SERBEST BÖLGELER

FREE ZONES

FREE TRADE AREAS

Genel olarak serbest bölgeler, ülkenin siyasi sınırları içinde olmakla beraber gümrük bölgesi

dışında sayılan, ülkede geçerli ticari, mali ve iktisadi alanlara ilişkin hukuki ve idari

düzenlemelerin uygulanmadığı veya kısmen uygulandığı, sınai ve ticari faaliyetler için daha

geniş teşviklerin tanındığı ve fiziki olarak ülkenin diğer kısımlarından ayrılan yerler olarak

tanımlanabilir.

Serbest Bölgelerde altyapısı hazır arsalar, genel ve müstakil depolar, ofisler ve açık stok

sahaları, hazır üretim tesisleri kiralık veya tapu mülkiyeti ile yatırımcıların hizmetine

sunulmaktadır

Dünya Gümrük Örgütü’nün 10-14 Mart 2003 tarihli 174.toplantısının 8.gündem maddesine

ilişkin çalışma belgesinde ise serbest bölge, “ bu bölgeye koyulan malların ithalat vergileri ve

harçlar bakımından gümrük bölgesinin dışında sayılmakla birlikte, taraf ülkenin gümrük bölgesinin

bir parçası” olarak tanımlanmaktadır.

Serbest bölgelerin, rekabet ortamındaki dünya ticaretinden daha fazla pay almak

isteyen özellikle gelişmekte olan ülke ekonomilerine sağladığı çeşitli katkılar vardır.

Bu anlamda serbest bölgelerin;

İthal girdi kullanarak üretim yapan yerli firmalara gümrük vergisiz mal girişi imkanı sağlayarak, yurtdışındaki rakipleri ile aynı şartlarda üretim yapma imkanı sağlamak,

Sağlanan kolaylıklar sayesinde ülkelerin ihracat imkanlarını ve dolayısıyla

döviz girdisini arttırmak,

İçerisine büyük parti halinde getirilen malların gerektiğinde küçük partiler halinde ülkeye

ithal edilmesi mümkün olduğundan depolama giderlerinin ve sadece ithal edilen

mallar için gümrük vergisi ödeneceğinden üretim maliyetlerinin düşmesini sağlamak,

Yabancı sermayeli firmalar açısından daha düşük risk faktörleri sağlaması ve avantajlar

sunması nedeniyle, karlılığın daha yüksek olduğu serbest bölgelerde daha kolay

yatırımda bulunulmasını sağlamak, böylece ülkelere yeni teknolojilerin girmesini

hızlandırmak,

İstihdamı arttırmak,

Ekonomiye dinamizm ve canlılık kazandırmak,

Ülke uygulamalarında düşünülen yeni ticaret ve ekonomi politikaları açısından deneme

alanı olarak kullanılabilmek, gibi farklı ve etkili yararlarını sayabiliriz.

Bununla birlikte serbest bölgeler, kaçakçılığa yol açma, yerli sanayi karşısında haksız

rekabet doğurma, ithalata bağımlılığı arttırma gibi olumsuz etkiler de doğurabilirler.

Serbest Bölgelerin Tarihsel Gelişimi

18. yüzyıldan bu yana tüm dünyada yaygın olarak uygulanan serbest bölge sisteminin

ortaya çıkış sebeplerini ve Türkiye’deki gelişimini konuşalım;

SERBEST BÖLGELERİN ORTAYA ÇIKIŞ SEBEPLERİ

Tarih boyunca ülkeler arası ticaret hep yapılmıştır. Bunun temel nedeni de,

dünyadaki doğal kaynakların yeryüzüne değişik çeşit ve oranlarda dağılmış olmasıdır.

İnsanlığın ilk ortaya çıktığı ilkel çağlarda bile, malların mallara takas edildiği

pazarların oluştuğu bilinmektedir. Söz konusu ticari ilişki, günümüzde de yer

almaktadır.

Dünyada serbest bölge niteliğinde kabul edilebilecek uygulamalara, ilk olarak

yaklaşık 2000 yıl öncesinin eski Yunan ve Roma medeniyetlerinde rastlanmaktadır.

Milattan önceki yüzyıllarda Malta, Efes, Pire, İskenderiye limanları ve Akdeniz’de, açık

denizde yapılan mal değişimi ve alışverişleri ile İpek Yolu üzerindeki Yunanistan’ın

Pire ve Challis limanları, bu konudaki ilk örnekleme olarak sayılabilir.

Pire Limanı – Port of Piraeus

İthal edilen malların gümrük vergisinden muaf olduğu dünyanın ilk serbest limanı 1547 yılında İtalya’da kurulmuştur. Bu limandaki faaliyetler

ticaret ve malların depolanması şeklinde yürütülmüştür. Bu model daha sonra başka

ülkelerce de benimsenmiş ve çok sayıda serbest liman ve serbest ticaret bölgesi kurulmuştur.

Günümüzdeki yapıya benzer serbest bölgeler ise 18.yy’dan itibaren Gibraltar Adası (1704),

Singapur(1819) ve Hong-Kong’da(1842) faaliyet göstermeye başlamıştır.

GibraltarAdası

I.Dünya Savaşı sonrasında, başta ekonomik olarak gelişmiş Amerika ve Avrupa ülkeleri

olmak üzere tüm dünyada derin etkiler gösteren 1929 ekonomik bunalımına çözüm

yolu olarak serbest bölgelere yönelme eğilimi ağırlık kazanmıştır.

Amerika’da 1934 yılında yürürlüğe giren Dış Ticaret Bölgeleri Tüzüğü (Foreign-Trade Zones

Act of 1934) ile yoğunlaşan Serbest Bölge uygulamaları, Avrupa ülkeleri ile diğer

yerlerdeki ülkelerde yeniden önem kazanmaya başlamıştır.

1959 yılında İrlanda’da kurulan ShannonSerbest Bölgesi ise serbest bölgelerin tarihsel

gelişimindeki önemli bir kilometre taşı olmuştur. Söz konusu bölge ile bir serbest liman veya serbest ticaret bölgesinin dış ticaret fonksiyonu ilk defa endüstriyi de

kapsayacak şekilde genişletilmiştir.

Bu uygulamayla işleme ve imalat endüstrileri gelişmiş ve ihraç ürünleri işleme bölgesi

oluşturulmuştur. 1960’lı yılların sonuna doğru birçok gelişmekte olan ülke aynı modeli kopya

etmiştir. 1966 yılında Tayvan bu modeli daha da geliştirerek, ihraç ürünleri işleme bölgesi (export

processing zone) adını taşıyan ve tamamıyla ihracata dönük üretimi amaçlayan ilk bölge olan

Kaohsiung İhraç Ürünleri İşletme Bölgesini kurmuştur.

Bir başka gelişmede, özellikle yabancı sermayeyi çekmek üzere 1978 yılında Çin’de kurulan “Özel Ekonomik Bölge”lerle ortaya

çıkmıştır. Bu gelişme serbest bölgenin küçük bir endüstriyel alan yerine daha büyük bir

alanda uygulanmıştır.

Bu bölgeler başlangıcından beri büyük alanlar olarak planlanmıştır ve bazı bölgeler, Hainan

Adasındaki gibi bir eyaletin tamamını kapsamaktadır. Bazı küçük ülkeler serbest

bölgelerin sınırlarını ülkenin tamamını kapsayacak şekilde genişletmiştir. Bu eğilim

Singapur, Sri Lanka ve Mauritius’da en iyi şekilde görülmektedir.

Değişik ülkelerdeki serbest bölge uygulamaları arasında “gümrük bölgesi veya hattı dışında

sayılma” ve “özel teşviklerin sağlanması” gibi ortak özellikler bulunmakla beraber, ülkelerin

ekonomi ve ticaret politikalarının yanı sıra, sosyal ve siyasal durumlara göre de bazı farklılıklar

bulunabilmektedir. Serbest bölge uygulamaları arasındaki bu farklılıklar nedeniyle, serbest bölge olarak bilinen uygulamayı tanımlamak için benzer

anlam da kullanılan bu terimlerden bazıları:

Serbest Bölge (Free Zone)Serbest Liman (Free Port)

Gümrüksüz Bölge ( Customs Free Zone)İhraç Ürünleri İşleme Bölgesi (Export

Processing Zone)Dış Ticaret Bölgesi (Foreign Trade Zone)

Serbest Ekonomik Bölge ( Free Economic Zone)Serbest Üretim Bölgesi (Free Production Zone)

Serbest Ticaret Bölgesi (Free Trade Zone)Endüstriyel Serbest Bölge (Industrial Free Zone)

İkiz fabrika (Maquiladora)

Özel Ekonomik Bölge (Special Economic Zone)Vergisiz Ticaret Bölgesi (Tax Free Trade Zone)

Vergisiz Bölge (Tax Free Zone)Gümrüksüz Havaalanı (Customs Free Airport).

Yusuf Bahadır Keskin

Amasya Üniversitesi Dış Ticaret Bölümü