Embed Size (px)
DESCRIPTION
Citation preview
Białystok, 14.05.2010 1
Open Access – czy tylko zalety?
Dr Marek Nahotko
Białystok, 14.05.2010 2
Open Access• Wspólna nazwa dla grupy bardzo różnych
zjawisk związanych z publikowaniem treści naukowych w Sieci:– Komercyjne czasopisma naukowe;– Sponsorowane czasopisma naukowe;– Repozytoria dziedzinowe;– Repozytoria instytucjonalne;– Biblioteki cyfrowe;– Strony Web naukowców;– Wymiana e-maili;– Zasoby w serwisach Webu 2.0…
Białystok, 14.05.2010 3
Open Access
• Co więc łączy te wszystkie serwisy?
BEZPŁATNY DOSTĘP DO PUBLIKACJI NAUKOWYCH
DLA tzw. UŻYTKOWNIKA KOŃCOWEGO
• W takim sensie tradycyjne biblioteki sąrównież instytucjami Open Access!
Białystok, 14.05.2010 4
Gdzie jest więc różnica?
• Zastosowanie techniki komputerowej i sieci rozległych (ICT) w nauce w ogóle, w tym w publikowaniu i rozpowszechnianiu publikacji;
• Zmienia się nie tylko sposób udostępniania artykułów; zmienia się cała nauka: z jednej strony wielkie przedsięwzięcia eNauki i jej cyberinfrastruktury, z drugiej Nauka 2.0 i „invisible colleges”.
Białystok, 14.05.2010 5
Open Access
• W związku z tym zróżnicowaniem bardzo trudno mówić o zaletach i wadach OA jako całości;
• Większość argumentów za lub przeciw dotyczy wyłącznie określonego sposobu publikowania cyfrowego, dla innych nie mając zupełnie zastosowania;
• Warto więc zwracać uwagę na to, dla kogo dany typ OA ma zalety lub wady.
Białystok, 14.05.2010 6
Wady OA
• Problemy oceny jakości artykułów;• „Bałkanizacja” artykułów rozproszonych w
repozytoriach• Problemy prawa autorskiego;• Prestiż związany z publikowaniem OA;• Ekonomiczna efektywność modeli OA;• Komunizm OA;• Perspektywy dla bibliotekarzy.
Białystok, 14.05.2010 7
Jakość artykułów
• Szansa na wzrost cytowań, ale:– Obawy przed przedkładaniem popularności
nad jakość;– Szczególna popularność artykułów o
„modnych” zagadnieniach kosztem ważnych, ale mniej popularnych problemów.
• Bez kontroli dostępu poprzez prenumeratętrudniej odszukać właściwe badania i ocenić ich jakość.
Białystok, 14.05.2010 8
Jakość artykułów c.d.
• Nowe sposoby oceny jakości spowodują wzrost ilości dostępnych prac, jednak bez oceny eksperckiej (dostępność kosztem jakości);
• OA ogranicza pozytywną rolę wydawców jako organizatorów recenzowania i archiwizacji wiedzy naukowej;
• W efekcie OA przyczynia się do rozpowszechnienia oszustw i fałszowania wyników badań.
Białystok, 14.05.2010 9
Jakość artykułów c.d. (Gargouri i in. 2010)
Cytowania w kolejnych latach; cytowania OA nie zależą od obowiązku archiwizacji. Badania na podstawie ponad 700 tys. postprintów (po recenzji).
Białystok, 14.05.2010 10
Jakość artykułów OA (Swan 2010)
Białystok, 14.05.2010 11
Jakość artykułów c.d.
• Argumenty:– ICT ograniczyła przydatność scentralizowanej metody
oceny jakości;– Nowe narzędzia oceny: komentarze, punktowanie,
pozwalają wybrać teksty mające najlepsze oceny u najbardziej wiarygodnych użytkowników;
– Czasopisma OA też mogą być recenzowane (np. czasopisma PLoS);
– Recenzowanie też ma swoje wady: błędy i oszustwa zdarzają się też w czasopismach NOA (Nowak 2009);
Białystok, 14.05.2010 12
Jakość artykułów c.d.• Argumenty c.d.:
– Szersze rozpowszechnienie sprzyja powszechnej ocenie przez recenzowanie, komentowanie i dyskusje;
– Sprzyja mu dostęp do dodatkowych materiałów: informacji o błędach, danych z eksperymentów, filmów, notatek, baz danych;
– Problem: brak zaangażowania uczonych (Zasada 90-9-1: tylko 1% użytkowników komentuje regularnie).
• Badania i ich wyniki są coraz bardziej separowane od czasopism tradycyjnych.
Białystok, 14.05.2010 13
Bałkanizacja• OA powoduje decentralizację komunikacji
naukowej;• Szczególnie repozytoria instytucjonalne i strony
Web autorów skutkują „bałkanizacją” lub „rozagregowaniem” publikowania (fragmentacjąna dyskretne części nie współpracujące ze sobą):– Stosowanie odrębnych narzędzi (np. systemów);– Brak standaryzacji (formaty, protokoły).
• Efekt: OA powoduje mniejsze możliwości współpracy interdyscyplinarnej i brak pełnego zrozumienia przejmowanej wiedzy.
Białystok, 14.05.2010 14
Rozproszenie repozytoriów
Białystok, 14.05.2010 15
Bałkanizacja c.d.
• Argumenty:– Nowe standardy wciąż powstają;– Bardzo istotna rola wyszukiwarek globalnych typu
Google i Google Scholar: integracja wyszukiwania danych o zasobach tradycyjnych z zasobami cyfrowymi;
– Serwisy typu Citeseer i Citebase agregujące rozproszone zasoby;
– Możliwość dostępu do różnych zasobów: recenzowanych artykułów, blogów, list dyskusyjnych, zakładek, księgarni internetowych.
Białystok, 14.05.2010 16
Prawo autorskie
• Standardowo autor zrzeka się praw majątkowych na rzecz wydawcy, co przynosi określone konsekwencje, np.
• Utrudnia autoarchiwizację;• Uczelnie i funduszodawcy coraz częściej
wymagają udostępnienia publikacji w trybie OA.
Białystok, 14.05.2010 17
Prawo autorskie c.d.
• Argumenty:– Negocjacje z wydawcami (Sherpa/RoMEO)– Licencje typu Creative Commons– Polityka OA instytucji: zobowiązanie autorów
do publikowania u takich wydawców, którzy umożliwiają archiwizację OA, nałożenie obowiązku przekazywania prac do repozytorium.
Białystok, 14.05.2010 18
Wydawcy a OA
Białystok, 14.05.2010 19
Prestiż• Wciąż mniejszy prestiż publikacji OA niż
umieszczanych w znanych czasopismach;• Korzyści z OA mogą być niwelowane przez
utratę prestiżu;• Prestiż czasopisma wpływa m.in. na decyzje
związane z awansami, co oczywiście wpływa na decyzje autorów;
• Praca umieszczona w prestiżowym źródle sama zyskuje na prestiżu; wyjęta z tego otoczenia traci go.
Białystok, 14.05.2010 20
Prestiż c.d.• Sprzeczność: Przydatność OA polega m.in. na
zapewnieniu szerszego dostępu do prac o coraz węższym zakresie, nie przeznaczonych dla czytelnika nieprzygotowanego.
• Prestiż autorów: wzrost cytowań, powszechne uznanie, obowiązek udostępniania w OA;
• Prestiż instytucji: poprzez zarządzanie własnymi zasobami możliwość bezpośredniego wpływu na wizerunek, nie tylko poprzez wydawców czasopism;
• Najlepiej, aby interesy autorów i instytucji były zrównoważone.
Białystok, 14.05.2010 21
Efektywność ekonomiczna
• OA jako naiwna idea bezpłatnego dostępu do kosztownych dóbr;
• Niechęć środowiska OA do uczciwego oszacowania kosztów publikowania;
• Intensywne inwestycje (koszty) usprawiedliwiają wzrost cen;
• Wydawcy są istotnymi uczestnikami rynku publikacji naukowych, OA może ten rynek zniszczyć.
Białystok, 14.05.2010 22
Efektywność ekonomiczna c.d.
• Argumenty:– Rynek publikacji naukowych jest
zmonopolizowany, co umożliwia windowanie cen, a to psuje rynek;
– Niezbędne jest precyzyjne określenie kosztów, co ułatwia OA i model opłat odautorskich;
– Koszty może obniżyć istnienie repozytoriów;– Koszty nie mogą być ukryte lub dublowane,
nie powinny powodować ograniczeń dostępu.
Białystok, 14.05.2010 23
Efektywność ekonomiczna c.d.• Argumenty:
– Dzięki łączeniu bibliotek w konsorcja obniżeniu uległy ceny czasopism: nie ma już problemu dostępu w Europie Zach.
– Jednak Big Deal usztywnił politykę gromadzenia;– Wydawcy komercyjni stosują model płatności
odautorskich windując wysokość opłat;– Biblioteki uczelniane rezygnują z prenumeraty
tradycyjnej (w Polsce w 2007 r. wydały ponad dwa razy tyle na źródła elektroniczne, co na czasopisma drukowane);
– W niektórych krajach UE refundowany jest VAT za czasopisma elektroniczne.
Białystok, 14.05.2010 24
Porównanie kosztów (Swan 2010)
Białystok, 14.05.2010 25
Porównanie kosztów
Koszty obejmują: koszty badań, tworzenia artykułu i jego rozpowszechnienia w przeliczeniu na artykuł naukowy
Białystok, 14.05.2010 26
Komunizm OA?• Cyberkomunizm: „Socjalizm = wolny dostęp do internetu + władza
dla rad” (Žižek 2002);• Internauci jako nowy proletariat, hakerzy jako nowi rewolucjoniści;• Zasady „liberalnego komunizmu”:
– Należy wszystko rozdawać za darmo (wolny dostęp, brak copyright); opłaty za dodatkowe usługi;
– Należy zmieniać świat, nie sprzedawać dobra;– Trzeba być podzielnym, uspołecznionym;– Trzeba być kreatywnym: projektowanie, nowe technologie, nauka;– Trzeba być otwartym: bez sekretów, transparentność, swobodny
przepływ informacji; wszyscy mają współpracować– Zamiast 8 godz. pracy dynamiczna i elastyczna komunikacja;– Edukacja permanentna;– Aktywne tworzenie nowych form społecznej współpracy.
• Sieć jako najwyższa forma rozwoju ekonomicznego.
Białystok, 14.05.2010 27
Komunizm OA?
• Informacja (szczególnie naukowa) dobrem niekonkurencyjnym, ale w wyniku rozpowszechniania tracącym wartość;
• Informacja zawsze miała charakter niematerialny; materialny był nośnik. Teraz nośnik też jest „niematerialny”;
• Za „niematerialnym” Internetem stoi potężna, całkiem materialna infrastruktura.
Białystok, 14.05.2010 28
Wpływ OA na biblioteki
• Zmiany w krótkim okresie: tworzenie zasobów OA (biblioteki cyfrowe);
• Zmiany w długim okresie: ograniczenie funkcji organizowania (gromadzenia, opracowania, archiwizacji zbiorów), inna realizacja pośredniczenia: informowanie, udostępnianie zbiorów (cyfrowych online);
• Wyjście bibliotekarzy z bibliotek do użytkowników (zespołów badawczych).
