PANDUAN TAHQIQMANUSKRIP

OLEH ;Dr. Jamalluddin Bin Hashim

Fakulti Pengajian Kontemporari Islam, Universiti Sultan Zainal Abidin

INTERNATIONAL SEMINAR ON ISLAMIC MANUSCRIPTS, JABATAN AL-QURAN DAN AL-HADITH, APIUM

1-2 JULAI 2013 

Pendahuluan

Sejarah Kajian Manuskrip Di

Nusantara

Kenapa perlunya tahqiq?

Kepentingan Menghidupkan

Warisan Melayu Islam

Tahqiq/Filologi

Objek Tahqiq/ Filologi

Mutu manuskrip

Kriteria seorang

pentahqiq manuskrip

Rekabentuk kajian

manuskrip

Prosedur tahqiq

Langkah pertama : 1- Mengenalpasti manuskrip yang ingin dikaji.

2- Mengesan lokasi manuskrip dan berusaha mengumpulnya. 

Langkah kedua : Kerja-kerja suntingan teks.

1- Memilih satu naskhah sebagai teks induk.

2- Berikan sesuatu kod pengenal bagi setiap naskhah yang digunakan.

3- Naskhah pilihan dijadikan dasar untuk ditransliterasikan.

4- Meletakkan perbezaan halaman naskhah

• Dan telah dinyatakannya akan /A3/ kami daripada segala jalan [dengan anugeraha-Nya dan dijadikannya kami daripada segala orang] yang menuntut /D3/.

• . ا(ب' ت(ح' الو-ه+ ( ب'ف- ن-ا ر- د8و( ح- ص8 ر- ه' ش- ب'ل8ط(ف' و-• Dan dengan karunia-Nya dibukakannya hati kami dengan buka yang amat

mengurniai.ب-ن-ا(  • ل8و( ه' ق8 ي(ض' ر- ب'ف- ن-و+ (ر'.B3/و- ا ا(ق' األ-ن(و- ر- / ب'إ'ش(

• Dan diterangkannya dengan limpah anugeraha-Nya hati kami dengan cemerlang segala cahayanya /C2/.

• . ت+ا(ر8 ب-ا(ط'نMا الك-ر'ي(م8 الس+ ا و- Mر ا و-ظ-ا(ه' Mر و+الM و-آخ'د8 أ- م( ل-ه8 الح- و-

• Dan bagi-Nya jua segala puji, pada awal dan pada akhir, dan pada zahir dan pada batin, ialah Tuhan yang mengasihani, lagi yang amat menutup dosya hamba-Nya.

• . ك' ن-ا(س' د-ة- الم- ر- ل-ن-ا( ع8م( ه8 ع-ل-ى أ-ن( ي-س+ ك8ر8 ن-ش( و-• Dan mengucap syukurlah kami akan dia bahawa dimudahkannya akan kami

pada perpegangan segala perintah agama /E3/.(ل'ك. • ا ل'ك8ل_ س- لd م'ن- الله' ل'ي( و- ذ-ا ف-ض( و-ه-

5- Melakukan perbandingan naskah

Dan telah dinyatakannya[1] akan /A3/ kami daripada[2] segala jalan [dengan anugeraha-Nya dan dijadikannya kami daripada segala orang[3]][4] yang menuntut /D3/.

[1] Pada B : [dinyatakan][2] Tiada pada B, C, D dan E.[3] Tiada pada C.[4] Tiada pada A.

Sungguhnya[1] telah meminta[2] [daripada aku][3] oleh[4] [setengah daripada segala sahabatku yang besar-besar][5] pada menghimpunkan suatu kitab pada menyatakan ilmu fiqh atas mazhab......

[1] Pada A dan B : [sanya][2] Pada A : [minta]. Pada B : [menuntut][3] Pada A, B dan E : [padaku]. Pada C : [pada aku][4] Tiada pada A, B dan C.[5] Pada A, B, D dan E : [seorang sahabatku yang besar]

6- Memasukkan tanda-tanda bacaan

Bermula, /B6/ tiada sah mengambil[1] wuduk, dan mandi junub, dan memasuh[2] sesuatu[3] yang kena[4] najis, melainkan dengan air yang mutlaq, yakni air yang[5] semata-mata /A7/, yaitu air hujan, atau air sungai, atau air[6] mata air[7], [atau air embun, atau air beku[8],][9] atau air peluh[10] yang diambil daripada huwab[11] air yang suci lagi[12] menyucikan jikalau daripada air laut sekalipun.[13]

Maka adalah[1] air[2] itu terbahagi [kepada empat bahagi][3] : Pertama : Air mutlaq .Kedua : Air makruh /D7/ .Ketiga : Air musta’mal.Keempat : Air mutannajis[4]. [1] Tiada pada A, B, D dan E.[2] Tiada pada A.[3] Tiada pada D. Pada B, C dan E : [atas empat bahagi] [4] Pada A, B, C dan E : [najis]. Lihat Ibn Hajar al-Haytami (1987), op. cit., h. 15-21.

7- Mempastikan kesahihan isi kandungan teks

Dan demikian lagi, jika berubah air itu sebab masuk daun kayu, jika luluh-lantaklah[1] daun[2] kayu itu, jikalau[3] tiada musimnya luruh sekalipun, tiada ngapa.[4] [1] Luluh-lantak : hancur sama sekali. Lihat R. J. Wilkinson (1953), A Malay-English Dictionary (Romanised), j. 2. London : MacMillan & Co. Ltd, h. 709. Kamus Dewan, Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka, 2007, h. 964.[2] Pada E : [ داون [دار[3] Pada A : [jika][4] Lihat Ibn al-Naqib (1985), op. cit., h. 20. Ibn Hajar al-Haytami (1987), op. cit., h. 18. al-Khatib al-Sharbini (1994), op. cit., j. 1. h. 118. Ibn Hajar al-Haytami (2005), op. cit., j. 1. h. 21. al-Ardabili (2006), op. cit., j. 1. h. 15.

Fa'idah : Air zam-zam itu[1] terlebih utama daripada air Hawd al-Kawthar[2] karena dada[3] Nabi [salla Allah ‘alayh wa sallam][4] dibasuh dengan air itu[5].[6]

[1] Tiada pada A, C, D dan E. [2] Pada A dan C : [Kawthar]. Pada B dan D : [Ka al-Kawthar]. Hawd al-Kawthar : Kolam daripada sungai di dalam syurga. Lihat R. O. Winsteadt et al. (1921), op. cit., h. 112. al-Marbawi (t.th), op. cit., j. 2. h. 201. [3] Pada A, D dan E : [ada]. Dada : hati. Lihat R. J. Wilkinson (1985), Manuskrip Klasik Kamus Jawi Melayu Inggeris (A Classic Jawi Malay- English Dictionary, Melaka : Penerbit Baharudinjoha, h. 283. [4] Pada C : [‘alayh al-Salam][5] Pada A : [itu pada bukit Jabal Nur][6] Lihat al-Khatib al-Sharbini (1994), op. cit., j. 1. h. 120. Ibn Hajar al-Haytami (1996), op. cit., j. 1. h. 128.

Adapun, jika ada bau najis itu pada tangannya, maka [tangan jua najis][1], bukan pada[2] tempat farjnya. Tetapi [tiada sunat][3] mencium tangannya[4].[5]

[1] Pada A, B dan C : [yaitu najis jua]. Pada D : [dapat jua najis pada tangan][2] Tiada pada A, B, C dan E.[3] Pada A : [sunat]. Pada D : [tiada wajib][4] Pada B dan D : [tangan][5] Lihat Ibn Hajar al-Haytami (1987), op. cit., h. 74. al-Khatib al-Sharbini (1994), op. cit., j. 1. h. 165. Ibn Hajar al-Haytami (1996), op. cit., j. 1. h. 284. Ibn Hajar al-Haytami (2005), op. cit., j. 1. h. 75. al-Ardabili (2006), op. cit., j. 1. h. 39.

Tetapi, jika[1] ada air itu terjemur dalam bajana emas, atau[2] perak, atau kayu, atau tanah, jika di benua Makkah sekalipun, tiada makruh memakai dia. Dan jika ada air itu terjemur pada benua yang /E8/ [ugahari panas][3], atau karena memasuh[4] kain, tiada makruh. Dan apabila /D11/ sejuk air itu, maka[5] hilanglah karahiyahnya[6].[7] [1] Pada B : [jikalau][2] Pada B : [dan][3] Pada B, C, D dan E: [panas ugahari][4] Pada C, D dan E : [membasuh][5] Tiada pada A, B dan C.[6] Karahiyahnya : iaitu hukum makruhnya. [7] Lihat Ibn al-Naqib (1985), op. cit., h. 19-20. Ibn Hajar al-Haytami (1987), op. cit., h. 19. al-Khatib al-Sharbini (1994), op. cit., j. 1. h. 119. al-Ansari (1998), op. cit., j. 1. h. 11. Ibn Hajar al-Haytami (2005), op. cit., j. 1. h. 23.

Dan [demikian lagi][1], jikalau jatuh najis ke dalam air[2] dua qullah yang berubah dengan suatu[3] benda yang suci, /A15/ maka ditaqdirkan dan dibandingkan[4] [pada air yang][5] tiada berubah [sebab benda yang suci itu. Jika ditaqdirkan dan dibandingkan tiada berubah air itu sebab jatuh najis itu][6], maka tiadalah air itu najis. Dan jika ....

[1] Tiada pada A.[2] Pada A, D dan E : [air yang][3] Pada C : [sesuatu][4] Pada D : [bandingkan][5] Tiada pada C.[6] Pada A : [sebab benda yang suci itu jika ditaqdirkan dan dibandingkan tiada berubah sebab jatuh najis itu]. Pada B : [sebab jatuh benda yang suci itu]. Pada C : [sebab jatuh najis]. Pada E : [sebab jatuh najis itu].

dan seperti kitab Manhaj[1] al-Tullab dengan Sharhnya[2] Fath al-Wahhab bagi Shaykh[3] /C4/ al-Islam Imam {Abi Yahya Zakariyya}[4] Ansari radiy Allah /B5/ ‘anhu[5],

dan seperti kitab Manhaj[1] al-Tullab dengan Sharhnya[2] Fath al-Wahhab bagi Shaykh[3] /C4/ al-Islam Imam {Abi Yahya Zakariyya}[4] Ansari radiy Allah /B5/ ‘anhu[5],

[1] Pada B : [Minhaj][2] Pada C : [Sharh][3] Pada C : [Imam Shaykh][4] Pada semua naskhah dicatat dengan [Abi Zakariyya Yahya]. Setelah semakan dilakukan didapati bahawa kunyah dan nama sebenar beliau ialah Abi Yahya Zakariyya…….. Lihat Muhy al-Din ‘Abd al-Qadir al-‘Aydarusi (1985), Tarikh al-Nur al-Safir ‘An Akhbar al-Qarn al-‘Ashir, Beirut : Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, h. 258. Najm al-Din Muhammad b. Muhammad al-Ghazzi (1997), al-Kawakib al-Sa'irah Bi A'yan al-Mi'ah al-‘Ashirah, j. 1. Beirut : Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, h. 198. [5] Tiada pada A.

.....dan seperti kitab Manhaj[1] al-Tullab dengan Sharhnya[2] Fath al-Wahhab bagi Shaykh[3] /C4/ al-Islam Imam {Abi Yahya Zakariyya}[4] Ansari radiy Allah /B5/ ‘anhu[5], ........

الشهادتين بعد البدن عبادات أفضلوتطوعها الصالة الفروض أفضل ففرضها

بالعلم االشتغال يرد وال التطوع أفضلكفاية فرض ألنهما القرآن وحفظ

القويم) (212المنهاج

Bermula, {sembahyang}[1] itu terafdal daripada /E120/ segala ibadat badan kemudian daripada mengucap dua kalimah syahadah. [Maka, sembahyang fardu terlebih afdal daripada segala fardu yang lain. Dan sembahyang sunat itu terlebih afdal daripada segala sunat yang lain][2]. Tetapi, menuntut[3] ilmu dan menghafazkan Qur'an itu terafdal lagi fardu kifayah jua.[4]

[1] Semua naskhah mencatatkan perkataan “sembahyang sunat”. Menurut penulis, perkataan yang lebih tepat adalah “sembahyang” sahaja tanpa “sunat” supaya makna teks lebih sempurna dan juga untuk disesuaikan dengan maksud asal rujukan-rujukan pengarang :

الشهادتين ] بعد البدن عبادات أفضل الصالةأفضل وتطوعها الفروض أفضل ففرضها] كفاية فرض ألنهما القرآن وحفظ بالعلم االشتغال يرد وال التطوع

Lihat Ibn Hajar al-Haytami (1987), op. cit., h. 212.[2] Tiada pada A, C, D dan E.[3] Pada E : [menuntup][4] Lihat Ibn al-Naqib (1985), op. cit., h. 90. Ibn Hajar al-Haytami (1987), op. cit., h. 212. al-Khatib al-Sharbini (1994), op. cit., j. 1. h. 449. Ibn Hajar al-Haytami (1996), op. cit., j. 2. h. 512. Ibn Hajar al-Haytami (2005), op. cit., j. 1. h. 244.

8- Memasukkan tajuk dalam teks

Firman Allah Ta‘ala : “Kami turunkan air dari[3] langit yang suci lagi menyucikan”.

[Kegunaan air mutlaq dan jenis-jenisnya]Bermula, /B6/ tiada sah mengambil[4] wuduk, dan mandi junub, dan memasuh[5] sesuatu[6] yang kena[7] najis, melainkan dengan air yang mutlaq, yakni air yang[8] semata-mata /A7/, yaitu air hujan, atau air sungai, atau air[9] mata air[10], [atau air embun, atau air beku[11],][12] atau air peluh[13] yang diambil daripada huwab[14] air yang suci lagi[15] menyucikan jikalau daripada air laut sekalipun.[16]

[Pembahagian air]Maka adalah[17] air[18] itu terbahagi [kepada empat bahagi][19] : Pertama : Air mutlaq .Kedua : Air makruh /D7/ .Ketiga : Air musta’mal.Keempat : Air mutannajis[20].

9- Menyatakan nama dan no surah al-Quran

Kitab al-Taharah

Ini suatu[1] kitab pada menyatakan taharah.

﴿ : قال الله تعالى

﴾[2]

Firman Allah Ta‘ala : “Kami turunkan air dari[3] langit yang suci lagi menyucikan”.

[1] Tiada pada A, B, D dan E.[2] Surah al-Furqan : 48[3] Pada A : [daripada]. Pada D : [di]

10- Takhrij hadith

….dan masyhurkan[1] kiranya[2] kitab ini kepada segala negeri Islam supaya beroleh pahala, seperti sabda Nabi salla Allah ‘alayh wa sallam :

ل'ه'( اع' ي(ر' ك-ف- ]3[)الد+ال{ ع-ل-ى ال(خ-

Yakni :“Barang siapa[4] yang menunjukkan atas kebajikan itu serasa[5] ia berbuat dia”. [1] Pada A : [masyhur][2] Tiada pada C.[3] Lihat Abu ‘Isa Muhammad b. ‘Isa Al-Tirmidhi (1996), al-Jami‘ al-Kabir, Bab Ma Ja' al-Dal ‘Ala al-Khayr Ka Fa‘ilihi, Beirut : Dar al-Gharb al-Islami, no. hadith 2670, j. 4, h. 403-404. Beliau berkata : Hadith ini gharib. Hadith ini juga terdapat dalam lafaz yang lain tetapi maknanya sama seperti di atas iaitu : (من دل على الخيرفله مثل أجر فاعله). Lihat Muslim b. al-Hajjaj (2006), Sahih Muslim, Bab Fadl al-Sadaqah Fi Sabil Allah Wa Tad‘ifiha, Riyadh : Dar Taybah, no. hadith 1893, j. 2, h. 914. Abu Dawud, Sulayman b. al-Ash‘ath (1998), Sunan Abi Dawud, Bab Fi al-Dal ‘Ala al-Khayr, Jeddah : Dar al-Qiblah Li al-Thaqafah al-Islamiyyah, no. hadith 5088, j. 5, h. 408. Al-Tirmidhi (1996), op. cit., Bab Ma Ja' al-Dal ‘Ala al-Khayr Ka Fa‘ilihi, no. hadith 2671, j. 4, h. 404-405.[4] Tiada pada A, B, D dan E. [5] Pada D dan E : [serasa-rasa]. Serasa : seakan-akan; seolah-olah; seperti. Lihat William Marsden (1812), op. cit., h. 166. Lihat Kamus Dewan, 1993, h. 1032.

Fa'idah : Warid[1] dalam[2] hadith[3] : “Barang siapa kemudian daripada salam sembahyang Jumaat belumpai[4] /E147/ lagi ia[5] mengubahkan tempat kedudukannya, maka ia memaca[6] Fatihah dan surah[7] al-Ikhlas[8] dan mu‘awwizatayn[9] tiap-tiap suatu[10] surah tujuh[11] /D232/ kali, nescaya diampun Allah Ta‘ala[12] [segala dosyanya[13] yang telah lalu, dan yang[14] lagi akan datang, dan dianugerahi Allah Ta‘ala[15]][16] [akan dia][17] pahala sebilang-bilang[18] yang membawa iman akan[19] Allah Ta‘ala dan akan Rasul-Nya, dan dipeliharakan[20] Allah Ta‘ala akan[21] akhiratnya[22], [dan dunianya][23], dan isi rumahnya, dan anaknya”.[24]

[24] Lihat Abu Usamah Salim b. ‘Id al-Hilali (1413H), Sahih Kitab al-Adhkar Wa Da‘ifihi Li al-Imam Abi Zakariyya Muhy al-Din Yahya b. Sharaf al-Nawawi, Bab al-Adhkar al-Mustahabbah Yawm al-Jumu‘ah Wa Laylatiha Wa al-Du‘a', Madinah : Maktabah al-Ghuraba' al-Athariyah, no. hadith 501, h. 451. Ahmad b. Muhammad al-Daynuri Ibn al-Sunni (2004), ‘Amal al-Yawm Wa al-Laylah, Bab Ma Yaqul Ba‘ Salah al-Jumu‘ah, Beirut : Dar Ibn Hazm, no. hadith 376, h. 137. Muhammad b. ‘Ali b. Muhammad ‘Allan al-Bakri al-Siddiqi al-Shafi‘i (2004), al-Futuhat al-Rabbaniyyah ‘Ala al-Adhkar al-Nawawiyyah, j. 4. Beirut : Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, h. 162-163. Al-Suyuti (1427H), op. cit., no. hadith 8900, j. 2, h. 636. al-Munawi (t.th), op. cit, j. 6, h. 203-204. Menurut Ibn Hajar al-‘Asqalani, sanad hadith ini tersangat lemah.

11- Menghuraikan nama-nama individu dsb

......Demikianlah kata Shaykh Ibn Ma‘n[1]. ..[1] Pada D dan E : [Hajar]. Ibn Ma‘n ialah Muhammad b. Sa‘id b. Ma‘n al-Quraydi al-Lihji al-Yamani al-Shafi‘i. Tetapi beliau lebih dikenali dengan panggilan Ibn Ma‘n. Dilahirkan pada tahun 497H dan meninggal dunia pada tahun 576H. Beliau merupakan seorang ahli fiqh dan ahli hadith. Antara karangan-karangan beliau ialah al-Mustasfa Fi Dhikr Sunan al-Mustafa, Mukhtasar Ihya' ‘Ulum al-Din dan lain-lain lagi. Lihat al-Baghdadi (1955), op. cit., j. 2. h. 99. ‘Umar Rida Kahalah (1993), op. cit., j. 3. h. 325.

12- Menghuraikan maksud ayat dan istilah sukar

Diwana : berkelana; bertualang. Pada diwana ini terdapat ciri-ciri orang yang tidak tahu arah tujuan perjalanannya. Lihat Kamus Dewan, 1993, h. 1390. Aboe Bakar et al. (2001), op. cit., h. 173-174.

) NرNصOقP ي RمQفال وإن) هPائ يتوجه أين يدري ال من وهوالنفس إتعاب إذ معصية سفره ألن تردده طال

ص ( القويم المنهاج حرام غرض ) 263لغير

Pada D : [بوجور] dan E : [بوخور]. Cuwar : perbuatan mengikat sesuatu supaya tidak bergerak dengan menganjur ke atas atau memanjang ke depan. Maksudnya bercuwar di sini ialah anggota tubuh yang dibelat ,Lihat R. J. Wilkinson (1985) .(جبيرة)op. cit., h. 271. Kamus Dewan, 1993, h. 232. al-Marbawi (t.th), op. cit., j. 1. h. 90.

)وال يمنeeع الصeeبي الممeeيز( ولeو جنبeا )من حملeه ومسeه للدراسeeة( لحاجeeة تعلمeeه ومشeقة اسeتمراره متطهeرا

-61– المنهاج القويم، ص

Pada A, D dan E : [sendirinya menderas]. Pada B : [menderas sendirinya]. Menderas : mengaji; belajar. Lihat R. O. Winsteadt et al. (1921), op. cit., h. 131. al-Marbawi (t.th), op. cit., j. 1. h. 200.

[1] Pada A : [سرامسه]. Pada D : [sarap]. Pada E : [sampah]. Serasah : segala jenis kotoran (sampah, tahi binatang, ikan busuk, ranting daun dan lain-lain) yang boleh dijadikan baja, pupuk. Lihat R. O. Winsteadt et al. (1921), op. cit., h. 77. R. J. Wilkinson (1985), op. cit., h. 377. Kamus Dewan, 1993, h. 1181. Kamus Bahasa Melayu Nusantara, 2003, h. 2496.

[1] Pada D : [بربنق]. Pada E : [berantai]. Tempat berbantai : tempat menyembelih (lembu, kerbau dan sebagainya. Lihat Kamus Besar Bahasa Indonesia, 1989, h. 78. Kamus Dewan, 1993, h. 94. Kamus Bahasa Melayu Nusantara, 2003, h. 230

[1] Pada D : [padang]. Pahuk atau pahak (فاهق) : lembah; tanah rendah. Lihat William Marsden (1812), op. cit., h. 214. Frank A. Sweetenham (1887), op. cit., h. 77. R. J. Wilkinson (1903), op. cit., h. 452. R. J. Wilkinson (1932), op. cit., j. 2. h. 195[1] Pada A : [serokan]. Pada B : [seru-serokan]. Serokan : teluk kecil; aliran air; parit; terusan. Pahuk yang berserokan : lembah yang berteluk. Perbuatan ini makruh kerana menganggu kekhusyukan sembahyang jika air bah tiba-tiba muncul. Lihat R. O. Winsteadt et al. (1921), op. cit., h. 87. Kamus Dewan, 1993, h. 1187. Ibn Hajar al-Haytami (1987), op. cit., h. 197-198. Aboe Bakar et al. (2001), op. cit., h. 873. Kamus Bahasa Melayu Nusantara, 2003, h. 2506.

13- Melakukan komentar tertentu

Dan makruh sembahyang pada tempat orang[1] membuang serasah[2], dan pada tempat permandian[3], dan pada tempat berbantai[4], dan pada[5] jalan raya, dan pada pahuk[6] yang[7] berserokan[8], dan pada tempat perhentian, atau kandang unta atau kerbau atau lembu, dan[9] pada[10] rumah berhala, dan pada[11] tempat /C153/ kubur /A173/ [melainkan pada kubur][12] segala nabi[13].[14] Dan makruh sembahyang di atas kaabah.[15] [3] Perkataan “permandian” ialah terjemahan (الحمام) yang maksud asalnya ialah tempat mandi wap. Tetapi dalam kitab-kitab fiqh perkataan (الحمام) merujuk kepada tempat untuk mandi. Dimakruhkan sembahyang di sini kerana ianya tempat disukai syaitan kerana aurat manusia dibuka padanya. Lihat al-Kaf (2003), op. cit., h. 254. al-Banjari (t.th), op. cit., j. 1. h. 247. [15] Kerana perbuatan ini menceroboh kehormatannya. Lihat Ibn al-Naqib (1985), op. cit., h. 66. Ibn Hajar al-Haytami (1987), op. cit., h. 198. al-Khatib al-Sharbini (1994), op. cit., j. 1. h. 425. Ibn Hajar al-Haytami (2005), op. cit., j. 1. h. 153.

[1] Ini bukan lafaz hadith, tetapi olahan daripada kenyataan berikut : . الخفين على المسح في فصل

متواترة، بل قيل شهيرة، وأحاديثها . جاحده بها يكفر حتى

Lihat Ibn Hajar al-Haytami (1987), op. cit., h. 54.

Dan sunat ia menilik dalam sembahyang[1] itu kepada /E95/ tempat sujudnya jikalau buta, atau[2] yang sembahyang dalam[3] kelam[4] sekalipun, melainkan pada hampir kaabah, maka hendaklah ia menilik kepadanya jua.[5] ___________________[1] Pada B : [sembahyangnya][2] Pada C : [dan]. Pada E : [تو][3] Pada D : [di dalam][4] Pada C : [kelam kabut][5] Pendapat yang muktamad bagi yang sembahyang di hadapan kaabah ialah memandang ke arah tempat sujud. Lihat Ibn Hajar al-Haytami (1987), op. cit., h. 148. al-Khatib al-Sharbini (1994), op. cit., j. 1. h. 390. Ibn Hajar al-Haytami (1996), op. cit., j. 2. h. 312. al-Ansari (1998), op. cit., j. 1. h. 85. Ibn Hajar al-Haytami (2005), op. cit., j. 1. h. 202. al-Ardabili (2006), op. cit., j. 1. h. 136.

Perhatian : 

Masalah catatan pada nota kaki.

14- Menyediakan satu susunan indeks

15- Menyediakan lampiran naskhah

Langkah ketiga :

Menyediakan “pengantar penyuntingan” atau “catatan pendahuluan“

Kesimpulan

SekianTerima kasih