POSTAWY OTOCZENIA WOBEC

OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Autor: mgr Anna Dudra

Wiemy, że żyją wśród nas ludzie, którzy nie są w pełni sprawni,nazywamy ich niepełnosprawnymi.

Definicja niepełnosprawności, którą można uznać za obowiązującąw naszym kraju, głosi, że: „Niepełnosprawną jest osoba, której stan zdrowiafizycznego lub psychicznego powoduje trwałe lub długotrwałe utrudnienie,ograniczenie lub uniemożliwienie udziału w stosunkach społecznych iwypełnianie ról według przyjętych kryteriów i obowiązujących norm”(Zespółprzy Pełnomocniku ds. Osób Niepełnosprawnych).

Niepełnosprawność jest zjawiskiem wielopłaszczyznowym iwielowymiarowym, dotyczących różnych sfer życia. Może być trwała,obejmująca znaczną część lub całe życie jednostki. Może być okresowa – poodpowiedniej terapii czy interwencji specjalistycznej rokująca całkowity lubczęściowy powrót do sprawności. Może być jedną z cech życia człowieka,mniej lub bardziej zmieniającą jego warunki osobiste, możliwości zawodowe iszanse na samorealizacje w społeczeństwie.

WYRÓŻNIA SIĘ NASTĘPUJĄCE KATEGORIE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI;

Upośledzeni umysłowo,

Głusi (głusi od urodzenia i ogłuchli

całkowicie, osoby z resztkami słuchu,

niedosłyszący posługujący się mową,

głusi upośledzeni umysłowo i z innymi

upośledzeniami),

Niewidomi (niewidomi od urodzenia

ociemniali całkowicie, osoby z resztkami

wzroku, niedowidzący, niewidomi z

upośledzeniem umysłowym i z innymi

upośledzeniami),

Niedostosowani społecznie,

Przewlekle chorzy somatycznie, chorzy

nerwowo, chorzy psychicznie,

Osoby z uszkodzeniami narządu ruchu,

Osoby z głębszymi zaburzeniami mowy.

Niepełnosprawność jest zjawiskiem dynamicznym i rozwojowym – zmienia

się podejście do człowieka niepełnosprawnego i jego możliwości, do edukacji i

rehabilitacji. Zmienia się zakres oferowanego wsparcia psychicznego, społecznego,

materialnego.

Nadal jednak niepełnosprawność jako synonim choroby, ograniczeń,

porażki życiowej stanowi źródło lęku współczesnego człowieka. Długotrwała,

nieuleczalna choroba, niepełnosprawność intelektualna, sensoryczna czy ruchowa

jawi się nam jako katastrofa życiowa.

Część ludzi nie chce o tym rozmawiać, uznając, że jeśli nie mówię o

niepełnosprawności to jej nie ma, nie dotyczy mnie i moich bliskich.

Część lituje się nad niepełnosprawnymi, jeszcze inni nie mogą zrozumieć

jej przyczyn, uważają niepełnosprawność za karę za niewłaściwe postępowanie.

POSTAWA ŚRODOWISKA I ZACHOWANIE SIĘ WOBEC JEDNOSTEK

NIEPEŁNOSPRAWNYCH MAJĄ ISTOTNE ZNACZENIE DLA PRZEBIEGU

PROCESU REHABILITACJI.

Postawa jest szczególnym typem przekonania, które określa oceniane

właściwości obiektu; postawa jest zatem zmagazynowaną oceną- dobrą lub złą –

danego obiektu (E. Aronson, 1998).

H. Larkowa (1977) określa postawę jako nabytą dyspozycję do

reagowania w charakterystyczny sposób na określone bodźce, którymi są różne

przedmioty, osoby, wydarzenia.

Za stosunek społeczeństwa do osób niepełnosprawnych uważa A. Hulek

(1969) postawy przybierane przez poszczególne jednostki (indywidualne i

publiczne) oraz grupy społeczne, działalność różnych instytucji wobec

inwalidów i ich problemów.

Postawy mogą być używane w celu zaliczania obiektów do kategorii

pozytywnej (wobec której odpowiednie są strategie aprobowania , zbliżania się,

chwalenia, pielęgnowania i chronienia) lub do kategorii negatywnej (wobec

której stosowane są strategie dezaprobaty, unikania, ganienia, zaniedbywania i

szkodzenia)

OBIEKTEM POSTAWY MOŻE BYĆ KAŻDA RZECZ, KTÓRĄ DANA OSOBA

ROZRÓŻNIA LUB O KTÓREJ MYŚLI, CZY TO KONKRETNA, CZY

ABSTRAKCYJNA; RZECZ NIEOŻYWIONA, OSOBA LUB TEŻ GRUPA.

Na powstawanie i zmianę postaw

wobec osób niepełnosprawnych

wpływają: normy społeczne, idee,

przekonania, polityka socjalna,

poziom kultury i warunki

ekonomiczne wyznaczające

poziom życia ludzi.

Wyróżnia się trzy aspekty postawy:

Poznawczy – polegający na

porównaniu jednostki z przyjętymi

standardowymi wzorcami i

dokonywaniu wartościującej oceny;

Emocjonalny – obejmujący

przyjemne i nieprzyjemne doznania

wynikające z kontaktu z

przedmiotem postawy;

Motywacyjny – ukierunkowujący

zachowanie „do” lub „od”

przedmiotu postawy.

BADACZE WOBEC JEDNOSTEK NIEPEŁNOSPRAWNYCH WYRÓŻNIAJĄ

NAJCZĘŚCIEJ POSTAWY :

POZYTYWNE (AKCEPTUJĄCE) I NEGATYWNE (ODTRĄCAJĄCE).

H. Larkowa (1977) dokonała uszczegółowienia postaw społecznych wobec osób

z niepełnosprawnościami. Dokonała następującego podziału:

I. postawa uczuciowa:

pozytywna ( życzliwość, sympatia),

pośrednia (współczucie, litość, obojętność),

negatywna (niechęć do widoku inwalidztwa).

II. postawa wolicjonalna:

pozytywna (akceptacja i chęć utrzymania kontaktów),

pośrednia (przyglądanie się),

negatywna (unikanie kontaktu).

III. postawa intelektualna:

pozytywna (uznanie, szacunek),

pośrednia (ciekawość, zainteresowanie),

negatywna (ujemna ocena cech).

Postawy nie są czymś stałym, gdyż w zależności od warunków

zewnętrznych mogą nastąpić zmiany:

postawy negatywnej na pozytywną (gdy znika lub zmniejsza się obciążenie

związane z kontaktem z inwalidami, a równocześnie kontakt z nimi nabiera dla

danej osoby większej wartości),

postawy pozytywnej na negatywną (gdy pojawia się lub zwiększa u danej

osoby obciążenie psychiczne, przejawiające się w uczuciach wywołanych

trudnościami działaniu lub cechami osobowościowymi inwalidów, a kontakt z

nimi traci poprzednie wartości).

Dorosłe zdrowe społeczeństwo traktuje na ogół dzieci dotknięte

niepełnosprawnością z sympatią. Nie zawsze jednak z sympatią spotykają się

dorosłe osoby niepełnosprawne, które są odtrącane jako pracownicy, członkowie

grupy społecznej i kandydaci do małżeństwa. Z odtrąceniem przez swoich

rówieśników spotykają się też dzieci niepełnosprawne.

NAJCZĘŚCIEJ SŁYSZYMY LUB JESTEŚMY ŚWIADKAMI DWÓCH PRZECIWNYCH

WOBEC SIEBIE POSTAW W STOSUNKU DO OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH.

SĄ TO: POSTAWA POZYTYWNA ORAZ POSTAWA NEGATYWNA.

Postawa pozytywna (akceptująca) cechuje się życzliwością,

sympatią, uznaniem, szacunkiem i empatią. Pojawia się wówczas, gdy znika

lub zmniejsza się obciążenie związane z nawiązywaniem kontaktu z osobą

niepełnosprawną oraz kiedy kontakt z nią nabiera dla danej osoby większej

wartości. Postawy pozytywne charakteryzują się obiektywną i realną oceną

osoby z niepełnosprawnością oraz pozytywnym nastawieniem poznawczym, a

także pozytywnym zachowaniem społecznym.

Obiektywna i realna ocena osoby z niepełnosprawnością to:

realna ocena wpływu niepełnosprawności na psychikę i działanie

człowieka,

realna ocena ograniczeń spowodowanych niepełnosprawnością,

społeczna akceptacja osób z niepełnosprawnościami na równi z osobami

pełnosprawnymi

POZYTYWNE NASTAWIENIE POZNAWCZE WYRAŻA SIĘ POPRZEZ:

− UZNANIE, ŻE PRZEDMIOTEM POZNANIA JEST CZŁOWIEK, A NIE TYLKO JEGO

NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ,

− ZNAJOMOŚĆ POTRZEB OSOBY Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ I POZIOMU ICH

ZASPOKOJENIA,

− DOSTRZEGANIE ZALET I MOŻLIWOŚCI OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI,

− OBIEKTYWNE DOSTRZEGANIE OSIĄGNIĘĆ.

Pozytywne zachowanie społeczne oznacza odrzucanie izolacji oraz

naturalny i życzliwy kontakt z osobami niepełnosprawnymi, współżycie i

współpracę na różnych polach, przyznawanie osobom niepełnosprawnym prawa

do uczestnictwa i pełnienia ról społecznych, akceptację osób z

niepełnosprawnościami i różne formy integrowania ich w społeczeństwie.

Wymienione cechy postawy pozytywnej wobec osób

niepełnosprawnych nie wymagają od nas dużych poświęceń, jednakże sprawiają

wielu osobom duże trudności.

Ludzie, którzy przygotowują szlaki komunikacyjne w miastach w

taki sposób, żeby mogły się nimi poruszać osoby niepełnosprawne, władze

miejskie, które zakupują autobusy dostępne dla osób mających problem z

poruszaniem się, taksówkarze chętnie udostępniający im swoje pojazdy,

prywatni sponsorzy turnusów rehabilitacyjnych dla dzieci z różnymi

schorzeniami, wolontariusze podejmujący się opieki nad mieszkańcami domów

pomocy społecznej – takich przykładów życzliwości osób i działań

pomagających na szczęście można przytaczać wiele.

JEDNĄ Z POSTAW PROSPOŁECZNYCH, CZYLI GOTOWOŚCIĄ NIESIENIA

POMOCY INNYM (W TYM OSOBOM NIEPEŁNOSPRAWNYM)

JEST WSPARCIE SPOŁECZNE

Wsparcie społeczne to rodzaj interakcji, które może pełnić bardzo wiele funkcji:

Funkcję materialną – udzielanie rzeczywistej, konkretnej pomocy polegającej

na pożyczeniu pieniędzy, załatwianiu zakupów, odpowiednim oprzyrządowaniu

łazienki,

Funkcję emocjonalną – okazywanie zrozumienia i współczucia,

podtrzymywanie na duchu w trudnych chwilach kryzysu emocjonalnego,

Funkcję dowartościowującą – okazywanie uznania i akceptacji, potwierdzanie

znaczenia i wartości partnera dla życia społecznego,

Funkcję informacyjną – doradzanie i ewentualne kierowanie przy

podejmowaniu decyzji ważnych życiowo,

Funkcję koleżeńską – utrzymywanie bliskich związków towarzyskich,

zapełnianie czasu wolnego pozytywnymi interakcjami społecznymi

Wsparcie społeczne jest bardzo istotną siłą środowiskową,

pomagającą osobom niepełnosprawnym w skutecznym przeciwdziałaniu

konsekwencjom nabytego kalectwa, ułatwia osobom niepełnosprawnym w

rozwiązywaniu wielu problemów życiowych

POSTAWĄ DRUGĄ WOBEC OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH,

SPOTYKANĄ WŚRÓD SPOŁECZEŃSTWA JEST POSTAWA NEGATYWNA.

Postawa negatywna wyraża się przez nieprzychylność do osób

niepełnosprawnych. Nacechowana jest ona brakiem życzliwości wobec osób

niepełnosprawnych.

Można tu przytoczyć takie określenia jak:

- unikanie osoby niepełnosprawnej

- pokazywanie braku akceptacji,

- poniżanie,

- ciągłe krytykowanie.

W postawie negatywnej można dostrzec uczucia litości oraz zbytniej

troski wobec osób niepełnosprawnych, co widoczne jest w niedocenianiu

osoby niepełnosprawnej, patrzeniu na nią jako na obiekt ciekawości oraz

często spotykane obecnie, przypisywanie osobom niepełnosprawnym niższej

pozycji społecznej.

Częstą przyczyną postaw negatywnych są

stereotypy i przesądy.

Stereotyp określany jest jako rozpowszechnione w określonych

grupach społecznych za pośrednictwem języka silne i trwałe przekonania

ujmujące osoby czy przedmioty, których dotyczą, w sposób zbytnio

uproszczony i przesadny.

Informacja zawarta w stereotypie nie jest poparta doświadczeniem,

jej źródło mieści się w przekazywanych opiniach, poglądach opartych na

fałszywych przesłankach. Przesąd i uprzedzenie mają kierunek ujemny i

posługują się fałszywymi lub nie w pełni prawdziwymi informacjami,

natomiast nie są oparte na doświadczeniu jednostki, lecz zostały przyjęte od

społeczeństwa jako przed-sądy.

Postrzeganie osób z niepełnosprawnościami przez pryzmat

stereotypów i przesądów prowadzi do ograniczenia ich w każdej dziedzinie

życia. Jednostka posiadająca cechy wyróżniające ją spośród innych jest

piętnowana.

Stereotypy, uprzedzenia i przesądy doprowadzają do tego, że

widziane są tylko słabe strony np. deformacja ciała, ograniczenia fizyczne,

które przedstawiają osoby z niepełnosprawnościami jako bezradne, czy

niesamodzielne.

NEGATYWNA POSTAWA WOBEC OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH –

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE

W tego typu postawie można zauważyć:

- zwracanie szczególnej uwagi na niepełnosprawność danej osoby,

- izolowanie osoby niepełnosprawnej od innych osób,

- wyrażanie sprzeciwu oraz niechęci wobec przyjmowania udziału

osób niepełnosprawnych w kontaktach społecznych,

- pojawianie się poczucia braku swobody, lęku,

- zmieszania oraz zagubienia w obecności osób

niepełnosprawnych.

Postawa ta charakteryzuje się pojawieniem się u osoby

sprawnej pewnego obciążenia psychicznego, które dana osoba

przejawia w swoim zachowaniu wobec osoby niepełnosprawnej.

Taki kontakt z osobą niepełnosprawną przestaje być

kontaktem wartościowym, z małymi szansami na dalsze

utrzymywanie znajomości.

Zadziwiające są skrajności w odnoszeniu się do osób

niepełnosprawnych, przy czym najgorsza z nich uzewnętrznia się w postaci

dyskryminacji.

Dyskryminacją można nazwać takie postępowanie jednych ludzi w stosunku do

drugich, które charakteryzuje się:

a) odmawianiem ich równego traktowania lub praw, które przysługują całej

zbiorowości,

b) odmowa ta jest nieuzasadniona merytorycznie,

c) opiera się na arbitralnym zaliczeniu tych osób do określonej kategorii

społecznej,

d) wobec której formułowane są uprzedzenia społeczne.

ANALIZUJĄC KRZYWDY, JAKIE WYRZĄDZAJĄ JEDNI LUDZIE DRUGIM

MOŻNA WYRÓŻNIĆ PIĘĆ RODZAJÓW PRAKTYK DYSKRYMINACYJNYCH

Dystansowanie się – polega na unikaniuwchodzenia w bliskie i nieformalne kontakty zosobami niepełnosprawnymi. Swoją niechęć do nichwyrażamy w tym przypadku, nie angażując sięemocjonalnie w ich problemy. Z osobąniepełnosprawną możemy współpracować, ale tylkow ramach określonych obowiązkami służbowymi.Efektem psychologicznego dystansowania się możebyć uchylanie się od udzielania dodatkowej pomocyosobom niepełnosprawnym.

Dewaluowanie – polega na upowszechnianiuwłasnych przekonań o negatywnych właściwościachokreślonej grupy ludzi niepełnosprawnych.Uwypuklenie negatywnych cech (zwykle nieistniejących), charakterystycznych dla danej osoby,będzie utrudniało jej życie, ograniczało szansę nazapewnienie sobie powodzenia, wywoływałoniechęć społeczną

PRAKTYKI DYSKRYMINACYJNE C.D

Delegitymizacja – w tym wypadku negatywny,

psychologiczny stosunek jednych ludzi wobec drugich

zostaje utrwalony społecznie w postaci odpowiednich

przepisów prawnych . Przepisy te sankcjonują to, co

wcześniej istniało tylko w wymiarze psychologicznym,

czyli zaliczenie danej jednostki do negatywnej

kategorii społecznej, pozbawionej pewnych praw.

Segregacja – jest praktyką dyskryminacyjną

polegającą na fizycznym izolowaniu jednostki lub

grupy osób od całego środowiska społecznego. Zwykle

izolacji towarzyszą gorsze warunki życia przewidziane

dla tych osób.

Eksterminacja - polegająca na biologicznym

wyniszczaniu ludzi przynależącej do określonej

kategorii społecznej (stosowana przez hitlerowców w

czasie II wojny światowej).

Postawy negatywne charakteryzują także uczucia litości lub zbytniej

troskliwości wobec osób niepełnosprawnych,

negatywne nastawienie poznawcze oraz negatywne nastawienie społeczne

Negatywne nastawienie

poznawcze wyraża się poprzez:

niewłaściwe zajmowanie się

wyglądem osoby z

niepełnosprawnością,

zwracanie szczególnej uwagi

na niepełnosprawność,

przecenianie brzydoty

kalectwa, aż do wstrętu i

odrzucenia.

Negatywne nastawienie

społeczne wyraża się poprzez:

odsuwanie osób z

niepełnosprawnościami od

innych ludzi,

sprzeciwianie się lub

niechęć do przyjmowania

ich udziału w różnego

rodzaju kontaktach

społecznych,

uczucia braku komfortu,

lęku, zakłopotania w

obecności osób z

niepełnosprawnościami

Pomiędzy postawą pozytywną a negatywną wyróżnić można

także postawę pośrednią, którą charakteryzuje: współczucie, litość,

obojętność, ciekawość.Postawa ta nazywana jest ambiwalentną, dwuwartościową,

jednocześnie – pozytywną i negatywną. Ambiwalencja wynika stąd, że

społeczeństwo w mniej lub bardziej świadomy sposób uniemożliwia osobom

niepełnosprawnym czynne uczestnictwo w życiu osobistym i w pracy

zawodowej, co w jakimś stopniu je deprecjonuje. W tym wypadku

przebywanie z niepełnosprawnymi podyktowane jest współczuciem i litością,

które prowadzą do pozytywnego przejawu, jakim jest chęć niesienia pomocy

tym osobom.

Dokonując analizy wyżej wymienionych klasyfikacji, pozwala ona

spojrzeć nieco szerzej na postawy społeczne wobec osób z

niepełnosprawnościami, ponieważ uwypukla ich złożoność. Umieszczenie w

klasyfikacji postawy ambiwalentnej jest jak najbardziej trafne, ponieważ nie

zawsze nastawienia ludzkie są tylko pozytywne bądź skrajnie negatywne.

PSYCHOLOGICZNE DETERMINANTY POSTAW WOBEC OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Autorzy zajmujący się omawianą problematyką zgodnie twierdzą, że

postawy nie są wrodzone, a na ich kształtowanie wpływają społeczne

doświadczenia oraz cechy osobowościowe jednostki.

Wśród czynników demograficznych, mających związek z

postawami, wymienia się najczęściej: wiek, płeć, wykształcenie, status

społeczny. Na rodzaj przejawianych postaw ma także wpływ zdobyta wiedza

na temat osób niepełnosprawnych, ich potrzeb, funkcjonowania, możliwości, a

także bezpośrednie doświadczenia w kontaktach z takimi osobami i

częstotliwość tych kontaktów.

Okazuje się, że istotne znaczenie mają stereotypy, które są

przekazywane w rodzinie generacyjnej, a także silnie zakorzenione w danej

kulturze.

Stwierdzono też, że prezentowane postawy są zależne od cech

osobowości (np. wysoka samoocena ogólna, wysoka samoakceptacja wraz z

wysoką oceną stosunku do życia, preferowane wartości artystyczne, przy

jednoczesnym braku zainteresowania wartościami teoretycznymi, sprzyja

ujawnianiu postaw pozytywnych)

Aby wyeliminować negatywne zachowania społeczne wobec osób

niepełnosprawnych, trzeba dostarczyć sprawnym jak najwięcej informacji na

temat tej grupy osób i wychowywać je w duchu tolerancji dla tego, co inne.

A. Hulek (1978) uważa, że główny czynnik utrudniający realizację

programów rehabilitacji i uczestniczenie niepełnosprawnych w życiu na równi z

osobami zdrowymi to bariery społeczne.

Określa tym terminem te cechy stosunków społecznych i te czynniki

występujące w naszej kulturze, cywilizacji i organizacji życia, które utrudniają

osobom niepełnosprawnym osiąganie możliwych dla nich celów. Bariery

społeczne tkwią w organizacji życia społecznego, które jest jeszcze w dużym

stopniu oparte na wartościach przeciętnych, dostosowanych do człowieka w

pełni sprawnego.

W ostatnim czasie, dzięki środkom masowego

przekazu, postawy wobec niepełnosprawnych

ulegają znacznej zmianie, ale jest jeszcze

wiele do zrobienia w dziedzinie informowania

społeczeństwa pełnosprawnego o problemach

wynikających z niepełnosprawności.

Należy pamiętać, że osoby niepełnosprawne, podobnie jak osoby

sprawne mają swoje rodziny, małe i duże problemy, pracę, zainteresowania, a

także sympatie i antypatie. To ludzie, którzy też chcą szczerze się cieszyć, a

czasem popłakać w samotności, gdyż każdy ma do tego prawo i nikt nie może

sobie nawzajem tych praw zabierać lub ograniczać.

Wprawdzie niepełnosprawność jest integralną częścią tego kim są,

jednakże sama w sobie nie charakteryzuje tych osób. Ważne jest, aby traktować

osoby niepełnosprawne jak indywidualne jednostki, a nie spoglądać na te

osoby przez pryzmat ich niepełnosprawności.

Istotnym jest także, aby uświadomić sobie,

że rozmawiamy, śmiejemy się, idziemy do kina z osobą,

a nie z jej niepełnosprawnością.

Literatura:

1. Aronson E. Człowiek istota społeczna. PWN, Warszawa 1998

2. Böhner G., Wänke M. Postawy i zmiana postaw. Gdańskie Wydawnictwo

Psychologiczne, Gdańsk 2004

3. Kościelak R. Funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełnosprawnych.

Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1996

4. Kowalik S. Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób

niepełnosprawnych. Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice 1999

5. Zasępa E. (red.) Choroba, niepełnosprawność, cierpienie oraz postawy

wobec nich w teorii i w badaniach. Wydawnictwo Akademii i Pedagogiki

Specjalnej, Warszawa 2010