objecten moeten zijnTrans Neptunus Objecten moeten zijn• Ze zijn ingevangen tijdens de migratie van Ze zijn ingevangen tijdens de migratie van

Neptunus vanaf een baan op ca. 20 Neptunus vanaf een baan op ca. 20 Astronomische Eenheden van de zon naar de Astronomische Eenheden van de zon naar de huidige baan (op 30 AE) huidige baan (op 30 AE)

• Dit bevestigt het beeld van het uitdijende Dit bevestigt het beeld van het uitdijende planeetstelsel planeetstelsel

De mysterieuze OortwolkDe mysterieuze Oortwolk

Een biljoen ‘ijsdwergen’ op afstanden Een biljoen ‘ijsdwergen’ op afstanden tot ca. 150 000 AE van de zon. We zien tot ca. 150 000 AE van de zon. We zien

enkele daarvan als kometen.enkele daarvan als kometen.Probleem: er zijn veel meer dan we Probleem: er zijn veel meer dan we

kunnen verklaren! kunnen verklaren!

De aanvankelijke hypotheseDe aanvankelijke hypothese

• Hoe verklaren we zo veel ijsklompen op zo Hoe verklaren we zo veel ijsklompen op zo grote afstanden van de zongrote afstanden van de zon

• Ze kunnen daar toch niet zijn ontstaan (zo Ze kunnen daar toch niet zijn ontstaan (zo ver van de zon is weinig materiaal te ver van de zon is weinig materiaal te verwachten)verwachten)

• Tot dusver steeds aangenomen: ijsklompen Tot dusver steeds aangenomen: ijsklompen uit de Kuiper gordel die door uit de Kuiper gordel die door planeetstoringen naar buiten gestuwd zijnplaneetstoringen naar buiten gestuwd zijn

• Maar ... niet houdbare onderstelling; er Maar ... niet houdbare onderstelling; er zouden dan heel veel meer Kuiper gordel zouden dan heel veel meer Kuiper gordel objecten moeten zijn dan we kunnen objecten moeten zijn dan we kunnen verwachten verwachten

Nieuwe evidentie; Nieuwe evidentie; indringers!indringers!• De meeste kometen zijn buiten het De meeste kometen zijn buiten het

zonnestelsel ontstaanzonnestelsel ontstaan

• in de grote gaswolk waaruit de zon (en in de grote gaswolk waaruit de zon (en met de zon vele andere sterren) afkomstig met de zon vele andere sterren) afkomstig isis

• De ijsklomp kwam toevallig in de De ijsklomp kwam toevallig in de aantrekking van de zon aantrekking van de zon

• Een komeet is dus een indringer van Een komeet is dus een indringer van buiten!buiten!

Ontstaan van de Kuipergordel: een Ontstaan van de Kuipergordel: een recente Nederlandse ontdekking! recente Nederlandse ontdekking! (21-(21-10-2011)10-2011)

• Het Nederlandse HIFI instrumentHet Nederlandse HIFI instrument• De ster TW Hydrae (5 – 10 De ster TW Hydrae (5 – 10

miljoen jaar jong) is omgeven miljoen jaar jong) is omgeven door een schijf van stof en door een schijf van stof en waterdamp op afstand tot de waterdamp op afstand tot de ster als die van de Kuipergordel ster als die van de Kuipergordel

• Dezelfde watersoort als die van Dezelfde watersoort als die van onze oceanenonze oceanen

• Er is daar voldoende water voor Er is daar voldoende water voor duizenden aardse oceanenduizenden aardse oceanen

• Dus: waar komen onze oceanen Dus: waar komen onze oceanen nu eigenlijk vandaan?nu eigenlijk vandaan?

Het begin van onze Het begin van onze planeetvormingplaneetvorming

• De gaswolk waaruit de planeten ontstonden De gaswolk waaruit de planeten ontstonden werd (vermoedelijk) samengeperst door een werd (vermoedelijk) samengeperst door een supernova uitbarsting; wanneer vond die supernova uitbarsting; wanneer vond die plaats?plaats?

• Het magnesiumgehalte van de chondrulen Het magnesiumgehalte van de chondrulen geeft uitsluitselgeeft uitsluitsel

• Het magnesium ontstond toen er nog Het magnesium ontstond toen er nog voldoende radioactief aluminium in de gaswolk voldoende radioactief aluminium in de gaswolk zat om voldoende magnesium te kunnen zat om voldoende magnesium te kunnen vormenvormen

• De explosie vond dus ‘vrij kort’ daarvoor plaats De explosie vond dus ‘vrij kort’ daarvoor plaats

Hoe vroeg? De CAI’s geven Hoe vroeg? De CAI’s geven

uitsluitseluitsluitsel • Bij die supernova explosie werd het radioactieve Bij die supernova explosie werd het radioactieve

aluminium gevormdaluminium gevormd• Het gaat na 1,5 miljoen jaar al voor de helft over in Het gaat na 1,5 miljoen jaar al voor de helft over in

magnesiummagnesium• Na 15 miljoen jaar is er nog maar een duizendste Na 15 miljoen jaar is er nog maar een duizendste

ervan over; na 30 miljoen jaar nog slechts een ervan over; na 30 miljoen jaar nog slechts een miljoenste deelmiljoenste deel

• Bij een 30 miljoen jaar eerdere explosie zouden de Bij een 30 miljoen jaar eerdere explosie zouden de CAI’s er nooit hebben kunnen zijn; de explosie die CAI’s er nooit hebben kunnen zijn; de explosie die tot het planetenstelsel leidde moet dus niet later tot het planetenstelsel leidde moet dus niet later dan een tiental miljoen jaren vóór het ontstaan van dan een tiental miljoen jaren vóór het ontstaan van het planetenstelsel hebben plaats gevonden het planetenstelsel hebben plaats gevonden

Sterren, met hun planeten en vele Sterren, met hun planeten en vele kometen ontstaan nog steeds – de kometen ontstaan nog steeds – de Orion nevelOrion nevel

Stervorming in M17 Stervorming in M17 (Boogschutter)(Boogschutter)

Kort samengevat:Kort samengevat:

In een interstellaire gasnevel, In een interstellaire gasnevel, samengeperst door een supernova samengeperst door een supernova

uitbarsting, ontstonden sterren, veel uitbarsting, ontstonden sterren, veel planeten, heel veel ijslichamen en planeten, heel veel ijslichamen en kometen. Ons planetenstelsel werd kometen. Ons planetenstelsel werd 4567 miljoen jaar geleden geboren.4567 miljoen jaar geleden geboren.