SES BİLGİSİKONU ANLATIMI

SES: Kulağın duyabildiği titreşimlere ses denir. Ağzımızın tek bir hareketiyle hiçbir engele uğramadan çıkan sesler olduğu gibi bir ses yardımı ile çıkan sesler de vardır.

Seslerin yazıdaki karşılığına harf denir.Dilimizde yirmi dokuz adet harf vardır. Bunlardan sekiz tanesi ünlü yirmi bir tanesi ünsüzdür.

S.M

ÜNLÜLER VE ÖZELLİKLERİDilimizde sekiz adet ünlü ses vardır.Bunlar ;

Her bir ünlünün ağzın,dudakların ve dilin aldığı durumlara göre çeşitli özellikleri vardır.

A E I İ O Ö U Ü

DÜZ ÜNLÜLERDÜZ ÜNLÜLER YUVARLAK ÜNLÜLERYUVARLAK ÜNLÜLER

GENİŞGENİŞ

ÜNLÜLERÜNLÜLERDARDAR

ÜNLÜLERÜNLÜLERGENİŞ GENİŞ

ÜNLÜLERÜNLÜLERDAR DAR

ÜNLÜLERÜNLÜLER

KALIN KALIN

ÜNLÜLERÜNLÜLER A I O U

İNCEİNCE

ÜNLÜLERÜNLÜLER E İ Ö Ü

A, E, I, İ

O, Ö, U, Ü

A

DÜZ, KALIN, GENİŞ

E

DÜZ, İNCE, GENİŞ

I

DÜZ, KALIN, DAR

İDÜZ, İNCE, DAR

OYUVARLAK, KALIN, GENİŞ

Ö

YUVARLAK, İNCE, GENİŞ

UYUVARLAK, KALIN, DAR

Ü

YUVARLAK, İNCE, DAR

UYUMLARÜnlülerle ilgili iki adet uyum vardır

UYUMLAR

BÜYÜKBÜYÜKÜNLÜÜNLÜUYUMUUYUMU

KÜÇÜKKÜÇÜKÜNLÜÜNLÜUYUMUUYUMU

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUBÜYÜK ÜNLÜ UYUMUTürkçe’nin kalınlık-incelik uyumudur.Büyük ünlü uyumu kuralına göre;Kalın ünlülerden (a, ı, o, u) sonra yine

kalın ünlüler (a, ı, o, u), ince ünlülerden (e, i, ö, ü), sonra yine

ince ünlüler (e, i, ö, ü) gelir.

a, ı, o, u a, ı, o, u e, i, ö, ü e, i, ö, ü

Örnekler:Silgi: silgi > her iki “i” sesi de ince

Dönemeç: dönemeç > “ö” ve “e” sesleri ince

Kurak: kurak > “u” ve “a” sesleri kalın

Doruk: doruk > “o” ve “u” sesleri kalın

Örneklerden de anlaşıldığı gibi kalın bir sesliden sonra kalın bir sesli ile, ince bir sesliden sonra ince bir sesli ile devam eden Türkçe kelimeler “Büyük Ünlü Uyumu” kuralına uyarlar.

Öyleyse; silgi, dönemeç, kurak ve doruk kelimeleri

“Büyük Ünlü Uyumu”na uyarlar.

Büyük Ünlü Uyumunu Bozan EklerDilimizde var olan ve sıklıkla kullanılan altı

adet ek şekil değiştiremediklerinden bazı durumlarda büyük ünlü uyumunu bozarlar.Bunlar:-yor: geliyor-ken: koşarken-ki: akşamki-leyin: sabahleyin-daş: meslektaş-mtırak: ekşimtırak

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUKÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUBu uyum Türkçe’nin düzlük-yuvarlaklık

uyumudur.Bu uyumun iki kuralı vardır.Düz ünlülerden (a,e,ı,i) sonra yine düz ünlüler (a,e,ı,i) gelir. Yuvarlak ünlülerden sonra (o,ö,u,ü) ya düz-geniş (a,e) ya da dar-yuvarlak (u, ü)

ünlüler gelir.

a, e, ı, i a, e, ı, i (DüzDüz) (DüzDüz)

o, ö, u, ü (Düz-Geniş)(Düz-Geniş) (Yuvarlak)(Yuvarlak)

(Dar-Yuvarlak) (Dar-Yuvarlak)

a-e

u-ü

Örnekler:Silgi: silgi > her iki “i” sesi de düz

Dönemeç: dönemeç > “ö” (yuvarlak) sesinden sonra “e” (düz-geniş) sesi gelmiş ve yine düz bir sesle “e” devam etmiş.

Kurak: kurak > “u” (yuvarlak) sesinden sonra “a” (düz-geniş) sesi gelmiş.

Doruk: doruk > “o” (yuvarlak) sesinden sonra “u” (dar-yuvarlak) sesi gelmiş.

Örneklerden de anlaşıldığı gibi düz bir sesliden sonra düz bir sesli ile, yuvarlak bir sesliden sonra ya düz-geniş ya da

dar-yuvarlak bir sesli ile devam eden Türkçe kelimeler “Küçük Ünlü Uyumu” kuralına uyarlar.

Öyleyse;silgi, dönemeç, kurak ve doruk kelimeleri

“Küçük Ünlü Uyumu”na uyarlar.

Küçük ünlü uyumu kuralında her bir harf için yeni bir değerlendirme yapılır.Eğer uyum yuvarlak bir harfle başlamış ve sonraki harf düz ile devam etmiş ise kural da şekil değiştirir ve artık kural düzlere göre incelenmeye başlanır.

Örnek: çoraklık: yuvarlak/düz-geniş/düz

Örnekte görüldüğü gibi ikinci sesli olan “a” sesinden sonra kural düz sesliler kuralına dönmüştür. Bu durumda “çoraklık” kelimesi

“Küçük Ünlü Uyumu”na uyar.SES OLAYLARI

SES OLAYLARI

Ünlülerle İlgili Ses Olayları Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları

ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI

1-Ünlü Düşmesi2-Ünlü Türemesi3-Ünlü Daralması4-Ünlü Değişmesi

1-Ünlü Düşmesi: Birkaç farklı yolla gerçekleşir. Hece düşmesi ve aşınma

da bu bölüm içinde değerlendirilecektir.

Örnek: burun-u burnu sarı-ar-mak sararmak kahve+altı kahvaltı

2-Ünlü Türemesi:

Bazı kelimelerin sonuna küçültme eki getirildiğinde veya pekiştirme yapılırken seslerin özelliğine bağlı olarak bir ses türer.

Örnek: bir-cik biricik sağlam sapasağlam az-cık azıcık

3-Ünlü Daralması Sonunda geniş ünlü bulunan bazı kelimelere –yor eki

veya –y sesiyle başlayan bir ek geldiğinde kelimenin sonundaki geniş sesli dar bir sesliye dönüşür.

Örnek: gözle-yor gözlüyor bağla-yor bağlıyor

4-Ünlü Değişmesi

“Ben”, “Sen” gibi kişi zamirleri yönelme durumu eki(-a, -e)ni aldıklarında zamirlerin içindeki “–e” sesi değişir.

Örnek: ben-e bana sen-e sana

SES OLAYLARI

ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI

1-ÜNSÜZ BENZEŞMESİ2-ÜNSÜZ YUMUŞAMASI3-ÜNSÜZ TÜREMESİ4-ÜNSÜZ DÜŞMESİ5-BOĞUMLAMA(GERİLEYİCİ BENZEŞME)

1-ÜNSÜZ BENZEŞMESİ

Sert sessizle(p,ç,t,k) biten bir kelimenin ardından yumuşak(b,c,d,g,ğ) bir sessiz harf gelirse yumuşak sesle başlayan ek benzeri bir sert sessize döner.

Örnek: çorap-cı çorapçı sokak-da sokakta yenge.-den yengeçten

2-Ünsüz Yumuşaması

Sert sessizle biten bir kelimenin ardından sesli ile başlayan bir ek geldiğinde ilk kelimenin son harfi yumuşak ünsüze döner.

Örnek: kitap-ı kitabı ördek-e ördeğe

3-Ünsüz Türemesi Bazı yabancı kökenli kelimelerin yardımcı fiil alarak

birleşik fiil oluşturduğu durumlarda ilk kelimenin son sessiz harfinden bir tane daha türer.Buna “ünsüz ikizleşmesi” de denir.

Örnek: af+etmek affetmek hal+olmak hallolmak his+etmek hissetmek

4-Ünsüz Düşmesi Bu olaya “-k” sesinin düşmesi de denir.Sonunda “-k”

sesi bulunan kelimelere küçültme eki geldiğinde bu ses düşer.

Örnek: küçük-cük küçücük ufak-cık ufacık

5-BOĞUMLAMA İçinde “-n” ve “-b” sesi yan yana bulunan kelimelerde

“-n” sesi ”-m” ye dönüşür.Bu kural birleşik kelimelerde ve özel isimlerde geçerli değildir.

Örnek: sünbül sümbül anbar ambar penbe pembe

DİĞER SES OLAYLARI

1-YARDIMCI ÜNLÜ/ÜNSÜZ2-ULAMA

1-YARDIMCI ÜNLÜ/ÜNSÜZ İki ünlü veya iki ünsüzün yan yana geldiği durumlarda

okumayı kolaylaştırmak amacıyla gelen seslerdir.Yardımcı ünlüler dar sesliler(-ı,-i,-u,-ü)iken yardımcı ünsüzler(-y,-n) sesleridir.

NOT: “-ş” ve “-s” sesleri yardımcı ünsüz değillerdir.

Örnek: Ali-i Ali’yi O-u Onu gör-yor görüyor bil-r-im bilirim

S.M

2-ULAMA Ünsüz ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan

bir kelime geldiğinde ilk kelimenin son harfi ikinci kelimenin ilk harfine eklenmiş gibi okunur.bu olaya ulama(ekleme)denir.

Örnek: Senin araban çok uzun.

S.M