ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

សាកលវទយាលយរញញា សាសរតកមពជា

ដោកបរ : ាររ មាណណា រា

មមវជាា : បរវតតសាសរតខមែរថនា កររញញា របត

ដៀវដៅ : Khmer History

ន សត : មលខម ចមវរៈ

ឆា ា កា ២០១៤-២០១៥

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ទពរ ទ ១ ដល ទ៨ ជពកទ១ សេចកគសផឋើម

កបងទពរសនេះ គនយាយអព សេចកឋសផឋើម ដដលបានបកសរាយអព សោលបណង

របេសេៀវសៅ នង បងហា ញររេៗអពជពកនមយៗ ។ ដដលជពកទ២ ដលទ៥ បាន

បងហា ញអពរពរថការណរបវរថាសរេថដមរ កបងកឡងពអររកាល រហរដល ចងេរវរសរទ

១៨ ។ សហើយជពកដទទសទៀរបងហា ញអពរពរថការណដដលបានសកើរសឡើងសៅឆប ១៨០០

ដល ឆប ២០០១ ។ កបងទពរសនេះបានបកសរាយថា សៅកបងឆប ១៩១៤ សេៀវសៅ

របវរថាសរេថដមរបាន សបាេះពមភផាយសោយសោកអាសដមា រដ ឡដកលរ , ដរសគស ើញថាព

មនការអធបាយឲយបានចាេោេ នង លអរលអនស េះសទ ។ សៅកបងរយៈសពលជាង៦០

ឆប មកសហើយសនេះ អបកសរាវរជាវបានយកមកពនរយសឡើងវញនេមមរកមមរបេសោក ឡដកល

រ បានសធវើ បាដនថសគពដងអពរសបៀបដដលសោក សធវើការេកាសរាវរជាវស េះសទ ។

េរមបសោលបណងរបេសេៀវសៅសនេះគ បានបកសរាយនវរបធានបទសរចើន ។

របធានបទមយ ដដលេកាអពទតងរបេរបសទេកមពជា ដដលមននវកបងជពកទ ៦ នង

ទ៧ ដដលចាបតងពពាកកណដឋ លទ២ ទនេរវរសរទ ១៨មកបាសណដត េះ ។ សហើយរបធាន

បទមយសទៀរ ដដលទាកទងនងេរវរសរទ ២០ គការភជជ បទ កទនងរបេដមរេពវទងងសៅ

នងអររកាល ។ ចដណកឯរបធានបទទ៣ េឋពការរករាលោលរគបទកដនលងទនរបពនន សម

កមល ង នង កនកមយ ដដលជាមនេសដដលសៅកបងបនធកឪវាទកសររ សៅកបងេងគមដមររហរ

ដល េ.វទ ១៩ ដដលនងេការអពវាកយេពធេឋពឋា នរកមកបងទ កទនងេងគម កបង

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

នសយាបាយ នងកបងផបរគនរ របេដមរ ។ សោយសយើងស ើញថា សៅកបងរបវរថាសរេថដមរ

េងដររគបេមយកាលទាងអេ ,ដមរទកអបកមនអណដចជាអបកមនបណយ សហើយអបក

កានអណដចលនឯងផទធ ល ។

របធានបទចងសរកាយ ដដលទាកទងសៅនងរបធានបទទ ៣ េឋអពភជព នងងកលមន

កសរមើក ដដលហាកដចជាលកខណៈេមគ លមយទនេងគមជនបទ ។ រគបដណដកកាលទន

របវរថាសរេថដមរ មនេសណដដដល សធវើជាអបករាជការ មនេទនពសេេ ដដលផរពការសធវើ

ដសរេចមក រសដើមផចញច មលន ។ របជារាសរេថសធវើដសរេចមក រ េរមបអបកដក សដើមផឲអបកដក

ការពារពកសគសៅវញ ។ គនរអភរកសនយមដបបសនេះ ស ើញមនសៅកបងដណដកកាល ជា

សរចើនទនរបវរថាសរេថដមរ ដដល ឲយអបកនពននមយចនន យលថា របសទេកមពជា នងរបជា

ជនដមរ “ ពមនការផទល េបឋរ” នង “កពងសដកចាភពវសរពងវាេ ” ។ គនរដដលថា ដមរ

សៅនងងកល សធវើឲយមនរនថរដឌបាលបារាងសពញចរថ ពសរពាេះមននយថា ដមរេលរបរ ។

កបង មញជានេសរ ញយលថា ជពកទ១ ដដលនយាយអពសេចកថសផឋើមសនេះ ពរជា

មនារៈេខានណដេ ដដលបានសរៀបរាបររេៗ អពរបវរថាសរេថដមរ ដដលសធវើឲយញចង

តមោនសៅជពកសរកាយៗសទៀរ ។

ជពកទ២ សដើមដបងទនរបវរថាសរេថដមរ

ទពរទ ៩ ដល ទ១១

សៅកបងដផបកមយសនេះ សគបានបកសរាយថា ោប ននរណដដងចាេសទថា សរើសៅសលើ

ទកដទនរបសទេកមពជាបចចបផនបសនេះ មនមនេសមករេសៅតងពសពលណដមក នងមកព

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ណដ សហើយពកសគនយាយភជាអវលេះ ស េះ មនសគសចេះេរសេរអកសរដដលមកពឥណដឍ សៅ

របដហល គ.េ ទ៣ ។ បាដនថតមការពសាធនសដើមផកណរអាយកាល សៅរងភបោអ ងាព ន

ដដលជាាទ យនយបសរររបវរថ សគដងថាមនមនេសដដលសចេះសធវើកអមឆប ង បានមករេសៅ

កបងរងភប តងព ៤២០០ឆប មន គ.េ មកសមលាេះ ។ ចដនកឯរងភបដទទសទៀរមនរយៈសពល

របដហល ១០០០ឆប សរកាយមកសទៀរ ។ ចដនកសៅេសរាងដេនវញ ជាកដនលងដដលមន

មនេសមករេសៅតងពជរ ១៥០០ ឆប មនគ.េ ។ សគបានជកដស ើញឆអង នង ាកេព

ដដលបងហា ញឲយស ើញថា មនេសេមយបសររបវរថ សរេសដៀងោប នងជនជារដមរបចចបផនប ,

សទាេះបជាដមរេពវដងង មនលេះការចន នងលេះការយនកសោយ ។

តមការរកស ើញ សពលងមសនេះ អាេអាសគបយដសោកធាល បមនវបផធមសជឿនសលឿន

លអមយាង តងពយគេមយបសររបវរថមកសមលាេះ ។ ចាបពសដើមរគេឋេករាជមក អបកតងទ

លសៅសលើទកដ ដដលេពវទងងជារបសទេកមពជា នយាយភជាសរេសដៀងោប នងភជាដមរ

បចចបផនបសនេះដដរ ។ ភជាទនអបរមន-ដមរ មនវាលភជពធសធងកបងអាេអាសគបយដសោក

កបងសកាេះទនអាេអាសគបយលេះ នងកបងរបនលេះទនរបសទេឥណដឍ ។

កបងេរវរសរទ ១៩ នងទ២០ បារាង សរចើននយាយសរេដដលថា កបងរបវរថាសរេថដមរ

មន “លកខណៈមនផទល េបឋរ” សហើយបារាងកបានសជឿជាកថា លនសគជាអបក ការផទល េបឋរ

នង អារយធមចលមករបសទេដមរ ។ បាល ពរបានចាបយកគនរសនេះមកវញ សោយ

របកាេថារបជាជនកមពជា បានសដកចា សធវើទាេករអេរយៈសពលរបដហល ២០០០ឆប មក

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

សហើយ ។ ទេសនៈទាងពខាងសលើបានបសភលចសចាល ។ សយើងបានអេះអាងថា បដវរថនឆប

១៩៧៥ គជាការផទល េបឋរទ ៥ សៅរបសទេកមពជាចាបតងពេមយបសររបវរថមក ។

សគដងរចរចណដេអពជវររបចាទងងររបេរបជាជនដមរសៅេមយបសររបវរថ បាដនឋអវ

ដដលសគដងចាេស េះគថា កបងរបបអាហារេខានរបេពកសគ ដចោប នងរបបអាហារ

របេដមរេពវទងងសនេះដដរ ។ តងពេមយដបង មកសមលាេះ ទនង សគេងផធេះេដមផងពេពដ

ដដលមនដសណឋើ រសឡើង , េសមលៀកបពាកមនេខានបា ប នសទ ។ តមកណររតរបេចន

បានឲយដងថា របជាជនដមរ ដលងលនទសទ ។ របមណជាសរកាយឆប ១០០០មនគ.េ របជា

ជនដមរទនងរេសៅតមភម ការកដពងការពារពននជវញ ។ េមយស េះដដរ របជាជនដមរ

សចេះផាងេរវរជក រកប សនេះោដេះសរេវសរចើនរបសភទ រពមទាងរតវ កថច នង ដឡងសរចើន

របសភទ សោយវធ ចមក រដរ ។ សយើងមនអាចដងចាេសទថា ទសនៀមទោបរបេអបកសរេក

នងកលេមពនន សៅេមយទសនើបសនេះ ជាទសនៀមទោបដដលធាល បមនសៅេមយបសររបវរថ

ឫ សទ ។

Reflection

តមការយលស ើញរបេញ មនេសដមរគមនតងព៦០០០ឆប មនគ.េ មកសមលាេះ

ដដលតងទលសៅ បសងកើរកនសៅរហរមកដលបចចបផនបសនេះ ។ សហើយមនេសដមរ មន

ភជាផទធ លលន នងសចេះោដេះដ ចញច មេរវ នងសធវើផធេះ ។ល។ ញគរទសៅគនរអបកនពនន

ពសរពាេះអបកបានសរៀបរាបនវភជពចាេោេ នងមនភេថតងមកបញជជ ក នងការទាកទង

សៅនងអរថបទដដល អបកនពនន បានសលើក យកមក ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ឥណដឍ ភជវបនយកមម (ការទទលអារយធមឥណដឍ )

ទពរ១១ ដល ១៣

ភជពមនផទល េបឋរ នងរោយបារសៅសពលសយើងពភជកាអពការផទល េបឋរេខានៗ

ដដលបានសកើរមនសឡើងសៅរបសទេកមពជា សដើមរគេឋេករាជ គជារពរថការណមយ

ដដលសគសៅថា ឥណដឍ ភជវបនយកមម គជាការទទលធារសផសងៗ ទនវបផធមឥណដឍ ដដល

ដមរបានសរជើេសរ ើេ ឫ យកសៅកបងកាលេមយមយដដលបនឋរហរដលជាងមយេហេស

វរសរ ។ សោក ហសក សេដដេ បានករេមគ លថា អបកសរាវរជាវ ដដលបានសរកប

ជញជ កវបផធមឥណដឍ ដរងមនន ប ការេងករធងនសៅសលើ សបេកមមផសពវផាយអារយធមរបេ

ឥណដឍ ។ ចដណកអបកេកាវទយាសរេថេងគមេងករធងនសៅសលើរបរកមមរបេអបកសរេកសៅ

វញ ។ ដសណើ រការទនការដរបរបលរបេវបផធមមយ ដរងមនេភជពេមគាម ញ ។ សៅកបង

ទេសនៈអពឥណដឍ ភជវបនយកមមសនេះ នរវទលេះបានដបងដចករបទពណជា២របសភទ គ

របទពណ ឧរថម នងរបទពណ ាមញដ ។ របសភទទ១ ជាបទាកទងនងឥណដឍ ដចជាភជា

េសរេករ ចាប នងរពហមមញដាេ ។ ចដណករបសភទ ២វញទាកទងនង របសទេកមពជា

ភជាដមរ សរេកភម ទសនៀមទមល ប នង ជសនឿរបេអបកសរេក ។ ចសពាេះសរេកដមរ ការចារ

ថាប កជារបសភទទាងពរសនេះ ពេវមនរបសយាជនអវសទ ។ សយើងមនអាចការបនទយារៈ

េខានទនរបទពណ ឧរថម កបងជវភជពភមដមរបានសទ ។ ទដឌភជពរបេេងគមទាងពរសនេះប

នរងគបោប ជនកាល របឆងោប សៅវញសៅមក សៅតមកាលេមយេៗោប ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ឥណដឍ ភជវបនយកមមបានសធវើឲយរបសទេកមពជា សមើលសៅដចជារបនមយសៅឥណដឍ

ដដរ ។ សៅេរវរសរទ ១៩ អបកសរេកដមរសរចើនសៅសេលៀកពាកតមដបបឥណដឍ នងមន

ឥរយាបងដចឥណដឍ ខាល ងជាង របជាជនជរខាង ។

ពាណជជកមមរវាងឥណដឍ នងរបសទេកមពជា េមយបសររបវរថ ចាេជាបានចាប

សផឋើមតងពយរមកសហើយ មនសពលដដលភជាេសរេករបានរជាបចលឧបទវបឥណដឍ ។

សៅអឡងសពលរបដហលជា ៥០០ ឆប ដបលទន គ.េ ឥណដឍ បានផឋលឲយដមរនវអកសរ

ពពកសទវៈបទ នងភជាេសរេករេរមបដរងពាកយកាពយ វាកយេពធដដលសរៀបរាបព

ឋាននថរេកថ រពេះពទនាេ តរាាសរេថនង សាភណវទយ ។ សបើពមនឥណដឍ សទ

ទនងជាសគពដដលបានាទ ប អងគរសឡើយ ។ ដរអងគរមនដមនជាទរកងរបេឥណដឍ សទ ។

របជាជនដមរបានទទលយកវបផធមឥណដឍ សោយលនឯង គមនដមនសោយការបងខរ

បងខតមរសបៀបតងអាណដនគម ឫសរបើកមល ងជេះជានស េះសទ ។

សរកាយេរវរសរទ១៤ របសទេកមពជា មនដដលដបរសៅដេវងរកគនរទេសនៈ ការយល

រពម ឫ កដប ប នពឥណដឍ សឡើយ ។

ឥណដឍ ភជវបនយកមម ឫទដឌភជពលេះៗ ទនជវររេសៅរបចាទងងដដលសគទទលាគ លថា

មនរបភពមកពឥណដឍ រោនដរជាដផបកមយទនផលបកសនេះសទ។ ការជេះឥទនពលទនវបផធម

ឥណដឍ មនររវបានសគចារទកជាសហរផលមយគរឲយបារមភស េះសឡើយ ។

ដសចបេះសយើងអាចេនបោឌ នបានថា វរថមនទនឥណដឍ ភជវបនយកមម ពរជាមនផល

របសយាជនយាាងខាល ងដលរបសទេដមរសយើង កបងការអភវឌណន នងាទ ប ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ហវណន

ទពរ ១៣ ដល ២១

ឯការភជគសរចើនដដលសគបាន កររតសៅេរវរសរដបងៗ ទនរគេថេករាជ អព

របសទេកមពជាសរចើនមនរបភពសដើមពចន ។ របភពឯការទាងសនេះ ររវបានបសពញបដនទម

សោយភេថតងសផសងៗ តមរយៈការសធវើកណដយដផបកបរាណវទយ សោយសោក លវេ មា

ឡសរ ារ កបងអឡងេមយេនរងហគ មសោកសលើកទ២ សៅសលើទកដទនទរកងពាណជជកមមបរាណ

មយកដនលង ដដលេទរសៅជរភមអដកវ កបងរបនដេណឋ ទសនលសមគងគ របសទេសវៀរណដ

មបចចបផនប ។ រហរមកដលសពលងមៗសនេះ អបកសរាវរជាវសរចើនបានចារទក អដកវគជាកពង

ដផេមរទរបេរពេះរាជាណដចរកកមពជាេខានមយ ដដលតមឯការចនសៅថា ហវ

ណន សហើយដដលសោកហសក សេដដេ កណរថា មនទតងេទរសៅកនភបមយ ស ម េះ

បាភប សៅខាងសកើរទសនលសមគងគ កបងភជគអាសគបយទនរបសទេកមពជា ។ ពាកយថា ហវណន សចញ

ពពាកយដមរបរាណមយេមគ លថា ភប ។ អបកដសណើ រជនជារឥណដឍ មប ក ដដលបានសៅកាន

របសទេចន បានរាយការណ ថា អបកសរេកសនេះមនទសនៀមទមល លសោរពដលរពេះអាទសទព

មសហេវរៈ គរពេះឥេរ ។ េោចារកជាភជាេសរេករ នងភជាដមរ បរាណ ជាសរចើនកបង

េរវរសរបនថប ធ បមកសទៀរ អាចសធវើជាកមមវរទេកាអពរពរថការណទាងស េះ ដរមន

បញជជ កពារៈេខានទនរពេះរាជាណដចរកសនេះសទ ។

ងវសបើរបភពចនមនារៈេខានកសោយ ករបភពឯការចនទាងស េះសចាទបញជា

ដលអបករបវរថាសរេថដដរ ពសរពាេះឯការ មយចនន សនេះបានចមលងយកទនបនយដដដលៗ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ឥរឈបឈរ សោយមនបានសធវើការវភជគអពពរមនទាងស េះសឡើយ ។ េោចារកេរ

វរសរទ ៧ នង ទ៨ ដចងពដសរេដកផរេណងាេ ដដលសធវើឲយគរថា សគបញច ល

ទកសៅកបងដសរេ ។ ការបញច លទកកបងដសរេមនសធវើសឡើងយាាងទលទោយមនរគេថេរវរស

ទ ៩ ករបពននសនេះសៅដរមនទហរចសៅសឡើយ ។

ការសធវើដសរេររវការកមល ងពលកមមរគបរោន ។ សៅអាេអាសគបយ ធាល ប

មនរបជាជនចននរចសលើកដលងដរសៅសកាេះជាវ សកាេះបាល នងដេណឋ ទសនលរកហម កបង

របសទេរងកង ។ ដសចបេះការណដដលងហយយលកបងរបវរថាសរេថអាេអាសគបយទាងមល គ

ថាររវពងដផអកសៅសលើការរគបរគងមនេស ជាជាងសៅសលើការរគបរគងទកដ សដើមផបាន

ឧរថមភជព នងអណដច ។

ភជពជាអបកដក ពងដផអកសៅសលើភជពបនរបេបកបងការរបយទន ។ ការបនរបេប

កបងការរបយទនសនេះ កពកដផអកសលើសជាគជយសៅកបងេមរភម សលើេមរទភជពទាកទាញបកស

ពក នងសលើការផឋលការការពារ ដលអបកទាងស េះផងដដរ ។

រពេះរាជាមនជសនឿថា រពេះអងគមនអាចរេបានសទសបើោម នការការពារពអធធមមជារ

សហើយរពេះរាជាភជគសរចើនបានដេវងរកការការពារ សនេះតមរយៈការបជាចសពាេះរពេះឥេរ ។

សៅកបងេមយហវណន រពេះពទនាេ កបានចសរមើនលរោេផងដដរ សៅ

របសទេកមពជាសហើយ ទេសនៈអពកេលផលបណយ ដដលសគដរងដរ សជឿរហរមកដល

សពលសនេះ បានរជររជាបចលកបងផបរគនររបជាជនដមរ អពការសរៀបចទនេងគម ។ សគសជឿ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ថា កាោម នអណដច ការចេះសាយ ឫកការេអេអណដច បណដឋ លមកពការរបរពរថមនលអ

ពជារមន ។

សៅរបសទេកមពជា សរៅពរគារសោកធ សគពមនទមល លចងចានវដសសរេឡាយសទ

។ សហរសនេះសហើយបានជាអបកតអបកដន ដដលជារណដងឲយបពវបរេ ពមន មររកល

សឡើយ ។ កាលណដទកដនលងមយមនមនេសមករេសៅសហើយស េះ សគដរងដរសធវើបណយ

សឡើងអបកត សទាេះបតមធមមត របទពណសនេះ មនមនេភជពធដដចរបសទេ ចន ឫយនក

សោយ ។

េមយហវណន បានបនថរហរដល រគរថេរវរសរទ ៦ ។ កបងេមយស េះ របសទេ

កមពជាមន មជឈមណឍ លនសយាបាយសៅខាងរផង នងខាងសកើរទនទរកងភបសពញបចចបផនប ។

សយើងអាចេនបោឌ នបានថា េមយហវណន គជាេមយដបងសគបផរទនរបសទេដមរ

។ មនេសដមរសចេះសោរពរពលង អបកត អាទសទព ។ល។

ការរគបរគង នងេងគមដមរកបងេមយសដើម

ទពរ ២១ ដល ២៨

េោចារកជាភជាដមរដបងសគ ដដលមនចេះកាលបរសចឆទ មនចេះមហាេករាជ

៦៨៩ ររវនង គ.េ ៦១១ សហើយសគបានចារេោចារកជាភជាេសរេករ ដដលចាេជាង

សគ ពរឆប ប ធ បសទៀរ ។ សគបានដរងេោចារកេសរេករជាពាកយកាពយ ជាេលរេរមបសលើ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

េរសេើរអសពើរបេរពេះមហាកសររនងពកវរជន ដចជាការកាងរបាាទ ការឧបរទមភដល

អាសរេមដផបកហរញដវរទ នងការសធវើអសណដយដលពករពាហមណ ។ មច េេោចារកលេះបាន

ភជជ បសឡើងវញនវដសសរេឡាយ ឫ បានដកលងដសសរេឡាញរបេលនបនឋចបនឋច ហាកដចជា

ពកសគសឆលៀរយករបសយាជនដដលភជជ បសៅនងគណេមផរថ សៅេមយមនៗ ។

ឯេោចារកជាភជាដមរទាងអេេរសេរជាពាកយរាយ ។ េោចារកសនេះបានករ

រតពការកាងអាសរេម នងរបាាទ នងសរៀបរាបយាាងសកាេះកាយពការរគបរគង

អាសរេមទាងស េះ ដចជាស ម េះនងចននមនេសដដលសៅដងរកាអាសរេមណដមយស េះ ។

អវដដលដបងដចកភជាេសរេករពភជាដមរ គមយជារបទពណឧរថម រឯមយសទៀរជា

របទពណាមញដ ។ ដររបដហលជាការដបងដចកយាាងសនេះជាការអេះអាងរជលសពកព

េណដកអបកសរាវរជាវ ។ ដសប ធ រជាភជាេសរេករ បងហា ញពការមនេឋកេថមភ ដរងជា

ពាកយកាពយ សរបើពាកយេមគាម ញ មនការសលងពាកយេមឋ ដងលងអពបពវជរ េសៅសៅកាន

សទពាថ ។ រឯដសប ធ រ ជាភជាដមរវញ បងហា ញពភជពរកសរ ដរងជាពាកយរាយ ជាបញជ ដវង

អ ល យដងលងអពទាេករនងជវភជពរបេមនេសាមញដ ។

ជាទសៅសគបានចារចារកទាងស េះ សលើសមទាវ រចលរបាាទ ឫសៅសលើេោេថមភោច

ដរឯង ដសចបេះសគអាចសមើលេោចារកទាងស េះបាន ។ របដហលសគកបានចារអរទបទសៅ

សលើេមភ រៈដដលឆបពកផយ នងរកាទកសៅកបងបណតារោឌ នសផសងៗ សៅកដនលងដទទ

សទៀរដដរ ។ របដហលជាការចារាអរថបទសៅសលើងម មកពការចារអកសរងម ជាមសធយយមយ

េរមបទាកទងជាមយសទវត សហើយមនសោលបណងពសេេមយ ។ សគមនសរបើងម

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

េរមបាងេងផធេះលសៅឫ រពេះរាជវាងសទ ។ េណងទាងសនេះ សគេងដរពសឈើ ឫេស

ឫេមភ រៈដដលឆបពកផយដទទសៅវញ ។ ការចារចារកសលើងមមននយថា របជាជនដមរ

ទាងឡាយចងរបាសរេយទាកទងនងបពវបរេរបេលន ។ េោចារកដដលដរងជា

េសរេករ កេរមបរបាសរេយទាកទងសោយផទធ លជាមយសទវត ។ តមធមមត សគសរចើន

បញច បេោចារកនងពាកយោកបណដឋ ាដដលសគដរងដរេរសេរជាភជាដមរ សហើយ

ដដលគរាមកដហងដលអបកដដឡបផលចបផទល ញ លចបលន ឫ ករកកនដលរបាាទ សោយឲយ

ររវបាកមមអេជាសរចើនជារ ។ ពាកយោកបណដឋ ា ឫ ពាកយេមផង មនឫទាន នភជពខាល ង

លេះរតដរសគចារសលើងម ។ មាយងវញសទៀរ សយើងគរដរមនសភលចអពទដឌភជពខាងចាបទន

េោចារក ។ សគសជឿថា សបើសគចារការសផធរដធលសលើងម សនេះនងបានធា ដលអបកកានកាប នវ

ការទទលាគ ល នងការការពាររទពយធនរបេអបកស េះ ។ ដចោប ដដរ ពាកយរបសទចផទឋ ា

ដដលចារសៅសលើងមជាភជាដមរ អាចការពារទកដនលងស េះពការបផលចបផទល ញសផសងៗ ។

សៅេ.វទ៧ ឦានបរៈជារកងេងអពឥដឌនងងម ធបផរសៅទទាងអាេអាសគបយ

សហើយដដលសគបានកាងសលើងមយេរវរសរមនេណងរបហាករបដហលោប សៅសកាេះជាវ

សៅសទៀរ ។ សៅឦានបរៈ សគបានរបទេះស ើញេណងរបាាទបសរមើាេ ជាង១០០

។

សយើងអាចនសៅដលការេនបោឌ នខាងសលើសនេះ សោយសលើកយកជវភជព នងការ

រេសៅរបេរបជាជនដមរ កបងសពលបចចបផនប សៅសរបៀបសធៀបនងចមល ក បដម វរទ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

េលផៈ នងេោចារកសផសងៗ ។ បាដនឋ សេធើរដរដចរាលដងសៅកបងរបវរថាសរេថដមរ សយើង

ករនវពាកយេមឋដដលអបកដសរេអាចនយាយ សោយពដដលលសគនយាយដមន ។

មយាងវញសទៀរ រពរថការណចាបពឆប ១៩៧០ មកអាចសធវើឲយសយើងបានរបយរបចសពាេះ

ការអេះអាងយាាងស េះ ដដលសលើកសឡើងពភជពអមសអៀនមនហានរបររបេអបកដសរេដមរ ។

តមពរអវរថមនរបេេសមលងកេករទាងស េះ មកនវការលបាកកបងការអេះអាងថា

មនដសណើ ររចបករចបលឥរឈបឈរ ឫមយមនការរេសៅសរេេះសរេលោប ។

សទាេះជាយាាងណដកសោយ ករបសទេកមពជាេមយមនអងគរ នងរបដហលជាសៅ

េមយអងគរផងដដរ ពមនទរមងជារដឌផទឋ ចការ នងរបមលផឋដរមយសទ ។ កបងេរវរសរទ

៨ របសទេកមពជាបានចាបសផឋើមរបរមោប ដផបកនសយាបាយ ។

ប ធ បពបានអាននងេសងខប សមសរៀនកបងជពកទ២ រចមកសធវើឲយញបានដងព ការ

សរាវរជាវពរបវរថ ជវៈភជពរេសៅ របេមនេសជ នសដើម សៅតមាទ នយបសររបវរថមយ

ចនន នងតមការកនររតនងឯការសផសងៗដដលបានមកពបរសទេ ។ ចនច មយសទៀរ

នយាយពលហរចលទនវបផធមឥណដឍ ជវភជពរេសៅ ការសេលៀកពាក នងអកសរភជាជា

សដើម ។ រឯមយដផបកសទៀរេកាអពេមយហវណន នង ចនចចងសរកាយនយាយពការ

រគបរគង នងេងគមដមរកបងេមយសដើមដដលបានចារតមេោចារក ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ជពកទ៣ រាជាធបសរយយ នងេងគមសៅេមយអងគរ

ទពរ២៩

ពកអបកសរាវរជាវដរងដរកណរេមយអងគរកបងរបវរថាសរេថដមរថា ជាយគេមយ

ដដលចាបសផឋើមសៅ គ.េ ៨០២ នងចបសៅវញ សៅគ.េ ១៤៣១ ។ ភជគពាយពយទន

របសទេកមពជា ដដលជាមជឈមណឍ លទនរដឌមយ មនស ម េះថា អងគរ ឫ មហានគរ ស េះបាន

សកើរសឡើងសៅរគេឋេរវរសរទ៩ សហើយមនរបជាជននយាយភជាដមរ បានរេសៅរបន

សនេះរាបរយឆប មកសហើយ ។ អងគរ ជាពាកយកាល យពពាកយេសរេករ នគរ ដដលមននយថា

រកង ឫ រាជធាន ។ សទាេះបសគបានសបាេះបងសចាលរាជធានសនេះសៅេ.វ ទ១៥ កសោយ កសៅ

ទេវរសរឆប ១៥៧០ សគបានសលើកទរកងអងគរ ជារាជបរេរមបរពេះរាជាគងសៅសឡើងវញ

។

កបងរយៈសពល៦០០ឆប របសទេកមពជា គជារពេះរាជអាណដចរកមនឥទនពលជាងសគ

បផរ សៅអាេអាសគបយ ដដលបានទាកទាញអបកទេស នងេយារអាករ មកពរបនឆង

យៗ រហរសៅដលរបសទេមា សឡេ នងរបសទេភមបចចបផនប រពមទាងមកពរបន ខាង

លចដដលសរកាយមកកាល យជាបណដឋ រដឌទងទាងឡាយ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

របភពេឋពរបវរថាសរេថអងគរ

ទពរទ ២៩ ដល ៣៤

សយើងដងរចរចណដេអពលកខ ណឍ េងគមសៅសពលស េះ ដសចបេះសយើងមនអាចចារ

ទករពេះរាជាដមរេមយសនេះជា អបកផទឋ ចការអាេ បានស េះសឡើយ ។ តមរបភពឯការជា

ភជាេសរេករ នងជាភជាដមរ ដដលបានសលើកមកពភជការចសហើយសៅកបងជពកទ២ ។

ជាការេខានដដលររវយលថា ឯការទាងសនេះរបកបសោយភជពលសអៀង បាន ឲយ

យលេអពេងគមដមរ សៅេមយអងគរ ។ េោចារកជាភជាេសរេករ ជាេលរអព

អានភជព នងភជពងកសងកើងរបេរពេះមហាកសររ ។ ចដណកឯេោចារកជាភជាដមរ វញ

បងហា ញពការការកឋសរឿងជសមល េះ នងបញជ ស ម េះទាាទាេ យាាងសកាេះកាយ ។

របសភទឯការទាងសនេះ មនចេះកាលបរសចឆទយាាងលអរលអន ។ ការាទ ប សឡើង

វញនវកាលរបវរថវជាជ សនេះ ពងហយសរេលទាលដរសាេះ ។ អបករបាជញធបផរសៅកបងរបវរថ

វទយអាេអាសគបយបរាណ គសោក ហសក សេដដេ ដដលជាជនជារបារាង បានចណដយ

សពលសេធើរដរអេមយជវរ កបងការងហរសនេះ ។ សោកសេដដេ មនដដលមនបណង

ពចារណដអពបញជា សផសងៗ ដដលមនជាបទាកទងនងេោចារកសទ សហើយការសរាវរជាវ

ជាសរចើនទាកទងនងេោចារកដមរ ដដលសោកបានរបមលចងរកង សោកបានទកឲយអបក

សរាវរជាវជ នសរកាយបសពញសធវើ ។

េោចារកទាងឡាយស េះ ចាកឫេកបងសពលសវោ សរពាេះមនកាលបរសចឆទ រពម

ទាងចាកឫេកបងសទេភជព សរពាេះសគបានចារសៅសលើរបាាទទាងឡាយ ។ ផធយសៅវញ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

េោចារកទាងស េះ សរចើននយាយពរពរថការណដបលកៗ គកចចេនយរវាងមនេសនងសទវ

ត ដដលសយើងអាចគនសមើលព ខាងសលើ តមរយៈអរថបទពាកយកាពយ ឫគនសមើលព ខាង

សរកាម តមរយៈអរថបទពាកយរាយ ។

របភពឯការដទទសទៀរ េរមបេកាពរបវរថាសរេថរបសទេកមពជា គរបាាទ

សនេះឯង បដម នងចមល ករកសឡារ ដដលមនសៅជាបជាមយ រពមទាងរបេរបរសផសងៗ ព

េមយអងគរ ដដលសគបានរកស ើញ តមរយៈការសធវើកណដយ សៅពាេសពញរបសទេកមពជា

។ របភពឯការ ទាងស េះ របាបសយើងឲយដងអពសរឿងរាា វបនថប ធ ប នងអាទភជពរបេពក

វរជនដមរ កបងវេយាេ អពការសពញនយមចសពាេះសទវកថាឥណដឍ លេះៗ រពមទាងឆលេះ

បញជជ ងអពកងវលអពលរបេវរជន ។

ដសចបេះកបងការសរជើេសរ ើងឯការ ពកដនលង កឋ សយើងគរពចារណដសដើមផេសរមចចរថថា

ឯការមយណដដដល លអេរមបសយើងេកា នងបនឋេរមបសកមងជ នសរកាយេកា

បនថ ។

រពេះបាទជយវរ មនទ២ នងការាទ ប អងគរ

ទពរទ ៣៤ ដល ៣៦

តមរយៈេោចារកេឋកកកធ ដដលចារកសៅកបង គ.េ ១០៥០ សៅភជគពាយពយទន

របសទេកមពជា សហើយដដលជាឯការេខានេរមបយលដងពកាលរបវរថ នងរបវរថ

ាេ របេដមរ សយើងដងថា សៅកបងឆប ៨០២ ស េះរពេះមហាកសររដដលសយើងបានោក

រពេះបរម មថា ជយវរ មនទ២ គងសៅសលើភបគដលន ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

រពេះបាទជយវរ មនទ២ នង រពេះរាជាបរតរបេរពេះអងគ គរពេះបាទជយវរ មនទ៣ ពបាន

បនសលទកេោចារករបេរពេះអងគទាលដរសាេះ ។ េោចារកមយដដលោម នចេះកាល

បរសចឆទ បាននយាយអពរពដដនទនរពេះរាជអាណដចរករបេរពេះបាទជយវរ មនទ២ ទលនង

របសទេចន របសទេចមាា មហាេមរទ នងេកផមការមរក ។ ភេឋតងេរមបអេះអាង

អពការេនមរទាងសនេះ បានមកពេោចារកចារសឡើងរយៈសពល យរសរកាយការសាយ

ទវងគររបេរពេះបាទជយវរ មន ទ២ ។ បាដនឋសោក វ ាលធរស នងសោក ហាក បានអេះអាង

សោយគរឲយសជឿជាកថា សពលរពេះអងគរបានរតចចរកបងរបសទេកមពជាមនសឡើងសាយរាជយ

រពេះអងគបានបរងបបរងមរបនដបលកពោប បញជ លសៅជាេហគមន១ ដដលរបជារាសរេថរគប

របដងថាជាេមជក ។ សរកាយពរពេះបាទជយវរ មនទ២ បានមកគងជាចងសរកាយសៅរាជ

ធានដដលមនទតង ហរហរាលយ រពេះរាជាជ នសរកាយមយចនន បានសេឋចយាងមក

របារពនពធថាវ យដលរពេះអងគ សោយចារទករពេះអងគដចជា អបកតចាេសរេក ដដលដមរសៅ

ដរសោរពតមភម រហរមកដលេពវទងងសនេះ ។

ដសចបេះសយើងអាចនយាយបានថា រពេះបាទជយវរ មនទ២ ពរជាមនេមរទភជពខាល ងកបង

ការដង របសទេដមរ សពលេមយស េះ ។

រពេះបាទយសាវរ មន នងសេឋចេបងរាជយបនឋ

ទពរទ ៣៦ ដល ៤៦

រពេះរាជបរររបេរពេះបាទ ជយវរ មនទ២ គរពេះបាទជយវរ មនទ៣ បានសឡើងសាយ

រាជយកបងរពេះជនមសៅសកមង ជាសេឋចទាកេរវដរដជ ញមយអងគ ដដលបានសាយទវងគរ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

កបងគ.េ ៨៧៧ ប ធ បពបានរគបរគងរបសទេជារ របកបសោយគរបណឍ រ ។ សរកាយព

ពាកកណដឋ លេ.វទ១០ បាដនឋការគរឲយករេមគ លស េះ គថា សេឋចេបងរាជយរព រពេះបាទ

ជយវរ មនទ៣ គជារពេះមហាកសររដបងសគ ដដលចាបសផឋើមកមមវធកាងរបាាង នងចារ

េោចារក សៅហរហរាលយ យាាងសទៀងទារ ។ តមពរ រពេះរាជាអងគស េះ រពេះបរម ម

រពេះបាទ ឥនរនធវរ មន ជាអបកដរជករាជយវញ ។ រជជកាលរបេរពេះអងគ មនារៈេខានបផរ

ពសរពាេះជាេមយកាលដបង ដដលេមគ លសោយការបសពញរាជកចច ជា៣ដណដកកាល ។

ដណដកកាលទ១ គការសរៀបចការងហរធារាាសរេថ សដើមផបសរមើរបជារាសរេថរបេរពេះអងគ នង

អារកសទក ។ ដណដកកាលទ២ េរមបរពេះរាជា គការសោរពមតបត នងបពវជនរបេ

រពេះអងគ សោយការតងបដមរណដងឲយអបកទាងស េះ ។ រពេះបាទឥនរនធវរ មន បានរទងធា

ឲយមនបដមរបេរពេះវររាជមត នងរពេះវររាជបត រពមទាងបដមរបេរពេះអាយយកា

នងអាយយសកា ខាងរពេះមតរបេរពេះអងគ , បដមរបេរពេះបាទជយវរ មនទ២ នងរពេះ

មសហេរបេរទង របដចសៅនងរពេះឥេរ នងរពេះជាយា រមកលសៅកបងរបាាទេងព

ឥដឌបកកសបារបាយអ ដដលេពវទងងមនស ម េះថា របាាទរពេះសោ ។ ដណដកកាលចង

សរកាយទនកមមវធរបេរពេះបាទឥនរនថវរ មន គការាទ ប របាាទភម ។ របាាទសនេះឥឡវ

មនស ម េះថា របាាទបាគង មនទរមងជាាជរជងដដលមនសរចើនថាប ក ។ របាាទ

បាគងជារបាាទដមរដបងសគ ដដលកាងសឡើងសោយសរបើងម សរចើនជាងឥដឌ សហើយកជា

របាាទដបងសគ ដដលមនរទងរទាយដចាជរជងពររបាកដ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

រពេះរាជបរររបេរពេះបាទ ឥនរនធវរ មន គរពេះបាទយសាវរ មន ដដលសាយរាជយពឆប

៨៨៩ ដល របដហល ឆប ៩១០ ជារពេះរាជាមយអងគដេខាន េោចារក នងេណង

ទាងឡាយរបេរពេះអងគបញជជ កឲយស ើញថា រពេះអងគចងសធវើការកាងឲយបានសរចើនជាង

រពេះវររាជបតរបេរទង នងចងពរងងពរងករបសទេកមពជា ឲយេទរសៅជវញរាជធានយ

សាធរបរៈ ។ ទរកងអងគរមនស ម េះតមរពេះ មរបេរពេះអងគរហរដលេ.វទ ១៤ ។

េកមមភជពដបងរបេរពេះបាទ យសាវរ មន របដហលជាការឧបរទមភអាសរេមចនន

១០០ ។ ប ធ បពស េះមក រពេះបាទ យសាវរ មន បានកាងរបាាទឥដឌចនន ៤ គ

របាាទលទល សដើមផ ឧទធេថាវ យចសពាេះរពេះវររាជមត នងរពេះវរបត របេរពេះអងគ ។

រពេះអងគបានសលើកងបលមយសឆព េះសៅទេពាយពយមន ចមង យរបដវង ១៦គឡដមាររ សៅ

ដលទតងដដលរពេះអងគសរោងនងាទ ប រាជធានរបេរទង ។ របនស េះេពវទងងកាល យ

សៅជារបនរបាាទអងគរ ។ សៅទេខាងសកើរទនភមបាដង រពេះបាទ យសាវរ មន បានឲយជ

កបារាយណមយ មនស ម េះយសាធររោក ។ រពេះបាទ យសាវរ មន បានសាយទវងគរ

សៅរបដហលឆប ៩១០ ។ រពេះរាជបរត ២ អងគរបេរទង បានេបងរាជយជាបនថប ធ ប ។

កបងឆប ៩២៨ សពលរពមហាកសរររគងរាជយសៅទរកងយសាធរបរៈ បានសាយទវងគរ

អបកដរជករាជយបានរបកាេលនជាសេឋចសោយមនរពេះ មថា រពេះបាទ ជយវរ មនទ ៤ ។

រហរមកដលរបដហលឆប ៩៣០ សេឋចស េះបានបនថការកាងរបាាទភម ដដលឥឡវសនេះ

មនស ម េះថា របាាទធ ។ េោចារករបេរពេះបាទ ជយវរ មនទ៤ បានអេះអាងថា

េណងសនេះសធវើបានលអជាងរបាាទរបេរពេះរាជាមនៗ ។ សរកាយពសាយទវងគរសៅឆប

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

៩៤២ មក រពេះរាជបរត មយអងគរបេរពេះអងគ បានសឡើងសាយរាជយ មយរយៈសពលល

សហើយសៅឆប ៩៤៤ រពេះភជគសនយយ ដដលជាបាកមយរបេរពេះបាទ យសាវរ មន បានយាងររ

ឡបមកកានយសាធរបរៈវញ នងសធវើជាសេឋច សោយមនរពេះ ម រាសជនរនធវរ មនទ ២ ។ សៅ

កបងរជជកាលរបេរពេះបាទ រាសជនរនធវរ មន សគបានាទ ប របាាទចនន ២ គរបាាទសម

បណយ នងរបាាទដរបរប រពមទាងរបាាទមយចននសទៀរ ។

រពេះបាទ រាសជនរនធវរ មនបានសាយទវងគរ សៅឆប ៩៦៨ សហើយបរតរបេរពេះអងគគ

រពេះបាទជយវរ មនទ ៥ ដដលសៅជាកមរ សៅសឡើយបានេបងរាជយបនថ សហើយរបដហល ជា

េទរសៅសរចើនឆប សរកាមការររររតរបេាចាសោហរ នងមនរនថជានពេ ។ ការ

សាយទវងគរ របេរពេះបាទ ជយវរ មនទ ៥ សៅឆប ១០០១ បានបសងកើរេមយកាល

របកបសោយចោចល នងការវ េហនសហាច ។ សៅឆប ១០០៣ មនរពេះរាជាមយអងគ

សទៀរដដលសយើងមនាគ លរបវរថយាាងចាេ បានសឡើងសាយរាជយសៅអងគរ ។ កសរតមយ

អងគបានសៅលនឯងថា េរយវរ មន ដដលរពេះ មដចកកបងេោចារកជាសរចើន ។ កបងរជជកាល

ទនរពេះបាទ េរយវរ មន មការខាងការរគបរគងនងខាងាេ បានកាល យជាទមល បកបងការ

អនវរថ សហើយករមដចកោចពោប ណដេ ។ ការរបមលផឋអណដចដធកបងរាជយទនរពេះបាទ

េរយវរ មន នងសទពសកាេលយដក កបងការរបមលផឋរបជាជន ឲយសៅជវញទរកងយសាធរ

បរៈ បានបងហា ញពភជពេោប ពអររកាល ។

សេឋចេបងរាជយបនថពរពេះបាទ េរយវរ មន គរពេះបាទ ឧទយាទរយវរ មនទ ២ ជាកសររមយ

អងគសោរពបជារពេះឥេរ ។ សោយមនរាជរគសពារសពញសោយអណដច ជយដណ រពេះ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

អងគចាបអារមមណសឡើងវញ នងពធសទវរាជ សហើយកបានសធវើឲយរេសឡើងវញនវទសនៀមទ

ោបទនការកាងរបាាទភមធៗ សដើមផរមកល លងគរពេះឥេរេរមបរាជយរបេរពេះអងគ ។

សយើងអាចេនបោឌ នបានថា សរកាយសឡើងេបងរាជរបេរពេះរាជា មយ សៅមយ គ សធវើ

ឲយរបវរថាសរេថដមរកានដររកចសរមើនសឡើងសៅ ។

រាជាធបសរយយសៅេមយអងគរ

ទពរទ ៤៦ ដល ៤៩

មនរសបៀប៣យាាងកបងការេឡងសមើលរាជាធបសរយយដមរ កបងេមយដរងសរឿងបផរ

សៅអងគរ ។ រសបៀបទ១ គររវេកាពទ កទនងរបេរពេះមហាកសររជាមយ នងរពេះឥេរ

។ រពេះឥេរមនរ ទជាអបកតសកើរសចញពដ ។ សដើមដបងអបកតសកើរសឡើងសោយទចដនយ

កបងរបជាដងមដដលដេះសចញ ។ រ ទទនរពេះមហាកសររដមរ គមនដមនរោនដរ ទកសភលៀង

ឫដេនសរពនដនតទាងឡាយកឲយមកសបៀរសបៀនបាសណដត េះសឡើយ ។ រសបៀបទ២ ទនការ

យលស ើញរបេរពេះមហាកសររដមរ តមរយៈចកខរបេរបជារាសរេថ គការសមើលសៅសលើ

រសបៀបដដលរពេះមហាកសររបងហា ញពសរជានភជព នង ឧរថមភជព យាាងសទៀងទារ នងកបង

ទរមងវរពធ តមរយៈចមាង ការរមរក ការដរងកណដពយ រទពយេមផរថ នងពធបណយជា

សដើម ។ សោយាររពេះរាជាជាបគគលពេជាងសគ ,សគបានចារទករពេះរាជានមយៗដចជា

អាច រយបផរ សលើេរពេះរាជាដទទសទៀរ ។ រពេះមហាកសររជាមនេសពេផរសគ ោម ន

មនេសណដសេមើ រពេះអងគជាវរបរេគងសៅកពលទនេងគម សោយារគណធមនង

ឫទាន នភជពរបេរទង ។ រសបៀបទ៣ គការសមើលសៅសលើជវររេសៅរបចាទងងរបេដមរ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

េោចារកជាភជាេសរេករ មនារៈេខានរចជាងេោចារកជាភជាដមរ ។ ដរ

េោចារកបងហា ញអពភជពរបទាករកឡាោប ទនទ កទនង ការទទលេររវ នងកឋដដល

មនេសរគបរបទនងជាបានជពាក ដដលមនេភជពេមគាម ញទរកដលង ។ េោចារក

ផឋលភេថតងចននលមមរគបរោនជាង អពសរេទាបជានថាប កដទទសទៀរ ទនេងគមដមរ គពក

អបកជា នងទាេករ ដរសយើងអាចដងអពពពកសគបានដរសៅកបងសពលមនការសរៀបរាប ឫ

ការរពញកសឡើងតមរយៈេោចារក ។

សបើរកសឡកសមើលសៅេមយសរកាយៗវញ សយើងអាចយលថា របជាជនភជគសរចើនសៅ

េមយអងគរ ជារាសរេថ មនដមនកមមវរទដរ គជាអបកជា ។ មនភេថតងបញជជ កថា របជាជន

សចេះភជាដមរសរចើនជាងភជាេសរេករ បាដនឋសគមនដងទាលដរសាេះថា ពកសគសរៀនតមវធ

ណដ ។

ដចដដលសយើងស ើញរចមកសហើយ របសទេកមពជាចមលងតមឥណដឍ ដរមនរហរដល

ចមលងយកទាងវណតៈឥណដឍ ស េះសទ សទាេះបសោក មាបផរថបានបងហា ញកបងអរទបទ សរាវរជាវ

មយថា ការសរៀបចរាជពធមយចនន មនសរបើពាកយេរមបេមគ ល វណតៈ សរពាេះជនកាល

រពេះមហាកសរររទងសរបាេរពេះរាជទានឲយេមរគបកសពករបេរពេះអងគ ឫឲយេមរគបកសពក

របេអបកជរេបទន នងរពេះអងគចលវណតៈមយ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

របាាទអងគវរថ

ទពរទ ៤៩ ដល ៥៤

បណដឋ ឆប ចងសរកាយទន េ.វ ទ១១ គជាឆប សកើរចោចល នងការដបកបាក ។ សៅចងេ.វ

ទ១១ មនេនថរវងសងមមយបានសឡើងសាយរាជយ សៅអងគរ សហើយបានកានកាបអណដច

អេរយៈសពលជាង ១០០ ឆប ។ សគបានដងរចរចអពរពេះមហាកសររ ២អងគដបង គ

រពេះបាទ ជយវរ មនទ៦ នងរពេះអនជរបេរទង រពេះ ម រពេះបាទ ធរណនរនធវរ មនទ ១ ។ សៅ

កមយរបេមយរបេរពេះមហាកសររទាងពរអងគ រពេះបាទ េរយវរ មនទ ២ ដដលបានាទ ប

របាាទអងគវរថ គជាកសររដដបានបរងបបរងមរបសទេ ដចរពេះបាទ យសាវរ មនទ ២ នង

រពេះបាទ េរយវរ មនទ ១ ដដរ ។

រពេះបាទេរយវរ មនទ ២ គជាមហាកសររដបងសគ ដដលសាយរាជយណដចរកដមរ របរម

ោប ដរមយចាបតងពរពេះបាទ ឧទយាទរយវរ មនទ ២ បានសាយទវងគរ កបងទេវរសរឆប

១០៦០ ។ រពេះបាទេរយវរ មនទ ២ បានសបើកយទន ការសៅទេខាងសកើរចាង នងយននង

ចាម សោយសរបើទាហានេឈបលដដលភជគសរចើនមកពរបនចណេះសៅទេខាងលច ។

រទងបានបសងកើរទ កទនងផលវទរជាមយរបសទេចន សហើយរទងជារពេះមហាកសររដបង

សៅអងគរដដលបានសធវើដសចបេះដដរ ។ ដចរពេះបាទ េរយវរ មនទ ១ ដដរ រពេះអងគកបានផទឋ ចរពេះ

កាយសចញពាេ របេសេឋចមនៗ ដដរ ។

ការសោរពបជារបេរពេះបាទេរយវរ មនទ ២ ចសពាេះរពេះ រាយណ បាន ឲយរពេះអងគ

ាទ ប របាាទធបផរ របដហលជាលអបផរ នងមនភជពអាងកបាងបផរ កបងចសណដម

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

របាាទ សៅអងគរ ដដលឥឡវសនេះសគសៅថា របាាទអងគរវរថ ឫ អងគររច ដដលជា

របាាទ ផង ផបរផង នងមនធេសងករសមើលផទក យសទៀរផង ។ សគបានចាបសផឋើមកាង

របាាទសនេះសៅសដើមរជជកាលរបេរទង សហើយសគមនបានកាងរចរាលទាងសរេងសទ

រហរដលរពេះអងគសាយទវងគរសៅរបដហលឆប ១១៥០ ។ មនភេឋតងបញជជ កថា បដម

រពេះ រាយណមនមឌធសៅកណដឋ លរបាាទអងគវរថ ដដលធាល បបារបងសៅតងពយរ

ណដេមកមនសគរបទេះស ើញវញស េះ ដដលអបកសរេកសៅថា តរាជៗ សគបានឧទធេឆលង

សៅកបងដកកកោ ឆប ១១៣១ ទនងជាកបងបកសណើ រសលើកទ៣៣ របេរពេះបាទេរយវរ មន ។

រពេះបាទេរយវរ មនទ២ របដហលជាបានដក កងទពចាងនងយនសៅឆប ១១៥០ បាដនឋ

កាលបរសចឆទ ទនការសាយទវងគរ របេរពេះអងគពមននរណដដករបាកដសឡើយ ។ េមយ

កាល ១១៤៥ ដល ១១៨០ សេធើដរពមនេោចារកសទ សហើយរបវរថាសរេថសៅេមយ

ស េះ សគររវបកសរាយតមរបភពឯការ ដដលមកពេមយសរកាយ ។ សេឋចេបងរាជយបនថ

ពរពេះបាទ េរយវរ មនទ២ របដហលជាបងបអនជដនមយ ១អងគ ទនងជាបានដរជករាជយ ។

សេឋចងមអងគសនេះ គរពេះបាទ ធរណនរនធវរ មនទ ២ ទនងកានពទនាេ យាាងខាជ បជន ។ សៅ

របដហលឆប ១១៦០ រពេះបាទ យសាវរ មនទ ២ បានេបងរាជយរពរពេះបាទ ធរណនរនធវរ មនទ ២

។ រជជកាលរបេរពេះបាទ យសាវរ មនទ ២ សគបានរពញកសៅកបងេោចារកមយកបងរាជយ

របេរពេះបាទ ជយវរ មនទ ៧ ។

អេទរភជពសៅដរមនជាបនថ សៅសទៀរ កបងទេវរសរឆប ១១៦០ ។ រពេះបាទ យសា

វរ មនទ ២ររវបានបរវារមប កសធវើគរ ប ធ បមកបរវាររបស េះរបកាលលនជាសេឋច ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ដសចបេះសយើងអាចនយាយបានថា កបងការកាងរបាាទអងគវរថ គ មនរពេះរាជាជា

សរចើនបានសរបើរបាេ ការរបងដរបងរបេរទង មកសធវើរបាាទ សទាេះបជារបាាទមនបាន

ាងេងសហើយនវេមយរបេរទងកសោយ ករទង បានបនសលទកនវវធទនការាងេង

ឲយ កនសៅរបេរទងកាងដដរ ។

ប ធ បពបានអានជពកសនេះ ញបានដងពរបភពរបវរថេមយអងគរតមេោចារក នង

តមឯការសផសង ការកាងាទ ប របាាទអងគរ នងការកាងបនថប ធ ប ។ ចនច

មយសទៀរ នយាយរាជាធបសរយយសៅេមយអងគរ ដដលសផទឋ រសៅសលើរ ទរបេរពេះមហា

កសររ ។ ចនចចងសរកាយ នយាយពរបាាទអងគវរថ នងការរគបរគបសៅកបងរដជកាលសេឋច

នមយៗ ។ ឯការទាងអេសនេះ បនបងហា យឲយញយលអពរសបៀបទនការរគបរគងរបសទេ

សោយទាញយកអណដចរបេអាទសទពមកសរបើរបាេ ។ សនេះបងហា ញឲយញស ើញថា អបក

ដក កអាចទាញយកការសជឿជាកដដលជាធារេខានទនការរគបរគងរដឌពរបជា រាសរេថ

សោយការសរបើរបាេនវបគគលទប ជាជនយកបងការផឋលភជពសជឿជាកបានផងដដរ ។

ជពកទ៤ រពេះបាទជយវរ មនទ ៧ នងវបរថកបងេរវរសរទ ១៣

ទពរ ៥៥

សៅចស ល េះសពលទនការសាយទវងគររបេរពេះបាទ េរយវរ មន ទ២ កបងរបមណ គ.េ

១១៥០ នងការសឡើងរគងរាជយរបេរពេះបាទ ជយវរ មន ទ ៧ កបង គ.េ ១១៨១ សៅេលដរ

េោចារកដរមយគរ ដដលមនចេះកាលបរសចឆទ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ជវរបវរថរបេរពេះបាទជយវរ មន ទ ៧ ដដល សោក ហសក សេដដេ បានរបមលចង

រកង បងហា ញថា រពេះអងគជារពេះមហាកសររដកពលទនរបវរថាសរេថដមរ ពដមនជាកសររធមម

តសទ ។ េោចារករបេរពេះអងគ ដដលរបាបសយើងអពេសនៈ របេរទងស េះ បញជជ កពការ

ផទល េបឋរេខានៗ ។ រពេះបាទជយវរ មនទ ៧ ទនងជាបងបអនជដនមយ របេរពេះបាទ េរយ

វរ មន ទ២ នងររវជារពេះរាជបរតរបេសេឋចមយអងគ រពេះ មករណ ធរណនរនថវរ មន ដដល

របដហលជាបានសាយរាជយកបងរយៈសពលលសហើយដដលកានរពេះពទនាេ សោយេទាន

រជេះថាល ។

សគបានគរាម នថា ទនងជារពេះបាទជយវរ មន ទ ៧ កាលសៅពសកមង រទងបសរមើ

ការងហរកបងរាជវាង របេរពេះបាទ យសាវរ មន ។ ចាបពឆប ១១៦៦ ដលឆប ១១៧៧ រពេះ

អងគទនងជាបានរេសៅឆង យព រកងអងគរ របដហលជាសៅរេសៅមឋរបាាទបាកាណ ។

សយើងអាចេនបោឌ នបានថា រពេះបាទជយវរ មនទ ៧ មនការហារសរៀនសចេះដងតងដរ

ពសកមងមកសមលេះ ។

រពេះបាទជយវរ មនទ ៧ នងរបបរាជាធបសរយយដបបពទនាេ

ទពរ ៥៥ ដល ៦២

មនសពលសឡើងរគងរាជយ រពេះបាទជយវរ មន ៧ បានទទលការអបរខាងរពេះពទន

ាេ មហាយាន ដដលជាលទនដដលសគ សៅដរសោរពសរចើនសៅអាេអាសគបយ ខាងសជើង

។ រពេះអងគបានបញច លរទេឋខាងពទនាេ សៅកបងទេសនៈរបេដមរ អពរាជាធបសរយយ

។ តមរបទពណរពេះមហាកសរររាលរពេះអងគ សៅមនរពេះជនមកឋ សាយទវងគរកឋ បានរទង

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ភជជ បរពេះកាយសៅនង រពេះអាទសទពមយរពេះអងគ ។ ចសពាេះរបជារាសរេថ រពេះមហាកសររគជា

មនេសដដលគងសៅពេ មនភជពអាងកបាង គងរបថាបកបងរពេះរាជវាងេសបើម អាច រយ ។

ហាកបដចជា េញជដ ណដដលរពេះអងគទទលេររវ ចសពាេះរបជានរាសរេថ ពបានរជាបចល

កបងផបរគនររបេរាសរេថ យាាងជាកោក សទាេះបជារពេះអងគរទងអនញជដ ររាសរេថាមញដ

ឲយមកោលរពេះអងគក សោយ ។ រពេះអងគដលងមនភកឋភជពចសពាេះរពេះអាទសទពមយអងគណដ

រទងកមនសរោងភជជ បរពេះអងគសៅនងអាទសទពមយអងគណដ សឡើយ សៅសពលសាយទវងគរ

។

ការរគបរគងរបេរពេះមហាកសររ កានរពហមញដាេ គជាការរបមលផឋទនពធសផស

ងៗ ដចជាពធបណយ ការាទ ប របាាទ ការដរងពាកយកាពយ ការសរៀបអាពាហពពាហ

នងេោចារកជាសដើម រពមទាងភជពងកសងកើង នងភជពជាសទវៈរបេរពេះអងគ ។ រឯសេឋចកាន

រពេះពទនាេ កសរបើវធរបហាករបដហលោប ដដរ បាដនឋអវៗ ដដលរពេះអងគបានរទងរបរពរថ

គ ឧទធេសៅឲយរបជារាសរេថ ។

ទ កទនងផទធ លរបេរពេះបាទ ជយវរ មនទ ៧ ជាមយចមាា ហាកដចជា មនភជព

ជរេបទន សហើយសៅកបងទេេវរសរ ឆប ១១៦០ រពេះអងគទនងជាបានាប កសៅចមាាអេ

សរចើនឆប ។ ទនងជារពេះអងគបានដបរសៅចលពទនាេ មហាយាន កលងសពលរទង

គងសៅនគរចមាា ពសរពាេះពទនាេ មហាយានជាទសពញនយមខាល ងសៅទស េះ ។

ចាមចល ល នពានរបសទេកមពជាតមសជើងសោកសៅឆប ១១៧៧ នងតមសជើងទក

សៅឆប ១១៧៨ សោយការចងបានរទពយសឈលើយ នងសឈលើយេក ទនងជាមលសហរមយ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

នងការចងេងេកពបរាជយមនៗ ។ របាយការណចនរបាបឲយដងថា សោយរកសេេះមន

បានរគបរោន សទើបសេឋចចាមេសរមចរពេះទយវាយលករបសទេកមពជាតមសជើងទកជា

សលើកទ២ សហើយសលើកសនេះមនជនយពអបកសបើក វាចនមប កជាអបក ផលវ ផងដដរ ។ ចាម

បានមកឆកបលនរាជធានអងគរ នងសធវើគររពេះរាជាដមរ សោយពាឋ បនវេសណើ េចរចារក

េនថភជពអវទាងអេ ។

សគពដងថា រពេះបាទ ជយវរ មន ទ ៧ គងសៅឯណដសទកបងឆប ១១៧៧ បាដនឋ រពេះអងគ

ហាកដចជា ពសធវើេកមមភជពអវសាេះ ចសពាេះការ ល នពានស េះ ។ ដរកបងឆប ១១៧៨ រពេះ

អងគបានដកទព នងរបមលបកសពកសដើមផវាយកចារពកចាម សោយសធវើឲយពកចាមបរាជយ

កបងចមាងសជើងទកមយសទៀរ ងវសបើមនេោចារកមយបានសលើកសឡើងថា គសេឋចដមរមយ

អងគ ដដលពដមន ជារពេះបាទជយវរ មនទ ៧ សទ បានេមល បសេឋចចាមសោយ រពញដបសកាដ

សដើម កសោយ ។ ណៈដដលរពេះបាទ ជយវរ មនទ ៧ យាងសៅអងគរសរកាយការ ល នពាន

របេពកចាម រពេះអងគបានស ើញរាជធានអងគរ ធាល កចលសៅកបងវ េកមមយាាងធ នង សពារ

សពញសៅសោយឧរកដឌកមម ។ សរោេះថាប កទាងសនេះអាចជារកតងបងហា ញអពការវេះទេពធ

រាជធមរបេសេឋចមនៗ នងមយាងសទៀរ បងហា ញអពការដបកបាកោប កបងរបសទេ សយាងសៅ

សលើេោចារក ដដលេរេរសៅសពលសរកាយសោយរពេះ រាជមសហេរបេរពេះអងគថា កបង

រជជកាលសេឋចមនស េះ សទាេះបដដនដមនឆររបាងជាសរចើន កសៅទទលរងកសោេះខាល ង ផធយ

សៅវញកបងរាជយរពេះបាទ ជយវរ មនទ៧ មនឆររដរមយគរ ដរដដនដរចផរពការឈចាប

។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

រពេះបាទជយវរ មនទ ៧ បានសធវើ ផលវងបល របាងគរបាាទ ដណដក បារាយណធៗ នងម

នធសពទយ បានាងសឡើងយាាងសលឿនអាច រយ សៅចស ល េះសពលដដលរពេះអងគសឡើងរគងរាជយ

កបងឆប ១១៨១ នងទេវរសរ ទពរ ទន េ.វទ ១៣ សហើយេណងទាងស េះលេះកររវបាន

េងបសងាើយសរកាយមរណភជពរបេរពេះអងគ ។ សហរអវកកមមវធាងេងរបេរពេះបាទ

ជយវរ មនទ ៧ បានសធវើសោយរបញាបរបញាលយាាងសនេះ ? របដហលជារទងមនវយ

ចណដេសៅសហើយសពលសឡើងរគងរាជយ គរពេះជ ម យ ៦០ឆប សហើយការដដលរពេះអងគ

គងសៅឆង យពអងគរ រពេះអងគបានគរសរេទមទកនវគសរមងកាងេណងេរមបបជា

ចសពាេះរពេះពទនាេ ដដលររវសធវើសៅអងគរ ឲយបានរចរាលសៅសពលរពេះអងគ សៅមនរពេះ

ជនមសៅសឡើយ ។

សយើងអាចេនបោឌ នបានថា ការដដលមនវរថមនរបេរពេះបាទជយវរ មនទ៧ គរពេះ

អងគសដើមផេសនរងហគ េះជារដមរឲយរចផរសចញពចាម ។ មយាងវញសទៀរសយើងស ើញថា រពេះអងគ

បានកាងនវរបាាទជាសរចើនដដលបានបនសលទកឲយកនសៅជ នសរកាយ បានេកា

សរៀនេររ ។

របាាទទាងឡាយដដលរពេះបាទ ជយវរ មនទ ៧បានរទងាទ ប

ទពរ ៦២ ដល ៦៨

សៅដណដកកាលទ ២ទនរជជកាលរបេរពេះអងគ រពេះបាទ ជយវរ មយទ ៧ បានកាង

របាាទ ជាសរចើនសដើមផឧទធេដលរពេះវររាជមតរពេះវររាជបតរពេះអងគ ។ របាាទ ដបង

សគេពវ ទងងមនស ម េះថា តរពហម ។ សគបានសធវើពធឧទធសៅឆប ១១៨៦ ថាវ យដលរពេះមត

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

របេរពេះអងគ រណដងសោយរបរពេះរបជាញ បារមត ដដលជាសពាធេរវខាងគរបណឍ រ សដើមផ

សរបៀបរបដចរពេះមតរបេរពេះអងគសៅនងរពេះកស ល ងមតទនរពេះពទនទាងឡាយ ។

របាាទប ធ បដដលរពេះបាទ ជយវរ មនទ ៧ បានកាងសឡើង េពវទងងសនេះមន

ស ម េះថា របាាទរពេះន ។ សគបានាងរបាាទសនេះ សៅសលើទតងដដលដមរបានឈបេះ

ពកចាម សហើយសៅេ.វ ទ ១២ របាាទសនេះមនស ម េះថា ជយសរេ ដដលរលកព

រពរថការណ សនេះ ។ សគបានកាងរបាាទរពេះនរចរាល នវឆប ១១៩១ ដដលជាកដនលង

រមកលបដមរពេះវររាជបតរបេរពេះបាទជយវរ មន ទ ៧ គ រពេះបាទ ធរណនរនធវរ មន ។

េោចារករបេរបាាទរពេះវររាជមត នងបតទាងពរ េឲយសយើងដងពការរក

ចសរមើនយាាងខាល ងទនការកានកាបរបេរដឌបាលដមរ ជាពសេេសៅកបងការរគបរគងសលើទ

កដនលង នងសលើការងហររបេរបជាជន ។

េលផៈបដមកបងរាជយទនរពេះបាទ ជយវរ មនទ ៧ រពេះអងគបានាទ ប បដនទម សៅសលើ

េណងដបងៗ ជាសរចើន ជាពសេេរបាាទពមយ សៅភជគឦានទនរបសទេទង នង

របាាទបាកាណសៅកពងាវ យ ។ រពេះបាទជយវរ មនទ ៧ កដចរពេះបាទ េរយវរ មនទ ២

ដដរ មនគនររពងងអណដចកណដឋ ល នងគនរពរងកការរគបរគងាទ បនរដឌ ។ សរកាយព

ដសណឋើ មយកបានរាជធានកបងឆប ១១៩១ រពេះបាទ ជយវរ មនទ ២ ទនងជាគងសៅរាជធានយ

សាធរបរៈ រហរដលសាយទវងគរ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

សយើងអាចេនបោឌ នបានថា រពេះបាទជយវរ មយទ ៧ គជាកសររមយរពេះអងគដដលខាល ង

ពដក ទាងេកេនរងហគ ម នង ការកាងរបាាទ ។ រាលរបាាទដដលរពេះអងគបានាង

េងេទនដរ រងម នងលអឥសខាច េះ េរមបកនសៅជ នេកា វភជគ ។

ពទនាេ សងរវាទ នងវបរថសៅរគេថេរវរសរទ ១៣

ទពរទ ៦៨ ដល ៧១

ការផទល េបឋរធបផរ សកើរមនសឡើងសៅរបសទេកមពជា េ.វទ ១៣ ស េះគ របជារាសរេថ

ភជគសរចើនបានចលពទនាេ លទនសងរវាទវញ ។ អបកនពននបានទាញភជជ បការបឋរសៅកាន

ពទនាេ សងរវាទរបេរបជារាសរេថដមរ សៅនងចោចលធមយ ដដលបានបាេះពាលសលើ

អាេអាសគបយ កបងាទ នការណបនថប ធ បពការ ល នពានរបេមាងសហាគ លមកសលើចន ។

សយើងបានដងលេះៗ ផងដដរអពកតថ ទនការផទល េបឋរទាងស េះ បាដនថជាការពបាកនងពនយល

ថា សហរអវកការផទល េបឋរសនេះសកើរសឡើងយាាងសលឿន នងាយភជយយាាងទលទោយដបប

សនេះ ។ អបករបាជញ លេះបញជជ កថា ពទនាេ សងរវាទេដបលកពរពហមាេ ឫ ពទន

ាេ មហាយាន ររងថា ទស រសៅរករបជារាសរេថាមញដ ។ អបករបាជញលេះសទៀរបាន

យលស ើញថា ការផទល េបថរសនេះជាការបដសេធនវការឈលក នកអណដចរបេរពេះបាទជយ

វរ មនទ ៧ ។ ការផទល េបថរាេ សនេះ ឥរបានសធវើសោយេានទាងសរេងសទ ពសរពាេះ

ាេ សងរវាទទនងជាបានមកដលភជល មប ធ បពរាជយរបេរពេះបាទ ជយវរ មនទ ៨ ដដល

ជាសេឋចដរជករាជយ សហើយដដលបានបដសេធពទនាេ របេរពេះបាទ ជយវរ មយទ ៧ ។

រពេះអងគកបានពយយាមបឋររបាាទបាយនឲយសៅជារបាាទខាងាេ រពាហមណវញ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

រពមទាងបានដកលមអរបាាទខាងរពហមាេ ធៗ ពរសៅអងគរ គរបាាទអងគរវរថ នង

របាាទបាពន ។

ចងរជជកាលរបេរពេះបាទ ជយវរ មន នងរាជយសេថចេបងរាជយបនថ គរពេះបាទឥនរនធវរ មនទ

២ ជាេមយសមម ងងរ ។ េោចារក ដដលសគបានរបទេះស ើញសៅរបាាទបាយន មន

ដចងរចរចអពដណដកកាលចងសរកាយទនរាជយរបេរពេះបាទ ជយវរ មន ។ ការវេះឯការ

េរសេរសនេះ សកើរមនចេមយកាលេខានទនរបវរថាសរេថដមរ ។ សពញមយេ.វទ ១៣ គ

ជាេមយមនវបរថសកើរសឡើងពាេសពញសៅអាេអាសគបយ ដសោក នងដដនសកាេះ ជាេមយ

ទនការផទល េបថរយាាងឆបរហេដចជា របជាជន ដដលសធវើដសណើ រផទល េសរេកសទេ ការ

ល នពានរបេបរសទេ ការបដងវរទេសៅខាងពាណជជកមម ការសលចសឡើងនវាេ ងម

នងការផទល េបថររលយភជព អណដច ។ ចសពាេះទ កទនងជាមយបរសទេ ការអភវឌណ

េខានបផរដដលមនឥទនពលសលើរបសទេកមពជាកបងេមយស េះ គការចេះសាយកបងការ

រគបរគងសលើរបជាជនសៅភជគឦានទនទរកងអងគរ េពវទងងជាទកដទង សៅវញ ។

កណរសហររបេសោក ជវតកាវ ន អពអងគរកបង គ.េ ១២៩៦-១២៩៧

ទពរទ ៧១ ដល ៧៦

កណររតរបេសបេកជនចន ជវ តកាវ ន កបងសពលាប កសៅរបសទេកមពជា កបងឆប

១២៩៦ ដល ១២៩៧ គជាកណរសហរលមអរជាងសគ ដដលជយឲយសយើងដងអពជវររេ

សៅរបចាទងងរបេរបជាជន នងទដឌភជពសៅអងគរ ។ សៅកណរសហររបេសោក ជវ តកាវ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ន មនរបាដផបកដដលនយាយអពលទនាេ ទាាទាេ ពធបណយ ការភជរោ នងការ

យាងសចញទនរពេះរាជា ។ សោក ជវ តកាវ ន សមើលស ើញថា សៅអងគរមនាេ បដដល

សគទទលាគ ល ជាផលវការ កបងស េះមនាេ រពាហមណ ពទនាេ សងរវាទ នងលទន

រពេះឥេរ ។ រពេះេងឃខាងពទនាេ សងរវាទ សៅថា សៅកវ តមភជាសេៀម មនលកខ

ណៈដចោប នងរពេះេងឃពទនាេ សងរវាទសៅអាេអាសគបយេពវទងងសនេះដដរ ៖ ចដណក

សោកេងឃវញ សការរពេះសកេរគងចវរពណសលឿងបសញចញាម ខាងាឋ ។ សោកកសេលៀក

េផងពណសលឿងដដរ សហើយនមនថសជើងទសទឥរពាកដេផកសជើងសឡើយ ។

សោក ជវ តកាវ ន បានឲយសយើងដងថា រពេះវហារ សគអនញជដ រឲយរបកសកផឿងដចរពេះ

បរមរាជវាង នងផធេះរបេមនរនថជានពេដដរ ។ ចដណកផធេះរបជារាសរេថវញ េទនដរ របកេលក

ឫេផវ ។ ពកខាងលទនរពេះឥេរ ដដលសោកជវ តកាវ ន សៅថា បាា េវ មនវរថដចរពេះ

េងឃពទនាេ ដដរ ដរមនទហរចជាង សហើយ សគសោរពចសពាេះដរងមដមយធ ដចងមរប

អបកតរពេះសរេក ។ កណរសហររបេសបេកជនចនរបសនេះ បានបញជជ កថា របជាជនសរចើន

ដដលរេសៅអងគរសយើងអាចទកជាទាេករ ។ សទាេះបសោក ជវ តកាវ ន បានផឋលពរមន

អពពកអបកសៅរាជវាង នងទាេករកសោយ កោរពបានបញជជ កចាេោេអពេម

មររទនដផបកេងគម ទេវរសរឆប ១២៩០ ដដលមនដមនជាវណតៈទាេករសហើយកមនដមន

ជាវណតៈេកថភមដដរ ។ កបាដនថ កាលណដសោក ជវ តកាវ ន នយាយចលដលាចសរឿងអវ

មយយាាងលអរលអន របាយការណរបេោរផឋលពនលយាាកជាកចាេោេ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

កបងវេយកេកមម សោកជវ តកាវ ន បានករេមគ លថា សគអាចរចរសរេវបានពរ

បដង រហរដលបនដងកបងមយឆប ។ េទរសនេះ របបកមពជារបជាធបសរយយសរជើេយកសធវើជា

គរកបងការរបងដរបងសធវើបដវរថនផលរកមម ។ ដរការរចរសរេវសរចើនដងកបងមយឆប ទនងជា

ពអាចសធវើបានរគបកដនលងកបងរបសទេស េះសទ ។ កឡងសពលាប កសៅអងគរ សោកជវ តកាវ

ន បានចាបអារមមណយាាងខាល ងចសពាេះរពេះមហាកសររដមរ គរពេះបាទ ឥនរនធវរ មន ទ៣ (សាយ

រាជយ ពឆប ១២៩៦ ដល ១៣០៨ ) ។ រចមក សោកជវ តកាវ ន បានសរៀបរាបអពរសបៀបដដល

រពេះបាទ ឥនរនធវរ មន រទងកចចរបចាទងង ជាមយមនរនថឫរាសរេថ សហើយោរបានបញជជ កការសរៀបរាប

សនេះសោយករេមគ លសោយរាកៗ ថា ពរដមនដរសរេកសនេះមនដមនេវទឡ ដរសគាគ ល

ចាេទមល បសោរពរពេះមហាកសររ ។

កបងជពកទ៤ សនេះ ញបានដងពការបញច លរទេឋខាងពទនាេ សៅកបងការដក

របសទេគជាកតថ មយដេខានកបងការដក របសទេឲយមនភជពដររ ាងសរឿង ។ ការបសពញ

កេលរបេសេឋចសដើមផសសរាចសរេងរទងផទធ ល នងរបសទេជារឲយរចផរពសេចកឋទកខ ឫ

អសពើបាបកមមទាងឡាយ ។ សេឋចចារទករបជារាសរេថ ជាកមមវរទទនសមតថ ករណដសដើមផអភវឌណ

នជារជាកតថ មយយាាងេខាន ដដលសេឋចរគបរបគរដររបរបរថតម ។ ការយកចរថ

ទកោកដលេមលភជពរបេរាសរេថ សោយបានាងេង មនធសពទយ នងការសធវើពធ

បណយ ការាទ ប របាាទ នងេោចារកទាងឡាយគេទនដរឧទធេសៅឲយរបជារាសរេថ

សហើយរបជារាសរេថវញកបានចលរមាងបណយកេលជាមយរពេះអងគវញផងដដរ ។ ដដល

កតថ សនេះបានបងហា ញឲយស ើញពភជពសរេេះសរេលោប នងមនគនរជាធលងមយរវាងសេឋច នង

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

របជារាសរេថ ។ សហើយ។ សទាេះបជាសពលរពេះអងគរទងសាយទវងគរកសោយ កចរថគនររបេ

រពេះអងគសៅដរនកសៅដលរបសទេជារលនដដរ ។ ចនចទាងអេខាងសលើ សនេះសហើយដដល

បានសធវើឲយសេឋចមយកាល យសៅជាសេឋចដអាច រយដដលដរងដរដកជាប កបងចរថរបេរបជា

រាសរេថរគបរបជាសរៀងរហរ ។

ជពកទ ៥ របសទេកមពជាេមយសរកាយអងគរ

ទពរទ ៧៧

េមយរពេះបាទ អងគចនធ កបងទេវរសរ ឆប ១៥០០ នងឆប ១៥៦៩ គជាេមយដដលម

ឯការរចរចបផរ កបងរបវរថាសរេថដមរ ទនងជារយៈសពលសៅចស ល េះទេសនកចចរបេ

សោក ជវតកាវ ន សៅអងគរ នង ការជេជលរបាាទមយចនន ។

ការផទល េបឋរជារបចាកបងវេយសេដឌកចចដមរ ទ កទនងការបរសទេ នងភជា ជាសដើម ។

ភេថតងដដលបងហា ញ ពការផទល េបថរ ដដលបានសកើរសឡើងកបងេមយស េះ មនចននរច

រចណដេ ។ ភេថតង ចាបសផឋើមមនសរចើន នងកានដរចាេោេសឡើងរវាងឆប ១៥៥០

សៅសពលដដលការផទល េបថរជាសរចើនបានសកើរមនរចសៅសហើយ ។ ភេថតងពេមយស េះ

ភជគសរចើន បានមកពកណរសហរចនអពរបសទេកមពជា ។ សៅេ.វ ទ១៤ នងសដើម េ.វទ

១៦ អកសរងមសេធើដរពមនសឡើយ ។ កាលេមយមនឆប ១៣០០ សគបានករចននេោ

ចារកជាង ១០០០ ផទធ ង ដរេរមបេរវរសរសរកាយៗ មក សគស ើញមនមនដល ១០០

ផទធ ង ផង ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ការផទល េរាជធានពអងគរមកភបសពញ

ទពរ ទ ៧៧ ដល ៨១

ភេថតងរបេចនជារបភពយាាងេខាន ។ សៅេ.វទ ១៤ សោក ទមាល វ រ បាន

បភលថា ការផទល េបថរទតងទនមណឍ លកណដឋ លរបេរបសទេកមពជា របដហលមនជាបពាក

ពនន នងការរកធសឡើងយាាងឆបរហេ ទនពាណជជកមម តមេមរទរបេចន ជាមយអាេ

អាសគបយ ជាពសេេជាមយរបសទេដសោក ។ ដមរបានបញជ នសបេកមម េយារអាករ

ចនន ២១សលើក សៅកានរាជវាងមងរបេចនសៅចស ល េះឆប ១៣៧១ នង ១៤៣២ ។ ចនន

សនេះ គសរចើនជាងសៅេមយអងគរសៅសទៀរ ។ ការសធវើដចសនេះ ទនងជាសបេកមមភជគសរចើន គ

សដើមផសធវើពាណជជកមម ឫសដើមផរបឆង នងការបលនកសទច ជាសរឿយៗ ពេណដកពកសេៀមផង

ដដរ ។ អបករគបរគងទកដកបងរពដដនរបសទេដមរបចចបផនប អាចសធវើការរបកររបដជងដសណឋើ ម

ធនធាន នងពាណជជកមម ជាមយនងរបជាជនជរខាងដដលសទើបដរមកដលងមៗ សហើយ

ដដលមនការរកចសរមើនសៅខាងលចមហានគរ គរកងសរេអយធយ ។ សៅេមយស េះ

របនអងគរ មនរបជាជនសរចើនកេះករ សហើយេណងមយចននររវបានជេជល ។ ដមរបាន

ញាងចនឲយសជឿថា លនសៅដរមនារៈេខាន សហើយរហរដល េ.វទ ១៧ ដមរសៅដរ

អាចសធវើេនរងហគ មបនរងហក បពកសេៀមបាន ។

ការផទល េសរេករបេ របជាជន ភជគសរចើនជា សឈលើយេនរងហគ មនងរកមរគារ ដដល

ររវសេៀមសកៀរយកសៅ សពលសគចល ល នពានអងគរជាបនថប ធ ប ជាពសេេសៅឆប

១៤៣១ ។ របជាជនរពមទាងាទ បនសផសងៗ បានផទល េសៅភមភជគដដលសៅខាងរផងរកង

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

អងគរ គសៅរបនភបសពញ ដដលរាជធានដមរតងសៅរហរដលរយៈសពលរបមណ៦០០ ឆប

សរកាយមក ។

ទតងដលអទនភបសពញ ដដលេទរសៅររងទរបេពវទសនលធ នងទសនលាប គសៅររង

ទសនលចរម អនញជដ រឲយទរកងមយដដលមនកដពងពទនជវញ អាចរររពនរយជនញដដល

មកពរបសទេោវតមដងទសនល កដចជាជនញកអមឆប ង ររសងៀរ នងទកររ មកពបង

ទសនលាប រពមទាងទនញ ចល ជាពសេេទនញមកពចន តមដដនដេណឋ ទសនលសមគងគ

ដដលមនរបជាជនដមរ រេសៅយាាងសរចើនសៅសពលស េះ ។

ការសលើករាជធានមកភជគខាងរផងសនេះហាកដចជា សជាគជយរយៈសពលល ទនផល

របសយាជនថាប ករបនដដលសរកាយមកសគបានសរៀបចឲយមនលកខណៈសរេបចាប នងយរ

អដងវង សហើយរបដហលជាសដើមផរបសយាជនរបេសេឋចរតញ ។

រ ទរបេពកបរសទេ ដដលបានមកសធវើជនញកបងទរកងងមសនេះ ពបាកនងបាានាម ន

ណដេ បាដនឋទនងមនពកដដលនយាយភជាាមឡាយមកពរបសទេចមាា ឫមកព

សកាេះទនរបសទេឥណឍ សណេបចចបផនប ។

សយើងបានសធវើការេនបោឌ នរចមកសហើយ ចសពាេះមលសហរទនការផទល េបថរមយចនន

ដដលរបសទេកមពជាឆលងការសៅេមយកាលស េះ ។ កតថ សផសងសទៀរ ដដលសធវើឲយមនការ

ផទល េបថរ របដហលជាអាចសៅថា កតថ ទនការរបកររបដជង ទាងសៅភបសពញ នងសៅអន

េាវរយរកងអងគរ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ការោយឡចលោប សនេះ ករមសធវើសោយសកសមកានថណដេ ។ អាណដចរកទាងពរបាន

វាយរទមលសៅសលើកមល ងនសយាបាយ សោយអាងសលើការរគបរគងកមល ងរបជាករសរចើនជាង

ការរគបរគងទកដ សហើយគរថា អានភជពសនេះនងេយារអាករ ជាភេថតងទនរពេះរាជ

េមក រនងករយនភជពរបេរពេះរាជា ។

របសទេកមពជាសៅរគេថេរវរផរទ ១៥ នង ទ ១៦

ទពរ ទ ៨១ ដល ៨៩

ការរគបរគងសោយសេៀមសៅរបនអងគររបដហលជាររវផឋលរល សោយកងកមល ង

ដដលមនភកឋភជពចសពាេះរកងភបសពញ សៅពាកកណដឋ លេ.វទ ១៥ គរបមណ ២០ឆប

សរកាយការវាយលកចង សរកាយរបេសេៀមសលើរាជធានអងគរ ។ សេៀមកឋ ដមរ កឋ ោម ន

នរណដមយបានររគបរគងរាជធានអងគរសទ ។ អេរយៈសពលជាង១០០ ឆប កបងអឡង

សពលស េះ រពេះរាជាសរកាយៗ បានកានអណដចសៅភបសពញ ។

សៅចង េ.វទ ១៥ កបងសពលរពេះមហាកសររបានបសងកើរសឡើងវញនវទ កទនងជាផលវ

ការជាមយរកងសរេអយធយ ជសមល េះកានដររករាលោលធ សឡើងជាមយមនរនថ ឫ សមសរេក

ដដលមនេមរគបកសពកតមបណដឋ សរេកខាងសកើរសឆៀងខាងរផង ។

ចាបពទេវរសរ ឆប ១៦២០ មក របនបេះសបារសៅភមភជគខាងសកើរទាងស េះ សរចើន

ដរពងពាកសៅសលើជនយពយន ។ រពេះមហាកសររដមរ ១អងគបានសរៀបអភសេកជាមយកសររ

យន ១អងគកបងទេវរសរឆប ១៦៣០ ។ សដើមផជាងបរនងកនរកម សនេះ សេឋចដមរ អងគសនេះរទង

អនញជដ រឲយយនចគយោនសៅរបនដេណឋ ទសនលសមគងគ ដដលសពលស េះមនរបជាជនដមរ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

រេសៅកេះករសៅសហើយ ដរដដលមនេទរសរកាមការរគបរគងរបេរដឌបាលដមរ ។ អេរយៈ

សពលជាង ២០០ឆប ពកអស ថ របសវេនយន បានហរចលមកកបងរបនស េះ ដដលេពវទងង

សនេះ ដមរភជគសរចើនសៅដរសៅថា កមពជាសរកាម ។

សៅកបងរបសទេកមពជាផទធ ល វរថមនទនអបកោរទដដលជាគរបដជងោប គសេៀម សៅ

ខាងលច នង យនសៅខាងសកើរ បានបណដឋ ឲយមនទ េោប សៅកបងរាជវាង រវាងអបក

លសអៀងសៅរកសេៀម នងអបកលសអៀងសៅរកយន ។ សៅចស ល េះឆប ១៥១២ នង ១៥១៥

សោក រសមា ពសរ ាេ ថា របសទេកមពជាចលចរថសធវើេនរងហគ ម ដដលរពេះរាជា ោម នាឋ បបងហគ ប

នរណដមប ក ។

សៅេមយស េះ រពេះេងឃមនសរចើនជាងចននបរេសពលវយសៅរបសទេកមពជា ។

រពេះេងឃសៅេមយស េះ ពរជាមនឥទនពលខាល ងណដេ ដដលបានទទលសេចកឋទកចរថ

ពរបជារាសរេថ ។ សោក បាា រទ ោ រគេ បានបញជជ កអពរពេះេងឃថា៖ ភកខទាងស េះ

រកអររកទម នងមនអណរខាល ង ។ ោម ននរ ហានសធវើអវផធយនងរពេះេងឃសទ ។

ដសចបេះសយើងស ើញថា រពេះេងឃពរជាមនឥទនពលយាាងខាល ងចសពាេះរបជារាសរេដមរ

េមយ ។ សហើយកមនរពេះេងឃលេះមនលអដដរ មនដមនរគបរពេះេងឃទាងអេលអស េះសទ

។

សៅកបងទេវរសរឆប ១៥៦០ មនរពេះអងគមយអងគបានរបទេះស ើញទរកងអងគរ ។

សហើយកបានសលើករាជវាងមកអងគរវញ ។ សោយរពេះអងគបានឲយសគជេជលដផបកលេះទន

របាាទ កបងឆប ១៥៧៧ ដល ១៥៧៨ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

សៅឆប ១៥៩៣ សេៀមបានសរៀបចយទន ការងមមយរបឆងរកងលដងវក ដដលបាន

ជរញឲយរពេះមហាកសររដមរងហករកជនយបរសទេឯ យេមរទ ។ រពេះអងគបានអពាវេ

អគគសទាភបាលសអេាាញាល របចាហវលពនមកជយ សោយេនយរពមបថរសៅកានរគេថ

ាេ សបើមនជនយមកដករគបរោន ។ មនសពលរពេះរាជាររបេរពេះអងគសៅដល

រទងនងបរត វយសកមងសភៀេរពេះអងគសៅភជគខាងរផងទនរបសទេោវសហើយ ។

ប ធ យលដងវកបានធាល កកបងកណដឋ បទដេររវកបងឆប ១៥៩៤ ។

ដសចបេះសយើងអាចេនបោឌ នបានថា សៅកបងេមយស េះ របសទេដមរសយើងបានធាល កដន

ោប សោយារដរការ ល នពានពរបសទេជរខាង ។

គណរទមល នងគណេមផរថ សៅរបសទេកមពជា កបងេរវរសរ ទ ១៧

ទពរ ទ ៨៩ ដល ៩៤

េងគមដមរកបងេ.វទ ១៧ េោប ពេងគមដមរកបងេ.វទ ១៩ កបងវេយជាសរចើន ។

របសទេកមពជាសៅេ.វទ ១៩ ររវអណដចបរសទេផទច ញផទច ល រឯរបសទេកមពជាសៅេ.វទ

១៧ សៅរកាបានឯករាជយយាាងេមរមយសៅសឡើយ ។ របសទេកមពជាបានសធវើពាណជជកមម

សោយសេរជាមយរបសទេជាសរចើនសៅេ.វទ ១៧ ។ របទពណទនអកសរេលផដមររបេពក

វរជនដមរ ដចដដលមនកបងសរឿងរាមសករ ថ ដដលជាការនទានដបបដមរទនសរឿងរាមយណៈ

របេឥណដឍ នងកបងេោចារកនគរវរថ រពមទាងាប ទដសផសងៗសទៀរ មនការរកចសរមើន

សៅ េ.វទ១៧ ខាល ងកាល ជាងសៅេ.វទ ១៩ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

សោកសរេ ាវរេ បានយលស ើញថា របសទេកមពជាកបងេ.វទ ១៧ ជារបសទេ

មយដដលរេសៅតមរកមចាបដររមររវ ដដលសរកាយមកបានធាល កចេះសាយ សហើយររវ

សគបពារបពាន ឫររវសគបសភលចសចាល ។ សៅេមយស េះ មនេសឋានៈទាប ដរមនវយ

ចាេជាង ររវដរបានទទលការសោរពពមនេសណដដដលមនវយសកមង ។ ការសោរពដល

ទ កទនង កបងេងគម គររវការសរបើពាកយសពចន នងអាកបផករយាររមររវេមេន ។

ឧរថមគរអពេមភជព នងេញជដ ណទាកទននងេនរងហគ មរវាងវណតៈ របេមនេស

សយើងមយចននកបងេ.វទ ២១ សនេះ អាចសធវើឲយសយើងមនចលចរថេងគមទាងឡាយណដដដល

មនឋា នរកម សោយយលថាឥរនយសឡើយ ។ កបងបចចបផនប សយើងចលចរថគរថា េងគម

នមយៗ រដមងដរមនេនរងហគ មនងលនឯង សបើពស េះសារ សៅសពលមនេនថភជពទផធកបង ក

នងដបរសៅរបឆងនងេងគមដទទសទៀរដដលមនផលរបសយាជនេពលនពខាន ។

សយើងអាចេនបោឌ នថា ដមរសយើងឲយរទមល នង សោរពមនេសចាេ សទាេះបជាមនេស

ចាេរកកសោយ ។

ការសរជៀរដរជករបេយន នងសេៀម

ទពរ ទ ៩៤ ដល ៩៧

ការនកាម នចសពាេះអេទរភជព មនទហកានដរធសឡើង សោយកសណើ នទនការសរជៀរ

ដរជករបេបរសទេ ជាពសេេពេណដកយនដដល សធវើដសណើ រសឆព េះសៅភជគខាងរផង

សហើយបាន របបអាណដនគមជនដលដដនដេណឋ ទសនលសមគងគ សៅទេវរសរឆប ១៦២០ ។

កបងឆប ១៦២៦ សេឋចរតញទនរាជវងស សងវៀន ដដលរគបរគងភមខាងរផងសោយលនឯង ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ការសរជៀរដរជករបេយន មនផលបាេះពាលចនន ៣ កបងរយៈសពលដយរអដងវង ។ ទ

១ គការដសណឋើ មយកសរេកទរពនគរ ដដលសធវើសឡើងជាដបងសោយអបកគរជារយនកបង

ទេវរសរ ឆប ១៦២០ នង ៧០ ឆប សរកាយមកសោយញរាជការរបេសេឋចសងវៀន ។ ទ២ គការ

បសងកើរាទ បនរគបរគងរបេសេឋចសងវៀន ដដលដសណើ រការសនេះបានរបរពរថសៅអេរយៈ

សពលជាង២០០ ឆប សហើយសៅទបញច បទកដមយដផបកធ រមទាងរបជាជនដមររាបមន ក

បានោចសចញពអណដចចាបរបេរបសទេកមពជា ។ សៅទបផរ សោយការកានកាបសលើ

ដដនដេណឋ នងការពរងកការរគបរគងសលើឈងេមរទសេៀម រាជវងស សងវៀន បានោក

របសទេកមពជាឲយេទរសៅវលវលចស ល េះរបសទេជរខាងពរ ដដលសពារសពញ សោយ

អណដច ។

របវរថាសរេថដមរ កបងេ.វទ១៨ ដល ១៩ ជារបវរថាសរេថសពារសពញសៅសោយ ការ

ល នពានដដដលៗ របេយននង សេៀមដដល មន នងបនថ សោយេនរងហគ មកបងសរេក

ដដលបងានបសងហា ចយាាងដណ ។ អេទរភជព សៅកបងរាជធាន បានរាលោលរហរដលសរេក

ទាងឡាយ ។ េោចារកមយចននសៅអងគរ ពចង េ.វទ១៧ នងសដើមេ.វ ១៨ កររត

ាប ទដរបេមនរនថេខានៗ ដដលសឡើងរដណងកានដរពេ ។ កបងេ.វ ទ ១៨ កងទពដមរ

បានវាយរចានទពបរសទេដដលមក ល នពាន ។

កបងទេវរសរឆប ១៧៥០ នង ១៧៦០ របសទេកមពជាេទរកបងេភជពេងបាង របនថច

ផរពការសរជៀរដរជករបេសេៀម នងយន ។ បាដនឋមនរដឌរបហារសកើរសឡើងជាបនថប ធ ប

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

នងមនការវាយបកវញពេណដកគរបករកបងរាជវងស ដដល ឲយមនការសធវើឃារ នងការ

េងេកសៅវញសៅមក ។

ការសកៀបេងកររបេសេៀមមកសលើរកងកមពជាធបរ បានបនថរហរមកដលទេវរសរ

ឆប ១៧៧០ សៅសពលដដលបងបអនទរេន បានបញច េះបញច លរាសរេថយនទាងឡាយឲយបេះ

សបាររបឆងនងរាជវងានវងសសងវៀន សហើយបានគរាមផថលាទ បនកបងរបសទេយនទាងមល

។

កបងឆប ១៧៧២ សេៀមបានដរបផទល ញភបសពញ ។ របាពរឆប សរកាយមក រពេះអងគសអង

ដដលេទរសរកាមអាណដពយបាលរបេសេៀម សហើយដដលសៅសពលស េះសទើបដរមនរពេះ

ជនម ៧ ឆប បានសឡើងរគងរាជយសៅរកងឧដងគ ឮជយ សរកាមការរគបរគងពេណដកមនរនថ

មយរបដដលកានសជើងសេៀម ។

សៅកបងឆប ១៧៩០ សគបាន រពេះអងគសអង សៅរកងសទពបរ ។ រពេះសៅសេៀម គរពេះ

ពទនយារហាវ ចឡាសោក រទងអភសេករពេះអងគសអង សៅទស េះឲយសឡើងសាយរាជយេមផរថ

រចបនឆប សរកាយមកសេៀមបានបញច នរពេះ រាយណរាមអងគសអងមកសរេងដមរវញ ។

េនបោឌ ន

ទពរទ ៩៧ ដល ៩៨

កតថ េខានចសពាេះរបសទេកមពជា សៅេមយ កណដឋ ល មនចននពរ ។ មយគការបថ

ររាជធានពរបនដណដសរេវសៅភជគខាងសជើងសឆៀងខាងលច មកកានរបនមរទសនលសៅ

បរសវណភបសពញ ដដលពដផអកសលើពាណជជកមម ។ មយសទៀរ គការសកើនសឡើងនវារៈេខាន

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ទនអណដចបរសទេកបងកចចការទផធកបងរបេដមរ ។ ជាការជាកដេឋងដដលភជពពងសលើលនឯង

ទនអងគរ គពាកពនន សៅនងការោម នទពេររវ ។

មនការផទល េបថរេខានៗ មយចនន សៅចស ល េះេ.វទ ១៤ នងសដើមេ.វទ ១៩

សហើយេខានជាងសគស េះ របដហលគ ការងយចេះទនារៈេខានរបេវណតៈរពាហមណ

បសរាហរ ដដលមនអានភជពភជជ បសៅនងកមមេទនដធល ការរគបរគងសលើទាេករ ការរបរពរថ

ដផបកាេ ការអបរ នងរាជបលលងក ។

ការផទល េបថរ េខានមយសទៀរ គការសរជៀរចលរបេយនកបងជវររបេដមរ ដដល

សកើរមនសៅសពលសរកាយមក នងសឡើងដលករមរកពល សៅេ.វទ ១៩ នង ២០ ។

ការផទល េបថរចងសរកាយ គការធាល កចេះ ទនរបជារបយភជពរបេរាជាធបសរយយ ។ កបង

ចសណដមរពេះមហាកសររដមរ េមយសរកាយអងគរទាងអេ មនដររពេះអងគដង (សាយរាជយ

១៨៤៨ ដល ១៦៦០ ) នងរពេះបាទេសមឋច រពេះនសរារថម េហនបានសណដត េះ ដដលមន

របជារបយភជពខាល ងកាល ។

ជពកទ ៦ រដឌេងគម នងទ កទនងជាមយបរសទេ

ពឆប ១៧៩៤ ដល ១៨៤៨

ទពរទ ៩៩

មនសពលបារាងោកអាណដពយបាលសលើរបសទេកមពជាសៅឆប ១៨៦៣ គនររបេ

ដមរអពភមាសរេថនសយាបាយ មនេវគរដលេញជដ ណដដលថា របសទេកមពជា ររវ

កណរសោយដសប ធ រពទនជវញស សលើដផនទមយស េះ សទ ។ ដមរករមសរបើដផនទណដេ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

សហើយដផនទទនរបសទេកមពជាដដលសគបានគរសឡើងសៅកបងសរេក សដើមេរវរសរទ ១៩

ហាកដចជាពមនសៅសេេេលសឡើយ ។

របជាជនដមរកបានគរអពរបសទេដមរផងដដរថា ជារពេះនគរមយដដលមនកដពង

ការពារ នងមនទាវ ររពេះនគរឫ ទាវ រសរេកដដលពកសគបានសរេសមើសរេទម សដើមផសចញចល ។

ការណគរឲយករេមគ ល គថា ទាវ រសរេសមើសរេទមទាងសនេះ គជាទកដនលងដដលកងទព

ល នពាន ធាល បចលមកលកលយកបងទកដដមរ ។

សៅខាងកបងកដពងសរេសមើសរេទមស េះ សរេកទាងឡាយមនទហ នងារៈេខាន

េៗោប សហើយមនរពរបទលមនចាេោេសទៀរផង ។

េងគម នងសេដឌកចច

ទពរទ ៩៩ ដល ១០៤

សយើងមនពរមនរចរចណដេ ដដលេឋពទហនង េមេភជពទនចននរបជាជន

របេរបសទេកមពជាសៅកបងេមយកាលស េះ ។ កបងកលងេមយកាលដដលយនបាន

ររររតរបសទេដមរ សៅទេវរសរឆប ១៨៣០ សគបានជសនឿនមនេសមឋង ដរយនបាន

បដសេធថា សគបានបនទយរសលទាងស េះ ។ សៅកបងទេវរសរឆប ១៨៦០ អបករដឌបា

លបារាង ដដលបានពនរយសមើលបញច ករពនន ដដលពកសគរបមលបានលេះៗ បានបាា ន

របមណ របជាជនសៅរបសទេកមពជា មនចននរចជាងមយោន ក

របជាជនភជគសរចើនសលើេលប រេសៅតមសរេកដសរេ ។ ទរកងធសលើេសគ គភបសពញ

ដដលរបដហលជាមនធាល បមនរបជាជន សលើេពពរមនរបាពាន កសទ ។ សៅចងេរវរសរ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ឆប ១៨៥០ រាជធានឧដងគមនជយនងភម សៅជវញ មនរបជាជនចននជាងមយមន

កដរបាសណដត េះ ។

របជាជនសេធើរដរទាងអេ មនជារាេនជាដមរ ។ ពកសគរបកបរបរជាអបកសធវើដសរេ

ឫបេសៅកបងវរថ ឫជាមនរនថញរាជការ ។ ការសធវើជនញ នងឧេាហកមម គជនជារដទទសទៀរ

ដដលជាអបកកានកាប ។ មនទេវរសរ ឆប ១៨៣០ ហាកដចជាមនយនចនន រចរច

ណដេដដលមករេសៅរបសទេដមរ ។ សទាេះបជាោម នេទរជាកោក កសោយ កទនងជាេ

មមររជនជារសនេះ មនចននរចរចរហរដលសពលបារាងមកដល សទើបចននរចរច

ណដេដដល មករេសៅរបសទេដមរ ។ សទាេះបជាោម នេទរជាកោកកសោយ កទនងជាេ

មមររជនជារសនេះ មនចននរចរចរហរដលសពលបារាងមកដល សទើបចននទនអបក

តងលសៅឋាន ដចជាចន នងយនសៅកបងរបសទេកមពជា បានសកើនសឡើងយាាងេសមផើម ។

សបើសរបៀបនងរដឌដទទសទៀរសៅអាេអាសគបយ របសទេកមពជាជារបសទេរករកមយ ។

េពរបសទេភម នងរបសទេោវ ទកដរបេរបសទេដមរមនដរ ារផង នងដរ ាសោហធារ

ចននរច ។ របជាជនមយចននធ បានចណដយសពលសវោភជគសរចើនរបេលន េរមបសធវើ

ដសរេចមក រ ។

អបកភមសរចើនដរមនររពាងរម សដើមផយកទកបញច លដសរេ ដចដដលពកសគធាល បសធវើ

តងពេមយ សចនឡា មកសមលាេះ ។ ជនញសរៅរបសទេមនរចរច ពសរពាេះជាញកញាបសៅ

កបងេមយស េះ ទរកងភបសពញដដលអាចមនរ ទជាឃាល ងេខាន ររវបានការផទឋ ចព

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ពភពសោកខាងសរៅ សោយាររដឌអណដចយនខាងរផង ។ សរកាយឆប ១៨០៨ មនេស

ដដលមកសលងភបសពញ ររវេការអនញជដ រពអាជាញ ធរយន ។

របជាជនដមរភជគសរចើនរេសៅតមភម ។ សៅសដើមេ.វទ ១៩ ភមទាងសនេះអាចដចក

សចញជាបរបសភទ ។ របសភទទ១ សៅថា កពង តមពាកយមឡាយមយដដលមននយថា

ភម ឫទរបជជន ។ ពាកយសនេះ ស ើញមនកបងស ម េះទកដនលង ដចជាកពងាវ យ កពង

សាម ជាសដើម ។

របសភទ ទ២ េទរសៅជវញកពង ហាកបដចដសប ធ ររាងវងទេះៗ ។ ភមអបកដសរេជា

ភមរករក នងរចជាងកពង ។ ភមអបកដសរេមនមនសេទរភជពសទ សោយារការវេះខារ

មសធយបាយការពារលន នងេរបសទេយនសោយារពមនការសោរពបជាអបកតចាេ

សរេកជាផលវការ ដដលចងចរថរបជាជនឲយរេសៅកដនលងណដមយជាបោប ជាជាងបថរសៅ

កដនលងសផសងសទៀរ ។

របសភទភមទ ៣ េទរសៅោកកបាងកបងទរព ដដលរគបដណឋ បភជគសរចើនទនរបសភទ

កមពជាសៅេមយស េះ ។ អបកទរពមនសចេះអកសរសទ សហើយជាធមមតមនដមនជាអបកកានរពេះ

ពទនាេ សឡើយ ។ ពកសគនយាយភជាដដលពាកពនននងភជាដមរ បាដនឋពកសគមន

មនសឡើងកពេ ឫរាជធានសឡើយរបេនសបើោម នការបងខរបងខ ។ ភមកបងទរពទាងស េះ

សរចើនររវបានសគលកលយសដើមផរកចាបមនេសយកសៅសធវើជាទាេករ សហើយភមទាងស េះ

កមនារៈេខានដផបកសេដឌកចច ពសរពាេះពកសគរបមលធនធានទរពសឈើ ដដលមនរទមល

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

សៅកបងរាជធាន នងសៅបរសទេ ។ កបាដនឋ ពកសគសរចើនមនភកឋភជចសពាេះភមសផសងសទៀរសៅ

កបងទរព ដដលអបកភមជាជនរមជារ នយាយរោមភជាដចោប នងសធវើពធសរេសដៀងោប ។

សមកមល ងនងការរគបរគង

ទពរ ទ ១០៤ ដល ១០៨

មនពរមនរចរចដដលសៅសេេេល េឋពវធរគបរគងភម សៅរបសទេកមព

ជាសៅសដើម េ.វ ទ១៩ ។ អបកនពននបារាងមយចននបានអេះអាងថា ភមដមរ ោម នការ

រគបរគងសឡើយ សហើយជាការពរ សៅកបងភមជាសរចើន ទ កទនងជាមយអបកខាងសរៅ នង

ជាមយរដឌមនលកខណៈមនសទៀងទារ នងរបកបសោយភជពរបទេរាាយ ។

ភមអបកដសរេ នងភមអបកទរព អាចមនចមង យសរចើនទងងពោប នងពរណដងអាជាញ ធរ ។

សោយារភមទាងសនេះ ភមទាងសនេះេទរសៅកបងភជពោចសរេយាល អបកភមបានពេះពារ

ពយយាមរកាជវភជព នងរបទពណ ដដលពកសគមនដចោប ។

សទាេះបជាការសរៀបចទាងសនេះ ហាកដចជាោម នភជពជាកដេឋងកសោយ កមនភជពេ

ចងហវ កោប ដផបក រច េមពននដសរចើន សៅកបងភមដមរនមយៗ ផងដដរ ។ អវដដលេខានចសពាេះ

មនេសដដលសចេះសរបើរបពននេងគមសនេះ សោយការសរេេះសរេយោប គរដណងដដលពកសគមន

។

សៅតមកពងនងរាជធាន ដដលរបជាជនឈបោដណដ េរមបចញច មជវរសហើយ

ស េះ របពននសមកមល ង នងកនកមយ កានដរមនេភជពេខាន នងេមគាម ញសឡើង ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ភជពសទៀងររង នងភជពេទរសេទរទនទ កទនងទាងសនេះ មនេសរគបោប ចងចាតងព

កសណើ រមក ។ េភជេរនងអកសរេលផេរមបសរបៀនរបសៅរបេដមរ េមផរសៅសោយ

ពាកយសយាងអពការោម នទពងរបេបគគល នងារៈេខានកបងការររវទទលយកសមដដល

មនអណដច ។

តមពរ ទ កទនងសនេះករមមនលកខណៈទងលងបរណដេ ។ ទទាងអាេអាសគបយ

សេឋចសាយរាជយ សហើយសមកមល ងេ នងរាសរេថដដលពកសគរគបរគង ។ ទេសនៈរបេរបជា

រាសរេថដមរ ចសពាេះរពេះេងឃ នងរពេះរាជា មនេណដឌ នសផសងសៅវញ សហើយចសពាេះរពេះរាជា

នងរពេះេងឃ មនសរបើវាកយេពធសផសងសោយដឡក ។ ពមនភេថតងអវបងហា ញថា រពេះេងឃ

បានសដើររ ទ នសយាបាយសៅសលើរពេះរាជវងានវងស សទាេះបជារពេះេងឃ នងមនេសដដល

ធាល បបេរចេក បានសដើររ ទយាាងេកមមកបងការបេះសបាររបឆងនងយនសៅឆប ១៨២១

កសោយ ។ ជារម សគសោរពរពេះេងឃជាទសៅថា ជាដសរេបណយ ជាអបកផឋលធមមទាន នងជា

អបកដងរការអកសរេលផបរាណដមរ ឲយគងវងស ។ រពេះេងឃមនាទ នភជពដពសេេ នងអា

ងកបាងមយ សៅកបងជវររបេរបជាជនដមរ ពសរពាេះសោកបានលេះបង នវការសធវើដសរេ

ចមក រ នសយាបាយ នងការយករបពនន ។

សៅសដើមេ.វទ ១៩ សេធើរដរទាងសរេង រពេះរាជាបានគងសៅដរកបងរពេះបរមរាជវាង ឫ

នរសទេរពេះអងគសៅរបសទេសេៀម ឫយន តមរពេះរាជបណង ឫសោយារកាលៈសទេៈ

។ សោយពកសគមនដដលស ើញរពេះមហាកសររ បានទទលឥទនពលពអកសរាសរេថបរាណ

នងសរឿងសរពងដដលនទានអពរពេះអងគ ឲយទេសនៈរបេអបកសរេកចសពាេះរពេះមហាកសររ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ទនងដចជាមនទេសនៈចសពាេះរពេះអងគ ដដលសរេសពចសរេពលជាងទេសនៈចសពាេះោប សៅវ

សៅមក ចសពាេះសមកមល ងរបេពកសគ ឫអបកត ។

សយើងមនការពបាកកបងការវាយរទមលអណដច សលើកដលងដរតមសហរការណផទធ ល

ដចជាភមអបកដសរេដដលបានបេះសបាររបឆងនងយន ដចមនករណដសរចើនកបងឆប ១៨០២

នង១៨៤១ ។

កបងការេនបោឌ ន របសទេជារមយររវដរមនសមដក ដចោប ដដលរបសទេដមរ មន

ថា កបងភម ឫសរេកណដសទ ររវដរមនដមដក សដើមផរគបរគងសេទរភជពសៅកបងទកដនលង

របេពកសគ ។

ពកឧកញាា

ទពរទ ១០៨ ដល ១១៣

ឯការរបវរថាសរេថបានបនសលទកនវរបភជពចាេអពមនរនថជានពេទនរបសទេ

កមពជាគ ពកឧកញាា ។ សៅកបងចសណដមឧកញាាទាងឡាយសនេះមនសៅហាវ យសរេក នង

មនេពវមមនរនថដដលសៅជវញរពេះមហាកសររ ។ សយើងពអាចដងថា ឧកញាា មនចនន

បា ប ន កសទសៅសពលសវោស េះ ។

សោរមយងហរនង ភជរកចចដដលជាបទាកទង គរពេះរាជាដដលរទងសរបាេរពេះរាជទាន

។ សោរមយងហរលេះ មនយេេកថជាបមយ ។ សោរមយងហរលេះសទៀរ បងហា ញដរពរ ទ មយ

សោយដឡក ដចជារកាដឡក ។ សបើកាលណដសៅកបងសោរមយងហរមយ មនពាកយថា េភជ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

សនេះមននយថា សោកស េះខាងរោការ ជាសៅរកម ដចជា ឧកញាាេភជធបរ ឧកញាា

េភជមនរនថ ។

សៅកបងរាជទនប ម ដដលរពេះរាជារទងសរបាេរពេះរាជទាន មនពាកយពេពរបពាកយ

ដដលមកពភជាបាល ឫេសរេករដចជា ររនៈ ឫ វសរាចន ។ សពលសឡើងរដណង ឧកញាា

បានទទលរាជទនប មសនេះរពមទាងរតតង នងសរគឿងយេ ។ អបកនពននបារាងបានយល

ថា ការសោេះដរមងហរ នងរងហវ យសនេះមននយថា រោឌ ភបាលដមរពករលយ សោយសហរ

ថា ជនណដដដលអាចថាវ យរងហវ យទងលជាងសគ ជនស េះនងទទលបានមងហរ ។

សៅសពលចលកានរដណង ឧកញាាចលកបង កមល ង ទនអបកមនយលេេកក ពេមប ក

។ អបកមនយលេេកថពេសនេះ អាចជាអមរយរបេរពេះមហាកសររមប ក ជារពេះរាជាវងា

នវងស ១អងគ ឫជារពេះមហាកសរររពេះអងគឯងផទធ លដរមឋង ។ សោរមយងហររបេពកឧកញាា ព

ដមនជាសោរមយងហររពជរពងសសទ ។ សបើសយើងពសរោេះសមើលរសបៀបេបងរាជយ សយើងកេសងករ

ស ើញថា ប ធ បពរពេះមហាកសររសាយទវងគរសៅ កសររេបងរាជយកររវសរជើេសរ ើេសចញព

កបងចសណដមសបកខជនសពញេទនមយចននដដរ ។

សទាេះបជាមននរនថរភជពយាាងសនេះកបងរគារលេះកសោយ កពេវមនភជពាទ ពរ

សទៀងទារកបងជវរនសយាបាយដមរសទ ។ សោយេនមរ ឧកញាាអាចរកាមងហរបានយរ

អាសរេយសៅសលើរពេះមហាកសររ ។ កបងេងគមដមរ ភជពមនសទៀងទារ ជាគណវបរថមយទន

មងហរទាងពង ។ បគគលមប កៗររវដររបយរប របដយងចសពាេះបគគលដទទសទៀរ ។

ការពវកចចរបេឧកញាាមប កៗចសពាេះរពេះមហាកសររ ចសពាេះរគារលន នងចសពាេះសម

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ជនកាលជានោប សហើយជនកាលសទៀរមនទ េនងោប ។ ឧកញាាដទទសទៀរអាចកាល យ

ជាេមពនពភជព ឫេមរគលកបងអសពើកផរ សៅតមកាលៈសទេៈ ។

កបងទេវរសរ ឆប ១៨០០ របសទេកមពជាមនដមនជាេងគមការយាធបសរយយ ដច

របសទេចនឫយនសទ សហើយសៅសពលមនេនថភជព ភជរកចចផលវការរបេពកឧកញាា មនេវ

ធងនសទ ។ ឧកញាាលេះ។ ជាកវ ឫជាអបកសភលងដសឆបើម ។ ឧកញាាលេះសទៀរជាអបកឧបរថមភ ដ

េបផរេចសពាេះរពេះពទនាេ នង េលផៈ ។ ឧកញាាមយចននរច សលចសឡើងសៅកបង

ពងាវតរ កបង មជាអបកមនេមរទភជព មនគនរទចបរបឌរ ឫមនសេចកឋកាល ហាន ។

សរៅពទរបការបេរពេះមហាកសររ ដជរេទនបផរដដលមនចនន ៥ កឧកញាា

ដដលេកមមជាងសគស េះ គពកសៅហាវ យសរេក ។ ដចបានសលើកយកមកពភជការចសហើយ

ពកសៅហាវ យសរេកទាងសនេះមនសេរភជពសរចើន នងមនអណដចសរចើន ។

រពេះមហាកសររដមរ ដដលគងសៅសលើសគបងអេកបងេងគម បានរបថាបសៅោចឆង យព

របជារាសរេថរបេរពេះអងគ ។ អបកសរាវរជាវជាសរចើនបានពនយលថា ការេទរសៅឆង យសនេះ គ

ជារបទពណទនរពេះមហាកសររទាងពងសៅអាេ ។ រពេះអងគររវសាយរាជយសោយបបាងរពេះ

កាយ ដចជារពេះអាទរយបសញចញការេមពឆង យ សហើយរពេះអងគមន ទជាអបកដងរកានវរពេះ

រាជេមភ រ បារម នងរពេះសរជានភជព ដដលរពេះអងគបានាងេនសកាលពជារមនៗ សដើមផ

បានសឡើងសាយរាជយ ។ ការភយខាល ចសឆសឡារបេពកឧកញាា កបងឆប ១៨៤០ ដល

១៨៤១ សៅសពលរបសទេកមពជាពមនសេឋចរគងរាជយកបងរយៈសពលលស េះ បាន បងហា ញឲយ

ស ើញថា េញជដ ណសនេះបានរជររជាបយាាងសរៅរជេះកបងផបរគនរដមរ ។ មនដរសេឋចរគង

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

រាជយបាសណដត េះ ដដលអាចរបគល មងហរ រតតង នងសរគឿងយេ បានដដលសធវើឲយវណតៈ

មនមនរនថមនភជពជាបជន ។

សៅេមយស េះ អណដចរបេរពេះមហាកសររ សទាេះបជាសគបាននយាយពសនលើេហេ

ពការពរ សៅកបងឯការ េរសេរមយចននកសោយ កសៅដរមនារៈេខានជាទបផរ

េរមបពក ឧកញាា នងរបជារាសរេថ ។

សយើងអាចេនបោឌ នបានថា សទាេះបជាសៅេមយស េះ មនេវមនឧកញាា សរចើន ដរ

នវេមយស េះកសយើងស ើញមនឧកញាាមយចនន បានសរបើរបាេការរបងដរបងរបេពក

សគ ជយដលរពេះមហាកសររ ដចជាជយសៅដល របជារាសរេថដមរ ។

ទ កទនងរបេរបសទេកមពជាជាមយរបសទេយន នងសេៀម

ទពរ ១១៣ ដល ១១៦

លកខណៈពរដដលេខានបផរទនរបសទេកមពជាសរកាយេមយអងគរ គ ទ១ ការផទល េ

រាជធានពអងគរមកភបសពញ ដដល ឲយមនការរកដេះោលខាងពាណជជកមម រពមទាងខាង

ចននរបជាជន នងទ២ គរ ទរបេពកសេៀម នងយន ។ អាសរេយសហរសនេះ សយើងអាច

យលអពរបសទេកមពជា េ.វទ ១៩ មយភជគធ សោយពនរយពចយ នវទ កទនងជាមយ

បរសទេ ។

ទ កទនងជាមយបរសទេសនេះ គជាមយរបសទេយន នងសេៀម បានសកើរមន

សឡើងកបងរកបណឍ ទន ការរបកររបដជងរវាងអណដចទាង ២ ស េះឯង ។ សៅអាេអាសគបយ

េ.វទ ១៩ ឋានៈមនសេមើោប រវាងសេឋច េដមឋងតមការសផញើបណដត ការសៅវញសៅមក ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

រសបៀបសផញើេយារអាករសកើរសចញពរបទពណវបផធមេោប រវាងយន នងសេៀម សហើយ

រសបៀបទាង ២សនេះ បានចលមករបដជងោប សៅរបសទេកមពជា ។

របទពណវបផធមរបេ យន នងសេៀម ទាងពរ ងវរផរដរមនលកខណៈេោប ក

សោយ កសកើរមកពរបទពណដដលមនសៅរបសទេចន តងពេរវរសរទ ៣ មនរគេឋ

េករាជមក សហើយដដលសៅដរមនកបងទេវរសរ ឆប ១៨០០ សៅសឡើយ ។ តមទេសនៈ

របេដមរ របពននរបេសេៀមមនភជពធររលង នងមនលកខណៈ ពសេេជាង ពសរពាេះ

សេៀមទទលាគ លរបទពណតមទមល បសរេក នងសភជគផលទនរបនសោយដឡក ។ រឯយន

វញ មនសធវើដសចបេះ សឡើយ ។ យនចមលងតមគររបេចនយាាងរបសរបៀប ។

តមទេសនៈយន របសទេយនេទរសៅ ខាងសលើ របសទេកមពជា ដចជារបសទេចន

េទរសៅខាងសលើ របសទេយនដសចាប េះដដរ ។ សបើនយាយពសរឿងេយារអាការវញ សេៀម

មនលកខណៈទនភលនជាងយន ។ េ.វទ១៩ រពេះអសណដយដដលរពេះរាជាទនរាជវងសចរក

បានរបទានដលរពេះមហាកសររដមរ ជាវរទដដលដមរ ាគ លនង សចេះសរបើ ។ ជាងបរមកវញ រពេះ

សៅសេៀមហាកដចជារពមទទលយកនវសភជគផលអវកសោយ ឲយដរមនសផញើថាវ យរទង ។

ទ កទនងរវាងសេៀម នងយន ពេវមនទរមងជាផលវការរហរមកដលសពលមនការដរប

របលកបងទេវរសរឆប ១៨២០ ។ ភជពសរកាផលវការសនេះ មយដផបកបានសកើរសចញពការមនេ

ចរថទាងេងខាង កបងការទទលយក ឫោកកហរអណដច ពសរពាេះភជគទាងពរមន

អណដច នងករយនភជពសេធើរដររបហាករបដហលោប ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

សទាេះបជាទេសនៈនសយាបាយសេៀម សរចើនដងលងតមការសរបើពាកខាងពទនាេ

នងទេសនៈនសយាបាយយនតមការសរបើពាកយខាងលទនងជររសបៀបចន-យន កសោយ ក

ទេសៅរបេសេៀម នងយនសៅរបសទេកមពជា ដដលមនេវអធបាយឲយបាន

ចាេោេស េះ មនលកខណៈ របហាករបដហលោប ផង ដដរ ។

សរកាយឆប ១៨១០ រពេះអងគចនធ នងពករាជអមរយរបេរពេះអងគ បានធាល កចលកបង

ដលផងនសយាបាយអណដចមយ ដដលពកសគមនឪកាេរចរចបផរសដើមផផទល េបថរ នង

ោម នឪកាេសដើមផយកឈបេះបានសឡើយ ។

សទាេះបជារលយភជពកមល ង នងអេកមមភជពរបេពកសេៀម នងយន បានឆលេះបញជច ងនវការ

សរជើេសរ ើេរបេសេៀម នងយន សដើមផបសរមើផលរបសយាជនជារសគផទធ ល នងសទាេះបជាឯក

រាជយពររបាកដរបេកមពជាសៅេមយស េះ បានបញជជ កឲយស ើញនវអវៗ ដដលដមរបានសធវើ

សៅសពលស េះសដើមផទបទល នងមហចឆត ដដលមនទានខាល ងបា ប នរបេសេៀម នងយន ក

សោយ កសៅដរមនអរទរបសយាជនេរមបរពេះអងគចនធ កបងការបងកភជពមនចាេោេ

កបងេមពននភជពរបេរពេះអងគដដល ។

ការយលរបេញស ើញថា ការមនទ កទនងរបេដមរសយើង ជាមយ សេៀមនង

យន ពរជាមនផលវបាកដលដមរសរចើន ។ ការដបងដចកអណដចសៅឲយថាប កសរកាមសដើមផ

រគបរគងនងជយ េរលដលការងហរ រពេះមហាកសររគមនលកខណៈេខាន នងចាបាច ដរ

អវដដលកានដរេខានខាល ងសទៀរស េះគការមនសេចកឋទកចរថ សៅសលើអបកកានអណដច

ទាងស េះសហរសនេះសហើយសទើបសគទាមទារឲយមនការសធវើពធេចាច របណនធាន ។ សបើតម

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

មរញ សបើចងឲយមនភជពកានដរេរករសទៀរស េះ ការសធវើពធេចាច របណធានសៅពទាន

រគបរោនសៅសឡើយសទ ដសចបេះសយើងគរោបបសងកើរជារបពននទនការរររ ពនរយសៅសលើ

េកមមភជពរបេអបកកានអណដចទាងអេស េះ នងោកទណឍ កមមឲយធងនធងរចសពាេះកហេ

សោយសចរ ទាងឡាយ ។

ជពកទ ៧ វបរថសៅេរវរសរទ ១៩

ទពរ ១១៧ ដល ១១៨

រយៈសពល៦០ ឆប ដបងទនេរវរសរទ ១៩ ជារយៈសពលដសមម ងងរបផរ សៅកបង

របវរថាសរេថដមរ ដដលមនកររតទកមេនរងហគ មេាចហរមោប ទរពទផសទន

ទេវរសរឆប ១៩៧០ ។ កបងេមយស េះ របសទេកមពជាមនររមដររងសរោេះនងការចល

ល នពានកានកាបរបេកងទពសេៀម នងកងទពយនបាសណដត េះសារ រពមទាងររវរង

សរោេះសោយារវបរថរាជវងស នងការភជនដរបយាាងខាល ងខាងចននរបជាជនផងដដរ ។ កបង

ទេវរសរ ឆប ១៨៤០ របសទេដមរកបានបារបងលកខណៈជារដឌសពញសលញមយ ។

ជាភពវេណដងលអេរមបរបវរថវទ សោយមនសៅសេេេលរបភពពរមនយាាង

សរចើន េរសេរជាភជាសេៀម ដមរ នង យន េរមបសធវើការពសរោេះ ។ កបាដនឋ កណររត

ដដលមនសៅកបងរបភពពរមនទាងស េះ មនមនលកខណៈរគបរជងសរជាយសឡើយ ។

េមយកាលស េះបានចាបសផឋើម នងបានចបសៅវញ សោយមនរពេះរាជាដមរ អាច

សឡើងរាជយបាន លេះរតដរ បានទទលការយលរពមពេណដកសេៀម ។ សៅកបងកឡង

សពលស េះ នងជាពសេេសរកាយឆប ១៨១០ ការ ល នពានពេណដក យន នងសេៀម

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

សកើរមនសឡើងឆល េសពលោប ជាមយការបេះសបារទផធកបង នងចល រេរបឆងពក

ល នពាន សោយមនការឧបរថមភ ពរពេះរាជវាងដមរដដរ ។

ការោកការររររតរបេយន

ទពរ ១១៨ ដល ១២៣

សៅកបងពងាវតរដមរ ការអភសេករពេះអងគសអង ឲយសឡើងសាយរាជយេមផរថសៅឆប

១៧៩៤ សគបានចារទកថា ជារពរថការណដេខានជាទបផរមយ ។ មនស េះមនមនរនថ

ដមរស ម េះ ដបន ដដលសេៀមបានដរងតងសៅរាជធាន ឧរដគឮជយ បានសឡើងកានទជាេ

សមឋចសៅហាវ ទឡាៈ េសរមចរាជការកមពជាធបរ សហើយបានជាបលលកបងការដកនទពសដើមផប

នរងហក បពកទរេនសៅកបងរបសទេកមពជា នងអណដត ម ។

រករងហវ នដដលសេឋចសេៀមបានរបទាន ឲយរពេះអភយធសបេ ដបន ស េះពបាកនង

ចារទកថា ជារបេសេថចសេៀមស េះណដេ ពសរពាេះរករងហវ នសនេះគជាសរេក ដធពរ

របកបសោយធនធានសរចើនរបេដមរគសរេកបារដបង នងមហានគរ (សេៀមរាប) ។

សៅកបងទេវរសរឆប ១៧៩០ នងកបងភជគសរចើនបផរទនេ.វទ ១៩ អធរាជភជពរបេ

សេៀម ហាកដចជារោនដរមននយថា សៅពញា ដបន នងកនសៅដដលបានេបងសោក ព

មនការពវកចចររវផឋលមនេសជាបកដណនថាវ យរពេះអងគសអង ដរររវដរបញជ នរងហវ យ ជា

រកវាញ សៅទរកងសទពបរ យរៗមឋងដរបាសណដត េះ ។

សៅកបងទេវរសរឆប ១៨៦០ មនរនថបារាងមប កសៅកបងរបសទេកមពជាដដលកពងដេវង

រកពរមនអពការអេះអាងរបេសេៀមេឋពេទនរបេសកសលើសរថពរស េះ ។ សៅកបងេ.វទ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

២០ ការបារបង សរថទាងពរសនេះ បានបងខចទ កទនងរវាងដមរ នងសេៀម ។ សេៀមបាន

របគលសរថទាងពរសនេះមកឲយដមរវញ សោយារមនេមព ធពបារាងសៅឆប ១៩០៧ បាដនឋ

បានយកសៅររររតសលើដដនដភជគសរចើនបផរទនសរថទាងពរសនេះ ពឆប ១៩៤១ ដលឆប

១៩៤៦ ។

សៅកបងឆប ១៨១១ ដល ១៨១២ ចមាងបានសកើរសឡើងសៅកបងរបសទេកមពជា រវាង

ទពសេៀម នងទពយន ។ ការសលើទពសៅចាងសៅឆប ១៨១៦ គជាការរបងដរបងចង

សរកាយបផរមនទេវរសរឆប ១៨៦០ សោយកងទពដមរ ដដលសគបានសលើកជាផលវការ សដើមផ

របយទនរបឆងកងទពបរសទេ សហើយការបានបាងសនេះបានទទលបរាជយ ។ ការេ

ោប រវាងរបាយការណរបេដមរ នងយនេឋពការបេះសបារសនេះ អាចសលើកសឡើងជាេណរដគរ

ឲយចាបអារមមណជាសរចើន ។ សយើងមនដងចាេថា សរើការបេះសបារសនេះមនទហធបាណដត

ឫថា សរើវាបាបងកការគរាមគដហងបាណដត កបងដផបកសយាធានងដផបកដដនដសឡើយ ។

ទ កទនងរវាងរបសទេសេៀម នងរបសទេកមពជា បានការោចសៅចងទេវរសរឆប

១៨២០ សោយារដរការោរទរបេយនចសពាេះការបេះសបាររបេនគរសវៀងចនធនរបឆង

នងសេៀម ដដលបានសកើរសឡើងសៅកបងឆប ១៨២៤ ដល ១៨២៥ ។

ពកយនបានសបាេះបងសចាលសរេកភបសពញយាាងឆបរហេ សហើយបាន យករពេះបាទ ឧទ

យរាជា សៅគងសៅរបសទេយន ។ យទនាសរេថនសយាបាយសេៀមកបងការោករពេះអងគអម

នងរពេះអងគដង ឲយកានអណដចកររវបរាជយផងដដរ ពសរពាេះកសររទាងពរអងគ សនេះមនអាច

ទាកទាញការោរទបាន ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ការសធវើឲយរបសទេកមពជាកាល យជាយន ឆប ១៨៣៥ ដល ១៨៤០

ទពរទ ១២៣ ដល ១៣២

សោលនសយាបាយរបេរពេះសៅ មញមាង សដើមផឲយដមរកាល យជាយនស េះ មនអាការ

មយចនន ។ រពេះអងគបានពយយាមរបមលកមល ងនងបពាក អាវធឲយដមរ បញជ នរបជាជន

យនឲយមកតងលសៅសៅរបសទេកមពជា នងដកដរបទសនៀមទមល បរបេរបជាជនដមរ ។ រពេះ

អងគកបានពយយាមកណររងហវ េ រងហវ លកណរការដកនរាសរេថ នងកណរការផគរផគង

សេផៀងអាហារេរមបសយាធាផងដដរ ។ ដសចបេះ មនយរបា ប នពកយនបានយលថា ពកសគ

អាចជលដរពកចាមជាវ សធវើជាទាហានេឈបលបាសណដត េះ ។

ពមនឯការណដបងហា ញពសជាកជយ របេយន កបងការដកដរបបសចចកសទេកេកមម

របេដមរ សឡើយសទាេះបជាការទាមទារឲយដកដរបសនេះ គជារបធានបទដដលមននយាយសរេ

ដដលសៅកបងលរសឆលើយឆលងរបេពកយន ទេវរសរឆប ១៨៣០ កសោយ ។

ដចោប សនេះដដរ កចចរបរដរបងរបេយនកបងការករមរចននដធល នងការសធវើរបពននកាន

កាបដធល ការបងពនន នងេណងធារាាសរេថ មនលទនផលរចរចបផរ ។ សទាេះបជាយាាង

ណដកសោយ កសៅកបងរកបណតមស គមវជាជ ផទធ លរពេះអងគ រពេះសៅ មញមាង បាន

ពយយាមយាាងខាល ង សដើមផឲយទទលពរមនអពរបសទេកមពជា សដើមផសធវើឲយមនយរថធម

ចសពាេះរបជាជនដមរ នងសដើមផសធវើឲយរសរបៀបរេសៅរបេពកសគបានរបសេើរសឡើង ។

កដណទរមងទាងសនេះបាន ឲយពងាវតរសេៀមរលកថា រពេះសៅ មញមាង បាន

សៅជនជារដមរ ថាជា យនងម ។ យនមនដដលគរាម នថា កដណទរមងទាងសនេះអារកក

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

សឡើយ ។ ផធយសៅវញ ពកសគគរថា មនេភជពលអ ដចជាការផទល េបថររងហវ េរងហវ ល រសបៀប

សេលៀកពាក នងរសបៀបទកេក ។

សៅដមង ឆប ១៨៤០ សេចកថអរធមររបេសេឋច យនបានបារបងអេ ។ រពេះ

អងគបានបញច េះេកថរពេះអងគម កសររ នងរពេះអនជទាងពរអងគ សោយរបទានយកេកថទាប

សៅកបងរាជការយនជាជនេវញ ។ ឆប ១៨៤០ ជាឆប ដដលយនបានេសរមចចរថកានកាប

សរេកទាងបា ប នផទធ លលនដរមឋង ។ សនេះសធវើឲយយនអាចោកសចញនវឆនធេះរបេលនយាាងពរ

របាកដ ។

ាទ នភជពបាននដលករមរតនរងបផរសៅកបងដេហា សៅសពលដដលយន

បានចាបរពេះអងគម នងរពេះរាជកនោឌ សៅកបងរកងភបសពញ ។ របជាជនដមរជាសរចើន

សទាេះបជារពេះអងគម កសររមនេទនអណដចរចរចកសោយ កការបារសេឋររគងរាជយរបេ

ពកសគ គររវនងការបារបងរដឌទាងមល ។

សទាេះជារបាយការណរបេយននយាយផធយពសនេះកសោយ កកងកមល ងដមរសរចើនវេះ

សរគឿងផគរផគង ។ សៅចងឆប ១៨៤០ ឧកញាាបេះសបារមប កបានរអញដរអររបាបសេៀមថា សយើង

ពអាចរទលយនបានសទៀរសទ ។ សយើងវេះទាហានសដើមផរបយទន វេះកាសភលើង វេះរោបរសេវ

នងវេះសេផៀងអាហារ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

របសទេកមពជាទទលបានឯករាជយមកវញ

ទពរទ ១៣២ ដល ១៣៦

សៅណៈដដលខាងរាជវាងយន នងមនរនថសៅរបសទេកមពជា កពងដេវករកដសណដេះ

សរាយមយចសពាេះអវដដលពកសគ ទកថា ជាបញជា ទផធោប របេយនស េះ កងទពរបេពញា

បឌន សរសជា ដដលមនចននរបមណបមនរបាពាន ក បានរបមលផឋោប សៅបារដបង

សហើយប ធ បមកកបានវាយរបហាដសណឋើ មបានប ធ យយនសៅសរថសពាធារ ។

ពញា បឌន សរសជា បានសផញើេបររស េះសៅរកងសទពមហានគរ សហើយបានបដនទម

សេចកឋមយអងវររពេះណដងកាល វ ឲយរទងរពេះរាជានញជដ រសបើករពេះអងគដង ឲយមករកងកមព

ជាតមេ ។ សៅកបងដមករា ឆប ១៨៤១ រពេះអងគដងបានយាងមកដលបារដបង សោយ

មនទាងមនរនថសេៀមដមរមកផង ។ កឡង ទេវរសរឆប ១៨៤០ ពញា ឌន សរសជា បានឃាល

សមើលរពេះអងគដងយាាងជរដរ នងបានសរបើរបាេរពេះអងគ ។ សៅឆប ១៨៤៣ របសទេកមពជា

បានកាល យជាបញជា របកបសោយសរោេះថាប ក មយេរមបពញា បឌន សរសជា ។

ការរបងដរបងរបេយនដដល វាយសេៀមសចញពប ធ យឧដងគ សពញឆប ១៨៤៥ ព

បានជាដផលផទក អវសឡើយ ។ សៅចងឆប ដដដលស េះ សេៀម នងយនបានសបើកការចរចារដេវករ

កបទឈបបាញោប ។ ដរកចចពភជកាសនេះ បានដសណើ រការយរៗ ។ សដើមផកឲយបាកម ពក

យន បានទាមទារឲយមនរនថដមរ េយារអាករ សឡើងរកងសវ ាសៅកបងដម ឆប ១៨៤៦

សហើយឲយរបកាេថា រកងកមពជាជាចណេះយន ។ សៅសពលដដលរាជទរដមរបានវលររឡប

មកភបសពញវញសៅកបងដមង ឆប ១៨៤៧ យនបាន ជនអបករពេះមត រេ នង រពេះរាជ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

វងានវងស មនរនថកាញរាជការ រពមទាងរបរពេះឥេរ រពេះ រាយណ រពេះេងហា រធ រពេះន

េរមបរាជយសចញពភបសពញ សឡើងមកដលប ធ យឧដងគឮជយ ថាវ យរពេះអងគដង ។ មនយរ

បា ប នសរកាយមក ពកយនបានដកទពសចញពរបសទេកមពជា ។ មនយរបា ប ន សរកាយមក

ពកយនបានដកទពសចញពរបសទេកមពជា ។ ជាសលើកដបងតងពឆប ១៨១១ ដដលពមន

មនរនថយនណដមប កសៅសលើដដនដកមពជាសឡើយ ។

ទងងអងហគ រ ១សកើរ ដផលគន ឆប មដម ររវនងដសមា គ.េ ១៨៤៨ ជាទងងបានឫកសវរ

មងគល សេឋចបានសឡើងរពេះរាជភសេកសាយរាជេមផរថ សោយមនរពេះរាជរគ បសរាហរ

ដមរសេៀម ថាវ យរពេះឧទកសេយយមនថសៅកបងឧដងគ ។ រពេះអងគមនរពេះជនប ៥២ ឆប សហើយ

រាជយរបេរពេះអងគ ដដលមនរយៈសពលទមភឆប គជាការចាបសផឋើមជវរងមរបេរបសទេកមពជា

។

ដសចបេះសយើងអាចេនបោឌ នបានថា កបងការទទលបានឯករាជយមកវញសនេះ រពេះរាជាដមរ

នងមនរនថដមរ បានសរបើរបាេការរបកដរបងសដើមផរកនវវធសដើមផទទលឯករាជយសនេះមកពយន

វញ ។ មយាងវញសទៀរ ដមរសយើងបានសធវើឲយពកយនសចញពរបសទេដមរ ។

ជពកទ ៨

ដណដកកាលដបងទនអាណដពយបាលបារាង

ទពរ ១៣៧ ដល ១៤០

សយើងអាចពចារណដសៅសលើបណដឋ ឆប ទនេមយអនរថរភជពបារាងសៅរបសទេកមពជា

បានសរចើនដបប ។ ដបបទ ១ គដចកបណដឋ ឆប ទាងស េះជាដណដកកាល សោយដវកដញកឲយ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ោកសោយដឡងពោប រវាងរោចសរមើនលរោេ នងរោធាល កចេះដនោបទនការររររត

របេបារាង ។ ដបបទ២ គវភជគអពេមយ អពមស គមវជាជ នងអពការអនវរថសៅសពល

ស េះ តមដដលបារាងយលស ើញ ដចជានសយាបាយ សេដឌកចច ការអបរ ។ល។ ដបបទ៣

គេកាពេមយស េះ សោយចារទកជាដផបកមយទនរបវរថាសរេថដមរ ចស ល េះេមយមន

នងសរកាយការររររតរបេបារាង ។ ដសចបេះដបបទ៣ សនេះ គរឲយចាបចរថជាងសគ េរមប

ជពកសនេះ ។

ដណដកកាលដបងសនេះ ចាបសផឋើមពការោកអាណដពយបាល សៅសលើរបសទេកមពជា

កបងឆប ១៨៦៣ រហរដលការសកើរមនការបេះសបារជារនយមសៅឆប ១៨៨៤ ។ ដណដក

កាលទ ២ ចាបសផឋើមពការរោយបារេនយទនការបេះសបារសនេះសៅឆប ១៨៨៦ រហរដល

សពលរពេះបាទ នសរារថម សាយទវងគរកបងឆប ១៩០៤ គសៅសពលដដលរពេះបាទ េេវរថ

រពេះអនជរពេះមតទទទរបេរពេះបាទ នសរារថម ដដលយកចរថពកបារាងបានសឡើងេបង

រាជរពរពេះបាទ នសរារថម ។ ដណដកកាលទ ៣ បានចបសៅសពលរពេះបាទេសមឋច រពេះបាទ

នសរារថម េហន សឡើងរគងរាជយកបងឆប ១៩៤១ គមននយថា ចាបពរាជយរពេះបាទេសមឋច

រពេះេេវរទ រមបញច លទាងរជជកាលទនរពេះរាជបររចផងរបេរពេះអងគ គរពេះបាទមនវងស ។

រសបៀបរគបរគងរបេដមរសៅទេវរសរឆប ១៨៤០ ដដលសៅដរមនតមសរេកសៅ

សឡើយកបងឆប ១៩០៤ ស េះបានដកដរបោចសរេឡេះ ឆប ១៩២០ សៅសពលរោឌ ភបាល

បារាងបានចារដចងរសបៀប រគបរគងដចោប មយសៅឥណឍ ចនទាងមល ជាពសេេសៅថាប ក

សរេក ។ រហរមកដលចងទេរសរឆប ១៩៤០ របជាជនដមរលេះអាចចារទកការផទល េបឋរ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ទាងសនេះ ឫវរថមនរបេបារាងថា មនឥទនពលអារកកមកសលើជវររេសៅរបេពកសគ ឫ

មកសលើដផបកសផសងៗ ទនជវររបេពកសគ ដចជា កេកមម ពទនាេ នងរាជាធបសរយយ ។

មយាងវញសទៀរ គសោយាររពេះមហាកសររ រពេះេងឃ នងមនរនថរាជការទាងឡាយ ោម នការ

ទចបបសងកើរអវៗ ដដលងមសថាម ង នងមយដផបកសទៀរ គសោយាររសបៀបដដលរបជាជនជទាេ

នងអាជាញ ធរ ការដវងមរជទាេនងេណដឋ បធាប ប នងការបេះសបារ ររវបានបារាង បនរងហក ប

តងពទេវរសរឆប ១៨៨០ មកសមលាេះ ។

សយើងអាចមនសេចកឋរបាថាប ចងដចកឥរយាបងរបេបារាង សៅរបសទេកមពជាជា

ដផបក ដចជា ដផបក នសយាបាយ សេដឌកចច នងេងគម ដរសនេះអាចសធវើឲយយលេថា ជាដផបក

ដដលអាច ដបកពោប ទនការពរ ។ ការផទល េបថរសៅកបងេងគមដមរ នចរថគនររបេវរជនដមរ

គមនារៈេខានដចោប នងជវររេសៅតមភម ដដលកពងដរផទល េបថរដចោប ស េះដដរ ។

ការោកអាណដពយបាលបារាងសលើរបសទេកមពជា

ទពរទ ១៤០ ដល ១៤២

ការចាបសផឋើមមនទ កទនងរបេបារាងសៅរបសទេដមរ សកើរសឡើងសៅេ.វទ ១៨

សៅសពលដដលពកផាយាេ ការលក បានមកតងលសៅសៅកបងបរសវណរកងឧដងគ

។ សៅពាកកណដឋ លទេវរសរឆប ១៨៥០ រពេះបាទេសមឋច រពេះអងគដង បានរទងដេវងរក

ជនយពបារាង កបងបណងសធវើឲយសេៀមនងយន របឆងោប សដើមផឲយដមរបានសឆលៀរឪកាេ

ទាញយកផលរបសយាជនពស េះ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ការចាបអារមមណរបេបារាងចសពាេះរបសទេដមរ មនកានដរខាល ងសឡើងៗ រពមោប

ជាមយការទាកទងរបេបារាងជាមយរបសទេយន នងប ធ បពធមមជារវទបារាងមប ក គ

សោក ហងរ មហរ បានមកសធវើទេសនកចចសៅរាជវាងរបេរពេះអងគដង នងចលសៅរបន

សេៀមរាបដដលសៅទស េះ ោរបាន របទេះស ើញ របាាទអងគរ ។

សេឋចេបងរាជយពរពេះអងគដង គរាជបរតចផង រពេះ ម េសមឋច រពេះនសរារថម ។ រពេះ

អងគមនេវមនរបជារបយភជពសៅតមសរេកភជគខាងសកើរទនរបសទេ នងកបងចសណដមពក

ឧទាធ មចាមសទ ។ េមយអាណដនគមចាបសផឋើម សោយោម នការសរបើអាវធ នងយាាងញសញើរ

ញសញើម ។

ការោកអាណដពយបាលរបេបារាងមក សលើរបសទេកមពជា មនបានបបារការបេះ

សបារសពើកសររលេះដដលចងសឡើងរាជយ ឫពអបកេលផដដលពកសគបានញាញសៅសដើមរាជយ

របេរពេះបាទេសមឋច រពេះនសរារថម សទាេះបជាទាហានបារាងបានជយបនរងហគ បសោយ

សជាគជយសៅឆប ១៨៦៧ កសោយ ។ ការបេះសបារេខានជាងសគស េះ គការបេះសបាររបេ

សពាធកសបារ ជាភកខដដលបានចាកេកាខ បទ សហើយបានរបកាេថា លនមនេទនសរចើនជាង

រពេះបាទេសមឋចរពេះនសរារថម កបងការសធវើជាសេឋចរគងរាជយ ។ សៅមយឆប មនស េះ រពេះបាទ

េសមឋច រពេះនសរារថម បានផទល េរាជវាងមកភបសពញ ។

ចសពាេះបារាង ទេវរសរឆប ១៨៦០ នង ១៨៧០ គជាេមយកាលសពារសពញសៅ

សោយវរៈភជពសោយសហរថា រោឌ ភបាលសៅសពលស េះបានេទរសៅសរកាមការរគបរគង

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

របេសេ ទាហានសជើងទកសកមងៗ ដដលចងបានករថគណ បណយេកថ សហើយជាបចរថនង

អវដបលកៗ ដដលពកសគបានជបរបទេះ ។

សៅេ.វទ១៩ ការរជលរចបលសៅតមជនបទ មនផលវបាកមនលអចសពាេះរច េ

មពននទនការសរៀបចទាងអេសនេះ កបាដនឋរបពននសនេះសៅដរមន សៅសឡើយកបងេមយអាណដ

នគម កាលដដលពកេហរគនបារាង នងចនធៗ បានផគរផគង ដលររមវការផទធ លរបេ

រពេះរាជា សោយពកសគបានបញច លរពេះទយរពេះរាជាឲយសធវើវនសយាគពេមសហរេមផល ជា

ញកញយ ។

ការររបនឋងទនអាណដនគមកចចបារាង

ទពរទ ១៤២ ដល១៤៧

សៅកបងរាជវាង រពេះបាទ នសរារថមរទងរគបរគងរបសទេសៅតមរសបៀបមយយាាង

ដដលតមសយាបលរបេបារាង ជារសបៀបរគបរគងតមអសពើចរថ នងអណដចផទឋ ចការ ។

សទាេះជាបារាងបានរេះគនរសបៀបរគបរគងសនេះកសោយ កពកសគមនបានថាវ យរសបៀប

រគបរគងសផសងសទៀរដលរពេះអងគ សឡើយសហើយសពញមយរាជយរបេរពេះបាទ នសរារថម អាទ

ភជពទនរពេះអងគ ពដមនជាគនរបសងកើររដឌបាលយាាងររមររវសទ ដរជាការរសៅរេឲយ

ផរពាល បរបេរពេះអងគឯងសៅវញ ។ ការបេះសបាររបឆងនងការដក របេរពេះអងគ នង

របឆងនងការណដដលរពេះអងគបានយលរពមចេះចាញបារាង បានផធេះសឡើងសៅឆប ១៨៦៦

នងសៅទេវរសរឆប ១៩៧០ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

សោយមនការោបេងករពេណដកបារាង នងសៅណៈរពេះអនជរពេះមតទទទ១

រពេះអងគសទៀរ គរពេះអងគ េវតទ បានបេះសបាររបឆងនងរពេះបាទ នសរារថម សទើបរពេះបាទ

នសរារថម យលរពមសធវើការដកទរមងមយចននតមរយៈរពេះរាជបញដរថសៅឆប ១៨៧៧ ។

សៅសដើមទេវរសរឆប ១៨៨០ សៅសពលបារាងបានសកាឋ បកាឋ បរបសទេយនបានកានដរ

រងបងសឡើងពកសគ ររវការដរសពលសវោបនឋបាសណដត េះ សដើមផសោេះសរាយ បញជា ទនរបសទេ

កមពជា នងោកការោបេងករសលើរាជវាងដមរ ។ អវៗដដលពកបារាងកបងទេវរសរឆប

១៨៦០ នង ១៨៧០ ធាល បយលថា លអដបលកកបងេងគមដមរឥឡវ មនរនថបារាងជ នងមមយ

យលថា ជារសបៀប នងទសនៀមទមល បជេះជានផទឋ ចការ សហើយពកសគស េះដបកជាយលថា

ការការពាររបសទេកមពជាររវ កាល យជាការររររតសៅវញ ។

សៅឆប ១៨៨៤ ពកបារាងបានទទលសជាគជយកបងការសធវើឲយរពេះបាទេសមឋចរពេះ

នសរារថមយលរពមបដងវពននោរសផសងៗ ជាពសេេសលើការ សចញ សដើមផេងទងលទនកចចការ

រដឌបាលបារាង ។ មនដរមនរនថបារាងមយចននរច ដដលបានយកចរថទកោកកបងការ

េកាដេវងយលពទរមងសផសងៗ ទនទាេភជពសៅរបសទេកមពជា សហើយបណងរបេពក

សគកបងការលបបបារទាេភជពសនេះ ទនងរោនដរជាសលេសោយឥរសអៀនខាម េមយ

សដើមផបញឈបការជទាេរបឆងសៅកបងរបសទេបារាង ចសពាេះកដណទរមងដទទសទៀររបេ

ពកសគ ។ េសណើ របេបារាងមនភជពេកឋេទន សោយបានបដបករពេះមហាកសររ សចញព

អបកសៅជវញរពេះអងគ សហើយកបដបកអបកសៅជវញរពេះអងគស េះសចញ ពកនកមយនង េមរគ

បកសពករបេពកសគផងដដរ ។ សៅសដើមឆប ១៨៨៥ ការបេះទទាងរបសទេសោយមនសម

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ដក សរចើន បានផធេះសឡើងសៅតមទកដនលងសផសងៗ ។ ការបេះសបារសនេះបានចបសៅវញមយ

ឆប កនលេះសរកាយមក សោយសធវើឲយទពបារាង នងយន ។ សោយេងសយថារពេះបាទ នសរារថម

បានោរទការបេះសបាសនេះ បារាងបានដបរមកោកការទកចរថសលើរពេះអងគមច េ េេវរថវញ

សោយថាវ យសេរភជពដលរទងកបងការដរងតងមនរនថ ដដលោរទបារាងសៅតមសរេក សដើមផ

បបារអានភជពទនរពេះបាទនសរារថមឲយបានកានដរសរចើនដងមសទៀរ ។ ទនងជារពេះអងគមច េ

េេវរថ េងឃមថា នងបានទទលរាជបលលងកជារករងហវ នកបងណៈរពេះបាទ នសរារថម សៅ

ដរមនរពេះជនមសៅសឡើយ ។ បាដនឋសោយារការបេះសបារសៅដរបនថ សទើបបារាងយលស ើញ

ថា ពកសគររវដរដបរមករករពេះបាទ នសរារថមនញ សដើមផសធវើឲយពកសងលើងបេះសបារេងបាង រសៅ

បាន ។

រយៈសពលដបឆប ប ធ បកបង រជជកាលទនរពេះបាទ នសរារថម សគស ើញមនការររររត

កានដររងរបេបារាង សោយផទល េបថរនសយាបាយពររសបៀបរគបរគង ដបបមស េសញច រ

សៅរសបៀបរគបរគងដបបវតទ រកមមអាណដនគមនយម េរមបរបសយាជនផទធ លលន របេ

បារាង ។ សៅទេសវរសរឆប ១៨៩០ ស េះរពេះអងគមច េ េេវរថ បានពចារណដនងយល

រពមទទលការអភវឌណសហើយសៅរបមណឆប ១៨៩៧ មនរនថបារាងបានេនយសលើករាបលលងក

ថាវ យរពេះអងគ ។

មនបពវេទនចងសរកាយចននពរ ដដលរពេះបនេសមឋចរពេះនសរារថម បានលេះបង

ឲយបារាង គេទនសរជើេសរ ើេរាជអមរយជនររបេរពេះអងគ នងេទនចារដចងេមផទាន

ដលផងេេងដលពាណជជករចនសៅភបសពញ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

សដើមរជជកាលទនរពេះបាទេសមឋចរពេះេេវរថ

ទពរទ ១៤៧ ដល ១៥២

មនេោប ពរបជារាសរេថរាបោន ក ជ នរពេះអងគសទ រពេះបាទេសមឋចរពេះ

នសរារថម បានរបេរសៅកបងភមមយ សហើយបានសាយទវងគរសៅកបងរាជធានដដលមនសភលើ

ងអគគេន នងទកមា េន ។

សទាេះជាយាាងណដកសោយ កសោយសាយទវងគររបេរពេះបាទ នសរារថម គជារយៈ

សពលដេខានមយកបងដសណើ រសរជៀរដរជក របេបារាងមកកបងាទ បនរាជាធបសរយយដមរ

សោយសហរថា រពេះរាជាដមរ ៣រពេះអងគសរកាយមកសទៀរ េទនដរររវសរជើេតងសោយបារាង

។ រហរមកដលឆប ១៩៥៣ សរៅពរយៈសពលពរបដកបងវេានរដវឆប ១៩៤៥ មនរនថជាន

ពេមនរ ទប ធ បបនស ដចជារ ទខាងសរៀបចពធបណយដរបាសណដត េះ ។ រឯមនរនថរដឌបា

លថាប កសរកាម បានបសរមើពកមច េអាណដនគមបារាងសោយទទលសបៀររសរមនរគបរោន ។

ោម នមនរនថថាប កណដបានទទលរងហវ នេរមបការផថចសផឋើមគនរស េះសឡើយ ។

សៅសពលរពេះអងគ មច េ េេវរថ បានសឡើងរាជយរពរពេះសជោឌ ឆប ១៩០៤ រពេះអងគមន

រពេះជនម ៦៤ ឆប សៅសហើយ ។ ចាបតងពទេវរសរ ឆប ១៨៧០ មក រពេះអងគមច េ េេវរទ

បានោករពេះអងគជាេហការដពដកដអបអបរបេបារាង ។

សៅកបងដណដកកាលដបងទនរាជយរបេរពេះអងគ មនការរោយរពេះបរមេព

រពេះបាទ នសរារថម កបងឆប ១៩០៦ នងការរបារពនរាជាភសេកភជល ម របេរពេះបាទេសមឋចរពេះ

េេវរថ ។ រាជាភសេកស េះ ដរងរបរពរថសៅអេជាសរចើនទងង ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ប ធ បពបានសឡើងរគងរាជយេមផរថ ភជល មស េះ រពេះបាទ េេវរថ បានសេឋចយាងសៅ

ចលរមកបងពពរណអាណដនគម សៅទរកងមាកស សោយរមដសណើ រជាមយរកមសោខ នរពេះ

រាជរទពយ ។

ទពរជាសរចើនទនរពេះរាជាពងាវតរដផនដ រពេះបាទ េេវរថ ដដលនយាយពការ

ទទលបានមកវញនវសរថបារដបង នងសេៀមរាប បញជជ កថា អបករបមលចងរកងបានចារ

ទករពរថការណសនេះជារពរថការណដេខានបផរសៅកបងរាជយរបេរពេះអងគ សទាេះបជា

រពេះបាទ េេវរថពមនសធវើអវសរៅពរបាបសរ ាេដងេសបារសយើរ សៅឆប ១៩០៦ អពរបវរថ

សេៀមកានកាបសរថទាងពរសនេះដរបាសណដត េះ ។

ការរបគលសរថទាងពរសនេះមកឲយរបសទេកមពជាវញ ហាកដចជាមនេវជាការឈ

ចាបបា ប នសទចសពាេះសេៀម មនដចការបារបងបណដឋ នគរោវ ដដលបានសកើរសឡើងសៅ

កបងសពលជាមយោប ស េះ ។ ពកសេៀមមនបានជេជលរបាាទសៅរបនអងគរ ដរកមន

បានបផទល ញដដរ ។ រពេះមហាកសររ នងរបជារាសរេថ មនសេចកឋរករាយជាពនរបមណ

សោយបានរបនអងគរមកវញ ។ ជាងកនលេះេរវរសរសរកាយមក អបកសរាវរជាវបារាង នង

គលដមរបានជេជលរបាាទសៅរបនអងគរ ។

ប ធ បពការសធវើសេចកឋេសងខបសៅជពកសនេះ សហើយ ញបានដងថាសរកាយពការសធវើការ

េកាសៅសលើការោកអាណដនគមរបេរបសទេបារាងមកសលើកមពជាដដលេទរសៅកបងច

នេះរបេរបសទេបារាង នងសោលនសយាបាយផងដដរ ។ សដើមផសជៀេវាងពការទាញយក

ផលរបសយាជន ពរបសទេដទទមកសលើកមពជាសទៀរ កបងសយើងជារបជាពលរដឌដមរ នងជាេ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

េររទងដរងមសយើងគរដរយលឲយចាេពរបវរថាសរេថ នងសជៀេឆង យនវអវដដលអារកក

សដើមផអបរ លនឯងឲយទទលបាននវសជាគជយ ។

ជពកទ៩

ការរបររបេដមរចសពាេះបារាងពឆប ១៩១៩ ដល ១៩៤៥

ទពរទ ១៥៣

សៅកបងអឡងសពលដបឆប ចងសរកាយទនរាជយរពេះបាទេសមឋចរពេះ េេវរទ មន

រពរថការណ២ ដដលមនារៈេខានដផបកនសយាបាយ ដដលបានសកើរសឡើង គសហរការណ

ទនឆប ១៩១៦ នង ឃារកមមសលើរបសោក បារសដេ សៅឆប ១៩២៥ ដដលជាសរ ាេដងបារាង

មប ក កបងសរថកពងឆប ង ។ រពរថការណទ១ បានេឲយស ើញថា បារាងពេវយលអវអព

ទ កទនង នងការសរៀបចកបងេងគមដមរ ងវរផរដរពកសគបានរគបរគងរបសទេកមពជា ជាង

៥០ ឆប មកស េះកសោយ ។ រឯរពរថការណ ២ សធវើឲយរដឌអណដចរកេលរជាខាល ង សហើយបាន

សធវើឲយអបកនពននជារនយមដមរសរកាយេមយអាណដនគម េរសេរអពសរឿងសនេះ យាាង

បសផលើេ ។

សហរការណទនឆប ១៩០៦

ទពរទ ១៥៣ ដល ១៥៦

សដើមផយលអពសហរការណទនឆប ១៩១៦ សយើងររវចាជា របាកដដលបារាងចណដយសៅ

សលើេកមមភជពសផសងៗ របេពកសគសេធើរដរទាងអេសៅរបសទេកមពជា ដដលសៅកបងស េះ

មនទាងាធារណការ នងរបាកដេរមបមនរនថបារាងដដរ បានមកពការទាមទាររបមល

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ពននអាករ តមបណដឋ ញមយដដលទងលផង េមគាម ញផង ។ របពននយកពនន សនេះមនភជព

មនេវសទៀងទារ សោយារមនការជខាជ កបង ការរគបរគងបញជ ពនន ឲយរចជាងចននពរ

សដើមផឲយទារពននសរចើនជាងសៅសលើអបកបងពននមប កៗេរមបរបសយាជនរបេអបករាជការ

ស េះ ។

សៅចងដវចឆកា ឆប ១៩១៥ មនកេកររបដហល ៣០០ ក មកពរបនសៅទេ

ឦានទរកងភបសពញ បានមកដលរាជធានសោយ ញរថមកថាវ យរពេះបាទ េេវរថ សដើមផ

ឲយរទងរជាប នងេមឲយរពេះអងគជយការបនទយពននោរសផសងៗ ។ រកមអបករវាា សៅសចេះ

ដរមករសៅសទៀរ សហើយមនចននកានដរសរចើនសឡើងៗ ។ នគរបាលបារាងបានបាា ន

របមណថា សៅកបងដសដើមឆប ១៩១៦ ស េះមនកេកររបដហលបនមន ក បានសធវើ

ដសណើ រមកកានទរកងភបសពញ មននងរពេះមហាកសរររទងបញជជ ឲយពកសគររឡបសៅកាន

លសៅឋានសរៀងៗលនវញ នងបានរទងលបសចាលនវការបងពនន ។

សរឿងដដលសកើរសឡើងសៅឆប ១៩១៦ សនេះពេវមនឥទនពលបា ប នសទសៅរសបៀប

រគបរគងរបេបារាងសលើរបសទេកមពជា ឫសៅសលើការរបររបេដមរចសពាេះបារាង ។ បារាង

ធាល បមនគនរថា រាសរេថដមរ ជលរចអេ នងជាអបកអាតម នយម ដដលពរវលនងេមរទភជព

ទនការដក ឫមស គមវជាជ សឡើយ ដរឧបផរថសហរស េះសធវើឲយគនរសមើលងហយដមររសបៀប

សនេះបានចេះសាយ ។

សរឿងដដលគរឲយចាបអារមមណដដរ គសហរការណឆប ១៩១៦ សនេះបានសកើរសឡើង

សោយទចដនយរពមោប ជាមយបារកមមធរបឆងនងបារាង សៅឯកាងេន ។ មនការ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ឃាល រោប ខាល ងរវាងរបាកចណលរបេពកបារាង នងរបាកចណលរបេបណដឋ រាសរេថដមរ ។

មនដរ មនេពវមមនរនថលេះៗ នងរពេះរាជាវងានវងសបាសណដត េះសទដដលមនរបាកចណល

សរចើនដចពកបារាងស េះ ។ មនរនថបារាងមប កៗ អាចមនសបៀវរសរបានសរចើន រហរដលសៅ

មយមនពរពានសរៀលកបងមយឆប ។ រឯមនរនថដមរ ទទលរបាកដរចជាងបារាងដដលសធវើការ

ដចោប ។ មនរនថដមរទាងស េះទទលរងនវការការបនទយរបាកដមនសគ សៅសពលមនវបរថ

សេដឌកចចធសកើរសឡើងកបងទេវរសរឆប ១៩៣០ ។ ចដណកកេកមមដមរវញ សៅកបងទេវរសរ

ឆប ១៩២០ ររវបានសគោកបនធកឲយបងពននោរសផសងៗ សឡើងសៅដលចនន ១២ សរៀលកបង

មយឆប ។

មនទេវរសរ ១៩៣០ បារាងសេធើរដរពបានចណដយងវកាេរមបវេយេកាធការ

សឡើយ ។ កបងឆប ១៩២២ មនរនថបារាងមប កបានពនយលយាាងចៗថា ការររបងដរបងជយវ

េយអបរសនេះ គរោនដរជាការលមអបកសរៅដរបាសណដត េះ ។ ចដណកវេយេខាភបាលសគ

កមនបានយកចរថទកោកដដរ ។ អគគេននងមា េនទក សេធើរដរោម នសរៅពទរកងភបសពញ

។ ជាងបរមកវញ បារាងការពាររបសទេកមពជាកឲយរបសទេដទទមកររររត សហើយរបសទេ

កមពជាកោម នឯករាជភជពដដរ ។

ឃារកមមសលើរបសោកសរ ាេដង បារសដេ

ទពរទ១៥៦ ដល ១៥៩

ឃារកមមសលើរបសោក បារសដេ គសោយារដរសោកបានចាបលនអបកដដលមន

បានបងពននោកសខាប េះសហើយ បដសេធមនឲយរបជាជនស េះទទលទានអាហារទងងររងណៈ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

សពលដដលោរកពងបរសភជគបាយ ។ ការហាមឃារសនេះ បណដឋ ឲយហវងមនេសដដលកពង

ឈរសមើលសហរការណ អរធមរដលងបាន ក ោប បសងកើរជសមល េះរជលរចបល នងសចាមសរាម

វាយដរចធាកសោក បារសដេ នងបកសពករបេោរ ។ កនលេះសមាងសរកាយមក រាសរេថទាង

ស េះរពរទដោប េមល ប ោរ នងកងរកាសរេក សោយវាយដនងសៅអ បសងហគ លរបង ពសៅ

នងាវ យកាសភលើងដដលឆកបាកពកងរកាសរេក ។

ពរមនេឋពឃារកមមសលើរបសោក បារសដេបានសធវើឲយេហគមនបារាងសៅភបសពញ

រកេលរ សោយសហរថា ជាករណសលើកដបង ដដលមនអបកសរេកភមបានេមល បមនរនថរាជ

ការបារាងជានពេកបងសពលកពងបសពញភជរកចច ។

ការការសទាេមនេសជាបសចាទពបទរបរពរថឃារកមមស េះ បានសបើកសធវើសៅទរកង

ភបសពញ កបងដធប ឆប ១៩២៥ ។ សរឿងសនេះ សគបានចេះផាយពាេសពញសៅកបងអរថបទារព

រមន សៅកបងាទ នភជពទសៅ ដដលមនការបសងកើននវគនររបឆងនងរបបអាណដនគម

សៅរគបទកដនលងកបងឥណឍ ចន ។

ការរគបរគងទនអាជាញ ធរអាណដនគម នងបពវេមយជារនយម

ទពរទ១៥៩ ដល ១៦៤

សៅរបសទេកមពជា មនឆប ១៩២៧ ពមនកាដេរ ឫទេស វដឋ ណដជាអកសរដមរសទ

។ អកសរាសរេថដមរដដលសគបានសបាេះពមភ ផាយ មនរចណដេ សហើយេងដរទាងអេ គ

ជាអរថបទដផបកពទនាេ ឫសរឿងាសរាថ ដលផងជាពាកយកាពយ ដដលសគបានដរងសៅេ.

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

វទ ១៩ ។ តងពេមយអងគរមក អកខរកមមសៅរបសទេដមរ បានពងដផអកសៅសលើការេកា

នងអរថបទផសពវផាយខាងាេ ។

តមពរមនឆប ១៩៣៦ មនដរទេស វដឋជាអកសរដមរ ស ម េះ កមពជេរយា មយគរ

ដដលពទនាេ បណឍ រយសចញពមពផាយជាសរៀងរាលដ ។ សគសបាេះពមភផាយេងដរទាង

អេ ដរអរទបទអពរបទពណនងទសនៀមទមល ប អរទបទខាងរពេះពទនាេ សហើយនង

រពរថការណអពរពេះរាជវងានវងស ។

គម គមនផលវសោកបានផទល េបថរយាាងខាល ង ។ ចាបតងពឆប ១៩០០ រហរដលឆប

១៩៣០ សគបានសលើកផលវសរកាលងម នងផលវរកេ របដវង ៩០០០ គឡដមាររ សោយដកនរបជា

រាសរេថរគបកដនលងកបងនគរកមពជា ។ ជនជារចនសៅរបសទេកមពជា សកើនសឡើងពចនន

របដហលមយដេនរបាពមន កកបងឆប ១៩០៥ សៅបដេន កសៅសដើមេនរងហគ មសោក

សលើកទ២ ។ កបងឆប ១៩៣០ សៅសពលដដលផលវដដកកណដរដបងចាបសផឋើមដសណើ រការ មន

នេសរដមរដបងសគមយចននបានរបឡងសចញពវទយលយបារាងសៅទរកងទរពនគរ ។ សៅ

កបងរបសទេកមពជា អបកទទលផលរបសយាជនធជាងសគ គរកមហន ដដលសធវើជនញ

សចញអងករ នងចមក រសកាេដដលសទើបដរនងសបើកសៅដកផរទរមសរថកពងចាម ។

ការសលចសឡើងទនពកវរជនដមរ សបើដផអកសៅសលើេមរទភជពដផបកេកាអបរ មនចនន

រចរច ។ មកទលនងឆប ១៩៣៩ ចននេេសដដលបានរបឡងជាបមធយមេកាបររភជគ

ទ ២ (បាកឌប) សចញពវទយលយរពេះេេវរថ មនដររបដហល៦ ក ដរបាសណដត េះ សហើយ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

របដហលជាមនដមរចនន របមណ ១២ ក បានសៅបនថការេកាកបងាកលវទយលយ

សៅឯបរសទេ ។

មនសពលអណដចបារាងវ េសៅ វេានរដវ ឆប ១៩៤០ ោម នមនរនថបារាងណដ

មប កសៅឥណឍ ចន បានេដដងសចញសោយចហ នវភជពមនធលេងសយអពេទរភជព ទន

វរថមនបារាងសៅអាេសឡើយ ។ កបងឆប ១៩៣៩ សៅរកងភបសពញ សគបានរបារពនសធវើពធ

បណយយាាងធមយសដើមផរឮកបសលើកទ ១៥០ ឆប ទនបដវរថបារាង ឯកដនលងមយដដលមន

ស ម េះថា ទោនាធារណរដឌហាកដចជាមនរនឋបារាងពយលស ើញថា មនអវដដលមនចេះ

េរមងោប ស េះសឡើយ ។

ឥទនពលទនេនរងហគ មសោកសលើកទ២

ទពរទ១៦៤ ដល ១៦៩

ចងឆប ១៩៤៥ របសទេកមពជាកពងដរ នរកសពលនដលឯករាជយភជព

រោនដរជាបញជា សពលសវោបាសណដត េះ ។ សៅឆប ១៩៣៩ ករណសនេះជាករណមយដដលោម ន

នរណដមប កអាចេងឃមដល ឫអាចសធវើអវសកើរកបងកាដសណឋើ មយកឯករាជយស េះសឡើយ ។ ការ

រកចសរមើនទនគនរជារនយមកបងឥណឍ ចន េោប ររងថា បារាងជាសមអាណដនគមដរមយ

គរកបងភមភជគអាេ ដដលបានរកាទកការររររតរបចាទងងសៅសលើដដនដអាណដនគម

របេលនកបងរយៈសពលសវោដយរទនេនរងហគ មសោកសលើកទ២ ។ បារាងអាចរបរពរថដសចបេះ

បាន សរពាេះដរបានសធវើការរដលកេទនេខានៗឲយជបាន ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

រពរថការណចននរបាកបងចសណដមរពរថការណទាងឡាយដដលររវដរេកាឲយបាន

លមអរស េះ គទ១ េនរងហគ មរវាងបារាង នងសេៀម សៅកឡងឆប ១៩៤០ ដល ១៩៤១ ។ ទ២

ការសឡើងរគងរាជយេមផរថរបេនតថ កសររ(សៅរបេ) ទនរពេះបាទ មនវងស គរពេះ នសរារថម

េហន កបងឆប ១៩៤១ ។ ទ៣ បារកមមរបេរពេះេងឃដមរសៅដ កកកោ ១៩៤២ ។ ទ៤ វប

រថដដលបងកសឡើងសោយារការេសរមចយកអកសឡាតងមកសរបើជនេអកសរដមរកបងឆប

ប ធ ប នងទ៥ ពលរបហាររបេជបានសៅទងងទ៩ ដម ១៩៤៥ ដដលបានសោេះការ

រគបរគងរបេពកវេ កបងឥណឍ ចន ។

សៅចងឆប ១៩៤០ សៅទទាងឥណឍ ចន សគបានរោយសចាលនវអងគជាបសឆប រ

ទាងឡាយ ។ ប ធ បពបារកមមរបេរពេះេងឃ សគបានបបរសចាលកាដេរ នគរវរថ កបងឆប

១៩៤២ សហើយសគចាបដមរជាងាមេប កយកសៅោកគកកបងរយៈសពលយរសរកាយព

សពល បារកមមសនេះ ។ ការវវរថទាងសនេះ មនផលបាេះពាលយាាងខាល ងបផរសលើមនេស ដដល

ដក ចល ជារនយមដមរកបងទេវរសឆប ១៩៤០ នងទេវរសរ ឆប ១៩៥០ ដរមនឥទន

ពលបនថចបនថចសៅតមជនបទតមអវដដលសយើងដង ។

េនរងហគ មបារាង-សេៀម បានផធេះសឡើងសៅចងឆប ១៩៤០ សោយាររោឌ ភបាលសេៀម

របេសោក ដបលក ពបលេនរងហគ ម ដដលោរទជបាន បានដងថា កងទពបារាងមនភជពទន

សាយ កបានសឆលៀរឪកាេស េះ សដើមផដសណឋើ មយកវញនវទកដកបងរបសទេកមពជា នង

របសទេោវ ដដលសេៀមបានរបគលសៅឲយបារាងសៅសដើមេរវរសរទ ២០ ។ សោយខាល ច

ថា អាចមនការអាមាេមសកើរមនរសៅ សទៀរដលសេៀម ជបានបានបងខបារាងឲយសធវើការ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ចរចារសៅទរកងរកយ ។ រពេះបាទ មនវងស រទងសាយទវងគរ សោយារដរការអាមា េម

សោយបារបងដដនដ សៅដ សមា ១៩៤១ ។

ការសាយទវងគររបេរពេះបាទ មនវងសជាបញជា េរមបមនរនថបារាង អពលទនភជព

អាចសកើរជសមល េះដសណឋើ មរាជេមផរថ សៅសពលដដលបារាងសទើប នងបរាជយ សទាេះជាលទន

ភជពសនេះមនរបាកដកសោយ ។

កបងរយៈសពលបា ប នដដបងៗ ទនរជជកាលរបេរពេះអងគ រពេះបាទេសមឋចរពេះនសរារថម

េហន បានសធវើការររបងដរបងមយចននកបងការដកទរមងសដើមផជរញករយនភជព របេ

រទង ចសពាេះរបជានរាសរេថដមរ សដើមផលបសចាលនវភជពរពសងើយកសនឋើយរបេរពេះអាយយសកា

។

សៅចស ល េះឆប ១៩៤០ នង ១៩៤២ កាដេរដរងដរេរសេរោរទជបាន ដងមទាង

របឆងអាណដនគមនយមកានដរខាល ងសឡើង ។ សពញមយេ.វទ ២០ បារាងបានគយឃាល ង

សមើលរពេះេងឃដមរ នងោវមយចននយាាងរបយរបរបដយង សោយករេមគ លថា រពេះ

េងឃទាងស េះបានផឋលនវរបបមយ ដដលរបជាជនអាចចលចរថ នងចងសរ ើេយកជនេ

របបអាណដនគមនយម សៅរបសទេោវនងកមពជា ។ សោយារធមមយរថនកាយមន

ទ កទនងនងរពេះបរមរាជវាង រពេះេងឃភជគសរចើនដដលមនគនររបឆងនងរាជាធបសរ

យយ េទរសៅកបងមហានកាយ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ការសកើនសឡើងទនគនរជារនយម នង

ការវររឡបមកវញរបេបារាង

ទពរទ១៦៩ ដល ១៧២

រយៈសពលបឆប ចងសរកាយ ទនេនរងហគ មសោកសលើកទ២ គមនារៈេខានេរមប

របវរថាសរេថដមរបាដនឋវាជារយៈសពលមយពបាកនងេកា ។ កបងឆប ១៩៤៣ សោកសរ ាេ

ដល បារាងងមស ម េះហសក សហាគ សរយរ បានរបកាេអពបណងរបេលន ចងយកអកសរឡា

តងមកសរបើជនេអកសរដមរ ដដលសចញមកពអកសរឥណដឍ ទនមជឈមយគ ។ សៅកបងកន

សេៀវសៅពនយលអពការដកទរមងសនេះ សោក សហាគ សរយរបាននយាយវាយរបហារថា អាកបផ

ករយារបេរបសទេកមពជាចសពាេះពភពសោក ដចជា ហេេមយ សហើយបានសរបៀបសធៀប

ភជាដមរ របដចសៅនង សខាអាវកញជច េ ។

ដមរជាសរចើនរប ជាពសេេរពេះេងឃយលថា ការដកទរមងសនេះជាការវាយរបហារសៅ

សលើការេកាតមរបទពណ នងជាការរលឋានៈពេរបេអបកអបរតមរបទពណបរាណ

សៅកបងេងគមដមរ ។ កបងជវភជពរបចាទងង អបកសរេកាមញដទទលបានផលរចរចណដេ

ចសពាេះការដកទរមងសនេះសទាេះបជារពេះបាទ េហន បានរបកាេថា រពេះអងគជរនងោក

រាជយសោយារដរសរឿងសនេះកសោយ ។ សទាេះជាយាាងណដកសោយ កសៅសពលដដបារាងររវ

ជបានបសណឋ ញស េះ ទសងវើដបងសគរបេរោឌ ភបាលដមរឯករាជយងម គការចារទកការសរបើ

របាេអកខររកមឡាតងជាសម ៈ ។ តងពសពលស េះមក ោម នរោឌ ភបាលដមរ ណដមយ

ាកលផងសធវើការយកអកសរឡាតងេរមបេរសេរភជាដមរសទ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

រពេះរាជរករយរបេរពេះបាទ េហន បានរបកាេលបសចាលនវកចចរពមសរពៀង

បារាង-ដមរ របកាេឯករាជយរបេរបសទេកមពជា នងេនយសធវើេហរបរថបរថការ

ជាមយជបាន ។ រយៈសពលពដម ដលដរោ ឆប ១៩៤៥ គជាសពលដបងបផរដដល

ដមរ អាចេដមឋងនវគនរសេបហាមរភមសោយសេរបាន សហើយកជាសពលមយដដលដមរ

បានទទលការសលើកទកចរថឲយបសងកើររកមនសយាបាយ ។ សៅទងងទ ២០ ដកកកោ

រពេះបាទ េហន បានសេឋចយាងសៅជាអធបរកបងពធបណយរឮកដលបារកមមរបេរពេះ

េងឃ សៅឆប ១៩៤២ ។ បារាងសៅសដើមឆប ១៩៤៦ បានចលមកជនេជបានទនវេានរដ

វឆប ១៩៤៥ ។ កបាដនឋបារាងពមនបសងកើរសឡើងវញនវាទ នភជពដដលធាល បមនពសពលមន

មកស េះសឡើយ ។

សយើងស ើងថា សទាេះបជាបារាងចងបថរអកសរដមរ សៅជាអកសរឡាតងវញ គមនការ

បដសេធពេណដករពេះេងឃនងជនរមជារជាសរចើន បានមកសធវើការរបឆងសៅសលើគនរ

សថាកទាបរបេបារាងសនេះ ។

ប ធ បពបានអាន នងេសងខបជពកទ ៩ រចមក ញបានដងបញជា មយចននដដល

ទាកទងនងការ របរសៅកានបារាង សោយវរជនដមរ ។ កបងការោកអាណដនគមសនេះ គ

សធវើឲយរបជាជនដមរ ទទលរងសរោេះសោយារនសយាបាយរគបរគងរបេបារាង ។

សទាេះបជាដមរររវបានរគបរគងសោយបារាងដចជារបសទេដទទសទៀរ ដរដមរមនមនការរក

ចសរ ើនសរកាយពការោកអាណដនគមដចរបសទេដទទសទ ។ សៅកបងចណចសនេះ ដដលញយល

ថាការចេះអនងយទនសេដឌកចចសនេះ គមកពមលសហរដដលបារាងសធវើការសគៀបេងករមកសលើ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ដមរដដលសធវើឲយរបជាជនដមរ ោម នគនរនងគរអពការអភវឌណនជារនង ជាពសេេវេះនវ

ធនធានមនេស ។ មយាងសទៀរសមសរៀនសនេះ គបានបងហា ញឲយសយើងស ើញថា រពេះេងឃពរជា

សដើររ ទយាាងេខានកបងការរសោេះជារសចញពបារាងសទាេះប ជាការសធវើបារកមមមនការ

បរាជយកសោយ ។ ដសចបេះសហើយពកសយើងទាងអេោប គរសោរពដងរកាវរថអារាាមនងរ

សរៀនេររសដើមផកាងរបសទេជារកឲយរបសទេដទទសទៀរសមើលងហយសយើងបាន ។ ដសចបេះ

សហើយ ការេការបវរថាសរេថ គមនារៈេខានេរមបសកមងជ នសរកាយដដលជា

ធនធានដេខានេរមបសធវើឲយរបសទេជាររកចសរមើនសោយសមើលស ើញនវគណេមផរថ

នងគណវបរថរបេរបវរថាសរេថមកសធវើការពចារណដនងអភវឌណនលនឯង ឲយបានលអ ។

ជពកទ១០

ការទទលឯករាជយ

ទពរទ ១៧៣ ដល ១៧៤

សបើសគរកសឡកសមើលសៅអររកាល សគអាចយកភេឋតង មកបញជជ កយាាងងហយថា

ការរគបរគងរបេបារាងសៅឥណឍ ចន បានចបសៅកបងវេានរដវឆប ១៩៤៥ ។ កបងដ

រោ ឆប ១៩៤៥ បារាងោម នផលវណដសរៅពេរមបេរមលជាមយរកមវរជនដមរសឡើយ

ពសរពាេះររវការពកសគសដើមផរគបរគងកចចការរបចាទងង ។ ពកវរជន ជាមនេសភជញ ករឮកដដល

បារាងដដលបារាង បានសលើកេរសេើរសៅកបងទេវរសរឆប ១៩៣០ ។ វរជនដមរភជគសរចើន

បានយលថា រពរថការណវេានរដវឆប ១៩៤៥ ជាជយជមបេះេរមបរបជារាសរេថដមរ សហើយ

សគពបានគរថា អាចជាការអាមាេមេរមបបារាងដដលររវដរេងេកស េះសទ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

សដើមឆប ឆប ១៩៤៦ សៅសពលដដលសគបានចេះហរទសលខាសលើកចចេរមបេរមល

បសណដឋ េះអាេនបរោឌ ភបាលបានចាបសផឋើមសរៀបដដនដអាណដនគមរបេសគសឡើងវញ ។

ជហានប ធ បមកសទៀរ គការលបសចាលទងងបណយជារទាងឡាយ ដដលសទើបដរបានបសងកើរ

សឡើងងមៗ គទវារឮកសេចកឋរបកាេឯករាជយសៅកបងឆប ១៩៤៥ របេរពេះបាទេហន នង

បារកមមរពេះេងឃដមរ សៅកបងឆប ១៩៤២ ។ ជហានទ៣ គយកសោក េង ងាកថាញ សៅ

ការសទាេពបទកផរជារ សោយសចាទរបកានថា បានេហការជាមយជបាន ។

កសណើ រទនគណៈបកសនសយាបា

ទពរទ១៧៤ ដល ១៧៨

សៅកបងបរយាកាេយាាងសនេះ ចាបសបាេះសឆប រ ដដលបានចលជាធរមនសៅកបងវេា

នរដវទនឆប ១៩៤៦ បាន ឲយមនការដបកដញកោប កបងរកមវរជនដមរ ។ ពមនមក ោម ន

នរណដបាននកាម នថា អាចមនការដបកដញកយាាងសនេះសទ ។ សៅសពលស េះ សគបាន

អនញជដ រឲយរបជារាសរេថដមឬបសងកើរគណៈបកសនសយាបាយជាសលើកដបងកបងរបវរថាសរេថ

សហើយគណៈបកសចននបបានសលចសធាល សឡើងយាាងឆបរហេ ។

សគស ើញមនការដវងគនរោប ដេខានរវាងគណៈបកសធពរ គគណៈបកស របជាធប

សរយយ ដក សោយអបកអងគមច េ េេវរថ យរថវងស នងគណៈបកសសេរភជព ដក សោយ

រពេះអងគមច េនសរារថមនរនធសដរ ។ រទង យរថវងសបារាង សហើយយាងររឡបមកមរភមវញ

។ ភរយារបេរទង ជាជនជារបារាង សហើយរទងមនរពេះទយចងឲយរបសទេកមពជាអនវរថ

លទនរបជាធបសរយយដបបបារាង ដដលរទងសេើចេរសេើរ ។ កមមវធនសយាបាយ ទនគណៈ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

បកសរបេរទង យរថវងសេឲយមនការចរចាអពឯករាជយទនរបសទេកមពជាឲយបានឆបៗ ។

ផធយសៅវញ រពេះអងគមច េ នរនធសដរ ជាអបកអភរកសនយម ។ គណបកសទប គគណៈបកស

ចសរមើនជារ មនរបរពញទមលេះកងបនជាេញជដ លកខណ ដដលេទរសរកាមការដក របេ

អបកអងគមច េ នសរារថម មាងតណដ ។ គណបកសមនេខានសឡើយ សហើយបានបារលនព

ឆកនសយាបាយយាាងឆបរហយ កបាដនឋគណៈបកសសនេះរបាកដមនគនរអភរកសនយម

ដចគណៈបកសសេរភជពដដរ ។ មយាងសទៀរ គណៈបកសសនេះរបដហលជាបានទទលការោរទ

លេះៗ ពរពេះមហាកសររនង ទរបកាទាងឡាយរបេរពេះអងគ ។

េសមឋច េហន បានសរៀបរាបសៅកបងជវរបវរថរបេរពេះអងគថា កបងចសណដមគណៈ

បកសទាងសនេះ រពេះអងគពមនរពហឫទយចាបអារមមណចសពាេះគណៈបកសណដមយសឡើយ

សហើយកពមនគណៈបកសណដដេវងរកការោរទពរពេះអងគដដរ ។ អបករបជាធបសរយយ ជា

សរចើន ហាកដចជាបានចារទក រពេះបាទេហន ថា ជាអាយាងរបេបារាង ។ រពេះបាទ

េហនរទងសឈវងថា មនដរមសធយបាយមយគរដដលអាចដសណឋើ មបានឯករាជយ មកវញ

េរមបរបសទេដមរ គការដេវងរកឯករាជយសោយសរបើមសធយបាយសកសមកានថ តមរយៈការ

ចរចាជាមយបារាងកបងលកខណៈមរថភជពនងតមការទរ ។

សោយារសពលស េះ ពករបជាធបសរយយបានគរថា ពកសគមនអាណរថេរមប

តកដរងរដឌធមមនញដទនរពេះរាជអាណដចរកកមពជា គពមនរ ទេរមបដរផថលសយាបល

ថាវ យរពេះមហាកសររអពរដឌធមមនញដដរបាសណដត េះ នងសោយាររដឌធមមនញដដដលពកសគបាន

រពាងសឡើងកបងឆប ១៩៤៦ ដល ១៩៤៧ បានការបនទយអណដចរបេរពេះរាជា បានជា

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

រពេះបាទេសមឋចរពេះនសរារថម េហន ដលងរមកបងដសណើ រការតកដរងរដឌធមមនញដយាាង

រហេ ។ សោយាររកមរបជាធបសរយយ មនអាេនៈសរចើនកបងរដឌេភជ ដរររវរារាង

សោយរដឌធមមនញដដដលជរញឲយមនការដបកដញកជាភជគសផសងៗ ស េះបានជាពកសគោចព

រាសរេថាមញដ ទាងផលវបញជដ ញាណសេដឌកចច នងទ កទនងផទធ ល ។

សៅចងឆប បារាងហាកដចជាបានចេះចាញ ។ េននេញជដ មយ ដដលសគបានចេះហរថ

សលខាសៅសពលស េះ បានផឋលនវឯករាជយមយដបប ដដលសរកាមមកេសមឋច េហន បាន

សៅថា ជាឯករាជយ ៥០ ភជគរយ ។ ចាបតងពសដើមឆប ១៩៥០ មកជនយពេហរដឌអាសមរ

ក បានហរចលកបងឥណឍ ចន សោយមនចននសកើនសឡើងជាលោប ចាបតងពេហរដឌអា

សមរកបានទទលាគ លរបប ឯករាជយ ទនរបសទេោវ កមពជា នង សយៀកណដមមនដមន

កមមយនេឋ ។

ការសកើនសឡើងទនរកមសឆវងនយម

ទពរទ ១៧៨ ដល ១៨៣

របវរថាសរេថទនរយៈសពលបនឆប ប ធ បមកសទៀរ មនារៈេខានបផរ កបងការ

ដេវងយលពសហរការណដដលបានសកើរសឡើងសៅកបងរបសទេកមពជាតងពសពលស េះមក

។ មនកតថ បដដលររវពនរយ ។ កតថ ទ ១ គការចេះសាយទនគណៈបកសរបជាធបសរយយ

នងការបារបងអណដចរបេរដឌេភជ ។ ទាកទងសៅនងកតថ សនេះ កតថ ទ២ គការរក

ដេះោលទនរកមនសយាបាយាឋ នយមនង កមល ងសយាធារបឆងកមមយនេឋ ដដលឧេាហ

បានទទលការអនសរោេះពរពេះរាជា ។ កតថ ទ ៣ ដដលជាការពរងងចល រេសឆវងនយម

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

របឆងនងរបឆងនងបារាងសៅកបងរបសទេកមពជា ។ សៅរកងឆប ១៩៥១ សោយររវការ

បងខរបងខ រពេះរាជាយលរពមឲយមនការសបាេះសឆប រសរជើេតងេភជងម សរេបតមរដឌធមមនញដ

។

សបើពនរយេបកខាងសរៅ លទនផលទនការសបាេះសឆប រសលើកសនេះមនលកខណៈរបហាក

របដហលោប នង ការសបើសឆប រឆប ១៩៤៧ សោយគណៈបកសរបជាធបសរយយបាន ៥៥អាេនៈ

កបងចននអាេនៈ េរប៧៨ ។ ប ធ បពការសរជើេសរ ើេសបាេះសឆប រភជល ម រពេះបាទ េហន

បានសេបើេឲយបារាងអនញជដ រសោក េង ងានកថាញ ររឡបមកពការនរសទេ សៅ

របសទេបារាង មករបសទេកមពជាវញ ។

សៅចទងងដដលសោក េង ងានថាញ វលររឡបមកវញស េះ សោកេបងការបារាង

ហសង ដសរ ាយមាង ររវសបាយជារយនរបេោរេមល បសចាល ។ ពរេបាឋ ហសរកាយមក ការ

ផាយេសមលងលចោករបេពកកមមយនេឋបានសធវើឲយរសជើបរជលដលមជឈោឌ នទាងអេ

សរពាេះកមមយនេឋបានអេះអាងថា ៖ ចសពាេះពកបារាង ការាល បរបេសោក សរ ាយ មាង គជា

ការបារបងេហការដមនរទមល ។ ចសពាេះពកអាយាង គជាការបារបងសៅហាវ យចរថ

ទោយ ។ ចសពាេះរបជាជនដមរ ការាល បរបេសោក សរ ាយ មាងគជាការបារបងេររវដ

មហម ។ ចសពាេះរពេះពទនាេ មននយថា សគបានេមល បសចាលមរដដលពអាចបឌា

យាយរពេះពទនាេ រសៅសទៀរ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

រពេះបាទេសមឋចរពេះនសរារថម េហន នងការេសរមចបានឯករាជយ

ទពរទ ១៨៣ ដល ១៩០

កបងកឡងសពលពរបដដបង ទនឆប ១៩៥២ រកមរបជាធបសរយយសៅកបងរដឌេភជបាន

របនថេកមមភជពអេពកមល ងកាយ កមល ងចរថ របសយាជននងរារាងដលនសយាបាយ

របេរពេះបាទេសមឋចរពេះនសរារថម េហន ។ ចសពាេះ រពេះបាទ េហន នងទរបកាអភរកស

នយមទាងឡាយរបេរពេះអងគ គបានដលសពលបសញចញេកមមភជព មងមា រ សដើមផដសណឋើ ម

ឯករាជយជារពបារាងសោយសរបើកមល ង នងសដើមផឲយសៅកានអណដចរសៅសទៀរ ។

សរកាយមក សោយមនការរមគនរពបារាង រពេះបាទ េហនបានសធវើរដឌរបហារ

របឆងនងរោឌ ភបាលរបេរពេះអងគ ។ សគបាន កងទពជនជារមា រ ាកពរកងទរពនគរយាាង

េមង រ ចលមកសឡាមពទនរដឌេភជ សហើយរពេះមហាកសររ បានដកអណដចពរកមរបជាធប

សរយយ សោយពមនការផធេះអាវធសឡើយ ។ សរកាយពរពរថការណស េះភជល ម រពេះបាទ េហន

កបានកានរដណងជា យករដឌមនរនថ សោយដរងតងគណៈរដឌមនរនថផទធ លរបេរពេះអងគ

សហើយបានសធវើឲយរដឌេភជដដលរគបរគងសោយគណៈបកសរបជាធសរយយ សៅសរកៀរេវរ ។

រពេះបាទេហន បានទាមទារអាណរថពរបជារាសរេថ សោយរទងេនយថា នងបានឯក

រាជយសពញសលញកបងរយៈសពលបឆប គមនដមង ឆប ១៩៥៥ ។ ពកនេសរដមរមលវវដឋ

សៅរបសទេបារាង បានសៅរពេះបាទេហន ថា ជាអបកកផរជារ ។ នេសរទាងស េះបាន

ទាមទារឲយរពេះអងគោករាជយ សោយបានបស ធ េរពេះអងគចសពាេះការវាយរបហារងមៗរបេ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

សយាធាបារាង នងបស ធ េរពេះអងគអពការរោយេភជ នងការមនរេរបយទនរបឆងនង

បារាងដបរជាសធវើ ការចរចាសទាវញ ។

កបងដមករា ឆប ១៩៥៣ រដឌេភជបានបដសេធមនរពមអនមរងវការោឌ ភបាលរបេ

រពេះអងគ ។ រពេះបាទ េហនកបានរោយរដឌេភជសោយរបកាេថា របសទេជារកពង

េទរកបងភយនថរាយ នងរបកាេចាេអាជាញ េក រពមទាងបញជជ ឲយចាបលនរណដងរាសរេថ

មកពគណៈបកសរបជាធបសរយយមយចនន សហើយអបកទាងស េះររវបានដករហរអភយឯក

េទន ។ រពេះអងគបានមនបនធលសរៅផលវការរបាបអបកកាដេរបារាងមប ក ថា៖ ញគជាសម

ដក របសទេពកសណើ រ សហើយពដដលមននរណដមប ករបដកកថា អណដចរបេញមនពរ

សឡើយ ។

សៅកបងដរោ ឆប ១៩៥៣ បារាងបានយលរពមចេះចាញ សហើយបានរបគល

អណដចថាវ យរពេះមហាកសររកបងការរគបរគង សលើកងសយាធពលសមរភមនធ រោការ នង

កចចការបរសទេ ។ កបាដនឋសេដឌកចចរបេដមរ សៅដរេទរសរកាមការកានកាបរបេបារាង

ទាងសរេងដដដល ។ រពេះបាទ េហន បកសរាយថា ការរដលរលរបេបារាងសៅកបង

ដណដកកាលសនេះ ជាជយជនេះផទធ លរបេរពេះអងគ ។ សៅសពលរពេះអងគជេះរងយនថ សេឋច

យាងចលភបសពញវញគ មនរាសរេថរាបដេន ក បានឈរជាជរតមដងផលវសដើមផអបអរ

ាទរ រពេះមហាកសរររបេពកសគ សោយរបជាជនទាងស េះមនទានយលចាេថា សរើឯក

រាជយមននយដចសមឋចសឡើយ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

កបងរយៈសពលល ការចាកសចញរបេបារាងមនលទនផលបយាាង ។ ទ ១ ឯករាជយ

របេរបសទេកមពជា នងការណដដលមនចមាងដរបនឋចបនថច សៅកបងរពេះរាជអាណដ

ចរកសៅចស ល េះទនវចឆកាឆប ១៩៥៣ នងពាកកណដឋ ល ឆប ១៩៥៤ បានពរងងអណដចទនគ

ណៈរបរភរបេរពេះបាទ េហនដដលបាន សៅចលរមេនបេទ រកងហសដណវ សៅកបង

វេានរដវឆប ១៩៥៤ ។ ផលវបាកមយសទៀរ ទនរពេះរាជបជនយកចចរបេរពេះបាទេសមឋច

រពេះនសរារថម េហន ស េះ គថា គណៈបកសរបជាធបសរយយ នងសោក េង ងានថាញ

ដដលបានទទលបរាជយកបងការទាមទារឯករាជយស េះ បារបងការោរទពរបជារាសរេថ ។

ផលវបាកមយសទៀរ គសរកាយឆប ១៩៦០ េសមឋច េហនរទងរពេះច ថ ថា ពមនររមវការ

ណដមយឲយដេវងរកេនឋភជពជាមយរបសទេទង ឫសយៀកណដមខាងរផង ឫផថល សេរភជព

សរចើនដលបគគលដដលរពេះអងគមនេពវរពេះទយសឡើយ ។ សរកាយពឯករាជយ កមល ង

ទាងឡាយដដលបានសកើរសឡើងសៅកបងវេានរដវឆប ១៩៤៥ បានចករយនភជពាប

េនយអេសៅ ។

ប ធ បពបានអាន ជពកសនេះ ញបានដងអពចាបសបាេះសឆប រររវបានសគអនមរឲយសរបើ

របាេជាសលើកដបងសៅវានថរដវឆប ១៩៤៦ សពលស េះសហើយដដលសគអនញជដ រឲយរបជា

រាសរេថដមរ បសងកើរគណៈបកសនសយាបាយជាសលើកដបងកបងរបវរថាសរេថដមរ ។ សហើយសៅ

អឡងសពលស េះដដរ សទាេះបជាមនការរគបរគងពយនដដលជាពក កមមយនេរសោេះក

សយើងមនការរកចសរមើនដដរ នងរបសទេបានរចផរពនរកដអារកក ។ ដចសនេះសយើងមនររវ

សរ ើេសអើងនវរបជាជនសវៀរណដមសហើយកមនររវសធវេរបដហលដដរ ដរររវសរៀនេររពពក

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

សគ ។ មយាងសទៀរររវយកចរថទកោកកបងការកាងរបសទេជារកសភលើរសភលើន សៅតវបផធម

ដដលបានហរចលមកកមពជា ។ សលើេពសនេះ សៅសទៀរ ញបានដងថាសៅដវចឆកាឆប ១៩៥៣

នងសដើមឆប ១៩៥៤ របសទេកមពជាកទទលបានឯករាជយសរកាយេមយអាណដនគមបារាង

សោយារការទាមទាររបេរពេះបាទេសមថចនសរារថមេហន ។ ការទទលនវឯករាជយសពញ

សលញសនេះ គជាកឋសមទនភជពរបេរបជាជារទាងមល ។ សយើងស ើញថាសរកាយពបាន

ទទលឯករាជយបរបណមករបសទេសយើងបានសរៀបចនវសោលការណជាសរចើនកបងការពរងង

ាទ នភជពរបសទេជារ ។ ជាចងបញច បញពរជាមនសមទនភជពចសពាេះវរភជពរបេេសមថច

នសរារថមេហនណដេ ។ រពេះអងគបានដេឋងសចញពការរេសរេោញជារ សដើមផសេចកឋ

េរបជារាសរេថដដលសធវើឲយជនជារដមរទាងមលមនភជពកកសៅឋ ជាពនសពក ។ ចសពាេះមរ

ផទធ លញយលថារពេះអងគជាសេឋចគរេរមបរបជាជនដមរមនររមររវទងងសនេះដរេរមបទងង

ខាងមនសទៀរដដរ ។

ជពកទ១១

ពេមយឯករាជយដលេមយេនរងហគ មរវាងោប ឯង

ទពរ ១៩១

េសមឋច រពេះេហន នងេងគមរាសរេថនយម បានរគបដណឋ បជវភជពរបេរបជាជន

ដមរ អេរយៈសពល ១៥ ឆប ។ េពវទងងសនេះ សយើងអាចចារទកកាលេមយ ១៥ឆប ស េះថា

ជាសពលធាល កដនោបបនថចមឋង ។ របេេសមឋចរពេះ េហន សោយសហរថា កបងឆប ១៩៧០

រដឌេភជបានទមល កេសមថចពរដណង ។ ដរការគរយាាងសនេះ មនររមររវសទសហើយសៅកាល

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

េមយស េះ មនអបកេសងករការណរចណដេដដលបានយលដសចបេះ ។ ដរសទាេះជាយាាង

ណដកសោយ មកទលនងឆប ១៩៦៦ េសមឋច រពេះេហន បាននសឡើងដលផលវបដបក

មយ សៅកបងឋានៈជាអបកនសយាបាយ ។ មយាងសទៀរ កណដឋ បរពេះហេឋរបេរពេះអងគសលើ

ដសណើ រការនសយាបាយ កចាបសផឋើមចេះសាយ សហើយការទកចរថសលើរពេះអងគឯងកបានចេះ

សាយដដរ ។ រដឌេភជដដលសគ បានសបាេះសឆប រសរជើេតងកបងឆប ១៩៦៦ សទាេះជាេមជក

ទាងឡាយបានអេះអាងថា មនភកឋភជព ចសពាេះេងគមរាសរេថនយមកសោយ កជាសលើកដបង

ចាបតងពឆប ១៩៥១ មក ដដលរពេះអងគពបានសរជើេសរ ើេេមជកទាងសនេះ ។ សៅកបងឆប

១៩៧០ រដឌេភជពដដដលសនេះបានសឆប រទមល កេសមថចរពេះ េហន សចញពអណដច ។

ការសបាេះសឆប រសរជើេសរ ើេរដឌេភជ

ទពរ ១៩១ ដល ១៩៥

គរបកររបដជងរបេេសមឋច េហន គគណៈបកសរបជាធបសរយយ ។ មនការសបាេះ

សឆប រឆប ១៩៥៨ គណៈបកសសនេះររវបានសគរចានសចញពឆកនសយាបាយ ។ កបាដនឋកបងដ

កញជដ ១៩៥៧ សោយអេះអាងថា រកមរបជាធបសរយយ បានបងកសរោេះថាប កដលសោល

នសយាបាយរបេរពេះអងក រទង បានសកាេះសៅសមដក គណៈបកសសនេះចននរបារបមកោល

សៅរពេះរាជវាង ។

សៅសដើមទេសវរសរឆប ១៩៦០ េសមថចរពេះេហន បានបសងកើរេមពននភជពយទនវធ

ជាមយសឆវងនយមដមរ នង ជាមយចនកមមយនេថ ។ េមពននភជពសនេះមនផលវបាកចនន៤

គ ទ១ ារពរមនដមរទាងឡាយបានសលអៀងសៅរកសឆវងនយម ។ ទ២ អបកសឆវងនយមមយ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ចនន ដដលបានទទលការេកាសៅរបសទេបារាង ដចជាសៀវ េផន , ហ យន , នង ហ

នម បានជាបរណដងរាសរេថសៅកបងសបាេះសឆប រសរជើេសរ ើេរដឌេភជឆប ១៩៦២ ។ ទ៣ ឆប

១៩៦៣ រពេះអងគ េសរមចរពេះទយឈបទទលជនយសេដឌកចចនសយាធាពអាសមរកាង ។

េសមឋច េហន កបានសធវើជារបនយកមមធ ោរដមរទាងឡាយ ជាមយពាណជជកមម

អាហរណ-នហរណ ។ ទ៤ ទាកទងនងការអរឪនរបេេសមឋច ចសពាេះរកមសឆវងនយម គ

សៅទេសវរសរឆប ១៩៥០ នង ១៩៦០ ពកមលវវដឋដមរសេធើរដរទាងអេ អាចសគចពការ

ាល ប សោយពបានបាញរបហារ ឫចាបោកពននធ ោរសឡើយ ។រកមអបកាឋ នយមពមន

វាេ ដចរកមសឆវងសនេះសទ ។

ការសបាេះសឆប រកបងឆប ១៩៦២ ជាដណដកកាលេខានបផរកបងជ ន េសមថចេហន

។ ការសបាេះសឆប រសនេះសធវើសឡើងប ធ បពផធេះេនរងហគ មសយៀកណដមខាងរផង ។ សពញមយឆប

១៩៦៥ េសមថច េហនបានរបកាេមឋងសហើយមឋងសទៀរអពអពយរករយរបេេសមថច នង

ដេវងរកមហាអណដចខាងសរៅ ឲយជយធា រពដដនរបសទេកមពជា ។ តមលកខណឍ ទនេ

មពននភជព សយៀកណដមខាងសជើងមនការអនញជដ រឲយសបាេះទពសលើទកដដមរ នងទទលអាវធ

រពមទាងសេផៀងបរកាខ រ ដដលបញច នមកពសយៀកណដមខាងសជើង នងពចនមកឲយកងទព

យន កមមនេឋ តមរយៈកពងដផរកងរពេះេហន ។

មនេសទាងពកកដងថា ឧរថមសេនយ លន នលដដលជា យករដឌមនរនថងម ជាសម

បញជជ ការកងសរភមនធ មនភជពសាម េះររងចសពាេះេសមឋច សហើយកជាមនេសសាេះអសងគើយ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

។ សោក លន នល មនការោរទពរកមអភរកសនយម វយកណដឋ ល ជាពសេេកបង

ចសណដមឈមញកនសៅចន ។

នសយាបាយរបេេសមឋចរពេះេហន

ទពរ ១៩៥ ដល ១៩៧

រពរថការណដដលបានសកើរសឡើងសរកាយមក សយើងពអាចសរៀបរាបអពនសយាបាយ នង

េងគមដមរ កបងជ នេសមឋចរពេះេហន សបើេនសយើងពបានពនរយពចយយាាងហមរចមរនវ

បគគលកលកខណៈរបេេសមឋចរពេះ េហន ឫសបើេនសយើងទទលនវបនធលរបេេសមថចរពេះ

េហន ទាងសរេង ។ សដើមផរកាយរថធមចសពាេះរពេះអងគ នងចសពាេះផលវដដលរពេះអងគបាន

របឈមសៅកបងទេសវរសរ ១៩៦០ នសយាបាយបរសទេរបេរពេះអងគហាកដចជាលអជាង

នសយាបាយកបងរបសទេ ។ េមពននភជពជាមយសយៀកណដមខាងសជើង ទនងជាមនអាច

សចៀេរចសឡើយ ។ របេនសបើរពេះអងគហាមឃារកងទពសយៀកណដមកមមយនេថ មនឲយឆលង

ការតមរពេះដដនកមពជា កពកសគសៅដរឆលងការដដដរនង សហើយនងបាេះទងគចដផបកសយាធា

របេនសបើមនការរារាងណដពកងទពដមរ ។

ការរបឆងនងេសមឋចរពេះេហន

ទពរ ១៩៧ ដល ១៩៨

សៅចស ល េះឆប ១៩៥៥ នងចងទេសវរសរ១៩៦០ ការរបឆងនងការដក របេ

េសមឋច េហន ពទានមនការសរៀបចបានលអ នងមនរបេទនស េះសទ ។ សរៅពពកមលវវដឋ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

១កាថ បរច រកមវរជន ១ដផបក នងរពេះេងឃលេះ រពេះអងគមនរបជារបយភជពសេធើរដរដចដដល

រពេះអងគបានអេះអាងដមន ។

ដមរសេរមនកងសយាធារបរពទន ដដលមនទាហានជាជនជារដមរ ដដលទង នង

សយៀកណដមខាងរផងបានដកន នងសបើករបាកសបៀវរសរ នងេទរសរកាមបញជជ ការរបេជន

នរសទេលន គសោក េង ងាកថាញ ។ សៅកបងទរកង ាឡរ េ នងបកសពក រពមទាង

ពកកមមយនេឋ ដដលមនអាេនៈសៅរដឌេភជ មនរបជារបយភជពកបងចសណដមបញដវនថ

រពេះេងឃ នងេេសវទយលយ ។

ការដក របេេសមថចរពេះេហន

តរាងដដលរបកបសោយរលយភជព

ទពរ ១៩៨ ដល ២០០

សៅចស ល េះឆប ១៩៥៥ នង ១៩៧០ វភជគទានដវជជមន បផររបេេសមថទ េហន គ

ការការពាររបសទេកមពជាមនឲយធាល កចលសៅកបងេនរងហគ មសយៀកណដម ។ េសមឋច កបាន

សលើកទកចរថឲយមនការចលរម នងការពភជកាដផបកនសយាបាយលេះផងដដរ សោយសរបើ

េមជជារ ដដលសគសរៀបចសឡើងពរដងកបងមយឆប សៅខាងសរៅរពេះបរមរាជវាង ។

កបងទេសវរសរឆប ១៩៦០ ភបសពញជាទរកងដសរេេាអ របផសៅអាេអាសគបយ ។ អបក

កាដេរដដលឈបេរមកពេនរងហគ មសយៀក ណដម បានឈលកវសងវងនងេរមេរបេ

របសទេកមពជា ។ ទនធមនងភជពវជជមនទនការដក រពេះអងគ ទដឌភជពអវជជមនកមនដដរ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ស េះ គេសមថចមនអនរ បារបងសេចកឋអរធនចសពាេះដប ម នទាងឡាយ នងពមនឆនធៈ

របឈមម នងបញជា សេដឌកចច សហោឌ រច េមពនន នងបញជា េងគមសផសងៗសឡើយ ។

កឡងឆប ចងសរកាយទនេមយេសមឋចរពេះេហន

ទពរ ២០០ ដល ២០៤

សគអាចេនមរបានថា ការផទល េបថរទ១ កបងចសណដមការផទល េបថរមយចននសៅកបងការ

ដក របេេសមថច េហន បានសកើរសឡើងកបងដវចឆកា ឆប ១៩៦៣ សៅសពលរពេះអងគផទឋ ច

ទ កទនងជាមយេហរដឌអាសមរកសោយការផទឋ ចជនយសយាធា ។ លេះដលឆប ១៩៦៧ ១

ភជគ៤ ទនចននផលសរេវកបងរបសទេររវបានររពននលកសៅឲយកងមល ងកមមនេសយន ដដល

បានឲយរទមលទងលជាងរោឌ ភបាល ។ របសទេបារបងនវរបាកចណលពពននរសលើការ សចញ

អងករ នងពាណជជកមមសរៅរបសទេជបការរអាកអលផងដដរ សោយារការបារបងនវ

ជ ញរគបរគងេហរគន ។

សដើមផរារាងការ សរេវអងករសចញ សៅសដើមឆប ១៩៦៧ មនសេចកឋេសរមចមយថា

កងសយាធាររវរបមលសរេវទញដដលរដឌបានកណរពរបជាជន ។ សេដឌកចចកមពជាសៅកបង

ឆប ១៩៦៧ ដល ១៩៦៨ មនដសណើ រការរអាករអល សោយារការបារបងរបាកចណល

ដដលជាលទនផល ទនការររពនន ការរគបរគងឧេាហកមមរដឌមនលអ នងការចណដយជេះ

ខាជ យ ។

សៅសពលររឡបមកកមពជាវញ ា ឡរ េ បានចារតងបញជជ ការោឌ នសៅរបន

ទរពោចសរេយាលកបងរបសទេកមពជា ។ រយៈសពលបនឆប សរកាយមក ាឡរ េ នង

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

មនេសមនចរថគនរដចោប បានបារបងទ កទនង ជវភជពរេសៅរបចារបេរបជាជន

ដមរ បានដេខារគនរ ហេវេយ បណឋ េះចរថគន នងគរគរអពការដសណឋើ មអណដច ។

កបងឆប ១៩៦៨ ាឡរ េ បានោកស ម េះលនថា ជាបកសកមមយនេឋកមពជា ចាបសផឋើម ការ

រេអាវធ របឆងនងេសមឋចេហន សោយវាយឆមកមលោឌ នភមភជគឥាន នង ពាយពយ

។

អបកអងគមច េ េេវរទ េរមរៈ ដដលជាបងបអនជទរមយរបេរពេះអងគ ជាអបកសរៀបច

គសរមងដផនការកផរ ។ រទង េរមរៈ បានបារបងការអរធមរជាមយ េសមឋច េហន

ចសពាេះសោលនសយាបាយមនររមររវរបេរពេះអងគ នងវរថមនកងទពសយៀកណដមសលើទក

ដដមរ ។

រដឌរបហារឆប ១៩៧០

ទពរទ ២០៤ ដល ២០៦

កបងកឡងសពលជាងពរដប ធ ប អបកអងគរាជវងស េេវរទ េរមរៈ នងេហសេវករ

បេរទងរសរៀបចេណដឋ បធាប បសៅកបងរបសទេ សោយបានបទកាេណ នង សធវើឯកជន

បនយកមមធ ោរវញ ។ សៅសដើមដម កបកមមរបឆងាទ នទរសយៀកណដម ខាងសជើង

នងការយាលយរកមរណដងពកសយៀកណដមខាងរផងបានសកើរសឡើងសៅរកមភបសពញ ។

រដឌរបហារសនេះ បានរបរពរថសឡើងកបងេភជពការណដបលកពរសបៀបរបរពរថរបេ េសមថចេហ

ន ។ សរកាយការសធវើរដឌរបហារ សោក លន នល សៅដរជា យករដឌមនរនថដដដរ រឯអងគរាជ

វងស េេវរទ េរមរៈជាជនយការ ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ការធាល ករទឌសរទាមេនសមៗ ទនាធារណរដឌដមរ

ទពរ ទ២០៦ ដល ២០៩

សោកលន នលបានសធវើយទន ការចននពររបឆង នងទាហានសយៀកណដម សៅចង

ឆប ១៩៧០ នង ១៩៧១ ។ យទន ការសនេះមនការោរទសោយេហរដឌអាសមរក ។ សៅពាក

ណដឋ លទ ១ ទនឆប ១៩៧៣ េ.រ.អា បានសធវើឲយពកកមមយនេសកខាន សជាគជយសោយ

សបើកយទន ទមល ករោបដបកមកសលើរបសទេកមពជាជាងមយដេនសតនគ ទមល កដចសធវើ

េនរងហគ មសោកសលើកទពរដសចាប េះដដរ ។

ការដលរលទនាធារណរដឌដមរ បានសកើរសឡើងសៅសដើមឆប ១៩៧៥ សោយពកកមមយ

នេឋបានោកមនសៅរគបរចកចលតមផលវទកមកកានភបសពញ ដដលបានរារាងការដក

ជញជ នអងករ នងរោបរសេវឲយរដឌធាន បាន។

ប ធ បពបានអាន សៅជពកសនេះសហើយ សយើងដងថាសោយ េសមឋចេហន ជាបរវល

នកការងរកន ដក សរឿងនងសដើររផងជាសហរសធវើឲយមនការរេះគនយាាងខាល ង នង ឲយ

មនគសរាងការទោករពេះអងគសចញពរដណងដដលដក សោយ េរមរៈ ។ សរកាយមកដមរ

សយើងក កាល យជាាធារណៈរដឌដររបបាធារណៈរដឌដមរមនអាយកាលបានររមដរជាង

៤ឆប បាសណដត េះសហើយររវបរាជយកបងការរគបរគងរបសទេកឡងឆប ១៩៧៥ ណៈសពល

ដដលអាសមរចកាងចាញេនរងហគ មសវៀរណដម ខាងសជើងផង នងសោយារពកឧទាធ មដមរ

រកហមកានដរទទលបានការោរទកានដរខាល ងសឡើងៗ នងសោយារដមររកហមបាន

រគបរគងរបសទេសេធើរដរទាងអេសហើយ ។ ញពរជាមនការកចរថចសពាេះការរបរពរថ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

របេសោក លន នលខាល ង ណដេ ។ សោយារដរោរមនបានរវលកបងការចាបកហេ

របេេសមឋចេហន ។ តមពរការគរដរផឋលនវសយាបលថាវ យជនចសពាេះរពេះអងគសោយ

ការដកររមវនវការេសរមចចរថមយចនន ។ ចនចមយសទៀរញយលស ើញថា របសទេកមព

ជាសៅដរមនេភជពមនលអ នងមនសអានភជព គការមនគរឲយមារចរពេណដករកមមយ

ចននមនាម ររជារនយមរជលហេសហរមននយថាាម ររជារនយមរបេសមដក

មនមនេមភជពនង របជាជនដដលសធវើឲយមនជសោេះទផធកបងមនសចេះចបមនសចេះសហើយ ។

ជាចងសរកាយញគរថា កមពជាជារបសទេដដលអាចរេសទាេះបដងថាពបាកកបងការអភវឌណ

នដរសៅដរមនគនរកបងនយដកដរបរច េមពននងមេរមបឲយរបសទេមនការរកចសរមើន ។

ជពកទ១២

បដវរថនសៅរបសទេកមពជា

ទពរទ ២០៩ ដល ២១១

របបកមមយនេថ ដដលបានរគបរគងរបសទេកមពជា ពដសមា ១៩៧៥ ដលដ មក

រា ១៩៧៩ ស េះមនស ម េះថា របបកមពជារបជាធបសរយយ ។ បដវរថនដដលរបបសនេះបាន

សរៀបចសឡើងស េះបានបកសបាកឆបសឆេះរបសទេកមពជាដចសភលើងសឆេះទរពឫដចពយេះេងឃរា

សហើយអបក ពាកយរបេរបបសនេះបានរបកាេថា រយៈសពលជាងពពានឆប ទនរបវរថាសរេថ

កមពជា បានចបសហើយ ។ សមដក ទនរបបកមពជារបជាធបសរយយ ដដលជាេមជកទនគ

ណៈបកសកមមយនេឋកមពជា បានចារទកលនសគថា ជាអងគការបដវរថ ។ ពកសគបានពយយាម

ផទល េបថររបសទេកមពជា សោយលបបបារនវអវៗដដលពកសគបានយលស ើញថា ជាឧបេគគ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ចសពាេះភជពេវយរជារ នងយរថធមកបងេងគម សោយយកមស គមវជាជ បដវរថមកជនេជា

ថាមពលវញ ។

ពកកមម ភបាលកមមយនេឋបានជសមលៀេរបជាជនទាងអេសចញពទរកងនង ទរបជ

ជន សដើមផដកដរបរបសទេឲយបានហមរចរ នងសោយសរបើសពលដលស េះ ។ សៅកបងរយៈសពល

១េបាឋ ហសរកាយទងងទ១៧ សមា ១៩៧៥ របជាជនដមរជាងពរោន កររវសគបងខសចញព

ទរកងសៅកានរបនជនបទ សោយពបានដងថា សរើវាេ របេលននងសៅជាយាាងណដ

សឡើយ ។

ការជសមលៀេរបជាជនសចញពទរកងសនេះសធវើសឡើងតមសេចកឋេសរមចរបេសមដក

បកសកមមយនេឋកមពជា ដដលេសរមចកបងរយៈសពលដលមនសពលរសោេះបានទរកងភបសពញ ។

បាដនឋ សនេះគការេមង របផរមយ សហើយដងមទាងបានសធវើឲយសមបញជជ ការកមមយនេឋមយ

ចនន មនការភជញ កសផអើលយាាងខាល ងសទៀរផង ។ របជាជនដដលសគបងខឲយចាកសចញពទរកង

សហើយដដលសគសៅថា របជាជនងម ឫ របជាជន ១៧ សមា ររវសគបងខឲយសធវើដសរេនងោ

ដណដសផសងៗ សទៀរ សរកាមការរររពនរយរបេទាហាន នងកមមភបាលកមមយនេឋ ។

ចសពាេះរបជាជនដមរដដលរេសៅជនបទជាសរចើន ជាពសេេយវជនដដលអាយចាបព ១៥

សៅ២០ ដដលរបយទនរបឆង របបេកឋភម នង ពកអាសមរកាង សៅសដើមទេវរសរឆប

១៩៧០ បានផឋលឲយនវការងពនដភបកអពសេរភជព ការសោរពលនឯង នងអណដច រពមទាង

លទនភជពទទលបានអាវធ ដដលឪពកមឋ យរបេពកសគ នងរបជាជនដមរ ភជគសរចើន មន

ធាល បនកាម នដល ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

កមពជារបជាធបសរយយកានអណដចកបងឆប ១៩៧៥ដល ១៩៧៦

ទពរទ ២១១ ដល ២១៤

ប.ក.ក បានដបងដចករបសទេកមពជាជា ៧ ភមភជគ សហើយភមភជគទាងសនេះ ដចកជា

របនរដឌបាលចនន ៣២ ។ ភមភជគរមមន ឥាល បពា នររ បេចម ឧរថរ នងពាយពយ

កបងចសណដមភមភជគទាងសនេះ មនភមភជគចននដដលទទលរងនវេភជពធងនធងរជាងសគ

ស េះគ នររ បេចម ឧរថរ នង បពា ដដលបញជា សនេះសកើរសឡើងពការដវងគនរសៅកបងជរថាប ក

ដក ធនធាន នងកតថ ខាងសរៅសផសងៗ ដចជាចមាងជាមយសរៀរណដម ។ សយើងអាច

ដបកដចកេមយកមពជារបជាធបសរយយបានសោយ ៤ដណដកកាល ។ ដណដកកាលទ ១

មនរយៈសពលចាបពការដសណឋើ មបានទរកងភបសពញរហរដលសដើមឆប ១៩៧៦ បាន

របកាេឲយសរបើរដឌធមមនញដងម សហើយបានជសមលៀេហវងមនេសជាសរចើនពភមភជគនររសៅភម

ភជគពាយពយ ។ ដណដកកាលទ ២ មនរហរដលចងដ កញជដ ១៩៧៦ ។ ជាដណដកកាល

កពលទនរបបសនេះសទាេះបជាាទ នភជពសៅតមជន មនេភជពកានដរយាាបយនកសោយ ។

ដណដកកាលទ ៣ ទនយគេមយរបេកមពជារបជាធបសរយយ េទរសៅចស ល េះវបរថ

នសយាបាយ ដកញជដ ឆប ១៩៧៦ នងេនធរកថា របេបាលពរ ១២ ដសរកាយមកដដល

កបងស េះ បាលពរ បានរបកាេពអរទភជពរបេ ប.ក.ក ។ ដណដកកាលទ ៤ កបងដកញជដ

ឆប ១៩៧៧ បាលពរ បានរបកាេអរទភជពទនប.ក.ក សៅកបងេនធរកថាអេរយៈសពលរបា

សមាង ផាយតមវឡភបសពញ សៅកបងឪកាេ បសលើកទ ១៧ ទនការបសងកើរបកស ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ដផនការបនឆប

ទពរទ២១៤ ដល ២១៦

បាលពរ នងេហសេវករបេលនបានសរៀបចដផនការសេដឌកចចេរមបរយៈសពលបន

ឆប សដើមផកាងលទនេងគមនយមសលើរគបវេយ ។ សគបានរពាងទកជាធរមនសៅដកញជដ

១៩៧៦ កបាដនឋសគពទានបានផសពវផាយជាផលវការ សឡើយ ។ តមដផនការបនឆប ររវោ

ដណដសផសងៗដចជា កបាេ រកសៅ សៅេ ដង អសៅ នងគ ជាសដើម សដើមផ សចញ ។

របជាជនភជគសរចើនសធវើការព ១០ សៅ ១២ សមាងកបងមយទងង ១២ ដកបងមយឆប សដើមផ

េសរមចទេសៅដផនការសនេះ ។ របជាជនជាសរចើន ដដលមនធាល បសធវើពលកមម បានាទ ប

យាាងឆបរហេសោយកងវេះអាហារបរទមភ នងការងហរហេកមល ង ។

កបងដណដកកាលទ ២ ទនេមយកាលកមពជារបជាធបសរយយ សនេះ ពកកមម ភបាល

ដដលោម នបទពសាធន បានោកេមព ធដដលមនអាចរទារទបាន សលើ របជាជន ១៧ សម

ា នងបគគលរគបរបសផសងសទៀរ ដដលសៅសរកាមបញជជ របេពកសគ កបងសោលបណងសធវើ

ឲយេសរមចបានសោលសៅដដលថាប កដក បានោកចេះ ។

វបរថកបងជរបកស

ទពរទ ២១៦ ដល ២១៩

កបងដកញជដ ១៩៧៦ មនការដបកបាកោប មយបានចាបសផឋើមកបងជរ ប.ក.ក រវាងអបក

ចងយកឆប ១៩៥១ ជាឆប កសណើ របកស នងអបកចងយកឆប ១៩៦០ ដដលជាសពលមន

េមជពសេេមយបានសកើរសឡើងកបងរកងភបសពញ របដហលជាតមបងហគ បរបេសរៀរណដម

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

។ េមជកជានពេចននពររបទន ប.ក.ក គសោក ដកវមេ នង សោក នន េន ដដល

មនទ កទនងជាមយបកសរបជាជន កបងដណដកកាលដដលបកសស េះេទរសរកាមឥទនពល

របេសរៀរណដមររវបានចាបលន សហើយររវសគសចាទរបកានពបទកផរជារ ។

សៅពាកកណដឋ លដរោ បាល ពរ បានចលកានរដណងារជាងម សហើយបាន

សចញផាយសលពសេេទនទេស វដឋ ទងបដវរថន បានរបារពនពធបណយបកសណើ រ

សលើកទ ១៦ របេបកស ។ សៅកបងឆប ១៩៧៥ មនអបកសទាេដរ ២០០ កបាសណដត េះ ដដល

បានចលរមកបងមជឈមណឍ លសនេះបាដនឋកបងឆប ១៩៧៦ ចននសនេះបានសកើនសឡើងដបដងគ

២២៥០ ក នង៥០០០ ក កបងឆប ១២៧៧ នងជាងមយមន កកបងឆប ១៩៧៨ ។

ដណដកកាលទ ៣ ទនយគេមយរបេកមពជារបជាធបសរយយ េទរសៅចស ល េះវបរថ

នសយាបាយ ដកញជដ ឆប ១៩៧៦ នងេនធរកថារបេ បាលពរ ១២ដសរកាយមកដដល

កបងស េះ បាលពរ បានរបកាេពអរទភជពរបេ ប.ក.ក ។ បាលពរ ដលងទកចរថសវៀរណដម

សោយកតថ មយចននដចជា ៖

សវៀរណដមចេះេននេញជដ េហរបរបរថការជាមយឡាវកបងឆប ១៩៧៧ កបងសោល

បណង សដើមផសឡាមពននកមពជា នងសដើមផបសងកើរសឡើងវញនវការររររតឥណឍ ចន ។

បាលពរ េងសយសៅសលើបកសកមមយនេឋសរៀរណដម អពការដដលសមដក បកសសនេះ

បានសមើលសរាលដលេមភជគដមរ អេរយៈសពលជាសរចើនមកសហើយស េះ ។

មនការរបយទនមយសហៀប នងចលកបងរបភជពសបើកចហកបងដសមា ១៩៧៥ សៅ

សពលកងទពដមរបានវាយរបហារសៅសលើសកាេះមយចនន ដដលសរៀរណដមបានកាន

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

កាបសៅ កបងឈងេមរទសេៀម សោយេងឃមថា នងដសណថើ មបានដដនដបានលេះ

កបងណៈសពលដដលសរៀរណដមកពងមនេនរងហគ មទផធកបង ។

សទាេះជាយាាងណដកសោយ សោយដងចាេនវកមល ងសធៀបរវាងរបសទេទាងពរ ជា

ដបង បាល ពរ បានពយយាមរកាទ កទនងលអជាមយសវៀរណដម ។ ដរកបងចស ល េះឆប

១៩៧៥ ដល ១៩៧៦ ការបានបាងរបេពកសគកបងការសបើកកចចចចារអពបញជា រពដដន ររវ

បានបដសេធសោយភជគដមរ ដដលបានទាមទារសរៀរណដមឲយសោរពកចចរពមសរពៀងជាញ

កយេមឋ ដដលពកសគសធវើជាមយ េសមឋច េហន កាលពទេសវរសរឆប ១៩៦០ ។

សរកាយមកសទៀរ ាទ នភជពកានដរេមគាម ញសឡើងខាល ងសោយ បាល ពរ នងេហ

សេវក មនជសនឿថា ជនជារដមរ ដដលរេសៅកបងរបសទេសវៀរណដម មនបណងផាភជជ ប

លនជាមយភបសពញ ។ សៅសដើមឆប ១៩៧៧ អាវធ រោបរសេវ នងេមភ រៈសយាធាយាាងសរចើន

េននកេ ន បបានហរចល ពចន េរមបផគរផគងដល កមពជារបជាធបសរយយ តមការសេបើ

េរបេបាល ពរ ។ កបងដកញជដ ឆប ១៩៧៧ បាល ពរបានរបកាេអរទភជពទន ប.ក.ក សៅ

កបងេននកថាអេរយៈរបាសមាង ផាយតមវឡភបសពញ សៅកបងឪកាេបសលើកទ ១៧ ទន

ការបសងកើរបកស ។ េននរកថាសនេះបសងកើរសឡើងអាចសរកាមការោបេងកររបេចន កបងសោល

បណងជាងបរេមភ រៈសយាធាដដលលនបានផឋលមកឲយបកស ប.ក.ក ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

កមពជារបជាធបសរយយដលរល

ទពរ ទ ២២២ ដល ២២៦

សៅចងឆប ១៩៧៧ សវៀរណដមបានសបើកយទន ការសយាធាមយរបឆងនងកមពជា

សោយកងពលចនន ១៤ បានសបើកវាយរបហារចលកបងទកដកមពជាចមង យ ៣២ គឡ ។

សៅេបាឋ ហទ ១ កបងឆប ១៩៧៨ កមពជាបានផទឋ ចទ កទនងការទរជាមយសវៀរណដម ។

សវៀរណដមររឡបសៅរបសទេលនវញ សោយបានចាបរបជាជនរាបពាន ក សៅជាមយ

កបងចសណដមរបជាជនទាងស េះ មនសមបញជជ ការវយសកមងមយរបរបេកមពជារបជាធបសរ

យយសៅជាមយផង ស េះ គហន ដេន ។

េភជពការណកានរចបករចបល ទាហានកមពជារបជាធបសរយយ ជាសរចើន កសៅ

ភមភជគបពាបានររចលកបងទរពសៅរចកសកានសៅឯរបសទេសវៀរណដម ។ កបងចសណដម

ទាហានទាងស េះមន ទាហានមប កស ម េះ សហង េរន បានសឡើងជារបធា ធបរទន

ាធារណរដឌរបជាមនរកមពជា ។

សៅទងងទ ២៥ ធប ១៩៧៨ កងទពសរៀរណដម ១ដេន បានសបើកយទនការដធមយសៅ

តមដសសររៀមចនន ។ សោយារ កងទព បាល ពរ បានរបមលផឋសៅភមភជគបពានង

នររនង កងទពសរៀរណដមរបមលផឋសៅភមភជគឥាន ដសចបេះ ការបាេះទងគចកបងរបភជពរច

រច ។

សៅទងងទ៧ មករា ១៩៧៩ របបកមពជារបជាធបសរយយបានសបាេះបងសចាលរកងភបសពញ

។ បាល ពរបានររសគចលនតមឧទនមភ គចរក នងមនរនថជានពេដទទសទៀរបានររសគចលន

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

តមរងសភលើង ។ របជាជនដមរ េមយកមពជារបជាធបសរយយ ជាេមយដដលសពារសពញសៅ

សោយសេចកឋទកខសវទ អសពើហងា នងសកាោហល ។ ពកសគសរបៀបរបដចេមយស េះសៅ

នងការរញជ យដផនដ សភលើងសចេះវាលសមម ឫ ពយេះេងឃរា ។

របសទេកមពជាបានេទរសៅកបងភជពវកវរជាសរចើនឆប មនថាេនរងហគ មសរៅរបសទេដរវា

មនទាងេនរងហគ មោប ឯងសទៀរផង ។ របជាជនដមរ បានរេសៅសរកាមាទ នការដពបាកនង

រងសរោេះរគបសពលសវោ ។ សៅសពលរបសទេបានសធវើការបដវរថនដអារកកមយ ។ ការាល ប

សៅចស ល េះដសមា ១៩៧៥ នង ដមករា ឆប ១៩៧៩ សហើយមនជវភជពរបកបសោយភជព

លបាកសៅរគបទកដនលង ។

ប ធ បពបានអាន ជពកសនេះសហើយ ញយលថារបសទេកមពជាគ ជារបសទេមយដដល

បានឆលងការរបបេងដររគប របសភទ មនថាសេរ , រាជានយម , នង កមមយនេថ ។ល។

បាដនឋរបបដដលសធវើឲយ របជាជនកមពជាភយខាល ច នងមនអាចបសភលចបានស េះ គរបបកមមយ

នេថ ដដលបានរគបរគងរបសទេកមពជាពដសមា ១៩៧៥ ដលដមករា ១៩៧៩ ស េះ

មនស ម េះថា របបកមពជារបជាធបសរយយ ។ សោកបាល ពរ បានអរអពរបសទេកមពជា

របាបសភញៀវបសទេ យកាល វថា កមពជាកពងាងេងគមនយម សោយមនយកនរណដសធវើជា

គរសឡើយ ។ បា ប នឆប ចងសរកាយរបសទេកមពជាបានផទល េបថរ របបពមយសៅរបបមយ

សផសងសទៀរ ដដលជាសហរសធវើឲយរបសទេកមពជាជប នបញជា ជាសរចើន ទាងដផបកនសយាបាយ

សេដឌកចច ជាពសេេជវភជពរបេរបជាជនយាាងខាល ង ។ សបើតមការយលស ើញរបេ ញ

បដវរថនមនសេធើរដររគបទកដនលងសៅសលើពភពសោក បាដនឋអវដដលចដលកស េះ គ បដវរថន

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

សៅកមពជា ១៩៧៩ ។ ពភពសោកមនការភជញ កសផអើលនងចលរមសាកាឋ យចសពាេះជវរ

របជាជនដមរដដលបានាល បរាបោន ក ។ តមមររបេញបដវរថនសនេះ សកើរសឡើង

សោយាររកមកមមយនេ សចេះសេធើរដចជា បាល ពរ , សៀវ េផន ជាសដើមដដលបានចង

កហងជា មយនងរោឌ ភបាល នង របជាជនរេសៅភបសពញ ។ ឆលងតមបទពសាធនទន

របវរថាសរេថ របលយពជាេនសនេះ បានបញជជ កសអាយអបកដក ដមរ នងរបជាជនដមរ ក

សដើរចលគនលងចាេដសចបេះសយើងជាដមរគរដរសចេះ អាណរសរេោញ របរមសលើកទកចរថ ោប ក

កាបេោបោប ឯងសដើមផអណដចរយៈសពលល ។

ជពកទ ១៣

របសទេកមពជាតងពឆប ១៩៧៩

ទពរទ ២២៧ ដល ២២៨

សបើេនជាសយើងចងយលពរបវរថាសរេថរបសទេកមពជាចាបតងពឆប ១៩៧៩ មក ។

សយើងនងជបរបទេះនវការលបាកជាសរចើនសោយសហរថា េមយសនេះពទានចបសៅសឡើយ ។

ដសចបេះ សហរការណចងសរកាយដដលសលើកមកនយាយកបងជពកសនេះ ជាសហរការណដដល

សកើរសឡើងកបងសពលដដលញបាទកពងបញច បសេៀវសៅសនេះ គមនដមនជាសហរការណឫ វបរថ

ដេខានអវមយ ដដលអាចចារទកជាកណរចងបញច បទនយគេមយមយសនេះ ។

បញជា មយសទៀរ គការវភជគពេមយសនេះសៅកបងរបវរថាសរេថដមរ ដរងដរវេះខារ

របភពឯការសដើម ។ របភពឯការដដលសយើងមន មនលកខណៈមនេវសកាេះកាយសទ

។ សគអាចយលស ើញអពទ កទនងការបរសទេរបសទេកមពជាសៅកបងឆប ១៩៧៩ ដល

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

១៩៩០ ថា ជាការពយយាមជាបនថប ធ បយាាងពររបាកដ សដើមផដេវងរកដសណដេះសរាយការ

ទរ ១ចសពាេះេនរងហគ មកបងសរេក សដើមផបសងកើររោឌ ភបាលដដលសធវើសឡើងសោយការរពមសរពៀង

ោប នងសរេបចាបសៅភបសពញ ១ នងសដើមផបញច បភជពឯសការបេរបសទេកមពជាសៅសលើ

ពភពសោក សទាេះជាការពយយាមទាងស េះរបកបសោយភជពសាម េះររង សោយភជពយល

េ ឫសោយភជពរបលរបាចខាល ងណដេកសោយ ។

ាធារណរដឌរបជាមនរកមពជាសៅដណដកកាលដបង

ទពរទ ២២៨ ដល ២៣១

សៅសដើមឆប ១៩៧៩ ជាសលើកដបងចាបតងពទេវរសរឆប ១៩៥០ មកដដលរបសទេ

កមពជាេទរសៅសរកាមការររររតរបេអណដចបរសទេ ។ សរកាយពបានកានកាបទរកង

ភបសពញភជល ម កងកមល ង សរៀរណដមបានបសងកើររោឌ ភបាលមយសៅកបងរបសទេកមពជា សោយ

ោកស ម េះថា ាធារណរដឌរបជាមនរកមពជា សហើយដដលតមការអេះអាងរបេសរៀរណដ

ម ជារោឌ ភបាលឯករាជយ ។

រោឌ ភបាលងមមយសនេះ បានេនយថា នងសោរពេទនមនេស រាបបញច លទាងសេរភជព

កបងការបសញចញមរ នងកបងការបសងកើរេមគម ដររោឌ ភបាលបានរបឆងនងអបក

នសយាបាយរបឆងដចរបបមនៗ ។

ប ធ បពការរបកាេរោឌ ភបាលមនបានមយដផង រោឌ ភបាលសនេះបានចេះហរទ

សលខាសលើេននេញជដ នងេហរបរបរថការជាមយរបសទេសវៀរណដម ។ ការកានកាប

របេសវៀរណដមសលើរបសទេកមពជា នងេមពននភជពរបេលនជាមយេហភជពេសរៀរ បាន

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

សធវើឲយចនងេមា សហើយកបានសបើកវាយរបហារដផបកសយាធាសៅសលើភមភជគខាងសជើងទន

របសទេសរៀរណដម ។

រកមរបឆងនង ាធារណរដឌរបជាមនរកមពជា

ទពរទ ២៣១ ដល ២៣៥

សៅចងឆប ១៩៧៩ ជរជនសភៀេលនបានផឋលទជរមកដលភជគចល រេរបឆង

សវៀរណដមមយចនន ។ ភជគដធ១ គសរកាមការដក របេអររ យករដឌមនរនថ េន

ាន ។ ភជគសនេះបានដេវងរកការោរទពបរសទេសដើមផសរៀបចាទ បនដមរសឡើងវញ នង

សដញសវៀរណដមសចញពកមពជា ។ បកសកមមយនេឋកមពជា បានបនថដសណើ រការសោយកបាង

ម ។ ឯគណៈរបរភកមពជារបជាធបសរយយ បានទទលអាេនៈសៅកបងអងគការេហរបជា

ជារ សោយមនចន នង អាសមរកជាអបកមនសចរ ោរទពសរកាយ ។

សៅកបងឆប ១៩៨៣ ដល ១៩៨៥ យទន ការដរហេដដលមនជាបនថប ធ បរបេកង

ទពសរៀរណដម នងកងទពាធារដឌរបជានរកមពជា បានបសណឋ ញកងទពរបេរកមចរមេះ

នងមនេសសៅកបងបនធករបេពកសគ ឲយចលសៅកបងរបសទេទងវញ រពមទាងបានកសមចចជរ

របេពកសគសទៀរផង ។ សៅសដើមទេសវរសរ ឆប ១៩៩០ កងកមល ងកមពជារបជាធបសរយយ

សៅដរជាការគរាមកដហងដធងនធងរមយដលរោឌ ភបាលរកងភបសពញដដដល ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

កាដកកងទពសរៀរណដម

ទពរទ ២៣៥ ដល ២៣៩

មនសពលដដលសវៀរណដម ដកកងទព រោឌ ភបាលទនរដឌកមពជាបានរបកាេការដក

ទរមងបនថប ធ បដដលមនរបជារបយភជពយាាងខាល ង ជាពសេេរកងភបសពញ ។ សៅកបង

សរៅរកងភបសពញ របភជពដដលសលចសចញពេមយស េះ នងសៅសពញទេវរសរឆប ១៩៩០

គជារបភជពបងហា ញពរបជាជនសៅរបន ជនបទដដលកានរករក មនេវមនេភជពម

មន នងទទលបានសេវាមនរគបរោន ។ ផធយពទផារងងរយាាងខាល ង រដឌកមពជាលនឯង

សេធើរដរោម នរបាកទាលដរសាេះ ។ សរបងការេរមបមា េនអគគេន រងយនថ នង

សទាចរកយានយនថ រាបពានសរគឿង គមនការផគរផគងមនរគបរោន ។

បញជា របសទេកមពជាជាសរចើនសៅសដើមទេវរសរឆប ១៩៩០ បានហរចលមកពសរៅ

របសទេ ។ សនេះរបដហលជាករណដដលដរងដរបានយលសរេបថា របេនសបើោម នការផទល េ

បថរដគហកកបងការោរទពបរសទេដលរដឌកមពជា នងរោឌ នភបាលសរៅសរេកសទស េះ បញជា

របដហលជាមនអាចសោេះសរាយបានសឡើយ ។

េមយអនតក នងេមយសរកាយអនតក

ទពរទ ២៣៩ ដល ២៤២

សេចកឋេងឃមទាងសនេះ បានកាល យជាការពរ សោយសេចកឋេសរមចចរថសធវើសឡើងសៅ

កបងេនបេទអនថរជារេឋកមពជាសៅទរកងបាា រេ កបងដរោ ឆប ១៩៩១ ។ ដផនការ

ដដលសគបានបសងកើរសឡើងសៅទរកងបាា រេ គបគគលកទនអងគការេហរបជាជារ ដដលររវ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

តមោនដលសពលមនការដកហរអាវធ នងការសបាេះទពតមភជគជាបសណដឋ េះអាេនប នង

ការសបាេះសឆប រជារសរជើេសរ ើេេភជធមមនញដ ។

អនតកបានចាបសផឋើមសបេកមមដដលមនចរមេះដផបក របកបសោយភជពសរេសមើសរេទម

រពមទាងរបកមសោយរបផបលមនលអ យាាងេពកសរេពន ។ តមទេសនៈរបេអនតក ការវ

វរថជាវជជមនសផសងសទៀរសៅកបងរយៈសពលស េះ រមមនមរភមនវរថនយាាងេានថទនជ

សៅសភៀេលនដមរ ជា៣ដេន ក មកពរបសទេទង នងការសបាេះសឆប រជារដដលបាន

របរពរថសៅតមការសរោងទកសៅដ កកកោ ឆប ១៩៩៣ ប ធ បពយទន ការចេះស ម េះសបាេះ

សឆប រដធសធង ដដលសរៀបចសឡើងសោយបគគលកអ.េ.ប ។

រដឌកមពជាមនរពមទទយកបរាជយសទ ។ សៅចងឆប ១៩៩៣ ការេរមបេរមលដ

ផយសរេយមយបានសកើរមនសឡើង ដដលកបងស េះ ហវន េនបច នងគណៈបកសរបេរបប

សនេះ គគណៈបកសរបជាជនកមពជា បានបសងកើររោឌ ភបាលចរមេះមយដដលមន យករដឌ

មនរនថ២ គរពេះអងគមច េ នសរារថម រណឫទន នង សោក ហនដេន ។ ប ធ បពកចចរបងដរបងដ

ាធ កសេធើររបេរពេះេសមថចរពេះ េហន សដើមផបញច លចល ដមររកហមសនេះឲយមកកបង

រគារ ដមរវញ ចល សនេះររវបានោកឲយសៅសរៅចាបកបងឆប ១៩៩៤ សហើយបកសពកជា

សរចើនពាន ករបេចល សនេះ បានមកចេះចលជាមយរោឌ ភបាល ។

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

អវានរបេដមររកហម

ទពរទ ២៤២ ដល ២៤៣

សៅកបងដេហា ឆប ១៩៩៦ សអៀង ារ ដដលជាអរររដឌមនរនថរកេងការបរសទេកមព

ជារបជាធបសរយយបានចេះចលជាមយរោឌ ភបាលភបសពញ ។ សអៀង ារ បានទទលការ

សលើកដលងសទាេពរពេះមហាកសររនងបានទទល ការអនញជដ រឲយរេសៅរបនទបាលន

េទរសៅភមភជគពាយពយ ជាមយបកសពកជាសរចើន កសទៀរ ។

កបងអឡងសពលស េះ ទាហានដមររកហមដដលសៅសេេេលបានដបកបាកោប ។ សម

ដក ដមនពរ គតមាក ជាសមបញជជ ការសយាធាដទរពដផសមប ក ។ បល ពរ ដដលមនជមងររវ

បានសគទកឲយសៅសោយដឡក ។

សៅដមង ឆប ១៩៩៧ សៅកបងកចចរបងដរបងមយសដើមផយកការររររតសឡើងវញ

អររជនផទឋ ចការរបសនេះបានបញជជ ឲយសគេមល ប េន សេន ដដលជាកមម ភបាលជានពេ

នង េហការដជរេទន សោយសចាទរបកានពបទរបរពរថអសពើកផរ ។

ពលរបហារឆប ១៩៩៧

ទពរទ ២៤៣ ដល ២៤៥

កបងអឡងឆប ១៩៩៦ ស េះកានដរមនេភជពធងនធងរសឡើងដងមសទៀរសោយារេ

សមថច ហន ដេន បានទទលយកពកដមររកហមររសចាលជរ បញច លសៅកបងកងទពជារ ។

រពរថការណឆប ១៩៩៧ បានសកើរសឡើងកបងសពលមយដដលទេសនៈពភពសោកមនអាច

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

ទទលយកបាន ។ របសទេមច េជនយមយចនន ដដលមនការរកេលរចសពាេះរពរថការណ

សនេះបានផទអ កជនយរបេលន ។

គណៈបកសរបឆងមនបានទទលការអនញជដ រឲយសរបើរបាេពរមនសអឡចររនច

នង សធវើយទន ការសៅតមជនបទសឡើយ ។ តមទេសនៈរបេអបកេសងករការណជារ នង

អនថរជារ ការសបាេះសឆប រសនេះបានរបរពរថសៅសោយសេរ នងយរថធម របដហលសោយារ

េសមថច ហន ដេន មនលទនភជពរគបរគងរបពននេនថេជាររបកបសោយរបេទនភជព ។

ចងទេវរសរទ ២០ កមននយថា របសទេកមពជាមនេនថភជពសឡើងវញ ។ ជាសលើកដបង

កបងបា ប ន ទេវរសរមកសនេះ រោឌ ភបាលដមរ មនពងដផអកសលើអបកឧបរទមភបរសទេដសលើេ

លបសទៀរសឡើយ ។ ផធយសៅវញ របសទេ កមពជាបានចលរមយាាងសពញសលញតមេមរទ

ភជពរបេលនកបងកចចការទនភមភជគអាេអាសគបយ ដដលលនររវបានោកឲយេទរយាាងឆង យ

ចាបតងពទទលបានឯករាជយមកស េះ ។

ប ធ បពបានអាន ជពកទ១៣ សនេះសហើយ ញបានដងថាសទាេះបជាមនការផទល េបថររោឌ

ភបាលងមកសោយ កមនដមរមយចននមនការមនសពញចរថនង ការផទល េបថរសនេះដដរ សរពាេះ

ការផទល េបថរសនេះមនគណេមផរថផង នងគណវបរថផង ។ មយាងសទៀរ សមសរៀនសនេះបាន

នយាយពរបវរថាសរេថមយដដលសធវើឲយរបជាជនដមររគបជានថាប កមនការចងចាមនសភលច

នវរពរថការណដសឃារសឃាសៅេមយដមររកហម ។ ញគរថា មនងមនេនថភជពដចេពវ

ទងងសនេះកមពជាបានឆលងការភជពជរចរយាាងសរចើន សេធើររាបមនអេ ។ សរកាយពទទលបាន

េនថភជពយាាងសពញសលញមក ញេងឃមថារបសទេកមពជានងមនសដើរសៅរកផលវេមយដមរ

ថនា កបរវតតសាសរតខមែរ ខែនាដោយដោកសាសរសាត ចារយ ាររមាណណា រា

នសត មលខម ចមវរៈ

រកហមវញស េះសទ សហើយេងឃមថាអបក នសយាបាយជ នសរកាយនងមនចសណេះដង

ចាេោេសហើយ ជាពសេេមននវឧរថមគរសេបហាជារ ។ េរបសេចកឋមក សទាេះបជា

សយើងបានជបនវវបរថសៅកបងរបសទេយាាងណដកសោយ កមនមនេសដមរអាចរេះរកនវ

មសធយបាយមយដរបសេើរសដើមផជាដសណដេះសរាយកបងនរវធចាបដដរ ។ សរកាយពេនរងហគ ម

សៅកបងរបសទេររវបានបញច ប រោឌ ភបាលកបានបសងកើរនវភជពេមផរេបាយដលរបសទេ

រហរដលេពវទងងសនេះ ។