Relacje zachodzące miedzy nauczycielem a uczniem mają miejsce w szkole. Istotąszkoły jest nauczanie i wychowanie dzieci dlatego szczególnie ważna dla tychprocesów jest komunikacja. Jeśli jest sprawna, uczeń orientuje się w swoimpołożeniu na drodze edukacji[l].

W literaturze przedmiotu znajdujemy wiele definicji dotyczącej osoby ucznia.Szczególnie popularne są dwa sposoby określania osoby ucznia. Pierwszy kładzienacisk na „szkolność", czyli zależność wymagań szkoły od osobowości, natomiastdrugi na „dziecięcość", przypominając tę prawdę, że uczeń jest dzieckiemw Szkole[2].

Początkowo traktowano ucznia jako przedmiot nauczania i wychowania, dopierow okresie późnego oświecenia, odkryto w uczniu dziecko, które stało się pod-miotem, dlatego zaczęto zajmować się także jego osobowością.

Uogólniając, uczniem zwie się jednostkę uczącą się pod kierunkiem nauczycielalub innej osoby, będącą podmiotem w procesie edukacyjnym, posiadającąindywidualną osobowość[3]. Bardzo interesujące podejście do osoby uczniaprzedstawiła Małgorzata Taraszkiewicz w książce pt. „Jak uczyć jeszcze lepiej".Według niej, bycie uczniem to zawód, który wymaga odpowiedniego przygoto-wania ponieważ wykonuje się go kilkanaście lat[4]. W wielu opracowaniachuczeń jest tylko istotą pozostającą w zgodzie z wymaganiami szkoły, pełniąc przytym rolę bezcielesnej postaci w jej scenariuszu. Ciekawe porównanie prezentujefrancuski przedstawiciel szkoły pracy A. Ferriere. Uważa on szkołę za instytucjęstworzoną zgodnie ze wskazówkami diabła. Jego zdaniem: „dziecko lubi przyro-dę: umieszczono je więc w zamkniętych salach. Dziecko lubi wiedzieć, że jegodziałalność służy czemuś: zrobiono tak, żeby jego aktywność nie miała żadnego

celu. Lubi się ruszać: zmuszono je do bezruchu. Lubi oglądanie i posługiwanie sięróżnymi przedmiotami: nauczono je obcować z ideami. Lubi pracować rękami:pozwolono mu pracować tylko mózgiem. Lubi mówić: skazano je na milczenie.Pragnęłoby rozumować: kazano mu uczyć się na pamięć. Chciałoby poszukiwaćwiedzy: podano mu ją gotową. Pragnie odczuwać zapał: wymyślono kary"[5].Przykład ten w znacznej mierze odzwierciedla szkolną rzeczywistość, jednakaktywność uczniów na lekcji uzależniona jest od nauczyciela prowadzącegozajęcia. Osoba nauczyciela w ogóle stanowi decydujący wpływ nie tylko na nau-czanie, ale na ogólną atmosferę w klasie poprzez jego podejście do uczniów.Często nauczycielom wydaje się że to, co uczeń myśli, czuje, jak postrzega epi-zody życia w szkole oraz jak interpretuje swoje w niej miejsce jest nieistotne[6].W książce o rozwoju zawodowym nauczyciela, stwierdzono że, „im większe

znaczenie przypisuje się edukacji, tym większą rolę odgrywają nauczyciele, którzysą odpowiedzialni za tę edukację"[7]. Edukacja szkolna stanowi część kulturynarodowej którego ważnym elementem jest osoba nauczyciela, która niewątpliwiepowołana jest do wszelkiej aktywności kulturotwórczej, mającej wpływ na for-mowanie się młodych pokoleń. Można wręcz na podstawie literatury wysnućstwierdzenie, iż nauczyciel znalazł się w samym centrum procesu edukacyjnego,a co za tym idzie, jego osoba bezustannie podlega ocenie, dlatego tak ważny jestwzorzec osobowościowy nauczyciela.

„Nauczycielami są osoby, których profesjonalna działalność obejmuje przekazy-wanie wiedzy, kształtowanie postaw i umiejętności, które są sprecyzowanew formalnych programach kształcenia dla uczniów i studentów określonych insty-tucji edukacyjnych. Kategoria „nauczyciel" dotyczy jedynie pracowników, którzy

prowadzą bezpośrednie kształcenie uczniów"[8] - to jedna z definicji.Tnną definicję nauczyciela przeczytać można w „Nowym słowniku pedagogicz-nym", gdzie rola nauczyciela nie kończy się na wpajaniu wiedzy, ale poszerzyłasię o naukę - jak żyć: „współczesny nauczyciel staje się więc tym, kto kształci,wychowuje i rozwija znajdujących się pod jego opieką uczniów. Powodzenie tejpracy zależy od uczniów, programu edukacji oraz od jej zewnętrznych warunków,lecz przede wszystkim od samego nauczyciela"[9]. Zawód nauczyciela jestszczególnym i szlachetnym, ze względu na to, iż uznawany jest za jeden z najstar-szych zawodów świata, a potwierdzają to dowody z czasów antycznej Grecji,Egiptu i Rzymu. Aby bardziej zgłębić i zrozumieć zagadnienie zawodu nauczy-ciela, należy spojrzeć w historię terminu „nauczyciel" ponieważ podlegał onciągłej ewolucji, przybierając różną treść znaczeniową. Bezustannie zmieniały się

nazwy tych, którzy sprawowali funkcje edukacyjne, począwszy od "starszyznyrodowej", poprzez rnagów, kapłanów, guwernerów, po współczesnych nauczycieliw różnych instytucjach oświatowo- wychowawczych i opiekuńczych.Początkowo pojęcie „nauczyciel" kojarzone było z osobą, która nauczała lub peł-niła funkcje edukacyjne w wychowaniu dzieci. Nauczyciela, szczególnie instytu-cjonalnego, stawia na piedestale między innymi udział w procesach uspołecznia-nia młodych pokoleń, przekazywanie dziedzictwa kulturowego, doświadczaniebliskiej zbiorowości społecznej oraz przejawów kultury[10]. Zawód i zakrespojęcia „nauczyciel" modyfikowały się wraz z rozwojem procesów politycznychczy społeczno-gospodarczych. W starożytności do nauczania wystarczała znajo-mość treści w przedmiocie nauczania, a umiejętność przekazu wiedzy utożsamia-no ze sztuką, która bardziej jawiła się jako dar, niż jako rezultat wyuczenia.

inną rangę kształcenia nauczycieli uzyskano w średniowieczu. Wraz z powstawaniem uniwersytetów nastąpił rozwój życia intelektualnego, zaobserwowano zróżnicowanie kształcenia nauczycieli w zależności od elementarnych czy średnich Szkół[l 1]. Współcześnie, wraz z postępem środków masowego przekazu i większymi możliwościami zdobywania wiedzy, zwiększają się wymagania wobec kompetencji nauczycieli, uzupełniając je wciąż o nowe zadania i funkcje.Zadania i funkcje nauczyciela najczęściej wyznaczane są przez podstawowe cele społeczne, relacje międzyludzkie, określoną pozycję szkolnictwa w systemie edukacji narodowej, a także sferę aktywności człowieka. Na najbardziej tradycyjny podział funkcji zawodowych nauczyciela dzieli się na: dydaktyczną, opiekuńczą, wychowawczą, środowiskową, życiowego ukierunkowania a także badawczą. W każdej z funkcji zawierają realizacji celów[l2|.

W literaturze przedmiotu można znaleźć bardzo wiele zestawień różnorodnychzadań pedagogicznych w pracy nauczyciela. Przykładowymi i często spotykanymisą takie zadania jak: zapewnienie rozwoju indywidualnych sfer osobowości,przygotowanie do kształcenia ustawicznego, dostarczenie wiedzy o Europie i jejProblemach, a także ukształtowanie odpowiednich postaw wobec spraw kraju orazEuropy, a nawet samoformowanie przez ucznia pogodnej i przyjaznej ludziomOsobowości! 13].

Przedstawiciele nauk o wychowaniu przypisują dobremu nauczycielowi wielepozytywnych właściwości, takich jak: talent pedagogiczny, miłość dusz ludzkich,bogata osobowość, skłonność do społecznego oddziaływania, zdolność wycho-wawcza, płynąca z miłości dobroć, postawy prospołeczne, uspołecznienie i poczu-cie pedagogicznej wolności i odpowiedzialności! 14].

M. Grzegorzewska na pierwszy plan w każdej pracy wysunęła człowieczeństwo.Uznała je, poza wykształceniem, za podstawową wartość, charakteryzującąstosunki międzyludzkie! 15]. Uznała, iż „trzeba być dobrym człowiekiem, trzebabyć w miarę mądrym a dopiero na trzecim miejscu - specjalistą od czegoś"! 16].Wielu uczonych od dawna wyznaczało i modyfikowało ideał osobowości nauczy-ciela zależnie od swoistego punktu widzenia, uznawanej koncepcji, przełomówpolitycznych czy społecznoekonomicznych, dlatego nie sposób jednoznacznieokreślić pożądanych cech.

Dzisiejszy nauczyciel nie tylko pełni funkcje opiekuńcze, wychowawcze, poz-nawcze, sprawnościowe, ale i egzystencjalne. Dzięki tym ostatnim uczy, jakradzić sobie z problemami, jak samodzielnie się uczyć, a nawet jak tworzyć sensżycia. Ponadto z rolą nauczyciela nierozerwalnie wiążą się atrybuty przewodnika

i doradcy[ 17]. Rola przewodnika i doradcy w XXI wieku nie jest łatwym zada-niem, gdyż współczesne zagrożenia są ogromne. C. Banach uznał, że „chaosaksjologiczny, krytyka współczesnej cywilizacji, postmodernizm, relatywizm, kultpieniądza, dehumanizacja życia rodzinnego i wspólnotowego"! 18]. Ponadto prze-moc, nietolerancja, globalizacja, kryzys autorytetów i wiele innych czynnikówstanowi wyzwanie dla nauczyciela który pragnie przekazać pozytywne wartości.Niezbędnym wyposażeniem edukacyjnym dzisiejszego człowieka jest przygoto-wanie do samodzielnych wyborów. Nauczyciel w tym układzie staje się tłuma-czem współczesnej rzeczywistości. Jego osoba powinna stwarzać sytuacje dziękiktórym uczniowie opanują zdolność rozumienia współczesnej rzeczywistości, jejdynamiki, przemian oraz rozwoju. Tłumacz dostarcza tworzywa do rozwoju, uczysamodzielności i zdolności w podejmowaniu decyzji tak, aby wybory uczniów

rezultatem samodzielnego rozeznania w świecie zmiany i ryzyka[l9].Osoba nauczyciela jest celem, wartością i narzędziem polityki edukacyjnej.Współcześnie nie traktuje się go wyłącznie za nośnik wiedzy i wartości. Dziś jegozadaniem jest inspiracja, organizowanie i przygotowanie wielostronnego działa-nia, tak aby młodzi ludzie mogli zmierzyć się z przyszłością, z jej problemami,szansami czy zagrożeniami [20].

Zawód nauczyciela pełen jest różnorodnych funkcji i zadań, a co za tym idzie,osoba nauczyciela jest zobligowana do odpowiedzialności, ponieważ,, jestsprawcą określonych czynów - i właśnie za te czyny oraz konsekwencje z nichwynikające, może być pociągany do odpowiedzialności"[2l]. Największą z war-tości w pracy nauczyciela powinno być dobro każdego dziecka, odpowiedzialnośćza rozwój jednostek, odpowiednie przygotowanie uczniów do podejmowania

decyzji, a także poszukiwania sensu życia, wspieranie uczniów w rozwoju oso-bowości, a także kształtowanie ich postaw, zgodnie z podstawowymi wartościami,uznawanymi przez społeczeństwo. Ponadto nauczycie! powinien:•wspierać uczniów w wszechstronnym rozwoju,

•uczyć wartości, wiadomości i umiejętności,•organizować procesy nauczania - uczenia się,

•stwarzać sytuacje wychowawcze[22].

Ostatecznie, kreśląc model nauczyciela, stwierdza się, że nie może poprzestaćna przekazywaniu wiedzy, gdyż jego osoba powinna stać się specjalistą w udziela-niu pomocy, w odkrywaniu i interpretowaniu pojęć postrzeganej rzeczywistości.Równocześnie powinna przygotować swych uczniów do prowadzenia samokon-troli nad myśleniem i działaniem, a także uczyć planowania przyszłości.

Nauczyciel ma również za zadanie pokazywać sposoby radzenia sobie trudnymisytuacjami, stresem czy niepowodzeniami[23].

Taka mnogość w wypełnianiu różnorodnych zadań bezustannie towarzyszy ciężarowi odpowiedzialności za każdy czyn. Mówi się nawet, Śe nauczyciel to fachowyrodzic, dlatego właśnie na nim spoczywa obowiązek kontaktu i partnerstwa.Dobry nauczyciel umie słuchać, być ciekawy uczniów, co ważniejsze powinien lubić swoją „nauczycielskość" i chcieć uczyć, nie tylko ze względu na dwa miesiące wakacji i ferie zimowe[24]. Zawód nauczyciela jest zawodem zaufania społecznego zwanego często misją, która wiąże się z określonymi predyspozycjami psychicznymi nauczyciela, gdyż jego praca opiera się na obcowaniu z ludźmi, a miano profesjonalisty czy fachowca przysługuje nauczycielowi który wykorzystuję swą władzę wyłącznie dla dobra uczniów[25].

Podjęcie się zawodu nauczyciela oznacza bycie pośród ludzi, szczególnie tych młodych, dlatego budowanie pozytywnego obrazu siebie wśród uczniów jest niezbędnym warunkiemdo efektywnej pracy każdego nauczyciela.

Pytania:

1. Jak można określić osobę ucznia i nauczyciela?

2. Od czego uzależniona jest aktywność ucznia na lekcji?

3. Jakie funkcje i zdania konieczne są do spełnienia w zawodzie nauczyciela?

4. Jak można określić model współczesnego nauczyciela?

5. Co to jest edukacja szkolna?

Dziękujemy za uwagęDziękujemy za uwagę