438
P ONTIFICIA U NIVERSIDAD DE LA S ANTA C RUZ FACULTAD DE D ERECHO C ANÓNICO ANTONIO J. GARCÍA-BERBEL MOLINA LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CC. 1133-1141) Tesis de Doctorado dirigida por: Prof. Dr. MIGUEL ÁNGEL ORTIZ ROMA 2003

Tesis doctoral

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Tesis doctoral

PO NTI FI CIA UNIV ERS IDAD D E LA SA NTA CRU Z

FA C U LTA D D E DE R E C H O CA N Ó N I C O

ANTONIO J. GARCÍA­BERBEL MOLINA

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO

EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CC. 1133-1141)

Tesis de Doctorado dirigida por:

Prof. Dr. MIGUEL ÁNGEL ORTIZ

ROMA 2003

Page 2: Tesis doctoral
Page 3: Tesis doctoral

ÍNDICE

ABREVIATURAS .................................................................................................... XI

INTRODUCCIÓN .....................................................................................................1

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS DE LA CODIFICACIÓN DE LOS CÁNONES SOBRE LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN EL CÓDIGO DE 1917 ................................................................................................................................7

A. LA DIVISIÓN DE MATERIAS Y SU ASIGNACIÓN............................................................... 7

1. Introducción. .................................................................................................................. 7

2. La convalidación del matrimonio en el «Index materiarum codicis iuris canonici». ......................................................................................................................... 9

3. Los «Postulata Episcoporum» sobre la convalidación del matrimonio. .............. 16 a) «Postulata Episcoporum»...................................................................................... 16 b) «Appendix ad Postulata Episcoporum».............................................................. 27 c) «Animadversiones Episcoporum»....................................................................... 30

4. La asignación de materias a Consultores y Colaboradores.................................... 31 a) Julius De Decker..................................................................................................... 35 b) Dominicus Palmieri. .............................................................................................. 38 c) Dr. Hugo Laemmer. .............................................................................................. 40

B. LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA LEGISLACIÓN PRECODICIAL........ 42

C. EL VOTO DE JULIUS DE BECKER SOBRE LA CONVALIDACIÓN DEL

MATRIMONIO. ..................................................................................................................... 49

Page 4: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) IV

1. Presentación del voto. ................................................................................................. 49

2. Convalidación del matrimonio nulo por vicios del consentimiento. Canon I.......................................................................................................................... 50 a) Requisitos objetivo y subjetivo. ............................................................................ 51 b) La renovación del consentimiento....................................................................... 53 c) La perseverancia del consentimiento. ................................................................. 55 d) Convalidación del matrimonio nulo por vicio oculto....................................... 56 e) Convalidación del matrimonio nulo por vicio público..................................... 57 f) Fuentes..................................................................................................................... 58

3. Convalidación del matrimonio nulo por defecto de forma. Canon II. ............... 59

4. Convalidación del matrimonio nulo contraído entre sujetos jurídicamente inhábiles. Cánones III, IV y V.................................................................................... 60 a) Requisito objetivo de la convalidación................................................................62 b) Requisito subjetivo de la convalidación. ............................................................. 62 c) Forma de renovar el consentimiento. ................................................................. 64

5. La sanación en la raíz. Canon VI............................................................................... 65

6. Valoración del voto de Julius De Becker.................................................................. 68

D. EL VOTO DE DOMINICUS PALMIERI SOBRE LA CONVALIDACIÓN DEL

MATRIMONIO. ..................................................................................................................... 70

1. Presentación del voto. ................................................................................................. 70

2. La noción del Número 1............................................................................................. 70

3. Convalidación del matrimonio nulo por vicios del consentimiento. Número 2. ..................................................................................................................... 73

4. Convalidación del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes. Números 3, 4, 5 y 6. .................................................................................................... 77

5. Convalidación del matrimonio nulo por defecto de forma. Números 7 y 8. ................................................................................................................................... 79

6. Valoración del voto de Dominicus Palmieri. ........................................................... 80

Page 5: Tesis doctoral

ÍNDICE V

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES ...............................................................................................................83

A. CONSULTAS PARCIALES Y ELABORACIÓN DE LOS ESQUEMAS SOBRE EL CAP. XI «DE REVALIDATIONE MATRIMONII». ....................................................................... 83

1. Introducción. ................................................................................................................ 83

2. Las «Consultas Parciales». ........................................................................................... 84

3. «Esquemas». .................................................................................................................. 85

B. EL PRIMER ESQUEMA (ESQUEMA A) «DE MATRIMONIO REVALIDATIONE»........... 86

1. Convalidación del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes. ................... 87

2. La renovación del consentimiento. ........................................................................... 89

3. Convalidación automática o tácita............................................................................. 95

4. Convalidación del matrimonio nulo por vicios del consentimiento. ................... 99

5. Convalidación del matrimonio nulo por defecto de forma.................................104

6. La sanación en la raíz. ...............................................................................................105

C. LA CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906. EL ESQUEMA B «DE

MATRIMONII CONVALIDATIONE». ................................................................................107

D. LA CONSULTA PARCIAL DEL 15 DE FEBRERO DE 1906. ...........................................115

E. LA CONSULTA PARCIAL DEL 1 DE MARZO DE 1906. EL ESQUEMA C «DE

MATRIMONII CONVALIDATIONE». ................................................................................119

F. LA CONSULTA PARCIAL DEL 5 DE ABRIL DE 1906. EL ESQUEMA D «DE

MATRIMONII CONVALIDATIONE». ................................................................................123

G. EVOLUCIÓN COMPARATIVA DE LOS CÁNONES SOBRE LA CONVALIDACIÓN........128

1. Art.I. La convalidación del matrimonio. ................................................................128 a) El cambio de nombre. .........................................................................................128 b) Matrimonio nulo por impedimento dirimente. ...............................................129 c) La renovación del consentimiento.....................................................................130 d) Forma de renovar el consentimiento. ...............................................................132 e) Forma de dispensar el impedimento.................................................................133 f) Matrimonio nulo por defecto de consentimiento. ..........................................134 g) Matrimonio nulo por defecto de forma. ..........................................................135

Page 6: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) VI

2. Art. II. La sanación en la raíz...................................................................................136 a) La definición. ........................................................................................................136 b) La «fictio iuris» y los efectos retroactivos. ........................................................138 c) Sanación en la raíz y vicios del consentimiento...............................................140 d) Sanación en la raíz e impedimentos de derecho divino o de derecho

natural. ...................................................................................................................141 e) Potestad para conceder la sanación en la raíz..................................................142

CAPÍTULO III. LA CONSULTA GENERAL, LOS ESQUEMAS FINALES Y LA REDACCIÓN DEFINITIVA DE LOS CÁNONES DEL CAP. XI «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE» DEL CIC DE 1917 ....................................................................................................................145

A. DESARROLLO DE LA CONSULTA GENERAL: LAS «ANIMADVERSIONES

CONSULTORUM» AL CAP. XI «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE»....................145

1. Canon 57. Convalidación del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes. ...................................................................................................................146

2. Canon 58. La renovación del consentimiento. ......................................................147

3. Canon 59. Forma de renovar el consentimiento...................................................147

4. Canon 60. Convalidación del matrimonio nulo por vicios del consentimiento. ..........................................................................................................149

5. Canon 61. Convalidación del matrimonio nulo por defecto de forma. ............152

6. Canon 62. La sanación en la raíz. ............................................................................153

7. Canon 63. Sanación en la raíz del matrimonio nulo por impedimentos de derecho positivo, por defecto de forma y por impedimentos de derecho natural o divino...........................................................................................................157

8. Canon 64. Sanación en la raíz del matrimonio nulo por defecto de consentimiento. ..........................................................................................................164

9. Canon 65. Potestad para conceder la sanación en la raíz. ...................................164

B. CUADRO SINÓPTICO DE LAS «ANIMADVERSIONES CONSULTORUM»....................165

C. LAS «CONGREGACIONES PARTICULARES DE CARDENALES». ................................167

Page 7: Tesis doctoral

ÍNDICE VII

1. La «Congregación Particular» del 18 de junio de 1906 y su resultado: el Esquema E «De Matrimonii Convalidatione». ......................................................167

2. La «Congregación Particular» del 6 de agosto de 1906 y su resultado: el Esquema F «De Matrimonii Convalidatione». ......................................................177

3. El Esquema G «De Matrimonii Convalidatione». ................................................186

D. LAS «ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM». ................................................................191

1. Cánones 412 y 414. Convalidación del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes..........................................................................................194 a) Canon 412. ............................................................................................................194 b) Canon 414. ............................................................................................................197

2. Canon. 413. La renovación del consentimiento. ...................................................199

3. Canon 415. Convalidación del matrimonio nulo por vicios del consentimiento. ..........................................................................................................201

4. Canon 416. Convalidación del matrimonio nulo por defecto de forma. ..........201

5. Cánones 417­420. La sanación en la raíz. ..............................................................202 a) Canon 417. ............................................................................................................202 b) Canon 418. ............................................................................................................204 c) Canon 419. ............................................................................................................205 d) Canon 420. ............................................................................................................205

E. CUADRO SINÓPTICO DE LAS «ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM».......................206

F. ÚLTIMOS ESQUEMAS.......................................................................................................208

1. Del Esquema G (1913) al Esquema H (1914).......................................................208

2. Del Esquema H (1914) al Esquema I (1916). .......................................................211

3. Del Esquema I (1916) a la redacción definitiva. ...................................................213

4. El sistema de convalidación configurado en el código de 1917. ........................216 a) Art. I. Convalidación simple. Cann. 1133­1137. .............................................216 b) Art. II. Sanación en la raíz. Cann. 1138­1141..................................................218

G. LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LOS CÁNONES DE LOS

CÓDIGOS DE 1917 Y 1983. .............................................................................................219

Page 8: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) VIII

CONCLUSIONES..................................................................................................223

APÉNDICE DOCUMENTAL. DOCUMENTOS DEL ARCHIVO SECRETO VATICANO ........................................................................................231

DOCUMENTO 1. VOTO DE JULIUS DE BECKER. .............................................................233

DOCUMENTO 2. VOTO DE DOMINICUS PALMIERI. ........................................................241

DOCUMENTO 3. «POSTULATA EPISCOPORUM»................................................................245

DOCUMENTO 4. «APPENDIX AD POSTULATA EPISCOPORUM».....................................249

DOCUMENTO 5. ESQUEMA A «DE MATRIMONII REVALIDATIONE». ..........................251

DOCUMENTO 6. ACTA DE LA CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906........255

DOCUMENTO 7. ESQUEMA B «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE»........................259

DOCUMENTO 8. ACTA DE LA CONSULTA PARCIAL 15 DE FEBRERO DE 1906............263

DOCUMENTO 9. ACTA DE LA CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906. ..........267

DOCUMENTO 10. ESQUEMA C «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE»......................269

DOCUMENTO 11. ACTA DE LA CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906............273

DOCUMENTO 12. ESQUEMA D «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE». ....................275

DOCUMENTO 13. ACTA DE LA CONGREGACIÓN ESPECIAL DE 30 DE ABRIL DE

1906....................................................................................................................................279

DOCUMENTO 14. ACTA DE LA CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 21 DE MAYO

DE 1906. ............................................................................................................................283

DOCUMENTO 15. ACTA DE LA CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO

DE 1906. ............................................................................................................................289

DOCUMENTO 16. ACTA DE LA CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 2 DE JULIO

DE 1906. ............................................................................................................................291

DOCUMENTO 17. ESQUEMA E «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE»......................295

DOCUMENTO 18. ACTA DE LA CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 6 DE

AGOSTO DE 1906. ............................................................................................................299

Page 9: Tesis doctoral

ÍNDICE IX

DOCUMENTO 19. ESQUEMA F «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE». .....................301

DOCUMENTO 20. ESQUEMA G «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE». ....................305

DOCUMENTO 21. «ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM», Ó «RIASUNTO DELLE

OSSERVAZIONE DEI VESCOVI E SUPERIORI»..............................................................309

DOCUMENTO 22. «ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM»...............................................313

DOCUMENTO 23. ESQUEMA H «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE». ....................319

DOCUMENTO 24. ESQUEMA I «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE». ......................323

DOCUMENTO 25. CAPÍTULO XI «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE» EN EL

CODEX IURIS CANONICI DE 1917.................................................................................327

DOCUMENTO 26. TRADUCCIÓN OFICIAL NO PUBLICADA DE 1929.............................331

DOCUMENTO 27. ITER REDACCIONAL DE LOS CÁNONES SOBRE LA

CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO DEL CODEX IURIS CANONICI DE 1917. .....335

1. Iter redaccional del canon 1133...............................................................................335

2. Iter redaccional del canon 1134...............................................................................341

3. Iter redaccional del canon 1135...............................................................................345

4. Iter redaccional del canon 1136...............................................................................353

5. Iter redaccional del canon 1137...............................................................................359

6. Iter redaccional del canon 1138...............................................................................363

7. Iter redaccional del canon 1139...............................................................................373

8. Iter redaccional del canon 1140...............................................................................381

9. Iter redaccional del canon 1141...............................................................................385

DOCUMENTO 28. CUADRO SINÓPTICO DE LOS ESQUEMAS PREVIOS A LA

CONSULTA GENERAL. ....................................................................................................389

DOCUMENTO 29. CUADRO SINÓPTICO DE LOS ESQUEMAS POSTERIORES A LA

CONSULTA GENERAL. ....................................................................................................397

DOCUMENTO 30. CUADRO SINÓPTICO DE LAS ANOTACIONES A LOS CÁNONES

DEL CAP. XI «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE». ...............................................403

Page 10: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) X

BIBLIOGRAFÍA.....................................................................................................413

I. FUENTES..............................................................................................................................413

II. DOCUMENTOS DEL ASV ................................................................................................415

III. AUTORES ..........................................................................................................................419

IV. OTRAS OBRAS...................................................................................................................426

Page 11: Tesis doctoral

XI

ABREVIATURAS

AAS Acta Apostolicae Sedis

art. artículo

ASS Acta Sanctae Sedis

ASV Archivo Secreto Vaticano

can./cann. canon/cánones

cap. Capítulo

Codex Codex Iuris Canonici

Cod. Código

Corpus Corpus Iuris Canonici

CIC’17 Codex Iuris Canonici 1917

CIC’83 Codex Iuris Canonici 1983

lib. libro

o. c. obra citada

scat./scatola caja

tit. Título

Vid. Véase

Page 12: Tesis doctoral
Page 13: Tesis doctoral

INTRODUCCIÓN

El estudio de un instituto jurídico suele comenzarse refiriendo su génesis legislativa porque cuanto más se abunda en ese proceso y más detalles se descubren, mayor es también la comprensión de la dimensión de justicia que pueden contener las leyes positivas. Es común esta práctica en la doctrina canónica sobre todo si el objeto de la investigación son las normas del código actualmente vigente, pues el acceso a las fuentes está facilitado por la publicación de la mayoría de los documentos que justifican esas normas.

Sin embargo, los tratadistas del siglo XX que elaboraron sus trabajos sobre la base del primer código de derecho canónico de la historia de la Iglesia no dispusieron de un valioso material como son los documentos utilizados durante su elaboración, a causa del secreto pontificio al que estaban sometidos.

En esta investigación nos proponemos abordar el iter de elaboración de los cánones sobre la convalidación del matrimonio en el código de 1917. La actualidad de nuestro trabajo se comprende mejor a la luz de las palabras del Papa Juan Pablo II es su reciente discurso al Tribunal de la Rota Romana, en enero de 2002. Las consideraciones del Romano Pontífice nos sirven como marco de presentación de nuestro estudio, pues señalan el relieve y trascendencia de esta institución canónica:

“Cuando se considera la función del derecho en las crisis matrimoniales, con demasiada frecuencia se piensa casi exclusivamente en los procesos que sancionan la nulidad matrimonial o la disolución del vínculo. Esta mentalidad se extiende a veces también al derecho canónico, que aparece así como el camino para encontrar soluciones de conciencia a los problemas matrimoniales de los fieles. Esto tiene parte de verdad, pero esas posibles soluciones se deben examinar de modo que la indisolubilidad del vínculo, cuando resulte contraído válidamente, se siga

Page 14: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 2

salvaguardando. Más aún, la actitud de la Iglesia es favorable a convalidar, si es posible, los matrimonios nulos (cf. Código de derecho canónico, c. 1676; Código de cánones de las Iglesias orientales, c. 1362). Es verdad que la declaración de nulidad matrimonial, según la verdad adquirida a través del proceso legítimo, devuelve la paz a las conciencias, pero esa declaración ­y lo mismo vale para la disolución del matrimonio rato y no consumado y para el privilegio de la fe­ debe presentarse y actuarse en un ámbito eclesial profundamente a favor del matrimonio indisoluble y de la familia fundada en él. Los esposos mismos deben ser los primeros en comprender que sólo en la búsqueda leal de la verdad se encuentra su verdadero bien, sin excluir a priori la posible convalidación de una unión que, aun sin ser todavía matrimonial, contiene elementos de bien, para ellos y para los hijos, que se han de valorar atentamente en conciencia antes de tomar una decisión diferente”1.

La doctrina canónica ha dedicado atención al estudio de la convalidación del matrimonio, entendida tradicionalmente como una de las posibles soluciones pastorales para un matrimonio que se presume nulo. Sin embargo, la génesis de la primera codificación de esta figura jurídica aún no ha sido abordada por los estudiosos del derecho matrimonial ni de la historia del derecho canónico.

La finalidad que nos proponemos con este trabajo es presentar las fuentes inmediatas de la primera codificación, sacando a la luz un material hasta ahora inédito como son algunos documentos que sirvieron para la elaboración del primer código de derecho canónico de la Iglesia. Por tanto, el objeto de nuestro estudio está circunscrito cronológicamente a este periodo histórico de la primera codificación, y el trabajo se fundamenta sobre los antedichos documentos.

Hemos aprendido cómo se debe afrontar la investigación del iter redaccional de las normas que regulan un instituto jurídico-canónico en otras tesis doctorales y monografías que ­tras la apertura a los investigadores de los fondos del ASV correspondientes a los pontificados de Pío X y Benedicto XV­ han sido ya realizadas y publicadas sobre el código de 1917. Abordamos el estudio de la convalidación del matrimonio tratando de asimilar el método de nuestros predecesores, que están convenientemente citados en la bibliografía.

Nuestra investigación se desenvuelve, fundamentalmente, apoyándonos sobre los dos ejes antes mencionados: la bibliografía publicada hasta el momento sobre el proceso codificador del código pio­benedictino, y el material inédito que se halla en el ASV.

1 JUAN PABLO II, Discurso a la Rota Romana, 28 de enero de 2002, AAS 94 (2002), núm. 6,

pp. 343-344.

Page 15: Tesis doctoral

INTRODUCCIÓN 3

Iniciamos la búsqueda en el ASV por aquellas cajas ­scatole­ que guardan los trabajos preparatorios, tratando de individuar toda la documentación que directa o indirectamente se relacionara con la convalidación del matrimonio. Continuamos en aquellas otras en las que se encuentran votos, esquemas y los documentos referidos a De convalidatione matrimonii.

En el apéndice documental reproducimos la documentación que se conserva en el ASV relativa al iter redaccional de los cánones sobre la convalidación del matrimonio en el código de 1917. Después de haber trabajado en el ASV consultando el ingente material que allí hay, hemos comprobado personalmente –parafraseando a Orlandis- que el estudioso de Humanidades que no haya investigado en el Archivo Secreto Vaticano no puede hacerse idea de lo que sea el lugar ideal para el trabajo científico2. Nos fueron de gran utilidad las microfilmaciones de algunos documentos del ASV que se pueden consultar en la Biblioteca de la Universidad de la Santa Cruz gracias a la colaboración que presta el Instituto de Derecho Europeo Clásico.

En la última etapa del trabajo procuramos ordenar, analizar y sistematizar todo el material que ya habíamos recopilado. Las páginas que presentamos son el resultado inmediato de esta fase. Por tanto, el tipo de investigación que hemos realizado nos impuso el método: histórico­jurídico, ajustándonos siempre a la cronología y a las distintas etapas del proceso de codificación.

Dividimos el trabajo en tres partes o capítulos, que responden a las premisas señaladas anteriormente. Después de reunir la documentación, nos fijamos en un momento especialmente significativo de la codificación que nos pudiera servir como punto de referencia para distinguir y delimitar periodos de trabajo. La fecha elegida fue la Consulta General. Por la propia dinámica de los trabajos de la codificación nos vimos obligados a buscar y ordenar otros documentos ­votos, esquemas y actas­ relativos a materias conexas con el objeto de nuestro estudio. Se trata concretamente de los Cap. VI «De consensu», el Cap. VII «De forma matrimonii» (del que no existen votos en las cajas del ASV) y los Caps. II, IV y V sobre impedimentos, todos dentro del Título VII del Libro III. Al someter a examen en las Consultas Parciales de Consultores o en las Congregaciones Particulares de Cardenales los esquemas de las antedichas materias se discutió también sobre la convalidación.

2 Vid. J. ORLANDIS, Memorias de Roma en guerra (1942-1945), Rialp, Madrid 1992, p. 43.

Page 16: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 4

No nos hemos entretenido estudiando con detalle estas materias, fundamentalmente porque en buena medida han sido ya objeto de estudio en otros trabajos realizados o en vías de realización, y porque nos impediría abordar con profundidad nuestro tema. Incluimos en el Apéndice documental algunas actas que hasta ahora no habían sido publicadas por los autores que citamos en la bibliografía y que reflejan discusiones sobre la convalidación del matrimonio con ocasión del examen de algunos esquemas de estas materias conexas.

En el primer capítulo nos detenemos en los trabajos preparatorios de la codificación. Comenzamos por la ubicación sistemática de la convalidación en el «index materiarum»; recogemos las intervenciones y sugerencias del episcopado mundial (recogidas en los «Postulata»), estudiamos la asignación de materias a los Consultores que elaboraron los votos, y, por último, presentamos los votos que Julius de Becker y Dominicus Palmieri redactaron para el futuro código.

A partir de los votos surgió un primer esquema. Este momento señala un primer hito importante en la codificación de nuestra materia. Por esta razón, dedicamos un capítulo a la presentación y estudio de los primeros cuatro esquemas que fueron realizados en la que denominamos primera fase de la codificación (1904­1906). Gracias a las actas, o verbali, de las Consultas Parciales de la Comisión Especial de Consultores podemos reconstruir fielmente el iter de elaboración de cada uno de los cánones en los diversos esquemas ­aunque también existen modificaciones sobre las que no hemos encontrado justificación documental­. Estos esquemas los reproducimos en el apéndice documental.

El comienzo del segundo periodo de la codificación coincide con la Consulta General; comenzamos el tercer capítulo estudiando su desarrollo. La documentación sobre esta época (1906­1917), en cuanto al objeto de nuestra investigación, es muy completa. De esta fase hemos localizado dos actas de dos reuniones de Congregaciones Particulares de Cardenales (de las que surgirían los Esquemas E y F). Los documentos que permitieron seguir el iter de elaboración del Cap. XI a partir del Esquema F fueron los propios esquemas y las anotaciones del Cardenal Gasparri en los distintos proyectos o borradores. En este periodo estudiamos los cinco esquemas previos a la redacción definitiva que quedó incorporada en el código.

En el apéndice documental se ofrece la mayor parte de la documentación que hemos utilizado para realizar este trabajo. Las erratas que hemos encontrado (en los votos y actas) las transcribimos corregidas. Hemos procurado que las conclusiones de nuestro estudio encuentren su justificación en esos documentos. La documentación del ASV la citamos según dispone el artículo 20 del

Page 17: Tesis doctoral

INTRODUCCIÓN 5

Reglamento para los estudiosos3. En la bibliografía sólo señalamos las cajas en las que efectivamente hemos encontrado documentos relacionados con el Cap. XI del Tit. VII del Libro III, aunque revisamos la documentación de muchas otras cajas.

Esperamos haber contribuido en alguna medida a una de las líneas de investigación de las áreas de trabajo de Historia del Derecho y de Derecho Matrimonial de la Universidad de la Santa Cruz, aunque sólo haya sido ordenando unos valiosos documentos localizados en uno de los mejores archivos del mundo.

Terminamos esta presentación agradeciendo al Gran Canciller de la Universidad, Mons. Javier Echevarría, a los profesores Don Miguel Ángel Ortíz –director de este trabajo- y Don Enrique de León –correlator-, y a todo el claustro de profesores de la Facultad de Derecho Canónico la formación que he recibido durante estos años. Agradezco también al P. Sergio Pagano, Prefecto del Archivo Secreto Vaticano, el permiso que me concedió para acceder a los fondos donde se custodia la documentación que hemos utilizado.

3 Índice de los Fondos y relativos instrumentos de descripción e investigación, Archivo Secreto Vaticano,

Ciudad del Vaticano 2002, p. 25.

Page 18: Tesis doctoral
Page 19: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS DE LA CODIFICACIÓN DE LOS CÁNONES SOBRE LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN EL CÓDIGO DE 1917

A. LA DIVISIÓN DE MATERIAS Y SU ASIGNACIÓN.

1. Introducción.

La primera codificación del derecho de la Iglesia ha sido estudiada con detalle por la historiografía jurídica, sobre todo en los últimos años4; evitaremos repetir lo

4 Una manifestación evidente es el número de tesis doctorales y monografías publicadas tras

la apertura del Fondo Commissione cod. Diritto Canonico, del ASV. Entre otras, vid., G.

Posada, El concepto de potestad delegada en la codificación de 1917, Roma 1987; J. P. Ruisánchez

Capelastegui, La potestad de orden en la codificación de 1917, Roma, 1989; E. De León, Partes

procesales y apelación en el proceso de nulidad matrimonial. Estudio histórico crítico de la codificación de

Page 20: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 8

que ya ha sido publicado por la doctrina con más detalle sobre los prolegómenos, antecedentes, preparativos y aspectos organizativos de la codificación de 19175, y sólo presentaremos en este trabajo aquellos acontecimientos y fechas que entendemos más relevantes para nuestro estudio.

Como es sabido, los antecedentes inmediatos de la gran reforma del derecho canónico que se llevó a cabo con el Código de 1917 pueden situarse en la época del periodo preparatorio del Concilio Vaticano I6. Pío X, años después, se encargó de poner en marcha el proyecto, anunciándolo con el Motu Proprio Arduum sane Munus7, promulgado con fecha 19 de marzo de 1904. Con esta norma quedó

1917, Roma, 1989; J. Navarrete Murría, Prueba, actos conclusivos y proceso documental en la

codificación de 1917, Roma 1990; P. Gefaell Chamocín, El régimen de potestad delegada de

jurisdicción en la codificación de 1917, Roma 1991; S. Sagastibelza Lugo, El derecho de asociación del

fiel durante el proceso de elaboración del Código de 1917, Roma 1993; J. Chapa Imaz, Las asociaciones

“in specie” durante el proceso de codificación del código de 1917, Roma 1994; M. A. Cercas Rueda, El

“favor matrimonii” en los procesos codificadores de 1917 y 1983: iter redaccional, Roma 1997; J.

Cárdenas del Carre, El iter del canon 1012 en la codificación de 1917, Roma 1997; D. Cirrincione

Scaiola, La inclusión del requisito de la participación en la potestad en el canon 145 del CIC 1917,

Roma 1997; M. A. Cordeiro de Lima, Iter redacional do cânon 1013 na codificacao de 1917, Roma

1998; S. Martín Andrés, La manifestación externa del consentimiento matrimonial en la codificación de

1917, Roma 1999; A. Montes García, “Favor fidei” y matrimonio en la codificación del CIC 1917,

Roma 1999; L. Prados Rivera, La separación de los cónyuges en el Código de 1917, Roma 2002; J. J.

Bello González, Los procedimientos administrativos en la codificación de 1917, Roma 2002 5 Un estudio sobre la primera codificación se encuentra en J. Llobell, E De León, J.

Navarrete, Il libro “de processibus” nella codificazione del 1917 studi e documenti, vol I, Cenni storici

sulla codificaczione. “De iudiciis in genere”. Il processo contenzioso ordinario e sommario. Il processo di

nullitá del matrimonio, Giuffré Editore, Milano 1999, pp. 17-81. 6 Vid. S. Kuttner, El Código de Derecho Canonico en la historia, Consejo Superior de

Investigaciones Científicas, Instituto San Raimundo de Peñafort, REDC 68 (1968), p. 303.

Vid., además, el elenco bibliográfico aportado sobre los antecedentes de la codificación

canónica por J. Llobell, E De León, J. Navarrete, Il libro “de processibus”..., o. c., p. 18, nota 2;

vid. P. Card. Gasparri, Storia della Codificazione del diritto canonico per la Chiesa latina, en Acta

Congressus Iuridici Internationalis VII Saeculo a decretalibus Gregorii IX et XIV a Codice

Iustiniano promulgatis, Romae 12-17 novembris 1934, Pontificium Institutum Utriusque

Iuris, 1937, pp. 4-10. 7 ASS, vol. XXXVI, (1903-4), pp. 549-551.

Page 21: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 9

constituida la Pontificia Comisión para la Codificación del Derecho Canónico, que fue presidida por el propio Papa, y compuesta por otros 16 cardenales. Trabajó como Secretario de la antedicha Comisión el Cardenal Pietro Gasparri. Además, fueron nombrados los primeros Consultores, actuando también Gasparri como Presidente de la Comisión de Consultores.

Con posterioridad, el 11 de abril, fue aprobado el Reglamento de la Pontificia Comisión para la Codificación del Derecho Canónico8 que regulaba el sistema de trabajo en las comisiones y subcomisiones y estableció las normas para la elaboración de los votos que serían asignados a los diversos Consultores.

En esta fase inicial de la codificación se tomó la decisión de preparar un índice sistemático de todas las materias que se deberían estudiar para la elaboración del futuro código. El index constituye el primer proyecto de agrupación sistemático­canónica de las materias que debía contener el Codex9. El índice de materias surgió como resultado de los trabajos de la Comisión de Consultores, aunque fue el Congreso de Cardenales ­con la presencia del Papa­ quien procedió a su aprobación definitiva10.

2. La convalidación del matrimonio en el «Index materiarum codicis iuris canonici».

Comenzaremos el estudio de la convalidación del matrimonio en el iter redaccional de los cánones del Código de 1917 analizando el tratamiento que los Consultores dieron a este instituto en los diversos esquemas del Index materiarum11.

8 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 3. El texto completo publicado se puede

consultar en J. Llobell, E De León, J. Navarrete, Il libro “de processibus”..., o. c., pp. 287-289. 9 Vid. carta de Gasparri a los Cardenales Ferrara, Gennari, Vives y Tutó, Cavagnis de fecha

31 de marzo de 1904. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1.; Vid. S. Kuttner,

El Código ..., o. c., p. 304, nota 12. 10 Vid. J. Llobell, E De León, J. Navarrete, Il libro “de processibus”..., o. c., p. 42. 11 En el ASV Fondo Commissione Riforma Cod. Diritto Canonico, scat. 1 y 2, se contiene el

material manuscrito e impreso gracias al cual se puede reconstruir el iter de elaboración del

Indice de materias. “La genessi dello schema della divisione delle materie sarebbe stato

approvato dal Pontefice (26 e 28 giugno 1904) e servito per affidare la stesura dei primi voti

Page 22: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 10

La primera reunión general de Consultores tuvo lugar el día 17 de abril de 190412. Previamente, cada uno había recibido una propuesta con las materias que debía contener el futuro código. El día 17 la discusión giraba en torno a la división

ai diversi consultori fu la seguente. La lettera Perlegisti, inviata da Gasparri alle Università il 6

aprile 1904, conteneva una prima generica divisione. Infatti, vi era una “Parte generale”, in

cui erano previsti quattro argomenti: a) de Summa Trinitate et fide catholica, b) de

Constitutionibus, c) de Consuetudine, y d) de Rescriptis; e cinque libri di cui era indicato solo il

titolo, senza alcun sviluppo del loro contenuto: Liber I (de Personis), Liber II (de Sacramentis),

Liber III (de Rebus et Locis sacris), Liber IV (de delictis et poenis) e Liber V (de Iudiciis). Questa

prima divisione, indicata dalla lettera Perlegisti fu trasmessa anche ai consultori affinchè

suggerissero critiche a tale progetto e il contenuto dei singoli libri. Infatti, vi sono, ad. es., i

voti manoscritti di Benedetti (15 aprile 1904), De Lai (17 aprile 1904), De Montel (17 aprile

1904), Latini (22 aprile 1904, dattiloscritto), Bucceroni (24 aprile 1904), De Luca e Lega

(senza data), ecc. Nella sessione del 17 aprile, Gasparri, in qualità di Presidente della

commissione, propose come schema di lavoro una “parte generale o preliminare” che

avrebbe ricompreso de summa Trinitate et Fide catholica, de costitutionibus, de consuetudine y de

rescriptis; y después, una “parte especial” dividida en cuatro libros: Libro 1, de personis; Libro

2, de rebus; Libro 3, de iudiciis; Libro 4, de delictis et poenis. Sulla base dei menzionati voti scritti

dei consultori e dei suggerimenti avanzati durante l’adunanza generale del 17 aprile fu

stampato un secondo progetto di divisione delle materie (il primo in cui appare sviluppato

il contenuto dei singoli libri senza l’indicazione del loro nome generico: de personis, ecc.) e

distribuito ai consultori in occasione della consulta parziale dell’8 maggio 1904. Tale

progetto fu sottoposto ad una prima lettura durante le consulte dei giorni 8, 15 e 23 maggio.

distribuido a los consultores con motivo de la consulta parcial de 8 de mayo de 1904. Le

risultanze di questa prima lettura furono accolte in un terzo progetto stampato, chiamato

“schema emendato” (rispetto al primo, ampio, dell’8 maggio), di cui parla la bozza

manoscritta (28 maggio) relativa alla convocazione per la consulta del 5 giugno. (...) La

seconda lettura della divisione delle materie fu interamente fatta durante l’adunanza del 5

giugno, l’ultima dei consultori dedicata alla divisione delle materie”. J. Llobell, E De León, J.

Navarrete, Il libro “de processibus”..., o. c., pp. 43-44. 12 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 2. A esta reunión asistieron todos los

consultores. Fue presidida por Gasparri e intervino E. Pacelli como asistente. Vid.

documentos publicados en J. Llobell, E De León, J. Navarrete, Il libro “de processibus”..., o. c.,

pp. 291-339.

Page 23: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 11

de estas materias13, sobre la base del esquema tradicional, que había sido propuesto por el Cardenal Gasparri para el inicio de los trabajos14.

El matrimonio sería tratado sistemáticamente en el Libro III, dividido en seis Secciones; cada sección quedaba a su vez distribuida en Títulos. La convalidación del matrimonio, en esta primera propuesta de índice, vendría ubicada y estudiada según el siguiente orden15:

LIBER TERTIUS SECTIO PRIMA TITULUS VIII De matr imonio

13 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. Hay una propuesta distribuida a los

consultores en un fascículo de 38 páginas. En la primera puede leerse: “Nella prima adunanza

generale dei Consultori per la codificazione del Diritto Canonico tenutasi Domenica 17 del corr. Mese, si

discusse da essi principalmente la questione: Quale debba essere la divisione delle materie nel futuro

Codice”. 14 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 2. El acta de la primera reunión de la

Comisión de Consultores, manuscrita por Pacelli, recoge:

“1 Dubbio= Quale debba essere la divisione delle materie nel futuro Codice.

Mons. Presidente= propone come base di discussione la divisione tradizionale. Dovrebbe

premettersi una parte generale o preliminare, la quale conterrebe i titoli De summa Trinitate

et fide catholica (ossia la formula di professione della fede cattolica), De constitutionibus,

De consuetudine, De rescriptis. La divisione poi della parte speciale sarebbe data da questo

criterio. Le leggi della Chiesa, conformemente al fine della medesima, sono dirette alla

santificazione delle persone. Quindi il primo libro della parte speciale dovrebbe essere il De

personis. Vengono poi i mezzi di santificazione (De rebus) colle loro relative suddivisioni,

essendo alcuni di essi di diritto divino (sacramenti), altri di diritto ecclesiastico, e fra questi

alcuni meramenti spirituali, altri misti (come i benefici), altri meramenti temporali (cioé le

res temporales Ecclesiae). In fine il terzo libro della parte speciale dovrebbe essere il De

iudiciis, comprendente le leggi dirette a ristabilire l’ordine turbato, e il quarto il De delictis

et poenis. Questo ordine potrebbe intanto servire almeno come schema di lavoro.

Successivamente poi potrebbero introdursi in esso quelle modificazione che appariranno

opportune, allo scopo di fissare alla fine l’ordine definitivo”. 15 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. Vid. J. Llobell, E De León, J. Navarrete,

Il libro “de processibus”..., o. c. pp. 301-302.

Page 24: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 12

§ 1. De sponsal ibus

§ 2. De probatione status l iber i al i isque matr imonio praemittendis

§ 3. De impedimentis in genere

§ 4. De impedimentis impedient ibus

§ 5. De impedimentis d ir imentibus

§ 6. De consensu matr imonial i

§ 7. De forma matr imonii

§ 8. De tempore et loco ce lebrat ionis matr imonii

§ 9. De vinculo matr imonia l i

§ 10 . De matr imoni i reval idat ione

§ 11. De causis matr imonia l ibus

§ 12. De iur ibus parochia l ibus

Las propuestas de índice fueron discutidas en las reuniones parciales de Consultores de los días 8, 15 y 23 de mayo, y 5 de junio de 190416. Existió un esquema inicial de trabajo ­el primero llevaba la fecha de 8 de mayo de 1904­ y otro posterior, más amplio, que surgió como consecuencia de los debates de las reuniones de los días 15 y 23 de mayo de 190417.

La primera vez que se discutió en una Consulta Parcial sobre el orden del Libro III fue el día 15 de mayo de 1904. Participaron el Cardenal Gasparri, como Presidente, Giustini, De Lai, Sebastianelli, Lega, Latini, Lombardi y los PP. Wernz, De Luca, Oietti, Bucceroni; E. Pacelli trabajaría como asistente y le correspondió

16 Vid. nota 11. 17 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 2, documento “Biglietto di accompagnamento

del 2 progetto dell’Index materiarum Codicis Iuris Canonici, 28 maggio 1904”.

Page 25: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 13

hacer las transcripciones manuscritas de las actas de la reunión18. En esta convocatoria los consultores ya presentaron enmiendas al index, relativas, sobre todo, a cuestiones formales sobre el orden lógico que debería seguir el Libro III en el futuro código.

El último proyecto del Index materiarum Codicis Iuris Canonici fue examinado en la Consulta Parcial de 5 de junio de 190419. Al Libro III no se hicieron observaciones ni modificaciones y quedó como en el esquema inicial20. El proyecto definitivo se envió a la Comisión de Cardenales que se encargaría de su estudio y aprobación, reunida el día 26 de junio de 190421.

18 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 2. En la parte correspondiente al Libro III,

puede leerse en el Acta de la reunión: “Quanto al titolo de matrimonio, il P. Wernz trova

molto più logico l’ordine delle Decretali, che può ritenersi salvo poche modificazioni.

Quindi sono da mantenersi le due rubriche del titolo I de sponsalibus et matrimonio, o

meglio, separatamente, de matrimonio in genere e de sponsalibus. Di più la questione de

forma (substantiali et accidentali) sacramenti matrimonii, corrispondente al titolo delle

Decretali de clandestina desponsatione, dove logicamente, e secondo l’ordine delle

Decretali stesse, porsi prima degli impedimenti, i quali non costituiscono la regola ma la

eccezione”. Wernz hizo un comentario acerca de la convalidación: su necesidad de que

fuera tratada dividida en dos partes: una dedicada a la convalidación y otra a la sanación en

la raíz.

En otro momento, más adelante, encontramos:

“De Luca = nota che il consenso entra nell’essenza stessa del contratto, quindi la sua

trattazione dovrebbe essere inclusa nel de matrimonio in genere”. 19 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 2. 20 Ibidem. Las anotaciones recogidas en el acta de la reunión no transcriben ninguna

modificación:

“Libro III (de rebus)

Parte I (de Sacramentis)

Si accetta generalmente ut in folio”. 21 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 2. Estuvieron presentes: Vannutelli S.,

Agliardi, Vannutelli V., Rampolla, Gotti, Ferrata, Cassetta, Mathieu, Gennari, Cavicchioni,

Merry del Val, Steinhuber, Segna, Vives, Cavagnis y Mons Gasparri como Secretario. Todos

los asistentes aprobaron el esquema como no definitivo, por tanto sujeto a las modificiones

oportunas que surgieran a lo largo del proceso codificador. Vannnutelli S., por ejemplo,

Page 26: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 14

En esta fase del proceso de codificación, nos encontramos con el Index materiarum Codicis Iuris Canonici aprobado el 26 de junio por la Comisión plenaria de Cardenales22 y el 28 de junio por el Papa23. La convalidación del matrimonio ­de matrimonii revalidatione­ estaría contenida en la sistemática del Libro III del siguiente modo:

LIBER TERTIUS

DE REBUS PARS PRIMA

DE SACRAMENTIS TITULUS VII De matr imonio

(Canones prael iminares ) CAP. I .

De sponsal ibus CAP. II .

De probatione status l iber i al i isque matr imonio praemittendis CAP. III .

De impedimentis in genere CAP. IV.

De impedimentis impedient ibus CAP. V.

De impedimentis d ir imentibus CAP. VI.

De consensu matr imonial i CAP. VII .

De forma matr imonii CAP. VIII .

De tempore et loco ce lebrat ionis matr imonii CAP. IX.

aprobaba el esquema “purchè sia bene inteso che è provvisorio, quindi modificabile sia nel

decorso dei studii sia alla fine(...)”. 22 Este esquema sirvió para confiar a los consultores la extensión de los votos con los

cánones de todo el código. 23 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 3. De esta forma se daba cumplimiento a la

indicación del n. 7 del Reglamento de 11 de abril de 1904, que dice textualmente: “las

materias particulares que deberán constituir el Código y su división formarán el objeto de

un estudio preliminar de la Consulta y de la plenaria de la Comisión de Cardenales”.

Page 27: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 15

De efect ibus matr imonii CAP. X.

De divort i is . CAP. XI.

De matr imoni i reval idat ione CAP. XII .

De secundis nupti is

En el esquema final, corresponderá a la convalidación del matrimonio el Capítulo XI del Título VII, dentro de la primera parte del Libro III24.

La trasposición desde el esquema inicial, donde ocupaba el parágrafo décimo, hasta el esquema definitivo, que sitúa la convalidación dentro del Capítulo XI, se debió a las modificaciones sustanciales que otras instituciones sufrieron en este breve proceso. Así, el Capítulo X «De divortiis» es introducido en el último esquema por las observaciones que se hicieron en la reunión parcial de consultores del día 15 de mayo de 1904. Como consecuencia de la consulta se decidió crear un parágrafo en el que se incluyera de effectibus matrimonii quoad coniuges, quoad prolem, quoad bona, y otro en el que se mantuvieran los dos títulos de las Decretales De divortiis y De secundis nuptiis25. Además, se vio más conveniente enviar el parágrafo 11, De causis matrimonialibus, al Libro IV De Iudiciis26.

24 En ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 3 se encuentra un fascículo fechado en

junio de 1904, de 41 páginas, que contiene el Indice. En la página 17 comienza el Titulus

VII De matrimonio, y en la página 18 está el Capitulo XI De matrimonii revalidatione. 25 Tras la intervención de Wernz señalada, vid supra nota 18, el acta comentada recoge que

“Tutti i Consultori convengono che debba porsi uno speciale paragrafo de dispensationibus

matrimonialibus, come pure de effectibus matrimonii quoad prolem, quoad bona, e che debbano

ritenersi i due titoli delle Decretali de divortiis e de secundis nuptiis”. Acta de la primera reunión

general de Consultores de 17 de abril de 1904, publicada por J. Llobell, E De León, J.

Navarrete, Il libro “de processibus”..., o. c., p. 319. 26 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 2. La iniciativa partió de Wernz.

Page 28: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 16

3. Los «Postulata Episcoporum» sobre la convalidación del matrimonio.

El episcopado del mundo participó en los trabajos de la codificación en varias ocasiones. La primera intervención se produjo entre los años 1904 y 190827. Las aportaciones de los obispos constituyen un valioso conjunto de sugerencias, útiles como elemento hermeneútico para interpretar la mens legislatoris. La documentación que contiene dichas sugerencias se encuentra en el ASV28, y nos referiremos a ella como Postulata Episcoporum (recopilación de las aportaciones recibidas desde la recepción de la Carta Circular hasta diciembre de 1905 realizada por el Padre Bernardino Klumper) y Appendix ad Postulata Episcoporum (recopilación de sugerencias recibidas desde 1906 hasta 1908, también elaborada por el Padre Klumper).

La segunda época en que se pidió la colaboración del Episcopado en lo que concierne a nuestro Libro fue el año 1913. Esta intervención de los obispos del mundo viene conocida con el nombre de Animadversiones Episcoporum29.

a) «Postulata Episcoporum».

El nuevo código fue ideado como un instrumento técnico, eminentemente práctico, que recogería sistemáticamente la gran cantidad de normas canónicas

27 Algunos autores se remontan al Concilio Vaticano I, señalando que fue la primera ocasión

en la que se pidió explicitamente la realización de un Codex Iuris Canonici. Vid. M. A. Cercas,

El favor matrimonii..., o. c., p. 28; J. Herranz, Studi sulla nuova legislazione della Chiesa, Milano,

1990, pp. 71-72. 28 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 4. 29 “Una delle principali caratteristiche del processo di codificazione del 1917 consiste nella

partecipazione, promossa dalla Santa Sede, dell’Episcopato mondiale all’elaborazione del

Codex. Detta partecipazione ­la prima per ciò che riguarda un corpus legislativo- si articoló

in due grandi momenti: il primo, agli inizi dei lavori di codificazione, attraverso i Postulata

Episcoporum; il secondo, in pieno processo di codificazione, quando ci si stava già

avviando alla fase conclusiva della stessa, atraverso le Animadversiones Episcoporum”. J.

Llobell, E De León, J. Navarrete, Il libro “de processibus”..., o. c., p. 46. Vid. J. Cárdenas del

Carre, Iter del canon 1012..., o. c., pp. 21-22.

Page 29: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 17

vigentes y dispersas recibidas de la tradición multisecular. Quienes mejor conocían los problemas reales que surgían de la aplicación de esas normas en la vida cotidiana eran, fundamentalmente, los obispos. Como el código debería ser aplicado, sobre todo, a la realidad social del momento, tanto el m. p. Arduum sane munus como la Carta circular Pergratum mihi promovieron la participación del episcopado en la elaboración del Código.

El Arduum sane munus ­en el n. IV­ previó la colaboración del episcopado mundial “iuxta normas opportune tradendas”30. La norma que desarrolló el Arduum sane munus, y que concretaba la participación del episcopado, es la Carta Pergratum mihi. En ella se pedía a todos los obispos que ­con ocasión de la inminente redacción del Codex­ enviaran, dentro del plazo de cuatro meses desde la recepción de la Pergratum mihi, cuantas sugerencias les parecieran pertinentes sobre la codificación en su conjunto: materias que se debieran tratar, lagunas a colmar, una posible distribución de materias, etc:

“Cum autem, ut in quarta paragrapho31 edicitur, ea sanctitatis Suae mens sit, ut universus episcopatus in gravissimum hoc opus, quod totius catholicae ecclesiae bonum utilitatemque summopere spectat, concurrat atque conspiret, idcirco Beatissimus Pater magnopere spectat, concurrat atque conspiret, idcirco Beatissimus Pater mandat, ut singuli Archiepiscopi auditis Suffraganeis suis aliisque, si qui sint, Ordinariis qui Synodo Provinciali interesse deberent, quamprimum, idest non ultra quattor menses a receptis his Litteris, huic Sanctae Sedi paucis refereant, an et quaenam in vigente iure canonico, sua eorumque sententia, immutatione vel emendatione aliqua prae ceteris indigeant”32.

El episcopado de cada nación tuvo la facultad de nombrar un representante ante la Comisión Pontificia para la Codificación:

“Insuper Summus Pontifex singularum nationum Episcopis facultatem tribuit ut unum vel alium virum sacrorum canonum ac theologiae scientia praestantem, ab eisdem Episcopis electum, atque ipsorum sumptibus alendum, Romam mittant, qui Consultorum coetui adscribi possit. Quod si eis magis libuerit, poteruntitem Episcopi singularum nationum unum ex illis designare, qui iam a patribus Cardinalibus Consultores, ut supra, electi sint, eique sua desideria

30 “IV. Volumus autem universum episcopatum, iuxta normas opportune tradendas, in gravissimum hoc opus

conspirare atque concurrere”. Vid. Motu proprio Arduum sane munus, en ASS 36 (1903-1904), pp.

549-551. 31 Se refiere al m.p. Arduum sane munus. 32 Vid. Litterae circulares ad omnes Episcopos pro Ecclesiae legibus in unum redigendis, Pergratum mihi,

ASS 36, (1903-1904), pp. 603-604. El manuscrito de la circular se encuentra en ASV,

Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1.

Page 30: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 18

transmittere cum Consultorum coetu communicanda; vel etiam aliquem e sua natione nominare, qui, licet extra Urbe commorans, per epistolas Consultoribus adiutricem operam aliqua ratione praestet”33.

La respuesta de los obispos a la Carta Circular se produjo en dos momentos. El primero coincidió con la recepción de la Circular por los obispos; los prelados acusaron recibo del m. p. y de la Carta Circular, y manifestaron su disposición para colaborar. A la vez, algunos, plantean dificultades en el trabajo a realizar, o dudas sobre la justa interpretación de la Pergratum mihi.

La correspondencia la respondía Gasparri, aunque las cartas estaban dirigidas al Cardenal Merry del Val, entonces Secretario de Estado. El conjunto de las respuestas de Gasparri tiene gran interés, porque en las contestaciones interpreta la Carta Circular y deja entrever cuál era la mente del autor de la Pergratum mihi y el alcance de ésta.

Un documento significativo, en este sentido, es la carta del Nuncio en París, que tenía cierta confusión en cuanto al número de representantes que el episcopado francés podía enviar a Roma a la Comisión de Codificación. Gasparri, respondiendo el 13 de julio de 1904, aprovechaba para explicar exactamente en qué consistía la intervención de los Obispos según la Pergratum mihi:

“Nella lettera circolare del prelodato Emo. Superiore in data di 25 marzo p.p. si stabilivano due punti circa il concorso che l’intero episcopato è invitato a prestare, vista le intenzioni di Sua Santità, in questo gravissimo lavoro. In primo luogo, ciascun Arcivescovo deve, dentro un determinato periodo di tempo, esporre alla Santa Sede, quali punti del diritto canonico vigente, secondo l’avviso suo e dei suoi Suffraganei, dovrebbero essere riformati od emendati. In secondo luogo, Sua Santità ha concesso all’Episcopato di ciascuna nazione il diritto o di inviare a Roma (a sue spese) un Consultore o di designare come suo rappresentante uno dei Consultori già nominati dalla Commissione pontificia, o finalmente di nominare qualche canonista della propria nazione, il quale, pur dimorando fuori di Roma, possa per mezzo di corrispondenza epistolare prestare il suo concorso nell’opera della codificazione. Su questo secondo punto, perciò, i Vescovi di ciascuna nazione debbono intendersi fra loro, per poi riferire alla S. Sede la deliberazione presa di comune accordo (...)”34.

33 Vid. Ibidem. 34 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1, documento “Risposta della Santa Sede e

degli Ordinarii ed altre lettere”.

Page 31: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 19

La segunda contestación de los obispos a la Pergratum mihi tuvo lugar entre 1905 y 1908, y son propiamente los Postulata Episcoporum. Se trata ya de las sugerencias y propuestas concretas para la codificación. Éstas fueron llegando a Roma poco a poco. Las recopiló en dos volúmenes uno de los Consultores, el P. Bernardino Klumper. El primer volumen lleva como título «Postulata Episcoporum in ordinem digesta» (1905), y el segundo recogía sugerencias llegadas más tarde: es el llamado «Appendix ad Postulata Episcoporum» (1908)35.

35 Los volúmenes de Klumper se encuentran en ASV, Commissione cod. Diritto Canonico

scat. 4 y 6. En la scat. 4 están los “Postulata Episcoporum ad ordinem digesta”, y en la scat. 6 el

documento “Appendix ad postulata Episcoporum”. Algunos originales están contenidos en la

scat. 96, otros en la scat. 84. El único documento que hemos individuado en la scat. 84 en

el que se trata de la convalidación del matrimonio es una carta fechada en 5 de julio de

1904 enviada desde Polonia. Las animadversiones se contienen en cinco folios

mecanografiados, escritos por una cara. Reproducimos el contenido:

“PROVINCIA POSNANIENSE. Eduardus Likowski. Archiepiscopus Gnesnensis et Posnaniensis.

In convalidandis matrimoniis propter occultum, uni soli ex sponsis notum impedimentum invalidis,

secundum formam tridentinam tamen contracti removenda conditio de certioranda altera parte. Dispensatio

danda cum radicali impedimenti occulti ablatione, ut matrimonium sine novo consensu sit sanatum vel si in

aliquo casu opportunum apparuerit, consensus renovetur ex una parte, conscia nempe impedimenti.

Motiva: 1. Vias has cum multis gravis auctores, tum Benedictus XIV quae cardinalis et qua

Summu Pontifex commendant, agnoscendo multas difficultates et scandala timendo ex

certioranda parte inscia. Quae pericula nostris temporibus propter matrimonium civile in

dies magis crescunt. 2. Quia in dispensationibus SS. Congregationibus ipsae ponant “et

quatenus haec certioratio absque gravi periculo fieri nequeat, renovato consenso juxta

regulas a probatis auctoribus traditas”. Atqui probati auctores ponum duplicem hanc viam

ergo esset pro rei gravitate per viam certam relicta periculosa causa solvenda”. También

examinamos el resto de la documentación ­correspondencia- (carta del Arzobispo de Viena

de 27 de julio de 1904; carta del Arzobispo de Argel de 7 de junio de 1904; carta del

Arzobispo de Alcaranza de 21 de junio de 1904; carta de la Curia Capitular de Marsi de 21

de mayo de 1904; carta del Arzobispo de Chiapas de 4 de junio de 1904; carta del Obispo

de Poznan de 5 de julio de 1904; carta del Obispo de Benevento de 12 de julio de 1904;

cartas del Arzobispo de Montevideo de 30 de marzo de 1904 y de 19 de octubre de 1904;

carta del Arzobispo de Toledo de 20 de julio de 1904; carta del Arzobispo de Torino de 11

de agosto de 1904; carta del Arzobispo de Burgos de 5 de agosto de 1904; carta del

Arzobispo de L’Aquila de 10 de agosto de 1904; carta del Arzobispado de Aix, Arles y

Page 32: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 20

Las sugerencias de los obispos eran de diverso tipo, pues no respondían a un esquema previo36. La recopilación del P. Klumper está hecha en latín. Reúne, en párrafos separados, cada una de las observaciones aportadas por los obispos. Entre paréntesis se colocan el autor o autores de cada propuesta. El trabajo de recopilación lo realizó en dos etapas.

La urgente necesidad de tener ordenadas todas las propuestas del episcopado, antes o al mismo tiempo que comenzaban a discutirse los primeros esquemas, y, por otra parte, los lógicos retrasos en el correo o de las contestaciones de algunos de ellos, obligó a editar en 1908 otro volumen con más sugerencias venidas de todo el mundo37.

Hemos examinado los Postulata38 y, por lo que se refiere a nuestra materia, es sorprendente el elevado número de las observaciones enviadas a Roma por el episcopado ofreciendo diversas fórmulas para regular los aspectos que ellos entendían más significativos en la convalidación del matrimonio39. Analizaremos a

Embrun sin fecha; carta del Arzobispado de Volterra de 24 de agosto de 1904; carta del

Arzobispo de Caracas y sufraganeos de 31 de julio de 1904) sin que haya referencias a la

convalidación del matrimonio. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico scat. 84.

36 Vid. J. Cárdenas, Iter del canon 1012..., o. c., pp. 21-26. 37 Vid. L. Prados, La separación..., o. c., p. 22. 38 Vid. Apéndice documental, Documento número 3. 39 El Cap. VII De forma matrimonii fue una de las materias sobre las que más observaciones

llegaron del episcopado. En ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 2 hay

abundante documentación y cartas que muestran esta preocupación. Hay un fascículo

manuscrito sin firma ni fecha en el interior de una carpeta que en la carátula dice Busta N. II

y anotado a mano “Carte diverse 1905”, que contiene un documento que es representativo de

cuanto decimos:

“Dalla Prelazione del Visitatore Apostolico

Della Diocesi di Girgenti

In occassione della visita a Bivona (anime 5000 piu 2000 emigrati) il visitatore riferisce:

“Questo Arciprete mi dice esser piu volte avvenuto gli emigrati in America, e anche qualche

girovago in Italia ha sposato ecclesiasticamente due mogli: perchè in America si consentono

che quattro testimonii attestino lo stato libero dei contraendi, e in Italia il parroco di origine

dopo le pubblicazioni rilascia la fede di stato libero, e il parroco a cui si presentano i

contraendi deve contentarsi di questa e del giuramento. Se i contraendi ed i testimoni non

hanno coscienza giurano in falso. Questo inconveniente non avviene nel contratto civile,

Page 33: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 21

continuación el contenido de cada una de estas propuestas40, siguiendo el orden de la recopilación del volumen de Klumper.

1. El primer grupo de sugerencias procede de los obispos de Poznan (Polonia), del obispo de Wurzburg (Alemania), de los obispos de Prusia, y de los obispos de la provincia de Leopoli (actualmente Lviv, en Ucrania).

Solicitan que se imponga en el futuro código un régimen más flexible en la concesión de dispensas de impedimentos de derecho eclesiástico, pues pretenden que goce de dicha facultad el ordinario del lugar. Se trataría de obtener la facultad de conceder la dispensa del impedimento en aquellos casos en que el matrimonio ha sido celebrado respetando la forma canónica (pero que sería nulo por la existencia del impedimento eclesiástico).

perchè la legge provvede che il Sindaco del luogo del contratto deve avvisarne i Sindaci di

origine dei due individui, i quali non possano contrarre altrove senza la fede di statolibero

del respettivo Sindaco di origine. Sembra dunque necessario che anche la Chiesa obblighi

ciascun parroco ad avvisare dell’avvenuto matrimonio i parroci dei paesi dove nacquero gli

sposi, e obblighi questi parroci a registrare l’avvenuto matrimonio. Tale sembra l’unico e

più sicuro rimedio a siffatto abuso”. 40 En ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 4 existen 4 ejemplares completos de

Postulata. Es un volumen de 283 páginas. Los Postulata sobre la convalidación del

matrimonio están recogidos en las páginas 191 a 193. En ASV, Commissione cod. Diritto

Canonico, scat. 96 se pueden individuar los originales manuscritos enviados por los

Obispos de todo el mundo con las sugerencias. Hemos cotejado la documentación

existente en esta caja con la impresa de Klumper. Tan sólo comprobamos que no fue

incorporado al volumen de la scat. 4 la propuesta llegada desde Buenos Aires que se

encuentra en una carpeta en cuya carátula hay una inscripción manuscrita en la que se lee

“1914”. Trascribimos dicha sugerencia, contenida en tres folios manuscritos con fecha y

firma:

“Buenos aires 14 de julio de 1904.

Que se declaren válidos los matrimonios de los residentes aun en aquellas partes en que ha

sido publicado el Concilio de Trento, como entre nosotros, pues cuando se convierte al

catolicismo alguna de las partes, la otra rehusa revalidar el matrimonio, por creerlo

innecesario y mientras viene de Roma la dispensa in radice, que suele demorar, la parte

convertida no puede en conciencia creerse casada, lo cual impide su conversion o mancha

su alma con el pecado”.

Page 34: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 22

“Post contractum matrimonium (in facie Ecclesiae), concedatur loci Ordinario facultas dispensandi in impedimentis iuris humani”.

2. Los obispos de Poznan41 y Prusia plantean a los codificadores la posibilidad de que cuando se celebre un matrimonio, observando la forma canónica, pero nulo por un impedimento que sólo uno de los contrayentes conoce, no se deba informar a la “parte inocente” del impedimento, sino que se acuda directamente a la sanación en la raíz; por tanto, ninguno de los dos cónyuges tendría obligación de renovar el consentimiento, ni la parte ignorante habría de ser informada.

Decíamos, al comentar la primera sugerencia de los obispos polacos, que proponían un régimen más flexible. Teniendo en cuenta lo que plantean ahora, podríamos decir que también es un régimen más práctico, porque no habría que acudir a la Santa Sede para obtener la dispensa del impedimento y el matrimonio quedaría convalidado acudiendo a la sanación en la raíz, concediendo la dispensa el obispo, sin otras solemnidades.

También ofrecen una fórmula alternativa de convalidación para estos mismos casos cuando no se quiere acudir a la sanación en la raíz. El matrimonio podría ser convalidado si renueva el consentimiento sólo la parte conocedora del impedimento.

“In revalidandis matrimoniis, propter occultum uni soli parti notum impedimentum invalidis, sed in forma Tridentina contractis, non apponatu conditio de certioranda altera parte. Sanentur talia matrimonia in radice vel si in aliquo casu expedire visum fuerit, praescribatur renovatio consensus soli parti impedimenti consciae”.

3. Los obispos de la Provincia de Lombardía (Italia) también estimaron que se debía atribuir al obispo la facultad de conceder la sanación en la raíz. Por tanto, correspondería al ordinario la facultad de conceder dos dispensas: la primera, la de la ley eclesiástica de la renovación del consentimiento, y la segunda, la del impedimento de derecho humano si éste no hubiera desaparecido.

“Concedatur episcopo facultas sanandi matrimonia nulliter inita, saltem in quibusdam casibus qui communius contingant”.

4. Los obispos de Cerdeña (Italia) aportaban una iniciativa original. Sostienen que debería concederse efectos jurídicos a la cohabitación matrimonial porque entienden que dicha cohabitación por un periodo de tiempo podría ser causa para

41 Vid. nota 35.

Page 35: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 23

conceder la sanación de todo impedimento42, y aún con más razón en el caso de que existiera prole.

No sabemos el motivo que hay detrás de esta propuesta, pero sí podemos intuirlo. Es obvio que la convalidación del matrimonio es un remedio preventivo a las causas de nulidad matrimonial43, por tanto un instrumento técnico al servicio de dos de los principios fundamentales sobre los que se sustenta toda la construcción técnico­jurídica del derecho matrimonial: la indisolubilidad del matrimonio y, como consecuencia, el principio del favor matrimonii, que aconseja evitar acudir a la declaración de nulidad cuando puede salvarse el matrimonio, porque cuando el matrimonio es sustancialmente válido (porque el consentimiento es “matrimonial”) pero formalmente nulo (por un impedimento o defecto de forma) hay que hacer lo posible porque la validez sustancial sea también formal. Los obispos de Cerdeña, en pocas líneas, formulan un principio bastante sencillo aplicable a la convalidación.

En el mismo sentido, habíamos encontramos la exposición que en su momento hizo D. Palmieri en el número 2 de su voto44, sosteniendo la doctrina de que si aparece un motivo de nulidad, será más conveniente que el matrimonio siga existiendo, y con esta finalidad se podrá convalidar el matrimonio mediante la renovación del consentimiento y la continuidad de la vida matrimonial.

Podríamos pensar que la intención de los obispos con esta fórmula es que se introdujera una forma de convalidación tácita o automática, entendiendo que la vida matrimonial prolongada por un determinado periodo de tiempo debería tener algún valor también desde el punto de vista jurídico­positivo, y dicha convivencia marital podría identificarse y significar una determinada voluntad matrimonial. Con este motivo, no tendría sentido la renovación de un consentimiento (cuando es naturalmente suficiente) que ya existe. La finalidad de esta solución que ofrecen los obispos es admitir la posibilidad, históricamente aceptada, de la convalidación

42 Los obispos no señalan si se refieren a la cohabitación tras la celebración canónica del

matrimonio. 43 “Remedium ordinarium matrimonii invalidi, et semper praeferendum, quantum fieri potest, est eius

convalidatio”. F. Cappello, Tractatus canonico-moralis de Sacramentis, Vol V De matrimonio, Romae

1947, p. 842. 44 Vid. Apéndice documental, Documento número 2, voto de Dominicus Palmieri, y la nota a

pié de página como anotación a este número.

Page 36: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 24

mediante la declaración implícita, como la cópula o la cohabitación durante un tiempo determinado45.

“Cohabitatio per determinatum tempus et maxime susceptio prolis sanent omnia impedimenta antea incognita”.

5. Los obispos de la provincia de Burgos pidieron que el futuro código regulara que cuando los ordinarios deban ejecutar la dispensa apostólica de un impedimento, también puedan aplicar la sanación en la raíz. Con otras palabras, lo que solicitaban era la atribución al ordinario de la facultad de conceder la sanación en la raíz.

45 “Aun en nuestros días no hay acuerdo doctrinal sobre la necesidad absoluta de una única

forma de convalidación. También en los trabajos preparatorios del código de 1983 se

suscitó la polémica por este motivo. El debate se centró entre Capello y Fedele. Áquel

defendía la inhabilidad para acusar la nulidad del matrimonio una vez que había cesado el

temor en el matrimonio inválido ex capite vis et metus si los dos contrayentes conviven

pacíficamente como verdaderos cónyuges; la misma proposición era extendida por dicho

autor a los supuestos de matrimonios inválidos ex capite intentionis o conditionis contra

matrimonii substantiam. Fedele, por el contrario, sostuvo que el principio inderogable de la

insustituibilidad del consentimiento matrimonial postula que en el centro de la

convalidación del matrimonio canónico esté la exigencia de la renovación del

consentimiento matrimonial explícito, rechazando la convalidación ipso iure del

matrimonio nulo”. M. López Alarcón y R. Navarro Valls, Curso de derecho matrimonial canónico

y concordado, Ed. Tecnos, Madrid 1994, p. 273. El origen del debate mencionado se

encuentra no en el periodo inmediatamente anterior a la elaboración del CIC’83, sino en

una época precedente al Concilio Vaticano II. En este sentido, vid. F. Cappello, La

legislazione ecclesiastica e i suoi eventuali perfezionamenti, Dec 53 (1942), pp. 385-389; idem. Per la

difessa della veritá e della dottrina cattolica, Dec 54 (1943), pp. 286-290; idem. Breve risposta al prof.

Fedele, Dec 55 (1944-45), pp. 32-33; P. Fedele, A proposito di eventuali perfezionamenti della

legislazione acclesiastica in materia matrimoniale, Dec 53 (1942), pp. 76-80; idem. Per la difessa

dell’attuale legislazione ecclesiastica in materia matrimoniale, Dec 55 (1944-45) pp. 27-32; idem. In

tema di convalida del matrimonio canonico nullo per difetto o vizio di consenso, en Studi di diritto

canonico in onore di M. Magliochetti, II, Roma 1975, pp. 487-513. Idem. Insostituibilità e

irrevocabilità del consenso matrimoniale, en Il matrimonio oggi tra crisi e rinnovamento. Atti del convegno

internazionale promosso dalla Facoltà di Giurisprudenza dell’Università Cattolica del Sacro Cuore,

Milano 9-10 aprile 1979, Milano 1980, pp. 84-103.

Page 37: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 25

“Quoties Ordinarii apostolicam dispensationem in matrimoniis contractis exequuntur, valeant eo ipso, ubi opus esse iudicaverint, ad coniugii sanationem in radice devenire”.

6. El episcopado de la Provincia Rhenense (que comprendía una gran zona cercana al río Rin en la parte de Alemania), y el obispo de Tulle (Francia), también creyeron más conveniente que corresponda al obispo la facultad de conceder la sanación en la raíz cuando se trate de matrimonios nulos en los que concurran las siguientes circunstancias:

1. La nulidad provenga de un impedimento dirimente que afecte sólo a una parte.

2. La causa de nulidad pueda removerse por indulto apostólico.

3. Sea incómodo solicitar a la parte inocente la renovación del consentimiento.

“Possit episcopus dispensare in radice, quando comperitur adfuisse impedimentum dirimens super quo ex indulto apostolico dispensare possit, magnum foret incommodum requirendi a parte innoxia renovationem consensus, monita tamen parte conscia impedimenti de effectu sanationis”.

7. Los obispos de las provincias de Rouen y Tours, en Francia, plantearon que ­sólo con la concesión de la dispensa del impedimento­ los matrimonios celebrados de buena fe y en forma canónica, pero nulos por un impedimento de derecho eclesiástico que los cónyuges desconocen, sean válidos desde el momento de la celebración.

Para los casos en que el impedimento fuera público, sería necesario que el obispo concediera la oportuna dispensa también para el fuero externo.

El supuesto así planteado provocaría algunos inconvenientes prácticos. El primero proviene de la dificultad de conocer un impedimento oculto de alguno de los cónyuges, que incluso permanece oculto a los mismos cónyuges. Y el segundo problema práctico se plantea para el ordinario: cómo puede conocer un impedimento oculto del que los cónyuges no tienen conciencia.

“In matrimoniis bona fide in facie Ecclesiae contractis, sed invalidis ob ignoratum impedimentum iuris ecclesiastici, Ecclesia ita dispenset ut ab initio haec matrimonia valeant in foro interno, salva manente gravi obligatione talia coniugia sanandi in foro externo per dispensationem ab episcopo datam, si quando impedimentum in notitiam veniat sive coniugum sive parochi aut episcopi vel confessarii”.

8. Otra observación del mismo tenor que la de los obispos de Lombardía, que hemos mencionado en tercer lugar es la que hacen los obispos de Munchen (Alemania). Entiendían que se ha de otorgar al obispo la facultad de conceder la

Page 38: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 26

sanación en la raíz, y por tanto, anexa a aquella, la facultad de dispensar los impedimentos de derecho eclesiástico y de dispensar de la obligación de observar la ley de la renovación del consentimiento.

“Facultas sanandi matrimonia in radice concedatur episcopo saltem vigore quinquennalium”.

9. Para los obispos de las provincias belgas y el obispo de Clermont (París) la sanación en la raíz ­sin necesidad de renovar el consentimiento por ninguna de las partes­ debería concederla el obispo cuando la nulidad del matrimonio está causada por un impedimento que afecta a una sola parte y sea conveniente no hacerle saber al otro cónyuge la existencia de dicho impedimento, o la renovación del consentimiento. Aclaran que debe tratarse de impedimentos de derecho eclesiástico.

“Concedatur episcopis facultas sanandi in radice, quando revalidandum est matrimonium, cuius nullitatem una sola pars novit et magnum futurum sit incommodum requirendi a parte innoxia seu ignara renovationem consensus, (quando impedimentum est tale in quo R.P. dispensat)”.

10. El episcopado belga aporta una última propuesta. Creen conveniente que se otorgue a los obispos la facultad de conceder la sanación en la raíz a los matrimonios nulos por impedimentos ­públicos u ocultos­ de consanguinidad o de afinidad en segundo grado de manera que no puedan separarse sine gravissimis incommodis quienes se tienen por cónyuges. Esta sugerencia es similar al supuesto que De Becker planteará en su voto en el Can. V § 146, y también pensamos que son los casos a los que podrían referirse los obispos franceses, que hemos señalado en el número 7.

“Concedatur episcopis facultas convalidandi matrimonium quod reperitur invalide contractum ob impedimentum tam publicum quam occultum consanguinitatis vel affinitatis in secundo gradu, quotiescumque putati coniuges ab invicem sine gravissimis incommodis separari nequeunt”.

11. Los obispos de las provincias de Cincinnati (USA), Boston (USA) y de Leópoli (Ucrania) estimaban más oportuno no obligar a renovar el consentimiento a la parte que desconocía la existencia de un impedimento, y que, además, la convalidación se produzca statim ­inmediatamente­ por la renovación del consentimiento de la parte afectada por el impedimento.

“S. Sedes declaret simplicem dispensationem revalidare absque novo compartis ignorantis impedimentum consensu matrimonium, statim ac pars rea consensum novum dederit”.

46 Vid. Apéndice documental, Documento número 1, Voto de De Becker.

Page 39: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 27

12. Para los obispos de Quito los matrimonios nulos por impedimentos ocultos deberían ser convalidados sin necesidad de renovar el consentimiento ni de informar a la parte ignorante de la existencia del impedimento.

Esta proposición se asemeja a las examinadas en los números 4 y 11, ofrecidas por los obispos de Cerdeña, y por algunos obispos americanos y de Europa del Este. Tienen en común la simplicidad del régimen para convalidar estos matrimonios. La solución de los obispos de Quito está planteada en términos muy genéricos, pero en su formulación late un principio sobre la convalidación que no pasa desapercibido: la necesidad de simplificar y reducir al máximo los formalismos que pudieran añadirse a la convalidación, centrando su atención en la finalidad de la institución más que en la forma.

“Matrimonia invalida ob occulta impedimenta posint revalidare sine consensus renovatione nec alterius partis nullitatem ignorantis cognitione”.

13. También los obispos del noreste español (de la provincia eclesiástica de Tarragona) pensaron que la facultad de dispensar los impedimentos de derecho eclesiástico debería corresponder al obispo.

“Valeat episcopus dispensare super omnibus impedimentis iuris ecclesiastici detectis post matrimonium bona fide saltem ab alterutra parte contractum, exceptis sacro ordine, voto solemni et affinitate in linea recta ex copula licita”.

b) «Appendix ad Postulata Episcoporum».

El documento elaborado por el P. Klumper Appendix ad Postulata Episcoporum47 en 1908 contiene las últimas aportaciones recibidas del episcopado sobre la convalidación del matrimonio48.

47 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 6. Es un volumen impreso por la

Typografía Vaticana en 1908 que consta de 68 páginas. En las páginas 45 y 46 se recogen

los últimos postulata de los obispos hechos al Cap XI De matrimonio revalidatione del Libro III. 48 La fecha de la recopilación es 1908. En esta época ya habían sido elaborados y discutidos

seis esquemas para el Cap. XI De matrimonii convalidatione. De todas formas, la propuesta

Bohemia quedaría incorporada en todos estos antedichos proyectos.

Page 40: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 28

1. Los obispos de Bohemia, en la zona europea de los Balcanes, están de acuerdo en que no sea necesario informar a la parte que ignora la existencia de un impedimento o de un vicio del consentimiento.

“In convalidationibus remittatur clausula “certiorata prius altera parte”, ita ut dispensatio semper habeat, in quantum opus, effectum sanationis in radice quoad partem impedimenti nesciam”.

2. Por último, el Arzobispo de Sassari (en Cerdeña, Italia) se muestra partidario de conceder la sanación en la raíz a todos los matrimonios contraídos; por tanto, incluye los matrimonios celebrados con un impedimento de derecho divino o natural (siempre que el impedimento hubiera desaparecido).

“Sanentur in radice matrimonia iam contracta, quin adhibitae fuerint cautelae, quae insinuant theologi”.

Examinando los postulata que varios obispos enviaron a Roma sobre el consentimiento matrimonial49 recogidos en el Appendix, hemos encontrado una referencia a la convalidación del matrimonio. Se trata de una aportación hecha por el episcopado bohemio.

Afirman que los amentes que celebraron el matrimonio durante un intervalo de lucidez mental podrían obtener la convalidación de su matrimonio y, por tanto, la legitimación de la prole.

“Amentibus in lucidis intervallis tantummodo, si agatur de convalidando matrimonio prius contracto et legitimanda prole, contrahere permittatur”.

Hemos cotejado el volumen donde está la recopilación de postulata elaborada por Klumper y la documentación original manuscrita enviada a Roma por los Obispos y otros eclesiásticos50. Podemos concluir que, en líneas generales, la recopilación de Klumper incorpora fielmente las peticiones del episcopado51.

49 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 6. En las páginas 43 y 44 se recogen las dos

únicas sugerencias hechas por el episcopado al Cap. VI De consensu matrimoniali. 50 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 96. 51 Hemos examinamos el documento denominado Dessiderata dei Vescovi contenido en una

carpeta en la que puede leerse en la portada “Sezione Particolare, Codificazione del Diritto

Canonico. 1904”. Recoge las cartas enviadas por los Obispos de Argel, de la Región Emiliana

(Italia), del Obispo de Acerenga y Matera, del Vicario Capitular de Mansi, del Obispo de S.

Angelo di Lombardi (Italia), del Arzobispo de Antequera (México) y de sus sufragáneos, del

Page 41: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 29

Obispo de Anagni, del Episcopado Lombardo, del Arzobispo de París y sus sufragáneos,

del Episcopado de la Liguria, del Arzobispo de Montevideo, de los Obispos de la

Delegación Apostólica en las Indias Orientales, del Episcopado Holandés de la provincia

de Utrecht, del Episcopado campano, de algunos obispos españoles, del Arzobispo de

Naxos y sus sufraganeos, del Arzobispo de Colombo y sus sufraganeos, del Arzobispo de

Viena, del Arzobispo de Avignon, de los Obispos de la Región Umbria, del Arzobispo de

Bombay, del Arzobispo de Alba Giulia, del Arzobispo de Oristano (Cerdeña), de los

Obispos de la Región Subalpina, del Arzobispo de Burgos, de los Obispos de la Región

Abruzzese, del Arzobispo de Aix, del Arzobispo de Buenos Aires, del Obispo de Volterra,

del Arzobispo de Caracas y sufragáneos, del Obispo de Ugento. Entre esta documentación

no hay referencias a la convalidación del matrimonio. Sin embargo, en otro documento,

conservado en una carpeta de características similares a la descrita anteriormente, que

contiene otras cartas de Obispos, sí hemos encontrado algunas que tratan de la

convalidación del matrimonio y que no fueron incorporadas al volumen de Klumper.

Reproducimos el texto de estas cartas relativo a la convalidación del matrimonio:

- Synopsis eorum quae in viginti iure canonico immutanda seu emendanda esse Episcopatus Borussiae

arbitratur:

“In convalidandis matrimoniis propter occultum, uni soli ex sponsis notum impedimentum invalidis,

secundum formam tridentina tamen contracti, removenda conditio de certioranda altera parte. Dispensatio

danda cum radicali impedimenti occulti ablatione, ut matrimonium sine novo consensu sit sanatum vel si in

aliquo casu opportunum apparuerit, consensus renovetur ex una parte, conscia nempe impedimenti”. Se

recogen los postulata en un fascículo compuesto de 9 folios con una impresión de muy

buena calidad.

- Episcopi Statum Foederationem Americae Septemtrionalis.

“Cum a modernis communiter sanatio in radice sic expliciter ut a simplici dispensatione differat

tantummodo quoad modum obtinendi et applicandi, videtur opportunum Sanctae Sedis decretum secundum

quod simplex dispensatio statim matrimonium convalidare possit, consentiente una parte solummodo,

absque novo compartis ignorantis consensu”. Están recogidas en un manuscrito de 47 páginas.

- Obsequentissimi, humillimi filii, Eminentissimus Cardinalis Archiepiscopus Mediolanensis et Episcopi

eiusdem suffraganei Longobardae Provinciae:

“II. Circa matrimonium.

e) Optandum esse videtur ut S. Sedes decretaria sententia pronunciet, quod si deprehendatur aliquod

impedimentum dispensabile, quando omnia parata sunt, posit episcopus dispensare quoties sine gravissimo

incomodo differi nequeat, sive in impedimento dirimente omnino occulto, sine in eiusmodi impedimento

Page 42: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 30

c) «Animadversiones Episcoporum».

La segunda intervención de los obispos se produce con los trabajos de codificación ya avanzados. Aunque las Animadversiones las analizaremos en el momento cronológico correspondiente al iter de la convalidación, podemos señalar ahora que los Obispos recibieron el Esquema oficial de 1913 de los libros III De

natura quidem publico, sed reipsa occulto, sive in impedimento materialiter publico, sed formaliter occulto; f)

opportunum censeremus decerni irritum matrimonium quod coram parocho reluctante ac coacto attentatur,

ac proinde temperandum caput TAMETSI; g) tandem quoad matrimonium optaremus concessam

episcopis facultatem sanandi matrimonia nulliter inita, saltem in quibusdam casibus qui communius

contingant”. Al final incorpora la fecha (4 de julio de 1904) y la firma del Obispo Andreas C.

Ferrari, con el sello de la Curia.

- El Obiso de Reims escribió:

“Omnibus Episcopis concedatur facultas dispensandi in radice, quando conferitur adfuisse impedimentum

dirimens super quo, ex indulto apostolico, dispensare possint magiscumque fore incommodum requirendi a

parte innoxia renovationem consensus, monita tamen parte conscia impedimenti de effectu hujus

sanationis”. Está contenida en un fascículo de 11 páginas manuscritas; fechado el 15 de

septiembre de 1904.

- En cinco folios mecanografiados, sin fecha, encontramos la siguinte petición:

“Gulielmus Henricus Elder, Archiepiscopus Cincinatensis.

Gulielmus Mc. Closkey, Episcopus Ludovicopolitana.

Francis. S. Chatand, Episcopus Indianapolitani.

Joannes S. Foley, Episcopus Detroiensis.

Josephus Richter, Episcopus Grandormensis.

Camillus P. Maes, Episcopus Covingtonensis.

Thomas S. Byrne, Episcopus Nashvillensis.

Herman J. Alerding, Episcopus Waynecastrensis.

Jacobus J. Hartley, Episcopus Columbensis.

Henricus Moeller, co-adjutor Archiepiscopus Cincinatensis abfuit ille Rev. Ignatius Horstmann Episcopus

Clevelandensis.

“Cum a modernis communiter sanatio in radice sit explicitur ut differat a simplici dispensatione

tantummodo quoad modum obtinendi et applicandi dispensationem, videtur opportunum, ut Sancta Sedes

declaret simplicem dispensationem matrimonium revalidare absque novo compartis ignorantis

impedimentum consensu, statim ac pars rea consensum novum dederit”. ASV, Commissione cod.

Diritto Canonico, scat. 96.

Page 43: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 31

Rebus52 y IV De iudiciis para que plantearan observaciones sobre los cánones. No se trataba ya, por tanto, de sugerencias generales sino de observaciones detalladas sobre cánones aprobados por la Comisión Especial de Cardenales.

4. La asignación de materias a Consultores y Colaboradores.

La Carta Circular Pergratum mihi, de 25 de marzo de 190453, contiene en el mismo cuerpo del escrito el nombramiento de 17 Consultores, y en nota a pié de página otros 25. Junto a la Pergratum mihi se acompañaba también una copia del m. p. Arduum sane munus y una carta de Gasparri con una explicación de las normas allí contenidas54. El nombramiento de los Consultores correspondió al Papa.

La aprobación del Índice de materias permitió solicitar los votos a los Consultores. De acuerdo con el número 5 del Reglamento para la Comisión Pontificia instituida por el Santo Padre para la codificación del derecho canónico, de 11 de abril de 1904, cada materia se distribuye entre, al menos, dos consultores55.

Los votos serán la primera fuente del proceso codificador porque constituyen el punto partida del trabajo para la redacción de los futuros esquemas56. Para

52 Es el Esquema que nosotros hemos denominado G. Vid. Apéndice documental,

Documento número 20. 53 Fue el Cardenal Secretario de Estado Merry del Val quien la envió a todo el episcopado

mundial. 54 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1, documento Nomine, partecipazioni, inviti,

biglietti, publicado por J. Cárdenas del Carre, Iter del canon 1012..., o. c., Apéndice I,

documento número 12. 55 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 3. En el número 5 se prescribe: “Ogni

materia verrá da Monsignor Segretario distribuita almeno a due Consultori; ciascuno dei

quali per la sua parte, la studieranno profondamente e con ogni diligenza, formulando in

latino i rispettivi canoni od articoli. Questi lavori, stampati e distribuiti a tutti i Consultori,

verranno discussi in Consulta”. El Reglamento está publicado en J. Llobell, E De León, J.

Navarrete, Il libro “de processibus”..., o. c., Documento 1.G, pp. 287-289. 56 Vid. Ibidem, pp. 70-71.

Page 44: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 32

nuestro estudio tienen un valor particular porque son el primer proyecto sistemático de disciplina de la convalidación del matrimonio57.

Existe un documento denominado Indice delle materie del Codice di Diritto Can. col Nome ed indirizzo dei Sig. Consultori ed il termine per la consegna del lavoro58 que contiene las materias, según el orden del Index materiarum, el nombre del Consultor o Colaborador al que fue asignado la elaboración del voto, su dirección, y el mes y año en que debía entregar el voto59.

Los votos los estudió la Comisión de Consultores, y tras recorrer varias fases y revisiones fueron finalmente presentados a una Comisión formada por un restringido número de Cardenales60.

La elaboración de los votos sobre la convalidación del matrimonio, «De matrimonio revalidatione», fue inicialmente asignada al P. Dominicus Palmieri S. J., a Julius De Becker y al Dr. Hugo Laemmer. Palmieri y De Becker redactaron sus

57 Vid. Ibidem, p. 72. El propio Gasparri explica la importancia que tuvieron los votos para la

elaboración de los cánones del Código: “Nella Praefatio apposta al testo del Codice si dice

che i Consultori, attenendosi alle regole prescritte, dovevano preparare i canoni sulla parte

del Codice loro assegnata. A questo proposito debbo dire che una Commissione di scelti

canonisti discusse innanzi tutto l’indice del Codice che poi venne in parte modificato

secondo che lo svolgimento del lavoro suggeriva; inoltre compilò l’elenco dei migliori

canonisti conosciuti in tutta la Chiesa latina ed assegnò a ciascuno la parte sulla quale

doveva redigere i canoni (...) Come si dice nella Praefatio su ciascun punto scrissero almeno

due Consultori, ma sui punti di particolare difficoltà od importanza scrissero tre od anche

quattro in guisa però che uno non sapesse dell’altro. Questi voti stampati e distribuiti

servivano di base alle discussioni”. P. Card. Gasparri, Storia della codificazione del diritto canonico

per la Chiesa latina, Acta Congressus Iuridici Internationalis, Pontificium Institutum

Utriusque Iuris, Romae 12-17 novembris 1934, Vol. IV, pp. 5-6. 58 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. El Indice fue publicado por G. Felliciani,

Mario Falco e la codificazione del diritto canónico, en M. Falco, Introduzione allo studio del codex iuris

canonici, Torino 1925, pp. 36-49. Vid. J. J. Bello González, Los procedimientos administrativos...,

o. c., p. 57. 59 Vid. J. Llobell, E De León, J. Navarrete, Il libro “de processibus”..., o. c., p. 73; vid. Ibidem, p.

74, nota 47. 60 Sobre este procedimiento, vid. Ibidem, pp. 51-53. En cada fase de este trabajo haremos

referencia a algunos aspectos organizativos de la codificación.

Page 45: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 33

votos aportando las diversas hipótesis de trabajo que a continuación estudiaremos más detalladamente. H. Laemmer no llegó a participar en los trabajos de la codificación.

En el ASV61 hay un documento de interés que está recogido en una carpeta en cuya portada se lee: “Indice dei voti”62. En su interior custodia un primer grupo de documentos numerados con lápiz rojo en la parte superior derecha. Todos estos folios están manuscritos63 y en la parte superior del primer folio puede leerse:

“Indice Generale (ordine cronologico)

degli stampati per la

Codificazione del Diritto Canonico”.

A continuación contiene un elenco numerado de 130 documentos64 que hasta ese momento se habían producido durante esta primera etapa de la codificación.

En el número 28 se menciona el voto de Dominicus Palmieri De Matrimonio Revalidatione65.

El documento numerado con el 13 es el voto de Dominicus Palmieri De consuetudine66 de 1904.

El documento al que se refiere el número 39 es el voto de De Becker sobre De consensu matrimoniali67.

Con el número 43 se identifica el voto de Julius De Becker De matrimonii revalidatione68.

61 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 3. 62 Es una carpeta de color verde que contiene en la portada la inscripción citada manuscrita. 63 La caligrafía es muy semejante a la de Gasparri, por lo que probablemente fuera elaborado

por el Cardenal. 64 En realidad, la numeración acaba en el 125, pero hay cinco documentos numerados bis. 65 Está en el folio 2, a lápiz, al final de la línea contiene una indicación ilegible; y también se

señala la fecha de entrega del voto: 1905. 66 Fue elaborado en 1904. Se referencia en el folio 1 de este documento. 67 Está enunciado en el folio 2 y la fecha es 1905. 68 Está enunciado en el folio 2 y la fecha es 1905.

Page 46: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 34

El número 48 contiene una inscripción sobre otro voto elaborado por J. De Becker para el Libro III De Matrimonio69.

En la misma carpeta citada se guarda otro boceto manuscrito de 5 páginas70. El encabezamiento del documento contiene la siguiente inscripción:

“Voti dei Revmi. Consultori (stampati)

per la Codificazione del Diritto Canonico

Distribuiti secondo le materie”.

A continuación, en un listado, se señalan las materias, el nombre, el año y una referencia sobre la posición de cada uno de los votos.

De Becker y Palmieri aparecen distinguidos de este modo:

MATERIA

NOME ANNO POSIZIONE71

46 De matrimonio (prael) De Becker 1905 48 46 49

49 De matrimonio (De consensu) Palmieri 1905 29 49 52

50 De matrimonio (De consensu) De Becker 1905 39 50 53

60 De matrimonio (De convalid) Palmieri 1905 28 61 65

61 De matrimonio (De convalid) De Becker 1905 43 62 66

También la scatola 3 contiene un documento que identifica los votos de Palmieri y De Becker. Es un cuaderno manuscrito de pastas rojas. En la portada tiene la inscripción “Codificazione del Diritto canonico. Protocollo generale”. Sólo hay anotaciones en las primeras 17 páginas. Se enumeran un total de 346 documentos elaborados

69 No sabemos con certeza a qué voto se refiere. Con cierta probabilidad se trata del voto

relativo a los cánones preliminares, pues en el interlineado, anotado a mano puede leerse:

“(Praelim.-De Sponsal.-)”. La frase continúa, pero es ilegible. 70 Igualmente numeradas con lápiz rojo, manuscritas, probablemente, por Gasparri. 71 Para referirse a la posición hay tres columnas. En la primera es clara la anotación original,

porque está hecha con tinta y con la grafía del autor del resto del manuscrito

(probablemente Gasparri). El segundo número está escrito a lápiz negro, y el tercero con

trazos mucho más gruesos con lápiz de color rojo.

Page 47: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 35

hasta finales de 1905. No todos los documentos que se recogen en el protocolo tienen la fecha. El primer documento del que se da fe es de fecha 1 de febrero de 1904. El último que lleva la fecha es el número 338, datado el 2 de noviembre de 1905 y es el Acta de la Consulta Parcial del mismo día 2 de noviembre de 190572. Los votos de Palmieri y De Beker quedan anotados con estas referencias:

Núm de ordine data oggetto Num del Vol, Num di Busta N.o.R.e.

280 Voto del Rvmo De Becker sul Tit. De matrimon. 3 2.

Voti dei Consultori Palmieri, Latini, Van Rossum sul Can. VI de Legibus I.

a) Julius De Decker.

De Becker no es nombrado en la Pergratum mihi y por tanto no asistió el 17 abril de 1904 a la primera reunión general de la Comisión de Consultores73. Pero con posterioridad a la Pergratum mihi, y por la colaboración de las Universidades Católicas74, se solicitó a otros especialistas en derecho canónico que emitieran

72 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 3. 73 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 2. Vid. J. Llobell, E De León, J. Navarrete,

Il libro “de processibus”..., o. c., pp. 291-340, Documento 1.H. Verbali della Commissione per

la subdivisione delle materie, 17 aprile-28 giugno 1904. 74 Por carta fechada en 6 de abril de 1904 la Comisión Pontificia pidió la colaboración de las

Universidades Católicas en la Codificación. Era una petición genérica. Las Universidades

que respondieron proponían nombres de profesores expertos en las diversas disciplinas

canónicas. En ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1 se encuentra el documento

“Risposte delle Universitá Cattoliche” con las respuestas oficiales de Universidades e Institutos

Católicos. Vid. ASS 37, (1904-1905), pp. 130-131; “Assieme ai numerosi manoscritti di voti

o progetti presentati dai consultori nell’aprile del 1904 per l’elaborazione dell’Index

materiarum, abbiamo rinvenuto il manoscritto di una Circolare datata 6 aprile, la quale,

benchè la grafìa non corrisponda a quella del Gasparri, gli è di certo attribuibile quale

promotore; detta Circolare era diretta alle Universitá Cattoliche affinchè anch’esse

prendessero parte al compito della codificazione. Essa consiste in un invito rivolto per dare

attuazione al volere del Papa, perchè si comunicassero i nomi di canonisti di prestigio e

delle materie sulle quali avrebbero potuto formulare voti o progetti per il futuro codice.

Tale lettera fu pubblicata così come appare nel manoscritto che abbiamo rinvenuto. Dalle

Page 48: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 36

votos sobre las materias que se les asignaron. Por tanto, en sentido técnico no fue Consultor, sino Colaborador75.

Existe abundante material en el ASV76 que permite reconstruir el proceso de su nombramiento como consultor77. No hemos localizado, sin embargo, entre dicha documentación la propuesta de índice que fue enviada a todos los Consultores en la que se asignaban las materias sobre las que debían elaborar los correspondientes votos78.

A De Becker se le confió la elaboración de tres votos, todos ellos sobre el Libro III De Matrimonio: «Canones praeliminares»79; «De consensu»80, y «De matrimonii

risposte pervenute, alcune delle quali sono conservate in originale anche nell’ASV, vennero

fuori i nomi di alcuni futuri consultori o collaboratori, e diversi voti e progetti per le

distinte materie del Codex. Questa richiesta manifestava la consapevolezza dell’utilità di

chiedere, per il lavoro di codificazione, la collaborazione di canonisti ben preparati che

lavoravano fuori Roma i quali, oltre ad apportare la propria competenza, avrebbero

contribuito ad arrichire la legislazione universale con la l’esperienza maturata dai diritti

particolari”. J. Llobell, E De León, J. Navarrete, Il libro “de processibus”..., o. c., pp. 48-49. 75 “Nella struttura organizzativa della codificazione in generale, l’elemento differenziatore tra

consultore e colaboratore conisteva essenzialmente nel fatto che i consultori erano presenti

alle sessioni in cui si discutevano i progetti. Questa partecipazione dipendeva

fondamentalmente della previa residenza in Roma, salvo qualche caso eccezionale in cui

qualche collaboratore si trasferì all’Urbe per intervenirvi, diventando così, normalmente,

consultore”. Ibidem, p. 67. 76 Revisando en ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1 y 2 hemos individuado 6

cartas. Tres están dirigidas por De Becker a Gasparri y otras tres por Gasparri a De Becker.

No descartamos que puedan encontrarse, traspapeladas entre otros documentos, alguna

carta más. 77 Vid. Annuario Pontificio 1917, Roma 1917, p. 460. 78 Sí se encuentra la que fue enviada (o una copia) a D. Palmieri. ASV, Commissione cod.

Diritto Canonico, scat. 1. 79 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 34. Vid. J. Llobell, E De León, J. Navarrete,

Il libro “de processibus”..., o. c., p. 240. Documento 1.A.1. Este voto ha sido estudiado y

publicado por J. Cárdenas del Carre, Iter del canon 1012..., o. c., pp. 159-165, y Apéndice I,

20, pp. 295- 302.

Page 49: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 37

revalidatione»81. El documento más antiguo que hemos encontrado donde aparece por primera vez nombrado De Becker en el ASV es un fascículo de 2 folios fechado en 7 de mayo de 190482. En este documento, junto a los nombres del P. de Luca y De Becker (Lovaina) está la siguiente anotación:

“La materia concernente gli impedimenti matrimoniali cognationis spiritualis, ordinis sacri, voti e ligaminis”.

De la misma época es también una carta83 redactada a máquina y firmada por el Rector de la Universidad Católica de Lovaina dirigida a Gasparri. Lleva fecha 22 de mayo de 1904. El Rector propone la colaboración de J. De Becker, Bondroit y M. Van Hove para los trabajos de la codificación.

El resto de la correspondencia es de los años 1905 y 190684. Teniendo en cuenta lo expuesto, nos referiremos siempre a De Becker como Consultor85

80 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 36. Vid. J. Llobell, E De León, J. Navarrete,

Il libro “de processibus”..., o. c., p. 241, Documento 1.A.1. 81 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 38. Vid. Ibidem, p, 241, Documento 1.A.1. 82 Es un manuscrito de dos hojas escrito por ambas caras. Parece el boceto o borrador de una

propuesta de asignación de materias a Consultores. 83 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. 84 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1 y 2. De Becker escribe a Gasparri el 1 de

abril de 1905. Hay un borrador de carta dirigido a De Becker, sin firma (pero con la

caligrafía de Gasparri) fechado en 2 de junio de 1905 por la que se le avisa de la fecha de

comienzo de los trabajos de la Subcomisión que se encargaría de elaborar el Libro III De

matrimonio; y otra carta de De Becker a Gasparri con fecha 7 de agosto de 1906. Gasparri

escribe un borrador de carta para De Becker por la que se le solicita información sobre los

trabajos que la Comisión le había encargado y se le señala el mes de abril del año siguiente

como término del plazo de entrega. Está fechada en 8 de agosto de 1906. 85 En el voto, debajo del nombre, se le designa con el título de “consultoris”.

Page 50: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 38

obviando la discusión sobre la distinción entre Colaborador y Consultor86, ya que la mayoría de los autores sostienen su relativa relevancia práctica87.

Otro documento de interés, al que ya nos hemos referido88, es la distribución de las materias entre los consultores y colaboradores. En la página 7 está escrita la asignación del Cap. XI «De matrimonii revalidatione» a Palmieri, Laemmer89 y De Becker.

b) Dominicus Palmieri.

Nació en Piacenza el 4 de julio de 1829 y murió en Roma el 28 de mayo de 1909. Ordenado sacerdote en 1852, en el mismo año entra en la Compañía de Jesús. Fue profesor de filosofía en el Colegio Romano de 1861 a 1867, de teología de 1867 a 1873 y de Sagrada Escritura en Holanda de 1878 a 1894. Cuando regresó a Roma en 1894 trabajó como teólogo de la Penitenciaría, consultor del Santo Oficio y, posteriormente, como Consultor de la Comisión Pontificia para la elaboración del Código de derecho canónico90. Entre sus obras, en el ámbito jurídico, destaca su tratado sobre el matrimonio91.

86 El Abogado Filippo Pacelli no aparece nombrado como Consultor en la Pergratum mihi, y sin

embargo tuvo un papel relevante en todo el proceso codificador, habiendo intervenido

hasta con la aportación de sus animadversiones, una tarea que strictu sensu habría sido

reservada exclusivamente a los Consultores. 87 Vid. entre otros, J. A. Navarrete Murría, Prueba..., o. c., pp., 275-276; J. Cardenas del Carre,

Iter del canon 1012..., o. c., pp. 53-58; L. Prados Rivera, La separación..., o. c., p. 24, nota 24; J.

Llobell, E De León, J. Navarrete, Il libro “de processibus”..., o. c., pp. 67-68. 88 Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. 89 El documento está fechado en mayo de 1905 y Laemmer tiene una raya sobre su nombre.

La palabra “Collaboratori” está escrita con otro tipo de tinta y caligrafía. 90 Vid. AA. VV., Enciclopedia Cattolica, Firenze 1952. Tomo IX, pp. 660-661; Vid. F.

Bonnard, voz Palmieri Dominique, en AA.VV., Dictionnaire de Theologie Catholique, París

1932, vol XI, p. 1835. 91 D. Palmieri, Tractatus de matrimonio christiano, Roma 1880, y Prato 1897.

Page 51: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 39

Colaboró en la codificación redactando tres votos: para el Libro I (Normae Generales) se le asignó «de consuetudine»92; para el Libro III (De Rebus) elaboró los votos «De consensu»93 y «De matrimonii revalidatione»94.

En la scatola 1 se conserva un fascículo de 11 páginas fechado en 18 de julio de 1904 que contiene el índice de materias del futuro código y la asignación de las materias sobre las que Dominicus Palmieri S.J. debería elaborar los votos. Está firmado por Palmieri en la última hoja. Allí se dispone también el plazo límite para la entrega de los votos que le correspondió redactar:

“Non ultram proximum Octobris quantum pertinet ad L. I., Tit. II; non ultra mensem Maii 1905 quantum pertinet ad L. III tit VII cap. VI et ad L. III tit. VII cap. XI”.

Otro documento del ASV donde figuran las materias que se atribuirían a Palmieri es un fascículo de dos folios mecanografiados que lleva por título “Consultori per la Codificazione del Diritto canonico”95. Palmieri ­con la impresión de la máquina­ está señalado como número 35 de la lista, pero, tachado y sobrescrito a mano, es el número 33. Junto a su nombre se añade una anotación manuscrita ­también con una tachadura encima­ en la que se lee: “Teologo della Penitenzieria Apost”.

Existen otros 4 documentos similares al anterior que contienen listas de Consultores: una parte escritos a máquina y otra a mano. En todos, Palmieri es el número 35 impreso con la máquina, pero sobrescrito a mano es el 33. La diferencia entre estos documentos es que al final de cada elenco hay un añadido escrito a mano que completa la lista de los Consultores. Ningún documento lleva impresa la fecha.

92 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 10; vid. J. Llobell, E De León, J. Navarrete,

Il libro “de processibus”..., o. c., p. 237, Documento 1.A.1. 93 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 35; vid. J. Llobell, E De León, J. Navarrete,

Il libro “de processibus”..., o. c., p. 240. 94 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 38; vid. J. Llobell, E De León, J. Navarrete,

Il libro “de processibus”..., o. c., p. 241. 95 A mano hay un añadido que dice “residenti in Roma”. ASV, Commissione cod. Diritto

Canonico, scat. 1.

Page 52: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 40

c) Dr. Hugo Laemmer.

En el ASV96 existen varios documentos que mencionan la participación de Hugo Laemmer97 como posible Consultor para la codificación, concretamente para la elaboración del Cap. XI sobre la convalidación del matrimonio. El primero es una nota redactada por Wernz, sin fecha, escrita por las dos caras y que tiene como título: “Elenchus quorundam canonistarum idonearum ad novam compililationem juris canonici”.

Es un conjunto de canonistas de prestigio que podrían trabajar para la elaboración del código. Cuando en la lista le toca el turno a Laemmer, Wernz anota: “Dr Laemmer. Professor juris canonici in Universitate Wratislaviensi. Vir eruditus, qui di codificatione juris canonici proprium publicaverat opusculum”.

El segundo, es un documento manuscrito98, sin fecha ni título, donde se inscriben los consultores emparejados. Aparece Laemmer con Palmieri, y junto a sus nombres, a la derecha del folio, la inscripción: “De revalidatione”.

A la vista de esta documentación, una primera conclusión nos aparece con cierta evidencia: el Consultor J. De Becker inicialmente no estaba previsto entre los que elaborarían los votos sobre la convalidación del matrimonio. Sin embargo, en un tercer documento, un fascículo de 5 páginas escrito por las dos caras donde están compilados los consultores que se encargarían de cada capítulo99 sí que aparecen juntos Laemmer y De Becker. En ese escrito podemos observar la siguiente anotación:

“Cap XI

De matrimonii revalidatione P. Palmieri

Laemmer

De Becker”.

96 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. 97 Era muy conocida su obra Institutionem des Katholischen Kirchenrechts, Freiburg 1882. 98 Es un boceto o borrador, sin fecha, que se asimila a una propuesta de Consultores que

deberían elaborar los cánones de cada materia. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico,

scat. 1. 99 Este documento está fechado en mayo de 1905. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico,

scat. 1.

Page 53: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 41

También existe una carta enviada por Laemmer a Gasparri, fechada el 16 de agosto de 1904 en la que H. Laemmer se disculpa y excusa de no poder colaborar en el proyecto de la codificación100.

Dos meses después de que H. Laemmer escribiera, recibió una contestación a su carta. Al menos es lo que podríamos deducir de un borrador101, manuscrito, con el timbre de la Secretaria S. Congregationis Negotiis Ecclesiasticis Extraordinariis. Praepositae, que está fechado en 1 de octubre de 1904102.

Probablemente en un primer momento De Becker no estaba incluído entre los Consultores que se encargarían de elaborar los votos sobre la convalidación del matrimonio, pero teniendo en cuenta las circunstancias de edad y salud de Laemmer se decidió cambiar de parecer.

100 En la carta, Laemmer explica que el motivo fundamental de su negativa es el mal estado de

salud. Transcribimos el cuerpo de la mencionada carta: “Ex Secretaria Pontificii Cardenalium

Coetus pro Ecclesia legibus in unum redigendis literae ad me pervenerunt Romae d. XXI Julii a.c. a te

datar, iusta quas pro futuro codice iuris canonici ordinando materia de consensu matrimoniali et de

matrimonii revalidatione (L. III tit VII, cap. VI et XI) meo studio ita quit assignata, ut in ex tractanda

praescriptas a purpuratis patribus noveras mihi fovent retinendae”. ASV, Commissione cod. Diritto

Canonico, scat. 1. 101 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. 102 Ibidem.

Page 54: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 42

B. LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA LEGISLACIÓN PRECODICIAL.

Antes de analizar los votos de los Consultores, que constituyen una propuesta de regulación ex novo de la convalidación del matrimonio, es conveniente ofrecer un apunte histórico sobre la formación de este instituto.

Es difícil señalar con detalle cuál era el derecho vigente anterior a la promulgación del código. Sobre las fuentes de la convalidación, algunos autores afirman que en el derecho histórico este instituto tiene su antecedente en el matrimonio presunto que permitió revalidar el consentimiento de futuro (esponsales), el matrimonio bajo condición suspensiva y el que era nulo por miedo u otro vicio del consentimiento o impedimento siempre que hubiera seguido cópula o cohabitación con afecto marital, porque se presumía que había existido consentimiento de presente en el caso de esponsales y consentimiento válido en los otros supuestos103. En este sentido resolvieron las siguientes decretales: a) Convalidación de esponsales: Veniens ad nos, X 4.1.15104; Is qui fidem, X 4.1.30105; b)

103 Un resumen sobre el satus quaestionis de legislación vigente en la época de la codificación, se

encuentra en F. X. Wernz, Ius Decretalium, Tomus IV, Ius Matrimoniale Eccles. Catholicae, Prati

1912, pp. 547-575, y la bibliografía allí citada. 104 “Veniens ad nos G. lator praesentium sua nobis relatione monstravi, quod in domo sua mulierem

quandam recepit, de qua prolem habuit, et cui fidem coram pluribus praestitit, quod eam duceret in

uxorem. Interim autem, quum apud domum vicini sui pernoctaverit, eius filia nocte illa secum concubuit,

quos pater puellae simul in uno lecto inveniens, ipsum eam per verba de presenti desponsare coegit. Qui

nuper in presentia nostra constitutus nos consuluit, cui potius adhaerere deberet. Quia vero nequaquam

innotuit nobis, utrum post fidem praestitam primam cognoverit. Ideoque mandamus, quatenus rei veritatem

diligenter inquiras, et, si inveneris, quod primam post fidem praestitam cognoverit, ipsum cum ea facias

remanere; alioquin secundae, nisi metu coactus, qui posset in virum costantem cadere, eam desponsaverit,

adhaerere facias ut uxori”. X 4.1.15.

Page 55: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 43

Convalidación de matrimonio condicional: De illis, X 4.5.3106; Per tuas, X 4.5.6107; c) Convalidación de matrimonios viciados: Ad id, X 4.1.21108; A nobis tua, X 4.2.8109; Veniens, X 4.7.7110; Insuper, X 4.18.4111; Si infantes, in VI 4.2, unicum112.

105 “Is qui fidem dedit M. mulieri super matrimonio contrahendo, carnali copula subsecuta, etsi in facie

ecclesiae ducat aliam et cognoscat, ad primam redire tenetur, quia licet praesumptum primum matrimonium

videatur, contra praesumptionem tamen huiusmodi non est probatio admitenda. Ex quo sequitur, quod nec

verum, nec aliquod censetur matrimonium, quod de facto est postmodum subsecutum”. X 4.1.30. 106 “De illis. Si vero aliquis sub huiusmodi verbis iuramentum alicui mulieri praestiterit: “ego te in uxorem

accipiam, si tantum mihi donaveris”, reus periurii non habebitur, si eam, nolentem sibi solvere quod

iuramento sibi dari petit, non acceperit in uxorem nisi consensus de praesenti aut carnalis sit inter eos

commixtio subsecuta”. X, 4, 5, 3. 107 “Per tuas nobis literas intimasti, quod quum in praesentia tua quaedam mulier, P. nomine, quendam

nomine N. postularet in virum, asserens, inter se mutuum de presenti consensum intervenisse, et carnalem

copulam accessisse, vir ipse, quamvis contracta sponsalia et carnalem copulam non negaret, asserebat tamen,

se illam in uxorem ducere non teneri, quia sponsalia inter ipsos sub hac fuerunt conditione contracta, si

videlicet pater eius et patruus sponsalibus consentirent, sed ipsi, quam cito noverunt, et sponso

contradixerunt et sponsae, quod idem vir idoneis nitebatur testibus comprobare. Verum mulier replicabat,

quod, licet fides praestita fuerit ab utroque sub conditione praescripta, non tamen sibi fuerat a patre viri vel

patruo aliquando contrdictum, et ante tempus contradictionis, expressum a testibus, et post illud dicebat

inter se carnalem copulam accessisse. Addebat praeterea, quod licet a principio conditionaliter contraxissent,

temporis tamen processu sine conditionis adiectione pure in matrimonium consenserunt, et hoc asserebat se

testibus probaturam. Receptis itaque testibus utriusque, quum attestationes mulieris coram te praesentibus

duobus examinatoribus faceres plublicari, testes, quorum dicta legebantur, illico proclamaverunt, quod ipsi

quae legebantur non dixerant, et quae deposuerant scripta non erant. Sed a uno examinatorum tunc contra

eos fuit fortiter obviatum. Et ob hoc mulier postulabat ut iidem testes vel alii super iisdem capitulis iterum

audirentur, tu autem, hac novitate commotus, sequentem diem partibus praefixisti, quibus in tua praesentia

constitutis, omnes examinatoris convocari iussisti, sub interminationi anathematis illos obtestans, ut

dicerent, si essent ellae verae attestationes, quibus obviaverant testes; qui continuo alias attestationes in

medium produxerunt. Quibus quum per advocatum viri fuisset obiectum, sicut prioribus fuerat a testibus

obviatum, post allegationes multiplices secundae attestationes viri postea publicatae. Porro mulier illi

praecipue articulo insistebat, quod ante renunciationem sponsalium et post idem vir carnaliter eam

cognoverat, et ex ea filiam procreaverat; quod proprio nitebatur ostendere iuramento. Quia vero super his

non solum opiniones varias, sed contrarias accepisti, ad magisterium sedis apostolicae recurrens, humiliter

postulasti, quid sentiendum sit in talibus edoceri. Nos autem, inspectis attestationibus, admissis a partibus,

quas nobis tuis misisti literis interclusas. Consultatione tuae taliter respondemus quod, quum liquido

Page 56: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 44

constet per confessionem tam viri quam mulieris, quod post contracta sponsalia carnalis est inter eos copula

subsecuta, pro matrimonio est vehementer quidem praesumendum, quia videtur conditione apposita

recessisse. Nam etsi probatum sit utrumque per testes quod, postquam pater et patruus viri contradixere

sponsalibus, idem vir mulierem illam carnali coniunctione cognoverit, non est tamen aliquo modo probatum,

quod, antequam ipse cognovisset eandem, pater eius et patruus contradicere curavissent”. X 4.5.6. 108 “Ad id, quod per tuas literas nobis intimasti de quadam parochiana tua, quam suus vitricus cuidam

Teutonico matrimonialiter copulavit, taliter respondemus, quod quamvis undecim annos adhuc habens, ab

initio invita fuisset et tradita et renitens, tamen, quia postmodum per annum et dimidium sibi cohabitans

consensisse videtur, ad ipsum est cogenda redire. Nec de cetero recipiendi sunt testes, si quos memorata

mulier ad probandum, quod non consenserit in eundem nominaverit producendos, quum mora tanti

temporis huiusmodi probationem excludat. Mandamus igitur , ut propter hoc non omittas, quo minus

appellatione remota per censuram ecclesiasticam utrumque compellas ad alterum maritali affectione

tractandum, nisi forte vellent ad religionem pariter convocare, poenitentia eius coniuncta pro eo, quod ad

alienos et illicitos concubitus uterque transivit”. X 4.1. 21. 109 “A nobis tua discretio requisivit, utrum iis qui infra annos nubiles matrimonii nomine coniunguntur, vel

eorum alteri, antequam ad annos aptos matrimonio perveniant, liceat a matrimonio tali discedere. Ad quod

inquisitione tuae taliter respondemus, quod pro eo, quod ante nubiles annos coniugalem consensum de

sanctorum Patrum non habent auctoritate, usque ad legitimam aetatem exspectare tenentur, et tunc aut

confirmetur matrimonium, aut, si simul esse noluerint, separentur; nisi forte carnalis commixtio ante

intervenerit, quum interdum illa tempus anticipare soleat pubertatis”. X 4.2.8. 110 “Veniens ad praesentiam nostram G. laicus lator praesentium humili nobis insinuatione mosntravit, quod,

quum olim in civitate Lemovicensi quandam sibi matrimonialiter copulasset, et per biennium cohabitasset

eidem, ab ea demum animi levitate recedens Mesasnam advenit ubi M. mulierem, insciam penitus, quod

idem G. aliam haberet uxorem, sibi solenniter copulavit, ex qua duos filios dignoscitur suscepisse. Verum

quum eidem poenitentia fuisset iniucta, ut ad legitimam rediret uxorem, et ipse propter hoc in suam

patriam rediisset, uxorem suam inveniens carnis debita persolvisse, ad Messanam dediit civitatem, et supra

dictae M. tanquam legitimae cohabitavit uxori. Nunc autem impositam sibi pro priori excessu

poenitentiam agens humiliter et devote, cohabitandi eidem M. a nobis licentiam postulavit. Licet autem

praefectus G. vivente uxore legitima praedictam M. sibi copulare nequiverit in uxorem, quia tamen, uxore

defuncta, utpote a lege ipsius solutus, in eandem M. de novo potuit matrimonialiter consentire, dummodo

non praestiterit fidem adulterae, vel machinatus (non) fuerit in mortem uxoris; discreptione vestra per

apostolica scripta mandamus, quatenus, si est ita, eidem G. ut supra dictae M. affectu adhaereat coniugali,

sublato cuiuslibet contradictionis et appellationis obstaculo licentiam concedatis, non permittentes, eundem

super hoc ab aliquibus indebite molestari”. X 4.7.7.

Page 57: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 45

La convalidación de matrimonios por vía de presunción iuris et de iure suscitó serios conflictos entre fuero interno y fuero externo, que se agravaron con la exigencia de la forma sustancial exigida a partir del Concilio de Trento, que no fue de aplicación en los territorios exentos. La Curia romana resolvió numerosos casos en los que se producía este conflicto entre el fuero interno y el fuero externo, hasta que el matrimonio presunto fue suprimido por el decreto Consensus mutuus de León

111 “Insuper adiecisti, quod aliquis, cum quadam innubili puella contraxit, quae, tandem aetatis metas

attingens, et ab illo pluries cognita, post quator aut quinque annos, a praefacta aetate decursos, contra

matrimonium proclamavit, asserens, se semper ab initio dissensisse ab illo, et quod dicit per testes probat

fama et conversatione praeclaros. In hoc itaque casu sentimus, quod adversus matrimonium audiri non

debet, quae, ante cognitionem sui legitimum annum attingens, quum potuit, minime reclamavit. Sicut enim

ante legitimum consensum, qui in duodecimo anno spectatur, secundum ius canonicum potuit dissentire: sic,

postquam legitimo tempore accedente semel etiam copulae carnali consensit, ex ratihabitione sibi super hoc

silentium non ambigitur indixisse”. X 4.18.4. 112 “Si infantes ad invicem, vel unus maior septennio, et alter minor, sponsalia contraxerint ipsi, vel parentes

pro eis, nisi per cohabitationem eorum mutuam, seu alias verbo vel facto ipsorum liquido appareat, eosdem

in eadem voluntate factos maiores septennio perdurare: sponsalia huiusmodi, quae ab initio nulla erant, per

lapsum dicti temporis minime convalescunt, et ideo, quum sint nulla, ratione defectus consensus publicae

honestitatis iustitiam non inducunt. Idem quoque, si pubes et impubes, vel duo impuberes non proximi

pubertati, et in quibus aetatem malitia non supplebat, per verba contraxerint de praesenti. Sponsalia enim

illa, quae iuris interpretatione tantum fuerunt sponsalia de futuro, licet verba consensum experimenta de

praesenti haberent, et matrimonium contrahere intendere contrahentes, per adventum pubertatis in

matrimonium non transeunt de praesenti. Nec matrimonium, quod in matrimonium aetate non tenuit

prohibente, per lapsum dicti temporis convalescit, nisi per carnis copulam subsecutam, vel aliquem modum

alium contrahentes eosdem cum eisdem perseverantia voluntatis ad pubertatis tempora pervenisse constiterit

evidenter; per dictum tamen contractum, qui valuit, ut potuit, non sicuti agebatur, publicae honestitatis

iustitia est inducta. Porro ex sponsalibus, quae parentes pro filiis puberibus vel impuberibus plerumque

contrahunt, ipsi filii, si expresse consenserunt vel tacite, ut si praesentes fuerint, nec contradixerint,

obligantur, et ex eis oritur iustitia publicae honestitatis. Et est idem, si filii, tempore sponsaliorum absentes,

et etiam ignorantes, eadem sponsalia post scientes ratificaverunt tacite vel expresse; alias ex sponsalibus,

contractis a parentibus pro filiis, nec ipsi filii obligantur, nec publicae honestitatis iustitia inde surgit”. VI

4.2, unicum.

Page 58: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 46

XIII, de 15 de febrero de 1892113 y la convalidación quedó reducida sólo al fuero interno114.

Según la definición clásica, la convalidación se entendía como “actus, quo matrimonium antea sub legitima specie et forma, sed nulliter celebratum ita restauratur, ut suum consequatur valorem”115 y era comúnmente estudiada según la trilogía de supuestos de nulidad a la que se aplicaba:

“Convalidatio matrimonii dividitur : I. In convalidationem matrimonii irriti ex defectu consensus vel formae Tridentinae. II. In convalidationem matrimonii irriti ex inhabilitate personarum. III. In convalidationem per simplicim consensus renovationem aut per ordinariam dispensationem cum renovatione consensus aut per extraordinariam dispensationem sine renovatione consensus, sive per sanationem matrimonii in radice”116.

Acerca de la configuración histórica de la sanación en la raíz como instituto jurídico autónomo tampoco existe unanimidad en la doctrina117. Algunos autores

113 ASS, vol. XXIV, p. 422. 114 Vid. M. López Alarcón y R. Navarro Valls, Curso..., o. c., p. 274. Sostiene Fedele que “vero è

che nella storia del diritto matrimoniale canonico v’è l’istituto del matrimonio presunto, al

quale si richiamò il Capello per sostenere la sua tesi della convalidatio ipso iure del matrimonio

anche nei casi di nullità per vizio o per difetto di consenso. Ma è anche vero che, come io

risposi al mio contraddittore, i casi di matrimonio presunto di cui si parla nelle Decretali di

Gregorio IX non hanno nulla a che vedere con questi casi, poiché si riferiscono alla copula

posteriore agli sponsali de futuro e fu la dottrina a trovare altri esempi di casi in cui poteva

applicarsi la disciplina del matrimonio presunto. Tanto è vero che Leone XIII, nell’abrogare

questa disciplina, si riferisce esclusivamente al caso tipico contemplato nelle Decretali

gregoriane, cioè al caso di matrimonio presunto derivante da sponsali de futuro motivando la

sua abrogazione con la considerazione che nessuno ormai più pensava, nell’unirse con la

fidanzata, di contrarre in tal modo matrimonio”. P. Fedele, In tema di convalida del matrimonio

canonico nullo per difetto o vizio di consenso, o. c., p. 499. 115 F. X. Wernz, Ius Decretalium, o. c., p. 547. 116 Ibidem, p. 548. 117 Vid. A. Knecht, Derecho matrimonial católico, Madrid 1932, p. 591; J. Bank, Connubia canonica,

Romae 1959, p. 571; L. Bender, Convalidation du mariage, en Dictionnaire de Droit

Canonique, IV, París 1949, col. 549; J. Bernhard, La sanatio in radice et le consentment

matrimonial dans le droit canonique moderne (du Concile Trente au Code de droit canonique),

Ephemerides Iuris Canonici 1950, p. 239; id., La explication juridique de la retroactivité de la

Page 59: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 47

sostienen que el origen es desconocido118; otros, entienden que la sanación en la raíz tiene su origen en la fusión de dos institutos jurídicos: la legitimación de los hijos y la sanación de matrimonios nulos, que Benedicto XIV reunió en una única institución: la dispensatio in radice, a la que se denominaría también sanatio in radice119. Los elementos históricos que configuran la sanatio in radice son la legitimación de los hijos por subsiguiente matrimonio120 y la legitimación de los hijos por rescripto, recibida del Derecho romano.

sanatio in radice dans le doctrine canonique moderne, Ephemerides Iuris Canonici 1951, p. 80; V.

Del Giudice, Nociones de derecho canónico, Pamplona 1955, p. 240. 118 “Quoad historiam sanationis in radice adhuc complura sunt incerta. Neque in Decretalibus neque in

Summa S. Raymundi mentio fit sanationis in radice. Nonnulli auctore vident prima illius vestigia in

dispensationibus concessis a Bonifatio VIII, qui matrimonia inter Mariam et Sánchez IV, regem Castiliae

iam mortuum, et inter Ildephonsum regem Lusitaniae et comitissam Poloniae validum declaravit, non

obstantibus impedimentis dirimentibus. Benedictus XIV clare proposuit doctrinam de sanatione in radice.

Tempore primae revolutiones Gallicanae quam plurima matrimonia sanata sunt in radice. Hodie solet

sanatio in radice concedi, quando simplex dispensatio cum renovatione consensus est moraliter impossibilis”.

D. M. Prümmer, Manuale..., o. c., p. 636. 119 Vid. M. López Alarcón, R. Navarro Valls, Curso..., o. c., pp. 277-278, nota 34. 120 Alejandro III canonizó el principio de Derecho romano, según el cual los hijos ilegítimos,

excepto los adulterinos, se legitiman por el subsiguiente matrimonio de los padres, como

recogen las siguientes decretales: “Conquestus est nobis H. lator preesertium, quod, quum quandam

mulierem neptem R. in uxorem acceperit praefatus R. patruus mulieris ipsam exheredare conatur eo, quod

ante desponsationem matris suae nata fuerit, licet postea, prout dicitur, pater mulieris praefatae matrem

ipsius acceperit in uxorem. Ideoque fraternitate vestrae per apostolica scripta praecipiendo mandamus,

quatenus, si est ita, nullius contradictione vel apellatione obstante, eam legitimam esse iudicetis, praedicto R.

ex nostra et vestra parte inhibentes, ne saepe dictae mulieri et heredibus suis hac occasione super hereditate

paterna molestiam inferat vel gravamen. Si autem contra hoc venire praesumpserit, eum sublato

appellationis remedio severitate ecclesiastica percellatis”. X, 4, 17, 1; “Significasti nobis, quod, quum P.

civis Spoletanus quandam mulierem duxisset legitimae in uxorem, ea relicta cuidam meretrici adhesit, et

quum ab eius contubernio ad torum non posset legitimum revocari, vos in eum excommunicationis

sententiam protulistis. Verum quum medio tempore uxor ipsius esset viam universae carnis ingressa,

meretricem, cui adherserat, desponsavit. Nos igitur inquisitioni tuae secundum formam canonicam taliter

respondemus, quod, nisi alter eorum in mortem uxoris defunctae fuerit machinatus, vel ea vivente sibi fidem

dederit de matrimonio contrahendo, legitimum iudices matrimonium supra dictum, excomunicatio munus

absolutionis, si petierit, iuxta formam ecclesiae impensurus”. X, 4, 7, 6.

Page 60: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 48

Los Papas legitimaban los hijos dispensando el impedimento que provocó la nulidad del matrimonio, y convalidando el matrimonio celebrado de mala fe. Los hijos debían legitimarse porque la convalidación no tenía efectos retroactivos. La potestad papal para legitimar hijos abarcaba la legitimación ad spiritualia que, necesariamente, llevaba consigo la legitimación ad temporalia, principalmente los derechos sucesorios.

Algunos canonistas posteriores restringieron los efectos ad temporalia de la legitimación pontificia, porque negaron que el Papa pudiera hacer que hijos ilegítimos sucedan a su padre (Vicente y Lorenzo Hispanos, Tancredo, Bernardo de Parma, Abbas Antiquus, San Raimundo de Peñafort, Inocencio IV y Durando).

Otros canonistas, que se oponían a la tesis de los anteriores, fundamentaron las bases de la dispensatio in radice matrimonii. El primero fue el Card. Hostiense, para quien la legitimidad de la prole procede del matrimonio legítimo y el matrimonio, regulado por el Derecho canónico, será legítimo o no según lo disponga la Iglesia. Por tanto, el Papa, legislador universal en la Iglesia, podrá sancionar como ilegítimos los hijos naturales estableciendo un impedimento dirimente y podrá hacer que sean legítimos los hijos a los que una ley de la Iglesia hubiera privado de la legitimidad.

El problema de esta teoría es el fundamento sobre el que se pretendió justificar, porque al conferir la legitimación mediante un rescripto, el Papa se apoyaba, no en el matrimonio mismo, sino en un efecto, independientemente de su causa y movido por unos intereses temporales.

Para salvar esta objeción, otro canonista, Juan Andrés, sostuvo que era preciso remitir la voluntad papal hasta la raíz misma de la filiación, es decir, hasta el matrimonio. Habría que admitir que el Papa, concediendo la dispensa de un impedimento dirimente, podía anular y borrar todos los efectos que el impedimento había producido en el pasado en cuanto a la filiación de los hijos y de este modo quedaban legitimados los hijos nacidos de ese matrimonio. La dispensa pontificia tendría efectos retroactivos o ex tunc, a partir del momento de la celebración del matrimonio121.

En los tiempos modernos esta doctrina evolucionó y la sanatio in radice constituyó una institución nueva útil, no sólo para la legitimación de los hijos, sino que actúa principalmente sobre el matrimonio nulo en beneficio de los cónyuges sin necesidad de que estos renueven el consentimiento. El principal artífice de esta

121 Sobre la dispensa, vid. E. Baura, La dispensa canonica dalla legge, Giuffré, Milano 1997.

Page 61: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 49

creación jurídica fue Benedicto XIV, cuyo pensamiento se resume en las siguentes ideas: a) la mayor parte de los canonistas postridentinos exigían en la dispensatio in radice la renovación del consentimiento, si deseaba revalidarse el matrimonio, porque entendían que el consentimiento había sido inexistente, debido al impedimento dirimente. Benedicto XIV se separa de esta opinión y niega la necesidad de la revalidación; b) la sanación produce efectos ex tunc, es decir, a partir del consentimiento inicial y perseverante. Benedicto XIV establecería como principio que sanatio in radice non requirit novum consensum, sed consensum in initio positum legitimum reddit122.

C. EL VOTO DE JULIUS DE BECKER SOBRE LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO.

1. Presentación del voto.

El voto de J. De Becker123 está impreso en un cuaderno de doce páginas124 fechado en Lovaina en 31 de marzo de 1905125. Respeta la estructura formal que establecieron las disposiciones del Reglamento de 11 de abril de 1904126 y en el Index materiarum Codicis Iuris Canonici de 28 de junio de 1904.

122 Benedicto XIV, De Synodo dioecesana 1, 13, c. 21, n. 7. 123 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 38. 124 Aunque el primer número de página impreso es el 4 y el documento acaba con el número

de página 13. 125 Vid. Apéndice documental, Documento número 1, voto de De Beker. 126 Especialmente en los principios o disposiciones de los números 6: “La codificazione dovrá

abbracciare la sola parte disciplinare della legislazione ecclesiastica. Ciò non impedirá che nel Codice

possano o debbano figurare alcuni principi che appartengano al diritto di natura o al domma”, 8: “Nella

compilazione dei canoni od articoli i Consultori dovranno conservare, per quanto é possibile, le parole dei

Page 62: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 50

De Becker estudia la convalidación simple distinguiendo las tres causas generales de nulidad canónica del matrimonio:

a) Por contraerse con vicios en el consentimiento (can. I).

b) Por defecto en la forma canónica requerida (can. II).

c) Por celebrarse siendo las partes inhábiles (cann. III­V).

En el can. VI trata la regulación de la sanación en la raíz, sus efectos y condiciones.

El voto no aporta una noción de convalidación, en el sentido de que presente una definición o fórmula canónica de esta institución. Recoge y trata de sistematizar en seis cánones los elementos esenciales de la convalidación tal y como había sido entendida por la tradición canónica:

“Pauca, sane, elementa in Iure Decretalium et legislatione subsequenti reperiuntur quae adhiberi valeant in nova Codificatione ad efformandos Canones de matrimonii revalidatione. Recurrendum, proinde, est ad S. S. Congregationum Instructiones, Declarationes, ad praxim Romanorum Tribunalium, ac demum, ad probatorum Doctorum sententias. Quibus omnibus prae oculis positis, satis apte reduce posse videtur tota theoria de revalidatione matrimonii ad sex propositos canones, communissime admissam retinendo distinctionem inter matrimonia nulla ob defectum consensus vel ob defectum formae substantialis vel ob inhabilitatem partium”.

2. Convalidación del matrimonio nulo por vicios del consentimiento. Canon I.

“Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum consensus substantialis requisiti, scilicet ob fictionem, vel errorem, vel metum vel conditionem contra substantiam matrimonii appositam, revalidatur per consensus renovationem etiam privatim elicitam si occultum fuit et remansit impedimentum; porro, quamvis tunc satius sit utriusque habere consensum de novo expressum,

documenti dai quali sono estratti, distinguendole con apposite virgolette, curando allo stesso tempo la brevitá

e la chiarezza e riportando quei brani che servono per ben apprezzare il lavoro di compilazione, con la

indicazione esatta della pagina, volume ed edizione” y 10: “Se il Consultore giudicherá necessaria od

opportuna una modificazione del diritto vigente, redigerá il canone od articolo, indicando che é una

modificazione e dandone brevemente le ragioni. Egualmente se crederá necessaria od opportuna qualche

nuova disposizione”.

Page 63: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 51

satis tamen erit si perseverante valido alterius consensu olim praestito, accedat maritalis consensus partis quae, antea, validum non praestiterat consensum. Quodsi nullitas matrimonii publica ab initio fuit vel postea fiat, consensus ab utraque parte sub poena nullitatis est rursus exprimendus in forma ab Ecclesia praescripta, cap. VII”.

Comienza el can. I distinguiendo las diversas formas de convalidación del matrimonio nulo por defecto del consentimiento: “matrimonium nulliter contractum ob solum defectum consensus substantialis requisit”.

Se presentan dos modos de convalidación de estos matrimonios nulos, según que el vicio sea oculto o público. A cada una de las formas de convalidación será aplicable un régimen jurídico distinto, y propone diversas soluciones.

En otro de los votos127 que De Becker elaboró en la codificación de 1917128, para el capítulo VI De consensu matrimoniali, fechado en Lovaina en 31 de marzo de 1905, estableció en el can. I un elenco de los requisitos necesarios para la validez del consentimiento matrimonial:

“Consensus ad valorem matrimonii requisitus debet esse verus, externus simul et internus, simultaneus mutuus et personalis in obiectum proprium et substantiale huius contractus. Regulariter autem praestetur modo absoluto, iuxta inferius dicenda”129.

a) Requisitos objetivo y subjetivo.

Los diversos vicios del consentimiento que De Becker enumera son de diferente naturaleza: simulación, error, miedo y condición contraria a la sustancia del matrimonio (“fictionem, vel errorem, vel metum vel conditionem contra substantiam matrimonii appositam”).

Unos vicios consisten en la discrepancia entre la voluntad interna y la exteriorizada, sin que haya una causa externa que motive dicho desajuste (simulación). Otros pueden estar originados en una fuerza exterior (miedo, error). Sólo en estos últimos vicios se podría hablar de un elemento objetivo, que sería la

127 Vid. nota 80. 128 El voto de De Becker para el Cap. VI De consensu ha sido estudiado en parte por S. Martín

Andrés, La manifestación externa del consentimiento..., o. c. 129 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 36; ASV, Commissione cod. Diritto

Canonico-Doppioni, scat. III.

Page 64: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 52

causa externa motivante del consentimiento viciado. Para convalidar un matrimonio contraído así, es necesario que cese la causa que vició el consentimiento y provocó la nulidad del matrimonio.

Según este canon el elemento más importante es que exista voluntad verdaderamente matrimonial, por lo que ha de suponerse también que si hubiera existido tal elemento objetivo, se entiende que habrá desaparecido en el momento de renovar el consentimiento para convalidar el matrimonio130.

130 El alcance que tiene cada uno de los vicios del consentimiento que expone De Becker

pensamos que habría que interpretarlo según lo que este autor concibió al redactar los

cann. II a VIII de su voto sobre el consentimiento matrimonial. En esta ocasión, De

Becker dispuso que:

“Can. II. Defectus discretionis prouti in amentibus, furiosis, perfecte ebriis, et, nonnunquam, in quibusdam

aliis infirmorum categoriis reperitur verum impedit consensum.

Can. III. Error qui validum impedit consensum est error substantialis seu circa personam physicam

contrahentis vel etiam circa qualitatem redundans in substantiam; error vero circa qualitatem aliam (nisi,

forte, per appositam conditionem, valor matrimonii subordinetur existentiae huius qualitatis), sicuti etiam

error theoreticus seu iuris (nisi praecise circa ius ipsum coeundi versetur) valorem consensus matrimonialis

non afficiunt.

Can. IV. Si alicubi vigeat servitus proprie dicta, legibus regionis sancita, error circa qualitatem servi

huiusmodi, si altera pars est ingenua, validum impedit consensum matrimonialem.

Can. V. Fictio seu externa simulatio consensus interne deficientis matrimonialem excludit consensum: in

foro vero externo, ad obtinendam declarationem nullitatis matrimonii tales sint oportet probationes quae

dubium prudens quodcumque excludant.

Can. VI. § 1. Metus gravis et iniustus ab extrinseco incussus ad extorquendum consensum valorem

matrimonii impedit.

§ 2. Metus vero levis et metus reverentialis qui non recidit in metum gravem similem effectum non habent.

§ 3. Sub anathematis poena quam ipso facto incurrant, prohibentur domini temporales ac magistratus

cuiuscumque gradus, dignitatis et conditionis existant ne quovis modo, directe vel indirecte, subditos suos vel

quoscumque alios cogant quominus libere matrimonium contrahant.

Can. VII. § 1. Extra casum necessitatis consensus regulariter est exprimendus verbis ab ipsis

nupturientibus prolatis, adhibitisque formulis Ritualis Romani vel aliunde a competenti auctoritate

probatis.

§ 2. Quare non valet consensus a parentibus datus, praesentibus et tacentibus filiis.

§ 3. Neque valet consensus per epistolam vel per nuntium aut per interpreten datum nisi, ex gravi causa, id

fuerit expresse ab Ordinarium permissum;

Page 65: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 53

Respecto a la legislación vigente en la Iglesia en el momento del inicio de la codificación, este primer canon incorpora ya una modificación: que no es necesario informar al contrayente que asistió válidamente al matrimonio sobre la existencia de un impedimento en el otro cónyuge para convalidar el matrimonio.

b) La renovación del consentimiento.

No explica qué ha de entenderse por renovación del consentimiento, ni tampoco cómo deba hacerse. Es este uno de los elementos centrales y más discutidos del instituto de la convalidación. La duda que se presenta es determinar qué significa renovación del consentimiento, y si dicha renovación se identifica necesariamente con un nuevo consentimiento.

La renovación del consentimiento, según De Becker, puede ser hecha de diversas formas, dependiendo del motivo de nulidad, así, en el can. I, donde trata la nulidad del matrimonio por vicios del consentimiento, utiliza el verbo accedat, señalando que el matrimonio se convalida una vez se encuentra verdadero consentimiento en quien no consintió inicialmente, en el momento celebrativo.

§ 4. Neque VALET matrimonium per procuratorem contractum nisi, praeter expressam Ordinarii

licentiam ex gravi causa datam, procurator speciali mandato fuerit munitus, suoque mandato personaliter

fuerit functus (extra casum subdelegationis expresse concessae) ac demum, a mandante neque implicite neque

explicite fuerit revocatus.

Can. VIII. § 1. Conditio suspensiva de futuro contingenti possibilis et honesta valide apponi non potest

matrimonio nisi grave ex causa, accedente Ordinarii expresso consensu. Pendente conditione sic apposita,

valor ipsius matrimonii in suspenso remanet; ipsa vero verificata, vel partibus ultro eidem renunciantibus,

valet matrimonium quin requiratur consensus renovatio. Moneatur tamen parochus qui matrimonio

conditionate celebrato adfuit.

§ 2. Conditio suspensiva de futuro contingenti impossibilis vel turpis nullum reddit matrimonium sub tali

conditione initum tam ante quam post adimpletam conditionem turpem.

§ 3. Conditio de futuro contra substantiam matrimonii quae ius mutuum et maritale coniugum in corpus

excludat, seu contra proprietates essentiales matrimonii uti contra bonum physicum prolis vel bonum fidei

coniugalis vel bonum sacramenti, adnexa consensui matrimoniali illum reddit nullum et irritum.

Modus tamen, sive sit turpis sive sit contra substantiam matrimonii, si realiter a conditione proprie dicta

est distinctus, effectum irritandi consensum non habet”.

Page 66: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 54

En el can. IV, donde trata la convalidación del matrimonio nulo por impedimentos (rapto, edad, vínculo anterior, disparidad de culto e impotencia), la renovación del consentimiento habrá de hacerse mediante una nueva celebración del matrimonio.

El can. V, sobre nulidad por impedimento oculto, contiene al final una cláusula que remite genéricamente a la doctrina y la tradición canónica antigua: renovatio consensus facta iuxta regulas a probatis auctoribus traditas.

En el voto no se identifica consentimiento renovado con nuevo consentimiento. Serán, precisamente, las diversas formas de manifestar el consentimiento (renovándolo o prestándolo ex novo) las que permitan distinguir los diversos tipos de convalidación, por lo cual, el consentimiento que se renueva para convalidar el matrimonio nulo no coincide siempre con un nuevo consentimiento.

La convalidación del matrimonio se verifica cuando concurren el consentimiento perseverante del cónyuge inocente y el renovado del que estaba inicialmente viciado. En el momento en que ambas voluntades se unen en un mismo objeto (el matrimonio) surge el vínculo. La doctrina canónica, tradicionalmente afirmaba que el consentimiento matrimonial puede ser actual o virtual. El consentimiento actual es el que existe en el momento en que se produce la determinación de la voluntad, y el consentimiento virtual el que, una vez prestado, persevera en sus efectos por no haber sido revocado y por continuar influyendo en un momento posterior131.

Podríamos decir que también para el cónyuge que contrae de buena fe su consentimiento perseverante es consentimiento renovado, porque la convalidación es una operación jurídica que despliega su efecto cuando coinciden dos voluntades verdaderamente matrimoniales. Y esto mismo sería aplicable al consentimiento inicialmente viciado del cónyuge que conocía la nulidad: consentimiento renovado es consentimiento (sanado, o, ya no­viciado) que persevera, pero que temporalmente tiene un punto de partida diverso al momento celebrativo del matrimonio (que fue inválido).

131 Vid. A. Bernárdez Cantón, Compendio de Derecho matrimonial canónico, Ed. Tecnos, Madrid

1986, p. 119. El autor cita a pié de página una consideración de L. Miguélez: “En el

momento de producción del vínculo basta que persevere virtualmente el consentimiento

actual prestado antes”.

Page 67: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 55

c) La perseverancia del consentimiento.

En el caso del matrimonio inválido por vicio del consentimiento, el elemento realmente importante es el subjetivo, referido al consentimiento: “perseverante valido alterius consensu olim praestito, accedat maritalis consensus partis quae, antea, validum non praestiterat consensum”. Inicialmente el consentimiento matrimonial no existió y, por tanto, el matrimonio fue inválido porque un consentimiento viciado no tiene fuerza jurídica para causar el vínculo matrimonial.

Tratando de profundizar en nuestro argumento, a partir de los elementos ya vistos, vemos que las dos voluntades de los dos contrayentes aparecen separadas, es decir, jurídicamente, son independientes una de la otra. Las dos voluntades que forman el consentimiento están de tal manera desvinculadas que en un matrimonio inválido podría existir una manifestación de voluntad de un contrayente naturalmente válida y con posibilidad de ser jurídicamente eficaz, mientras que en el otro contrayente puede no haber existido esta voluntad matrimonial. En estos casos el consentimiento no se habría formado, y por tanto es la naturaleza misma del matrimonio la que exige que sea renovado (sin consentimiento no hay matrimonio) para que surja el vínculo.

De Becker, aun contemplando la posibilidad de que el consentimiento se renueve totalmente (es decir, por los dos contrayentes: “porro, quamvis tunc satius sit utriusque habere consensum de novo expressum...”) entiende que bastará que sólo uno de los cónyuges renueve el consentimiento, y a la perseverancia del consentimiento de la parte que contrajo de buena fe se le asignan efectos jurídicos: “satis tamen erit si perseverante valido alterius consensu olim praestito”; es decir, que la voluntad de una de las partes verdaderamente expresada en el momento de la celebración del matrimonio (el cónyuge que contrajo de buena fe) se presume emitida en el momento de la convalidación, presumiendo también que quien consintió válidamente en la celebración, persevera en su consentimiento en el momento de la convalidación132; y esta convalidación se realiza en el momento en que accede133 el

132 El consentimiento del cónyuge que contrajo de buena fe debe perseverar y por tanto no se

exige para la convalidación que consienta de nuevo, sino que ­visto desde otro punto de

vista- no haya revocado su consentimieto. No se requiere que vuelva a querer ser cónyuge

(pues ya lo quiso), sino que quiera seguir siéndolo. “El consentimiento perseverante no es

lo mismo que el consentimiento inicial. Entre otras razones, ya he dicho que el primero es

fundamentalmente un estado y el segundo es un acto. Sin embargo, el estado de la

Page 68: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 56

consentimiento renovado de quien inicialmente consintió inválidamente. La forma en que debe realizarse el “accedat” del consentimiento renovado (del que conoce la nulidad) no lo explicita De Becker.

d) Convalidación del matrimonio nulo por vicio oculto.

Según De Becker, para convalidar un matrimonio nulo por vicio oculto será necesario que se cumplan cumulativamente dos condiciones esenciales:

A) Preste el consentimiento la parte que inicialmente no lo manifestó: “accedat maritalis consensus partis quae, antea, validum non praestiterat consensum”.

B) Persevere el consentimiento, válidamente prestado, del otro contrayente.

Cuando el vicio es oculto, la fórmula para convalidar es taxativa, y dispone que revalidatur per consensus renovationem etiam privatim elicitam si occultum fuit et remansit impedimentum, sin que se requiera ninguna otra formalidad externa adicional. Sólo se exigen los requisitos subjetivos relativos al consentimiento de los contrayentes. La convalidación en este supuesto aparece como una solución jurídica a un

voluntad, si bien no es un acto, en el sentido de una acción transeúnte, no es tampoco una

mera potencia. Es una permanente orientación de la voluntad, y por lo tanto, es una

actualización de la potencia voluntaria. No es, simplemente, una capacidad, una posibilidad

de querer, sino un querer continuado y radical (...). Por otra parte, entre el consentimiento

inicial y el consentimiento perseverante hay una evidente y clara relación. Tanto el

consentimiento inicial (el acto de compromiso) como el consentimiento perseverante son

dos formas de existir la misma y radical actualización de la voluntad, dos formas de existir

del mismo querer”. J. Hervada, La revocación del consentimiento matrimonial, Vetera et Nova,

Pamplona 1991, pp. 736-737; también en IC (1976) pp. 271-285; vid. J. T. Martín de Agar,

Matrimonio putativo y convalidación automática del matrimonio nulo, IC 81, (2001), p. 312. 133 El verbo latino accedo (accedere, accessi, accessum) puede tener hasta diecisiete significados

distintos. El verbo “unirse”, puede ser el que mejor expresa el sentido que tiene accedat tal y

como lo utiliza De Becker. Vid. Oxford Latin Dictionary, Ed. P.G.W. Glare, Oxford

University Press 1982, pp. 17-18. Benedicto XIV había estipulado un supuesto de

convalidación para el que empleba esta fórmula “accedat ad conjugem nuciam nullitatis, petendo

debitum conjugale, et ponendo ex parte sua novum consensum de praesenti habeat cum ea copulam affectu

maritali”. Vid. Benedicti XIV, Opera..., o. c., tomo XI, p. 836.

Page 69: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 57

matrimonio inválido por vicio oculto del consentimiento cuando los cónyuges siguen pretendiendo el fin que les llevó a realizar el acto: “satis tamen erit si perseverante valido alterius consensu olim praestito, accedat maritalis consensus partis quae, antea, validum non praestiterat consensum”.

e) Convalidación del matrimonio nulo por vicio público.

La última parte del canon que analizamos contiene una prescripción sobre el modo de convalidar el matrimonio nulo cuando el vicio es público: “Quodsi nullitas matrimonii publica ab initio fuit vel postea fiat, consensus ab utraque parte sub poena nullitatis est rursus exprimendus in forma ab Ecclesia praescripta, cap. VII”134.

Cuando el impedimento es público135 desde el inicio de la celebración del matrimonio, o se descubre con posterioridad, sí se exige la renovación del consentimiento remitiendo a las normas sobre la forma canónica que serán reguladas por el Cap. VII del futuro código. En este caso es difícil distinguir la diferencia que hay entre la convalidación y la nueva celebración del matrimonio en forma canónica136.

134 “Cuando la causa de nulidad es un vicio público del consentimiento conocido desde el

inicio o manifestado con posterioridad, el consentimiento deberá ser expresado según la

forma canónica prescrita por el Capítulo VII”. 135 Las nociones “impedimento público” e “impedimento privado” serán ampliamente

debatidas ­de la mano de Gasparri- en las Consultas Parciales y en las Congregaciones

Especiales. No teniendo en esta fase incipiente de la codificación un elemento positivo que

nos ayude a conceptualizar lo que sea el impedimento público, y tampoco De Becker ofrece

algún criterio en este sentido, entenderemos que la categoría de público o privado aplicado

al vicio o impedimento dependerá del conocimiento efectivo por un número de personas y

de su divulgación. 136 La Sesión XXIV del Concilio de Trento celebrada el 11 de noviembre de 1563 introdujo el

conocido Decreto de reforma del matrimonio Tametsi, estableciendo la forma de contraer

solemnemente el matrimonio prescrita ya en el Concilio de Letrán. A partir del Decreto se

dispuso la celebración del matrimonio “in facie ecclesiae” como requisito de validez.

Page 70: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 58

f) Fuentes.

Las fuentes en las que De Becker fundamenta la redacción del canon son tres: a) la doctrina común de teólogos y canonistas sobre la convalidación del matrimonio por defecto del consentimiento, fundamentalmente recogida en las Decretales y en el Concilio de Trento; b) el contenido del § 93 de la Instrucción Austriaca137, y c) algunos de los escritos de San Alfonso María de Ligorio sobre el matrimonio138.

137 “Esta Instrucción Austriaca ­Instructio pro Judiciis Ecclesiasticis Imperii Austriaci quoad Causas

Matrimoniales- fue preparada por el Arzobispo de Viena José Otmaro Rauscher quien la

entregó, para que fuera revisada, al Nuncio de su Santidad en Viena, Mons. Viale-Prela, en

los primeros meses de 1853. La Instructio constaba de dos títulos, el primero De matrimonio y

el segundo De processu matrimoniali. Un primer examen fue llevado a cabo por el Nuncio en

Viena y por tres Arzobispos del Imperio Austríaco. A continuación el documento se remite

a Roma donde fue estudiado detenidamente, primero por la S. Congregación de Negocios

Eclesiásticos Extraordinarios y luego por dos comisiones nombradas para este objeto, una

de teólogos y otra de canonistas. Esta comisión de canonistas se designó especialmente

para el estudio del segundo título De processu matrimoniali”. E. De León, El proceso de nulidad

matrimonial..., o. c., pp. 42-43. 138 “Si la nulidad del matrimonio procediera de un impedimento oculto, no hay necesidad de

que la revalidación se haga de un modo público y solemne. San Ligorio dice, en su Teología

moral, que los matrimonios, una vez celebrados delante del párroco y testigos con

impedimento dirimente oculto, luego que se quita este por la dispensa, vienen a ser

verdaderos Sacramentos, después que los contrayentes, obtenida la dispensa de Roma, o del

Obispo en su caso, se prestan uno a otro nuevo y mutuo consentimiento. Hubo algunos

autores que no creyeron bastante en el caso anterior esta prestación de mutuo

consentimiento; pero la Penitenciaría romana resolvió lo contrario, según afirma el abad

Andrés en su Diccionario del Derecho canónico, en la palabra Rehabilitación”. L. Carbonero y Sol,

Tratado teórico-práctico del matrimonio, Madrid, 1877, p. 321; vid. Apéndice documental,

Documento número 1, voto de De Becker.

Page 71: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 59

De Becker hace más bien una genérica alusión a las fuentes y no las detalla139, aunque sí expone el fundamento de cada uno de los cánones en las explicaciones que ofrece al final, en sus comentarios.

3. Convalidación del matrimonio nulo por defecto de forma. Canon II.

“Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum formae substantialis praescriptae cap. VII convalidari debet per novum consensum in debita forma expressum, nisi concedatur sanatio in radice de qua infra dicetur”.

El can. II recoge un principio general y una excepción. En la primera parte trata la convalidación del matrimonio nulo por defecto de forma: “Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum formae substantialis praescriptae cap. VII convalidari debet per novum consensum in debita forma expressum”. No se dice en qué pueda consistir el defectum formae140, pero como desde Trento la inexistencia de forma no puede darse en el matrimonio141, dentro de este supuesto estarían comprendidos los matrimonios nulos con un defecto de la forma en el sentido de que la forma existe, pero es defectuosa por ser jurídicamente incapaz de dar validez y eficacia a un consentimiento matrimonial manifestado por los contrayentes. La forma se entiende que es un elemento normativo sujeto a la regulación del derecho positivo, según deducimos de la remisión a las normas que contendrá el futuro cap. VII.

139 En los manuales contemporáneos a De Becker ­anteriores y posteriores a la codificación-

se suele señalar como documento de relevancia la Instrucción que el Cardenal Caprara

dirigió a los obispos de Francia, el 22 de mayo de 1803, que trata sobre la convalidación de

los matrimonios nulos contraídos durante la Revolución Francesa. “Éste es el documento

más completo que ha emanado de la autoridad apostólica sobre esta materia”. L.

Carbonero y Sol, Tratado..., o. c., p. 325. La Instrucción está reproducida en ibidem, pp.

325-330. Además, vid. I. Chelodi, Ius Matrimoniale, iuxta Codicem Iuris Canonici, Tridenti 1921,

p. 179. 140 El matrimonio nulo no se identifica con el matrimonio no celebrado. En este sentido, la

convalidación se distingue esencialmente de la celebración del matrimonio. 141 Vid. S. Acuña, La forma del matrimonio hasta el Decreto “Ne Temere”, en IC 25 (1973), pp. 137-

192; Vid. M. A. Ortiz, Sacramento y forma del matrimonio. El matrimonio canónico celebrado en forma

no ordinaria, Pamplona 1995.

Page 72: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 60

El consentimiento es uno de los elementos esenciales de la convalidación; en estos matrimonios nulos la convalidación no se realiza por la renovación del consentimiento sino por la manifestación de un “novum consensum”.

Con esta norma, se pretende imponer, no una nueva celebración del matrimonio, sino la expresión de un nuevo consentimiento para convalidar un matrimonio ya celebrado. Si no fuera así, se tornaría la convalidación en una especial forma de celebración del matrimonio. El problema surge porque el nuevo consentimiento debe ser manifestado in debita forma, y esto independientemente del defectum formae que haya causado la nulidad. No parece entonces que pueda existir otra vía distinta para convalidar el matrimonio que la nueva celebración del mismo, es decir, prestar un nuevo consentimiento según la forma canónica del capítulo VII, aunque el consentimiento inicial hubiera sido manifestado ya válidamente. Al exigir un nuevo consentimiento, en realidad estamos ante la celebración de otro matrimonio, porque ambos consentimientos (el nulo originario y el nuevo convalidante) quedan totalmente desligados.

La excepción contenida en el canon: “nisi concedatur sanatio in radice de qua infra dicetur”, se refiere a la posibilidad de obtener la convalidación de los matrimonios nulos por defecto de forma acudiendo a la sanación en la raíz, propuesta en el can. VI, y por tanto con la dispensa de la ley eclesiástica que impone la renovación del consentimiento. Esta excepción, indirectamente, nos lleva a pensar que la renovación del consentimiento no es un requisito esencial para la convalidación de estos matrimonios nulos.

4. Convalidación del matrimonio nulo contraído entre sujetos jurídicamente inhábiles. Cánones III, IV y V.

CAN. III.

“Matrimonium nulliter contractum ob solam inhabilitatem unius vel utriusque contrahentis diversimode convalidatur prouti decursu temporis impedimentum evanuit vel potius, perseverante inhabilitate, recurrendum sit ad dispensationem”.

CAN. IV.

Ҥ 1. Quare si iam evanuit inhabilitas, prouti contingere potest in impedimentis raptus, aetatis, ligaminis, disparitatis cultus et impotentiae, matrimonium convalidatur, praestito novo consensu utriusque partis in forma cap. VII praescripta, nisi forte agatur de matrimonio nullo ob

Page 73: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 61

solum impedimentum ligaminis, vel disparitatis cultus vel impotentia in quibus ambae partes, bona fide, in forma debita iam contraxerunt et occulta sit nullitas: tunc enim, post cognitam nullitatem matrimonii, licet privatim renovare mutuum consensum; imo, quoties tale impedimentum unam tantum partem directe afficiebat (uti, v. gr. Ligamen et disparitas cultus), satis erit, et ex gravi ratione etiam licitum, si perseverante consensu alterius olim praestito, accedit novus consensus eius qui directe impedimento ligabatur.

§ 2. Quodsi agatur de impedimento iuris mere ecclesiastici et impossibile sit expetere debita renovationem consensus ab eo qui directe ligabatur, locus erit sanatione in radice applicandae, prouti inferius dicetur”.

CAN. V.

“Si vero perseverat inhabilitas in qua tamen Ecclesia, ex proportionata causa dispensare soleat, ordinaria via convalidandi matrimonium est obtentio simplicis dispensationis quam sequitur renovatio consensus diversimode praestanda prouti agitur de impedimento occulto vel publico. Unde:

§ 1. Ad convalidandum matrimonium nullum ob impedimentum occultum, tale, nempe, quod in foro tantum internuo et fictis adhibitis nominibus dispensatur, sufficit, post rite concessam dispensationem, privata renovatio consensus utriusque contrahentis conscii de nullitate prioris matrimonii. Imo, cum in impedimento affinitatis ortae ex copula illicita certioratio de nullitate matrimonii absque gravi periculo nonnunquam fieri nequeat, licita tunc est renovatio consensus facta iuxta regulas a probatis auctoribus traditas.

§ 2. Ad convalidandum matrimonium nullum ob impedimentum publicum, tale nempe quod in foro externo et vere expressis nominibus partium dispensari debeat, requiritur ad validitatem ut, post rite concessam dispensationem, matrimonium in forma C. VII praescripta denuo contrahantur. Nihil tamen impedit quominus aliae solemnitates ad publicitatem celebrationis matrimonii concurrentes omittantur”.

Para que puedan convalidarse estos matrimonios serán necesarias dos condiciones:

1. La desaparición del impedimento por el transcurso del tiempo o por concesión de una dispensa: “decursu temporis impedimentum evanuit vel potius, perseverante inhabilitate, recurrendum sit ad dispensationem” (can. III).

2. La renovación del consentimiento (can. IV § 1). El can. III enuncia un principio general que será completado en los cánones siguientes, como señalan los comentarios de dichos cánones.

Page 74: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 62

a) Requisito objetivo de la convalidación.

Se trata siempre de la dispensa de aquellos impedimentos que no sean de derecho natural, o la cesación de aquellos de derecho eclesiástico no dispensables, ya que uno de los presupuestos de la convalidación es que el impedimento sea dispensable. Se requiere, por tanto, que el impedimento deje de existir, bien por el transcurso del tiempo (para los impedimentos que por su naturaleza son provisionales, como la edad) o porque haya desaparecido la causa que motivaba el impedimento (rapto, ligamen, disparidad de culto, impotencia ­si no es perpetua­).

b) Requisito subjetivo de la convalidación.

En el can. IV se impone la obligación para las dos partes de renovar el consentimiento142 según la forma establecida en el cap. VII cuando ya ha desaparecido el impedimento, excepto que se trate de un matrimonio nulo por impedimento de ligamen, disparidad de culto o de impotencia en el cual ambas partes, de buena fe, ya contrajeron en forma debida y la nulidad permanece oculta. En este caso, una vez que es conocida la nulidad del matrimonio, es lícito renovar privadamente el mutuo consentimiento.

Veamos los criterios que propone este canon:

142 Conviene tener presente en este punto la aclaración que el propio autor señala al canon:

“Canon propositus exigit in omni casu renovationem consensus utriusque partis, in forma substantiali in

casu raptus vel impedimenti aetatis, ob indolem peculiarem horum impedimentorum et ut melius constet

evanuisse impedimenta cum ipso consensu matrimoniali connexa, dum vicissim, distinctionem aliquam

proponit quoad convalidationem matrimonii irriti ob impedimenta ligaminis, disparitatis cultus et

impotentiae: pro hisce impedimentis videtur etiam exigenda renovatio consensus utriusque in forma

substantiali quoties partes, vel una earum, fuit in mala fide, contrahendum tale matrimonium, vel etiam,

quoties nullitas matrimonii effecta est publica. Verum, si simul concurrat et bona utriusque fides, et occulta

nullitas, cur partes denuo obligare ad sistendum coram sacerdote? Quodsi admittatur privatam

renovationem sufficere in hac hypotesi, ulterius est determinandum quomodo exigi debeat, utrum ab utroque

consensu noviter praestito, an saltem novo consensu eius qui directe impedimento afficiebatur. Et rursus, hic

proponitur doctrina in canone I proposita, quam S. Alphonsus vocat communem et veriorem. Hucusque de

iis quae in § 1 leguntur”. Vid. Apéndice documental, Documento número 1.

Page 75: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 63

• Nulidad del matrimonio provocada por los impedimentos de rapto o edad. Será necesario renovar el consentimiento por ambas partes in forma substantiali.

• Nulidad del matrimonio por los impedimentos de ligamen, disparidad de culto o impotencia, contraído de mala fe por una de las partes. Será necesario renovar el consentimiento por ambas partes in forma substantiali.

• Nulidad del matrimonio por los impedimentos de ligamen, disparidad de culto o impotencia, contraído de mala fe por las dos partes. Será necesario renovar el consentimiento por ambas partes in forma substantiali.

• Nulidad del matrimonio por los impedimentos de ligamen, disparidad de culto o impotencia independientemente de la buena o mala fe, cuando la nulidad es pública. Será necesario renovar el consentimiento por ambas partes in forma substantiali.

• Nulidad del matrimonio por los impedimentos de ligamen, disparidad de culto o impotencia, contraído de buena fe, o cuando la nulidad es oculta. Bastará renovar privadamente el consentimiento.

En los cuatro primeros casos que se proponen, la única vía para convalidar el matrimonio nulo es una nueva celebración del mismo observando la forma canónica.

La renovación del consentimiento es un acto de la voluntad y el obstáculo que provoca la nulidad en los casos que se regulan en el can. IV es un impedimento; no estamos, por tanto, ante un vicio del consentimiento143. El acto de voluntad ­el consentimiento­ en el momento de la celebración fue jurídicamente suficiente (o sustancialmente válido). El acto de voluntad que se requiere para renovar el consentimiento deberá ser, en cierto modo, idéntico al de la celebración, en el sentido de que su objeto será ­como en la celebración­ el matrimonio mismo.

143 Según la lógica de De Becker, en el caso del rapto podríamos distinguir el supuesto de

hecho físico ­ del que nace el impedimento- independientemente de la voluntad

matrimonial de la persona raptada, y su consentimiento (que podrá estar más o menos

viciado).

Page 76: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 64

Para los capítulos de nulidad por impedimentos, la tradición canónica unánimemente sostuvo que la renovación del consentimiento no es un requisito de derecho natural144, porque el acto de voluntad de la convalidación es una repetición del acto de la celebración y sería contradictorio afirmar la inatacabilidad del consentimiento inicialmente prestado en un matrimonio nulo por impedimento dirimente y a la vez exigir la renovación del mismo. Esta afirmación es una consecuencia lógica deducible de la aplicación del principio de la validez sustancial del consentimiento. La nulidad del matrimonio la provoca una circunstancia externa, ajena al consentimiento matrimonial.

c) Forma de renovar el consentimiento.

En el § 2 del can. IV y en los §§ 1 y 2 del can. V se subrayan los criterios para determinar la forma de renovar el consentimiento dependiendo de que el impedimento que provocó la nulidad sea:

• A) Público.

• B) Oculto y conocido por ambas partes.

• C) Oculto y conocido por una sola parte.

Según la aclaración que contiene el can. V, entenderemos en este momento que el criterio para distinguir un impedimento público de otro oculto es el hecho fáctico de su divulgación145. Tendremos oportunidad de estudiar como Gasparri manifestó un especial interés durante las discusiones de los Consultores para aclarar la diferencia entre impedimento público y privado.

A) Impedimento público.

144 Será Palmieri en su voto quien sintetice esta doctrina en el comentario que hace al número

5: “Per se cessante impedimento non est cur negetur, iure naturae consensum perseverantem in materiam

iam aptam evadere posse efficacem: cuius rei certum indicium in eo est quod Eccleisa saepe non iubet

renovari consensum, cum impedimentum aufert: at nihilominus Ecclesia, nisi ipsa in radice sanet, vult, non

habita ratione prioris consensus perseverantis, novum elici consensum”. Vid. Apéndice documental,

Documento número 2. 145 Vid nota 114.

Page 77: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 65

El impedimento debe ser dispensado y se ha de contraer nuevamente el matrimonio según la forma que establecerá el capítulo VII.

No hay renovación del consentimiento propiamente dicha, sino una nueva celebración del matrimonio, aunque puedan ser omitidas las solemnidades concurrentes para la publicidad de la celebración del matrimonio.

B) Impedimento oculto conocido por ambas partes.

Si el impedimento oculto es conocido por ambas partes y el matrimonio fue celebrado de buena fe, respetando la forma, los dos contrayentes deberán renovar el consentimiento privadamente.

C) Impedimento oculto conocido por una parte.

Pero si sólo una de las partes conoce el impedimento y se dan los requisitos anteriores, entonces, perseverando el consentimiento de la parte inocente “accedit novus consensus eius qui directe impedimento ligabatur”.

5. La sanación en la raíz. Canon VI.

CAN. VI.

“Extraordinaria via convalidandi matrimonium nullum est obtentio a Superiore legitimo sanationis in radice praedicti matrimonii qua, sine renovatione consensus partium, matrimonium realiter existere incipit a momento concessae sanationis et, ex fictione iuris, reputatur valide initum ab initio, unde proles nata antea tamquam legitima habetur.

Ut concedi valeat sanatio in radice requiritur, praeter gravem et urgentem causam, quod exstiterit olim consensus matrimonialis quamvis, ob impedimentum, inefficaciter expressus, et quod dictus consensus saltem virtualiter in utroque perseveraverit; requiritur, insuper, quod impedimentum causans nullitatem sit Iuris mere ecclesiastici cum matrimonium contractum cum impedimento Iuris naturalis vel divini non possit sanari in radice, ac demum quod, post contractum illud matrimonium nullum ob impedimentum Iuris mere ecclesiastici non superveniat aliud impedimentum Iuris divini vel naturalis”.

De Becker, como él mismo nos dice, pretende describir el instituto de la sanación en la raíz por sus efectos: “Bene, autem, proponenda videtur descriptio sanationis

Page 78: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 66

per suos effectus”146. Presenta la sanación en la raíz como una forma especial de convalidación cuyos requisitos esenciales son:

• No es necesaria la renovación del consentimiento.

• Se entiende, por ficción del derecho, que el matrimonio existió válidamente desde el inicio.

La ficción jurídica despliega sus efectos particularmente en cuanto a la legitimidad de la prole, pues es imposible jurídicamente, porque lo es metafísicamente, dar existencia a lo que nunca la ha tenido (el matrimonio putativo). El matrimonio como vínculo comienza a existir desde que se concede la sanación: “matrimonium realiter existere incipit a momento concessae sanationis”.

Para la sanación en la raíz se requieren las siguientes condiciones:

1. El matrimonio sea nulo por un impedimento de derecho eclesiástico: impedimentum causans nullitatem sit Iuris mere ecclesiastici cum matrimonium contractum cum impedimento Iuris naturalis vel divini non possit sanari in radice.

2. Existió un consentimiento inicial manifestado por parte de ambos cónyuges naturalmente suficiente, pero jurídicamente ineficaz147: exstiterit olim consensus matrimonialis quamvis, ob impedimentum, inefficaciter expressus.

3. Perseverancia del consentimiento, pues esta perseverancia es uno de los fundamentos de la sanación en la raíz: quod dictus consensus saltem virtualiter in utroque perseveraverit.

146 Vid. Apéndice Documental, Documento número 2. 147 “La misma terminología ya nos está diciendo que el consentimiento ineficaz, naturalmente

suficiente pero jurídicamente ineficaz, no tiene porqué confundirse con el pacto conyugal,

pues este no es ineficaz, sino nulo. Ineficacia y nulidad son vicios distintos; mientras la

ineficacia supone la validez del acto ­cuyos efectos no se producen por circunstancias

exteriores a él-, la nulidad es precisamente la invalidez. Según esto, consentimiento

naturalmente suficiente pero jurídicamente ineficaz equivale a que el acto de la voluntad de

los contrayentes carece de vicios propios, y que no produce su eficacia jurídica (causar el

vínculo) por defectos ajenos a él mismo”. J. Hervada, La revocación del consentimiento..., o. c. p.

280; vid. también C. F. Castrillón Muñoz, La sanación en la raíz del matrimonio civil de los

católicos según el nuevo código de derecho canónico, Pontificia Universidad Católica Javeriana,

Facultad de Derecho Canónico, Colombia 1984, p. 17.

Page 79: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 67

4. Causa grave y urgente: praeter gravem et urgentem causam148.

Se propone que la potestad para conceder la sanación en la raíz corresponda al “superior legítimo”.

148 El origen de este requisito está en el § 7 de la Const. Ap. de Benedicto XIV Cum super de 27

de septiembre de 1755: “Porro gratia concessa importat dispensationem in radice matrimonii, quae a

Romans Pontificibus concedi consuevit urgente magna causa, et quando agitur de impedimento matrimonii

ortum habente, et non a iure divino aut naturali, sed a iure ecclesiastico”. Esta norma de Benedicto

XIV recoge también un principio sobre los efectos retroactivos de la sanación en la raíz que

quedará asumido por el futuro código: “per eam [sanationem in radice] non fit, ut matrimonium

nulliter contractum non ita fuerit contractum, sed effectus de medio tolluntur, qui ob huiusmodi matrimonii

nullitatem ante indultam dispensationem atque etiam in ipso matrimonii contrahendi actu producti

fuerunt”. Benedicti XIV P.O.M. Bullarium, III, Prato 1847, p. 584. Benedicto XIV,

considerando la necesidad de facilitar medios que garanticen la tranquilidad de las

conciencias, señaló los siguientes medios de proceder en la convalidación del matrimonio:

a) que el cónyuge que conoce el impedimento se lo diga al ignorante. Si la parte ignorante

manifiesta también un nuevo consentimiento de presente queda revalidado el matrimonio

sin más requisitos; b) que la parte conocedora del impedimento obtenga del otro un nuevo

consentimiento de presente sin hacerle saber expresamente el vicio de nulidad; c) que la

parte sabedora del impedimento diga a la otra que manifestó un consentimiento nulo, y que

ambos deberían renovar el consentimiento a solas y en secreto; d) cuando no sea

conveniente manifestar al cónyuge inocente la existencia del impedimento, el cónyuge

conocedor del impedimento (cuando el impedimento ha desaparecido o ha obtenido la

oportuna dispensa), accedat ad conjugem nuciam nullitatis, petendo debitum conjugale, et ponendo ex

parte sua novum consensum de praesenti (como si entonces se casase), habeat cum ea copulam affectu

maritali (vel uxorio, si es la mujer)”. Y como este afecto marital se supone igual en la otra

parte, o cónyuge ignorante, del débito podría presumirse la renovación del consentimiento

que convalida el matrimonio. Vid. Benedicti XIV, Opera in duodecim tomus distributa, Roma

1750, institutio LXXXVII, nn. 69 y 73.

Page 80: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 68

6. Valoración del voto de Julius De Becker.

El voto de J. De Becker, como explica el propio autor, es un intento de sistematizar en pocos cánones la tradición canónica y la praxis sobre la convalidación del matrimonio149.

De Becker es un jurista y adapta su trabajo a las directivas que se dieron a los Consultores en el Reglamento para la Codificación del Derecho Canónico de 11 de abril de 1904. Los cánones están formulados en latín, al final añade un elenco con las fuentes o el origen de la doctrina que incorpora en cada canon.

Comienza explicando el sentido y la finalidad que tiene la convalidación del matrimonio. Describe el instituto por los efectos que produce: la validez del matrimonio nulo.

El primer canon recoge una fórmula general de convalidación del matrimonio nulo por vicios del consentimiento: quien no consintió en el momento de la celebración, puede dar validez a su matrimonio en el momento en que supla aquel defecto renovando el consentimiento.

A lo largo del voto se trata de la necesidad de renovar el consentimiento para convalidar el matrimonio en seis ocasiones150. No se aclara en qué consiste aquella renovación ni con qué formalidades debe hacerse (si es que hubiera que exigir alguna). Sí parece con cierta evidencia que no puede confundirse renovación del consentimiento con la manifestación de un nuevo consentimiento. Analiza con detalle los diversos modos de renovar el consentimiento151: privadamente y en secreto, o de manera pública.

En la primera parte del can. I apreciamos la importancia y eficacia jurídica que tiene la vida conyugal como significación del consentimiento matrimonial.

149 Vid. Apéndice documental, Documento número 1, voto de De Becker, Adnotaciones ad

canones. 150 Vid. Ibidem, Cann. I, IV, V y VI. 151 Vid. Ibidem, Can. V. La renovación del consentimiento en caso de matrimonio nulo por

impedimento oculto puede ser hecha privadamente y en secreto. Si el impedimento es

público la renovación del consentimiento se confunde con la nueva celebración del

matrimonio.

Page 81: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 69

En el caso del matrimonio nulo por vicios del consentimiento que puede ser convalidado, deberá manifestar el consentimiento quien inicialmente no lo prestó, pero no la parte inocente que celebró de buena fe, pues en ésta se presume que ya persevera su consentimiento inicial. Como el objeto del consentimiento es el matrimonio152, la misma presunción podría aplicarse para la parte que inicialmente consintió viciada pero a partir de un determinado momento presta su consentimiento. En este sentido se podría presumir la renovación del consentimiento por la perseverancia de la vida matrimonial, como lógica consecuencia de la presunción de que el consentimiento persevera mientras no es revocado expresamente153. Aquí encontraríamos uno de los fundamentos doctrinales para la justificación de la renovación tácita del consentimiento de la que autores como Wernz hablarán durante el proceso de codificación154 y que tendremos ocasión de estudiar más detenidamente.

De Becker es contrario a aplicar la sanación en la raíz a los matrimonios civiles, a los que llama “uniones fornicarias”. Tampoco es partidario de que la sanación en la ráiz se distinga en completa e incompleta (sanación plena y semiplena). Piensa que no se pueden sanar matrimonios contraídos con impedimentos de derecho natural que ya han desaparecido. Veremos cómo estas opiniones se encuentran enfrentadas con los planteamientos de Gasparri.

152 Sostiene J. Hervada que “el consentimiento matrimonial no requiere que los contrayentes

piensen jurídicamente, que tengan la explícita representación mental de un vínculo jurídico ­al

modo que la tienen los juristas- y la adhesión, voluntaria y lúcida, a esa representación. Lo

que requiere el consentimiento matrimonial es la voluntad de compromiso, de aceptar al

otro y de entregarse a él como esposo o como esposa, en una relación permanente,

tipificada por los tres bona matrimonii”. J. Hervada, La revocación del consentimiento matrimonial,

o. c., pp. 736-737. 153 Explicando la presunción de perseverancia del consentimiento, concluye Viladrich que “si

la voluntad matrimonial de los contrayentes no puede ser suplida, cuando no existió,

tampoco puede ser ignorada por ninguna potestad humana, cuando existió”. Comentario al

c. 1107, en Comentario exegético..., o. c., vol. III, Pamplona 1996, p. 1442. 154 Vid. Apéndice documental, Documento número 6. Acta de la Congregación Particular de 8

de febrero de 1906.

Page 82: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 70

D. EL VOTO DE DOMINICUS PALMIERI SOBRE LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO.

1. Presentación del voto.

El voto de D. Palmieri está impreso en un fascículo de cinco páginas155. Tiene fecha 20 de marzo de 1905. Utiliza una exposición particular que no respeta totalmente las formalidades señaladas en el Reglamento de 11 de abril de 1904, porque trata la convalidación en párrafos separados distinguidos cada uno de ellos por el cardinal correspondiente, no por cánones ni por parágrafos156. Está escrito en latín.

El número 1 contiene una exposición descriptiva de la convalidación, centrada, sobre todo, en sus efectos. A continuación, comienza un estudio sistemático del instituto divididiéndolo en tres partes. La primera, sobre la convalidación de matrimonios nulos por vicios del consentimiento (número 2). La segunda, dedicada a la convalidación de matrimonios nulos por impedimentos dirimentes (números 3 a 6). En la tercera y última trata la convalidación de matrimonios nulos por defecto de forma (números 7 y 8).

Las anotaciones a cada número están hechas en notas a pié de página. En total son 7, y no todos los números están anotados.

2. La noción del Número 1.

Palmieri comienza el voto aportando una noción de convalidación. Es una fórmula descriptiva que sintetiza la finalidad de la convalidación de la siguiente manera: “revalidatio matrimonii eo spectat, ut ex apparenti verum matrimonium incipiat exsistere”. Resalta el efecto principal de la convalidación: “verum matrimonium incipiat exsistere”. Este número afirma un principio general: la convalidación es una

155 Según la numeración de las páginas acaba el documento en la página número 6. 156 Llamamos “número” a cada párrafo, siguiendo el propio orden dado por Palmieri al voto.

Page 83: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 71

solución jurídica para el matrimonio ­“ex apparenti”­ que no es tal. Son de interés los términos que emplea Palmieri para referirse al primer matrimonio (inválido): “ex apparenti”157. El adjetivo “apparenti” tiene una significación particular según la propuesta de Palmieri.

Es sabido que tradicionalmente la doctrina jurídica trató de distinguir el matrimonio inexistente del matrimonio nulo158, entendiendo que el matrimonio inexistente debería quedar al margen de toda protección por el derecho, excluyendo la aplicación del principio del favor matrimonii y la consiguiente presunción de validez que este principio contiene, referido al matrimonio celebrado en forma canónica. Al matrimonio inexistente acompañaría la presunción contraria. La pregunta que se nos plantea es a qué matrimonio se

157 De Becker comenzaba el can. I de su voto refiriéndose al “matrimonium nulliter contractum”.

Vid. supra, Capítulo I, apartado B; Vid. Apéndice documental, Documento número 1. 158 Apunta J. T. Martín de Agar que “no es fácil definir qué se deba entender por matrimonio

nulo o inválido. Ciertamente puede decirse que es aquel en el que no hay vínculo

matrimonial. El problema es entonces definir el aquél de la anterior definición, o sea: definir

el matrimonio sin vínculo. Aquí entran en juego las relacions entre el in fieri y el in facto esse y

las definiciones de matrimonio y de pacto matrimonial. Nótese que lo que se califica de

matrimonio nulo es casi siempre una situación o relación conyugal actual, iniciada como

consecuencia de un pacto nulo. El término “matrimonio” recibe un uso significativo pero

impropio: se refiere a una apariencia” y unas páginas más adelante afirma que “el

matrimonio putativo es una especie concreta de matrimonio inválido; y precisamente aquél

cuya nulidad ha sido después constatada, al que la ley, no obstante, otorga cierta eficacia en

razón de la buena fe con que fue celebrado ­por uno al menos de los contrayentes- y

mientras ésta hubiese durado”. J. T. Martín de Agar, Matrimonio putativo y convalidación..., o. c.,

pp. 295-296; También U. Navarrete afirmaba que “in matrimonio inexsistentia actus iuridici

(contractus) provenire potest vel ex defectu consensus matrimonialis (causa efficiens et

formalis contractus) vel ex defectu obiecti vere matrimoniabilis (causa materialis

contractus). Distinguendum est igitur inter inexistentiam consensus matrimonialis et

inexistentiam contractus matrimonialis. Si non habetur consensus matrimonialis non

habetur contractus existens, quia deficit elementum essentiale (nempe, causa efficiens et

formalis). Potest tamen existere consensus vere matrimonialis, quin tamen eo ipse habeatur

contractus existens, cum deficere possit a parte rei obiectum matrimoniabile”. U. Navarrete,

De Convalidatione matrimonii, Pontificia Universitas Gregoriana, Roma 1964-1965, pp. 6-7.

Page 84: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 72

refiere Palmieri en su propuesta, o, con otras palabras, ¿cuál es el matrimonio aparente: el matrimonio nulo, o el matrimonio inexistente?

En cuanto a la validez, desde un punto de vista estrictamente jurídico, no hay diferencia entre nulidad e inexistencia159: tan inválido es un matrimonio nulo como uno inexistente; pero habrá que tener en cuenta que el matrimonio denominado inválido, o írrito o nulo, debe tener unas características específicas; y el derecho, aunque no pueda atribuirle las propiedades y efectos que se predican del matrimonio pleno, le reconoce determinadas propiedades, ya que es el fundamento o la base sobre la que se opera la convalidacíon simple y la sanación en la raíz. Por este motivo se denomina “matrimonio putativo”160. En cualquier caso, entendemos que matrimonio nulo no es sólo aquel que se opone a matrimonio válido. Nos interesa señalar ­porque lo hace Palmieri­ el aspecto positivo del matrimonio que llamamos nulo: que es posible su convalidación o su sanación en la raíz161. La convalidación presupone la nulidad forzosamente; es siempre un acto complementario, tendente a hacer válido y eficaz un negocio viciado en su origen, por lo que el verdadero problema de la convalidación, se resuelve en el fondo en un problema de nulidad, ya que aquella está determinada en un cierto sentido por esta. La convalidación no puede hacerse sino tomando en cuenta lo que ya existe del negocio jurídico, es decir, el negocio nulo; afirmar lo

159 “Sé que en la doctrina canónica falta el término matrimonio inexistente o matrimonio no

existente; pero esto no impide que en el derecho canónico sí se encuentre lo que con este

término designan los civilistas, a saber, un acto que tiene alguna semejanza con el

matrimonio (manifestación del consentimiento matrimonial con total omisión de la forma

prescripta por el derecho). Ese acto tampoco en derecho canónico es matrimonio, ni

inválido ni válido. Es cosa muy distinta: es lo que los civilistas llaman matrimonio

inexistente”. P. Bender, Monitor Ecclesiasticus, 1962, p. 541. 160 “La espiritualización y humanización de las instituciones llevada a cabo por el derecho

canónico, tuvo una de sus más destacadas realizaciones en la figura del matrimonio putativo

mediante el cual se derogaron, en consideración a la buena fe de los cónyuges, las rigurosas

consecuencias del matrimonio nulo, de tal manera que éste produce sus efectos respecto de

los hijos y del cónyuge o cónyuges de buena fe como si fuera válido”. M. López Alarcón, R.

Navarro Valls, Curso..., o. c., p. 256.; “Matrimonio putativo y buena fe, aparecen

indisolublemente ligados, en el sentido de que el primero obtendría de la segunda su más

profunda motivación”. A. Albisetti, Contributo allo studio del matrimonio putativo in diritto

canonico, Milano 1980, p. 19. 161 Vid. A. Pacheco, La convalidación simple del matrimonio canónico, Roma 1954, pp. 54-55.

Page 85: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 73

contrario sería equiparar la convalidación con la celebración, y tal equiparación no es correcta162.

Sin tratar de profundizar en las implicaciones que hay detrás de esta sutil distinción, porque sobrepasa el objeto de nuestro estudio, nos hemos planteado esta pregunta porque resulta llamativo que Palmieri no se refiera al matrimonio nulo, sino al matrimonio que denomina “aparente”, y que podríamos también traducir por inválido163.

Estudiaremos a lo largo del proceso de codificación de la convalidación el impacto y la importancia que ha tenido esta primera descripción de convalidación que nos encontramos.

3. Convalidación del matrimonio nulo por vicios del consentimiento. Número 2.

“Si matrimonio exterius rite celebratu, alter ex contrahentibus vel ficte vel ex metu vel ex errore consensit, atque id occultum est, dummodo alterius consensus, qui fuit ex se efficax, perseveret, satis est, ut matrimonium exsistat, illum, exuta fictione vel metu vel errore, interius consentire et vitam sponte prosequi maritalem.

Si porro uterque eo pacto consensit, ita tamen ut alter alterius defectum ignoret, tutus erit quisque in conscientia, si alterius consensum iure praesumens eo modo se gerat quo dictum est”.

La primera parte del número 2 señala los elementos esenciales requeridos para que se opere la convalidación en este supuesto:

a) Existencia de un matrimonio celebrado según una forma válida.

162 Vid. E. Lalaguna, Matrimonio nulo y matrimonio inexistente, Estudios de derecho matrimonial, Rialp,

Madrid 1962, pp. 269-280. 163 “Definitio matrimonii invalidi in fieri completa, continens elementum negativum quo matrimonium

invalidum differt a matrimonio valido et elementum positivum, quo differt a mero concubinato sic sonare

debet: matrimonium invalidum est actus viri et mulieris reciprocus externus que ex se est manifestatio

consensus matrimonialis, sed propter causam aliquam accidentalem obstantem nullum habet effectum”. Es

la definición de Bender, citada por A. A. Rey Martínez, La figura canónica del matrimonio nulo,

Roma 1956, p. 119.

Page 86: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 74

b) Uno de los contrayentes preste el consentimiento viciado por simulación, miedo o error.

c) El consentimiento del otro contrayente sea naturalmente suficiente y jurídicamente válido.

d) Desaparezca el vicio y el contrayente del número 2 manifieste su consentimiento internamente, o en secreto.

e) Continúe la vida matrimonial por sí misma: vitam sponte prosequi maritalem.

Nos interesa ahora resaltar los requisitos señalados en los números d) y e); es significativo que para referirse al consentimiento no se utilice el verbo renovare sino interius consentire sin más determinaciones. De la misma manera que en el caso de De Becker164, son criterios útiles de interpretación de los vicios del consentimiento las circunstancias que Palmieri recoge en los números 1, 3, 4, 7, 8, 9 y 10 de su voto sobre el consentimiento de consensu matrimoniali165. Aquí señalaba Palmieri que:

“1. Matrimonium facit consensus expressus eorum, de quorum coniuntione agitur, praestitus secundum formam praescriptam.

Consensus tum praesertim per verba tum etiam per aequipollentia signa exprimitur.

Ut matrimonium sit oportet consensum esse efficacem, cuius efficaciam Ecclesia adimit impedimenta dirimenta apponens.

Nulla lex aut auctoritas consensum matrimonialem supplere potest.

3. Nullus est consensus eius, qui de re matrimoniali nullam notitiam habet.

Consensus idoneus matrimonio ante pubertatem non praesumitur.

Surdi mutique simul non sunt quia tales a matrimonio repellendi.

Consensus in matrimonium consistit cum ignorantia modi, quo eo sit utendum atque etiam cum voluntate interius retenta violandi eius obligationes susceptas, et cum falsa quoque existimatione exsistentis impedimenti si consentiens intendant facere quantum potest.

164 Vid. supra, Capítulo I, apartado B. 2 y nota 109. 165 Votum Rmi. P. Dominici Palmieri S. J. De consensu matrimoniali. Está fechado en 28 de

febrero de 1905. Es un fascículo de 12 páginas. Formalmente mantiene la misma estructura

que el que elaboró para el Cap. XI De revalidatione matrimonii. ASV, Commissione cod.

Diritto Canonico, scat. 55.

Page 87: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 75

At nullus est consensus matrimonialis, qui in unionem temporaneam feratur, quae nempe voluntate propria vel legis humanae auctoritate solvatur.

4. Consensus animi sempre praesumitur conformis verbis in celebrando matrimonio prolatis.

Praesumptione manente, qui ficte consensit in matrimonium ceteroquim validum, tenetur fictionem exuere et consensum praestare.

7. Consensus per procuratorem exprimi potest, qui habeat speciale mandatum ad contrahendum cum determinata persona.

Nulla erit procuratio nisi mandatum sit scriptum et subscriptionem praeseferat mandantis.

Si procurator, antequam contraxerit, a domino fuerit revocatus, contractum postmodum matrimonium ab eodem, licet tam ipse quam ea quacum contraxit, revocationem huiusmodi penitus ignoraverint, nullius momenti exsistit, deficiente illius consensu, sien quo firmitatem habere nequit.

Si, cum procurator contrahit, mandans in amentiam perpetuam inciderit, matrimonium placet esse nullum.

Matromonium per procuratorem contrahi non permittitur absque licentia Episcopi loci ubi contrahitur.

Consensus per epistolam aut per interpretem expressus ad matrimonium contrahendum non est idoneus.

8. In celebratione matrimonii consensus absolutus exprimendus est absque ulla conditione aut modo.

Quaequmque conditiones de re futura incerta apponantur, actus vitiatur.

Idem praestat modus, qui essentiae matrimonii adversetur.

Si quis interius sub conditione consentiat, eo iure regitur quo qui ficte consentit.

Si quid praesens vel praeteritum aut certe futurum sub forma conditionis apponatur, actus statim valet, vel non valet.

9. Error quantumvis vincibilis circa personam adimit consensum in matrimonio requisitum.

Error qualitatis cuiuslibet, etsi det causam contractui, non officit valori eiusdem, nisi qualitas redundet in personam.

Page 88: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 76

Qualitas redundat in personam, cum illa est determinativa personae, quae nimirum ignota aliunde cum sit, per eam qualitatem a consentiente apprehenditur distincta a ceteris.

10. Consensum requisitum ad matrimonium abolet metus gravis, ille nempe qui ceteros contractus facit rescissioni obnoxios.

Metus debet esse ab extrinseco, iniuste illatus, a quo ut quis se liberet, eligere cogatur matrimonium.

Metus vim irritandi retinet, cum quis cogitur ex certis numeratis personis coniugem sibi eligere.

Metus reverentialis, nisi adiiciantur minae graves cum probabilitate effectus aut importunae et repetitae preces molestae, non censetur auferre consensum requisitum.

Quamvis consensui ex metu addatur iuramentum, consensus nullus manet, nec ullam obligationem parit iuramentum.

Metus a metum passo allegari debet et ab allegante probandus est.

Si tamen metus passus sponte deinceps cohabitaverit, non amplius est audiendus (…)”.

Podríamos decir que la sugerencia de Palmieri coincide sustancialmente en los casos de convalidación por vicios del consentimiento con la de De Becker166; de las hipótesis de ambos deducimos tres circunstancias a las que se concede eficacia jurídica para que se opere la convalidación:

a) La perseverancia del consentimiento del cónyuge que contrajo de buena fe.

b) La renovación del consentimiento de quien consintió con un vicio, teniendo en cuenta que dicha renovación puede ser hecha internamente.

c) La continuidad de la vida matrimonial.

166 Vid. supra, Capítulo I, apartado B. 2.

Page 89: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 77

4. Convalidación del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes. Números 3, 4, 5 y 6.

3. “Matrimonio exterius rite celebrato sed nullo propter impedimentum dirimens, quod utriusque consensui efficaciam detrahit, si impedimentum occultum sit unique ex contrahentibus notum matrimonium validum evadet, cum, dispensatione ab impedimento obtenta, novus ab utroque consensus remotis quoque arbitris ponatur independens a priori.

Idem valet etiamsi uterque impedimentum noverit, dummodo publice contraxerint et impedimentum sit occultum”.

El supuesto que se plantea en el número 3 es el de un matrimonio celebrado conforme a las exigencias exteriores de forma, pero nulo por un impedimento dirimente que anula la eficacia del consentimiento de ambos contrayentes. Si el impedimento es oculto y a uno de los contrayentes le parece válido el matrimonio (es decir, desconoce la existencia del impedimento), obteniendo la dispensa del impedimento, ambos cónyuges deberán manifestar un nuevo y absolutamente libre consentimiento independiente del anterior.

El segundo párrafo contempla la posibilidad de que el otro cónyuge también conozca el impedimento (que era oculto) y ambos contrajeron el matrimonio públicamente. En este caso será de aplicación el mismo régimen anterior de convalidación167.

Es significativo que, tratándose del matrimonio inválido por causa de impedimento, Palmieri exija renovar el consentimiento novus ab utroque consensus remotis quoque arbitris ponatur independens a priori, es decir, mediante un nuevo acto de voluntad independiente del anterior. Con esta fórmula quedaría desdibujado el principio de la eficacia natural del consentimiento. Quizás por este motivo, y para salvar dicho principio, el número 4 remite a la posibilidad de obtener la sanación en la raíz, y por tanto, sin necesidad de renovar el consentimiento.

4. “Si gravis difficultas occurrat in revelando impedimento parti ignoranti vel in obtinendo eius novo consensu, integrum erit Romano Pontifici per sanationem in radice instaurare matrimonium.

Quae sanatio in radice ad cautelam implicite concessa intelligitur cum postulatur a dispensante, ut altera pars ignorans certior fiat de nullitate prioris consensus, ita tamen, ut, si

167 Sobre la desaparición de los impedimentos, vid. supra, Capítulo I, apartado C.

Page 90: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 78

adfuit, crimen alterius non detegatur; hac enim conditione posita non eas formulas frequenter adhibere licet, quibus cum certitudine constet, novum consensum ab altero expressum esse”.

Veremos en su momento cómo la fórmula de Palmieri novus ab utroque consensus remotis quoque arbitris ponatur independens a priori, sistemáticamente ubicada en la convalidación del matrimonio nulo por impediementos dirimentes, acabará obteniendo autonomía y será incorporada en un canon ad hoc como principio de validez general para todo el sistema de convalidación.

El número 4 contiene una excepción a la fórmula del párrafo primero del número 3, porque dispone que si existe una grave dificultad para revelar el impedimento a la parte ignorante168, o en obtener de ella el consentimiento nuevamente, podrá acudirse al Romano Pontífice y solicitar la sanación en la raíz, porque es al Romano Pontífice a quien corresponde la potestad para conceder dicha sanación169. Palmieri estaría afirmando que ­en estos supuestos de convalidación­ no es esencial la renovación del consentimiento, sino la remoción del impedimento.

El segundo párrafo del número 4 estipula que la sanación en la raíz se entiende implícitamente concedida cuando es solicitada a quien puede conceder la dispensa, siempre que conste la ignorancia de la nulidad del matrimonio para una de las partes. Como colofón, señala Palmieri, que esta fórmula tiene carácter excepcional.

5. “Etsi impedimentum, quocum celebratum est matrimonium, cesset ex se, puta impedimentum aetatis, raptus, lex tamen, nulla ratione habita consensus prioris perseverantis in materiam non amplius ineptam, postulat novum elici consensum, ut matrimonium sit”.

El número 5 recoge el principio de la eficacia natural del consentimiento, entendiendo que no deberá manifestarse un nuevo consentimiento para que surja el matrimonio cuando se trata de impedimentos que por su naturaleza pueden cesar por sí mismos, como sucede con los de edad y rapto. Es llamativo que Palmieri incluya en un mismo régimen impedimentos de naturaleza tan dispar como la edad o el rapto. El razonamiento de Palmieri lo encontramos en la nota a pié de página que comenta el número: la Iglesia suele conceder en estos casos la sanación en la raíz (por tanto sin necesidad de renovar el consentimiento). Podríamos poner en relación el presente canon con la doctrina vista, que recoge el

168 Se entiende que es la parte que contrajo el matrimonio de buena fe. 169 El can. VI del voto de De Becker propone la concesión de la sanación en la raíz, no por el

Romano Pontífice, sino por el “superior legítimo”. Vid. supra, Capítulo I, apartado B 5.

Page 91: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 79

núm. 1, y entender que la convalidación se realiza en estos supuestos teniendo en cuenta dos circunstancias: la desaparición del impedimento y la continuidad de la vida matrimonial.

6. “Si fictio, metus, error et quolibet impedimentum dirimens publice cognoscantur vel in publicam lucem sint probabiliter evasura; matrimonium publice rursus erit celebrandum”.

Por último, en el número 6, propone que deba celebrarse de nuevo y públicamente el matrimonio contraído nulo por los vicios públicos de simulación, miedo y error, o por cualquier otro impedimento dirimente que sea conocido públicamente o que haya probabilidad de que llegue a ser conocido.

5. Convalidación del matrimonio nulo por defecto de forma. Números 7 y 8.

7. “Matrimonium absque debita forma contractum revalidare nequit nisi ea forma adhibita vel sanatione in radice”.

El número 7 contempla la revalidación del matrimonio nulo por defecto de forma. Se plantean dos posibles soluciones: la nueva celebración del matrimonio en la forma canónica debida, o bien la convalidación mediante la sanación en la raíz.

8. “Cum parochus aliique testes testimonium ferant non de valore matrimonii sed de eiusdem publica celebratione, nihil refert, eosdem privata scientia nosse, matrimonium esse nullum”.

El número 8 señala que no tiene ninguna eficacia lo que por ciencia privada pudieran conocer el párroco o los testigos que asisten a la celebración de un matrimonio nulo. Esta última afirmación se asemeja a una cláusula garantista de la forma, para proteger de alguna manera la apariencia de matrimonio. Dicha cláusula encuentra su lógica en la concepción de Palmieri a la vista de lo que hemos estudiado sobre el “matrimonium apparens”.

Page 92: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 80

6. Valoración del voto de Dominicus Palmieri.

La covalidación se presenta fundamentalmente como un remedio al matrimonio inválido. En el número 2 del voto170 encontramos un principio general sobre la convalidación: para que el matrimonio exista, basta que quien inicialmente no consintió, lo haga, y la vida matrimonial continúe. Introduce una aclaración de interés sobre la importancia que tiene en la convalidación la continuidad de la vida matrimonial: la cohabitación (la vida matrimonial) hace presumir el consentimiento.

“Haec doctrina colligitur ex c. 21 de Sponsal. Ubi diuturna spontanea cohabitatio facit praesumere consensum et purgat metum. Doctores consentiunt”.

Este principio es interesante si consideramos la doctrina que ya expusimos al comentar el voto de De Becker sobre la renovación tácita del consentimiento171.

170 Vid. Apéndice documental, Documento número 2, voto de Dominicus Palmieri, número 2. 171 Comenta P. Fedele que “a mio avviso, come nel caso in cui il difetto o il vizio di consenso

sia mere internus, così anche nel caso in cui sia esterno ma occulto, la soluzione del problema

della possibilità o meno di convalidatio ipso iure non ha alcuna pratica rilevanza, posto che,

trattandosi di difetto o vizio di consenso occulto, esso non è suscettibile di prova nel foro

esterno, e quindi il matrimonio, pur essendo nullo nel foro interno, è valido nel foro

esterno. La verità è che il problema della possibilità o meno di convalidatio ipso iure del

matrimonio nullo per difetto o vizio di consenso ­con riferimento ad elementi o argomenti

idonei a dimostrare l’esistenza dell’animus maritalis- sorge soltanto nei casi in cui il difetto

o vizio di consenso possa essere provato nel foro esterno, e, data la necessità della forma di

celebrazione del matrimonio, non può non essere risolto in senso negativo, così come lo

hanno risolto sia il legislatore dello ius conditum sia quello dello ius condendum, a differenza,

limitatamente al caso del vizio di consenso derivante da vis et metus, del legislatore dello ius

vetus, il quale, non esistendo la necessità della forma di celebrazione del matrimonio, aveva

potuto affermare nel c. XXI, lib. IV, tit. I delle Decretali di Gregorio IX, che “matrimonium

per vim contractum, cohabitatione spontanea convalescit”. P. Fedele, In tema di convalida del matrimonio

canonico nullo per difetto o vizio di consenso, o. c., p. 504. Hemos hecho esta citación para señalar,

por una parte que ­como sostiene Fedele- es posible hablar de supuestos de convalidación

automática o ipso iure, con independencia de la mayor o menor relevancia práctica que

tenga; y, por otro lado ­contrariamente a lo que sostiene Fedele- el principio de que la

cohabitación voluntaria y espontanea podría hacer presumir el consentimiento matrimonial

Page 93: Tesis doctoral

CAPÍTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS 81

Palmieri sí especifica en algunos supuestos cómo debe renovarse el consentimiento para convalidar el matrimonio. Concretamente, al tratar del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes, dispone que el consentimiento que convalida sea un nuevo acto de la voluntad independiente del primero172, porque así lo había impuesto recientemente la praxis de la Penitenciaría Apostólica, que Palmieri conoció bien por su trabajo en ella como teólogo. A lo largo de nuestro estudio veremos la importancia que ha tenido en la codificación ­y tiene en el derecho positivo vigente­ la feliz fórmula de Palmieri.

Las referencias a la sanación en la raíz son mínimas. Encontramos un principio recogido en el comentario al número 5: no es necesaria la renovación del consentimiento para conceder la sanación en la raíz.

Las anotaciones a los numeros de su voto son muy específicas: recoge, fundamentalmente, la praxis de la curia romana y, sobre todo, de la Penitenciaría Apostólica. Palmieri no aporta referencias históricas sobre el origen de la convalidación.

no es sólo una formulación teórica del ius vetus, pues también fue replanteado durante los

trabajos de elaboración del codigo de 1917, como lo prueba el voto de Palmieri. 172 Vid. Apéndice documental, Documento número 2, voto de Palmieri, número 3.

Page 94: Tesis doctoral
Page 95: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

A. CONSULTAS PARCIALES Y ELABORACIÓN DE LOS ESQUEMAS SOBRE EL CAP. XI «DE REVALIDATIONE MATRIMONII».

1. Introducción.

Como sucede con otros institutos jurídicos, los votos constituyeron el punto de partida en el proceso codificador de la convalidación del matrimonio173. A los votos sucedieron otros documentos de trabajo de distinta naturaleza e importancia que nos introducen en una nueva fase o etapa de la codificación.

173 Vid. supra, Capítulo I, apartados B y C.

Page 96: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 84

Los documentos que estudiaremos son de dos clases. La primera, la constituyen los Esquemas174. Son también propuestas normativas formalmente similares a los votos, pero de origen diverso. Las fuentes inmediatas del primer esquema fueron los votos de Palmieri y De Becker175. Los esquemas sucesivos nacen como resultado de las discusiones de la Comisión Especial de Consultores. La reconstrucción de los distintos esquemas es posible gracias a las actas o verbali de las reuniones de la Comisión de Consultores176, que conforman la segunda fuente o tipo de documentos que analizaremos. Las actas de las Consultas Parciales reproducen las opiniones de los Consultores.

2. Las «Consultas Parciales».

La Comisión Especial de Consultores que trató el Cap. XI del Tit. VII del Libro III dedicado a la convalidación del matrimonio estaba compuesta por Sebastianelli, Pompili, Wernz, De Lai, Van Rossum, Bastien, y Palmieri. El borrador del documento mediante el cual se compone esta Comisión está fechado en 17 de mayo de 1905. Allí se dice quiénes formarían parte de la Comisión, y el cómo, cuándo y dónde se tendrían las reuniones177.

Janssens no aparece nombrado entre los Consultores miembros de la Comisión Especial, pero participa en la Consulta de 5 de abril de 1906, de la que surgiría ­en

174 “Si considerano Schemata le successive redazioni o bozze dei canoni di una materia,

realizzate, in un primo momento, delle commissioni speciali dei consultori, e

successivamente dai Congressi speciali dei Cardinali. Dopo la discussione dei primi vota di

ogni materia, si provvedeva ad una nuova redazione introducendo le indicazioni e le

osservazioni fatte nel corso del primo dibattito. Questa nuova redazione veniva stampata e

distribuita tra i consultori prima della lettura successiva perchè questi potessero fare di

nuovo osservazioni od anche proposte di nuova redazione di uno o più canoni”. J. Llobell,

E De León, J. Navarrete, Il libro “de processibus”..., o. c., p. 80. 175 Denominamos al primer Esquema con la letra A, y seguimos este método de identificación

para los sucesivos esquemas. 176 La doctrina suele referirse a estos documentos como verbal (trasliterando la palabra italiana

verbale) o también actas. Vid. S. Kuttner, El Código de Derecho Canonico..., o. c., pp. 301-314. 177 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. La carta está reproducida en L. Prados

Rivera, La separación..., o. c., p. 229.

Page 97: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 85

esta fase de la codificación­ el último Esquema178 que fue enviado para el examen de la Consulta General.

Para nuestro estudio son de gran importancia las actas de las reuniones de esta Comisión Especial, porque nos permiten conocer los debates para la elaboración del Libro III y reconstruir el iter de la redacción de los distintos cánones de los Esquemas sobre la convalidación, y, también, reconocer el origen de cada canon.

Analizar la intrahistoria de la codificación permitirá establecer algunos criterios útiles para la interpretación de las normas codiciales.

3. «Esquemas».

En este periodo nos encontramos con cuatro esquemas diversos179. El primero surge a partir de la elaboración de los votos de los consultores De Becker y Palmieri. Los siguientes son el resultado de las observaciones y objeciones hechas por la Comisión Especial encargada de estudiar el Título VII del Libro III en las sucesivas Consultas Parciales.

La convalidación del matrimonio fue sometida a examen en las Consultas Parciales de los días 8 y 15 de febrero y 5 de abril de 1906.

178 Es el Esquema que denominamos D. Vid. Apéndice documental, Documento número 12. 179 Existen copias de algunos documentos del ASV, relativos al objeto de nuestro estudio, en

distintos fondos o colecciones. En una publicación reciente A. Rava, Il requisito della

rinnovazione del consenso nella convalidazione semplice del matrimonio (Can. 1157 § 2). Studio storico-

giuridico, Ed. Pontificia Università Gregoriana, Roma 2001, en las pp. 191-200 trata de

analizar “gli schemata e la redazione finale dei canoni del Codex Iuris Canonici del ’17 inerenti alla

convalidatio matrimonii (cann. 1133-1137), perchè, come già detto, risultano la prima e chiara

determinazione giuridica della legge ecclesiastica della renovatio consensus. La nostra analisi viene fatta

sugli schemi ritrovati nel fondo del P. Ojetti, professore gesuita, presente nell’Archivio della Pontificia

Università Gregoriana” (pp. 191-192). Confrontando la documentación del ASV y la

publicada del Fondo Ojetti, comprobamos que, al menos para la reconstrucción del iter de los

cánones sobre la convalidación, es más completa la documentación del ASV, ya que en la

publicación citada el autor identifica como primer esquema de la codificación el que

nosotros denominamos Esquema C (que cronológicamente sería el tercero).

Page 98: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 86

B. EL PRIMER ESQUEMA (ESQUEMA A) «DE MATRIMONIO REVALIDATIONE».

Después de haber analizado los votos de De Becker y Palmieri, nos situamos ahora frente al primer esquema que encontramos sobre la convalidación del matrimonio, que denominaremos Esquema A180.

El objetivo que nos proponemos es descubrir el origen de cada canon del Esquema; con este fin confrontaremos el material disponible: los dos votos con el propio Esquema.

El Esquema A, sistemáticamente, trata la convalidación distinguiendo dos Artículos. El Artículo I, que comprende los cánones 39 a 44, dedicado a la convalidación simple; y el Artículo II, compuesto por los cánones 45 a 49, donde se regula la sanación en la raíz181.

Es un Esquema independiente que se recoge en un fascículo de 4 páginas182. No está integrado dentro de ninguno de los Esquemas correspondientes al Título VII del Libro III que hasta ese momento se habían elaborado. Sorprende este descuadre sistemático porque hubiera sido más lógico ­pensábamos­ encontrar el Esquema A en un fascículo de 16 páginas183 impreso por la Tipografía Vaticana que contiene el Esquema III del Cap. VI «De consensu matrimoniali» (cann. 1­12), el Esquema II del Cap. VIII «De tempore et loco celebrationis matrimonii» (cann. 1­8), el Esquema II del Cap. IX «De matrimonii effectibus» (cann. 9­20), el Esquema I del Cap. X «De divortiis» (cann. 21­38) y el Esquema 1 del Cap. XII «De secundis nuptiis» (cann. 39­41). Sin embargo, se prefirió elaborar el primer esquema «De matrimonii revalidatione» como proyecto independiente. Veamos cada uno de los cánones de esta primera propuesta normativa.

180 Reproducimos el Esquema A en el Apéndice documental como Documento número 5. 181 Esta división en artículos continuará hasta el último esquema. 182 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55. Vid. Apéndice documental,

Documento número 5. 183 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55.

Page 99: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 87

1. Convalidación del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes.

DE BECKER PALMIERI ESQUEMA A

Can. III.

Matrimonium nulliter contractum ob solam inhabilitatem unius vel utriusque contrahentis diversimode convalidatur prouti decursu temporis impedimentum evanuit vel potius, perseverante inhabilitate, recurrendum sit ad dispensationem.

Can. IV § 1. Quare si iam evanuit inhabilitas, prouti contingere potest in impedimentis raptus, aetatis, ligaminis, disparitatis cultus et impotentiae, matrimonium convalidatur, praestito novo consensu utriusque partis in forma cap. VII praescripta, nisi forte agatur de matrimonio nullo ob solum impedimentum ligaminis, vel disparitatis cultus vel impotentia in quibus ambae partes, bona fide, in forma debita iam contraxerunt et occulta sit nullitas: tunc enim, post cognitam nullitatem matrimonii, licet privatim renovare mutuum consensum; imo, quoties tale impedimentum unam tantum partem directe afficiebat (uti, v. gr.

Núm. 3.

Matrimonio exterius rite celebrato sed nullo propter impedimentum dirimens, quod utriusque consensui efficaciam detrahit, si impedimentum occultum sit unique ex contrahentibus notum matrimonium validum evadet, cum, despensatione ab impedimento obtenta, novus ab utroque consensus remotis quoque arbitris ponatur independens a priori.

Idem valet etiamsi uterque impedimentum noverit, dummodo publice contraxerint et impedimentum sit occultum.

Can. 39.

§ 1. Ad revalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per mutationem facti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

Page 100: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 88

DE BECKER PALMIERI ESQUEMA A Ligamen et disparitas cultus), satis erit, et ex gravi ratione etiam licitum, si perseverante consensu alterius olim praestito, accedit novus consensus eius qui directe impedimento ligabatur.

En el Esquema A los requisitos esenciales exigidos por el can. 39 para la convalidación del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes son dos:

a) La desaparición del impedimento.

b) La renovación del consentimiento por ambas partes.

Para De Becker el impedimento dirimente sería una circunstancia que afecta a la capacidad del contrayente, haciéndole inhábil para el ejercicio del ius connubii. El matrimonio contraído con un impedimento puede ser convalidado de diversas maneras, bien porque se obtenga una dispensa del impedimento, renovando el consentimiento, o bien manifestando un nuevo consentimiento según la forma prescrita en el Cap. VII cuando el impedimento desaparece y persevera la voluntad matrimonial de las partes. Por último, también considera De Beker que en determinados casos la renovación del consentimiento también podrá ser hecha privadamente184.

184 Vid. Apéndice documental, Documento número 1, voto de J. De Becker, Cann. III y IV.

Podríamos decir que De Becker acepta en determinados supuestos la perseverancia del

consentimiento como causa eficiente de la convalidación, mientras que en otros, exige la

manifestación de un nuevo consentimiento. Bajo esta diferenciación podrían estar latentes

los conceptos de inexistencia e ineficacia del consentimiento. Si el consentimiento es

inexistente, la renovación debería consistir en la manifestación de un nuevo

consentimiento. Pero si el consentimiento, siendo sustancialmente válido, es ineficaz, la

renovación podrá manifestarse de diversas maneras. La primera postura (consentimiento

inexistente) tiene su origen en la doctrina de T. Sánchez: “ceterum omnino tendum est id

matrimonium minime convalescere, nisi novus utriusque consensus accedat: quia primus fuerit omnino ex

parte utriusque invalidus, eo quod super illegitimam materiam ceciderit, denuo uterque renovandus est, nec

durare potest consensus, qui nullus omnino fuit cum enim permanentia exsistentiam supponat: consensus

qui nunquam extitit, permanere nequit”. T. Sánchez, De Sancto matrimonii sacramento, Venetiis

Page 101: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 89

Palmieri, sin embargo, entendió que el impedimento dirimente hacía ineficaz el consentimiento matrimonial, y para convalidar el matrimonio no bastaba sólo remover aquélla circunstancia, sino que era necesaria también la manifestación de un nuevo consentimiento por ambos contrayentes, que habría de ser independiente del anterior185 (y sólo admitía la no­renovación del consentimiento en el caso de que se acuda a la sanación en la raíz).

La propuesta de De Becker es acogida en el can. 39 en su estructura más elemental, en cuanto a la necesidad de la remoción del impedimento y la renovación del consentimiento.

Como en este momento nos encontramos en una fase incipiente de la codificación, el can. 39 será un punto de partida para posteriores proyectos, y por este motivo simplifica el régimen de convalidación sin distinguir entre impedimentos públicos o privados, conocidos o no, por una o por las dos partes.

2. La renovación del consentimiento.

DE BECKER PALMIERI ESQUEMA A

No se pronuncia. Vid. Núm. 3. Can. 39 § 2.

Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

El § 2 de este can. 39 es una cláusula aclaratoria sobre la renovación del consentimiento, señalando que dicha renovación se requiere por derecho

1619, vol. 1, d. 32, n. 2. De Becker no cita a Sánchez, sino que acude a la autoridad de San

Alfonso María de Ligorio y Benedicto XIV, quienes admitieron la eficacia jurídica de la

perseverancia del consentimiento cuando el matrimonio era nulo por la existencia de un

impedimento dirimente. Vid. R. Quezada Toruño, La perseverancia del consentimiento

matrimonial en la sanatio in radice, Analecta Gregoriana, Roma 1962, pp. 22-29. 185 Vid. Apéndice documental, Documento número 2, voto de Palmieri, Núm. 3.

Page 102: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 90

eclesiástico cuando el consentimiento inicial fue verdadero186. Al estudiar los votos de De Becker y Palmieri analizamos la importancia de la eficacia natural del consentimiento187.

Considerar la renovación del consentimiento como un requisito de derecho meramente eclesiástico tiene importantes consecuencias jurídicas188, ya que dicha renovación no se entendería con carácter constitutivo189 de la convalidación y, por tanto, no se presenta, necesariamente, como requisito ad validitatem para la convalidación ­y menos aún para la sanación en la raíz190­, porque en los casos de matrimonios nulos por un impedimento dirimente no existe razón jurídica para exigir que se renueve el consentimiento en el momento de la convalidación con respecto a aquellos impedimentos que no implican una falta en el consentimiento, ya que éste pudo haberse formado íntegro y completo a pesar de la existencia del impedimento.

Nos detenemos ahora en el Núm. 3 del voto de Palmieri, donde proponía una regla que podría aparecer opuesta a la señalada por el canon que comentamos: novus ab utroque consensus remotis quoque arbitris ponatur independens a priori.

186 Significa la aclaración de este parágrafo que la renovación del consentimiento no es

necesaria porque el consentimiento es posible, y, por tanto, el consentimiento es

naturalmente suficiente para producir el vínculo. 187 Vid. supra, Capítulo I, apartados B y C. 188 “Cum renovatio consensus solo iure ecclesiastico requiratur, sequitur infideles, cessata invaliditatis causa, ad

illius renovationem non teneri, cum legibus ecclesiasticis iidem non ligentur. Quare si neutra pars est

baptizata, neutra tenetur renovare consensum. Si una pars non est baptizata et altera est dubie baptizata,

item neutra tenetur: non prima ut patet ex allata ratione, non secunda quia lex dubia non obligat. Si una

est baptizata et altera non baptizata, utraque, speculative loquendo, tenetur, prima quidem directe, altera

indirecte propter individuitatem contractus matrimonialis”. F. Cappello, Tractatus canonico-moralis..., o.

c., p. 844. 189 Al referirnos a los elementos que tienen carácter constitutivo en la convalidación, señalamos

los que ya hemos estudiado anteriormente (vid. supra, Cap. I, Apartado A, 3, a) y nota 44;

Cap. II, Apartado C, 6), pues, evidentemente, en la configuración jurídica de un instituto, si

es voluntad del legislador, puede introducirse un requisito ad validitatem, como ocurre en

algunos supuestos del régimen actual de convalidación. 190 Vid. R. Quezada Touruño, La perseverancia del consentimiento..., o. c., pp. 125-129; J. Hervada,

La revocación del consentimiento matrimonial, Vetera et Nova, Pamplona 1991, pp. 736-737; A.

Pacheco, La convalidación..., o. c., p. 26.

Page 103: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 91

Será, precisamente, en el can. 40 donde se recoja la doctrina postulada por Palmieri sobre la forma de renovar el consentimiento, exigiendo un nuevo acto de la voluntad.

DE BECKER PALMIERI ESQUEMA A

No se pronuncia. Núm. 3.

Matrimonio exterius rite celebrato sed nullo propter impedimentum dirimens, quod utriusque consensui efficaciam detrahit, si impedimentum occultum sit unique ex contrahentibus notum matrimonium validum evadet, cum, dispensatione ab impedimento obtenta, novus ab utroque consensus remotis quoque arbitris ponatur independens a priori.191.

Can. 40.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

El can. 40, a primera vista, parece que alberga una contradicción, porque si la renovación del consentimiento (que sólo se exige por derecho eclesiástico) es un nuevo acto de la voluntad, ya no estamos propiamente ante una renovación sino ante una nueva manifestación de un consentimiento distinto del primero. Pero, dicha contradicción se evita si entendemos que el legislador no quiso identificar “voluntatis actus” con “consensus”.

El derecho natural exige la manifestación del consentimiento naturalmente suficiente para constituir el matrimonio. El derecho eclesiástico exige para convalidar el matrimonio nulo por un impedimento dirimente ­leemos en el can. 39 § 2­ la renovación del consentimiento. Pero si la renovación del consentimiento ­que también es un acto de la voluntad­ queda totalmente desvinculada del consentimiento originario se están sobreponiendo, hasta confundirse, dos niveles jurídicos distintos: el derecho natural y el derecho eclesiástico.

191 La cursiva es nuestra.

Page 104: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 92

También Gasparri192, en la época inmediatamente precedente al inicio de los trabajos de codificación, entendería que la renovación del consentimiento, para convalidar el matrimonio inválido193, se confunde con la expresión de un nuevo consentimiento: “Matrimonium revalidare, ait d’Annibale p. III, § 483, est illud ex integro denuo contrahere. Quaecumque igitur eis ineundis, haec et revalidandis regulariter necessaria sunt” Scilicet revalidatio matrimonii est operatio qua matrimonium invalidum redditur validum. Proinde sicuti in celebrando matrimonio necessaria est habilitas personarum, seu absentia cujuslibet impedimenti dirimentis, consensus internus, et expressio hujus consensus in debita forma, ita regulariter et in matrimonio revalidando. Novus consensus et nova ejusdem expressio in debita forma dicitur consensus renovatio”194. Aunque Gasparri acude como argumento de autoridad a la opinión de D’Annibale, ésta no es siempre tan inflexible, pues en algunos casos ­de nulidad del matrimonio por impedimentos­ bastará que renueve el consentimiento la parte que conoce el impedimento195.

192 P. Gasparri, Tractatus Canonicus De matrimonio, Ed. Tertia, Vol. II, Parisiis 1904, pp. 337-338. 193 Escribe “matrimonium invalidum”, y no “matrimonium nullum” ó “matrimonium irritum”. 194 Otros autores (tras la promulgación del Código), razonando sobre la base de las fuentes

aportadas por De Becker en su voto, fundamentarán de manera diversa la renovación del

consentimiento. Es el caso, por ejemplo, de Chelodi: “Antiquo iure dispensatio super

impedimento occulto concedebatur adiecta clausula conditionali: “dicta muliere (vel viro) de nullitate prioris

consensus certiorata, sed ita caute ut latoris delictum numquam detegatur”. Quae clausula, uti patet, saepe

nata erat magnas facessere difficultates: proinde iam veteres doctores adlaboraberant in inveniendis formulis

quibus certioratio obtineretur absque magno periculo. At ex omnibus quae communiter tradebantur nulla

erat undequaque satisfaciens: quare haud raro necesse erat iterum S. Sede adire, ut conditionem remitteret.

Tamen inde ab a. 1885, S. P. antiquam clausulam immutavit, additis verbis: “et quatenus haec

certioratio, absque gravi periculo fierit nequeat renovatio consensu iuxta probatus auctores”; et exinde tuto

in praxi adhiberi potuit modus a S. Alphoso aliisque propositus, nempe per simplicem copulam affecto

maritali habitam. Nunc tota difficultas radicitus sublata est”. I. Chelodi, Ius Matrimoniale, iuxta

Codicem Iuris Canonici, Tridenti 1921, p. 181. 195 “At si impedimentum eget dispensatione, haec impetrata, necesse est (propter conditionem quae in ea

continetur) consensum renovari invicem. Et si impedimentum est publicum, renovari debet coram parocho et

testibus; sin occultum absque his renovari poterit: immo debebit, si oritur ex copula illicita. At vero, cum is,

qui consensum supplet renovat, scire debeat matrimonium invalidum fuisse? Et videamus, utrum in litteris

dispensationis insit, an minus ea conditio: altera parte de nullitate prioris consensus certiorata. Si non inest,

non oportet eam certiorare”. G. D’Annibale, Summula Theologiae, 387-388.

Page 105: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 93

El can. 40 exigiría tres elementos que confirman la renovación del consentimiento.

1. La existencia de un nuevo acto de la voluntad, distinto del originario.

2. El contenido de este acto de la voluntad es un consentimiento matrimonial manifestado ex novo.

3. Deben realizarlo ambas partes.

El can. 41 mantendrá la propuesta de De Becker (Can. V)196, señalando en el parágrafo segundo la obligación de dar a conocer al cónyuge ignorante la existencia del impedimento, y debe ser leído conjuntamente con el can. 42:

DE BECKER PALMIERI ESQUEMA A

Can. V.

Si vero perseverat inhabilitas in qua tamen Ecclesia, ex proportionata causa dispensare soleat, ordinaria via convalidandi matrimonium est obtentio simplicis dispensationis quam sequitur renovatio consensus diversimode praestanda prouti agitur de impedimento occulto vel publico. Unde:

§ 1. Ad convalidandum matrimonium nullum ob impedimentum occultum, tale, nempe, quod in foro tantum interno et fictis adhibitis nominibus dispensatur, sufficit, post rite concessam dispensationem, privata renovatio consensus utriusque contrahentis

Vid. Núm. 3. Can. 41.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

§ 2. Si sit occultum, satis est ut renovetur privatim et secreto; sed si uni parti sit ignotum, haec de eodem ab alia prius certioretur et deinde utraque consensum renovet.

196 Vid. supra, Capítulo I, apartado B. Vid. Apéndice documental, Documento número 1.

Page 106: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 94

DE BECKER PALMIERI ESQUEMA A conscii de nullitate prioris matrimonii. Imo, cum in impedimento affinitatis ortae ex copula illicita certioratio de nullitate matrimonii absque gravi periculo nonnunquam fieri nequeat, licita tunc est renovatio consensus facta iuxta regulas a probatis auctoribus traditas.

§ 2. Ad convalidandum matrimonium nullum ob impedimentum publicum, tale nempe quod in foro externo et vere expressis nominibus partium dispensari debeat, requiritur ad validitatem ut, post rite concessam dispensationem, matrimonium in forma C. VII praescripta denuo contrahatur. Nihil tamen impedit quominus aliae solemnitates ad publicitatem celebrationis matrimonii concurrentes omittantur.

No existen diferencias sustanciales entre la aportación de De Becker y la redacción del can. 41. Cuando se trata de convalidar un matrimonio nulo por impedimento público habrán de verificarse dos condiciones:

1. La dispensa del impedimento.

2. La renovación del consentimiento que consiste en la nueva celebración del matrimonio.

Si se trata de impedimentos ocultos, la convalidación es posible si:

1. Es concedida la dispensa del impedimento.

2. El consentimiento es renovado, teniendo en cuenta que dicha renovación puede ser hecha privadamente.

Page 107: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 95

Hasta aquí no encontramos diferencias sustanciales con la formulación clásica de la convalidación que se había configurado en el derecho histórico. Veamos, sin embargo, las novedades que encontramos en el can. 42 de este primer esquema.

3. Convalidación automática o tácita.

DE BECKER PALMIERI ESQUEMA A

Can. I.

Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum consensus substantialis requisiti, scilicet ob fictionem, vel errorem, vel metum vel conditionem contra substantiam matrimonii appositam, revalidatur per consensus renovationem etiam privatim elicitam si occultum fuit et remansit impedimentum; porro, quamvis tunc satius sit utriusque habere consensum de novo expressum, satis tamen erit si perseverante valido alterius consensu olim praestito, accedat maritalis consensus partis quae, antea, validum non praestiterat consensum. Quodsi nullitas matrimonii publica ab initio fuit vel postea fiat, consensus ab utraque parte sub poena nullitatis est rursus exprimendus in forma ab Ecclesia praescripta, cap. VII.

Núm. 2.

Si matrimonio exterius rite celebratu, alter ex contrahentibus vel ficte vel ex metu vel ex errore consensit, atque id occultum est, dummodo alterius consensus, qui fuit ex se efficax, perseveret, satis est, ut matrimonium exsistat, illum, exuta fictione vel metu vel errore, interius consentire et vitam sponte prosequi maritalem.

Can. 42.

§ 1. Si certioratio de qua in canone praecedenti, absque gravi periculo fieri nequeat, ab eadem dispensare possit pro foro tantum internum tum Ordinarius at parochus etiam extra sacramentalem confessionem, tum confessarius in actu confessionis sacramentalis.

§ 2. Haec dispensatio secumfert dispensationem a lege de renovando consensu pro parte ignara, non autem pro parte conscia.

§ 3. Si ante dispensationis concessionem pars ignara debitum petat aliaque subterfugere nequeat, obligatio certiorationis et novi consensus partis ignarae ipso iure praestat et matrimonium revalidatur per ipsum coniugalem actum animo maritali positum.

Page 108: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 96

El can. 42 del Esquema A es una regulación sistemática de la doctrina clásica propuesta por San Alfonso María de Ligorio sobre la convalidación del matrimonio197. Incorpora la forma de renovación del consentimiento facta iuxta regulas a probatis auctoribus traditas, según había expresado De Becker en su voto198. Como veremos, este canon será radicalmente modificado. En él se estipulan las condiciones para gozar de la dispensa de informar al otro cónyuge de la existencia del impedimento, cuando hay grave motivo (justa causa, diríamos con lenguaje actual). La dispensa del anuncio no implica la dispensa de la renovación del consentimiento. El último parágrafo obliga a comunicar el impedimento al cónyuge inocente cuando éste pide el débito conyugal antes de que se haya concedido la dispensa del impedimento. Si el cónyuge inocente presta el débito, se entiende convalidado ­automáticamente­ el matrimonio.

En el canon se afirma una doctrina que es consecuencia del principio de la eficacia natural del consentimiento. Comparando la sugerencia de Palmieri sobre la convalidación del matrimonio nulo por vicio del consentimiento con la de De Becker encontramos tres elementos comunes que ambos autores entienden que deben existir para que se opere la convalidación:

1. La perseverancia del consentimiento de un cónyuge.

2. La renovación del consentimiento por el otro.

3. La continuidad de la vida matrimonial199.

197 Algunos autores señalan la evolución en la doctrina de San Alfonso María, pues en una

primera época (vid. nota 210) entendía que para la convalidación era necesario que ambos

cónyuges conocieran la nulidad de su matrimonio. Sin embargo “S. Alfonso, (Theologia

Moralis, 1, VI, tr. 6, n. 1115), admitía que no era necesario hacer conocer a ambos cónyuges

la nulidad del matrimonio cuando se trataba de revalidar un matrimonio nulo por haber

mediado impedimento dirimente, basándose en la Inst. Can. 87, n. 80 de Benedicto XIV,

hecho que le hizo cambiar de opinión y admitir tanto la posibilidad de consentimiento

cuando existía impedimento como la perseverancia de dicho consentimiento”. R. Quesada

Toruño, La perseverancia del consentimiento…, o. c., p. 25, nota 94. 198 Vid. Apéndice documental, Documento número 1. 199 Vid. supra, Capítulo I, apartado B. 2, b y c. Sobre la discusión doctrinal acerca de la eficacia

jurídica de la cohabitación, vid. A de la Hera, La cohabitación en el matrimonio, IC V (1965),

pp. 499-544.

Page 109: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 97

Se da por supuesto que ambos contrayentes son hábiles según el derecho y que el matrimonio se contrajo observando la forma debida.

A la vista de este canon no hay inconveniente en sostener que el acto de renovación del consentimiento ­necesario para la convalidación­ puede revestir diversas formas200; así, podrá presentarse como un acto meramente interno (cuando el cónyuge culpable ha obtenido la dispensa de informar al otro del impedimento), o exteriorizarse también mediante un conjunto de manifestaciones que confirmen el consentimiento matrimonial originario, como podrían ser la realización del acto conyugal, el cumplimiento de los deberes conyugales con afecto marital, la libre cohabitación, etc201.

Los problemas que se nos plantean entonces son, al menos, dos. El primero es determinar (temporalmente) cuál es y en qué consiste exactamente el acto que convalida el matrimonio. Si decimos que un conjunto de circunstancias que se circunscriben al ámbito de la vida matrimonial como son “el cumplimiento de los deberes conyugales” despliegan eficacia jurídica, sería difícil señalar con precisión el momento de la convalidación, porque esas circunstancias serán tan variadas como la vida matrimonial misma. Estas circunstancias podrán ser sólo indicios de que efectivamente la parte ha consentido verdadera y conscientemente en el matrimonio.

200 Wernz, tratando la renovación del consentimiento en la convalidación del matrimonio nulo

por vicios del consentimiento sostiene que “consensus potuit esse mere internus, v. gr., in consenso

ficto, cum fictio nullo modo externe revelata fuit, et potest esse externus ita ut ille defectus in consensu etiam

externe prodierit. Si defectus in consensu fuerit mere internus, satis est ut pars sive unica sive utraque, quae

vere non consenserat, suum novum consensum ponat etiam mere interne vel per exercitium officii maritalis,

liberam cohabitationem, aliaque media, quae inter coniuges animi maritalis signum esse solent. Externa

manifestatio in prima matrimonii celebratione facta, si ipsi nunc accedat ideoque ipsi respondeat verus

internus consensus externe manifestatus, quo matrimonium perficitur. Id nonnulli antiquores canonistae

negabant”. F. X. Wernz-P. Vidal, Ius Canonicum, Romae 1946, p. 854. 201 Así entendemos que puede interpretarse el requisito vitam sponte prosequi coniugalem del can.

43 § 2 del Esquema A, y que será mantenido en los distintos proyectos o esquemas ­como

tendremos ocasión de estudiar, hasta su desaparición, en el último esquema-. No es una

cuestíón pacífica qué significa la renovación del consentimiento y cómo ha de hacerse;

autores como Chelodi, entendían ­comentando el Código- que “renovatio alterius partis autem

fieri potest per actum mere internum vel per obsequia coniugalia”. Vid. I. Chelodi, Ius Matrimoniale...,

o. c., p. 181.

Page 110: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 98

El segundo problema es moral, y está unido al jurídico: qué ocurre con la vida pre­matrimonial de los pseudocónyuges antes de la convalidación, y en qué momento termina exactamente.

En realidad, la finalidad de este canon era introducir una dispensa de la ley (eclesiástica) que impone renovar el consentimiento en determinados casos. Se estaría contemplando también la posibilidad de regular un tipo de convalidación automática o tácita, presumiendo la manifestación de la renovación del consentimiento matrimonial, que es eficaz para la convalidación. Esta manifestación de la voluntad se refiere a un comportamiento, al que vendrían atribuidos efectos jurídicos, porque es la causa de la presunción de dicha renovación del consentimiento.

En el § 3 del can. 42 podríamos encontrar un precedente de aquél intento de regular un tipo peculiar de convalidación al que nos referíamos202.

El propio Wernz, pocos años después de la promulgación del Codex admitirá la posibilidad de la convalidación ipso iure o automática en relación con los supuestos de defectus mere internus, afirmando que es suficiente para la convalidación del matrimonio que la parte “quae vere non consenserat suum novum consensum ponat etiam

202 La convalidación automática, ipso iure ó ipso facto, es un supuesto que era contamplado en la

misma Instrucción Austriaca a la que De Becker remite como fuente de su canon I. El §

116 estipulaba que “propter errorem et coactionem iniustam, ea tantum pars, quae in errore versata, aut

cui consensus coactione iniusta extortus est, matrimomonium accusaret potest. Iure suo excidit, quando

postquam errorem agnovit, aut metus, qualis ad matrimonium irritandum sufficit, cessavit, debitum

coniugale voluntarie ac scienter praestiterit, vel etiamm quin circunstantia ista probari possit, coniugale vitae

consortium per sex menses voluntarie continuaverit”. CONVENTUS VIENNENSIS

EPISCOPORUM AUSTRIAE, Instructio Austriaca, 6 aprile 1856, § 116, en Mansi XLVI,

411. Este peculiar tipo de convalidación en realidad se configura como una limitación del

ius accusandi de la nulidad del propio matrimonio. El mismo discurso con similar

argumentación a la de la Instrucción Austriaca reprodujo Capello años después de la

promulgación del código: “non si vede la ragione per cui debba sussistere il diritto di

accusare un simile matrimonio: tanto più che nelle circonstanze predette, il consenso

matrimoniale necessario e sufficiente per diritto divino già esiste, e se la Chiesa non esigesse

l’osservanza della forma canonica, e certamente potrebbe farlo, como lo fa in altri casi

(cann. 1099, 1135 §§ 2 y 3, 1163 § 3), il matrimonio potrebbe anche ipso iure convalidarsi”.

F. Cappello, La legislazione ecclesiastica, p. 386.

Page 111: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 99

mere interne vel per exercitium officii maritalis aut liberam cohabitationem aliisve mediis, quae inter coniuges animi maritalis signum esse solent”203.

Es evidente que el can. I del voto de J. De Becker y el número 2 del voto de D. Palmieri trataron la convalidación de matrimonios nulos por un capítulo distinto del consentimiento. Pero nos interesa subrayar el origen de la doctrina que se contiene en el can. 42 del Esquema A. Este canon no fue propuesto por ninguno de los Consultores, sin embargo, los principios que alberga sí. En este sentido, también podemos ver recogida aquí la máxima jurídica ubi diuturna spontanea cohabitatio facit praesumere consensum que ya estudió Palmieri en su voto204.

4. Convalidación del matrimonio nulo por vicios del consentimiento.

DE BECKER PALMIERI ESQUEMA A

Can. I.

Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum consensus substantialis requisiti, scilicet ob fictionem, vel errorem, vel metum vel

Núm. 2.

Si matrimonio exterius rite celebratu, alter ex contrahentibus vel ficte vel ex metu vel ex errore consensit, atque id occultum est, dummodo

Can. 43.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus revalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam

203 F. X. Wernz-P. Vidal, Ius canonicum, Tomo V, Ius Matrimoniale, Romae 1928, p. 790; de la

misma opinión es V. Del Giudice, para quien la forma privada de renovación del

consentimiento puede ser presumida del hecho de la cópula carnal o de la cohabitación.

Vid. V. Del Giudice, Sommario di diritto matrimoniale canonico, Milano 1973, p. 111. A. C.

Jemolo, sin embargo, sostenía que en el caso de un vicio o defecto del consentimiento

externo pero oculto (que no puede ser probado en el fuero externo), para la convalidación

del matrimonio será necesario siempre que ocurra algo que haga conocer a la otra parte que

existe un consentimiento matrimonial, y por tanto se debe excluir el acto meramente

interno; además, entiende que no basta la cópula con afecto marital si no es añadiendo otro

elemento idoneo para demostrar la voluntad de convalidar el matrimonio. Vid. A. C.

Jemolo, Il matrimonio nel diritto canonico, Milano 1941, p. 306. 204 Vid. supra, Capítulo I, apartado C; Vid. Apéndice documental, Documento número 2, voto

de Palmieri, Núm. 2.

Page 112: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 100

DE BECKER PALMIERI ESQUEMA A conditionem contra substantiam matrimonii appositam, revalidatur per consensus renovationem etiam privatim elicitam si occultum fuit et remansit impedimentum; porro, quamvis tunc satius sit utriusque habere consensum de novo expressum, satis tamen erit si perseverante valido alterius consensu olim praestito, accedat maritalis consensus partis quae, antea, validum non praestiterat consensum. Quodsi nullitas matrimonii publica ab initio fuit vel postea fiat, consensus ab utraque parte sub poena nullitatis est rursus exprimendus in forma ab Ecclesia praescripta, cap.VII.

alterius consensus, qui fuit ex se efficax, perseveret, satis est, ut matrimonium exsistat, illum, exuta fictione vel metu vel errore, interius consentire et vitam sponte prosequi maritalem.

Si porro uterque eo pacto consensit, ita tamen ut alter alterius defectum ignoret, tutus erit quisque in conscientia, si alterius consensum iure praesumens eo modo se gerat quo dictum est205.

consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut matrimonium existat, partem interius consentire et vitam sponte prosequi coniugalem.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus.

Los elementos más destacados en esta redacción del can. 43 entendemos que son los siguientes:

1. Para señalar la manifestación del consentimiento necesario en la convalidación no se emplea el verbo “renovare” sino los verbos “consentire” y “ponere”, y es lógico, puesto que no se puede renovar un consentimiento que no ha existido.

2. El defectum consensus no se dice en qué debe consistir. Entenderemos que dentro del término se incluyen todos los vicios que puedan hacer al consentimiento tanto inexistente como insuficiente.

205 El subrayado de los textos del cuadro sinóptico son nuestros.

Page 113: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 101

3. Si el consentimiento es la causa eficiente del matrimonio (el matrimonio lo produce el consentimiento), y en este caso no ha existido, nunca hubo matrimonio, porque sin el consentimiento no hay posibilidad de “hacer” el matrimonio.

La diferencia de este capítulo de nulidad con los otros supuestos de convalidación que podamos considerar es esencial. Aquí nos encontramos con una apariencia de matrimonio que vendría protegida por el ordenamiento jurídico. Y precisamente ésta sería la figura más típica en la que se opera la convalidación. El fundamento de la convalidación es la apariencia de matrimonio: el matrimonio inválido. Precisamente así definía Palmieri el elemento caracterizador de la convalidación: “Revalidatio matrimonii eo spectat, ut ex apparenti verum matrimonium incipiat exsistere”206. Existe apariencia de matrimonio porque el consentimiento interno necesario para contraer válidamente se presume por la manifestación externa. En los casos que tratan los parágrafos 2 y 3 in fine, el presunto consentimiento interno ha sido legítimamente exteriorizado y existe un conflicto entre la voluntad y su manifestación, donde siempre se presume que el consentimiento interno de la voluntad está en conformidad con lo manifestado en la celebración del matrimonio207.

En el canon se regula la forma de prestar el consentimiento dependiendo de la parte a la que afecte el vicio de nulidad. Si vincula sólo a una parte, en la otra sólo se exige la perseverancia del consentimiento. Si los vicios fueron de los consentimientos de ambos contrayentes, ambos deberán prestar mutuamente el nuevo consentimiento.

También distingue el canon varios modos de convalidación dependiendo de que el vicio sea interno (oculto) o externo (manifiesto).

Señalemos que se contempla un modo genérico y amplio ­nada rígido­ de convalidar el matrimonio nulo cuando el defecto del consentimiento no es público. La circunstancia realmente determinante para la convalidación es la manifestación del consentimiento: necesse est consensum interne ponere. El modo de aquélla manifestación viene especificado de una manera flexible: alio modo privato et secreto. Podríamos preguntarnos si el legislador estaría contemplando dentro de este alio modo el transcurso del tiempo, la prolongación pacífica de la vida conyugal, la

206 Vid. Apéndice documental, Documento número 2, voto de Palmieri, Núm. 1. 207 Vid. L. del Amo, La prueba de la simulación en las causas matrimoniales, en REDC (53) 1963, pp.

390-391.

Page 114: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 102

simple perseverancia de los pseudo­cónyuges en su vida matrimonial... Para resolver esta pregunta deberíamos retomar, una vez más, los criterios que ya estudiamos al tratar al convalidación automática o tácita208. Señalemos, además, que el legislador no excluyó la eficacia jurídica de esas circunstancias.

Cuando el defecto del consentimiento es oculto, para convalidar el matrimonio basta que el consentimiento sea manifestado privadamente y en secreto. Estamos ante un supuesto de convalidación propiamente dicha, ya que ­a pesar de la ausencia o del vicio del consentimiento­ no se exige una nueva celebración acudiendo a la forma canónica. El consentimiento deberá prestarlo una o a las dos partes, según a quién afecte el vicio.

Al estudiar esta vía de convalidación, nos encontramos ante uno de los casos de mayor dificultad desde un punto de vista práctico. Según el § 2 del can. 43 parece que existen dos formas de convalidación: una interna, y otra externa (y a su vez, la externa dividida en pública y privada). El problema que realmente aparece es determinar cuándo podemos decir que existe jurídicamente un vicio del consentimiento mere internus, y, por tanto, qué trascendencia jurídica tiene la convalidación del matrimonio mediante la renovación del consentimiento realizada a través de un consentimiento mere internus que no es exteriorizado.

La redacción de este § 2 llevaría también a cuestionar la posible declaración de nulidad de un matrimonio celebrado con vicios del consentimiento meramente internos, pues la duda sobre la existencia o no de la convalidación sólo podría plantearse en el foro. Si realmente el matrimonio es nulo, nunca podrá probarse la nulidad. Su validez sería indiscutible, porque un vicio mere internus, por su propia naturaleza, no puede ser conocido, a menos que a la conciencia del contrayente se le otorgara en la fase probatoria de un proceso fuerza suficiente para romper las presunciones que acompañan el favor iuris del que históricamente ha gozado el matrimonio canónico.

El consentimiento que se manifiesta privadamente y en secreto ­si no hay otra disposición que diga en qué consiste o cómo se hace­ se entiende que no ha de estar sujeto a ninguna formalidad específica. Precisamente por ser privada no se exige forma jurídica substancial, y porque es secreta no implica ninguna divulgación209.

208 Vid. supra, Capítulo I, apartado B 2, b y c. 209 Vid. A. Bernárdez Cantón, Comentario al canon 1158, en Comentario Exegético al Codigo de

Derecho Canónico, Pamplona 1996, Volumen III, pp. 1609-1614.

Page 115: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 103

Si el vicio del consentimiento afectó a las dos partes, el consentimiento de ambos habrá de ser mutuo y recíproco, expresado mediante palabras o signos netamente reveladores de la entrega en calidad de esposo y esposa210.

En los supuestos de nuevo consentimiento manifestado unilateralmente encontramos otra aparente incongruencia exigida por la necesidad de prestar un nuevo consentimiento, que ha de ser exteriorizado, pero que no ha de manifestarse a nadie.

La lógica del § 3 nos aparece más clara, porque en aquellos casos, tanto el vicio como la convalidación son manifestados exteriormente.

DE BECKER PALMIERI ESQUEMA A

No se pronuncia. Núm. 6.

Si fictio, metus, error et quolibet impedimentum dirimens publice cognoscantur vel in publicam lucem sint probabiliter evasura; matrimonium publice rursus erit celebrandum.

Can. 43 § 3.

Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus.

210 Para explicar las dificultades que ya se plantearon en esta fase de la primera codificación

bien podrían servirnos las palabras de Lombardía comentando el mismo problema: “hace

falta voluntad interna y manifestación; esta manifestación, al no ir acompañada de la forma

de recepción, ni estar condicionada su eficacia por la exigencia de modalidades concretas en

la forma de emisión, puede producirse en cualquier modo apto para que la voluntad de

cada cónyuge conste claramente al otro: una declaración privada o un comportamiento que

dé razón de la existencia de la voluntad matrimonial” P. Lombardía, Supuestos especiales de

relación entre consentimiento y forma, en VV.AA. Derecho Canónico II, Pamplona 1974, p. 139.

Sobre la manifestación unilateral del consentimiento también aclaraba Lombardía que “al

bastar un acto unilateral privado y secreto no sólo está ausente la forma de recepción, sino

que sólo puede hablarse de forma de emisión de un modo excesivamente teórico. En

realidad se trata de que la parte que ha de renovar se comprometa ante su propia conciencia

y exteriorice de algún modo, puesto que de un acto jurídico se trata, su voluntad

matrimonial”. Vid. Ibidem, p. 139.

Page 116: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 104

El can. 43 del Esquema A aúna las posiciones tanto de De Becker como de Palmieri.

Cuando en el primer Esquema se trata del consentimiento ­independientemente de que el vicio sea interno o externo­ no se emplea el verbo renovare, sino que se acude a otras fórmulas como “interius consentire” o “consensus interne ponere”.

El can. 43 propone una fórmula genérica que contiene dos circunstancias que han de ir unidas en la convalidación:

a) La primera, que la parte que manifestó el consentimiento viciado en el momento de la convalidación debe consentir internamente: interius consentire.

b) La segunda, “vitam sponte prosequi coniugalem”. En este punto podríamos añadir una vez más la doctrina que ya hemos estudiado ­recogida por Palmieri­ sobre la importancia de la continuidad de la vida conyugal para la convalidación211.

5. Convalidación del matrimonio nulo por defecto de forma.

DE BECKER PALMIERI ESQUEMA A

Can II.

Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum formae substantialis praescriptae cap. VII convalidari debet per novum consensum in debita forma expressum, nisi concedatur sanatio in radice de qua infra dicetur.

Núm. 7.

Matrimonium absque debita forma contractum revalidare nequit nisi ea forma adhibita vel sanatione in radice.

Can. 44.

Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

La propuesta del can. 44 del Esquema A es taxativa. La fórmula utilizada plantea, sin embargo, la duda sobre la diferencia que existe entre la convalidación y la nueva celebración del matrimonio.

211 Vid. supra lo expuesto sobre la convalidación automática.

Page 117: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 105

La duda surge, precisamente, por la utilización del verbo “contrahi debet”, y porque en la redacción del canon se trasluce que la finalidad de contraer un nuevo matrimonio es que “ut validum evadat”. Parece que en estos casos se confundiría convalidación con nueva celebración.

Comparando las tres propuestas, es significativo que ambos consultores sí que utilicen los términos “convalidare debet” (De Becker) o “revalidare” (Palmieri) y no quede reflejado así en el Esquema. Podríamos decir que, desde un punto de vista de técnica jurídica, el canon es más preciso que las propuestas de los Consultores. Ambos autores hacen una referencia a la sanación en la raíz, como medio de convalidación, que no queda incorporada en el canon.

6. La sanación en la raíz.

DE BECKER PALMIERI ESQUEMA A

CAN. VI.

Extraordinaria via convalidandi matrimonium nullum est obtentio a Superiore legitimo sanationis in radice praedicti matrimonii qua, sine renovatione consensus partium, matrimonium realiter existere incipit a momento concessae sanationis et, ex fictione iuris, reputatur valide initum ab initio, unde proles nata antea tamquam legitima habetur.

Ut concedi valeat sanatio in radice requiritur, praeter gravem et urgentem causam, quod exstiterit olim consensus matrimonialis quamvis, ob impedimentum, inefficaciter expressus, et quod dictus consensus

Núm. 4.

Si gravis difficultas occurrat in revelando impedimento parti ignoranti vel in obtinendo eius novo consensu, integrum erit Romano Pontifici per sanationem in radice instaurare matrimonium.

Quae sanatio in radice ad cautelam implicite concessa intelligitur cum postulatur a despensante, ut altera pars ignorans certior fiat de nullitate prioris consensus, ita tamen, ut, si adfuit, crimen alterius non detegatur; hac enim conditione posita non eas formulas frequenter adhibere licet, quibus cum certitudine constet, novum consensum ab altero expressum esse.

Can. 45.

Sanatio matrimonii in radice est eiusdem revalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

Can. 46.

Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris.

Can. 47.

§ 1. Nequit sanari in radici matrimonium irritum ex defectu consensus in

Page 118: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 106

DE BECKER PALMIERI ESQUEMA A saltem virtualiter in utroque perseveraverit; requiritur, insuper, quod impedimentum causans nullitatem sit Iuris mere ecclesiastici cum matrimonium contractum cum impedimento Iuris naturalis vel divini non possit sanari in radice, ac demum quod, post contractum illud matrimonium nullum ob impedimentum Iuris mere ecclesiastici non superveniat aliud impedimentum Iuris divini vel naturalis.

Núm. 7.

Matrimonium absque debita forma contractum revalidare nequit nisi ea forma adhibita vel sanatione in radice.

alterutra parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si defectus consensus, ab initio existens, postea purgatus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

Can. 48.

Matrimonium contractum, etiam in bona fede, cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum per mutationem facti cessaverit, Ecclesia non sanat in radice ne a momento quidem cessationis impedimenti.

Can. 49.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede sive per se, sive per delegatum.

Estudiando la redacción del Esquema A (cann. 45 a 49) y el modelo que aporta De Becker, podemos apreciar un cierto paralelismo entre el contenido de ambas formulaciones, lo cual podría inducirnos a concluir que los cánones del Esquema A, en cierta manera, tienen su origen en el voto de J. De Becker, aunque tendremos ocasión de comprobar con detalle la evolución de cada uno de los cánones y las transformaciones que se realizarán hasta la definitiva redacción.

El can. 45 comienza con una descripción de la sanación en la raíz como una forma particular de convalidación del matrimonio nulo en la que el elemento caracterizador del instituto es que no es necesario observar la ley eclesiástica de la renovación del consentimiento. Además, señala el efecto principal de la

Page 119: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 107

convalidación: por ficción del derecho, se entiende que el matrimonio ha existido desde su celebración (can. 46), y, por tanto, la prole quedaría legitimada.

La opción que Palmieri proponía sobre la posibilidad de que para convalidar un matrimonio nulo por defecto de forma pudiera acudirse a la sanación en la raíz (Núm. 7) no quedó recogida en este primer Esquema.

C. LA CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906. EL ESQUEMA B «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE».

El día 8 de febrero de 1906 se sometió a examen de la Consulta Parcial el primer Esquema (A) del Cap. XI del Libro III «De Matrimonii revalidatione». También en esta misma sesión se estudiaron dos cánones sobre el Cap. XII «De secundiis nuptiis». El acta de la Consulta se compone de un fascículo de cinco folios, firmados al final por Pacelli212. Estuvieron presentes los Consultores Sebastianelli, Pompili, Wernz, Palmieri y Van Rossum; Gasparri era el Presidente y Pacelli el Asistente.

El debate se inició discutiendo el sentido que tiene la imposición ­como norma de derecho eclesiástico­ de la ley de la renovación del consentimiento en la convalidación del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes213.

Sebastianelli, en su exposición, explicaba a los demás consultores que no entendía el sentido que pudiera tener introducir la mencionada norma.

En opinión de Gasparri el motivo por el que habría de introducirse la cláusula es la conveniencia de poner de manifiesto, precisamente, que la Iglesia puede dispensar de la obligación de renovar el consentimiento por tratarse de una ley de derecho eclesiástico, no de derecho natural, ni de derecho divino. En cierta

212 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55. Reproducimos el acta en el Apéndice

documental como Documento número 6. 213 Can. 39 § 2. Vid. Apéndice documental, Documento número 6.

Page 120: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 108

medida, con la fórmula solo iure ecclesiastico requiritur se daba a entender ­explicaría Gasparri­ el sentido contingente o formal que tiene la renovación del consentimiento. Así recoge el acta el argumento de Gasparri:

“Così si capisce poi la possibilità della dispensa dalla rinnovazione del consenso”.

Otro polémico argumento, objeto de debate, fue el relativo al contenido que habría de tener esta renovación del consentimiento. Wernz hizo una sugerencia apuntando que la renovación del consentimiento “debet esse non mera ratihabitatio prioris consensus...”, pero Wernz no explicó el sentido de su aclaración ­o al menos no quedó impreso en el acta­, y tampoco se discutió sobre la finalidad que pudiera tener la introducción de esta nueva redacción, que no es una mera fórmula de estilo, sino la obligación de manifestar un consentimiento nuevo, distinto del primero, para que se opere la convalidación en estos supuestos en los que el consentimiento original permanece inalterado y no existe relación causal entre la voluntad de los contrayentes y el motivo de nulidad de su matrimonio.

Sin embargo, sí explicó Wernz por qué no estaba de acuerdo en que ambas partes deban renovar el consentimiento en el caso del can. 41 § 2 ­cuando se trata de convalidar un matrimonio nulo por impedimento oculto que un contrayente desconoce­. La propuesta de Wernz tiene dos partes. En la primera sugiere que, por las dificultades prácticas que pueden derivarse de la aplicación de este canon (que impone la obligación de informar al cónyuge inocente la existencia de un impedimento y, en un momento posterior, la renovación conjunta del consentimiento), sería conveniente suprimir la obligación de renovar el consentimiento214 para el cónyuge ignorante del impedimento. Y en la segunda parte Wernz entiende que la renovación del consentimiento puede ser hecha de dos formas: de manera expresa, o de forma tácita. Así quedó recogido en el acta:

“Non si esprime come tale rinnovazione debba essere fatta; quindi essa può essere espressa o tacita”215.

214 Las dificultades que relata Wernz estarían causadas por la aplicación de la regla de San

Alfonso María de Ligorio: “Si occulta nullitas matrimonii (rite celebrati) alterutri et non utrique

coniugi est nota, veteres theologi (Cf. S. Alph., Theol. mor. 1. 6., n. 1117) excogitaverum diversos modos,

quomodo coniux ignarus impedimenti possit induci ad implicite renovandum consensum matrimonialem”.

D. M. Prümmer, Manuale..., o. c., p. 634. 215 Vid. Apéndice documental, Documento número 6.

Page 121: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 109

La propuesta de Wernz tuvo éxito, y fue aprobada por unanimidad:

“Tutti i Consultori convengono nella proposta del P. Wernz, la quale toglie molte difficoltà pratiche”216.

La mencionada discusión sobre la posibilidad de una renovación expresa o tácita del consentimiento tiene un contenido doctrinal que no puede pasarnos desapercibido porque se está planteando la posiblidad de una convalidación automática cuando, una vez desaparecido el impedimento o manifestado un verdadero consentimiento, se verifica un comportamiento conyugal (como forma expresión tácita el consentimiento).

La hipótesis de Wernz encuentra su lógica jurídica estudiándola a la luz de lo que regulaba el can. 42 de este Esquema A, que en realidad será el que queda sustancialmente modificado. En este punto nos encontramos con una de las paradojas del derecho (o del proceso de codificación). Los consultores trataron de explicar cómo debía hacerse la renovación del consentimiento, y en qué debería consistir exactamente. Al final de las discusiones terminarán formulando un canon en el que, de una interpretación estricta y únicamente literal, podríamos deducir exactamente lo contrario de lo que pretendieron los codificadores; pero tenemos un documento de valor incontestable, que es el acta de la reunión, gracias al cual, y sobre todo a la intervención de Wernz que ahí se contiene, sabemos que en la mente de los consultores estaba claramente formulada la posibilidad de que la renovación del consentimiento pudiera ser hecha en dos formas distintas: tácita o expresa; y en esta propuesta coincidieron “tutti i Consultori”.

Sorprende, además, la unanimidad con la que fue aprobada la intervención de Wernz, que es difícil encontrarla en las actas que reflejan las discusiones de los Consultores sobre cualquier otra materia que pudiera tener una trascendencia similar, pues a partir de ahora sería modificado el derecho histórico en un aspecto esencial.

Al discutir sobre los impedimentos, Gasparri pretendió que se introdujera una aclaración al § 3 del can. 43 sobre el significado de los términos pubblico y occulto217. Así se recoge en el acta:

216 Vid. Ibidem. 217 La doctrina canónica antecedente al CIC’17, entendía, generalmente, por impedimento

público el impedimento “notorium vel famosum, vel saltem a tot personis cognitum, ut probabile sit

periculum divulgationis”, mientras que se consideraba impedimento oculto aquel que “aliis non

Page 122: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 110

“MONS. PRESIDENTE prende occasione da questo paragrafo per notare come in questa materia della convalidazione del matrimonio “pubblico” significa: quod in foro externo probari potest, “occulto”: quod in foro externo probari nequit. Quindi crede utile che per non avere un doppio significato delle medesime parole, si adotti anche nel capo De impedimentis in genere la formula proposta da alcuni Consultori e riferita in nota: “Impedimentum censetur publicum quod probari in foro externo potest; secus est occultum”.

No era la primera vez que en una Consulta Parcial se discutía el alcance de los términos “público” y “oculto” referidos a los impedimentos. Probablemente Gasparri tuviera presentes los argumentos que Wernz esgrimió en la Consulta Parcial de 11 de enero de 1906, dedicada a tratar el Esquema VII De Impedimentis218. En aquella ocasión el canon objeto de discusión fue el número 5:

“Impedimentum censetur publicum non modo quod de facto notum pluribus est aut in iudicium deductum, sed etiam quod, licet actu ignoratum, legitimis tamen documentis continetur, quibus probari quandocumque potest; occultum quod a paucis discretis personis cognoscitur ita ut facile evulgari non praevideatur; omnino occultum, quod in foro externo demostrari nequit”.

Así queda reflejada en el acta la interveción de Wernz:

“Wernz trova difficoltà in questo canone, perchè sebbene esso riproduca la pratica attualmente in uso, pure non è conforme al criterio adottato dalla S. C. del Concilio, secondo la quale è occulto l’impedimento quod in iudicio seu in foro externo non potest probari”.

En la Consulta Parcial de 8 de febrero de 1906, Palmieri y Wernz estimaron necesario precisar el alcance de la eficacia retroactiva de la sanación en la raíz, dejando claramente explicitado que ­cuando se aplica la sanación­ el matrimonio se entiende celebrado ex tunc, por ficción del derecho, sólo quoad canonicos effectus.

Palmieri sugirió que se depurara el sentido de los términos “matrimonium irritum ex defectum consensus” del § 1 del can. 47219, porque entendía que el consentimiento

sit notum vel tantum adeo paucis et discretis personis, ut pro qualitate loci divulgationis periculum non

adsit”. Vid. A. Rey Martínez, La figura canónica..., o. c., p. 104. 218 El acta de la Consulta Parcial es un fascículo firmado por E. Pacelli. ASV, Commissione

cod. Diritto Canonico, scat. 56. 219 El acta de la Consulta Parcial contiene, a nuestro entender, un error: “PALMIERI osserva

che il consenso giuridicamente inefficace per la esistenza di un impedimento dirimente,

sebbene naturalmente valido, potrà essere inteso per consenso nullo; quindi crede

Page 123: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 111

jurídicamente ineficaz por la existencia de un impedimento dirimente, aunque es naturalmente válido, puede ser concebido como consentimiento nulo.

A propósito del can. 48 se suscitó otro interesante debate entre Gasparri y Van Rossum sobre la facultad de la Iglesia para sanar un matrimonio nulo por impedimento de derecho natural o divino cuando éste ha cesado220.

Gasparri explicó que el canon tiene su origen en el decreto del Santo Oficio de 2 de marzo de 1904221. Allí se decía que “Ecclessia non potest sanare” un matrimonio nulo por impedimento de derecho divino. Pero al trascribirlo en el Esquema, en el can. 48 se dice que “Ecclesia non sanat” este tipo de matrimonios nulos. Según Gasparri la fórmula recogida en el Esquema A debería interpretarse como una realidad de hecho y no como una limitación de la potestad de la Iglesia222. De Becker, sin embargo, era contrario a la opinión de Gasparri y más favorable al criterio del Santo Oficio, pues en su voto sostuvo que matrimonium contractum cum impedimento Iuris naturalis vel divini non possit sanari in radice223.

Van Rossum, por su parte, entendió que no puede haber consentimiento matrimonial cuando hay un impedimento de este género, y, por tanto, habría que respetar la literalidad del decreto e interpretarlo como una limitación a la facultad de la Iglesia para sanar estos matrimonios.

necessario di determinare meglio la dizione “irritum est defectum consensus”. Donde dice

“irritum est defectum consensus” pensamos que debería decir “irritum ex defectum consensus”. 220 En este punto da comienzo una polémica doctrinal sobre esta materia que acabará siendo,

como veremos a lo largo de este trabajo, una constante de todo el proceso de codificación

de la convalidación del matrimonio.

221 S. C. S. Off., 2 Mart. 1904. “S. C. declaravi: Matrimonium contractum cum impedimento iuris

naturalis vel divini non posse sanari in radice. (Collectanea S. C. de Prop. Fide, Vol II, n. 2188)”.

Gasparri, Codicis Iuris Canonici Fontes, Typis Polyglottis Vaticanis 1951, Vol. IV, p. 542. 222 Sobre la sanación en la raíz de matrimonio nulo por impedimento de derecho divino o

natural, vid. P. Ciprotti, De sanando in radice matrimonio irrito ob impedimentum iuris divini, en

Apollinaris 12 (1939), pp. 411-423; L. Bender, Sanatio matrimonii invalidi ob impedimentum iuris

divini, en Ephemerides Iuris Canonici 13 (1957), pp. 19-44; U. Navarrete, Ecclesia sanat in

radice matrimonia inita cum impedimento iuris divini, en VV. AA., De matrimonio coniectanea,

Roma 1970, pp. 341-375. Ninguno de estos autores refiere los debates sobre el canon que

comentamos. 223 Vid. Apéndice documental, Documento número 1.

Page 124: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 112

Los demás Consultores estimaron que con la supresión del canon se evitaría dudar de la facultad de la Iglesia para conceder la sanación de aquellos matrimonios. Gasparri, sin embargo, era partidario de mantenerlo en el siguiente esquema (y, por tanto, pasará a los esquemas sucesivos).

La última decisión de esta reunión fue suprimir la parte final ­subrayada­ del can. 49:

“Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede sive per se, sive per delegatum”.

Como consecuencia de las observaciones hechas al Esquema A en la Consulta Parcial de 8 de Febrero de 1906 surgirá un nuevo Esquema, que denominamos B224. Está recogido en un fascículo impreso de 19 páginas y 62 cánones (numerados del 1 al 14 y del 1 al 48) que comprende el IV esquema del Cap. VI «De consensu matrimoniali» (cann. 1­14), el III esquema del Cap. VIII «De tempore et loco celebrationis matrimonii» (cann. 1­4), el III esquema del Cap. IX. «De matrimonii effectibus» (cann. 5­16), el II esquema del Cap. X. «De divortiis»(cann. 17­34), el Esquema B del Cap. XI. «De matrimonii convalidatione», dividido en dos artículos: Artículo I «De convalidatione simplici» (cann. 35­40) y Artículo II «De sanatione in radice» (cann. 41­45), el II esquema del Cap. XII «De secundis nuptiis»(cann. 46­48)225.

ESQUEMA A ESQUEMA B

1905

CAPUT XI.

1906

CAPUT XI.

DE MATRIMONII REVALIDATIONE DE MATRIMONII CONVALIDATIONE

ART I.

DE REVALIDATIONE SIMPLICI.

ART. I.

DE CONVALIDATIONE SIMPLICI.

CAN. 35.

Convalidatio matrimonii eo spectat ut ex apparenti verum matrimonium incipiat existere.

224 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55. Vid. Apéndice documental,

Documento número 7. 225 Se exponen comparativamente el Esquema A y B señalando en negrita los cambios entre

los cánones de cada Esquema. Pueden consultarse también dichos Esquemas en al

Apéndice documental, Documentos números 5, 7 y 28.

Page 125: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 113

ESQUEMA A ESQUEMA B

CAN. 39.

§ 1. Ad revalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per mutationem facti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

§ 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

CAN. 36.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per cessationem impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

§ 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

CAN. 40.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

CAN. 37.

Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

CAN. 41.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

§ 2. Si sit occultum, satis est ut renovetur privatim et secreto; sed si uni parti sit ignotum, haec de eodem ab alia prius certioretur et deinde utraque consensum renovet.

CAN. 38.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

§ 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et secreto.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum renovet.

CAN. 42.

§ 1. Si certioratio de qua in canone praecedenti, absque gravi periculo fieri nequeat, ab eadem dispensare possit pro foro tantum internum tum Ordinarius at parochus etiam extra sacramentalem confessionem, tum confessarius in actu confessionis sacramentalis.

§ 2. Haec dispensatio secumfert dispensationem a lege de renovando consensu pro parte ignara, non autem pro parte conscia.

§ 3. Si ante dispensationis concessionem pars ignara debitum petat aliaque subterfugere nequeat, obligatio certiorationis et novi consensus partis ignarae ipso iure praestat et

(Suprimido).

Page 126: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 114

ESQUEMA A ESQUEMA B matrimonium revalidatur per ipsum coniugalem actum animo maritali positum.

CAN. 43.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus revalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut matrimonium existat, partem interius consentire et vitam sponte prosequi coniugalem.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus.

CAN. 39.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus.

CAN. 44.

Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

CAN. 40.

Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

ART. II. ART. II.

DE SANATIONE IN RADICE. DE SANATIONE IN RADICE.

CAN. 45.

Sanatio matrimonii in radice est eiusdem revalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

CAN. 41.

Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

CAN. 46.

Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris.

CAN. 42.

Matrimonium sanatum in radice valere incicipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos.

CAN. 47.

§ 1. Nequit sanari in radici matrimonium irritum ex defectu consensus in alterutra parte,

CAN. 44.

§ 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure

Page 127: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 115

ESQUEMA A ESQUEMA B sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si defectus consensus, ab initio existens, postea purgatus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

CAN. 48.

Matrimonium contractum, etiam in bona fede, cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum per mutationem facti cessaverit, Ecclesia non sanat in radice ne a momento quidem cessationis impedimenti.

CAN. 43.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ab dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

CAN. 49.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede sive per se, sive per delegatum.

CAN. 45.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

D. LA CONSULTA PARCIAL DEL 15 DE FEBRERO DE 1906.

El 15 de febrero de 1906 se reunió la Comisión Especial de Consultores, y asisten Sebastianelli, Pompili, Wernz, Palmieri, Van Rossum, Bastien; Gasparri como Secretario y como Asistente Pacelli. El objeto de estudio de la reunión fue el

Page 128: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 116

Esquema IV del Capítulo VI «De consensu matrimoniali». El acta de dicha reunión226 es relevante para nuestro trabajo porque en la discusión del Esquema se trataron algunos aspectos de especial importancia para el Cap. XI «De matrimonii convalidatione».

Nos interesa resaltar algunos elementos doctrinales que se pueden extraer de la exposición de los Consultores, que serán útiles como criterios de interpretación para valorar las opiniones y discusiones de los consultores cuando tratan la convalidación.

El can. 3 del Esquema IV «De consensu matrimoniali» había establecido que:

Ҥ 1. Error circa personam invalidum reddit matrimonium.

§ 2. Error circa qualitatem, etiam dans causam contractui, matrimonium irritat tantum:

Si consensus datus fuit sub vera e proprie dicta conditione qualitas quae deficit.

Si error qualitatis redundat in personam227.

Si pars libera matrimonium contraxit cum parte quam liberat putavit, dum est serva, servitute proprie dicta”.

Por la trascripción al acta de la intervención de Gasparri conocemos el sentido que tuvo haber mantenido la redacción de este canon:

“MONS. PRESIDENTE fa osservare come il n. 1 del par. 2 di questo canone è stato conservato, nonostante la innovazione introdotta col Can. 13, perchè esso può avere importanza per la sanazione in radice228. Difatti, se la condizione si è verificata, sebbene il matrimonio in forza del suddetto canone 13 sarebbe nullo, tuttavia può essere sanato in radice; il che non potrebbe invece dirsi per il caso in cui la condizione non si fosse verificata (come al medesimo n. I), perchè allora deficit consensus”.

El can. 13, mencionado por Gasparri en sus observaciones, fue redactado así:

“Matrimonium sub quavis conditione sive de praesenti aut praeterito sive de futuro, etiam licita, valide contrahi nequit”.

226 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55. 227 En una nota a pié de página se dice: “Il P. Palmieri vorrebbe aggiunta la definizione della qualitas

redundans in personam”. 228 El subrayado es nuestro.

Page 129: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 117

En una nota a pié de página se añade una aclaración sobre este can. 13:

“Questo canone modifica il cap. Ult. De conditionibus, etc. Esso è stato approvato dalla Consulta all’unanimità, conformemente al principio: Actui legitimo conditio opponi non debet. Questa modificazione simplifica il diritto vigente, non sempre ragionevole, ma sempre assai complicato in questo punto”.

También es interesante mostrar la discusión tenida sobre el can. 5, que fue redactado inicialmente de esta forma:

“Nec scientia aut opinio nullitatis matrimonii consensum matrimonialem necessario excludit”.

Será igualmente Gasparri quien explique la importancia de este canon:

“MONS. PRESIDENTE spiega il senso di questo canone. Con esso si vuol stabilire il principio (sul quale si fonda la sanatione in radice) che può aversi vero consenso matrimoniale allorchè le parti conoscono la esistenza di un impedimento dirimente. Lo stesso si dica se i contraenti credono che il loro matrimonio sia nullo a cagione di un impedimento che di fatto non esiste. Osserva come nei precedenti schemi il canone era espresso in modo assoluto, ma fu modificato in seguito alla osservazione del P. Wernz, che cioè in tal caso alcune volte il consenso può essere concubinario”229.

Observamos que el acta recoge la intervención de Gasparri refiriéndose a una aportación anteriormente hecha por Wernz sobre la posibilidad de emitir un consentimiento concubinario230. Efectivamente, esta observación la realizó Wernz

229 El subrayado es nuestro.

230 La aportación de Wernz es relevante para considerar la posibilidad de aplicar la sanación en

la raíz al matrimonio contraido civilmente entre bautizados católicos. Como se desprende

de algunos documentos pontificios de la etapa inmediatamente anterior a la codificación, la

Iglesia no equiparaba el matrimonio civil de los católicos con el concubinato, así se deduce

de un Decreto de la Sagrada Congregación del Santo Oficio de 2 de febrero de 1888 que

distingue entre aquellos que están unidos en matrimonio civil iuxta leges civiles, y aquellos

otros que viven en concubinato. La misma distinción entre matrimonio civil y concubinato

aparece en la Instrucción de la Sagrada Congregación del Concilio de 4 de julio de 1921.

Vid. C. F. Castrillón Muñoz, La sanación en la raíz del matrimonio civil de los católicos según el nuevo

código de derecho canónico, o. c., p. 41.

Page 130: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 118

en la Consulta Parcial del 8 de febrero de 1906 cuando comentó el can. 41 § 2 del Esquema A «De matrimonio convalidatione», que ya hemos estudiado231.

Otro momento que hemos encontrado en el que se trató de la convalidación fue a propósito de la discusión del can. 14 del Esquema IV «De consensu». Aquel can. 14 fue inicialmente propuesto así:

“Matrimonialis consensus, semel praestitus, praesumitur perseverare, donec eius revocatio non probetur”.

En el debate sobre esta norma intervendrán Palmieri, Sebastianelli, Wernz y Pompili con intención de matizar algunos aspectos:

“PALMIERI osserva come questo canone, espresso in forma così generale è falso, dicendovisi che “matrimonialis consensus PRAESUMITUR perseverare”, giacchè nel matrimonio valido il consenso è efficaciter irrevocabilis. Dovrebbe perciò essere limitato al caso in cui il matrimonio sia stato contratto con un impedimento, aggiungendo “si quando cum impedimento datus sit”; il chè è pratico per la sanatione in radice.

SEBASTIANELLI sopprimerebbe questo canone, perchè compreso nel Can. 39 de matrimonio convalidatione.

WERNZ lo sopprimerebbe perchè crede che la Chiesa non possa sanare il matrimonio in radice, se solamente praesumitur consensus perseverare, dovendo invece ciò constare con prova positiva. Onde la formula della Penitenzieria e del S.O. non si usa la parola “praesumitur”, ma si dice “dummodo consensus perseveraret”.

POMPILI sopprimerebbe questo canone perchè potrebbe sollevare delle questioni”.

Del texto que comentamos es significativo señalar las posturas encontradas entre Palmieri y Wernz. Para el primero, no sólo la perseverancia del consentimiento tiene efectos jurídicos, sino que, además, constituye el objeto

231 Para explicar la doctrina de Gasparri pueden ser útiles los argumentos de P. J. Viladrich

cuando comenta el can. 1100 del vigente CIC “Scientia aut opinio nullitatis matrimonii consensum

matrimonialem non necessario excludit”. Vid. P. J. Viladrich, Comentario al canon 1100, en

Comentario..., o. c., Volumen III, pp. 1321-1322. Vid. Apéndice documental, Documento

número 6.

Page 131: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 119

propio de una presunción, aplicable, al menos, a los supuestos de sanación en la raíz. Wernz, por el contrario, se mostró contrario a esta posición.

Una opinión similar a la de Palmieri encontraremos, casi un siglo más tarde, en el pensamiento de J. Hervada. Probablemente Hervada no había tenido acceso a los fondos del ASV cuando escribía que “tratar de la revocación del consentimiento matrimonial dentro de un sistema jurídico fundado en la más fiel observancia de la indisolubilidad del matrimonio, es de suyo, un intento difícil, e incluso con sus puntos de paradoja. No es infrecuente oír que el compromiso adquirido por los casados es irrevocable, o que irrevocable es la palabra dada al contraer. Al mismo amor conyugal se le califica de amor indisolublemente fiel (Const. Gaudium et Spes, n. 49), del mismo modo que se habla de consentimiento irrevocable. ¿Cómo entonces puede tener sentido plantearse la revocación del consentimiento?”232.

E. LA CONSULTA PARCIAL DEL 1 DE MARZO DE 1906. EL ESQUEMA C «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE».

El día 1 de marzo de 1906 se reúne nuevamente la Comisión de Consultores para someter a examen y debatir sobre el Esquema B233. Estamos estudiando, por

232 J. Hervada, La revocación del consentimiento, o. c., p. 729. 233 Están presentes Sebastianelli, Pompili, Wernz, Palmieri, Van Rossum, Bastien, Gasparri

como Presidente y Pacelli como Asistente. El acta de la reunión se compone de tres folios

mecanografiados y firmados al final por E. Pacelli. En esta sesión se revisaron el can. 33 del

Esquema II del Cap. X «De divortiis», los cann. 38 y 41 del Esquema B del Cap. XI «De

matrimonii convalidatione» y los cann. 47 y 48 del Esquema II del Cap. XII «De secundis nuptiis».

Escrito a mano, con caligrafía de Pacelli hay un inciso justo encima del can. 38 par 1. del

Esquema B «De matrimonii convalidatione» donde se puede leer: “si passa ad esaminare lo

schema n. II del Cap. XI De matrimonii convalidatione”. ASV, Commissione cod. Diritto

Canonico, scat. 55. Vid. Apéndice documental, Documento número 7.

Page 132: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 120

tanto, la génesis del tercer esquema sobre la convalidación, que denominaremos Esquema C234.

El Esquema C quedó recogido en un fascículo de 24 páginas numeradas235. Además se incluye el esquema V del Cap. VI «De consensu matrimonialis» (cann. 1­14), el esquema II del Cap. VII «De matrimonii forma» (cann. 15­25), el esquema IV del Cap. VIII «De tempore et loco celebrationis matrimonii» (cann. 26­29), el esquema IV del Cap. IX «De matrimonii effectibus» ( cann. 30­39), el esquema III del Cap. X «De divortiis» (cann. 40­56), el Esquema C «De matrimonii convalidatione» (cann. 57­66) y el esquema III del Cap. XII «De secundis nuptiis» (cann. 67­69).

En la Consulta que estudiamos, la primera intervención fue de Gasparri, que se mostró, una vez más, interesado en introducir claramente la distinción entre impedimento público y privado, precisando la argumentación que ya esgrimió en la reunión de 8 de febrero de 1906:

“MONS. PRESIDENTE osserva come “pubblicum” qui significa “quod in iudicio probari potest”. Crede che questa significazione del “pubblicum” debba essere adottata anche nel “De impedimentis in genere” in sostituzione dell’altra puramente burocratica”.

En un primer momento ­en la reunión de 8 de febrero­ Gasparri aportaba un concepto realista de “impedimento público”. Ahora le interesa más subrayar el matiz procesal del término “público”. Con el nuevo concepto son públicos ­entenderá Gasparri­ sólo los impedimentos que puedan probarse en juicio. Esto comportaría la necesidad de acudir a una instancia judicial para comprobar efectivamente la existencia o no de un impedimento público, pues de otra manera no se podría demostrar su publicidad.

Tratando la convalidación del matrimonio nulo por impedimento dirimente Wernz propuso añadir al can. 38 “ab utraque parte impedimenti conscia”. Y así se hará en el futuro Esquema C. En este punto, sí que Palmieri estuvo conforme con la opinión de Wernz.

234 Vid. Apéndice documental, Documento número 10.

235 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55. Vid. Apéndice documental,

Documento número 10.

Page 133: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 121

ESQUEMA B ESQUEMA C236

Can. 38.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

§ 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et secreto.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum renovet.

Can. 60.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte impedimenti conscia renovandus est in legitima forma.

§ 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et secreto.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet.

El can. 41 del Esquema B contiene un intento de definir la sanación en la raíz:

“Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem”.

Es literalmente idéntico al can. 45 del Esquema A, en el que encontramos su origen. Palmieri criticó la redacción. La crítica se centraba en el excesivo acento que se ponía sobre el efecto de la sanación, que es la fictio iuris237 y, por este motivo, propone una definición que sea tal, es decir, referida a la esencia de la institución, que para Palmieri se podría sintetizar así:

“Est actus quo consensus perseverans acceptatur ut legitimus ab Ecclesia quin renovetur”.

De la misma opinión que Palmieri era Wernz, para quien se debería comenzar por describir el elemento real de la sanación en la raíz, y también aportó otra posible noción:

236 A partir de ahora evidenciaremos las modificaciones en cada canon señalándolas en

negrita. 237 Los Consultores no definieron ­ni en este momento, ni a lo largo del proceso codificador-

qué deba entenderse por fictio iuris. La doctrina clásica sostenía que “fictio iuris est legis adversus

veritatem in re possibili ex iusta causa dispositio, fundatur in voluntate legislatoris”. Vid. I. Chelodi, Ius

Matrimoniale, iuxta Codicem Iuris Canonici, Tridenti 1921, p. 183, nota 2.

Page 134: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 122

“Sanatione in radice est convalidatio matrimonii a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege ecclesiastica de renovando consensu”.

Sin embargo, Gasparri defendía la redacción del canon tal y como estaba. A pesar de que la opinión mayoritaria parecía favorable al cambio en la redacción del canon ­adoptando la teoría de Palmieri­ prevaleció el criterio de Gasparri238.

Como consecuencia de este debate surgió una modificación ­formal­ que afectó al enunciado de la definición de la convalidación. A partir de ahora ya no se dice “sanatio matrimonii in radice est eiusdem revalidatio”, sino “sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio”.

El cambio terminológico para la convalidación se produjo en el paso del Esquema A ­donde se adoptó “revalidatio”­ al B, en el que ya aparece “convalidatio”.

Una modificación significativa que se produce en el paso del Esquema B al C, y no podemos pasar por alto, es la regulación de la sanación en la raíz aplicable al matrimonio nulo por un impedimento de derecho divino o de derecho natural. La nueva redacción provocará la división de opiniones entre los Consultores.

Otro detalle nos puede ilustrar la autoridad de Gasparri en la dirección de los debates y, sobre todo, en la elaboración de los Esquemas que resultarían de las consultas. Gasparri no sólo es contrario a la opinión mayoritaria de la doctrina favorable al cambio en el can. 41, sino que piensa que los cann. 41 y 42 podrían recogerse unidos en uno sólo, como así se hizo. Y resulta que este es el origen del can. 63 del Esquema C.

ESQUEMA B ESQUEMA C

Can. 41.

Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

Can. 63.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retroacta ad matrimonii initiunt, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovatio consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

238 “Inoltre tutti gli schemata passavano per le mani del Gasparri o del De Lai per essere inviati

ai consultori della “grande commissione”, di cui accettava o respingeva le osservazioni che

riteneva opportune prima di far pervenire lo schema al Congreso dei Cardinali”. J. Llobell,

E De León, J. Navarrete, Il libro “de processibus”..., o. c., p. 80.

Page 135: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 123

ESQUEMA B ESQUEMA C

Can. 42.

Matrimonium sanatum in radice valere incicipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos.

§ 2. Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retroagitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos.

§ 3. Fictitia retroactio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium et quoad aliquos tantum canonicos effectos.

F. LA CONSULTA PARCIAL DEL 5 DE ABRIL DE 1906. EL ESQUEMA D «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE».

En esta primera fase, el 5 de abril de 1906 fue la última vez que se reunió la Comisión Especial de Consultores para estudiar la convalidación del matrimonio. A esta última reunión no asistió Palmieri. Desconocemos el motivo de su ausencia239. Estuvieron presentes los demás Consultores: De Lai, Sebastianelli, Pompili, Wernz, Van Rossum, Bastién, Janssens, Gasparri (Presidente) y Pacelli (Asistente)240.

El resultado de la Consulta fue un nuevo Esquema ­que denominaremos Esquema D241­ y último en esta primera fase. Se presenta en un fascículo de 24 páginas numeradas, al que además se acompaña el esquema VI del Cap. VI «De

239 No hemos encontrado en la documentación consultada en el ASV ningún documento,

carta o escrito de Palmieri avisando o justificando su ausencia. 240 El acta de la reunión es un folio por las dos caras firmado por E. Pacelli al final y con un

encabezamiento manuscrito con caligrafía de Gasparri y tinta negra en el que puede leerse:

Schema finale inviato alla Consulta Generale. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55. 241 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55. Vid Apéndice documental, Documento

número 12.

Page 136: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 124

consensu matrimoniali» (cann. 1­14), el esquema III del Cap. VII «De matrimonii forma» (cann. 15­25), el esquema V del Cap. VIII «De tempore et loco celebrationis matrimonii» (cann. 26­29), el esquema V del Cap. IX «De matrimonii effectibus» ( cann. 30­39), el esquema IV del Cap. X «De divortiis» (cann. 40­56), el Esquema D «De matrimonii convalidatione» (cann. 57­65) y el esquema IV del Cap. XII «De secundis nuptiis» (cann. 66­68).

Sorprende la primera decisión que se adoptó en esta reunión: suprimir el can. 57, que decía:

“Convalidatio matrimonii eo spectat ut ex apparenti verum matrimonium incipiat existere”.

Hemos señalado la ausencia de Palmieri precisamente porque este canon tiene como origen el núm. 1 de su voto242. Ni en ésta, ni en ninguna de las reuniones posteriores se hará mención de la supresión del canon. El acta de la sesión sólo recoge el hecho y, según los documentos, no parece que, sobre este punto, hubiera más debate.

Pompili propuso un cambio meramente formal para la redacción del § 2 del can. 58, que no afectaría al contenido. Esta norma, en el Esquema C quedó redactada así:

“Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur”.

Como consecuencia de la intervención de Pompili, el canon adoptaría una nueva redacción (y pasaría a ser el can. 57 § 2 en el Esquema D):

“Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit”.

Con una u otra formulación ­del can. 58 § 2 en el Esquema C, o del can. 57 § 2 en el Esquema D­ la finalidad es idéntica: señalar que la renovación del consentimiento es un requisito exclusivamente de derecho eclesiástico, que admite ser dispensado, como señaló Gasparri.

Parecía que las discusiones sobre la necesidad de renovar el consentimiento por una o por las dos partes en el caso de matrimonios nulos por impedimentos dirimentes habían concluido. Pero no fue así, y el debate vuelve a iniciarse una vez más. De Lai introdujo el argumento a propósito del § 1 del can. 60:

242 Vid. Apéndice documental, Documento número 2.

Page 137: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 125

“Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte impedimenti conscia renovandus est in legitima forma”.

Los consultores decidieron, entonces, suprimir las palabras “impedimenti conscia” por los problemas que pudieran surgir de su interpretación.

También el § 2 del can. 64 ocasionará una nueva discusión:

“Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus”.

Van Rossum no estuvo de acuerdo con el sentido de este canon, porque entendía que no puede haber consentimiento matrimonial cuando no hay capacidad natural243.

Wernz también era contrario a la redacción del canon por los motivos que sucesivamente ha repetido: ser una definición dogmática ­ex cathedra, dice Wernz­.

Los consultores decidieron incluir en el texto la definición de la sanación en la raíz que aportó Wernz, y en nota a pié de página la de Palmieri. Así quedaría reflejado en el acta:

“Quanto alla definizione della sanazione del matrimonio in radice, si conviene di porre nel testo la redazione del P. Wernz, mantenendo in nota l’altra del P. Palmieri”.

Encontramos también una variación en la redacción del § 2 del can. 57 relativo a la necesidad de renovar el consentimiento en la convalidación del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes. El contenido continuaría siendo el mismo que el de las redacciones anteriores.

ESQUEMA C ESQUEMA D

Can. 58.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium

Can. 57.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium

243 Con esta expresión entendemos que Van Rossum señala que no puede haber capacidad

natural para manifestar el consentimiento cuando hay un impedimento de derecho natural

o de derecho divino. Y por tanto es contrario a la sanación en la raíz de un matrimonio

afectado por uno de estos impedimentos aunque haya desaparecido.

Page 138: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 126

ESQUEMA C ESQUEMA D irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio sive dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

§ 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit.

Las modificaciones más sustanciales se produjeron en la redacción de los cánones que regulaban la sanación en la raíz. Se introdujo la noción de sanación en la raíz que sostuvo Wernz, tal y como recoge el acta de la Consulta Parcial de 1 de marzo de 1906:

“Sanatione in radice est convalidatio matrimonii a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege ecclesiastica de renovando consensu”244.

Esta definición es también la que en un primer momento aportó De Becker en el canon VI de su voto, y que él mismo comentaría así:

“proponitur in canone, imprimis notio characteristica sanationis, id est, adsentia renovationis consensus”245.

El can. 63 advierte que es posible sanar el matrimonio nulo por causa de impedimento o por defecto de forma legítima, con tal de que persevere el consentimiento de ambas partes (y de esta manera quedaba incorporada la aportación de Palmieri). Si se trata de sanar un matrimonio nulo por impedimento, expresamente se señala que ha de tratarse de un impedimento de derecho eclesiástico, pues, a pesar de los debates de los Consultores, todavía ha quedado establecido que matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessacerit, non potest sanare in radice.

El § 2 del can. 62 (del Esquema D) reformuló el contenido de su precedente can. 63 (del Esquema C). En ambos se trataban los efectos de la sanación en la raíz en cuanto al matrimonio. Los efectos se producen ex tunc o, como recoge el canon, ab initio celebrationis matrimonii, es decir, con efecto retroactivo. La consecuencia

244 Vid. Apéndice documental, Documento número 9. 245 Vid. Ibidem, Documento número 1.

Page 139: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 127

principal de esta ficción jurídica se proyecta, fundamentalmente, sobre los hijos nacidos del matrimonio inválido, quienes ­una vez concedida la sanación­ serán considerados hijos legítimos, y no legitimados.

ESQUEMA C ESQUEMA D

Can. 63.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retroacta ad matrimonii initiunt, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastiva de renovatio consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

Can. 62.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos inde ab initio celebrationis matrimonii.

§ 2. Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retroagitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos.

§ 2. Retrotractio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium; item dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, aut partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine retroactione.

§ 3. Fictitia retroactio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium et quoad aliquos tantum canonicos effectos.

La numeración de los cánones en el Esquema D cambió a causa de la desaparición del can. 57 del Esquema C, que ya comentamos. El nuevo Esquema D comprenderá los Capítulos VI a XII del Título VII «De matrimonio»246.

246 En el encabezamiento del folio se puede leer: “Schema finale inviato alla Consulta Generale”.

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55, volumen de esquemas y actas, folios

579 a 590.

Page 140: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 128

La reunión del día 5 de abril de 1906247 marcaría, por tanto, el punto de partida para el comienzo de una segunda fase del proceso de codificación de la convalidación del matrimonio. El Esquema D fue enviado a todos los Consultores en la primera semana de abril de 1906 con la indicación de que lo estudiaran y realizaran las observaciones y comentarios que estimaran oportunos. Las diversas copias del Esquema contienen en el encabezamiento una anotación manuscrita de Pacelli en la que se puede leer: “Animadversiones mittantur non ultra diem 1 maii”248.

G. EVOLUCIÓN COMPARATIVA DE LOS CÁNONES SOBRE LA CONVALIDACIÓN.

1. Art.I. La convalidación del matrimonio.

a) El cambio de nombre.

A partir del Esquema B no se vuelve a nombrar la “revalidación” del matrimonio, sino que se hablará de “convalidación”. No hemos encontrado en el ASV ningún documento que haga referencia a esta modificación249.

247 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55. 248 Vid. Ibidem. 249 Algunos tratadistas clásicos habían utlizado el nombre de revalidación o rehabilitación.

“Rehabilitar o revalidar un matrimonio es un acto por el cual se da validez al que se

contrajo con un vicio de nulidad, siempre que esta nulidad no procediera de derecho

natural o divino. La revalidación de todo matrimonio nulo puede hacerse siempre que la

nulidad no sea de derecho natural o divino. Esta revalidación puede hacerse, o

necesitándose previa dispensa, o sin necesidad de dispensa. Con necesidad de previa

dispensa cuando se contrajo de buena o mala fe un matrimonio, que por haber

Page 141: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 129

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

CAPUX XI CAPUT XI CAPUT XI CAPUT XI

De matrimonii

Revalidatione.

De matrimonii

Convalidatione.

De matrimonii

Convalidatione.

De matrimonii

Convalidatione.

b) Matrimonio nulo por impedimento dirimente.

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

Can. 39.

§ 1. Ad revalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per mutationem facti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

Can. 36.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per cessationem impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

Can. 58.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessati sive dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

Can. 57.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

§ 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

§ 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

§ 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit.

impedimento entre los contrayentes, no hubiera podido celebrarse sin dispensa”. L.

Carbonero y Sol, Tratado teórico-práctico del matrimonio, o. c., pp. 319-320.

Page 142: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 130

Las redacciones de los cánones en los Esquemas A y B son idénticas. Las diferencias que se suceden a partir del Esquema C nacen como consecuencia de las discusiones que tuvieron lugar a partir de la Consulta Parcial de 1 de marzo de 1906.

La primera reforma se aprecia en el § 1, donde, a partir del Esquema C, no se habla de “matrimonium exterius rite celebratum”, sino, simplemente de “matrimonium”.

El segundo cambio es en el § 2 del Esquema D, que modifica el orden de la frase para subrayar la necesidad de la renovación del consentimiento.

El § 2 del can. 58 del Esquema C podría interpretarse como que sólo es posible la renovación del consentimiento si ciertamente hubiera existido en el momento de la celebración del matrimonio. El Esquema D no deja lugar a dudas y establece que también (etiamsi) es posible convalidar el matrimonio nulo cuando los contrayentes han prestado verdadero consentimiento en la celebración y no lo han revocado.

Por tanto, podría convalidarse un matrimonio nulo en el que, además del impedimento dirimente, hubiera existido un vicio del consentimiento en el momento celebrativo, pero que ya no existe en el momento de la convalidación. El Esquema D evoluciona hacia un sistema más flexible y práctico que los anteriores.

c) La renovación del consentimiento.

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

Can. 40.

Renovatio consensus

debet esse novus

voluntatis actus, a priori

distinctus et

independens, quo

utraque pars rursus

declaret se velle

matrimonium.

Can. 37.

Renovatio consensus

debet esse non mera

ratihabitatio prioris

consensus, sed novus

voluntatis actus, a

priori distinctus et

independens, quo

utraque pars rursus

declaret se velle

matrimonium.

Can. 59.

Renovatio consensus

debet esse non mera

ratihahitatio prioris

consensus, sed novus

voluntatis actus, a priori

distinctus et

independens, quo

utraque pars rursus

declaret se velle

matrimonium.

Can. 58.

Renovatio consensus

debet esse non mera

ratihahitatio prioris

consensus, sed novus

voluntatis actus, a priori

distinctus et

independens, quo

utraque pars rursus

declaret se velle

matrimonium.

Page 143: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 131

La renovación del consentimiento se nos presenta como una imposición del derecho positivo, meramente formal, no exigida por la naturaleza de la convalidación y su eficacia es manifiesta en el ámbito procesal­canónico, donde bastaría demostrar la existencia de la causa de nulidad matrimonial para que esta fuera declarada, salvo que se pruebe el acto de renovación del consentimiento que revalidaría el matrimonio.

Wernz, y sobre todo Gasparri, aclaran que con la formulación de este canon se pretendió reafirmar la potestad de la Iglesia para dispensar de la ley de la renovación del consentimiento. La finalidad de la norma no es tanto imponer la renovación del consentimiento, cuanto subrayar la naturaleza meramente formal de esta imposición250.

250 Recogemos las conclusiones del estudio que, sobre la base de las fuentes publicadas en el

Codex aporta Rava: “L’analisi dettagliata delle fonti ci ha dato la possibilità di vedere lo

sviluppo della prassi adottata dai romani Pontefici e dalle varie Congragazioni romane per

affrontare le diverse tipologie di invalidità matrimoniale. Abbiamo visto che la rinnovazione

del consenso è stata per lo più richiesta per la concessione delle dispense matrimoniali allo

scopo di effetuare la convalidazione del matrimonio; sono soluzioni tese soprattutto a

regolare le situazioni sorte in terra di missione, quando si trattava di convalidare le unioni

naturali degli infedeli convertiti al cristianesimo. Dall’analisi svolta risulta che il criterio

generale era quello di garantire la pubblicità della rinnovazione del consenso e della

convalidazione del matrimonio, sia perchè risultando pubblica la nullità era necessaria una

convalidazione pubblica, sia perchè si voleva far sempre più rientrare l’istituto familiare

nella nuova dimensione cristiana della coppia e della società, perchè le culture non

continuassero ad influenzarlo così grandemente e la fede potesse essere maggiormente

assorbita dai nuovi battezzati. In alcuni casi visti, fu data importanza anche alla copula

maritale e alla coabitazione, come segno di rinnovazione consensuale. I documenti non

esplicitano mai se la rinnovazione del consenso fosse richiesta por diritto naturale o solo

iure ecclesiastico, e pensiamo perchè la dottrina prese una posizione più chiara in questo

aspetto, molto gradualmente; sarà il codice del 1917 a distinguere chiaramente le varie

fattispecie con la conseguente distinzione riguardo a diritto naturale ed ecclesiastico, anche

se già si può vedere negli autori precedenti”. A. Rava, Il requisito della rinnovazione del

consenso…, o. c., pp. 165-166.

Page 144: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 132

d) Forma de renovar el consentimiento.

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

Can. 41.

§ 1. Si impedimentum sit publucum, consensus ob utraque parte renovandus est in legitima forma.

Can. 38.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

Can. 60.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte impedimenti conscia renovandus est in legitima forma.

Can. 59.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

§ 2. Si sit occultum, satis est ut renovetur privatim et secreto; sed si uni parti sit ignotum, haec de eodem ab alia prius certioretur et deinde utraque consensum renovet.

§ 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et secreto.

§ 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et secreto.

§ 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum satis est ut renovetur privatim et secreto.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum renovet.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet.

A partir del Esquema B cambia por completo el régimen jurídico de la renovación del consentimiento en la convalidación del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes. Todos los cánones de los cuatro esquemas contemplan las tres posibles circunstancias predicables de los impedimentos: públicos, ocultos y conocidos por las dos partes, ocultos y conocidos por una sola parte.

En el primer esquema ­para el supuesto de impedimentos ocultos conocidos sólo por un contrayente­ se incorpora la obligación de manifestar tal óbice al otro contrayente. Dicha obligación desaparece a partir del Esquema B.

Conocemos bien el origen de dicha modificación. Wernz, manifestando su desacuerdo en que ambas partes deban renovar el consentimiento en el caso de un matrimonio nulo por impedimento oculto que una parte desconoce, propuso que

Page 145: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 133

­por las dificultades prácticas que pueden surgir en la aplicación de esta regla­ sería conveniente suprimir la obligación de renovar el consentimiento. Y además, sugirió la posibilidad de que la renovación del consentimiento (por la parte afectada por el impedimento) pudiera ser hecha de manera expresa o tácita, como viene recogido en el acta:

“non si esprime come tale rinnovazione debba essere fatta; quindi essa può essere espressa o tacita”251.

Aquella propuesta de Wernz quedó aprobada por unanimidad: “Tutti i Consultori convengono nella proposta del P. Wernz, la quale toglie molte difficoltà pratiche”252.

e) Forma de dispensar el impedimento.

ESQUEMA A ESQUEMAS B, C, D y E

Can. 42.

§ 1. Si certioratio de qua in canone praecedenti, absque gravi periculo fieri nequeat, ab eadem dispensare possit pro foro tantum internum tum Ordinarius at parochus etiam extra sacramentalem confessionem, tum confessarius in actu confessionis sacramentalis.

§ 2. Haec dispensatio secumfert dispensationem a lege de renovando consensu pro parte ignara, non autem pro parte conscia.

§ 3. Si ante dispensationis concessionem pars ignara debitum petat aliaque subterfugere nequeat, obligatio certiorationis et novi consensus partis ignarae ipso iure praestat et matrimonium revalidatur per ipsum coniugalem actum animo maritali positum.

Suprimido.

Sólo en el Esquema A encontramos formulado este canon. Después no sería recogido en los siguientes esquemas. No sabemos porqué fue suprimido este canon, ya que en el acta de la Consulta Parcial de 8 de febrero de 1906, ­de la que saldría elaborado el Esquema B­ no hay rastro de que se hubiera discutido.

251 Vid. Apéndice documental, Documento número 6. 252 Vid. Ibidem.

Page 146: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 134

f) Matrimonio nulo por defecto de consentimiento.

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

Can. 43.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus revalidatur, si pars quar non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

Can. 39.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

Can. 61.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus perseveret.

Can. 60.

§ 1. Matrimonium irritum ob solum defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut matrimonium existat, partem interius consentire et vitam sponte prosequi coniugalem.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto.

Los cánones no sufrirán modificaciones sustanciales a lo largo del proceso de elaboración de estos primeros cuatro esquemas. Para resolver la dificultad que se plantea sobre la interpretación de la forma de renovar el consentimiento ­ya que no hay un canon paralelo al que regula la forma de renovar el consentimiento en el caso del matrimonio nulo por impedimento dirimente­ podríamos pensar en la

Page 147: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 135

aplicación analógica del criterio aportado por Wernz en la Consulta Parcial de 8 de febrero de 1906253.

Los §§ 2 y 3 de cada uno de los cánones contienen normas de difícil interpretación. En el § 2, el consentimiento meramente interno y la continuidad de la vida matrimonial adquieren particular relevancia jurídica para que se verifique la convalidación El § 3 regula dos formas radicalmente diferentes de convalidar el matrimonio: una que podríamos denominar convalidación secreta, caracterizada por el modo privado y oculto de renovar el consentimiento254, y otra, que consiste en realidad en una nueva celebración del matrimonio.

La posibilidad de renovar el consentimiento de forma tácita; la pacífica cohabitación matrimonial; el afecto marital; el consentimiento renovado privadamente y en secreto alio modo, son circunstancias a las que se quiso dar eficacia jurídica. Se trata de elementos de particular relieve y que han servido a la doctrina canónica para fundamentar una teoría sobre la convalidación automática del matrimonio.

g) Matrimonio nulo por defecto de forma.

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

Can. 44.

Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

Can. 40.

Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

Can. 62.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

Can. 61.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma.

El régimen aplicable a este tipo especial de convalidación se mantiene invariado a lo largo de esta primera fase. Decimos que es un tipo especial de convalidación pero en realidad lo que se impone es una nueva celebración del matrimonio.

253 Vid. supra, apartado d. 254 Un modo privado y secreto al que el legislador no quiso imponer restricciones, por lo que

utilizó la genérica fórmula “alio modo privato et secreto”.

Page 148: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 136

2. Art. II. La sanación en la raíz.

a) La definición.

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

Can. 45.

Sanatio matrimonii in radice est eiusdem revalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

Can. 41.

Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

Can. 63.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retroacta ad matrimonii initiunt, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastiva de renovatio consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

Can. 62.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos inde ab initio celebrationis matrimonii.

§ 2. Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retroagitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos.

§ 2. Retrotractio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium; item dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, aut partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine retroactione.

§ 3. Fictitia retroactio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus

(Suprimido)

Page 149: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 137

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D intermedium et quoad aliquos tantum canonicos effectos.

Los Esquemas A y B mantuvieron la misma redacción, aunque el término revalidatio del Esquema A se convirtió en convalidatio en los siguientes Esquemas. Se propone la sanación en la raíz cuando el matrimonio nulo por defecto de forma o por inhabilidad de las partes no puede ser convalidado acudiendo a la convalidación simple del Art. I.

Gasparri comentó el can. 5 del Esquema IV del Capítulo VI «De consensu matrimoniali», en la Consulta Parcial de 15 de febrero de 1906255, y precisó cuál era ­en su opinión­ el principio sobre el que se fundamenta la sanación en la raíz: que puede haber verdadero consentimiento matrimonial aunque exista ­y las partes conozcan­ un impedimento dirimente.

El mismo principio propuesto por Gasparri trascendería y sería comúnmente aceptado por la doctrina canónica posterior al código256.

255 Vid. Apéndice documental, Documento número 8. 256 “El fundamento estriba en que el consentimiento de los contrayentes es por su naturaleza

suficiente, válido y eficaz para que se realice el matrimonio, pero por oponerse a la ley

irritante de un impedimento dirimente, se vicia y se torna jurídicamente, esto es, no en su

naturaleza intrínseca, sino en su eficacia jurídica, inválido e ineficaz y, consiguientemente,

no puede producir efecto alguno. Ahora bien, si la ley irritante de la que depende la nulidad

del matrimonio o que el consentimiento no haya producido su efecto, es humana o

eclesiástica, la Iglesia podrá como es lógico quitarla, y entonces removido este óbice u

obstáculo, el consentimiento naturalmente eficaz y subsistente todavía, tendrá que ejercer

su eficacia y producirá por fuerza el matrimonio válido, toda vez que en este caso no se

exige por derecho positivo la renovación del consentimiento. La subsanación, por tanto, no

hace ni puede hacer que el matrimonio contraído inválidamente, no haya sido contraído así,

sino que remueve el obstáculo jurídico que lo hizo y que lo mantenía inválido, para que

naturalmente surja la validez”. F. Blanco Nájera, El código de derecho canónico traducido y

comentado, Tomo segundo, derecho sacramental, Madrid 1945, p. 403.

Page 150: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 138

A partir del Esquema C se regula, en parágrafos separados, la retroactividad de los efectos de la sanación en la raíz. El motivo de esta clarificación fueron los debates de las Consultas Parciales257.

Desde el Esquema D comienzan a distinguirse dos tipos de sanación en la raíz. El primero es la sanación radical, perfecta o total (o sanación propiamente dicha) que comprende una doble dispensa: del impedimento y de la ley eclesiástica que exige renovar el consentimiento.

El segundo es la sanación imperfecta o parcial, que se produce cuando se conceden los efectos canónicos pero no surge el vínculo (por muerte de uno de los cónyuges), o se exige la renovación del consentimiento de uno sólo de los cónyuges, o la dispensa no se retrotrae al principio mismo del matrimonio sino a un tiempo intermedio.

b) La «fictio iuris» y los efectos retroactivos.

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

CAN. 46.

Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris.

CAN. 42.

Matrimonium sanatum in radice valere incicipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos.

CAN. 64.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

CAN. 63.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest

257 Vid. Apéndice documental, Documentos números 9 y 11, Actas de las Consultas Parciales

de 1 de marzo de 1906 y 5 de abril de 1906.

Page 151: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 139

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

Los cánones de los Esquemas A y B son sustancialmente idénticos. El Esquema B está formulado con términos más precisos. En ambos cánones hay contenida una declaración de principios fundamentales para la sanación en la raíz. El primero de estos principios es que el matrimonio se hace objetivamente válido ex nunc, desde el momento en que se concede la sanación en la raíz258. Sería imposible que la validez se concediera desde el momento celebrativo, pues la Iglesia no podría cambiar la naturaleza de las cosas haciendo que el matrimonio inválido en un principio sea realmente válido. El segundo, consiste en que para algunos efectos canónicos ­fundamentalmente la legitimidad de la prole­ el matrimonio se considera jurídicamente, por ficción del derecho, como si fuera válido desde el momento de la celebración. A partir del canon 64 del Esquema C queda positivizado el prinicipio de la eficacia natural del consentimiento como fundamento de la concesión de la sanación en la raíz.

258 Hasta la promulgación del código no fue una cuestión doctrinalmente pacífica determinar

el momento de la validez del matrimonio sanado en la raíz. Muchos autores pensaban que

el matrimonio era válido ex nunc y acudían a la autoridad de Benedicto XIV, aunque

también pretendían justificar sus teorías sobre el fundamento del mismo Benedicto XIV

quienes sostenían que la sanación era concedida ex tunc, desde el momento en que el

consentimiento fue inicialmente manifestado. Vid. R. Quezada Toruño, La perseverancia..., o.

c., p. 23-24.

Page 152: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 140

c) Sanación en la raíz y vicios del consentimiento.

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

Can. 47.

§ 1. Nequit sanari in radici matrimonium irritum ex defectu consensus in alterutra parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

Can. 44.

§ 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

Can. 65.

§ 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

Can. 64.

§ 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si defectus consensus, ab initio existens, postea purgatus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

Este canon fue modificado en el paso del Esquema A al B, y en las sucesivas redacciones de este periodo se mantiene inalterado. Debe existir el consentimiento de ambos contrayentes para que se conceda la sanación en la raíz, porque si falta el consentimiento falta la raíz en la que se opera la sanación. Y el consentimiento debe ser perseverante. La perseverancia del consentimiento se presume siempre259.

259 Vid. Capítulo II, Apartado B, 2, c. “De la presunción de perseverancia del consentimiento

queremos dejar constancia de que, a pesar de la tendencia generalizada que existía por parte

de los Consultores de la supresión del canon, se reconoce finalmente en conformidad con

la pratica della Penitenzieria e del S. Oficio, considerándola la base della Santa Sede nella sanazioni in

radice”. M. A. Cercas Rueda, El favor matrimonii..., o. c., p. 251.

Page 153: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 141

d) Sanación en la raíz e impedimentos de derecho divino o de derecho natural.

ESQUEMA A. ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

Can. 48.

Matrimonium contractum, etiam in bona fede, cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum per mutationem facti cessaverit, Ecclesia non sanat in radice ne a momento quidem cessationis impedimenti.

Can. 43.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ab dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

Can. 64.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

Can. 63.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

El canon inicialmente propuesto en el Esquema A sue modificado en el Esquema B, a partir del cual se mantendrá inalterado en las sucesivas redacciones. En el origen de este canon se encuentra la polémica discusión entre la cuestión de derecho relativa al ámbito de la potestad de la Iglesia para sanar matrimonios nulos contraídos con un impedimento de derecho divino una vez que ha cesado el

Page 154: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 142

impedimento, y la cuestión de hecho, es decir, que ­independientemente de su potestad­ la Iglesia no subsana estos matrimonios260.

No hubo acuerdo entre los Consultores cuando se debatió sobre la potestad de la Iglesia para conceder la sanación en la raíz en estos casos de nulidad.

Únicamente fue el Consultor Van Rossum la voz discordante que defendió una interpretación literal de la declaración del Santo Oficio de 2 de marzo de 1904 según la cual “el matrimonio contraído con impedimento de derecho natural o divino no puede ser sanado en la raíz”261.

Para Van Rossum, jurídicamente, la existencia de una circunstancia que pudiera dar lugar a un impedimento de derecho divino o natural hacía incapaz a una persona para manifestar el consentimiento matrimonial.

Los demás Consultores (Gasparri, Sebastianelli, Pompili, Wernz y Palmieri) estimaban que la potestad de la Iglesia quedaba intacta para conceder la sanación en la raíz también cuando los matrimonios resultaran nulos por impedimentos de derecho divino o natural una vez que estos hubieran desaparecido262.

e) Potestad para conceder la sanación en la raíz.

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

Can 49.

Sanatio in radice concedi unice potest

Can. 45.

Sanatio in radice concedi unice potest

Can. 66.

Sanatio in radice concedi unice potest

Can. 65.

Sanatio in radice concedi unice potest

260 Vid. Apéndice documental, Documento número 6, intervención de Gasparri con ocasión

de la discusión del can. 48. 261 De la misma opinión es Cappello: “Nam in iure divino sive naturali sive positivo Ecclesia nequit

dispensare; proinde neque efficere potest ut vinculum ex nunc exurgat, neque convenienter potest fingere illud

ex tunc adfuisse. Imo licet fictio iuris in casu theoretice sit possibilis, de facto tamen si impedimentum iuris

naturalis adfuit vel supervenit, non conceditur sanatio pro tempore libero, neque si impedimentum iam

cessavit, a momento cessationis”. F. Cappello, Tractatus canonico-moralis..., o. c., p. 856. 262 En la práctica de la Curia Romana existían precedentes para fundamentar jurídicamente la

potestad de la Iglesia para conceder la sanación. Un ejemplo es la respuesta de la S.

Penitenciaría in Parisien de 25 de abril de 1890, citada por F. Blanco Nájera, El código..., o. c. ,

p. 406.

Page 155: Tesis doctoral

CAPÍTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES 143

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D ab Apostolica Sede sive per se, sive per delegatum.

ab Apostolica Sede. ab Apostolica Sede. ab Apostolica Sede.

En nueve de los quince postulata sobre la convalidación del matrimonio recibidas del episcopado mundial, entre otras peticiones, solicitaron que se otorgue a los obispos, como facultad propia, conceder la sanación en la raíz.

Sin embargo, la normativa que reservaba esa potestad a la Sede Apostólica se mantendría uniforme desde el primero hasta el último Esquema, e incluso fue haciéndose más rígida al desaparecer la posibilidad ­contemplada en el Esquema A­ de que la Sede Apostólica delegara la facultad de sanar.

Page 156: Tesis doctoral
Page 157: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. LA CONSULTA GENERAL, LOS ESQUEMAS FINALES Y LA REDACCIÓN DEFINITIVA DE LOS CÁNONES DEL CAP. XI «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE» DEL CIC DE 1917

A. DESARROLLO DE LA CONSULTA GENERAL: LAS «ANIMADVERSIONES CONSULTORUM» AL CAP. XI «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE».

La Comisión de Consultores tuvo la oportunidad de manifestar sus opiniones sobre la base del Esquema D que cada uno de sus miembros había recibido. Hemos reunido cada una de las animadversiones que fueron hechas a los distintos cánones del Cap. XI De matrimonii convalidatione. Esta documentación se compone de un conjunto de manuscritos263. Algunos consultores se detienen en

263 Entendemos “manuscrito” según la terminología ordinaria. Vid. J. Martínez de Sousa,

Diccionario de tipografía y del libro, Labor, Barcelona 1974, p. 173, voz manuscrito: “Original o

Page 158: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 146

consideraciones meramente formales, o relativas a la redacción de los cánones. Los temas que suscitaron un debate más profundo durante las Consultas parciales vuelven a ser objeto de discusión en esta nueva etapa, como ponemos de manifiesto al final, señalando en un cuadro sinóptico los cánones a los que se hicieron las observaciones y sus autores.

1. Canon 57. Convalidación del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes.

Ҥ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit”264.

El único comentario a este canon lo hizo el Consultor Ioannes De Montel265, quien pretendió que se introdujera una modificación ­formal­ en el parágrafo segundo, adoptando la siguiente redacción: “Haec renovatio... etiamsi in266 initio...”.

copia de un texto aún no impreso. Se le da este nombre incluso en el caso de que no esté

escrito a mano”. 264 “§ 1. Para convalidar el matrimonio inválido por un impedimento dirimente, se requiere

que cese o sea dispensado el impedimento, y que renueven el consentimiento ambas partes.

§ 2. Esta renovación se requiere por derecho eclesiástico, aunque ambas partes hubieran

prestado al inicio el consentimiento y después no lo hubieran revocado”. 265 Sus observaciones están hechas a mano, en cinco folios, escritos por ambas caras. En el

encabezamiento de la primera hoja se lee “Liber Tertius”. Repasa, uno a uno, todos los

cánones de los Capítulos VI a XII del Título VII que recoge el Esquema. ASV,

Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 266 El subrayado es nuestro. Introduciendo la preposición in resultaría más evidente que el

consentimiento renovado es distinto del que se prestó en el momento inicial, constitutivo

del matrimonio (inválido): “esta renovación... incluso si desde el inicio...”.

Page 159: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 147

2. Canon 58. La renovación del consentimiento.

“Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium”267.

Los Consultores no hicieron objeciones a la redacción del canon. Únicamente señalamos una sencilla corrección ortográfica que Aloisius Veccia268 sugirió en sus animadversiones. Al margen del canon tachó la segunda h de “ratihahitatio” y la sustituyó por una b.

3. Canon 59. Forma de renovar el consentimiento.

Ҥ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

§ 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum satis est ut renovetur privatim et secreto.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet”269.

Muestran disconformidad con la redacción del canon y aportan enmiendas tres Consultores. La primera proviene de Ioannes De Montel270 que observa cómo en

267 “La renovación del consentimiento debe ser, no una simple ratificación del consentimiento

anterior, sino un nuevo acto de la voluntad, distinto e independiente del anterior, en el que

una y otra parte declare por segunda vez que quiere el matrimonio”. 268 Sus anotaciones están hechas en el margen del fascículo que le fue entregado. ASV,

Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 269 “§ 1. Si el impedimento es público el consentimiento debe renovarse por ambas partes en la

forma prescrita.

§ 2. Si es oculto y conocido por ambas partes, basta que ambas renueven el consentimiento

privada y secretamente.

§ 3. Si es oculto y una parte lo desconoce, basta que sólo la parte conocedora del

impedimento renueve el consentimiento privadamente y en secreto”. 270 Vid. Folios de De Montel. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

Page 160: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 148

el caso del parágrafo primero ­nulidad del matrimonio por impedimento dirimente público­ debe precisarse claramente que la renovación del consentimiento habría de ser pública y según la forma legítima:

“Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in publica et legitima forma”271.

La segunda la realiza Spolverini272. No está conforme con la redacción de los parágrafos segundo y tercero del canon ya que no entiende por qué la renovación del consentimiento sólo ha de hacerla la parte que conoce la existencia del impedimento. Spolverini se plantea qué ocurriría si la parte que desconoce el impedimento descubre la existencia del impedimento y no quiere renovar su consentimiento. En su manuscrito ­con una caligrafía difícilmente descifrable­ apunta:

“In pars conscia impedimenti renovaverit privatim et secreto consensum, et postea pars inconscia scierit de impedimento et nollat renovaret consensum, quid iuris?”273.

Y por último, también a Janssens274 le disgusta la redacción del parágrafo tercero, porque piensa que está redactado centrándose, sobre todo, en la situación de la parte que celebró el matrimonio de mala fe. Hace la siguiente anotación:

“Nimis ampla mihi videtur haec redactio, utpote in favorem partis quae forte fraude usa est alteram recipiendo, et contra ius alterius partis, quae, cum libera sit, neque occasionem habet

271 “Si el impedimento es público, el consentimiento debe ser renovado por ambas partes en

forma pública y legítima”. 272 Entrega las animadversiones en el mismo esquema que le fue enviado, donde va glosando, al

margen de cada canon, los comentarios y modificaciones que le parecen más oportunas.

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 273 “Si la parte consciente del impedimento hubiera renovado el consentimiento privadamente

y en secreto, y después, la parte inconsciente conociera el impedimento y no quisiera

renovar el consentimiento, ¿cómo se resuelve?”. 274 Sus comentarios están en un fascículo manuscrito, en latín, compuesto de cuatro folios,

difíciles de leer por la escritura. Encabezando la primera hoja se advierte: “Animadversiones

P. Janssens in L. III. Tit. VII de Matrimonio”. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat.

56.

Page 161: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 149

utendi libertate. Unde adhaererem aliquid hujusmodi: “nisi constat alteram partem, si fraude decepta sit, ita esse mente dispositam, ut, si liberam se scirem, consensum recusaret”275.

4. Canon 60. Convalidación del matrimonio nulo por vicios del consentimiento.

Ҥ 1. Matrimonium irritum ob solum defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto”276.

Este canon recibió cinco enmiendas. Una proveniente del Consultor Janssens277, quien ­sobre el parágrafo primero­ observa:

275 “Esta redacción me parece demasiado permisiva, porque se decanta a favor de la parte que

quizás recibió a la otra con fraude y contra el derecho de la otra parte, que, aunque es libre,

no tiene oportunidad de usar la libertad. Por lo cual yo estaría de acuerdo con algo de este

tipo: “a no ser que conste que la otra parte, si ha sido engañada, si se supiera libre recusaría

el consentimiento”. 276 “§ 1. El matrimonio inválido por defecto del consentimiento se convalida si la parte que no

consintió, consiente ya, con tal que la causa por la que faltó el consentimiento hubiera

cesado, y el consentimiento manifestado por la otra parte persevere.

§ 2. Si el vicio del consentimiento fue meramente interno, basta que la parte que no

consintió consienta interiormente y la vida conyugal continúe por sí misma.

§ 3. Si fuera también externo, es necesario prestar el consentimiento internamente y

manifestarlo externamente en cualquier forma legítima si el vicio era público, o de un modo

privado y secreto si fuera oculto”. 277 Las animadversiones del Padre Janssens están recogidas en un fascículo de tres folios

manuscritos. Encabeza la primera página: “Animadversiones P. Janssens in L. III, tit. VII de

Page 162: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 150

“Non video necesitatem ut addatur clausula “dummodo causa” etc. Potest enim, remanente causa mutari quoad illam affectus seu voluntas quod in caso sufficitur”278.

Parece entender Janssens que de la redacción del canon podría confundirse la causa por la que no se prestó el consentimiento conyugal con un impedimento, y, por tanto, debería desaparecer ­la causa­ para que el consentimiento desplegara su eficacia natural.

La segunda la realizó Alphonsus Eschbach279. Tampoco comparte la redacción del primer parágrafo de este canon, y cree más conveniente, sosteniendo el criterio de Janssens, modificar el canon y suprimir la parte final de la redacción:

“CANON 60. Primus H.C. paragraphus non satisfacit, quatenus requiratur ut “causa propter quam consensus defuerit, cessaverit”. Sane ponas sponsam coram parocho, repentina erga sponsum, forse nasutum nimis, aversione percussam, voce et non animo consensum praestasse. Causa itaque denegati consensus non cessabit, convalidari autem matrimonium non posse, vero consensu jam prestito, quis dicet?

Placeret proinde Canon, modo verba “causa propter quam… cessaverit” deleantur280”.

Matrimonio”. La caligrafía es deficiente y difícil de leer. ASV, Commissione cod. Diritto

Canonico, scat. 56. 278 “No veo la necesidad de que se añada la cláusula “dummodo causa”, etc. Puede, sin embargo,

permaneciendo la causa, cambiar aquel afecto o voluntad que el consentimiento sea

suficiente”. Entendía Janssens que los vicios del consentimiento presuponen un sujeto

jurídicamente capaz, es decir, presuponen un consentimiento. De este modo no sería

correcto decir que la voluntad expresada por un amente es inválida por un vicio del

consentimiento, sino que más bien lo es porque el sujeto que la ha expresado es incapaz de

consentir, por su anormalidad psicológica. Si no se entiende esta distinción se podría

confundir la causa del vicio con el vicio mismo. Así, entre los vicios del entendimiento

podrían distinguirse dos grupos: unos son verdaderas incapacidades (locura, amencia, etc.)

que hacen ineficaz el consentimiento emitido en virtud del vicio del sujeto, y otros son

solamente vicios del consentimiento emitido (error, ignorancia, etc.), gozando el sujeto de

plena capacidad jurídica. Vid. A. Pacheco, La convalidación... o. c., p. 38. 279 Sus animadversiones están contenidas en dos folios mecanografiados y escritos por ambas

caras, en latín. El documento no contiene la fecha. El encabezamiento dice: Liber III,

Titulus VII. DE MATRIMONIO. En la primera hoja, en el margen superior izquierdo está

firmado. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

Page 163: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 151

La tercera observación es del Consultor Benedetto Ogetti281. Critica la redacción del parágrafo primero:

“Can. 60 § 1. Le parole dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit, stanno bene per il caso in cui il consenso fosse mancato per errore o per timore. Ma starebbero egualmente bene, se il consenso fosse mancato per cattiva volontà, per finzione? Non basterebbe allora cessare dalla finzione e dare il consenso, sebbene durasse ancora la causa che diede luogo a fingere, cioè a negare il consenso della volontà? Dall’altra parte le parole citate mi sembrano superflue anche nel caso dell’errore e del timore, perchè sono comprese nel iam consentiat che le precede”.

Podríamos señalar que, en su opinión, en cierto modo, el texto confunde la causa del vicio del consentimiento con el vicio mismo.

Ianuarius Bucceroni282 es autor de la cuarta animadversio. Planteó una observación formal sobre la ubicación de este canon ya que, sistemáticamente,

280 “El primer parágrafo de este canon 60 no satisface, en tanto que se requiere que la causa

por la que el consentimiento no se prestó haya cesado. Imagínate que una esposa, ante el

párroco, golpeada por una aversión repentina hacia su esposo, quizás demasiado narigudo,

ha prestado el consentimiento con la voz y no con el ánimo, así pues, aunque la causa del

consentiminento denegado no cesará, ¿quién diría que el matrimonio no puede ser

convalidado, si se presta ya un verdadero consentimiento?

Por tanto, me gustaría que las palabras “la causa por la cual... haya cesado” fueran

borradas”. 281 En cuatro páginas manuscritas comenta los cánones de los Cap. VI y ss. del Tít. VII De

matrimonio. En el encabezamiento de la primera hoja escribe “Animadverssioni ai capi VI e segg.

Del Tit. VII de matrimonio”. Está escrita en italiano, con una caligrafía esmerada. Con una

letra que no es la del autor del documento, en la segunda linea del mismo folio están

anotados, en el margen superior izquierdo “P. Benedetti”, y en el derecho “P. Klumper”, este

último con una tachadura encima. También encontramos tachaduras sobre el comentario a

algunos cánones. Haría falta una pericia caligráfica para averiguar si fueron hechas por el

autor o intervino otra mano en un momento posterior. En la última página está la firma

­claramente legible- del autor. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 282 Sus animadversiones se recogen en forma de carta enviada a Gasparri. Son dos hojas

manuscritas. En el encabezamiento pone la fecha (18 de abril de 1906) y la contestación a

Gasparri: “Ho letto ed esaminto lo schema inviatomi sul Matrimonio Cap. 6-12. Ecco le

Page 164: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 152

prefiere que el Cap. XI De convalidatione se inicie tratando la convalidación del matrimonio nulo por vicio del consentimiento.

“Can. 60, lo metterei prima dei canoni 57, 58, 59”.

Como colofón, Evaristus Lucidi283 presenta sus observaciones en el mismo esquema que se le había enviado, donde va haciendo anotaciones al margen de cada canon. Junto al parágrafo segundo del can. 60 escribe la siguiente glosa:

“Vedere quanto si è detto al Can. 6 par. 3”.

En el párrafo 3 del can. 6 se había dispuesto que:

“Manente consensus praesumptione, qui ficte consensit in matrimonium tenetur fictionem exuere et consensum praestare”284.

Lucidi criticaría la redacción de este canon285 e hizo la siguiente la anotación:

“Il contenuto del paragrafo 3 si riduce a quanto si legge nel paragrafo 2 del canone 60”.

5. Canon 61. Convalidación del matrimonio nulo por defecto de forma.

“Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma”286.

poche osservazioni, che mi sembra poter fare (...)”. ASV, Commissione cod. Diritto

Canonico, scat. 56. 283 Fue nombrado en la carta circular Pergratum mihi. Su nombre está incluído en la nota a pié

de página que incluía a otros 25 consultores que debían residir en Roma. ASS, 36 (1903-4),

pp. 603-604. 284 “Permaneciendo la presunción del consentimiento, quien consintió en el matrimonio

simulando está obligado a descubrir el engaño y a manifestar el consentimiento”. 285 Vid. Folios de Lucidi. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 286 “El matrimonio nulo por defecto de forma, para que sea válido, debe ser contraido en

forma legítima”.

Page 165: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 153

El único consultor que sostenía que habría de modificarse este canon fue J. De Montel287 e hizo una propuesta de redacción alternativa:

“Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma, et quidem publice, si defectus est publicus, aliter secreto coram parocho et duobus testibus”288.

Con la nueva regulación, de lege ferenda, lo que pretendería De Montel ­podríamos concluir­ es adoptar una distinción entre forma pública de convalidación del matrimonio y forma solemne. La única vía para convalidar el matrimonio sería acudiendo a una nueva celebración y, por tanto, observando siempre una forma pública, aunque puedan omitirse algunas solemnidades (relativas a la publicidad de la celebración), y esto, tanto para el caso en que el defecto que hizo nulo el matrimonio fuera público como si es oculto.

6. Canon 62. La sanación en la raíz.

Ҥ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos inde ab initio celebrationis matrimonii.

§ 2. Retrotractio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium; item dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, aut partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine retroactione”289.

287 Vid. la última hoja de los folios de De Montel. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico,

scat. 56. 288 “El matrimonio nulo por defecto de forma, para que sea válido, debe ser contraído en

forma legítima, y pública si el defecto fue público, o bien secreto ante el párroco y dos

testigos”. 289 “§ 1. La sanación en la raíz del matrimonio es una convalidación del mismo desde el

momento de la concesión de la sanación, con la dispensa de la ley de renovar el

consentimiento y con efecto retroactivo, por ficción del derecho, en cuanto a los efectos

canónicos, hasta el momento de la celebración del matrimonio.

§ 2. La retrotracción puede ser hecha también, no sólo hasta el inicio del matrimonio, sino

también a un tiempo intermedio, y la dispensa de la ley de renovar el consentimiento puede

ser concedida sólo a una parte cuando de algún modo el consentimiento de la otra

Page 166: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 154

El Consultor que sugirió una modificación más sustancial fue Eschbach290. Comienza resucitando la vieja polémica sobre la naturaleza del consentimiento en el matrimonio nulo por vicios de derecho natural o de derecho divino, citando la doctrina del Cardenal Gasparri. Inmediatamente redacta una posible fórmula para el canon y, en sus animadversiones, advierte:

“CANON 62. De Sanatione in radice hic agitur et a limine solvitur, saltem implicite, gravissima questio, inter doctissimos adhuc disputata, de natura consensus in matrimonio nullo ob impedimentum juris naturalis aut divini. Fateor me, cum cl. Gasparri, in oppositam potius quaestionis ejusdem solutionem inclinare. Hoc saltem optarem, ut vel in praesenti Canone scribendo, vitetur omne verbum quo in unam aut alteram291[sententiam] ferretur praejudicium. Quare vestigiis R. P. Palmieri insistens sic Canonem hunc conscriberem:

1. Matrimonii sanatio in radice est actus, quo partium consensus perseverans sed ob impedimentum juridice inefficax, hoc jam per dispensationem aut cessationem remoto, tanquam legitimus, quin renovetur, ab Ecclesia acceptatur, unde et matrimonium fit validum.

2. Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, aut partibus insciis, sed in consensu perseverantibus292.

3. Sanatio in radice communiter secum fert retrotractionem, qua per fictionem juris effectus canonici retrotrahuntur ad praeteritum”293.

persevere, o bien a las dos partes, si perseveran en el consentimiento, o bien sin efectos

retroactivos”. 290 Vid. Folios de A. Eschbach, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 291 Entre las palabras alteram y ferretur, Eschbach hace una llamada de atención escribiendo una

“T” invertida. Junto al texto, manuscrito, introduce la palabra sententiam. Vid. Folios de A.

Eschbach, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 292 Este parágrafo contiene varias correciones a mano ­tachaduras de letras que sobran o

añadiduras de algunas que faltan-. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 293 Aquí se trata de la sanación en la raíz y desde el principio se resuelve, al menos

implícitamente, una cuestión muy grave entre doctísimos varones, todavía disputada, sobre

la naturaleza del consentimiento en un matrimonio nulo por impedimentos de derecho

natural o divino. Confieso que yo, con el Cardenal Gasparri, me inclino más bien hacia la

solución opuesta del mismo. Desearía al menos esto, que al escribir este canon se evite toda

palabra por la cual un prejuicio sea llevado a una u otra parte. Por lo cual, siguiendo las

huellas de Palmieri, yo redactaría conjuntamente este canon así:

Page 167: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 155

Franciscus Do Rego Maia294 prefiere que se mantenga la teoría que Palmieri había expuesto295 y así se expresaba:

“Magis placet quod in monito(1) pag. 22 proponuit P. Palmieri, in loco vobabuli ­initium296­ dicatur “praeteritum” ”297.

El can. 62 del Esquema D introdujo una llamada de atención, en nota a pié de página, en la que se incluía la definición de Palmieri que ahora reclama Do Rego Maia:

“Il P. Palmieri in luogo dei due paragrafi del testo, porrebbe un canone concepito così: Sanatio in radice est actus quo consensus perseverans acceptatur ut legitimus ab Ecclesia quin renovetur, et per fictionem iuris effectus canonici retratrahuntur ad initium matrimonii (o più generalmente ad praeteritum)”298.

Orestes Giorgi299 creía conveniente modificar la redacción del canon para expresar con mayor claridad que los efectos retroactivos de la sanación en la raíz

La sanación en la raíz del matrimonio es el acto por el que perseverando el consentimiento

de las partes, pero jurídicamente ineficaz por un impedimento, removido este por dispensa

o por cese, de modo que no hace falta que sea renovado, y que es legítimo y aceptado por

la Iglesia, por tanto, el matrimonio se hace válido.

La dispensa de la ley de renovar el consentimiento también puede ser concedida a una sola

parte, de modo que la otra persevere en el consentimiento prestado, o a las dos partes

ignorantes, si perseveran en el consentimiento.

La sanación en la raíz trae consigo la retrotracción, que por ficción del derecho, los efectos

canónicos se retrotraen al pasado. 294 Las animadversiones están en cinco folios manuscritos, con la firma en la última hoja y

fechados en 28 de abril de 1906. Escrito en latín y con una grafía de difícil lectura. ASV,

Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 295 Vid. Apéndice documental, Documento número 11, Acta de la Consulta Parcial de 5 de

abril de 1906 donde se decide incluir la definición de Palmieri en el Esquema D. 296 El subrayado es del original. Vid. Apéndice documental, Documento número 11. 297 Es mejor lo que propuso Palmieri, que en vez de la palabra initium se siga praeteritum. 298 Vid. Apéndice documental, Documento número 12, Esquema D, can. 62. 299 Sus animadversiones componen un cuaderno manuscrito en italiano, de ocho folios,

encabezados “Liber tertius, tit. VII, De matrimonio”, dejando amplios márgenes a la izquierda

de cada folio. Con la misma caligrafía del autor, está firmado en la esquina superior

Page 168: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 156

también pueden referirse a un tiempo intermedio entre el matrimonio nulo y la concesión de la sanación:

“Nel paragrafo 1 dopo le parole “renovando consensu” direi “qua quidem sanatione generativa effectu canonici per fictionem iuris retrotrahuntur sive ab initium celebrationis matrimonii sive ad aliud tempus intermedium”.

Comincerei poi il paragrafo secondo dalla parola “Dispensatione”, lo terminerei con la parola “perseverantibus”, cancellando il resto”.

En la misma linea que el Consultor Do Rego Maia, el avvocato Filippo Paccelli300 se mostró partidario de la regulación de la sanación en la raíz tal como había sido propuesta por Palmieri:

“Accetterei la dizione di questo canone com’è stata concepita dal P. Palmieri”.

También Ioannes De Montel301 comparte la opinión de Pacelli y escribe:

“Cum P. Palmieri: sanatio in radice est actus quo consensus perseverans acceptatu ut legitimus ab Ecclesia, quin renovetur, et per fictionem juris effectus canonici retrotrahantur ab initium matrimonii”.

Benedictus Melata302 se unió al grupo de los anteriores ­favorables al criterio de Palmieri­:

“Sto col P. Palmieri tanto più che la sanazione in radice appartiene alla S. Sede, la quale nel caso di delega [tengasi]303 a dare le norme”.

izquierda de la primera página. E igualmente en la última, donde además escribe la fecha:

Roma 1 de mayo de 1906. 300 Sorprende encontrar las seis páginas escritas en italiano y con una pulcritud llamativa que

conforman las animadversiones de Pacelli. No contiene la fecha. Pacelli no aparece en el

elenco de la Pergratum mihi. Era el Decano del Colegio de Abogados Consistoriales. ASV,

Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 301 Vid. Folios de De Montel. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 302 Sus comentarios están manuscritos en cuatro páginas, en italiano. Contiene la firma en el

último folio, pero no está la fecha en ninguno. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico,

scat. 56. 303 Esta es la palabra que parece deducirse del manuscrito, aunque se lee con dificultad.

Page 169: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 157

Para Ioannes B. Lugari304 la redacción del canon es adecuada y prefire que quede inalterado, por lo que señala:

“Lo mantengo come stà: perchè mi sembra tolga molti dubbi”.

La última enmienda a este canon era de Janssens305, que no estaba de acuerdo con su redacción:

“Art. II. Ultima verba clara non omnia sunt. Vellem magis nitidam definitionem sanationis in radice.

Redactio a D. P. Palmieri proposita multa habet unde probetur cum mutatione in parenthesi suggesta”306.

7. Canon 63. Sanación en la raíz del matrimonio nulo por impedimentos de derecho positivo, por defecto de forma y por impedimentos de derecho natural o divino.

Ҥ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus”307.

304 Dos hojas manuscritas en italiano y sin fechar contienen sus animadversiones. ASV,

Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 305 Vid. Folios de Janssens. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 306 “Las últimas palabras no son claras. Preferiría una definición de la sanación en la raíz más

nítida.

Conviene que se apruebe con la redacción del Padre Palmieri, con los cambios sugeridos en

el paréntesis”. 307 “§ 1. Puede ser sanado en la raíz cualquier matrimonio contraído con un consentimiento de

ambas partes naturalmente suficiente, pero jurídicamente ineficaz por un impedimento

dirimente de derecho eclesiástico o bien por un defecto en la forma legítima.

Page 170: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 158

Do Rego Maia308 sostenía que la formulación del canon era la adecuada, como parece desprenderse de sus animadversiones, en las que, además, introduce una descripción sociológica, con matices un tanto negativos, de la realidad social de la época:

“Ad Can. 63: Censeo cum pluritate Consultorum, prout exprimitur in monito (1) pag. 23, in hac temporum nostrorum calamitate, quando coniugale vinculum facilisime, ex quonis praestitu sumpsi homines blaterant, videtur retinendam sententiam A.A. qui censent possa Ecclesia seu Summus Pontifex in materia, de qua Can 63 agit consulere dignati sacramenti, et saluti animarum sanando in radice matrimonium”.

Eschbach309 se inclinaría por un cambio sistemático que comportaría la supresión del canon siguiente (can. 63):

“Semel posito canone 62 prout conscribendum hunc propono, jam delendus foret sequens C. 63”310.

Vicentius Fernández311 sólo hizo un comentario al Cap. XI «De matrimonio convalidatione», y fue precisamente sobre el parágrafo segundo de este canon:

Can. 63 § 2. Delerem nimis mihi videtur R. Pontificem tam absolute ea potestate, orbare, quam plures ei non in merito ad tribunal312.

§ 2. El matrimonio celebrado con un impedimento de derecho natural o de derecho divino,

incluso después de que el impedimento hubiera cesado, no puede ser sanado en la raíz, ni

en el momento en que cese el impedimento, ni aunque hubiera cesado el impedimento y el

el consentimiento fuera renovado”. 308 Vid. Folios manuscritos de Do Rego Maia, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat.

56. 309 Vid. Folios de A. Eschbach. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 310 “Una vez que se acepta el canon 62 tal y como lo propongo para que sea aprobado,

entonces debería borrarse el siguiente canon 63”. 311 Sus animadversiones las recoge únicamente en un folio manuscrito en latín con una mala

caligrafía. En el encabezamiento se lee: “Animadversiones in lib. 3. Tit. VII. De matrimonio”.

No está fechado. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 312 “Lo borraría, me parece excesivo privar al Romano Pontífice de aquella potestad”.

Page 171: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 159

Bernardino Klumper313 es contrario a la opinión anterior ­que recoge la doctrina ya expuesta por Gasparri en las Consultas Parciales y que Gasparri ­a este propósito- ya había escrito en 1904: “Si matrimonium ab initio nullum fuit ob impedimentum juris divini seu naturalis seu positivi ab Ecclesia indispensabile, idest impedimentum ligaminis aut impotentiae, quod deinde cessavit mutatione facti. Ita, e. g., Sempronia conjugata, a suo marito separata, per civile divortium, matrimonium civile init cum Titio, et deinde, mortuo suo marito, petit hoc matrimonium civile sanari in radice; vel Sempronia, impedimento impotentiae ob arctitudinem laborans, matrimonium inivit cum Titio et nunc, remoto impotentiae impedimento, petit matrimonium sanari in radice. Jam vero evidens est hoc in casu concedi non posse sanationem un radice plenam et propie dictam, quia, concedendo hanc sanationem, Ecclesia non solum dispensaret a lege de non renovando consensu, atque ita reciperet consensum ab initio praestitum et perseverantem, sed insuper hanc dispensationem per fictionem juris retrotraheret ad initum matrimonii, considerans matrimonium tamquam initum sine impedimento ideoque validum; atqui Ecclesia, nec per fictionem, habere potest validum matrimonium, cui obstat impedimentum juris divini ab ipsa indispensabile.

Quaritur utrum Ecclesia in caso possit, necne, concedere sanationem in radice imperfectum et secundum quid, nempe dispensationem a lege de non renovando consensu cum fictitia retrotractione non ad initum matrimonii, sed ad momentum quo cessavit impedimentum juris divini et ideo cum legitimatione prolis ab hoc momento susceptae. Speculative loquendo, responsio maxime pendet a solutione alterius quaestinis, utrum, nempe, cum impedimento juris divini coexistere possit, necne, verus matrimonialis consensus, de qua n. 907 diximus; nam fictitia retrotractio nullam exhibet dificultatem. Sed S. C. C. Officii reposuit negative per decretum feriae IV, 2 Martii 1904, a SS. Probatum: “matrimonium contractum cum impedimento juris naturalis vel divini non posse sanari in radice”. Obstant nonnullae responsiones S. Poenitentiariae, prae primis responsio data in Parisiensis, 25 Apr. 1895; sed decretum S. C. S. Officii praevelet et servandum est, non sulum propter praevalentem auctoritatem ipsius Congregationis quae Suprema est, sed etiam quia S. Congregatio hac vice dubium generale ex professo ad examen revocavit. Porro hoc decretum non est intelligendum de sanatione in radice, durante impedimento, aut de sanatione in radice proprie dicte, remoto impedimento, de qua nulla quaestio erat aut esse poterat; sed intelligendum est de sanatione in radice imperfecta et secundum quid; et sensus ejusdem est, remoto quoque impedimento juris divini sive naturalis sive positivi,

313 En sus animadversiones solamente hace una referencia a la convalidación del matrimonio en

este canon. Sus sugerencias se reúnen en un folio manuscrito impreso por las dos caras y

en latín. Inicia con la anotación: “Animadversiones ad cap. VII segg. De Matrimonio”. Al final

firma y añade la fecha: 25 de abril de 1906. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat.

56.

Page 172: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 160

matrimonium revalidare non posse absque renovatione consensus. Et comprehendit tum casum bonae fidei, tum casum malae fidei, tum partem liberam, tum partem quae fuerat ligata, quia verba decreti sunt generalia. Hoc autem decretum necessario non cogit ad dicendum cum impedimento juris divini seu naturalis seu positivi etiam in casu bonae fidei etiam in parte soluta verum matrimonialem consensum coexistere non posse, de qua re vide quae diximus cit. n. 907”314. Klumper, sobre este punto escribe:

“Ad Can. 63 § 2. Praestat ut supprimatur. Intrinseca urgens ratio cur existende impedimento juris naturae aut divini nequeat existere consensus naturalis, non affetur. Qui putant talem haberi, iis satisfit per Can. 64”315.

Giuseppe Noval316 tampoco estaría de acuerdo con el contenido del canon, pero no justifica su oposición ni ofrece una propuesta alternativa. Pretende que sea íntegramente suprimido y se limita a escribir:

“Can. 63. Per la soppressione”.

Gennaro Bucceroni317 pensó que debería suprimirse el calificativo iuris ecclesiastici. Pensamos que su sugerencia obedece a que entiende que el parágrafo primero hay que leerlo a la luz de lo que contiene el segundo, por lo que escribe318:

“Can. 63 § 1. Toglierei le parole iuris ecclesiastici”.

El mismo autor, comentando el parágrafo segundo319 añadió:

314 P. Gasparri, Tractatus Canonicus de Matrimonio, Ed. Tertia, Vol. II Parisiis 1904, pp. 372-374. 315 “Conviene que sea suprimido. No se diga que con un impedimento de derecho divino o

natural puede existir consentimiento natural. Los que así piensan estarían satisfechos por

medio del canon 64”. 316 Sus anotaciones componen dos folios escritos a máquina. En el encabezado se lee:

“Osservazioni al CODEX JURIS CANONICI. (Continuazione). LIB. III. TIT. VII. De

matrimonio Cap. VI. De consensu matrimoniali”. Intercala comentarios en latín sobre algunos

cánones, con otros en italiano. La única animadversio que pone sobre la convalidación del

matrimonio es a este canon 63. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 317 Vid. Folios de Bucceroni, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 318 El subrayado es del original. Vid. Folios de Bucceroni, ASV, Commissione cod. Diritto

Canonico, scat. 56. 319 Vid. Folios de Bucceroni, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

Page 173: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 161

“Il § secundus del Can. 64320 lo sopprimerei, perchè contiene una dottrina falsissima. La Chiesa può molto bene sanare in radice un matrimonio contratto con impedimento di diritto naturale e divino, dopo che questo sia cessato; perchè, come nel caso d’impedimento di diritto puramente positivo ecclesiastico, il consenso è naturalmente valido e sufficiente321. È ciò che tutti insegnano nel trattato degli atti humani322 e la ragione è ben chiara, a tutti nota, inutile ripeterla”323.

A Giorgi324 también le pareció oportuno suprimir el canon, pero no por una razón doctrinal ­como a Bucceroni­ sino para evitar incluir en el código una norma que juzgue sobre el límite de la potestad de la Santa Sede:

Can. 63. Noi anocio a quei che vorrebbero soppresso questo canone, anche perchè il codice non è un regolamento interno per le SS. Congregazioni Romanae nè è fatto per iudicare alla Santa Sede la estensione o i limiti della sua potestà325.

Para E. Lucidi326 la redacción del canon era adecuada, por lo que anota al margen del último parágrafo las siguientes palabras: “come giace”.

320 Bucceroni comete, a nuestro entender, un pequeño error porque en la segunda linea del

reverso del folio escribe “Il § secondo del Can. 64 lo sopprimerei...”. En realidad se está

refiriendo al § 2 del can. 63, y no al can. 64, como escribe. 321 El subrayado es del original. Vid. Ibidem.

322 Ibidem. 323 “El parágrafo segundo del canon 64 lo suprimiría, porque contiene una doctrina falsísima.

La Iglesia puede perfectamente sanar en la raíz un matrimonio contraído con un

impedimento de derecho natural o divino, después de que éste haya cesado; ya que, como

en el caso de un impedimento de derecho puramente positivo eclesiástico, el

consentimiento es naturalmente válido y suficiente. Esto es lo enseñado por todos en el

tratado sobre los actos humanos, y la razón está bien clara, evidente para todos, inútil

repetirla”. 324 La última sugerencia que propone en sus animadversiones es la supresión de este canon. Vid.

Folios de Giorgi, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 325 “Nos unimos a aquellos que preferirían suprimir este canon, porque el código no es un

reglamento interno para las SS. Congregaciones Romanas, ni está hecho para juzgar soble la

extensión o el límite de la potestad de la Santa Sede”. 326 Su último comentario sobre la convalidación es esta anotación manuscrita hecha en el

margen derecho del último parágrafo del can. 63, al comienzo del folio 23 de la copia del

Page 174: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 162

Albertus Pillet327 comenta el parágrafo tercero y manifiesta su opinión acerca del consentimiento manifestado en el matrimonio civil:

“Can. 63. Addatur § 3: Matrimonium civile et consensum in eo expresus non est sufficiens per sanatione in radice328.

Et istud in odium matrimonii civilis, illius partis quae tanta damma secum profert”329.

De Montel330 piensa que debería mantenerse el parágrafo primero, pero solicita que se suprima el segundo. No añade las razones de su opinión:

“Can. 63.

§ 1. Quolibet matrimonium.

§ 2. Matrimonium vero contractum. (Deleatur)”.

Del comentario que hace el P. Janssens331 podríamos deducir que no cree, como Gasparri, que pueda coexistir verdadero consentimiento matrimonial con un impedimento de derecho natural o divino, y por este motivo anota:

“Can. 63 § 2. Stat parumper mutarum: “Nisi a momento cessatis his impedimentis..... consensus saltem impliciter fuerit renovatus sive praestitus”332.

Esquema que le fue enviada. Vid. folios de Lucidi, ASV, Commissione cod. Diritto

Canonico, scat. 56. 327 Sus animadversiones están en un folio manuscrito por ambas caras, en latín. Sobre la

convalidación del matrimonio únicamente comenta el canon 63. El folio está encabezado

“Codex Iuris Canonici. De matrimonio. Cap. VI de consensu Matrimoniale. A. Pillet, consultor”. Al

final añade la firma y la fecha: “Die 26 aprilis 1906”. ASV, Commissione cod. Diritto

Canonico, scat. 56. 328 Como tendremos ocasión de ver, sobre este mismo argumento los Consultores tuvieron

tiempo y escenario para discutir. El propio Gasparri era contrario a la opinión de Lucidi. 329 “Se añada al parágrafo 3 del canon 63: El matrimonio civil y el consentimiento en él

manifestado no es suficiente para la sanación en la raíz. Y esto como rechazo del

matrimonio civil, de aquella parte que trae consigo tanto daño”. 330 Vid. Folios de De Montel, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 331 Vid. Folios de Janssens, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 332 “El canon 63 parágrafo 2 se mantiene cambiándolo un poco: “a no ser que, cesados estos

impedimentos... el consentimiento, al menos implicitamente, se renueve o sea prestado”.

Page 175: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 163

Ogetti333, se pregunta por la finalidad que tiene introducir el parágrafo segundo:

“Can. 63 § 2. Che necessità vi è di decidere questa questione?”.

Michele Lega334 no adopta una postura clara. Por un lado parece estar de acuerdo con el sentido del discutido Decreto del Santo Oficio y, por otro, también con sus detractores (como Gasparri); podríamos decir que se inclina más hacia la opinión de Gasparri:

“Al Can. 63 § 2. Osservo che mi pare assai utile mantenere questa disposizione tenendo in conto il decreto del S. Officio. Siccome però è giusta l’osservazione che l’enunciazione del canone può equivalere ad una definizione dogmatica, escludente della facoltà alla S. Sede, pero mi pare si possa dare al paragrafo un senso pratico ed oggetivo, alieno dall’intenzione dogmatica, se si esprime così “matrimonium non sanatur...” (invece di “non potest sanari...”).

Nel resto non è che da approvare e lodare i proposti”.

Por fin, encontramos también una extensa glosa al parágrafo tercero en las animadversiones de Veccia335, que proponía suprimirlo:

“Non conosco il decreto del S. O. a cui si accenna e molto meno le ragioni che lo emanarono. Del resto, col divorzio civile quasi ovunque vigente quanti di questi matrimonii nulli, p. e. ex impedimento criminis possano stati sanati post mortem coniugis da vescovi che ne hanno le facoltà, e chi suposse che qualcuno non sia stato sanato anche dalle Romane Congregazioni. Questo canone per tanto potrebbe generare una quantitá di reclami e cause quindi pur volendosi ritenere la decisione del S. O. che rispetto, sarebbe meglio eliminarlo e lasciare se vi sono tali casi disperati, i coniugi in buona fede”.

333 Vid. Folios de B. Ogetti, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 334 Es el único comentario que hace al Capítulo dedicado a la convalidación del matrimonio.

Sus animadversiones se recogen en dos folios manuscritos, con una caligrafía difícil de leer.

Encabeza el primer folio así: “Mons. Michele Lega. Animadversiones. Lib. III. Tít. VIII. De

matrimonio”. En la última página ­sin fecha- está firmado. ASV, Commissione cod. Diritto

Canonico, scat. 56. 335 Las animadversiones componen un fascículo que contiene el esquema que le fue enviado,

donde anota las modificaciones y perplejidades que le suscitan los cánones, o no hace

ninguna anotación cuando está de acuerdo con la redacción. ASV, Commissione cod.

Diritto Canonico, scat. 56.

Page 176: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 164

8. Canon 64. Sanación en la raíz del matrimonio nulo por defecto de consentimiento.

Ҥ 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus”336.

El único Consultor que opuso objeciones a la redacción del canon fue Janssens337; pero, más que una objeción, recoge la división de opiniones entre los Consultores acerca de la redacción del canon338:

“Non omnes placet haec redactio”339.

9. Canon 65. Potestad para conceder la sanación en la raíz.

“Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede”340.

Ningún consultor comentará este canon.

336 “§ 1. No puede ser sanado en la raíz el matrimonio que es nulo por el mismo derecho

natural por un vicio en el consentimiento en una o en ambas partes, si el consentimiento no

hubiera existido desde el principio o si después hubiera sido revocado.

§ 2. Pero si el consentimiento realmente faltó desde el principio, pero ha sido prestado

después, la sanación puede concederse desde el momento en que se prestó el

consentimiento”. 337 Vid. Folios de Janssens, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 338 Únicamente hemos podido transcribir estas palabras de su comentario, porque el resto de la

frase ­dos lineas- es ilegible. Vid. Ibidem. 339 Esta redacción no convence a todos. 340 “La sanación en la raíz únicamente puede ser concedida por la Sede Apostólica”.

Page 177: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 165

B. CUADRO SINÓPTICO DE LAS «ANIMADVERSIONES CONSULTORUM».

El siguiente cuadro nos ilustra en modo gráfico cuáles fueron los temas hacia los que los consultores concentraron la mayor parte de sus animadversiones, y cuáles fueron los aspectos de la convalidación más discutidos que, a pesar del filtro que supusieron las discusiones en las Consultas Parciales, continuaban suscitando perplejidad. Con una “X” quedan señalados los cánones a los que se hizo alguna sugerencia. En la primera columna de la izquierda está el elenco de los Consultores que escribieron animadversiones a los cánones sobre el Cap. XI. Es significativo que la mayor parte de las observaciones se concentraron sobre los cann. 62 y 63 que tratan las cuestiones más nucleares de la sanación en la raíz.

Cánones

57 58 59 60 61 62 63 64 65

Consultores

1 DE MONTEL x x x x x

2 KLUMPER x

3 VECCIA x x

4 NOVAL x

5 JANSSENS x x x x x

6 PILLET x

7 ESCHBACH x x x

8 BUCCERONI x x x

9 LUCIDI x x

10 DE REGO M. x x

11 GIORGI x x

Page 178: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 166

Cánones

57 58 59 60 61 62 63 64 65

Consultores

12 PACELLI x

13 MELATA x

14 LUGARI x

15 FERNÁNDEZ x

16 SPOLVERINI x

17 B. OGETTI x x

18 M. LEGA x

Page 179: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 167

C. LAS «CONGREGACIONES PARTICULARES DE CARDENALES».

1. La «Congregación Particular» del 18 de junio de 1906 y su resultado: el Esquema E «De Matrimonii Convalidatione».

El Esquema D fue enviado a la Consulta General y, posteriormente, fue examinado por la Congregación Particular de Cardenales. La primera vez que se reúnen para discutir el texto es en 18 de junio de 1906341. Asistieron los Cardenales Ferrata, Gennari, Cavicchioni, Vives y Cavagnis. También estaban presentes Gasparri, como Secretario, y E. Pacelli, como asistente.

Sin embargo, esta reunión de Cardenales no fue la primera en la que se discutió sobre la convalidación del matrimonio en este segundo periodo de la codificación. Revisando las actas de las Congregaciones Especiales de Cardenales que trataron los esquemas elaborados hasta ese momento sobre materias conexas con el capítulo de la convalidación ­«De consensu» y «De impedimentis»­, encontramos el acta de la Congregación Especial de 30 de abril de 1906342. Se contiene en un fascículo de dos folios mecanografiados y firmados en la última hoja por E. Pacelli. En esta reunión se estudiaría el Esquema 1 «De his quae matrimonii celebrationi praemitti debent», y el Esquema 1 «De impedimentis in genere»343. Gasparri ­con motivo de la discusión

341 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Vid. Apéndice documental,

Documento número 15. 342 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Reproducimos el Acta de la reunión en

el Apéndice documental como Documento número 13. 343 Se trata del primer Esquema que estudia la Congregación Particular de Cardenales. Sobre el

Cap. III De impedimentis in genere hemos localizado 7 esquemas anteriores a éste, que fueron

Page 180: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 168

del canon 5 del Esquema 1 «De impedimentis»344­ inicia nuevamente el debate sobre la definición de impedimento público y oculto.

El can. 5 de dicho esquema incorporaba un intento de delimitar conceptualmente el impedimento público y el impedimento oculto, estableciendo que:

“Impedimentum censetur publicum non modo quod de facto notum pluribus345 est aut iudicium deductum, sed etiam quod, licet actu ignoratum, legitimis tamen documentis346 continetur, quibus probari quandocumque potest; occultum quod a paucis discretis personis cognoscitur ita ut facile evulgari, non praevideatur; omnino occultum, quod in foro externo demonstrari nequit”347.

Para Gasparri, la definición de impedimento público y de impedimento oculto que se incluía en el texto era burocratica, en el sentido de que servía sólo para determinar la competencia de la Penitenciaría Apostólica y de la Dataría. Gasparri opinaba que la definición “jurídica” era la que se introdujo en la nota a pié de página, y esas definiciones serían las que se habrían de tener en cuenta en materia de convalidación348:

objeto de debate en las Consultas Parciales y en la Consulta General. ASV, Commissione

cod. Diritto Canonico, scat. 56. 344 El Esquema es un fascículo de 20 páginas que contiene el Cap. III «De impediementis in

genere» (cann. 1-26), el Cap. IV «De impedimentis impedientibus» (cann. 27-36) y el Cap. V «De

impedimentis dirimentibus» (cann. 37-54). ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 345 Se añade una nota a pié de página: Il P. Wernz vorrebbe: compluribus, ovvero: notabili parti

communitatis. 346 Se añade una nota a pié de página: Mons. Sebastianelli e il P. Wernz vorrebbero aggiungere:

publicus vel quasi publicis, sia per escludere il documento privato, sia perchè è la pubblicità del

documento che rende natura sua publicum l’impedimento actu ignoratum; altri invece credono

sufficiente dire legitima documenta, che include anche l’atto degli sponsali, il quale può farsi

pure con scrittura privata, ed esclude, ad esempio, una semplice letterina. 347 Se añade una nota a pié de página: Mons. Giorgi, Mons. De Lai, il P. Wernz ed altri opinano

che queste nozioni, incerte, indeterminate ad alquanto arbitrarie in materia gravissima,

dovrebbero essere precisate, ritornando alla nozione di publico ed occulto, conosciuta da

tutti: Impedimentum censetur publicum quod probari in foro externo potest; secus est occultum. 348 Vid. Ibidem. El tiempo daría la razón a Gasparri, aquella fórmula fue una fuente de

dificultades interpretativas, debido sobre todo, a la inclusión en el ámbito procesal de un

canon que hablaba de “impedimentis natura sua publicis”. Pocos años después de la

Page 181: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 169

“Mons. Segretario fa osservare come la definizione dell’impedimento pubblico e occulto data nella redazione del testo è definizione, per così dire burocratica, la quale cioè serve attualmente a determinare la competenza della Penitenzierie e della Dataria, e dà luogo a mille difficoltà e dubbi; mentre che la definizione giuridica è quella data nella nota (I) a pag. 3. Tanto più che secondo quest’ultima definizione s’intende impedimento pubblico e occulto per la convalidazione del matrimonio; onde mantenendo la definizione del testo, si avrebbero due distinte nozioni”.

Gennari era contrario a la teoría de Gasparri, y favorable a que la noción de impedimentos público y oculto fuera la recogida en el mencionado texto349:

“GENNARI osserva come secondo la definizione data nella nota, se l’impedimento fosse conosciuto soltanto da due persone segrete, sarebbe tuttavia pubblico, perchè probari in foro externo postes; ora ciò è eccessivo. Crede che la redazione del testo uti iacet stia bene, e corrisponde alla nozione ritenuta fino ad ora, bisognerebbe almeno aggiungere che l’impedimento si considera ancora come occulto, quando sia conosciuto da poche persone, delle quali si è sicuri che non lo riveleranno”.

No se llegó finalmente a un acuerdo entre las partes enfrentadas, por lo que los Cardenales decidieron optar por una redacción de compromiso, posponiendo para ulteriores debates la controversia350:

“Gli Emi, riservandosi di ritornar sopra a questo gravissimo argomento, adottano per ora la seguente redazione: “Impedimentum est publicum quod probari in foro externo potest; si tamen a paucis discretis personis cogniscitur ita ut facile evulgari non praevideatur, habeatur uti occultum”, unendo così le due idee. Inoltre, su proposta

promulgación del Codex, la CPI dio una interpretación auténtica sobre qué debía entenderse

por impedimento, AAS 21 (1921), p. 171. Reproducimos el contenido: “D. Utrum vox

impedimenti canonis 1971 § 1, n. 1 ingtelligenda sit tantum de impedimentis proprie dictis (cann. 1067-

1080), an etiam de impedimentis improprie dictis matrimonium dirimentibus (cann. 1081-1103). R.

Negative ad primam partem, affirmative ad secundam”. La respuesta está firmada por Gasparri,

Presidente del dicasterio en aquel momento. Para un comentario sobre dicha

interpretación, vid. R. Rodríguez-Ocaña, Comentario al canon 1674, en Comentario

exegético..., o. c., vol. IV/1, p. 1851. Vid. también J. Fornés, comentario al canon 1074, en

Código de Derecho Canónico, Universidad de Navarra, Instituto Martín de Azpilcueta,

Eunsa, Pamplona 1983, p. 637. 349 Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 350 Vid. Ibidem.

Page 182: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 170

dell’Emo Vives, aggiungono il paragrafo seguente: “In dubio an impedimentum sit publicum vel occultum, retineatur uti occultum”, per togliere facili angustie di coscienza, specialmente per i confesori”.

Otro momento en el que se debatió sobre la convalidación fue en la Congregación Particular de 21 de mayo de 1906351. El acta de esta reunión es un fascículo de dos folios mecanografiados y firmados al final por E. Pacelli. Se trató sólo del Esquema 1 «De consensu matrimoniali»352.

El can. 5 regulaba que:

“Nec scientia aut opinio nullitatis matrimonii consensum matrimonialem necessario excludit”.

En una nota a pie de página de este esquema leemos:

“Alcuni consultori vorrebbero soppresso questo canone; altri lo mantengono perchè è prattico per la sanazione in radice”.

Entre los Consultores que eran partidarios de mantener este canon se encontraba Gasparri, quien señala que el can. 5 se habrá de interpretar en el sentido de que el consentimiento prestado en el matrimonio civil puede ser verdadero consentimiento matrimonial, y la Santa Sede puede sanar en la raíz los matrimonios celebrados así, como de hecho los sana353:

“Mons. Segretario spiega il valore di questo canone. Due, ad esempio, si sono uniti col solo vincolo civile, pur non ignorando la nullità di tal matrimonio; è mancato necessariamente il consenso matrimoniale? No; tanto vero che la S. Sede sana in radice quotidianamente tali matrimoni”.

Vives compartía el pensamiento de Gasparri, y además añadió ­con un tono un tanto radical­ que la opinión contraria no puede sostenerse como opinión sino que es un error354:

351 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Se reproduce el Acta de la

Congregación Particular en el Apéndice documental como Documento número 14. 352 Se recoge en un fascículo de 5 páginas y contiene 14 cánones. En realidad, se trata del

primer Esquema que surgió tras la primera Congragación Particular de Cardenales. Hemos

individuado otros 6 Esquemas distintos anteriores a este, que trataron el Cap. VI De consensu

matrimoniali. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 353 Vid. Ibidem. 354 Vid. Ibidem.

Page 183: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 171

“VIVES approva, e aggiunge che, data la prassi della S. Sede, la sentenza contraria non è più opinione, è errore”.

A los Cardenales les parecería correcta la interpretación de Gasparri ­y, por tanto, también la aclaración de Vives­ y sólo decidieron hacer una leve modificación formal355. La nueva regulación aparece en manifiesta contradicción con la que en su día propuso J. De Becker356:

“Eorum intentio sane, optima est, quatenus ita denegant possibilitatem sanationis pro unione mere fornicaria; attamen, cum non desint graves D. D. qui hanc figuram matrimonii nolint agnoscere “matrimonio civili” quod Pius PP. IX vocavit turpem concubinatum, et aliunde, indubitum sit Ecclesiam nonnunquam sanare in radice “matrimonia civilia” melius est hic praescindere ab hac conditione. Ceterum quoad sanabilitatem matrimonii civilis, id subsistet in nova legislatione quod hodie existit, scilicet: aliquando ibidem reperiri sufficientem consensum naturalem cui applicari valeat sanatio, aliquando vero plane deficere, cum indubium sit, contrahentes “matrimonium civile” non raro excludere quemcumque verum et internum consensum matrimonialem a coeremonia civili, illumque exclusive reservare pro matrimonio in facie Ecclesiae celebrando”357.

El último canon de este esquema ­sobre el consentimiento­ también contiene una referencia a la sanación en la raíz. Se trata del can. 14:

“Matrimonialis consensus, etiam in invalido matrimonio praestitus, praesumitur perseverare, quamdiu non constet de eius revocatione”.

La referencia está impresa en la anotación a pié de página:

“Alcuni Consultori sopprimirebbero questo canone. Il P. Palmieri lo vorrebbe limitato al caso del consenso dato con un impedimento dirimente. Altri finalmente lo mantengono prout iacet, perchè il principio è generale, quantunque, quando il matrimonio è valido, la revoca del consenso non abbia effetti giuridici. D’altronde

355 “Gli Emi approvano il canone con una lieve modificazione di forma”. Vid. Ibidem. 356 La opinión de De Becker pudo estar influenciada por la corriente doctrinal dominante en el

siglo XIX. La mayor parte de los autores exigían la species extrinseca o figura matrimonii como

uno de los requisitos para conceder la sanación en la raíz, de lo contrario, consideraban el

consentimiento como fornicario. Vid. R. Quezada Toruño, La perseverancia del

consentimiento…, o. c., p. 76. 357 Vid. Apéndice Documental, Documento número 2,

Page 184: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 172

questo canone, logico in se stesso, è la base della prassi della Santa Sede nelle sanazioni in radice”358.

Estudiando el acta de la Congregación Particular de 21 de mayo de 1906, encontramos el resultado de las discusiones sobre este canon:

“Gli Emi approvano questo canone, come conforme alla pratica della Penitenzieria e del S. Offizio”359.

Finalmente, en la Congregación Particular de 18 de junio de 1906 ­dedicada a la convalidación­ se sometieron a examen cuatro cánones del Cap. XI, como recoge el acta de la reunión360.

Gasparri es el primero que interviene. Como ya hiciera en otras ocasiones, ahora, discutiendo la redacción del can. 59, insiste nuevamente en el significado que tiene impedimento público. Gasparri opina que el impedimento público es aquel que podría definirse como “quod in foro externo probari potest”.

El § 2 del can. 59 sufrió una alteración. La redacción inicial era del siguiente tenor:

“§ 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum satis est ut renovetur privatim et secreto”.

Finalmente, se optó por modificar la redacción y sustituir el canon:

“§ 2. Si sit occultum, et utrique parti notum satis est ut ab utraque parte renovetur privatim et secreto”.

358 Vid. Ibidem. 359 Acta de la Congregación Particular de 21 de mayo de 1906. Es un documento compuesto

por 4 folios mecanografiados y firmados al final por E. Pacelli. Vid. Apéndice documental,

Documento número 14. 360 El acta la compone un documento de cuatro páginas escritas a máquina y firmadas al final

por E. Pacelli. En esta reunión se estudiaron los cann. 59, 60 § 1, 62 y 63 § 2 del Esquema

D (o también denominado Schema n. 1) del Capítulo XI «De matrimonii» convalidatione, los

cánones 66 y 67 del Esquema n. 1 del Capítulo XII «De secundis nuptiis», los cann. 4 § 1y 5

del Esquema n. 2 sobre los «Canones praeliminares de matrimonio», los cann. 10 § 1, 11 § 1, 11 §

4 y 12 del Esquema n. 2 del Capítulo I «De sponsalibus», y el can. 21 del Esquema n. 2 del

Capítulo 2 «De iis quae motrimonii celebrationi praemitti debent». Reproducimos el Acta en el

Apéndice documental como Documento número 15. ASV, Commissione cod. Diritto

Canonico, scat. 56.

Page 185: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 173

Se trataría de variaciones formales, pero que intentan aclarar la necesidad de la renovación del consentimiento por los dos cónyuges, y así lo recogerá el acta de la reunión: “inoltre per maggior chiarezza si aggiunge (...)”. No señala el acta de dónde surgió la iniciativa de esta modificación. La modificación del § 3 (que señalamos subrayada) no fue propuesta por ningún Consultor, al menos, en los documentos no está reflejada.

ESQUEMA D ESQUEMA E

Can. 59.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

§ 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum satis est ut renovetur privatim et secreto.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet.

Can. 30.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

Otro cambio notable afectó al § 1 del can. 60; concretamente, los Cardenales estudian la forma de convalidación del matrimonio nulo por causa de un defecto del consentimiento en una de las partes. Para estos casos las condiciones de convalidación exigidas hasta ahora eran que consintiera la parte que inicialmente no lo hizo y perseverara el consentimiento del otro contrayente; en el Esquema D había quedado dispuesto así:

“§ 1. Matrimonium irritum ob solum defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret”.

Replanteándose el contenido del canon piensan suprimir la cláusula “dummodo causa propter quam consensus defuerat cessaverit” porque entienden que, aunque la causa por la que inicialmente no se consintió permanezca, la parte que no manifestó el consentimiento puede cambiar su voluntad y prestarlo; de manera que el canon ahora lo encontramos formulado así:

Page 186: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 174

“§ 1. Matrimonium irritum ob solum defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret”.

De Lai, era favorable a la supresión del primer parágrafo.

ESQUEMA D ESQUEMA E

Can. 60.

§ 1. Matrimonium irritum ob solum defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

Can. 31.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto.

La redacción del can. 62 ­sobre la sanación en la raíz­ no pareció a los purpurados la más adecuada, y decidieron corregirla. El cambio en el canon no tuvo como finalidad añadir nada nuevo al sentido de la redacción original, pero, en el siguiente Esquema (E), el can. 62 aparecerá con 3 parágrafos, y pasará a ser el can. 33:

ESQUEMA D ESQUEMA E

Can. 62.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos inde ab initio celebrationis

Can. 33.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum

Page 187: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 175

ESQUEMA D ESQUEMA E matrimonii. retrotractione per fictionem iuris quoad

effectus canonicos ad praeteritum.

§ 2. Retrotractio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium; item dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, aut partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine retroactione.

§ 2. Retrotractio fieri potest vel ad matrimonii initium, vel ad tempus intermedium.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

La posibilidad de que la Iglesia conceda la sanación en la raíz a los matrimonios nulos por impedimentos de derecho natural o divino cuando éstos han desaparecido fue una de las discusiones que más se prolongaron durante los debates de los Consultores. Así había quedado propuesto el can. 63 § 2:

“Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus”.

Gasparri explica ahora a los Cardenales que una gran mayoría de los otros Consultores eran partidarios de la supresión de este parágrafo. Efectivamente, así quedaría impreso en la nota a pié de página que se añadió a este canon en el Esquema D361:

“Cosí il decreto del S. Offizio del 2 Marzo 1904. Il P. Van Rossum col P. Bastien lo mantiene, perchè lo crede giusto; ma non sarebbe alieno anche dal sopprimerlo, perchè lo crede inchiuso nel Can. 64 § 1. La maggioranza lo vorrebbe soppresso, perchè non si deve negare alla Chiesa una facoltá che i più le attribuiscono con ragioni gravi ed importante per il bene delle anime; ora, rimanendo questo canone

361 Vid. Apéndice documental, Documento número 12.

Page 188: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 176

nel codice, ne seguirebbe che la Santa Sede definirebbe ex cathedra che no le compete tale facoltà”.

Gasparri esgrime una síntesis de los argumentos contrarios al mencionado Decreto del Santo Oficio, y sostiene que dicha norma negaba a la Iglesia la potestad misma de sanar en la raíz un matrimonio nulo contraído con un impedimento de derecho divino o natural, ni siquiera en el momento en que desaparece el impedimento. Gasparri se cita a sí mismo, reenviando a su tratado sobre el matrimonio y sostiene que debería redactarse, en vez de non potest sanare, simplemente non sanat, para constatar el hecho de que la Santa Sede no sana aquellos matrimonios, y de esta manera no se niega la potestad de la Iglesia.

Tras la intervención de Gasparri, los Cardenales deciden que se pregunte a la Sagrada Congregación del Santo Oficio si en su Decreto de 2 de marzo de 1904, con las palabras “matrimonium contractum cum impedimentuo iuris naturalis vel divini non posse sanari in radice” ha pretendido negar a la Iglesia aquella potestad, o bien, simplemente, expresar la disciplina de la Santa Sede sobre este punto, disciplina que en el futuro podría ser modificada. Por tanto, en el paso del Esquema D al E el canon no fue modificado.

ESQUEMA D ESQUEMA E

Can. 63.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

Can. 34.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

Page 189: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 177

2. La «Congregación Particular» del 6 de agosto de 1906 y su resultado: el Esquema F «De Matrimonii Convalidatione».

El 6 de agosto de 1906, en pleno verano romano, vuelven a reunirse los Cardenales para tratar del Cap. XI De matrimonii convalidatione362. En esta consulta sólo están presentes cuatro: Ferrata, Gennari, Cavicchioni y Vives. También asistieron Gasparri como Secretario y E. Pacelli como asistente.

El motivo de la reunión sería someter a examen el Esquema que hemos denominado E363. El resultado de las discusiones será la aparición de un Esquema nuevo que denominaremos F364. El Esquema F365 se contiene en un fascículo de 341 páginas, encuadernadas e impresas por la Tipografía Vaticana366. Por primera vez se incluyen en un esquema notas a pié de página en las que se referencian las fuentes de cada canon, y también la opinión de algunos Consultores367.

El Esquema F está contenido en la Pars I «De Sacramentis» (cánones 1 a 449), que comprende ocho Títulos. Está dividido en XII Capítulos. En la página 121 comienza la regulación del Título VII «De Matrimonio» y acaba en la página 168; comprende los cánones 299 a 439. Las páginas 164 a 167 tratan el Capítulo XI «De Matrimonii convalidatione». En la portada puede leerse Liber II De Rebus, que es, evidentemente, un error de impresión remediado en la primera página del libro,

362 El acta es un documento de 3 folios mecanografiados, escrito en italiano y con algunos

añadidos a mano con la caligrafía de Pacelli. En la reunión de este día se discutieron los

cann. 28 § 2, 29, 30, 31 § 3, 33 y 35 del del Esquema II -que nosotros hemos denominado

E- del Capítulo XI De matrimonio revalidatione, y los cann. 37 y 38 del Esquema II del

Capítulo XII De secundis nuptiis. Al final está firmado por Pacelli. Al Capítulo De secundis

nuptiis viene asignado el número XI, que es, evidentemente, una errata. ASV, Commissione

cod. Diritto Canonico, scat. 56. 363 Vid. Apéndice documental, Documento número 14 364 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 50. Reproducimos el Esquema F en el

Apéndice documental como Documento número 19. 365 Vid Ibidem. 366 No hemos podido determinar exactamente la fecha en que fue impreso el Libro III donde

se recoge el Esquema F. 367 Vid. Apéndice documental, Documento número 30.

Page 190: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 178

donde ya aparece bien impreso Liber III De Rebus. El libro reúne un total de 850 cánones.

En esta segunda etapa de la codificación, la convalidación del matrimonio se revisó con profundidad en las sesiones de junio368 y agosto369 de 1906. Correspondiente al periodo de entresesiones, hemos estudiado el acta de la Congregación Particular de 2 de julio de 1906. Está recogida en un fascículo de dos páginas mecanografiadas. En la consulta de este día se sometió a examen el Esquema II del Cap. III «De impedimentis in genere», el Esquema II del Cap. IV «De impedimentis impedientibus», y el Esquema II del Cap. V «De impedimentis dirimentibus»370. Gasparri interviene para aclarar el sentido del can. 44 del Esquema II Del Cap. III «De impedimentis in genere». El can. 44 dispuso que:

“Impedimentum censetur publicum quod probari in foro externo potest; secus est occultum”371.

Así, nos encontramos que en esta norma está expresado el sentido que la Sagrada Congregación del Concilio daba a los términos impedimento público e impedimento oculto. Y, por tanto, será el sentido con el que se han de interpretar estos impedimentos al tratar la convalidación del matrimonio372. Pero Gasparri

368 Vid. Apéndice documental, Documento número 15. 369 Vid. Ibidem, Documento número 18. 370 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Reproducimos el acta de la

Congregación Particular de 2 de julio de 1906 en el Apéndice documental como

Documento número 16. 371 El can. 1037 del CIC’17, en el Cap II De impedimentis in genere, del Tit. VII De matrimonio,

adoptaría esta misma definición: “Publicum censetur impedimentum quod probari in foro externo

potest; secus est occultum”. 372 Transcurrido algún tiempo desde la promulgación del CIC’17, la CPI emanó una respuesta

que resolvía un dubbio planteado. Señalaba que se debe considerar también como público el

impedimento “materialiter publicum et formaliter occultum”, en el sentido de que se conozca y se

pueda probar en el fuero externo la existencia del hecho material, pero se ignore que de

este hecho resulte formalmente un impedimento matrimonial. Esto equivaldría a sostener

que lo verdaderamente relevante desde un punto de vista jurídico, es el conocimiento del

hecho mismo y no la “scientia” o ignorancia de los contrayentes o de otras personas sobre

las consecuencias en el mundo jurídico. Vid. A. Rey Martínez, La figura canónica..., o. c., p.

105.

Page 191: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 179

sostiene que es una distinción puramente burocrática; y todos los Cardenales, unánimemente, estuvieron de acuerdo con la interpretación de Gasparri373.

En la reunión de 6 de agosto de 1906 el primer canon que se estudió fue el 28 § 2. Los Cardenales aprueban la redacción del canon tal y como había sido introducido en el Esquema E374. Deciden mantener este canon porque en él se enuncia el fundamento de la sanación en la raíz. En la sanación en la raíz la Iglesia dispensa de la ley eclesiástica de la renovación del consentimiento. Aquí radica la esencia de la institución, según la Congregación Particular. Así quedaría reflejado en el acta el resultado de la discusión:

“Si approva questo paragrafo, che enuncia il fondamento della sanazione in radice. In essa cioè la Chiesa dispensa dalla legge ecclesiastica della rinnovazione del consenso”.

ESQUEMA E ESQUEMA F

Can. 28.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

Can. 428.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi ab initio utraque pars verum consensum praestiterat nec postea revocaverit.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

373 “Mons. Segretario fa notare che tale è il senso che ad “impedimento pubblico” e ad “impedimento

occulto” dà la S. C. del Concilio; e tale è pure il significato che “impedimento pubblico” e

“impedimento occulto” hanno quando si trata della convalidazione del matrimonio. La sola

difficoltà è che diverso è il senso dato a quelle parole dalla Penitenzieria e dalla Dataria; ma

si tratta di distinzione puramente burocratica.

Gli Emi approvano il canone”. 374 En realidad el canon no había sufrido alteraciones significativas desde que fue formulado

por primera vez en el Esquema A. Vid. Apéndice documental, Documento número 14.

Page 192: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 180

Así como comprobamos que hubo acuerdo entre los miembros de la Congregación para sostener la doctrina que sustenta la sanación en la raíz, no sucedió igualmente cuando trataron de la renovación del consentimiento en la convalidación simple. Gennari entendía que el requisito de la renovación del consentimiento debería ser introducido en el nuevo código como condición ad validitatem para que se opere la convalidación, y, por tanto, tendría que quedar inequívocamente expresado en el texto del canon. Gennari lideró una corriente doctrinal a la que no se uniría ningún Consultor. Pero, su propuesta fue acogida e incorporada en el siguiente esquema.

Una última sugerencia sobre este canon la hizo Ferrata. Propuso que el adjetivo verum375 fuera eliminado. El fundamento de su propuesta es que no puede existir un consentimiento matrimonial que no sea verdadero: o es consentimiento, o no lo es; por tanto, el calificativo verum aplicado al consentimiento es superfluo cuando se está tratando de un matrimonio válido. En el Esquema F, efectivamente, desapareció el adjetivo.

La siguiente norma revisada fue el can. 29. La redacción del canon en el Esquema E376 había quedado fijada de la siguiente manera:

“Renovatio consensus debet esse non mera ratihabitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, rursus declaret se velle matrimonium”.

Ferrata fue el único Consultor que planteó una objeción a este canon. Propuso redactarlo adoptando una formulación más clara para dejar en evidencia que la renovación del consentimiento es un acto desligado totalmente de la primera manifestación del consentimiento. Así lo recoge el acta:

“Ferrata sopprimirebbe le parole “non mera ratihabitio prioris consensus, sed” e “a priori distinctus et independens”.

La última parte del canon que encontramos modificada (matrimonium ab initio nullum) no fue sugerida por ningún Consultor377.

375 Canon 28 § 2. “Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi initio utraque pars

verum consensum praestiterit nec postea revocaverit”. 376 También se identifica como Esquema II De matrimonii convalidatione que estudia la

Congregación Particular de Cardenales. 377 No fueron hechas observaciones en la Consulta General al can. 58, del que trae origen el

que comentamos.

Page 193: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 181

ESQUEMA E ESQUEMA F

Can. 29.

Renovatio consensus debet esse non mera ratihabitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, rursus declaret se velle matrimonium.

Can. 429.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium ab initio nullum.

Sobre el can. 30 ­que regulaba la convalidación del matrimonio nulo por impedimentos­ se discutieron dos argumentos. El primero es el § 3 relativo a la necesidad de que renueve el consentimiento sólo la parte que conoce el impedimento. Para encontrar el origen de este canon hemos de remontarnos hasta el § 3 del can. 38 del Esquema B:

“§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum renovet”.

Por tanto, cronológicamente, fue introducido como consecuencia de los debates de la Consulta Parcial de 8 de febrero de 1906378. Y así será mantenido379. La argumentación que aporta el acta no es prolija en detalles.

“Si approva parimenti il par. 3 che toglie molte difficoltà”.

Aunque no quedaran reflejadas en el acta de la reunión, las dificultades prácticas que se evitan con la forma de actuar que establece el canon podemos intuirlas. El bien jurídico que se protege en estos supuestos de convalidación ­nulidad por un impedimento de derecho eclesiástico­ es el matrimonio mismo (y por tanto sus propiedades esenciales de unidad e indisolubilidad), del que el consentimiento es su causa eficiente. Si surge un vicio de nulidad, ajeno al consentimiento, bastará removerlo ­bien porque desaparezca naturalmente o bien por concesión de la autoridad mediante un acto de gracia­ para que el consentimiento despliegue toda su eficacia jurídico­natural.

Cuando se exige del cónyuge inocente que renueve el consentimiento para que se convalide su matrimonio, a la vez e indirectamente, se le ofrece la posibilidad de que se niegue a hacerlo; esta negativa, jurídicamente, sería legítima. Por tanto, en la

378 Vid. Apéndice documental, Documento número 6. 379 En el Esquema C pasó a ser el § 3 del can. 60; y en el Esquema D, el § 3 del can. 59.

Page 194: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 182

misma medida en que se le ofrece la opción de salvar su matrimonio, se le plantea la posibilidad de impugnar la validez (sobre la que probablemente, de no haber conocido el impedimento, jamás habría dudado). Por el mismo fin de la convalidación, bastará que sólo la parte que conoce de la nulidad del matrimonio haya de renovar el consentimiento. Vimos cómo esta idea era el fundamento de la propuesta que en su día hizo Wernz y que fue aprobada unánimemente por los Consultores.

El otro argumento sobre el que se discutió se refería al § 1 del can. 30 sobre la forma en la que se convalida el matrimonio nulo por un impedimento público. Consistió en añadir un calificativo a la forma en que debería renovarse el consentimiento. El canon quedaría redactado así:

“§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma a jure praescripta”.

ESQUEMA E ESQUEMA F

Can. 30.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

Can. 430.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in forma iure praescripta.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

Existe en el ASV380 un fascículo impreso compuesto de 13 páginas, anotadas con la caligrafía de Gasparri, donde va añadiendo marginalmente, junto a cada canon, las correspondientes llamadas de atención y las sugerencias que hicieron los Cardenales en la Congregación Particular. Gasparri señala todas las observaciones que se recogen en el acta. Pero también hace una corrección sobre el § 1 que nadie

380 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

Page 195: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 183

había propuesto: tacha la palabra “legitima” que califica a “forma”. Por tanto podríamos atribuir al propio Gasparri la modificación del parágrafo 1 del can. 30 tal y como la recoge finalmente el can. 430 del Esquema F.

El can. 31 trataba la convalidación del matrimonio nulo por defecto del consentimiento.

Ferrata sugirió cambiar la redacción del § 3 y ofrecía una alternativa a la redacción:

“§ 3. Si fuit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et esterius manifestare in forma a iure praescripta; si fuit quidem externus sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio modo privato et secreto”.

ESQUEMA E ESQUEMA F

Can. 31.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus perseveret.

Can. 431.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto.

§ 3. Si fuerit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in forma iure praescripta; si fuerit quidem externus sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio modo privato et secreto.

La propuesta de Ferrata fue íntegramente acogida en la nueva formulación del canon. Lo que ningún Cardenal sugirió para la nueva redacción fue que se modificaran los tiempos verbales del verbo sum. El pretérito perfecto del indicativo (fuit) de los parágrafos segundo y tercero del Esquema E se transfoma

Page 196: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 184

en el subjuntivo (fuerit) en el Esquema F381. Pensamos que dicha variación también fue introducida por iniciativa de Gasparri.

Los tres parágrafos del can. 33 ­sobre la sanación en la raíz­ son transformados. Las alteraciones en la redacción ofrecerán un nuevo canon formulado con este tenor:

Ҥ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae382 cum dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum.

§ 2.Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi aliud exspresse caveatur”383.

Ferrata sugirió que el último inciso del § 3 se suprimiera porque entendía que entraba en colisión con el § 1, donde la retrotractio es el elemento esencial. En este momento también intervino Gasparri, con un criterio distinto del de Ferrata. Gasparri opinaba que la redacción de ambos parágrafos no es contradictoria, porque el § 3 del can. 33 trata de la sanación en la raíz imperfecta, pero el inciso final del can. 33 § 3 ­“vel sine ulla retrotractione”­ se puede suprimir porque queda incluido en el can. 28 § 2. Ésta sería la primera vez en la que aparecen tratados dos conceptos nuevos: sanación en la raíz perfecta y sanación imperfecta.

ESQUEMA E ESQUEMA F

Can. 33.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum.

Can. 433.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum.

381 Es sabido que el subjuntivo, por las posibilidades de formular hipótesis generales y

abstractas, es el tiempo verbal más usado en la redacción de los supuestos de hecho que se

contienen en el articulado de los códigos seculares. 382 El subrayado es nuestro. 383 Se modifica totalmente la redacción anterior, que era: “Retrotractio fieri potest vel ad matrimonii

initium, vel ad tempus intermedium”.

Page 197: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 185

ESQUEMA E ESQUEMA F

§ 2. Retrotractio fieri potest vel ad matrimonii initium, vel ad tempus intermedium.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi aliud expresse caveatur.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel sine ulla retrotractione.

Además de las modificaciones comentadas, es evidente que ­sin que conste si lo discutieron en la Congregación­ en el Esquema F surge un nuevo § 3 sustancialmente distinto de su precedente. Con la nueva regulación no se contempla la posibilidad de que se conceda la sanación en la raíz desconociendo las partes la concesión de la gracia.

El último canon que revisaron fue el 35, donde vuelven a discutir Ferrata y Gasparri:

Ҥ 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus”.

Ferrata no entiende qué sentido tiene ­en el § 1­ la frase “sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus”. Estamos estudiando el matrimonio nulo por defecto de consentimiento, y no por ningún otro impedimento. Ferrata cree ilógico que pueda decirse que el consentimiento inicialmente extitit y después fue revocado, al menos en el caso en que el consentimiento ab initio extitit in utraque parte.

Gasparri, para evitar las dificultades que planteaba Ferrata, propone que en el canon se introduzca: “si in utraque vel alterutra parte deficit (en el momento presente, es decir, en el momento en que se debe conceder la sanación en la raíz) consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus”.

Por tanto, pensamos que se debe atribuir también a Gasparri la paternidad del can. 435 del Esquema F.

Page 198: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 186

ESQUEMA E ESQUEMA F

Can. 35.

§ 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

Can. 435.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

3. El Esquema G «De Matrimonii Convalidatione».

El siguiente esquema que encontramos sobre la convalidación del matrimonio se ubica cronológicamente en 1913. Habían pasado casi 7 años desde la elaboración del anterior (Esquema E). Señalamos que en este periodo, y concretamente en 1912, se introdujo un canon relativo a la convalidación en el ámbito procesal384.

384 Nos referimos al origen del actual can. 1676 del CIC’83 (Libro VII De los procesos

matrimoniales, Parte III, De algunos procesos especiales, Tít. I De los procesos matrimoniales, Cap. I De

las causas para declarar la nulidad del matrimonio, Art. 3. Del oficio de los jueces): “Antes de aceptar

una causa y siempre que vea alguna esperanza de éxito, el juez empleará medios pastorales

para inducir a los cónyuges si es posible a convalidar su matrimonio y a restablecer la

convivencia conyugal”. La primera vez que aparece formulado es en un Esquema de 1912.

Se trata del can. 486, en el Cap. I De foro competenti, del Tit. I, De causis nullitatis matrimonii, en

la Pars III De processu iudiciali in specie, del Liber Quintus De iudiciis: Ҥ 1. Cum matrimonium

a coniuge accusator ob impedimentum ad quod removendum eius consensus sufficit, curet

ante omnia iudex ut monitionibus opportunis partem matrimonium accusantem ad

consensum renovandum inducat vel etiam pro re nata obtineat ut consensus legitima forma

exprimatur. § 2. Quae monitiones, si in irritum cesserint, ad iudicialem causae tractationem

deveniendum erit”. El iter redaccional de este canon, así como la documentación existente en

Page 199: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 187

A este nuevo esquema lo denominaremos Esquema G385. Está recogido en un libro encuadernado e impreso por la Tipografía Vaticana. La scatola 51, en la que se encuentra, tiene una inscripción en el lomo en la que se lee “Schemi”. En el interior encontramos dos libros de pastas rojas. En la portada de uno está impreso Liber III De Rebus, 1913. La portada del otro sólo tiene una anotación manuscrita: 1913. Por lo demás, son idénticos.

Al igual que el Esquema F, los cánones están anotados a pié de página con las fuentes386, pero a diferencia del F, ya no están las observaciones de los Consultores. El elenco de las fuentes que aparecen como anotación a los cánones en el esquema G es más completo, y en algunos casos (siendo los cánones idénticos) las fuentes son distintas387. En total tiene 365 páginas y el esquema correspondiente a la convalidación del matrimonio se encuentra en las páginas 170 a 172. Una peculiaridad significativa ­además de que se asigna la titularidad de la propiedad intelectual sobre el Código a la Santa Sede, y a Gasparri sobre las anotaciones a los cánones­ es la modificación que aparece en la estructura sistemática del Libro III. La convalidación pasará a ser el Cap. X. Así, encontramos en la primera página la siguiente inscripción:

(Schema Codicis Iuris Canonici)

(Sub secreto pontificio).

SANCTISSIMI DOMINI NOSTRI

PII PP. X

CODEX IURIS CANONICI

CUM NOTIS

PETRI Card. GASPARRI

ROMAE

el ASV, ha sido publicada por J. Llobell, E De León, J. Navarrete, Il libro “de processibus”..., o.

c.; vid. cuadro sinóptico con la evolución del canon en pp. 870-871. 385 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 51. Reproducimos el Esquema G en el

Apéndice documental como Documento número 17. 386 Vid. Apéndice documental, Documento número 30. 387 Así ocurre, por ejemplo, en el can. 432 (esquema F) y can. 416 (esquema G) sobre la

convalidación del matrimonio nulo por defecto de forma. Vid. Apéndice documental,

Documento número 30.

Page 200: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 188

TYPIS POLYGLOTTIS VATICANIS

MDCCCCXIII.

SEDES APOSTOLICA SIBI VINDICAT CODICIS PROPRIETATEM ET PIETRUS CARD. GASPARRI PROPRIETATEM NOTARUM ET, SI QUAE

DEDERIT, COMMENTARIORUM.

CAP. I. De iis quae matrimonii celebrationi praemitti debent.

Art. I. De investigatione a parocho facienda.

Art. II. De publicationibus.

Art. III. Quid, his praemissis, agendum.

CAP. II. De impedimentis in genere.

CAP. III. De impedimentis impedientibus.

CAP. IV. De impedimentis dirimentibus.

CAP. V De consensu matrimoniale.

CAP. VI. De forma celebratione matrimonii.

CAP. VII. De tempore et loco celebrationes matrimonii.

CAP. VIII. De matrimonii effectibus.

CAP. IX. De separatione coniugum.

Art. I. De divortio pleno.

Art. II. De divortio semipleno, seu separatione thori, mensae et habitationis.

CAP. X. De matrimonii convalidatione.

Art. I. De convalidatione simplici.

Art. II. De sanatione in radice.

CAP. XI. De secundis nuptiis.

En cuanto al contenido de cada uno de los cánones sobre la convalidación, en el Art. I dedicado a «De convalidatione simplici» sólo fue modificado el can. 432 que regulaba la convalidación del matrimonio nulo por defecto de forma. En el nuevo Esquema G se sustituye el verbo evadat por fiat.

Page 201: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 189

ESQUEMA F ESQUEMA G

Can. 432.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma.

Can. 416.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma.

Otras modificaciones afectarían sobre todo a la redacción de los cánones sobre la sanación en la raíz. El § 3 del can. 33 del Esquema E ­que fue alterado como resultado de las discusiones en la Congregación Particular de 6 de agosto­ vuelve a ser incluido nuevamente, ahora bajo la forma del can. 417 del Esquema G.

ESQUEMA F ESQUEMA G

Can. 433.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum.

Can. 417.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quod ad effectus canonicos, ad praeteritum.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi aliud expresse caveatur.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel sine ulla retrotractione.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

Comprobamos cómo el § 3 del can. 33 del Esquema E ­que trataba acerca de la dispensa de la ley eclesiástica de la renovación del consentimiento en la sanación en la raíz­ que fue reformado íntegramente en el Esquema F, vuelve a estar presente:

Page 202: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 190

ESQUEMA E ESQUEMA G

Can. 33.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

Can. 417.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

Uno de los cánones más controvertidos durante el proceso de codificación surge ahora redactado con el sentido que debería tener según la mayoría de los Consultores que manifestaron su opinión en las Consultas Parciales388. Nos referimos a la potestad de la Iglesia para sanar en la raíz un matrimonio nulo con impedimentos de derecho natural o divino389.

El Cardenal Gasparri, en su intervención de 8 de febrero de 1906390 había hecho constar que el canon quedaría redactado según la literalidad del Decreto del Santo Oficio en el cual tiene su origen, pero que se haría una llamada de atención a los Cardenales para resolvieran este punto391. Así lo recogió el acta.

“MONS. PRESIDENTE crede che sará utile riportare nello schema il canone secondo le parole stesse del decreto del S.O., richiamando però con una speciale nota l’attenzione dei Cardinali su questo punto”.

En la anotación a pié de página que incorporaba el can. 434 del Esquema F se decía expresamente que este canon debería someterse a nueva revisión. No hemos encontrado en el material examinado en el ASV ningún acta o documento que dé fe o refleje el motivo de esta modificación.

388 Vid. Apéndice Documental, Documento número 6. 389 Recordemos que se decidió consultar a la Congregación del Santo Oficio el alcance del

Decreto de 4 de marzo de 1904. No hemos encontrado entre los documentos del ASV la

contestación a dicha consulta. 390 Vid. Ibidem. 391 No hemos encontrado en la documentación examinada en el ASV la respuesta del Santo

Oficio sobre el sentido del Decreto de 1904.

Page 203: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 191

ESQUEMA F ESQUEMA G

Can. 434.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

Can. 418.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti.

Como hemos adelantado, otra diferencia significativa entre el Esquema F y el G es que ya no aparecen las opiniones de los Consultores en las anotaciones a los cánones. Subrayamos, también, que no hay constancia documental ­al menos, no hemos encontrado ninguna prueba que lo manifieste­ para justificar los cambios que señalamos entre uno y otro Esquema. Sí que existen las anotaciones manuscritas de Gasparri que podemos encontrar en el Esquema F. El Esquema G fue enviado a los Obispos y Superiores de Órdenes Religiosas para su estudio.

D. LAS «ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM».

A Gasparri le fue permitido ­con la venia del Santo Padre­ poner por obra su idea de realizar una consulta al episcopado latino sobre los trabajos que hasta ese momento había realizado la Comisión Pontificia para la Codificación del Derecho

Page 204: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 192

Canónico392. Cronológicamente, nos situamos en el año 1912. En marzo de este año, Gasparri había enviado una carta circular acompañando al Libro I Normae generales y al Libro II De personis. En 1913 fueron enviadas otras dos cartas (en abril y julio). El Libro III De Rebus fue enviado acompañando la carta de 1 de abril de 1913393. Otra carta más sería enviada en 1914 (noviembre). Estos envíos recogen las normas básicas que deberían observar los Obispos y Superiores de órdenes religiosas para la elaboración de sus observaciones. No a todos los Cardenales les pareció una buena idea, a la vista sobre todo de los casi diez años que habían transcurrido ya desde el inicio de los trabajos de codificación, y por el retraso que dicha consulta podría suponer394.

392 “Quando il processo di codificazione aveva giá percorso un lungo cammino, si tornò a

sollecitare ancora una volta la partecipazione dell’episcopato mondiale (della Chiesa latina)

nella codificazione canonica, furono le Animadversiones Episcoporum od osservazioni dei

Vescovi all’insieme di articoli elaborato dalla commiissione di codificazione, su iniziativa

dello stesso Gasparri”. J. Llobell, E. De León, J. Navarrete, Il libro “de processibus”..., o. c., pp.

81-82. 393 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. Cartas circulares denominadas De

mandato. Cada una ocupa un folio impreso y están firmadas por Gasparri. 394 “Avanzando rapidamente la compilazione del Codice, il Signore mi ispirò una buona idea.

Man mano che terminava la preparazione dei Libri, io ritenni che sarebbe stato molto

opportuno inviarli a tutti i Vescovi della Chiesa Latina, non esclusi i Vicari e Prefetti

apostolici, con ordine di esaminarli ed inviare poi a me le loro osservazioni”. P. Gasparri,

Storia della codificazione del diritto canonico per la Chiesa latina, en Pontificium Institutum

Utriusque Iuris, Acta Congressus Iuridici internationalis. VII saeculo a Decretalibus Gregorii IX et

XIV a Codice Iustiniano promulgatis. Romae 12-17 novembris 1934, vol. 4, Romae 1937, p. 8.

Page 205: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 193

Los documentos que examinaremos se encuentran en las scatole 60395 y 84396 del ASV. En la scatola 60 hay un volumen titulado Riassunto delle osservazioni dei Vescovi e superiori regolari al Libro III del Còdice. También lleva el título en latín: Animadversiones episcoporum et superiorum regularium in Lib. III Codicis. Es un documento de 335 páginas. Las observaciones están hechas sobre la base del Esquema que hemos denominado G. En las páginas 176 a 179 están impresas las animadversiones sobre la convalidación del matrimonio397, que presentamos a continuación.

395 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 60. La caja contiene dos ejemplares

encuadernados e impresos por la Tipografía Vaticana. Reproducimos las animadversiones

hechas sobre los cánones de la convalidación del matrimonio (412-420) en el Apéndice

documental como Documento número 18. 396 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84. Existe abundante documentación

enviada por los obispos de todo el mundo para el proceso de codificación. La

documentación no está ordenada, pues aparecen mezcladas cartas de obispos de los años

1904, con otras de 1913 y 1914. Los volúmenes que están impresos en la scat. 60 fueron

elaborados a partir de la documentación de la scat. 84. Hemos cotejado los originales

manuscritos con el libro editado por la Tipografía Vaticana. Reproducimos la

documentación relativa a la convalidación del matrimonio en el Apéndice documental

como Documento número 22. 397 Hemos examinado también ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. XVII-

Doppioni, que guarda el documento Animadversiones Ordinariorum Provinciae Metropolitanae

Strigonensis in Hungaria in Canones schematis Codicis Juris Canonici, qui agunt de Rebus seu Libri III.

Es un impreso de 25 páginas. Lleva la fecha: 15 de enero de 1914. Está firmado por

Joannes Csernoch, Princeps Primas Regni Hungariae, Archiepiscous Strigoniensis. No hay ningún

comentario a los cánones sobre la convalidación, aunque sí se refiere a esta institución

comentando el canon 393 -del Esquema que nosotros hemos denomidado G-: “Per

subsequens parentum matrimonium sive verum sive putativum, sive noviter contractum sive convalidatum,

etiam ratum tantum, legitima efficitur proles, dummodo parentes habiles extiterint ad matrimonium inter se

contrahendum tempore vel conceptionis, vel praegnationis, vel nativitatis”. Proponen modificar el

canon e incluirlo con esta otra redacción: “Per subsequens parentum matrimonium, sive validum,

sive putativum, sive noviter contractum, sive convalidatum, etiam ratum tantum legitima efficitur proles,

dummodo inter parentes non extiterit indispensabile impedimentum tempore conceptionis vel praegnationis

vel nativitatis prolis”.

Page 206: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 194

1. Cánones 412 y 414. Convalidación del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes.

Estudiamos conjuntamente las observaciones que se hicieron a ambos cánones porque eran los que regulaban directamente estos supuestos de convalidación.

a) Canon 412.

Ҥ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ex utraque parte.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit”.

1. Desde la provincia de Vercelli398 (en Italia) se sugiere añadir al § 2 las palabras: “salvis canonum sequentium dispositionibus”. En realidad, es una modificación formal que no afecta al contenido.

2. El Obispo de Quilon399 advierte una posible contradicción entre el contenido del can. 412 § 1 y el can. 413 § 3. Ciertamente, en el primer caso se obliga a la renovación del consentimiento a los dos cónyuges, con independencia de que el impedimento sea público u oculto. Y en el segundo caso, bastaría que sólo una parte renueve el consentimiento (en el supuesto de impedimento oculto en el que la otra parte ignora su existencia) para que se opere la convalidación.

Can. 412 § 1 Can. 414 § 3

Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimenti, et renovatio consensus

Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito

398 Vid. Apédice documental, Documentos números 21 y 22/10. 399 “Episcopus Quilonen. Expungenda censet in § 1 verba “ex utraque parte”, quia in can 414 § 3

admittitur casus renovationis consensus ex parte impedimenti conscia tantum”. Vid. Apéndice

documental, Documento número 21. En ASV no hemos localizado el documento original,

por tanto no lo hemos cotejado con el Riassunto de la scat. 60.

Page 207: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 195

Can. 412 § 1 Can. 414 § 3 matrimonialis ex utraque parte. perseveret.

Con este motivo, el obispo propone suprimir “ex utraque parte” del can. 412.

3. Los Obispos de rito latino de Zagreb formularon una observación alertando de otra contradicción, esta vez entre los cann. 412 § 2 y 414 § 3. Sugerían armonizar los cánones incorporando la siguiente redacción:

“Ad Can. 412 § 2 Addatur in fine “salvo praescripto Can. 414 § 3” 400.

Can. 412 § 2 Can. 414 § 3

Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit, salvo praescripto Can. 414 § 3.

Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

4. De la provincia de Aix­en­Provence solicitan que se prevea en el código la anotación en los libros matrimoniales de la convalidación del matrimonio:

“Expediret, dicente provincia Aquensi, aliquid praecipere de adnotatione convalidationis matrimonii in libris matrimonialibus” 401.

5. Desde la provincia de Tolosa llega otra observación al § 2, pues entienden que es contradictorio con lo que regula el can. 374402 en cuanto a la renovación y a la perseverancia del consentimiento403:

400 Vid. Apéndice documental, Documento número 22/8. Esta animadversio no está

incorporada al Riassunto. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 60. 401 Vid. Ibidem. 402 Vid. Esquema G, en ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 51. 403 Idéntica objeción hemos encontrado en ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 96.

Existe un documento de 16 páginas manuscrito, sin fecha ni firma, en el que existe el

siguiente comentario al canon 412:

Page 208: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 196

“Provincia Tolosan. Opinatur dispositionem paragraphi secundae non cohaerere cum Can. 374 quoad renovationem et perseverantiam consensus” 404.

Can. 412 § 2 Can. 374

Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

Etsi matrimonium invalide ratione impedimenti initum fuerit, consensus praestitus praesumitur perseverare donec de eius revocatione constiterit.

No ofrecieron ninguna solución para resolver la contradicción.

La misma objeción la encontramos en la carta enviada desde la Provincia de Tours:

“CAN. 374. Non apparet liquido quomodo sibi cohoreant canones 374 et 412, in quorum priori (374), data nullitate matrimonii, consensus praestitus praesumitur perseverare, dum in altero (412 § 2) jubetur idem consensus, etsi antea positus et non revocatus, iterari”405.

El volumen denominado Riassunto delle osservazione dei Vescovi e superiori406 no recoge todas las animadversiones episcoporum, pues en la scat. 84407 se encuentran algunas observaciones originales enviadas por los obispos que no figuran en el Riassunto. Pero esto no significa necesariamente que dichas objeciones no las tuvieran en cuenta los codificadores, pues sobre ellas es fácil identificar anotaciones, tachaduras o comentarios.

“412 § 2, non videtur cohoerere cum Can. 374, de renovatione consensus et ejus perseverantis”. La

peculiaridad de este documento es que está anotado por Gasparri, que añade una glosa

marginal en la que escribe “conservato” rodeado por un círculo. No hemos incorporado esta

animadversión en el Apéndice documental al no haber podido identificar su autor. 404 Vid. Ibidem. 405 Vid. Apéndice documental, Documento 22/1. Esta animadversio no fue incorporada al libro

impreso que denominamos Riassunto. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat.

60. 406 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 60. Vid. Apéndice documental,

Documento número 21. 407 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84. Probablemente algunas animadversiones

llegaron a Roma cuando el volumen del Riassunto ya había salido de la imprenta. Otras no

sabemos porqué no se incluyeron.

Page 209: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 197

6. Otra observación que encontramos procede de algunos obispos de Canadá. En su carta hacen una petición genérica: que se simplifique el modo de actuar en la convalidación del matrimonio:

“Desiderat ut modus procedendi in convalidatione matrimonii magis expediatur” 408.

7. Las animadversiones de la provincia de Leopoli no están en el Riassunto. Los prelados entendían que el can. 412 § 2 no sería operativo cuando no hay esperanza de restaurar el matrimonio:

“Sine spe redintegrandi matrimonii varba haec non sunt sat clara” 409.

b) Canon 414.

Ҥ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est forma iure praescripta.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret”.

A este canon fueron propuestas 6 animadversiones.

1. Una de las más originales ­aunque no es novedosa­ procedía del Obispo de Quilón (en India):

“In § 3 verbo “renovet” adderet “etiam copulam animo coniugali admittendo”. Eadem verba subiungeret in can 415 § 3” 410.

Antes vimos cómo se mostraba interesado en la aclaración de la renovación y la perseverancia del consentimiento. Ahora ofrece una fórmula práctica para calibrar en qué consiste la renovación del consentimiento. En cuanto al § 3 del can. 414, propone añadir al verbo “renovet” una fórmula con la siguiente redacción “incluso admitiendo la cópula con ánimo conyugal”. Además, sugiere que el mismo

408 Vid. Apéndice documental, Documentos números 21 y 22/5. 409 Vid. Apéndice documental, Documentos números 21 y 22/7. 410 Vid. Apéndice documental, Documento número 21.

Page 210: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 198

régimen sea aplicable para la regulación de la convalidación por vicios del consentimiento en el supuesto contemplado en el can. 415 § 3. De acuerdo con esta propuesta de lege ferenda los cánones quedarían redactados así:

Can. 414 § 3 Can. 415 § 3

Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, etiam copulam animo coniugali admittendo, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

Si fuerit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare forma iure praescripta; si fuerit quidem externus, sed occultus, satis est ut renovetur etiam copulam animo coniugali admittendo, alio modo privato et secreto.

Nuevamente nos encontramos con un intento ­materializado en una petición formal a los codificadores­ de introducir una fórmula de convalidación automática en el CIC’17.

2. La siguiente observación procede de la provincia de Toledo411. Opinaban los obispos que el acto por el que se manifiesta la perseverancia del consentimiento deba ser el nuevo acto al que se refiere el can. 413:

“Petit an perseverantia actus sit novus actus de quo in Can. 413” 412.

3. Desde Viena sugieren una forma de concretar la privacidad y el secreto de la renovación del consentimiento en el caso de matrimonios nulos por impedimentos ocultos conocidos por ambas partes. De dicha renovación no tendrían que saber ni el párroco ni ningún testigo:

“Verbis privatim et secreto adderet in § 2 absque parocho et testibus” 413.

4. De la provincia de Montreal no llegan sugerencias concretas, sino que plantean una duda: si en un matrimonio nulo por impedimento oculto conocido por ambas partes, el impedimento por casualidad llegara a hacerse público, ¿se podría dar fe de la renovación del consentimiento?. La misma pregunta la formulan para el supuesto que regula el can. 415 § 3: nulidad del matrimonio por impedimento externus, sed occultus:

411 Vid. Ibidem. 412 Vid. Ibidem. 413 Vid. Ibidem.

Page 211: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 199

“Provincia Montis Regalis quaerit utrum in renovatione consensus, cum agitur de impedimento occulto utrique parti noto, requiratur praesentia unius saltem testis qui, quum idem impedimentum forte publicum evaserit, possit de renovatio consensu fidem facere? Eamdem quaestionem proponit quoad can 415 § 3” 414.

5. En la provincia de Leopoli (Ucrania) juzgan que se deberían omitir las publicaciones de la convalidación del matrimonio en los casos del § 2 (matrimonio nulo por impedimeto oculto conocido por ambas partes):

“Subiiciendum arbitratur paragrapho secundae omissis publicationibus”415.

6. El Obispo de Cambrai (Francia) proponía una nueva redacción del § 1, que resultaba así: “Si impedimentum sit publicum de iure et de facto, consensus ab utraque parte renovandus est forma iure praescripta”

“In § 1 adiectivo publicum subderet de iure et de facto”416.

2. Canon. 413. La renovación del consentimiento.

Can. 413.

“Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium ab initio nullum”.

A este canon se plantearon 4 animadversiones.

1. En la Provincia de Utrecht pensaban que la redacción adecuada sería “Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se scire matrimonium suum invalidum esse et ideo se velle inire matrimonium validum”:

“Provincia Ultraiecten. Post verbum “declaret” scriberet “se scire matrimonium suum invalidum esse et ideo se velle inire matrimonium validum”417.

414 Vid. Apéndice documental, Documento número 21. 415 Vid. Apéndice documental, Documentos números 21 y 22/7. 416 Vid. Apéndice documental, Documento número 21. 417 Vid. Apéndice documental, Documentos números 21 y 22/4..

Page 212: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 200

Con la nueva fórmula se entiende que el consentimiento renovado es un nuevo acto de la voluntad desvinculado por completo del primer consentimiento matrimonial.

2. El Obispo de Quilon ofrece tres posibles alternativas. La primera consistiría en suprimir este canon; la segunda, cambiar la redacción e incluir esta nueva: “Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo partes aut pars impedimenti conscia declarent se velle matrimonium ab initio nullum”; y la tercera ­para el caso de que se mantenga la formulación del canon­ que no sea de aplicación al supuesto que regula el can. 414 § 3: nulidad del matrimonio por impedimento oculto y conocido sólo por una parte

“Episcopus Quilonen. Aut omitteret canonem, aut vocabulo actus subiungeret quo partes aut pars impedimenti conscia declarent etc. Vel adderet canoni excepto casu de quo in Can. 414 § 3”418.

3. El Cardenal Billot critica la redacción del canon y entiende que con las palabras “novus voluntatis actus quo... declaret” no puede ser definido en qué consiste la renovación del consentimiento. Propone una redacción nueva: Renovatio consensus debet esse positivus voluntatis actus quo consentiatur in matrimonium ab initio nullum:

“Cardinalis Billot adnotat quoad verba “novus voluntatis actus quo... declaret” actum voluntatis esse consentire, non autem declarare, nisi forte per actum voluntatis intelligatur actus imperatus, qui simpliciter actus voluntatis nec dicitur nec est.

Quoniam definitio debet convenire cuilibet definito, et Can. 414 § 3 dicitur satis esse ut sola pars impedimenti conscia renovet consensum, idcirco, adnotante Cardinali Lorenzelli, “non ita definienda est renovatio consensus, sicut in canone, quia in ea definitione ponitur utraque pars”. Ipse vero diceret in Can. 413 “Renovatio consensus debet esse positivus voluntatis actus quo consentiatur in matrimonium ab initio nullum”419.

4. Desde la Provincia de Olomouc llegó la propuesta de redactar el canon con este tenor:

“Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle validum matrimonium quod ab initio nullum erat”.

418 Vid. Ibidem. 419 Vid. Ibidem.

Page 213: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 201

“... se velle matrimonio ab initio nullum” ­ proponatur ubernis = “se velle validum matrimonium quod ab initio nullum erat” 420.

3. Canon 415. Convalidación del matrimonio nulo por vicios del consentimiento.

Can. 415.

Ҥ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam coniugalem, sponte prosequatur.

§ 3. Si fuerit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare forma iure praescripta; si fuerit quidem externus, sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio modo privato et secreto”.

Es el único canon del Esquema G al que, salvo la duda planteada desde Montreal421, ningún obispo ni superior religioso planteó objeciones.

4. Canon 416. Convalidación del matrimonio nulo por defecto de forma.

Can. 416.

“Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma”.

420 Vid. Apéndice documental, Documentos 21 y 22/2. Esta animadversio no se incorporó al

Riassunto. Sin embargo sí que fue impresa por la Tipografía Vaticana la correspondiente al

canon 417 recibida del mismo autor. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat.

60. 421 Vid. Apartado a.

Page 214: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 202

Llegó desde Nueva Orleans la única animadversio a este canon. Se propuso que la forma de celebración sea pública u oculta dependiendo del impedimento por el que fue nulo el matrimonio:

“Provincia Nova Aureliae adderet canoni vel occulte vel publice, secundum quod nullitas sit occulta vel publica”422.

5. Cánones 417­420. La sanación en la raíz.

a) Canon 417.

Ҥ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quod ad effectus canonicos, ad praeteritum.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione”.

Se plantearon 3 objeciones a este canon.

1. La primera es una sugerencia de la Provincia de Olomouc. No están de acuerdo con la definición de la sanación en la raíz, y aportan otra nueva423:

“Sanatio matrimonii in radice est ea matrimonii ob impedimentum iuris ecclesiastici invalide contracti convalidatio, qua cum dispensatione a consensu renovando lex impedimentum statuens non solum pro futuro, sed etiam pro praeterito quoad matrimonium sanandum sublata declaratur, omnes effectus canonici ex ea subsecuti fictione iuris abolentur, ac si non extitissent”.

2. La segunda objeción es de Viena, y plantean la duda sobre los efectos canónicos de la sanación en la raíz. Preguntan si esos efectos canónicos son los

422 Vid. Apéndice documental, Documentos números 21 y 22/6. 423 Vid. Apéndice documental, Documentos números 21 y 22/2.

Page 215: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 203

que vienen regulados por los cánones 387 a 394, correspondientes al capítulo IX «De matrimonii efectibus»424:

“Provincia Viennen scribit: “quinam sum effectus canonici? Mutatis mutandis, enumerati in Can. 387-394? Dicatur quibus in casibus ad sanationem in radice recurrendum sit” 425.

3. Por último, el Vicario Capitular de Génova critica la denominación del Art. II correspondiente a la sanación en la raíz:

“Vicarius Capitularis Ianuen. “hic articulus, inquit, ut respondeat logice articulo I deberet inscribi: De convalidatione seu sanatione in radice. Sed hic titulus non congruit definitioni quae datur de sanatione in radice in canone 417, in quo id quod definitur declaratur per id quod supponitur minus notum in titulo articuli”426

424 Vid. Esquema G, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 51.

Can. 387. “Ex valido matrimonio enascitur inter coniuges vinculum natura sua perpetuum et exclusivum;

matrimonium insuper christianum coniugibus non ponentibus obicem gratiam confert”.

Can. 388. “Utrique coniugi ab ipso matrimonii initio aequum ius et officium est quoad actus proprios

coniugalis vitae”.

Can. 389. “Nisi iure speciali aliter cautum sit, uxor, quoad canonicos effectus, particeps efficitur status

mariti”.

Can. 390. “Parentes gravissima obligatione tenentur prolis educationem tum religiosam et moralem, tum

physicam et civilem pro viribus curandi, et etiam temporali eorum bono providendi”.

Can. 391. “Legitimi sunt filii concepti vel nati ex matrimonio valido vel putativo, nisi parentibus ob

solemnem professionem religiosam vel susceptum ordinem sacrum prohibitus tempore conceptionis fuerit usus

matrimonii antea contracti”.

Can. 392. Ҥ 1. Pater is est quem iustae nuptiae demonstrant, nisi evidentibus argumentis contrarium

probetur.

§ 2. Legitimi praesumuntur filii qui nati sunt saltem post sex menses a die celebrati matrimonii, vel intra

decem menses a die dissolutae vitae coniugalis”.

Can. 393. “Per subsequens parentum matrimonium sive verum sive putativum, sive noviter contractum

sive convalidatum, etiam ratum tantum, legitima efficitur proles, dummodo parentes habiles extiterint ad

matrimonium inter se contrahendum tempore vel conceptionis, vel praegnationis, vel nativitatis”.

Can. 394. “Filii legitimati per subsequens matrimonium, quoad effectus canonicos, in omnibus

aequiparantur legitimis, nisi aliud expresse cautum fierit”. 425 Vid. Apéndice documental, Documento número 21. 426 Vid. Apéndice documental, Documento número 21.

Page 216: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 204

b) Canon 418.

Ҥ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti”.

Sobre la facultad de la Iglesia para sanar en la raíz el matrimonio nulo por impedimentos de derecho natural o divino ya habían discutido ampliamente los Consultores y los Cardenales. Decidieron adoptar la redacción del canon evitando emitir un juicio sobre la existencia de la potestad. Probablemente las discusiones en el seno de las Consultas Parciales y de las Congregaciones Particulares no trascendieron, por lo que el Obispo de Segni (en la región italiana del Lazio) se plantea si no es posible conceder la sanación en la raíz ni siquiera en casos gravísimos:

“Episcopus Signin. Quoad verba Ecclesia non sanat in radice scribit: ne in gravissimis quidem casibus? Paragraphus videtur nimis rigida”427.

Desde Montreal se preguntó si la sanación en la raíz sería aplicable también a los matrimonios mixtos en los que no es posible observar las garantías exigidas por la Iglesia:

“Provincia Marianopolitana quaerit utrum valeat in radice matrimonium mixtum quando obtineri non possunt cautiones ab Ecclesia requisitae, vel quando defecit moralis certitudo de cautionum implemento?”428.

Un grupo de Obispos franceses de la Provincia de Reims sugirieron introducir una aclaración final al canon para señalar que el consentimiento debe perseverar:

“Can. 418 § 1 Addatur : “modo consensus perseveret”429.

También desde Francia, el Obispo de París entendía que la Iglesia tiene facultad para sanar estos matrimonios y, por tanto, se debería redactar el canon

427 Vid. Ibidem. 428 Vid. Apéndice documental, Documentos números 21 y 22/5. 429 Vid. Apéndice documental, Documentos números 21 y 22/3.

Page 217: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 205

introduciéndo un régimen más flexible, señalando que es posible la sanación desde el momento en que desaparece el impedimento. Justifica su aportación con la praxis de la Penitenciería Apostólica:

“Lib. III, can 418 § 2 loco verborum “... ne a momento quidem...” ponatur “sed tantum a momento” non desunt enim exempla recentia hujusmodi sanationum (v. g. S. Poen. 25 april. 1890, cit. in Gennari, Consult. I, p. 721) quae aliquando valide utile esse possunt”430.

c) Canon 419.

Ҥ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit renovatus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus”.

Sólo hemos encontrado una animadversio a este canon. Fue hecha por el Obispo de Guayaquil (Ecuador), y se refería al § 1, del que critica la oración sed postea fuerit revocatus. Entiende el prelado que dicha redacción podría dar lugar a graves errores:

“Episcopus Guayaquilen. Clarius redigendum putat paragraphum primam et elucidandam praesertim clausulam “sed postea fuerit revocatus”, quea, ipsius sententia, gravibus erroribus ansam praebere potest”431.

d) Canon 420.

“Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede”.

De la Provincia de Nueva Orleans pidieron que el canon fuera completado, ampliando la facultad de conceder la sanación en la raíz mediante la delegación de la potestad

“Provincia Novae Aureliae subderet canoni per se vel per delegatum”432.

430 Vid. Apéndice documental, Documento número 22/9. Esta animadversio no fue incorporada

al Riassunto. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 60. 431 Vid. Apéndice documental, Documento número 21.

Page 218: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 206

“In Can. 420 ubi dicitur quod “sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede addere oporteret per se vel per delegatum, sicut dicitur pro simili casu in Can. 295 § 2”433.

E. CUADRO SINÓPTICO DE LAS «ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM».

Como hemos hecho anteriormente, al exponer las animadversiones que los consultores realizaron al Esquema D434, ilustramos en modo gráfico cuáles fueron los cánones hacia los que los obispos dirigieron sus animadversiones435. Con una “X” quedan señalados los cánones a los que se hizo alguna objeción. Una [X]436 señala las animadversiones que fueron incorporadas en los sucesivos esquemas. En la primera columna de la izquierda está el elenco de los Obispos que escribieron animadversiones a los cánones sobre el Cap. XI. Si los consultores criticaron en sus animadversiones, sobre todo, los cánones de la sanación en la raíz, ahora la mayoría de las observaciones de los obispos se concentran en los cánones del art. I de convalidatione simplici.

41 2 41 3 41 4 41 5 41 6 41 7 41 8 41 9 42 0

A r t . I . D e c o n v a l i d a t i o n e s i m p l i c i Art . I I . D e sa na t ione in r ad i c e

432 Vid. Apéndice documental, Documentos números 21 y 22/6. 433 Vid Apéndice documental, Documento número 22/6. Esta animadversio no se incluyó en el

Riassunto. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 60. 434 Vid. supra Apartado B. 435 Recordamos que las animadversiones fueron hechas sobre la base del Esquema G que les fue

enviado. 436 Como tendremos ocasión de estudiar, únicamente fue la observación del Obispo

Quilonense (de India)

Page 219: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 207

41 2 41 3 41 4 41 5 41 6 41 7 41 8 41 9 42 0

P . V e r c e l l e n . X

E p . Q u i l o n e . [X ] X X

P . A q u e n s i . X

P . T o l o s a n . X

P . M a r i a n o p . X X

P . U l t r a i e c t . X

C a r d . B i l l o t . X X

P . T o l e t a n . X

P . V i e n n e n . X X

P . M o n t i s R . X

P . L e o p o l . X

P . C a m e r a c . X

P . N o v a A u r . X X

P . O l o m u c . X

V . C . I a n u e n . X

E p . S i g n i n . X

E p . G u a y a q . X

Page 220: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 208

F. ÚLTIMOS ESQUEMAS.

1. Del Esquema G (1913) al Esquema H (1914).

Una vez que habían sido recibidas y estudiadas las animadversiones hechas al Esquema G, Gasparri utiliza una copia de este Esquema (G) ­que le servirá como borrador­ para realizar anotaciones manuscritas a los cánones437. En este esquema­borrador también encontramos la inclusión del nuevo Capítulo VII «De matrimonio conscientiae» escrito a mano por Gasparri. Por tanto, sistemáticamente, «De matrimonii convalidatione» volverá a ocupar el Capítulo XI.

La modificación más evidente es el cambio de numeración de los cánones. Ahora, el Libro III comprende los cann. 726 a 1157, correspondiendo a la convalidación del matrimonio los cann. 1136 a 1140 para el Art. I De convalidatione simplici, y 1141 a 1144 para el Art. II «De sanatione in radice».

Los cánones relativos a la convalidación del matrimonio del Esquema que denominamos H, están impresos en 1914 en un volumen de 363 páginas que recoge el Libro III del Codex. La convalidación del matrimonio se trata en las páginas 169 a 172438.

Analizamos ahora la incidencia que tuvieron las animadversiones episcoporum sobre el contenido de los cánones relativos a la convalidación.

El primer cambio relevante se produce en el § 1 del can. 1136 (anterior can. 412 § 1 del Esquema G) con el que comienza la regulación de la convalidación del matrimonio nulo por impedimento dirimente. El nuevo canon contiene íntegramente la animadversio proveniente del Obispo Quilonense439 y se reformula de acuerdo con la redacción sugerida por él. Tengamos en cuenta que el can. 412

437 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 86, contiene los Esquemas de los Libros I,

II y III con las anotaciones de Gasparri. 438 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 87. Está el esquema completo del Libro

III. Reproducimos el Esquema H en el Apéndice documental como Documento número

23. 439 Vid. Apéndice documental, Documento número 21.

Page 221: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 209

del Esquema G fue el más criticado por el episcopado; por tanto, el nuevo can. 1136 habría de interpretarse según la propuesta del promotor de su modificación. Es significativo que la contradicción que estudiamos estuviera en siete de los nueve esquemas que, en total, fueron elaborados.

ESQUEMA G ESQUEMA H

Can. 412.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ex utraque parte.

Can. 1136.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimento dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimento, et renovatio consensus matrimonialis.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

El canon relativo a la renovación del consentimiento también recibió considerables críticas del episcopado. Habiendo modificado el canon anterior, era lógico que fuera nuevamente redactado para no imponer la renovación del consentimiento en cualquier supuesto de convalidación a ambos cónyuges.

ESQUEMA G ESQUEMA H

Can. 413.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium ab initio nullum.

Can. 1137.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, in matrimonium quod constet ab initio nullum fuisse.

Con la nueva redacción queda más desdibujado aún en qué debe consistir la renovación del consentimiento.

En cuanto al Art. II «De sanatione in radice» encontramos la primera modificación en el can. 1141 (anterior can. 417 del Esquema G): en el primer parágrafo se introduce el concepto de sanación en la raíz plena; en el segundo, hay un cambio

Page 222: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 210

meramente formal ­separar las palabras quo ad­; al tercer parágrafo se da una nueva redacción, pero que no modifica el sentido del texto.

ESQUEMA G ESQUEMA H

Can. 417.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quod ad effectus canonicos, ad praeteritum.

Can. 1141.

§ 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quo ad effectus canonicos, ad praeteritum.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti vel partibus insciis, dummodo utraque in praestito consensu perseveret vel sine ulla retrotractione.

La nueva formulación del parágrafo primero del can. 1142 del Esquema H recogió íntegramente la sugerencia del grupo de obispos de la provincia de Reims440.

ESQUEMA G ESQUEMA H

Can. 418.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in

Can. 1142.

§ 1. Quod libet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum

440 Vid. Apéndice documental, Documentos números 21 y 22/3.

Page 223: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 211

ESQUEMA G ESQUEMA H radice sanari. legitimae formae potest in radice

sanari, dummodo consensus perseveret.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessatione impedimenti.

2. Del Esquema H (1914) al Esquema I (1916).

El Esquema H fue impreso por la Tipografía Vaticana. Sobre la base de este esquema continuaron algunas modificaciones441 Como resultado de dichos cambios nacería el nuevo ­y último­ esquema que denominamos I442. Del Esquema I se encuentran dos copias dispersas en el ASV. En la scat. 87 hay un volumen encuadernado, con pastas rojas, editado en 1916 y con 1013 páginas. En la portada se lee “Esquema Codicis Iuris Canonici cum notis Pietro Card. Gasparri”. Los cánones sobre la convalidación del matrimonio están recogidos en las páginas 477 a 480. Otro volumen idéntico ­pero encuadernado con pastas blancas­ está en la scat. 88.

El primer canon que sufrirá una modificación es el 1139. En el § 2 se suprime “et vitam coniugalem sponte prosequatur”. Documentalmente la única fuente en la que podríamos encontrar el motivo de dicha supresión es una tachadura sobre el canon 1139 del Esquema G.

El can. 415 del Esquema G, del que trae origen el actual 1139 del Esquema I, y que fue sometido a juicio del episcopado mundial, sería el único canon al que no se plantearon animadversiones.

441 Pueden apreciarse con claridad los tachones y añadidos manuscritos con la caligrafía de

Gasparri sobre el Esquema H. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 87. 442 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 87 y 88. Reproducimos en el Apéndice

documental, como Documento número 24 los cánones correspondientes al Liber III, Pars I,

Titulus VII, Cap. XI De matrimonii convalidatione.

Page 224: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 212

ESQUEMA H ESQUEMA I

Can. 1139.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

Can. 1139.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat interius consentiat et vitam coniugalem sponte prosequatur.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat interius consentiat.

§ 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.

§ 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.

El otro cambio que se observa afectó al can. 1141. En el Esquema H nos encontramos con el nuevo concepto de sanación en la raíz plena, pero el canon había quedado incompleto, pues no explicaba en qué pudiera consistir entonces la sanación semiplena. Es lo que hace ahora Gasparri introduciendo un nuevo parágrafo.

ESQUEMA H ESQUEMA I

Can. 1141.

§ 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quo ad effectus canonicos, ad praeteritum.

Can. 1141.

§ 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quoad effectus canonicos, ad praeteritum.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 3. Dispensatio vero a lege de § 3. Dispensatio a lege de renovando

Page 225: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 213

ESQUEMA H ESQUEMA I renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti vel partibus insciis, dummodo utraque in praestito consensu perseveret vel sine ulla retrotractione.

consensu concedi etiam potest vel una tantum vel utraque parte inscia aut sine ulla retrotractione.

§ 4. Si data fuerit sine ulla retrotractione aut una tantum parte inscia ita troinde443 ut altera consensum renovaret teneatur, habetur semiplena sanatio.

Los cánones del Esquema I no corresponderán exactamente con la redacción definitiva que se incorporará al promulgar el Codex.

3. Del Esquema I (1916) a la redacción definitiva.

El último esquema sobre la convalidación del matrimonio no coincide exactamente con los cánones que fueron promulgados definitivamente en el código. Encontramos una primera variación en el can. 1136 (futuro can. 1133 del CIC’17). Es completado el § 1 del can. 1136, señalando quién debería ser el sujeto de la renovación del consentimiento en el caso del matrimonio nulo por impedimento dirimente. En el código se establecerá que al menos la parte conocedora del impedimento deberá renovar el consentimiento.

ESQUEMA I REDACCIÓN FINAL

ART. I De convalidatione simplici ART. I. De convalidatione simplici

Can. 1136.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimento dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio

Can. 1133.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur ut

443 Esta palabra está impresa pero tachada, parece que por el propio Gasparri, con una línea

trazada a mitad de palabra. Al margen del canon hay una indicación en forma de cruz.

Parece una llamada de atención que señala que el canon ha sido modificado.

Page 226: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 214

impedimento, et renovatio consensus matrimonialis.

cesset vel dispensetur impedimentum et consensum renovet saltem pars impedimenti conscia.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

El último canon del Art. I «De convalidatione simplici» relativo al matrimonio nulo por defecto de forma también fue alterado, incluyendo en la redacción definitiva el adverbio denuo. Ahora sí que podemos decir que queda confundida la convalidación del matrimonio con la nueva celebración del mismo.

ESQUEMA I REDACCIÓN FINAL

Can. 1140.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma

Can. 1137.

Matrimonium nullum ob defectum formae ut validum fiat, contrahi denuo debet legitima forma.

El primer canon del Art II «De sanatione in radice» es uno de los que han tenido una evolución más llamativa. A partir del Esquema G (can. 417) encontramos el intento de introducir una clasificación dogmática de la sanación en la raíz, distinguiendo la sanación plena de la semiplena, siendo uno de los elementos caracterizadores de la plenitud o no de la sanación la retrotracción de los efectos canónicos de la sanación. Finalmente, el código no acogerá formalmente esta distinción, que ya De Becker había criticado en su voto:

“Abstinendum plane esse censui ab introducenda, in codificatione, inutili distinctione inter sanatione in radice “completam” et “incompletam”. Sola de ea qua hic agendum videtur est quam nonnulli vocant “completam” et quae, absque renovatione consensus partium, efficit matrimonium validum ex nunc”444.

ESQUEMA I REDACCIÓN FINAL

ART. II. De sanatione in radice ART. II. De sanatione in radice.

444 Vid. Apéndice Documental, Documento número 2.

Page 227: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 215

ESQUEMA I REDACCIÓN FINAL

Can. 1141.

§ 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quoad effectus canonicos, ad praeteritum.

Can. 1138.

§ 1. Matrimonii in radice sanatio est eisdem convalidatio, secumferens, praeter dispensationem vel cessationem impedimenti, dispensationem a lege de renovando consensu, et retrotractionem, per fictionem iuris, circa effectus canonicos, ad praeteritum.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 2. Convalidatio fit a momento concessionis gratiae; retrotractio vero intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi aliud expresse caveatur.

§ 3. Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel una tantum vel utraque parte inscia aut sine ulla retrotractione.

§ 3. Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel una tantum vel utraque parte inscia.

§ 4. Si data fuerit sine ulla retrotractione aut una tantum parte inscia ita troinde ut altera consensum renovaret teneatur, habetur semiplena sanatio.

(Suprimido).

Una última modificación, ahora meramente formal, la encontramos en el § 2 del can. 1140 de la redacción final, donde se sustituye el verbo defectivo exsisto por otra forma verbal de desum. El sentido del canon permanecerá invariado.

ESQUEMA I REDACCIÓN FINAL

Can. 1143.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanare in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

Can. 1140.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensu ab initio defuerit, sive ab initio praestitus, postea fuerit renovatus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem defuerit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

Page 228: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 216

Por último, señalamos que existe una tradución italiana de los cánones correspondientes al Libro III del Código que fue realizada después de la promulgación del Código. Está impresa por la Tipografía Vaticana, pero nunca llegó a ser un documento público445.

4. El sistema de convalidación configurado en el código de 1917.

Con la introducción de las modificaciones referidas, el Cap. XI «De matrimonii convalidatione» quedaba definitivamente preparado para ser incluido en la redacción definitiva del Código, que fue promulgado mediante la Const. Ap. Providentissima Mater Ecclesia el día 27 de mayo de 1917, hecha pública oficialmente en AAS el 28 de junio de 1917446.

El sistema de convalidación del matrimonio quedaba configurado jurídicamente en el nuevo código regulando tres figuras o modos de convalidación.

a) Art. I. Convalidación simple. Cann. 1133­1137.

A. 1. Convalidación simple del matrimonio inválido mediante la renovación del consentimiento sin necesidad de obtener la dispensa del impedimento.

En este supuesto quedarían incluídos tres formas:

• Matrimonio inválido por defecto del consentimiento447.

• Matrimonio inválido por impedimento que cesó por sí mismo448.

445 Reproducimos en el Apéndice documental, como Documento número 26 los cánones

correspondientes al Liber III, Pars I, Titulus VII, Cap. XI De matrimonii convalidatione. ASV,

Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 36. 446 AAS, 9 (1917), Pars II. 447 Can. 1136. 448 Can. 1135.

Page 229: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 217

• Matrimonio inválido por impedimento que fue removido por un acto de alguna de las partes449.

La convalidación de estos matrimonios se opera por la renovación del consentimiento450. El nuevo código dispone un sistema de normas sobre la forma de dicha renovación:

• Si el impedimento (y por tanto la nulidad) es público, el consentimiento matrimonial deberá renovarse en la forma prescrita por el derecho451.

• Si el impedimento es oculto pero conocido por ambos cónyuges, habrá de renovarse el consentimiento privadamente y en secreto452.

• Si el impedimento es oculto, y conocido por una parte, sólo ha de renovar el consentimiento, privadamente y en secreto, la parte que conoce el impedimento si persevera el consentimiento del otro cónyuge453.

449 Can. 1135. 450 Cann. 1133 y 1134. 451 Can. 1135 § 1. 452 Can. 1135 § 2. Vid. Apéndice documental, Documento número 6, intervención de Wernz

sobre el can. 41 § 2 del Esquema A De matrimonii revalidatione en la Consulta Parcial de 8 de

febrero de 1906: “WERNZ, dopo aver richiamato il diritto vigente su questo punto prima

del Concilio di Trento, propone di sopprimere pure et simpliciter la certioratio e la

rinnovazione del consenso per la parte che ignora l’impedimento, giacché esse sono in

pratica di gravissima difficoltà, specialmente per i confessori. Crede però necessario

richiedere che la parte la quale conosce l’impedimento rinnovi il consenso, perchè essa può

aver dato non un vero consenso matrimoniale, ma un consenso concubinario. Onde

porrebe: «Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut consensus renovetur privatim et secreto; si

sit uni parti ignotum, satis est ut pars impedimenti conscia consensum renovet”. Non si esprime come tale

rinnovazione debba essere fatta; quindi essa puó essera espressa o tacita».

Tutti i Consultori convengono nella proposta del P. Wernz, la quale toglie molte difficoltà

pratiche”. 453 Can. 1135. Esta norma introduce una novedad legistativa, suprimiendo la regla de San

Alfonso María de Ligorio (a la que se refiere Wernz en la nota anterior) que disponía la

obligación de obtener del cónyuge ignorante, aunque fuera de manera tácita, la renovación

del consentimiento.

Page 230: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 218

• Si matrimonio es nulo por defecto de forma, deberá ser contraído nuevamente.

A. 2. Convalidación simple del matrimonio inválido mediante la renovación del consentimiento obteniendo la dispensa del impedimento por acto de gracia de la autoridad eclesiástica.

Es necesaria la obtención de la dispensa454 y la renovación del consentimiento según las reglas anteriores.

b) Art. II. Sanación en la raíz. Cann. 1138­1141.

Las definiciones estudiadas durante el proceso de codificación fueron las aportadas por Wernz455 y Palmieri456. La mayoría de los consultores se mostraron más favorables hacia la de Palmieri.

Para la sanación en la raíz del matrimonio inválido no es necesaria la renovación del consentimiento; y en cuanto a los efectos canónicos, el matrimonio sanado en la raíz se entiende válido ex tunc457. En estas dos notas se individuan las diferencias fundamentales entre la convalidación simple y la sanación en la raíz.

Las condiciones exigidas por el texto legal podríamos agruparlas en las siguientes:

1. No haya un impedimento de derecho divino o natural458.

2. Exista consentimiento matrimonial esencialmente válido.

454 Can. 1133. 455 Sanatio in radice est convalidatio matrimonii a momento concessae sanationis cum dispensatione vel

cessatione impedimenti iuris ecclesiastici et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum fictiva

retroactione quoad effectus canonicos inde ab initio celebrationis matrimonii. Vid. Apéndice

documental, Documento número 10, Esquema C De matrimonii convalidatione. 456 Sanatio in radice est actus quo consensus perseverans acceptatur ut legitimus ab Ecclesia quin renovetur, et

per fictionem iuris effectus canonici retrotrahuntur ad initium matrimonii. Vid. Apéndice documental,

Documento número 12, Esquema D De matrimonii convalidatione. 457 Se entiende que quoad rationem sacramenti vero aliosque effectos morales tan sanatio in radice quam

simplex dispensatio reddit matrimonium validum ex nunc. 458 Can. 1139 § 2. Vid. supra Capítulo III, Apartado A.

Page 231: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 219

3. El consentimiento persevere en el momento de la sanación, y no haya sido revocado eficazmente por ninguna de las partes459.

4. Exista causa grave y urgente.

G. LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LOS CÁNONES DE LOS CÓDIGOS DE 1917 Y 1983.

Concluimos nuestro trabajo haciendo una referencia a la legislación positiva vigente en la Iglesia. Presentamos en un cuadro sinóptico comparativo las redacciones de ambos códigos. La finalidad es mostrar el paralelismo que existe entre ambas formulaciones y, por tanto, la utilidad actual ­como criterio hermenéutico­ de la evolución y los debates sucedidos en el seno de los distintos organismos que fueron los protagonistas de la primera codificación de la Iglesia que hemos estudiado en estas páginas.

CIC’17 CIC’83

ART. I. DE CONVALIDATIONE SIMPLICI.

ART. 1 DE CONVALIDATIONE SIMPLICI.

Can. 1133.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur ut cesset vel dispensetur impedimentum et consensum renovet saltem pars impedimenti conscia.

Can. 1156.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur ut cesset impedimentum vel ab eodem dispensetur et consensum renovet pars impedimenti conscia.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem convalidationis, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

Can. 1134.

Renovatio consensus debet esse novus

Can. 1157.

Renovatio consensus debet esse novus

459 Cann. 1139 § 1 y 1140.

Page 232: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 220

CIC’17 CIC’83 voluntatis actus in matrimonium quod constet ab initio nullum fuisse.

voluntatis actus in matrimonium, quod pars renovans scit aut opinatur ab initio nullum fuisse.

Can. 1135.

§ 1 Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est forma iure praescripta.

Can. 1158.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est forma canonica, salvo praescripto can. 1127 § 3.

§ 2 Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

§ 2 Si impedimentum probari nequeat, satis est ut consensus renovetur privatim et secreto, et quidem a parte impedimenti conscia, dummodo altera in consensu praestito perseveret, aut ab utraque parte, si impedimentum sit utrique parti notum.

§ 3 Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo a ltera in consensu praestito perseveret.

Can. 1136.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat iam consentiat, dummodo consensus ab altera parte praestitus perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est ut pars quae non consenserat, interius consentiat.

§ 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare, vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus, vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.

Can. 1159.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus ab altera parte praestitus perseveret.

§ 2. Si defectus consensus probari nequeat, satis est ut pars, quae non consenserat, privatim et secreto consensum praestet.

§ 3. Si defectus consensus probari potest, necesse est ut consensus forma canonica praestetur.

Can. 1137.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi denuo debet in legitima forma.

Can. 1160.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi denuo debet forma canonica, salvo praescripto can. 1127 § 3.

ART II.

DE SANATIONE IN RADICE.

ART. 2

DE SANATIONE IN RADICE.

Can. 1138.

§ 1. Matrimonii in radice sanatio est

Can. 1161.

§ 1. Matrimonii irriti sanatio in radice est

Page 233: Tesis doctoral

CAPÍTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIÓN DEFINITIVA 221

CIC’17 CIC’83 eiusdem convalidatio, secumferens, praeter dispensationem vel cessationem impedimenti, dispensationem a lege de renovando consensu, et retrotractionem, per fictionem iuris, circa effectus canonicos, ad praeteritum.

eiusdem, sine renovatione consensus, convalidatio, a competenti auctoritate concessa, secumferens dispensationem ab impedimento, si adsit, atque a forma canonica, si servata non fuerit, necnon retrotractionem effectum canonicorum ad praeteritum.

§ 2. Convalidatio fit a momento concessionis gratiae; retrotractio vero intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 2. Convalidatio fit a momento concessionis gratiae; retrotractio vero intellegitur facta ad momentum celebrationis matrimonii, nisi aliud expresse caveatur.

§ 3 Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel una tantum vel utraque parte inscia.

§ 3. Sanatio in radice ne concedatur, nisi probabile sit partes in vita coniugali perseverare velle.

Can. 1140.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio praestitus, postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem defuerit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

Can. 1162.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio praestitus, postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem defuerat, sed postea praestitus est, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

Can. 1139.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficiente, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret.

Can. 1163.

§ 1. Matrimonium irritum ob impedimentum vel ob defectum legitimae formae sanari potest, dummodo consensus utriusque partis perseveret.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti.

§ 2. Matrimonium irritum ob impedimentum iuris naturalis aut divini positivi sanari potest solummodo postquam impedimentum cessavit.

Can. 1164.

Sanatio valide concedi potest etiam alterutra vel utraque parte parte inscia; ne autem concedatur nisi ob gravem causam.

Can. 1141.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

Can. 1165.

§ 1. Sanatio in radice concedi potest ab Apostolica Sede.

Page 234: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 222

CIC’17 CIC’83

§ 2. Concedi potest ab Episcopo dioecesano in singulis casibus, etiam si plures nullitatis retiones in eodem matrimonio concurrant, impletis conditionibus, de quibus in can. 1125, pro sanatione matrimonii mixti; concedi autem ab eodem nequit, si adsit impedimentum cuius dispensatio Sedi Apostolicae reservatur ad normam can. 1078 § 2, aut agatur de impedimento iuris naturalis aut divini positivi quod iam cessavit.

Page 235: Tesis doctoral

CONCLUSIONES

1. Presentamos como primera y principal conclusión de nuestro trabajo el iter de elaboración de los cánones sobre la convalidación del matrimonio en el Codex Iuris Canonici de 1917 a partir del material inédito que se contiene disperso en los diversos fondos del ASV.

2. Estudiar la intrahistoria de la codificación de las instituciones canónicas es necesario para el jurista que desea hacer una correcta interpretación de las normas positivas, porque permite establecer criterios hermeneúticos clarificadores. Hemos conocido de primera mano la documentación original que utilizaron los codificadores en su trabajo. Nuestra labor consistió fundamentalmente en recoger, sistematizar y reconstruir el iter de los cánones sobre el Cap. XI «De matrimonii convalidatione» a partir de la antedicha documentación.

3. En el Apéndice documental queda reproducida la documentación más relevante sobre el Cap. XI «De matrimonii convalidatione»: «Postulata Episcoporum», votos previos elaborados por los Consultores, esquemas y actas de las Consultas Parciales y Congregaciones Particulares, «animadversiones consultorum» y «animadversiones episcoporum». No hemos encontrado, sin embargo, documentación que justifique las transformaciones en los cánones a partir del Esquema F. Por tanto, seguimos la evolución de los cánones en los últimos Esquemas (G de 1913, H de 1914 e I de 1916), realizando el trabajo sobre la base de los propios Esquemas y las anotaciones manuscritas, realizadas por el Cardenal Gasparri, que contienen dichos Esquemas o borradores. Cada modificación encuentra su justificación en apuntes de Gasparri. En este sentido, nuestro trabajo podrá ser ampliado y mejorado en la medida en que se encuentre algún otro documento que

Page 236: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 224

directa o indirectamente trate de la convalidación del matrimonio y que nosotros no hemos localizado.

4. Ya en los primeros trabajos preparatorios de la codificación ­la elaboración del «Index materiarum» de 1904­ se consideró la necesidad de tratar la convalidación en dos artículos, distinguiendo entre la convalidación simple y la sanación en la raíz. En 1904 llegó a Roma un elevado número de sugerencias, como respuesta del episcopado mundial a la carta circular Pergratum mihi. En las propuestas episcopales late una sensibilidad pastoral tendente a defender celosamente el principio de la indisolubilidad del matrimonio. El contenido de aquellas propuestas ­por lo que se refiere a nuestro tema- podemos agruparlo en estos tipos de peticiones:

a) Regular un régimen más flexible y práctico tanto para la renovación del consentimiento en el caso de la convalidación simple, como para la concesión de dispensas de impedimentos de derecho eclesiástico en la sanación en la raíz.

b) Atribuir la facultad para conceder la sanación en la raíz a los ordinarios del lugar.

c) Admitir un tipo de convalidación automática concediendo eficacia jurídica a la cohabitación matrimonial, respetando la posibilidad de la renovación del consentimiento mediante una declaración de voluntad implícita.

5. Las aportaciones de D. Palmieri fueron debatidas por el coetus encargado de discutir y aprobar los distintos esquemas elaborados como resultado de las reuniones de la Comisión Especial de Consultores, y posteriormente por la Congregación de Cardenales. J. De Becker no participó en ninguna Consulta Parcial ­vivía en Lovaina­ y no es mencionado en las discusiones que reflejan las actas. Este Consultor ­o Colaborador­ tuvo opiniones que eran abiertamente enfrentadas a las de Gasparri; como muestra, señalamos la discusión en la Congregación Particular de 21 de mayo de 1906, en la que se debatía uno de los esquemas del Tit. VI «De consensu matrimoniali», y se trataba también de la convalidación del matrimonio. Gasparri defendía que el consentimiento prestado en el matrimonio civil puede ser verdadero consentimiento matrimonial y la Santa Sede puede sanar en la raíz los matrimonios así contraídos. De Becker había definido los matrimonios civiles como “uniones fornicarias”.

6. El primer Esquema (A) «De matrimonii revalidatione» fue elaborado a partir de los dos votos de los Consultores. La convalidación del matrimonio fue sometida a examen por la Comisión Especial de Consultores encargada de estudiar el Título VII del Libro III en las Consultas Parciales de los días 8 y 15 de febrero y 5 de abril de 1906. Como fruto de las observaciones y objeciones hechas en aquellas

Page 237: Tesis doctoral

CONCLUSIONES 225

Consultas fueron redactados nuevos esquemas. Existieron nueve esquemas diversos, previos a la redacción final que fue incorporada en el Codex.

7. La única definición de convalidación simple incorporada en un Esquema fue la de Palmieri. Aparece en los Esquemas B y C de 1906. Desaparecería posteriormente, sin que en las actas se explique el motivo de la supresión. Sin embargo, los Consultores continuarán en los sucesivos debates refiriéndose a la noción aportada por Palmieri: revalidatio matrimonii eo spectat, ut ex apparenti verum matrimonium incipiat existere.

8. Al tratar los casos de convalidación del matrimonio nulo por vicios del consentimiento, dentro del Art. I «De convalidatione simplici», fue una constante en todos los esquemas que se tuvieran en cuenta tres circunstancias, a las que se concedería eficacia jurídica para que se opere dicha convalidación:

a) La renovación del consentimiento del contrayente que consiente con un vicio del consentimiento.

b) La perseverancia del consentimiento del cónyuge que contrae de buena fe.

c) La continuidad de la vida matrimonial: vitam sponte prosequatur coniugalem (en los esquemas de 1906) o vitam coniugalem sponte prosequatur (en los esquemas de 1913 y 1914). Este requisito estuvo presente en 8 de los 9 esquemas previos a la redacción definitiva. Será precisamente en el último esquema (I) de 1916 cuando desaparezca.

9. La posibilidad de renovar el consentimiento de forma tácita, la pacífica cohabitación matrimonial, el afecto marital, el consentimiento renovado privadamente y en secreto alio modo, son circunstancias a las que se quiso dar eficacia jurídica. Por tanto, no podríamos afirmar que la posibilidad de introducir un tipo de convalidación tácita, automática o ipso iure fuera rechazada; por el contrario, podríamos sostener que en el código de 1917 en cierta forma quedó configurado un modo de convalidación tácito aplicable al matrimonio nulo por vicio oculto del consentimiento.

10. Existen documentos con peticiones formales a los codificadores para incluir en el Codex este tipo de convalidación automática. Valga como ejemplo la sugerencia del Obispo de Quilón (India), que propuso añadir una fórmula que contemplara la convalidación etiam copulam animo coniugali admittendo en los supuestos de convalidación de matrimonio nulo por impedimentos dirimentes, y sugirió que el sistema fuera también aplicable en la regulación de otros casos de convalidación por vicios del consentimiento. También un importante sector de la doctrina post-codicial entendió que en estos matrimonios nulos consensus elici potest

Page 238: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 226

per actum mere internum, per officia coniugalia, per liberam cohabitationem, quatenus pars sciens volens in matrimonium vere consentiat.

La convalidación “automática” no ha sido una cuestión doctrinalmente pacífica. Encontramos posiciones dialécticamente opuestas, pues suele enfrentarse la caducidad del derecho al ejercicio de la acción para impugnar la validez del matrimonio con el principio de la insustituibilidad del consentimiento matrimonial. Sin embargo, en los documentos que hemos estudiado donde se contienen las opiniones de los codificadores, dicha tensión no fue planteada.

11. Uno de los cánones más discutidos, ya desde el primer Esquema, fue el que impone la renovación del consentimiento, estableciendo que esta renovación debe ser un nuevo acto de la voluntad. Para una correcta interpretación de esta norma deben tenerse presentes algunas circunstancias del proceso de codificación, como fue la intervención de Wernz en la Consulta Parcial de 8 de febrero de 1906, en la que aclara el significado del can. 41 § 2 del Esquema A. En el caso de un matrimonio nulo por impedimento oculto que una parte desconoce, Wernz manifestó su desacuerdo en que ambos contrayentes deban renovar el consentimiento. Se opuso a la doctrina, comúnmente sostenida hasta entonces que exigía obtener, de algún modo, la renovación del consentimiento del otro cónyuge, aunque sin necesidad de revelarle el vicio. Wernz critica este complejo y poco práctico sistema, y entiende que basta la renovación del consentimiento de una parte para covalidar el matrimonio, y además la renovación podría ser hecha de manera expresa o tácita. Todos los Consultores estuvieron unánimemente de acuerdo con el nuevo modelo de Wernz. En este punto cambiará la legislación y la praxis vigente en la Iglesia hasta entonces.

12. La norma que impone la renovación del consentimiento como requisito ad validitatem para la convalidación tiene su origen en la intervención del Cardenal Gennari en la reunión de la Congregación Particular de 6 de agosto de 1906. Esta cláusula quedó incorporada a partir del esquema F.

13. Para Gasparri la renovación del consentimiento en la convalidación del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes es una imposición de derecho positivo, no exigida por la naturaleza misma de la convalidación. Por tanto, esta renovación no fue ideada en la codificación con carácter constitutivo de la convalidación. Quedó así afirmado el principio renovatio consensus non iure naturali sed solum iure ecclesiastico necessaria est. Precisamente en la sanación en la raíz se dispensa de la ley eclesiástica de la renovación del consentimiento.

14. Conforme avanzan los trabajos de codificación se entrelazan, en los cánones, nuevos y viejos elementos que intentan armonizarse en cada uno de los

Page 239: Tesis doctoral

CONCLUSIONES 227

esquemas. No es de extrañar que existan a veces contradicciones entre cánones, como las que ponen de manifiesto, en sus animadversiones al Esquema G, los obispos de Quilón (India) y de Zagreb, o las que señala el Obispo de Tolosa entre los cánones 374 y 412 § 2 del mismo Esquema.

15. Gasparri y Palmieri sostuvieron opiniones coincidentes sobre el fundamento en el que se opera la convalidación: la apariencia de matrimonio, o el matrimonio inválido. Para ambos la convalidación est operatio qua matrimonium invalidum redditur validum. Existe apariencia de matrimonio (o matrimonio invalidum) porque, por la manifestación externa, se presume el consentimiento interno necesario para contraer válidamente. El presunto consentimiento interno ha sido legítimamente exteriorizado y hay un conflicto entre la voluntad y su manifestación, donde siempre se presume que el consentimiento interno de la voluntad está en conformidad con lo manifestado en la celebración del matrimonio.

16. Los conceptos de impedimento público e impedimento oculto fueron objeto de amplio debate, como una de las cuestiones más repetidamente discutidas. Gasparri era el principal interesado e impulsor de estas discusiones y se mostró especialmente interesado en definir aquellos conceptos en las reuniones de las Consultas Parciales de 11 de enero, 8 de febrero, 1 de marzo, y en las Congregaciónes Particulares de 30 de abril y de 18 de junio de 1906. No todos los consultores estaban de acuerdo con las tesis de Gasparri, motivo éste por el que se prolongaban las discusiones.

17. Los cánones sobre el régimen aplicable a la convalidación del matrimonio nulo por defecto de forma se mantuvieron uniformes a lo largo del proceso codificador. Desde el inicio se concibió este tipo de convalidación como una nueva celebración, pues fue una constante las remisiones al Cap. VII «De matrimonii forma», cuyos cánones tuvieron un peculiar iter de elaboración. El problema de las nulidades matrimoniales llamadas “técnicas”, por la carencia de facultad del testigo cualificado o por otro defecto de un requisito concreto de forma, no fue planteado por los codificadores.

18. En la configuración jurídica de la sanación en la raíz, Wernz y Palmieri fueron quienes más influencia tuvieron. La definición aportada por Wernz (sanatione in radice est convalidatio matrimonii a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege ecclesiastica de renovando consensu) se incluyó en el texto de varios esquemas, y en nota a pié de página la de Palmieri (est actus quo consensus perseverans acceptatur ut legitimus ab Ecclesia quin renovetur). De Becker también sostuvo en su

Page 240: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 228

voto una definición que contemplaba el elemento jurídico diferencial: imprimis notio characteristica sanationis, id est, adsentia renovationis consensus.

19. Las normas sobre la sanación en la raíz incorporan, desde el inicio, una declaración de dos principios fundamentales. El primero es que el matrimonio se hace objetivamente válido ex nunc, es decir, desde el momento en que se concede la sanación en la raíz. Sería imposible que la validez se concediera desde el momento celebrativo, pues la Iglesia no podría cambiar la naturaleza de las cosas haciendo que el matrimonio inválido en un principio sea realmente válido. El segundo es que para algunos efectos canónicos ­fundamentalmente la legitimidad de la prole­ el matrimonio se considera jurídicamente, por ficción del derecho, como si fuera válido desde el momento de la celebración: ex tunc.

20. La teoría de que el fundamento de la sanación en la raíz es que puede existir verdadero consentimiento matrimonial aunque haya un impedimento dirimente fue unánimemente aceptada. Gasparri fue quien aportó esta interpretación.

21. En los «Postulata» recogidos por Klumper hay muchas peticiones de obispos solicitando la atribución de la facultad para conceder la sanación en la raíz. Sin embargo, en todos los esquemas el sujeto de dicha facultad es la Santa Sede. Habrá que esperar a la promulgación del código de 1983 para que ­de acuerdo con la eclesiología del Concilio Vaticano II- se admita esa facultad de los obispos en un texto legal.

22. A partir del Esquema C encontramos una evolución singular de la regulación de la sanación en la raíz y se recoge, en parágrafos separados, la normativa sobre la retroactividad de los efectos jurídicos. El motivo de esta aclaración fueron los debates de las Consultas Parciales. Desde el Esquema D comienzan a distinguirse dos tipos de sanación en la raíz. El primero es la sanación radical, perfecta o total ­o sanación propiamente dicha­ que comprende una doble dispensa: del impedimento, y de la ley eclesiástica que exige renovar el consentimiento. El segundo es la sanación imperfecta o parcial, que se produce cuando se conceden los efectos canónicos pero no surge el vínculo (por muerte de uno de los cónyuges), o se exige la renovación del consentimiento de uno sólo de los cónyuges, o la dispensa no se retrotrae al principio mismo del matrimonio sino a un tiempo intermedio.

23. Los cánones del Art. II «de sanatione in radice» fueron los que más críticas recibieron por los Consultores en sus «animadversiones».

24. La potestad de la Iglesia para sanar matrimonios nulos por impedimentos de derecho divino o natural cuando han cesado fue discutida repetidas veces. No

Page 241: Tesis doctoral

CONCLUSIONES 229

se llegó a un acuerdo en las discusiones de los Consultores, ni en las Consultas Parciales, ni en las Congregaciones Especiales. Algunos Consultores (Gasparri, Sebastianelli, Pompili, Wernz y Palmieri) se inclinaban por defender la potestad de la Iglesia para sanar estos matrimonios. Una minoría (representada por Van Rossum) entendía que, jurídicamente, la existencia de una circunstancia que pudiera dar lugar a un impedimento de derecho divino o natural hacía incapaz a una persona para manifestar el consentimiento matrimonial. En la doctrina post­codicial se entendió comúnmente que, entre los requisitos para que se conceda la sanación en la raíz, debería tratarse de un matrimonio inválido propter impedimentum iuris ecclesiastici o bien ob defectum formae substantialis, y no por otro motivo, como pudiera ser un impedimento iuris divini.

25. La regulación actual de la convalidación del matrimonio en el código vigente sobrepasa el objeto de nuestro estudio, pero basta hacer una lectura comparativa de ambos textos normativos para apreciar el paralelismo que existe en lo esencial entre los cánones de los dos códigos. En este sentido, el conocimiento de la historia del Codex de 1917 continúa siendo en nuestros días un instrumento actual de interpretación del derecho vigente, como señalábamos al comienzo de estas líneas.

Page 242: Tesis doctoral
Page 243: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL. DOCUMENTOS DEL ARCHIVO SECRETO

VATICANO

Page 244: Tesis doctoral
Page 245: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 233

DOCUMENTO 1. VOTO DE JULIUS DE BECKER460.

(Sub secreto pontificio)

LIBER TERTIUS

TITULUS VII.

DE MATRIMONIO.

CAPUT XI.

De matrimonii revalidatione.

CAN. I.

Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum consensus substantialis requisiti, scilicet ob fictionem, vel errorem, vel metum vel conditionem contra substantiam matrimonii appositam, revalidatur per consensus renovationem etiam privatim elicitam si occultum fuit et remansit impedimentum; porro, quamvis tunc satius sit utriusque habere consensum de novo expressum, satis tamen erit si perseverante valido alterius consensu olim praestito, accedat maritalis consensus partis quae, antea, validum non praestiterat consensum. Quodsi nullitas matrimonii publica ab initio fuit vel postea fiat, consensus ab utraque parte sub poena nullitatis est rursus exprimendus in forma ab Ecclesia praescripta, cap. VII.

CAN. II.

Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum formae substantialis praescriptae cap. VII convalidari debet per novum consensum in debita forma expressum, nisi concedatur sanatio in radice de qua infra dicetur.

CAN. III.

Matrimonium nulliter contractum ob solam inhabilitatem unius vel utriusque contrahentis diversimode convalidatur prouti decursu temporis impedimentum evanuit vel potius, perseverante inhabilitate, recurrendum sit ad dispensationem.

460 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 38.

Page 246: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 234

CAN. IV.

§ 1. Quare si iam evanuit inhabilitas, prouti contingere potest in impedimentis raptus, aetatis, ligaminis, disparitatis cultus et impotentiae, matrimonium convalidatur, praestito novo consensu utriusque partis in forma cap. VII praescripta, nisi forte agatur de matrimonio nullo ob solum impedimentum ligaminis, vel disparitatis cultus vel impotentia in quibus ambae partes, bona fide, in forma debita iam contraxerunt et occulta sit nullitas: tunc enim, post cognitam nullitatem matrimonii, licet privatim renovare mutuum consensum; imo, quoties tale impedimentum unam tantum partem directe afficiebat (uti, v. gr. ligamen et disparitas cultus), satis erit, et ex gravi ratione etiam licitum, si perseverante consensu alterius olim praestito, accedit novus consensus eius qui directe impedimento ligabatur.

§ 2. Quodsi agatur de impedimento iuris mere ecclesiastici et impossibile sit expetere debita renovationem consensus ab eo qui directe ligabatur, locus erit sanatione in radice applicandae, prouti inferius dicetur.

CAN. V.

Si vero perseverat inhabilitas in qua tamen Ecclesia, ex proportionata causa dispensare soleat, ordinaria via convalidandi matrimonium est obtentio simplicis dispensationis quam sequitur renovatio consensus diversimode praestanda prouti agitur de impedimento occulto vel publico. Unde:

§ 1. Ad convalidandum matrimonium nullum ob impedimentum occultum, tale, nempe, quod in foro tantum interno et fictis adhibitis nominibus dispensatur, sufficit, post rite concessam dispensationem, privata renovatio consensus utriusque contrahentis conscii de nullitate prioris matrimonii. Imo, cum in impedimento affinitatis ortae ex copula illicita certioratio de nullitate matrimonii absque gravi periculo nonnunquam fieri nequeat, licita tunc est renovatio consensus facta iuxta regulas a probatis auctoribus traditas.

§ 2. Ad convalidandum matrimonium nullum ob impedimentum publicum, tale nempe quod in foro externo et vere expressis nominibus partium dispensari debeat, requiritur ad validitatem ut, post rite concessam dispensationem, matrimonium in forma C. VII praescripta denuo contrahantur. Nihil tamen impedit quominus aliae solemnitates ad publicitatem celebrationis matrimonii concurrentes omittantur.

CAN. VI.

Extraordinaria via convalidandi matrimonium nullum est obtentio a Superiore legitimo sanationis in radice praedicti matrimonii qua, sine renovatione consensus partium, matrimonium realiter existere incipit a momento concessae sanationis et, ex fictione iuris, reputatur valide initum ab initio, unde proles nata antea tamquam legitima habetur.

Page 247: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 235

Ut concedi valeat sanatio in radice requiritur, praeter gravem et urgentem causam, quod exstiterit olim consensus matrimonialis quamvis, ob impedimentum, inefficaciter expressus, et quod dictus consensus saltem virtualiter in utroque perseveraverit; requiritur, insuper, quod impedimentum causans nullitatem sit Iuris mere ecclesiastici cum matrimonium contractum cum impedimento Iuris naturalis vel divini non possit sanari in radice, ac demum quod, post contractum illud matrimonium nullum ob impedimentum Iuris mere ecclesiastici non superveniat aliud impedimentum Iuris divini vel naturalis.

Adnotationes ad Canones (VI).

Capitis XI De matrimonii revalidatione.

Pauca, sane, elementa in Iure Decretalium et legislatione subsequenti reperiuntur quae adhiberi valeant in nova Codificatione ad efformandos Canones de matrimonii revalidatione. Recurrendum, proinde, est ad S. S. Congregationum Instructiones, Declarationes, ad praxim Romanorum Tribunalium, ac demum, ad probatorum Doctorum sententias. Quibus omnibus prae oculis positis, satis apte reduce posse videtur tota theoria de revalidatione matrimonii ad sex propositos canones, communissime admissam retinendo distinctionem inter matrimonia nulla ob defectum consensus vel ob defectum formae substantialis vel ob inhabilitatem partium.

Praeter quaestionem revalidationis matrimonii nulliter initi, posset tractari quaestio cohonestationis matrimonii valide quidem sed illicite initi ob existentiam impedimenti mere impedientis. Satius tamen videtur tractanda haec quaestio modo peculiari (quantum necesse sit) occasione uniuscuiusque impedimenti; nemo enim non videt quam diversae sint obligationes partium post illicite contractum matrimonium, pro diversitate impedimentorum, v. gr. pro omissione bonnorum, pro dissensu parentum, pro incertitudine de obitu compartis, pro mixta religione (si tamen remanet impedimentum mere impediens), etc.

Quibus praemissis:

Ad Can. I. In hoc canone proponitur doctrina communis Theologorum et Canonistarum circa conditiones tam ex Iure naturale quam ex Iure positivo (Decretalium et Tridentino praesertim) requisitas ad convalidandum matrimonium nullum ex solo defectu consensus substantialis. Porro, eamdem doctrinam exprimit quod substantiam Instructio Austriaca § 93, cuius tamen redactio minus placet ex eo quod non sufficienter distinguat inter occultam et inter publicam nullitatem matrimonii et aliunde, suadeat quidem renovationem consensus utriusque coniugis coram parocho et testibus sed nihil habet de privata consensus utriusque renovatione procuranda quantum fieri potest. Quare propositus canon admittit quidem sententiam S. Doctoris Alphonsi dum dicit: “Sententia communis et verior docet sufficere quod

Page 248: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 236

tantum ficte consentiens vel metum passus suum ponat consensum” (Theol. Mor. VI, 1114) sed consulit renovationem consensus utriusque si facile procurari potest.

Ceterum trita est distinctio inter nullitatem occultam et nullitatem publicam matrimonii, his etiam in casibus, quoad obligationem rursus adhibendi formam substantialem, nec ulla apparet ratio modificandi hac in re, ius existens.

Ad Can. II. In dicto canone, certa et inconcussa proponitur doctrina hodie vigens circa modum revalidandi matrimonium nullum ob defectum formae tridentinae. Cum ignotum mihi sit quid intendatur circa generalizationem legislationis Tridentinae quoad catholicos (allatis, uti par est, non levibus modificationibus relate ad sacerdotem proprium, ad domicilium vel quasi­domicilium), satius existimo canonem in praesenti forma proponere, cui modificationes poterunt afferri respondentes canonibus capitis VII.

In fine canonis proponitur exceptio principio de necessaria renovatione consensus, in casu scilicet concessae sanationis in radice, de qua, ex professo agitur in Can. VI.

Ad Can. III. Ne nimis longa videatur propositio doctrinae canonicae circa revalidationem matrimonii irriti ob inhabilitatem partium, opportunum videtur hunc canonem proponere cuius subsequentes canones enueleatio revera sunt.

Ad Can. IV. Praesens canon, sepositis pluribus controversiis, communem et certam proponit doctrinam quatenus asserit consensum, ex iure saltem ecclesiastico, esse renovandum postquam evanuit inhabilitas partis vel partium, adeoque solam perseverantiam partium in consensu olim praestito non sufficere ad convalidandum matrimonium, prouti pluries declaravit S. Officium, notanter d. 31 Aug. 1887 et 8 Mart. 1899, (Monitore Eccl., XI, 27 et 105). At, quoad formam quam adhibendam proponit in renovando consensu, distinguendo scilicet inter impedimenta raptus et aetatis ex una parte, et ligaminis, disparitatis cultus et impotentiae ex altera parte, nonnihil a iure hodierno, satis obscuro in re praesenti, abstrahendum esse existimo. Canon propositus exigit in omni casu renovationem consensus utriusque partis, in forma substantiali in casu raptus vel impedimenti aetatis, ob indolem peculiarem horum impedimentorum et ut melius constet evanuisse impedimenta cum ipso consensu matrimoniali connexa, dum vicissim, distinctionem aliquam proponit quoad convalidationem matrimonii irriti ob impedimenta ligaminis, disparitatis cultus et impotentiae: pro hisce impedimentis videtur etiam exigenda renovatio consensus utriusque in forma substantiali quoties partes, vel una earum, fuit in mala fide, contrahendum tale matrimonium, vel etiam, quoties nullitas matrimonii effecta est publica. Verum, si simul concurrat et bona utriusque fides, et occulta nullitas, cur partes denuo obligare ad sistendum coram sacerdote? Quodsi admittatur privatam renovationem sufficere in hac hypotesi, ulterius est determinandum quomodo exigi debeat, utrum ab utroque consensu noviter praestito, an saltem novo consensu eius

Page 249: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 237

qui directe impedimento afficiebatur. Et rursus, hic proponitur doctrina in canone I proposita, quam S. Alphonsus vocat communem et veriorem. Hucusque de iis quae in § 1 leguntur.

In § 2 vero, legislatio nova cavet de remedio apto proponendo pro casu quo debita renovatio, iuxta regulas superius datas fieri non possit. Sit exemplo casus sequens ex America, ante paucos annos, mihi propositus. Maria, puella americana nata et educata in diocesi in qua maiori numero incolae sunt catholici, ab omnibus credebatur valide baptizata; ipsa tamen baptismum nunquam receperat, adeoque sacerdotem secreto adiit pro instructione religiosa recipienda et postea, recipiendo baptismate. At dum sub instructione versaretur, alias fuit avocata, et, post annum, rediit ad pristinum locum, et sacerdoti narravit se fuisse matrimonio iunctam cum quodam catholico, servata omnino forma Tridentina, et ignorantibus omnibus defectum baptismi in Maria. Ipsa vero sacerdotem supplicavit ut statim baptizaretur et ita, (ut existimabat) matrimonium convalidare posset. Baptizata igitur Maria, sacerdos inquisivit quomodo erapse convalidare posset matrimonium attendendo ad hoc quod, iuxta Mariam, summopere imprudens fuisset monere virum de necessitate renovandi consensum, qui utpote indignabundus, probabiliter id recusasset; et tamen, cessante iam impedimento disparitatis cultus, necessaria omnino videbatur renovatio consensus saltem ex parte viri qui directe, lege ecclesiastica, afficiebatur impedimento. Quare, cum agatur de impedimento iuris mere ecclesiastici, nihil impedit quominus superior concedat sanationem in radice. Posset enim talem sanationem concedere perseverante impedimento disparitatis cultus, et cur non idem, cessante iam impedimento? At, uti in Can. VI explicite declaratur, locus non esset sanationi in radice si ageretur de impedimento iuris naturalis vel divini uti sunt ligamen et impotentia.

Ad Can. V. Canon hic resumit doctrinam notissimam circa praxim dispensationum et renovationem consensus, attendendo non tantum ad ea quae Benedictus XIV tradit (notanter Instit. Eccles. 87, n. 63), sed etiam ad Instructiones et Indulta recentiora S. Poenitentiariae. Itaque in § 1, praemittitur definitio quaedam impedimenti occulti, iuxta praxim vigentem. Utrum aliquid videatur modificandum in praxi curiae quoad sensum vocum “occulti” et “publici”, non est meum decernere: ceterum quaestio haec melius reliquenda est capiti III.

Porro, iuxta hodiernum modum agendi ipsius Poenitentiariae, non amplius exigitur in omni casu certioratio de nullitatis prioris matrimonii: unde, opportunum visum est Instructiones huius S. Tribunalis hic etiam recipere et, cum eo, remittere tandem ad “probatos auctores” in casibus difficilioribus.

In § 2, praemissa notione impedimenti publici quoad rem praesentem, datur ius vigens, obligans nempe partes ad rursus contrahendum servata forma substantiali et omissis, si id expedire videatur, aliis formalitatibus quae ad substantiam non pertinent.

Page 250: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 238

Ad Can. VI. Non mediocri laborat difficultate confetio canonis accurate simul et breviter exprimentis doctrinam communiter receptam de sanatione in radice, eius effectibus, eiusque conditionibus. Utrum praesens canon hisce requisitis respondeat alii dixerint: interea, ad eius structuram utcumque vindicandam sequentia adnotare praestat.

Abstinendum plane esse censui ab introducenda, in codificatione, inutili distinctione inter sanatione in radice “completam” et “incompletam”. Sola de ea qua hic agendum videtur est quam nonnulli vocant “completam” et quae, absque renovatione consensus partium, efficit matrimonium validum ex nunc. Quodsi, effectus quosdam analogos effectibus sanationis in radice qui ex FICTIONE legis proveniunt Superior aliquando concedat aliis dispensationibus, non videtur haec ratio sufficiens ad miscendos conceptus iuridicos de se claros, et ad introducendam novam speciem sanatione in radice.

Qua animadversione facta, proponitur in canone, imprimis notio characteristica sanationis, id est, adsentia renovationis consensus. Et statim fit transitus ad effectus huius remedii quorum primus est sane realis, seilicet convalidatio vera matrimonii ipso momento quo sanatur matrimonium, alii vero fictioni sunt tribuendi. Non est enim cur hodie probari debeat falsitas opinionis adscribentis huic remedio vim sanandi realiter matrimonium ex tunc. (Cf. Bened. XIV, Const. “Etsi matrimonialis”, 27 sept. 1755, ad verbum: “Per eam non fit ut matrimonium nulliter contractum non ita fuerit contractum…”). Bene, autem, proponenda videtur descriptio sanationis per suos effectus.

Sequuntur iam conditones necessariae ad obtinendam dictam sanationem. Et merito indicatur gravis et urgens ratio tamquam necessaria ad obtinendum huius remedii extraordinarii applicationem, quin debeat addi hanc esse conditionem validitatis quoad inferiores Romano Pontifici, id quod ex theoria dispensationum matrimonialium satis eructur. Altera conditio de necessitate consensus utcumque matrimonialis olim praestiti non videtur magis explicite proponenda in canone: notanter, abstinendum videtur a modo loquendi plurium auctorum dum aiunt necessariam esse “figuram matrimonii” vel “formam extrinsecam matrimonii”. Eorum intentio sane, optima est, quatenus ita denegant possibilitatem sanationis pro unione mere fornicaria; attamen, cum non desint graves D. D. qui hanc figuram matrimonii nolint agnoscere “matrimonio civili” quod Pius PP. IX vocavit turpem concubinatum, et aliunde, indubitum sit Ecclesiam nonnunquam sanare in radice “matrimonia civilia” melius est hic praescindere ab hac conditione. Ceterum quoad sanabilitatem matrimonii civilis, id subsistet in nova legislatione quod hodie existit, scilicet: aliquando ibidem reperiri sufficientem consensum naturalem cui applicari valeat sanatio, aliquando vero plane deficere, cum indubium sit, contrahentes “matrimonium civile” non raro excludere quemcumque verum et internum consensum

Page 251: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 239

matrimonialem a coeremonia civili, illumque exclusive reservare pro matrimonio in facie Ecclesiae celebrando.

Tertia conditio de necessaria perseverantia consensus olim dati non indiget ulteriori explicatione.

Quarta conditio, quod nempe nullitas matrimonii debeat provenire ex impedimento iuris mere ecclesiastici videtur omnino inserenda in hoc canone, cum de tali conditione haud mediocris viguerit controversia inter recentiores D. D., cui tamen testante Illmo ac Rvmo D. P. Gasparri (t. II. p. 363) finis est imposita per declarationem S. Officii d. 2 Mart. a. 1904, cuius verba subnota reperiuntur in proposito canone.

Quinta et ultima conditio videtur, ad complementum doctrinae, addenda reliquis a D. D. passim enumeratis. Fieri, siquidem, potest consensum matrimonialem datum fuisse sed inoperantem ob impedimentum clandestinitatis, talem consensum utique perseverare, at, supervenire novum impedimentum dirimens iuris naturalis vel divini, quo stante, evidenter contrahi non potest matrimonium inter hasce partes, v. gr. impedimentum impotentiae perpetua. In hoc casu, praecise ob superveniens tale impedimentum, neganda est possibilitas sanationis in radice. Etenim sanatio debet realiter efficere ut, hic et nunc, verum contrahetur matrimonium et recipiatur Sacramentum: unde, cum id sit absolute impossibile, expediens videtur propositam conditionem explicite novae codificationi inserire, sive in hac forma sive quacumque alia placuerit forma.

De modo petendi sanationem in radice et de inscriptione matrimonii sanati hic non videtur agendum.

Scribebam Lovanii, 31 Martii 1905.

IULIUS DE BECKER.

Page 252: Tesis doctoral
Page 253: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 241

DOCUMENTO 2. VOTO DE DOMINICUS PALMIERI461.

(Sub secreto pontificio)

LIBER TERTIUS

TITULUS VII.

DE MATRIMONII REVALIDATIONE

1.

Revalidatio matrimonii eo spectat, ut ex apparenti verum matrimonium incipiat exsistere.

2.

Si matrimonio exterius rite celebratu, alter ex contrahentibus vel ficte vel ex metu vel ex errore consensit, atque id occultum est, dummodo alterius consensus, qui fuit ex se efficax, perseveret, satis est, ut matrimonium exsistat, illum, exuta fictione vel metu vel errore, interius consentire et vitam sponte prosequi maritalem (1).

(1) Haec doctrina colligitur ex c. 21 de Sponsal. Ubi diuturna spontanea cohabitatio facit praesumere consensum et purgat metum. Doctores consentiunt.

Si porro uterque eo pacto consensit, ita tamen ut alter alterius defectum ignoret, tutus erit quisque in conscientia, si alterius consensum iure praesumens eo modo se gerat quo dictum est (1).

(1) Non puto casum esse metaphysicum saltem quoad consensum fictum vel ex metu: quid ergo in hac hypothesi dicendum? Perseverante ea conditione non est locus revalidationi matrimonii at quid honestum sit docere licet. Et sane quod quis vere consentiat tenemus ex praesumptione.

461 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 38.

Page 254: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 242

3.

Matrimonio exterius rite celebrato sed nullo propter impedimentum dirimens, quod utriusque consensui efficaciam detrahit, si impedimentum occultum sit unique ex contrahentibus notum matrimonium validum evadet, cum, dispensatione ab impedimento obtenta, novus ab utroque consensus remotis quoque arbitris ponatur independens a priori (2).

(2) Haec est praxis S. Poenitentiariae.

Idem valet etiamsi uterque impedimentum noverit, dummodo publice contraxerint et impedimentum sit occultum (3).

(3) Sic enim, renovato consensu, omnia prostant, quae ad validum matrimonium coram Ecclesia postulantur.

4.

Si gravis difficultas occurrat in revelando impedimento parti ignoranti vel in obtinendo eius novo consensu, integrum erit Romano Pontifici per sanationem in radice instaurare matrimonium.

Quae sanatio in radice ad cautelam implicite concessa intelligitur cum postulatur a despensante, ut altera pars ignorans certior fiat de nullitate prioris consensus, ita tamen, ut, si adfuit, crimen alterius non detegatur; hac enim conditione posita non eas formulas frequenter adhibere licet, quibus cum certitudine constet, novum consensum ab altero expressum esse (1).

(1) Hanc puto legitimam interpretationem intentionis S. Poenitentiariae, quae formulas quidem suadet adhibere propositas a probatis doctoribus, ignorare tamen nequit, plures ex illis esse parum idoneas a sententia eorundum doctorum.

5.

Etsi impedimentum, quocum celebratum est matrimonium, cesset ex se, puta impedimentum aetatis, raptus, lex tamen, nulla ratione habita consensus prioris perseverantis in materiam non amplius ineptam, postulat novum elici consensum, ut matrimonium sit (2).

(2) Per se, cessante impedimento non est cur negetur, iure naturae consensum perseverantem in materiam iam aptam evadere posse efficacem: cuius rei certum indicium in eo est quod Ecclesia saepe non iubet renovari consensum, cum impedimentum aufert: at nihilominus Ecclesia, nisi ipsa in radice sanet, vult, non

Page 255: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 243

habita ratione prioris consensus preseverantis, novum elici consensum. Lique ex cap. un. de desponsatione imp. in 6, et constanti praxi.

6.

Si fictio, metus, error et quolibet impedimentum dirimens publice cognoscantur vel in publicam lucem sint probabiliter evasura; matrimonium publice rursus erit celebrandum.

7.

Matrimonium absque debita forma contractum revalidare nequit nisi ea forma adhibita vel sanatione in radice.

8.

Cum parochus aliique testes testimonium ferant non de valore matrimonii sed de eiusdem publica celebratione, nihil refert, eosdem privata scientia nosse, matrimonium esse nullum (1).

(1) Ita plures doctores et ratio indicata est clara satis.

DOMINICUS PALMIERI S. I.

Consultor.

20 Mart. 1905.

Page 256: Tesis doctoral
Page 257: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 245

DOCUMENTO 3. «POSTULATA EPISCOPORUM»462.

CODEX IURIS CANONICI

POSTULATA EPISCOPORUM

IN ORDINEM DIGESTA

Rmo. P. BERNARDINO KUMPER O.F.M.

CONSULTORE

ROMAE

TYPIS VATICANIS

1905

462 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 4.

Page 258: Tesis doctoral
Page 259: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 247

CAPUT XI.

De matrimonii revalidatione.

Post contractum matrimonium (in faciae Ecclesiae), concedatur loci Ordinario facultas dispensandi in impedimentis iuris humani.

(Postulant Patres Prov. Posnaniensis; Episcopus Herbipolensis; Episcopi Borussiae; Patres Prov. Leopoliensis).

In revalidandis matrimoniis, propter occultum uni soli parti notum impedimentum invalidis, sed in forma Tridentina contractis, non apponatu conditio de certioranda altera parte. Sanentur talia matrimonia in radice vel si in aliquo casu expedire visum fuerit, praescribatur renovatio consensus soli parti impedimenti consciae.

(Postulant Patres Prov. Posnaniensis; Episcopi Borussiae).

Concedatur episcopo facultas sanandi matrimonia nulliter inita, saltem in quibusdam casibus qui communius contingant.

(Postulant Patres Prov. Lomgobardae).

Cohabitatio per determinatum tempus et maxime susceptio prolis sanent omnia impedimenta antea incognita.

(Postulant Episcopi Sardiniae).

Quoties Ordinarii apostolicam dispensationem in matrimoniis contractis exequuntur, valeant eo ipso, ubi opus esse iudicaverint, ad coniugii sanationem in radice devenire.

(Postulant Patres Prov. Burgensis).

Possit episcopus dispensare in radice, quando comperitur adfuisse impedimentum dirimens super quo ex indulto apostolico dispensare possit, magnum foret incommodum requirendi a parte innoxia renovationem consensus, monita tamen parte conscia impedimenti de effectu sanationis.

(Postulant Patres Prov. Rhemensis; Episcopus Tutelensis).

In matrimoniis bona fide in faciae Ecclesiae contractis, sed invalidis ob ignoratum impedimentum iuris ecclesiastici, Ecclesia ita dispenset ut ab initio haec matrimonia valeant in foro interno, salva manente gravi obligatione talia coniugia

Page 260: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 248

sanandi in foro externo per dispensationem ab episcopo datam, si quando impedimentum in notitiam veniat sive coniugum sive parochi aut episcopi vel confessarii.

(Postulant Patres Prov. Rothomagensis; Prov. Turonensis).

Facultas sanandi matrimonia in radice concedatur episcopo saltem vigore quinquennalium.

(Postulant Patres Prov. Monacensis).

Concedatur episcopis facultas sanandi in radice, quando revalidandum est matrimonium, cuius nullitatem una sola pars novit et magnum futurum sit incommodum requirendi a parte innoxia seu ignara renovationem consensus, (quando impedimentum est tale in quo R.P. dispensat).

(Postulant Patres Prov. Belgii; Episcopus Claramontensis).

Concedatur episcopis facultas convalidandi matrimonium quod reperitur invalide contractum ob impedimentum tam publicum quam occultum consanguinitatis vel affinitatis in secundo gradu, quotiescumque putati coniuges ab invicem sine gravissimis incommodis separari nequeunt.

(Postulant Patres Prov. Belgii).

S. Sedes declaret simplicem dispensationem revalidare absque novo compartis ignorantis impedimentum consensu matrimonium, statim ac pars rea consensum novum dederit.

(Postulant Patres Prov. Cincinnatensis; Prov. Bostoniensis; Prov. Leopoliensis).

Matrimonia invalida ob occulta impedimenta posint revalidare sine consensus renovatione nec alterius partis nullitatem ignorantis cognitione.

(Postulant Patres Prov. Quitensis).

Valeat episcopus dispensare super omnibus impedimentis iuris ecclesiastici detectis post matrimonium bona fide saltem ab alterutra parte contractum, exceptis sacro ordine, voto solemni et affinitate in linea recta ex copula licita.

(Postulant Patres Prov. Tarraconensis).

Page 261: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 249

DOCUMENTO 4. «APPENDIX AD POSTULATA EPISCOPORUM»463.

CAP. VI.

De consensu matrimoniali.

Amentibus in lucidis intervallis tantummodo, si agatur de convalidando matrimonio prius contracto et legitimanda prole, contrahere permittatur.

(Postulant Episcopi Bohemiae).

Contrahere matrimonium sub conditione suspensiva omnino excludatur.

(Postulant Episcopi Bohemiae).

CAP. XI.

De matrimonii revalidatione.

In convalidationibus remittatur clausula “certiorata prius altera parte”, ita ut dispensatio semper habeat, in quantum opus, effectum sanationis in radice quoad partem impedimenti nesciam.

(Postulant Episcopi Bohemiae).

Sanentur in radice matrimonia iam contracta, quin adhibitae fuerint cautelae, quae insinuant theologi.

(Postulat Achiepiscopus Turritanus).

463 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 6.

Page 262: Tesis doctoral
Page 263: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 251

DOCUMENTO 5. ESQUEMA A «DE MATRIMONII REVALIDATIONE»464.

CAPUT XI.

De matrimonii revalidatione.

ART. I.

De revalidatione simplici.

CAN. 39.

§ 1. Ad revalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per mutationem facti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

§ 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

CAN. 40.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

CAN. 41.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

§ 2. Si sit occultum, satis est ut renovetur privatim et secreto; sed si uni parti sit ignotum, haec de eodem ab alia prius certioretur et deinde utraque consensum renovet.

CAN. 42.

464 Es un fascículo impreso compuesto de 4 páginas. ASV, Commissione cod. Diritto

Canonico, scat. 55.

Page 264: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 252

§ 1. Si certioratio de qua in canone praecedenti, absque gravi periculo fieri nequeat, ab eadem dispensare possit pro foro tantum internum tum Ordinarius at parochus etiam extra sacramentalem confessionem, tum confessarius in actu confessionis sacramentalis.

§ 2. Haec dispensatio secumfert dispensationem a lege de renovando consensu pro parte ignara, non autem pro parte conscia.

§ 3. Si ante dispensationis concessionem pars ignara debitum petat aliaque subterfugere nequeat, obligatio certiorationis et novi consensus partis ignarae ipso iure praestat et matrimonium revalidatur per ipsum coniugalem actum animo maritali positum.

CAN. 43.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus revalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut matrimonium existat, partem interius consentire et vitam sponte prosequi coniugalem.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus.

CAN. 44.

Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

ART. II.

De sanatione in radice.

CAN. 45.

Sanatio matrimonii in radice est eiusdem revalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

CAN. 46.

Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris.

CAN. 47.

Page 265: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 253

§ 1. Nequit sanari in radici matrimonium irritum ex defectu consensus in alterutra parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si defectus consensus, ab initio existens, postea purgatus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

CAN. 48.

Matrimonium contractum, etiam in bona fede, cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum per mutationem facti cessaverit, Ecclesia non sanat in radice ne a momento quidem cessationis impedimenti.

CAN. 49.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede sive per se, sive per delegatum.

Page 266: Tesis doctoral
Page 267: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 255

DOCUMENTO 6. ACTA DE LA CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906465.

CONSULTA PARZIALE DEL 8 FEBBRAIO 1906.

MONS. GASPARRI PRESIDENTE ­ MONS. SEBASTIANELLI; MONS. POMPILI; P. WERNZ; P. PALMIERI; P. VAN ROSSUM ­ Mons. E. Pacelli

assistente.

Si prende ad esame lo schema d’ufficio n I del

CAP. XI DE MATRIMONII REVALIDATIONE.

CAN. 39 PAR 2.

SEBASTIANELLI trova difficoltà in questo canone, perchè risolve una questione controversa fra i Dottori.

MONS. PRESIDENTE fa notare come la contraria opinione era possibile quando la prassi della Chiesa non era ancora così definita come attualmente. Questo paragrafo del resto è utile perchè così si capisce poi la possibilità della dispensa della rinnovazione del consenso.

CAN. 40.

WERNZ aggiungerebbe “...debet esse non mera ratihabitio prioris consensus, sed novus voluntatis actus...”.

CAN. 41 PAR. 2.

WERNZ, dopo aver richiamato il diritto vigente su questo punto prima del Concilio di Trento, propone di sopprimere pure et simpliciter la certioratio e la rinnovazione del consenso per la parte che ignora l’impedimento, giacchè esse sono in pratica di gravissima difficoltà, specialmente per i confessori. Crede però necessario richiedere che la parte la quale conosce l’impedimento rinnovi il

465 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55.

Page 268: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 256

consenso, perchè essa può aver dato non un vero consenso matrimoniale, ma un consenso concubinario. Onde porrebe: “Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut consensus renovetur privatim et secreto; si sit uni parti ignotum, satis est ut pars impedimenti conscia consensum renovet”. Non si esprime come tale rinnovazione debba essere fatta; quindi essa può essera espressa o tacita.

Tutti i Consultori convengono nella proposta del P. Wernz, la quale toglie molte difficoltà pratiche.

CAN. 43 PAR. 3.

MONS. PRESIDENTE prende occasione da questo paragrafo per notare come in questa materia della convalidazione del matrimonio “pubblico” significa: quod in foro externo probari nequit. Quindi crede utile che per non avere un doppio significato delle medesime parole, si adotti anche nel capo De impedimentis in genere la formula proposta da alcuni Consultori e riferita in nota: “Impedimentum censetur publicum quod probari in foro externo potest; secus est occultum”.

CAN. 45.

PALMIERI e WERNZ osservano come la dizione “convalidatio retrotracta ad matrimonii initium” può essere male intesa; onde aggiungerebero o qui o almeno nel seguente canone 46 la restrizione “quoad canonicos effectus”.

CAN. 47 PAR. I.

PALMIERI osserva che il consenso giuridicamente inefficace per la esistenza di un impedimento dirimente, sebbene naturalmente valido, potrà essere inteso per consenso nullo; quindi crede necessario di determinare meglio la dizione “irritum est defectu consensus”.

CAN. 48.

MONS. PRESIDENTE fa notare come questo canone riproduce il decreto del S. Offizio del 2 Marzo 1904 (riferito in GASPARRI, II, 1444), colla differenza però che mentre il canone è espresso come una cosa di fatto “Ecclesia non sanat”, il decreto del S.O. dice “non potest sanare”. Egli, del resto, non ha mai capito, perchè il Papa in quel caso non possa concedere la sanazione in radice dal momento della cessazione dell’impedimento. Non crede difatti vera la ragione che suole addursi, che cioè il vero consenso matrimoniale non possa coesistere con un impedimento di diritto divino naturale o positivo, specialmente nel caso della buona fede.

Page 269: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 257

VAN ROSSUM opina che il consenso dato cum impedimento iuris divini non sia vero consenso matrimoniale, onde trova giusto il decreto del S.O. Crede però che il presente canone, sotto questo rispetto sia inchiuso nel precedente; onde potrebbe sopprimersi.

Gli altri Consultori convengono con Mons. Presidente. Essi opinano che, nonostante il decreto del S.O., l’ultima parola su questa questione non sia stata datta; credono o falso o almeno inopportuno di negare alla Chiesa una facoltà che molti le attribuiscono con ragioni gravi, e non vedono anzi nemmeno la ragionevolezza del semplice fatto enunciato nel canone in discussione. Quindi lo vorrebero soppresso.

MONS. PRESIDENTE crede che sarà utile riportare nello schema il canone secondo le parole stesse del decreto del S.O., richiamando però con una speciale nota l’attenzione dei Cardinali su questo punto.

CAN. 49.

Si sopprimono come superflue le parole “sive per se sive per delegatum”.

Si passa ad essaminare lo schema d’ufficio n I del

CAP. XII DE SECUNDIS NUPTIIS.

Page 270: Tesis doctoral
Page 271: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 259

DOCUMENTO 7. ESQUEMA B «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE»466.

CAPUT XI.

De matrimonii convalidatione.

ART. I.

De convalidatione simplici.

CAN. 35.

Convalidatio matrimonii eo spectat ut ex apparenti verum matrimonium incipiat existere.

CAN. 36.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per cessationem impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

§ 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

CAN. 37.

466 Está recogido en un fascículo impreso de 19 páginas y 62 cánones (numerados del 1 al 14 y

del 1 al 48) que comprende el Esquema IV del Cap. VI De consensu matrimoniali (cann. 1-14),

el Esquema III del Cap. VIII De tempore et loco celebrationis matrimonii (cann. 1-4), el Esquema

III del Cap. IX. De matrimonii effectibus (cann. 5-16), el Esquema II del Cap. X. De divortiis

(cann. 17-34), el Esquema B del Cap. XI. De matrimonii convalidatione, dividido en dos

artículos: Artículo I De convalidatione simplici (cann. 35-40) y Artículo II De sanatione in radice

(cann. 41-45), el Esquema II del Cap. XII De secundis nuptiis (cann. 46-48). ASV,

Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55.

Page 272: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 260

Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

CAN. 38.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

§ 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et secreto.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum renovet (1)467.

CAN. 39.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus.

CAN. 40.

Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

ART. II.

De sanatione in radice.

CAN. 41.

Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

467 Con questo paragrafo si modifica il diritto vigente, che presentava gravissime prattiche

difficoltà, esigendo la cerziorazione della parte ignara e la rinnovazione del consenso di

ambedue le parti.

Page 273: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 261

CAN. 42.

Matrimonium sanatum in radice valere incicipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos.

CAN. 43.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus (1).

(1) Così il decreto del S. Offizio del 2 Marzo 1904. Il P. Van Rossum lo mantiene, perchè lo crede giusto e prattico; gli altri lo vorrebbero soppresso, perchè lo giudicano falso o almeno perchè non si debe negare alla Chiesa una facoltè che i più le attribuiscono con ragioni gravi ed importante per il bene delle anime.

CAN. 44.

§ 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

CAN. 45.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

Page 274: Tesis doctoral
Page 275: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 263

DOCUMENTO 8. ACTA DE LA CONSULTA PARCIAL 15 DE FEBRERO DE 1906468.

CONSULTA PARZIALE DEL 15 FEBBRAIO 1906.

MONS. GASPARRI PRESIDENTE.­ MONS. SEBASTIANELLI; MONS. POMPILI; P. WERNZ; P. PALMIERI; P. VAN ROSSUM; P. BASTIEN.­ Mons.

E. Pacelli assistente.

Si prende ad esame lo schema d’ufficio n. IV del CAP. VI DE CONSENSU MATRIMONIALI.

CAN. I.

WERNZ vorrebbe che si aggiungesse “qui nulla auctoritate humana...”, perchè quanto alla divina vi è controversia.

CAN. 2 PAR. I.

SEBASTIANELLI propone di modificare la forma di questo paragrafo ponendo: “Matrimonialis consensus non habetur (o “deficit”), si partes ignorent...”.

Vari Consultori aderiscono alla redazione di Mons. Sebastianelli.

CAN. 3.

MONS. PRESIDENTE fa osservare come il n. I del par. 2 di questo canone è stato conservato, nonostante la innovazione introdotta col Can. 13, perchè esso può avere importanza per la sanazione in radice. Difatti, se la condizione si è verificata, sebbene il matrimonio in forza del suddetto canone 13 sarebbe nullo, tuttavia può essere sanato in radice; il che non potrebbe invece dirsi per il caso in cui la condizione non si fosse verificata (come al medesimo n. I), perchè allora deficit consensus.

468 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55.

Page 276: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 264

Ciò nonostante vari Consultori preferirebbero che il n. I venisse soppresso, perchè nuoce all’unità del canone, trattandosi in esso non dell’errore, ma del consenso, mentre d’altra parte, sebbene verissimo, non sembra però necessario.

CAN. 5.

MONS. PRESIDENTE spiega il senso di questo canone. Con esso si vuol stabilire il principio (sul quale si fonda la sanazione in radice) che può aversi vero consenso matrimoniale allorché le parti conoscono la esistenza di un impedimento dirimente. Lo stesso si dica se i contraenti credono che il loro matrimonio sia nullo a cagione di un impedimento che di fatto non esiste. Osserva come nei precedenti schemi il canone era espresso in modo assoluto, ma fu modificato in seguito alla osservazione del P. Wernz, che cioè in tal caso alcune volte il consenso puó essere concubinario.

SEBASTIANELLI sopprimerebbe questo canone.

PALMIERI idem, perchè, sebbene in sè vero, sembra però tutto teológico e scolastico.

POMPILI ne trova oscura la dizione.

CAN. 6 PAR. 2.

PALMIERI trova difficoltà nell’inciso “aut ius ad coniugalem actum”, giacchè sembrerebbe troncare la contraversia, se valga il matrimonio contratto colla condizione di osservare la castitè. Ora i Dottori, che sostengono la validità, distinguono fra il ius utendi corpore alterius e l’exercitium iuris. Onde porrebbe “aut omne ius ad coniugalem actum”.

CAN. 10 PAR I.

SEBASTIANELLI direbbe “ab ipsius parocho AUT a duobus testibus”.

POMPILI osserva come potrebbe darsi il caso che il mandante non sapesse scrivere. Direbbe perció che del mandato deve constare “per legitimum documentum, de cuius authenticitate nullo modo dubitari liceat”, senza entrare in troppe prescrizioni dettagliate, le quali in alcuni casi non potranno essere osservate.

WERNZ osserva come il mandato é ad validitatem (“dummodo”); onde la formula di Mons. Pompili sarebbe troppo vaga. Egli o conserverebbe il canone uti iacet, od anche userebbe la formula usata per la forma degli sponsali, con che si avrebbe il vantaggio di non introdurre troppa varietà in questi documenti legittimi. In questo caso si prescriverebbe la scrittura, la sottoscrizione del mandante (il

Page 277: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 265

quale, se non sa scrivere, potrà fare la croce), e quella del parroco o di due testimoni.

CAN. 10 PAR. 3.

WERNZ vorrebbe aggiunto “Ut matrimonium validum sit”.

CAN. 13.

SEBASTIANELLI vorrebbe ristretto il canone alle sole condizioni de futuro, perchè quelle de presenti e de praeterito sono condizioni impropriamente dette.

PALMIERI conviene.

Gli altri Consultori mantengono il canone uti iacet, perchè anche la condizione de praesenti e de praeterito fanno difficoltà nel contratto matrimoniale.

SEBASTIANELLI aggiungerebbe “sive ante sive in ipsa matrimonii celebratione apposita”, per troncare la nota questione tra Pignatelli e Pitonio.

CAN. 14.

PALMIERI osserva come questo canone, espresso in forma così generale è falso, dicendovisi che “matrimonialis consensus PRAESUMITUR perseverare”, giacché nel matrimonio valido il consenso è efficaciter irrevocabilis. Dovrebbe perciò essere limitato al caso in cui il matrimonio sia stato contratto con un impedimento, aggiungendo “si quando cum impedimento datus sit”; il che è pratico per la sanatione in radice.

SEBASTIANELLI sopprimerebbe questo canone, perchè compreso nel Can. 39 de matrimonio convalidatione.

WERNZ lo soprimerebbe perchè crede che la Chiesa non possa sanare il matrimonio in radice, se solamente praesumitur consensus perseverare, dovendo invece ciò constare con prova positiva. Onde nella formula della Penitenzieria e del S.O. non si usa la parola “praesumitur”, ma si dice “dummodo consensus perseveraret”.

POMPILI sopprimirebbe questo canone, perchè potrebbe sollevare delle questioni.

VAN ROSSUM, BASTIEN lo conserverebbero.

Page 278: Tesis doctoral
Page 279: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 267

DOCUMENTO 9. ACTA DE LA CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906469.

CONSULTA PARZIALE DEL I MARZO 1906.

MONS. GASPARRI PRESIDENTE.­ MONS. SEBASTIANELLI; MONS. POMPILI; P. WERNZ; P. PALMIERI; P. VAN ROSSUM; P. BASTIEN.­ Mons.

E Pacelli assistente.

Si termina l’esame dello schema n. II del

CAP. X DE DIVORTIIS.

CAN. 33.

Si conviene di sopprimere al par. I le parole “expensis rei”, perchè qui entra la competenza dei tribunali civili, e di unire in un solo i due paragrafi, facendo comune ad ambedue la clausola del par. I “nisi iudex in utroque caso pro ipsorum...”, perchè potrebbe accadere che il coniuge fedele sia stato il colpevole e che allora il giudice stimi più conveniente affidare ad altra persona fedele, ad esempio ad un tutore, la catolica educazione della prole.

WERNZ fa notare la importanza di affermare il principio contenuto in questo canone, massime ai giorni nostri. Crede inoltre necessario per i nostri tempi dire qualche cosa della competenza dell’autoritá ecclesiastica nelle cause di separazione; ma osserva che di ciò si potrà parlare nella parte giudiziale.

CAN. 38 PAR. I.

MONS. PRESIDENTE osserva come “publicum” qui significa “quod in iudicio probari potest”. Crede che questa significazione del “publicum” debba essere adottata anche nel “De impedimentis in genere” in sostituzione dell’altra puramente burocratica.

469 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55.

Page 280: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 268

WERNZ conviene, ma osserva che bisogna qui aggiungere “ab utraque parte IMPEDIMENTI CONSCIA”, perche, essendo sufficiente per la prova in giudizio che l’impedimento sia conosciuto da due o tre persone, potrebbe accadere, ad esempio, che uno degli sposi lo ignorase.

PALMIERI E POMPILI accettano quest’aggiunta. Osservano difatti come, secondo la prassi della S. Penitenziaria, quando una sola della parti conosce l’impedimento, se l’altra parte si può ammonire, si rinnova il consenso coram partibus et duobus testibus confidentibus; altrimenti si provvede colla sanazione in radice.

CAN. 41.

PALMIERI ha difficoltà per la forma di questo canone, perchè in esso si mette come cosa principale l’effetto secondario della fictio iuris per cui la validità del matrimonio quoad effectus canonicos retrotrahitur ad initium. Comincierebbe perciò da ciò che costituisce l’essenza della sanazione in radice, dicendo che essa “est actus quo consensus perseverans acceptatur ut legitimus ab Ecclesia quin renovetur” e poi aggiungerebbe “et per fictionem iuris quoad affectus canonicos retrotrahitur ad initium matrimonii” od anche “ad praeteritum”, per lasciare insoluta la questione se si possa sanare in radice a momento cessationis impedimenti un matrimonio nullo in principio per un impedimento di diritto divino, es. ligaminis.

WERNZ conviene anche egli nell’osservazione del P. Palmieri. Dice che bisogna cominciare dall’elemento reale della sanatione in radice, cioè che est convalidatio matrimonii a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege ecclesiastica de renovando consensu; ed osserva che su questo punto vi é la confusione negli autori, giacché vi sono alcuni autori anche recenti i quali sostengono che colla sanatione in radice il matrimonio è vere et obiective convalidato ex nunc ossia ab initio. Poi parlerebbe della fictio iuris quoad effectus canonicos sia quanto agli sposi che quanto alla prole. Crede che il canone uti iacet potrà essere non bene inteso, sebbene spiegato poi dal canone seguente.

MONS. PRESIDENTE difende la redazione del canone uti iacet, la quale, a suo parere, corrisponde perfettamente alla vera figura giuridica della sanatione in radice. La Chiesa convalida il matrimonio, utique per fictionem iuris e non vere et obiectiva. Il che sarebbe assurdo usque ab initio, e come conseguenza si ha la dispensa della rinnovazione del consenso e la legittimazione della prole. Crede tuttavia che potrebbero unirsi i canoni 41 e 42.

Si passa ad esaminare la redazione n. II del Cap. XII De secundis nuptiis.

Page 281: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 269

DOCUMENTO 10. ESQUEMA C «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE»470.

CAP. XI.

De matrimonii convalidatione.

ART. I.

DE CONVALIDATIONE SIMPLICI.

CAN. 57.

Convalidatio matrimonii eo spectat ut ex apparenti verum matrimonium incipiat existere.

CAN. 58.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessati sive dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

§ 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

CAN. 59.

470 El Esquema C está recogido en un fascículo de 24 páginas numeradas. Además se incluye el

Esquema V del Cap. VI De consensu matrimonialis (cann. 1-14), el Esquema II del Cap. VII De

matrimonii forma (cann. 15-25), el Esquema IV del Cap. VIII De tempore et loco celebrationis

matrimonii (cann. 26-29), el Esquema IV del Cap. IX De matrimonii effectibus ( cann. 30-39), el

esquema III del Cap. X De divortiis (cann. 40-56), el Esquema C De matrimonii convalidatione

(cann. 57-66) y el esquema III del Cap. XII De secundis nuptiis (cann. 67-69). ASV,

Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55.

Page 282: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 270

Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

CAN. 60.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte impedimenti conscia renovandus est in legitima forma.

§ 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et secreto.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet (1)471.

CAN. 61.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto.

CAN. 62.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

ART. II.

De sanatione in radice.

CAN. 63.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retroacta ad matrimonii initiunt, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovatio consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

471 Con questo canone si modifica il diritto vigente, che presentava gravissime prattiche

difficoltà. Esigendo la cerziorazione della parte ignara e la rinnovazione del consenso di

ambedue le parti.

Page 283: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 271

§ 2. Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retroagitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos.

§ 3. Fictitia retroactio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium et quoad aliquos tantum canonicos effectos (1)472.

CAN. 64.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus (2)473.

CAN. 65.

§ 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

CAN. 66.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

472 Il P. Wernz, in luogo dei tre paragrafi del testo, porrebbe un canone concepito così: Sanatio

in radice est convalidatio matrimonii a momento concessae sanationis cum dispensatione

vel cessatione impedimenti iuris ecclesiastici et dispensatione a lege de renovando

consensu, et cum fictiva retroactione quoad effectus canonicos inde ab initio celebrationis

matrimonii. Il P. Palmieri porrebbe: ... est actus quo consensus perseverans acceptatur ut

legitimus ab Ecclesia quin renovetur, et per fictionem iuris effectus canonici retrotrahuntur

ad initium matrimonii (o più generalmente ad praeteritum). 473 Così il decreto del S. Offizio del 2 Marzo 1904. Il P. Van Rossum col P. Bastien lo mantiene,

perchè lo crede giusto; ma non sarebbe alieno anche dal sopprimerlo, perchè lo crede

inchiuso nel Can. 65 §1. Gli altri lo vorrebbero sopresso, perchè non si deve negare alla

Chiesa una facoltà che i più le attribuiscono con ragioni gravi ed importante per il bene

delle anime.

Page 284: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 272

Page 285: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 273

DOCUMENTO 11. ACTA DE LA CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906474.

Schema finale inviato alla Consulta Generale

CONSULTA PARZIALE DEL 5 APRILE 1906

MONS. GASPARRI PRESIDENTE.­ MONS. DE LAI; MONS. SEBASTIANELLI; MONS. POMPILI; P. WERNZ; P. VAN ROSSUM; P.

BASTIEN; P. JANSSENS.­ Mons. E. Pacelli assistente.

Si prende ad esame lo schema d’ufficio n. III del CAP. XI DE MATRIMONII CONVALIDATIONE.

CAN. 57.

Si sopprime.

CAN. 58 PAR. 2.

POMPILI, per evitare la forma scolastica del paragrafo, propone di formularlo così: “Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur, etiamsi initio utraque pars...”.

Si approva.

CAN. 60 PAR I.

DE LAI trova difficoltà nelle parole “ab utraque parte IMPEDIMENTI CONSCIA”, perchè l’”impedimenti conscia” potrà essere interpretato come condizionale, e si conchiuderà che, se una parte non est impedimenti conscia, non deve rinnovarre il consenso. Opina che, prestandosi le parole “impedimenti conscia” a una falsa interpretazione, si debbano sopprimere, tanto più che rimane sempre vero ció che con quelle parole voleva indicarsi, cioè che se l’impedimento é pubblico ma è conosciuto da una sola delle parti, l’altra parte deve essere cerziorata. Si dice difatti che consensus AB UTRAQUE PARTE

474 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55.

Page 286: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 274

RENOVANDUS EST; ora, per rinnovare il consenso secondo la nozione data al precedente Can. 59, la parte che ignora l’impedimento, deve necessariamente essere cerziorata.

POMPILI conviene. Ciò corrisponde alla regola generale seguita dalla Penitenziaria, che cioè il consenso sia rinnovato da ambedue le parti. Solo fa eccezione, quando si prevede che tale cerziorazione sia pericolosa.

Si conviene di sopprimere “impedimenti conscia”.

CAN. 63.

BASTIEN vorrebbe che si aggiungesse che la sanazione in radice si dà talvolta anche PARTIBUS INSCIIS.

POMPILI osserva che, secondo una Instruzione del Card. Cagiano Penitenziere Maggiore, la sanazione in radice generalmente non si da insciis partibus e se talvolta si dà, è quando la nullità del matrimonio è avvenuta per colpa dell’autorità ecclesiastica. Non crede prudente di porre quell’aggiunta.

Quanto alla definizione della sanazione del matrimonio in radice, si conviene di porre nel testo la redazione del P. Wernz, mantenendo in nota l’altra del P. Palmieri.

CAN. 64. PAR 2.

VAN ROSSUM mantiene la sua opinione espressa in nota. Dice che non vi può essere consenso matrimoniale, quando non vi è capacità naturale.

WERNZ insiste per la soppressione, tanto più perchè, ponendosi questo canone nel Codice, si avrebbe una definizione ex cathedra, e quindi il decreto del S.O. diverrebbe irreformabile.

Dopo di ciò si prendono brevemente ad esame i due VOTI dei Consultori D. Lorenzo JANSSENS O.S.B. e P. Claudio BENEDETTI C.SS.R. sul TIT. VIII DE SACRAMENTALIBUS. Si cfr. lo schema s’ufficio n. I.

E. Pacelli assistente.

Page 287: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 275

DOCUMENTO 12. ESQUEMA D «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE»475.

CAP. XI.

De matrimonii convalidatione

ART. I.

De convalidatione simplici

CAN. 57.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit.

CAN. 58.

Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

CAN. 59.

475 El Esquema D se contiene en un fascículo de 24 páginas numeradas, al que además se

acompaña el Esquema VI del Cap. VI De consensu matrimoniali (cann. 1-14), el Esquema III

del Cap. VII De matrimonii forma (cann. 15-25), el Esquema V del Cap. VIII De tempore et loco

celebrationis matrimonii (cann. 26-29), el Esquema V del Cap. IX De matrimonii effectibus (cann.

30-39), el Esquema IV del Cap. X De divortiis (cann. 40-56), el Esquema D De matrimonii

convalidatione (cann. 57-65) y el Esquema IV del Cap. XII De secundis nuptiis (cann. 66-68).

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55.

Page 288: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 276

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

§ 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum satis est ut renovetur privatim et secreto.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet (1)476.

CAN. 60.

§ 1. Matrimonium irritum ob solum defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret (2)477.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto.

CAN. 61.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma.

ART. II.

De sanatione in radice.

CAN. 62.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos inde ab initio celebrationis matrimonii.

§ 2. Retrotractio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium; item dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest

476 Con questo paragrafo si modifica il diritto vigente, che presentava gravissime prattiche

difficoltà, esigendo la cerziorazione della parte ignara e la rinnovazione del consenso di

ambedue le parti. 477 Mons. De Lai sopprimerebbe questo primo paragrafo.

Page 289: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 277

uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, aut partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine retroactione (1)478.

CAN. 63.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus (1)479.

CAN. 64.

478 Il P. Palmieri in luogo dei due paragrafi del testo, porrebbe un canone concepito così:

Sanatio in radice est actus quo consensus perseverans acceptatur ut legitimus ab Ecclesia quin renovetur, et

per fictionem iuris effectus canonici retrotrahuntur ad initium matrimonii (o più generalmente ad

praeteritum). 479 Così il decreto del S. Offizio del 2 Marzo 1904. Il P. Van Rossum col P. Bastien lo mantiene,

perchè lo crede giusto; ma non sarebbe alieno anche dal sopprimerlo, perchè lo crede

inchiuso nel Can. 64 § 1. La maggioranza lo vorrebbe soppresso, perchè non si deve negare

alla Chiesa una facoltà che i più le attribuiscono con ragioni gravi ed importante per il bene

delle anime; ora, rimanendo questo canone nel codice, ne seguirebbe che la Santa Sede

definirebbe ex cathedra che no le compete tale facoltà.

Page 290: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 278

§ 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

CAN. 65.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

Page 291: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 279

DOCUMENTO 13. ACTA DE LA CONGREGACIÓN ESPECIAL DE 30 DE ABRIL DE 1906480.

CONGREGAZIONE SPECIALE DE 30 APRILE 1906.

EMI FERRATA, GENNARI, CAVICCHIONI, VIVES, CAVAGNIS.

Mons. GASPARRI Segretario ­ Mons. Pacelli assistente.

DE HIS QUAE MATRIMONII CELEBRATIONI PRAEMITTI DEBENT (Schema n. I).

CANN. 33 e 30.

GENNARI al Can. 33, riferendosi a quanto espresse la scorsa volta, legge la Istruzione del S. Officio del I febbraio 1865, confermata dalla medesima S. C. il 30 Nov. 1898.

Mons. Segretario fa però osservare come questa Istruzione riguarda propriamente non le pubblicazioni, ma il processetto. Il canone uti iacet riproduce il diritto vigente, a norma della Istruzione del S. Officio 29 Agosto 1890 n. 2.

GENNARI osserva che ad ogni modo il canone è oscuro, e tutto in esso è rimesso al parroco. Ocorre invece dare norme precise; altrimenti ne verranno molti matrimonii nulli. Vorrebbe perciò che le pubblicazioni dovessero farsi anche in locis ubi coniuges commorati sint saltem per annum post pubertatem (il tempo di un anno corrisponde a quello fissato nella succitata Istruzione del S. O.), stabilendo inoltre che quante volte le pubblicazioni devono esser fatte fuori della parrocchia, sia necessario l’intervento dell’Ordinario.

Gli Emi accettano queste proposte dell’Emo Gennari.

480 Es un fascículo de dos folios mecanografiados y firmados en la última hoja por E. Pacelli.

La reunión trató el Esquema I De his quae matrimonii celebrationi praemitti debent, y el Esquema

I De impedimentis in genere. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

Page 292: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 280

GENNARI crede inoltre necessario aggiungere al Can. 30 (modificato secondo le risoluzioni prese nalla passata Congregazione) che, quallora il parroco non possa aver due testimoni i quali attestino dello stato libero delle parti per il tempo durante il quale esse han dimorato altrove, debba allora ricorrere, come ad ultimo rimedio al giuramento suppletorio delle parti medesime, purchè siano degne di fede.

VIVES, allargando il pensiero dell’Emo Gennari, propone di porre un canone generale in questo senso: Quando fatte tutte le investigazioni, non si hanno risultati sufficienti, ma rimangono ancora dei dubbi sulla assenza di impedimenti, il parroco ricorra al giuramento suppletorio delle parti; aggiungendo, per il caso speciale contemplato dall’Emo Gennari: praesertim quoad eos qui alibi tanto tempore commorati fuerint ut facile potuerint aliquod canonicum impedimentum contrahere.

Gli Emi accettano.

FERRATA osserva come in questo modo si sono stabilite basi sufficienti e norme precise per chè gli Ordinari e i parroci possano assicurarsi della assenza degli impedimenti; ma occorre guardarsi dallo stabilire un esagerato formalismo, il quale avrebbe per conseguenza di aumentare i concubinati.

DE IMPEDIMENTIS IN GENERE (Schema n. I).

CAN. 1.

Gli Emi adottano la redazione del testo, sopprimiendo la parola “competenti”, che ritengono non necessaria. In fatti, non può dirsi tale il IUS che non è competente, ossia che non ha forza di obbligare.

CAN. 2.

VIVES si dichiara contrario alla nota che ritiene pericolosissima. Osserva che se gli eretici si esimeranno dagli impedimenti matrimoniali di diritto ecclesiastico, essi potranno validamente contrarre anche in quei gradi e in quelle condizioni in cui Sedes Apostolica non solet dispensare. Ma anche qualora con una clausola speciale si rimediasse a questo inconveniente, nota I ­ che la Chiesa ha ritenuto sempre come nulli i matrimonii contratti dagli eretici con impedimenti di diritto ecclesiastico; 2­ che praticamente bene spesso tale nullità facilita le conversioni al cattolicismo; 3­ che, d’altra parte, agli inconvenienti derivati dalla nullità del matrimonio porta riparo la buona fede, in cui si travano generalmente le parti, nate ed educate nell’eresia. Del resto gli impedimenti saranno diminiuti; onde gli eretici si troveranno sempre in condizioni migliori delle attuali. ­ Crede opportuno che questa questione venga sottoposta alla S. C. del S. Officio.

Gli altri Emi convengono di interrogare su questo punto la S. C. del S. Offizio.

CAN. 5.

Page 293: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 281

Mons. Segretario fa osservare come la definizione dell’impedimento pubblico e occulto data nella redazione del testo è definizione, per così dire burocratica, la quale cioè serve attualmente a determinare la competenza della Penitenzierie e della Dataria, e dà luogo a mille difficoltà e dubbi; mentre che la definizione giuridica è quella data nella nota (I) a pag. 3. Tanto più che secondo quest’ultima definizione s’intende impedimento pubblico e occulto per la convalidazione del matrimonio; onde mantenendo la definizione del testo, si avrebbero due distinte nozioni.

GENNARI osserva come secondo la definizione data nella nota, se l’impedimento fosse conosciuto soltanto da due persone segrete, sarebbe tuttavia pubblico, perchè probari in foro externo posset; ora ciò è eccessivo. Crede che la redazione del testo uti iacet stia bene, e corrisponde alla nozione ritenuta fino ad ora, bisognerebbe almeno aggiungere che l’impedimento si considera ancora come occulto, quando sia conosciuto da poche persone, delle quali si è sicuri che non lo riveleranno.

Gli Emi, riservandosi di ritornar sopra a questo gravissimo argomento, adottano per ora la seguente redazione: “Impedimentum est publicum quod probari in foro externo potest; si tamen a paucis discretis personis cogniscitur ita ut facile evulgari non praevideatur, habeatur uti occultum”, unendo così le due idee. Inoltre, su proposta dell’Emo Vives, aggiungono il paragrago seguente: “In dubio an impedimentum sit publicum vel occultum, retineatur uti occultum”, per togliere facili angustie di coscienza, specialmente per i confesori.

CAN. 9.

VIVES sopprimerebbe “et parochi”, perchè altrimenti si verrebbe a riconoscere che il parroco possa dare un precetto; il che sarebbe cosa totalmente nuova.

Gli Emi convengono in questa soppressione.

CAN. 11.

Si pone “… nova impedimenta introducens…”.

CAN. 12.

Si pone immediatamente dopo il Can. 10, e si sopprime “impedimento proportionata”.

CAN. 13.

Si approva questo canone colle modificazioni di diritto che esso introduce. Si sopprime la parola “cuiusque”.

CAN. 14.

Si approva.

Page 294: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 282

CAN. 15.

GENNARI afferma che secondo l’insegnamento dei Teologi (tra i quali S. Alfonso, che non contradice in qeusto a Roncaglia, Pignatelli, ecc.), quando non vi è tempo di ricorrere all’autorità diocesana e la celbrazione del matrimonio non si può differire senza timore di gravi mali, il parroco potrebbe dichiarare che la legge ecclesiastica, ossia l’impedimento, anche pubblico, non obbliga in tal caso. Onde aderisce alla proposta di Mons. Giorgi espressa nella nota (2).

Anche agli altri Emi aderiscono alla proposta di Mons. Giorgi.

CAN. 17.

FERRATA trova che non vi sia perfetto nesso logico nella prima parte del canone tra foro esterno e impedimento occulto. Inoltre oserca che se la dispensa è stata data etiam pro foro externo ed è stata perciò notata nei libri parrocchiali, l’impedimento è eo ipso divenuto pubblico natura sua; onde gli fa difficoltà l’”etsi postea occultum impedimentum publicum evaserit”.

Mons. Segretario osserva come nell’inciso “etsi…” la parola “publicum” ha il senso di “notorium”; onde ad evitare la difficoltà fatta dall’Emo Ferrata si potrebbe sostituire “notorium” a “publicum”.

Gli Emi approvano.

VIVES alla seconda parte vorrebbe espresso che il matrimonio è già valido prima della nuova dispensa pro foro externo.

FERRATA osserva che dal momento che l’impedimento in realta è stato già tolto, non si può più propriamente parlare di nuova DISPENSA. Vorrebbe che si trovasse un’espressione più esatta.

Gli Emi convengono di porre per ora alla seconda parte “… si dispensatio concessa fuerit pro solo foro interno et impedimentum publicum evaserit”, incaricando però Mons. Segretario di interpellare in proposito Mons. Pompili, per conoscere la prassi della Penitenzieria su questo punto.

Pacelli, assistente.

Page 295: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 283

DOCUMENTO 14. ACTA DE LA CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 21 DE MAYO DE 1906481.

CONGREGAZIONE PARTICOLARE DEL 21 MAGGIO 1906

EMI. FERRATA, GENNARI, CAVICCHIONI, VIVES, CAVAGNIS.

Mons. GASPARRI Segretario ­ Mons. Pacelli assistente.

DE CONSENSU MATRIMONIALI (Schema d’ufficio n. I).

Gli Emi convengono di conservare uti iacet la rubrica di questo capo, anzichè adottare quella proposta in nota del P. Wernz, perchè l’impedimento propriamente detto consiste nella inabilità della persona a contrarre il matrimonio, mentre in questo capo si considera il matrimonio nullo per difetto del necessario consenso.

CAN. 2.

Mons. Segretario fa osservare che scopo di questo canone è di indicare il minimum necessario ex parte intellectus ut matrimonialis consensus haberi possit. Non si richiede difatti che le parti conoscano il modo della generatione (il che non di rado ignorano le fanciulle educate in famiglie cristiane), ma è necessario che le parti conoscano che il matrimonio è una società diretta alla procreazione della prole. Onde sarebbe nullo il matrimonio se le parti credessero che il matrimonio sia una società puramente amichevole (mutuum adiutorium). Così pure crede che sarebbe nullo, se le parti intendessero di contrarre il matrimonio solo ad sedandam concupiscentiam, ignorando che da essa segue la procreazione della prole (caso del resto metafisico), giacchè allora sarebbe non società coniugale, ma società di piacere.

481 Se recoge en un fascículo de dos folios mecanografiados y firmados al final por E. Pacelli.

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

Page 296: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 284

Gli Emi convengono, ma opinano che sarebbe forse migliore la forma negativa proposta da alcuni Consultori “Non habetur conensus matrimonialis, si contrahentes ignorent, matrimonium esse societatem...”.

CAN. 3.

GENNARI vorrebe posta la definizione dell’error qualitatis redundans in personam, affine di dar luce in un punto così oscuro ed ambiguo. Direbbe “Si error est in qualitate quae unice intenditur, quidquid sit de persona”.

FERRATA e VIVES credono difficile dare su questo punto una definizione : vi saranno sempre difficoltà. Lascerebbero com’è questa frase, nata ai Canonisti.

GENNARI aggiungerebbe al § 2 un n. 3 così concepito: “Si qualitas deducatur in pactum et ipsa deficiat”.

VIVES crede che, se si accetta l’aggiunta proposta dall’Emo Gennari, è necessario esprimere “ut conditio sine qua non”.

Gli altri Emi però osservano che nella anzidetta aggiunta dell’Emo Gennari non si riguarda propriamente l’ERRORE (al quale si riferisce il presente canone), ma la CONDIZIONE, venendo a mancare la quale, non vi è più consenso nè matrimonio.

CAN. 4.

Mons. Segretario fa osservare come la forza del canone sta nella parola “SIMPLEX error”, la quale sufficientemente esprime il concetto. Cioè io credo che sia ammesso il divorzio, e in questa credenza contraggo il matrimonio; il matrimonio in tale caso vale. Invece sarebbe invalido, se l’esistenza del divorzio non costituisse um semplice errore, ma fosse posta come consizione sine qua non al consenso; ad esempio se io dicessi: contraggo matrimonio, PURCHÈ sis permesso il divorzio.

Gli Emi approvano il canone uti iacet.

CAN. 5.

Mons. Segretario spiega il valore di questo canone. Due, ad esempio, si sono uniti col solo vincolo civile, pur non ignorando la nullità di tal matrimonio; è mancato necessariamente il consenso matrimoniale? No; tanto vero che la S. Sede sana in radice quotidianamente tali matrimoni.

VIVES approva, e aggiunge che, data la prassi della S. Sede, la sentenza contraria non è più opinione, è errore.

Page 297: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 285

Gli Emi approvano il canone con una lieve modificazione di forma.

CAN. 6.

Gli Emi approvano pienamente il canone.

CAN. 7 § 1.

FERRATA, GENNARI, VIVES preferiscono la redazione del P. Palmieri proposta nella nota. In tal modo rimane soppressa la clausola “in ordine ad extorquendum consensum coniugalem”.

CAN. 7 § 2.

Mons Segretario dice che con questo § si esclude la falsa sentenza tenuta da alcuni autori, secondo la quale è nullo (in foro interno) il matrimonio contratto sub metu etiam levi, ma dante causam contractui, cioè senza del quale non sarebbe stato contratto il matrimonio. Il timore reverenziale non è escluso; esso talvolta per una fanciulla può essere gravissimo.

Gli Emi approvano il §.

CAN. 8 e 9.

Gli Emi al Can. 8, per far più chiaramente intendere che l’espressione del consenso verbis non è ad validitatem, convengono di porre “... neque liceat parocho aequipollentia signa admittere, nisi...”.

Approvano la innovazione del diritto contenuta nel Can. 9.

Inoltre per escludere anche il matrimonio per telefono, per telegrafo, ecc. (Cfr. l’osservazione del Consultore Pezzani al Can. 9), convengono di porre un canone redatto nella sostanza così (al luogo dei Can. 8 e 9):

§ 1. Ut validum sit matrimonium, sponsi personaliter praesentes sive per se sive per procuratorem esse debent.

§ 2. Sponsi matrimonialem consensum verbis exprimere debent, neque liceat parocho aequipollentia signa admittere, nisi partes loqui nequeant.

CAN. 10 § 1.

Gli Emi convengono di modificare questo §, adottando le medesime disposizioni stabilite per la forma degli sponsali.

CAN. 10 § 3.

Page 298: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 286

Gli Emi convengono che si richiedano per il sub­mandato le stesse formalità che per il mandato.

CAN. 12.

Gli Emi correggono questo canone nel senso che il ricorso all’Ordinario si richiegga soltanto nel caso in cui tempus suppetat.

CAN. 13 § 1.

Mons Segretario espone le ragioni che hanno indotto la Consulta a proporre questa innovazione del diritto vigente, e fa soprattutto notare la sconvenienza di celebrare il matrimonio sub conditione.

FERRATA trova però eccessivo di andare fino alla nullità del matrimonio. Si limiterebbe a porre un precetto al parroco di non ammettere le condizioni nella celebrazione del matrimonio.

GENNARI inclina anch’egli a porre piuttosto un precetto al parroco.

VIVES, CAVICCHIONI son favorevoli al canone uti iacet.

CAN. 13 § 2.

Mons. Segretario fa notare come la frase “pro non adiecta habeatur”, desunta dalla decretale di Gregorio IX in questa materia, deve evidentemente intendersi nel senso di una praesumtio iuris, che vale finchè non si provi che la condizione sia stata veramente apposta, perchè in questo caso mancherebbe il consenso matrimoniale, che dalla legge ecclesiastica non può esser supplito.

FERRATA vorrebbe che ciò fosse espresso con dizione più chiara, affine di evitare il pericolo che quella frase sia intesa nel senso che in ogni caso la condizione deva considerarsi per non apposta ed il matrimonio aversi per valido.

CAVAGNIS propone la seguente formula “Adiectio conditionis ante matrimonium non praesumitur, sed probanda est”.

Gli Emi adottano questa formula, e convengono che, poiché le diverse condizioni (lecite, turpi, contra substantiam matrimonii, ecc.) hanno effetti diversi, occorre qui riassumere la dottrina canonica su questo punto.

CAN. 14.

Gli Emi approvano questo canone, come conforme alla pratica della Penitenzieria e del S. Offizio.

E. Pacelli assistente.

Page 299: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 287

Page 300: Tesis doctoral
Page 301: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 289

DOCUMENTO 15. ACTA DE LA CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906482.

CONGREGAZIONE PARTICOLARE DEL 18 GIUGNO 1906

EMI FERRATA, GENNARI, CAVICHIONI, VIVES, CAVAGNIS. Mons. GASPARRI Segretario ­ Mons. Pacelli assistente.

CAP. XI DE MATRIMONII CONVALIDATIONE (Schema n. I)

CAN. 59.

Mons. Segretario fa notare come qui IMPEDIMENTUM PUBLICUM = quod in foro externo probari potest.

Al § 2 si pone “Si sit occultum ET utrique...”; inoltre per maggior chiarezza si aggiunge “satis est ut AB UTRAQUE PARTE renovetur......”.

CAN. 60 § I.

Gli Emi convengono di sopprimere l’inciso “dummodo causa, propter quam consensus defuerat cessaverit”, (come anche hanno domandato alcuni Consultori), perchè potrebbe accadere che, anche perdurando la causa, la parte, che non pose il consenso, mutata la volontà, lo ponga.

CAN. 62.

Gli Emi approvano, come più completa, la redazione del testo con qualche modificazione di forma.

CAN. 63 § 2.

Mons. Segretario riferisce che anche la grande maggioranza degli altri Consultori (oltre quelli componenti la piccola Consulta, dei quali si parla in nota) è

482 Se recoge en un fascículo de dos folios mecanografiados. ASV, Commissione cod. Diritto

Canonico, scat. 56.

Page 302: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 290

favorevole per la soppressione di questo §. Riassume gli argomenti che militano contro quel decreto del S. Officio, in quanto nega alla Chiesa la potestà stessa di sanare in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, il matrimonio contratto cum impedimento iuris naturalis vel divini; argomeni che si possono vedere nel suo trattato De matrimonio, vol II, n. 907 e 1444. Crede che occorrerebbe almeno dire, anzichè “non POTEST sanare”, semplicemente “non SANAT”, con che si esprimerebbe il fatto che la S. Sede non sana quei matrimoni, non si negherebbe la potestà.

Gli Emi convengono che si domandi alla S. C. del S. O. se nel suo decreto del 2 Marzo 1904 colle parole “matrimonium contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini NON POSSE sanari in radice” ha inteso negare alla Chiesa quella potestà, ovvero semplicemente esprimere la disciplina della S. Sede su tal punto, disciplina che in avvenire potrebbe essere modificata.

Page 303: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 291

DOCUMENTO 16. ACTA DE LA CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 2 DE JULIO DE 1906483.

CONGREGAZIONE PARTICOLARE DEL 2 LUGLIO 1906

EMI FERRATA, GENNARI, CAVICCHIONI, VIVES, CAVAGNIS

Mons. GASPARRI Segretario ­ Mons. Pacelli assistente.

CAP. III DE IMPEDIMENTIS IN GENERE (Schema II)

CAN. 42 § 2.

Gli Emi convengono che la questione se gli eretici debbano dichiararsi legati dagli impedimenti matrimoniali, stante la sua gravità, venga sottoposta alla S. C. del S. Uffizio.

CAN. 44.

Mons. Segretario fa notare che tale è il senso che ad “impedimento pubblico” e ad “impedimento occulto” dà la S. C. del Concilio; e tale è pure il significato che “impedimento pubblico” e “impedimento occulto” hanno quando si trata della convalidazione del matrimonio. La sola difficoltà è che diverso è il senso dato a quelle parole dalla Penitenzieria e dalla Dataria; ma si tratta di distinzione puramente burocratica.

Gli Emi approvano il canone.

CAN. 45.

483 Recogida en un fascículo de dos páginas mecanografiadas por ambas caras. En la sesión de

este día se sometió a examen el Esquema II del Capítulo III De impedimentis in genere, el

Esquema II del Capítulo IV De impedimentis impedientibus, y el Esquema II del Capítulo V De

impedimentis dirimentibus. No está firmado en la última hoja. ASV, Commissione cod. Diritto

Canonico, scat. 56.

Page 304: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 292

VIVES propone di sopprimere la parala “privato”, perchè il canone sarebbe vero anche se si trattasse di incomodo pubblico; ad es., se il matrimonio di un Re (al quale ostasse un impedimento dirimente) fosse molto utile alla nazione.

CAN. 51.

Mons. Segretario propone di aggiungere un § 2 così concepito: “In impedimentis autem ex sacro presbyteratus ordine et affinitate in primo grado lineae rectae ex licita copula provenientibus Ecclesia dispensare non solet”, ritenendo utile determinare quali siano gli impedimenti dai quali la Chiesa non suole dispensare.

Gli Emi approvano.

CAN. 54 § 2.

Si pone “... parochus de concessa dispensatione Ordinarium certior en faciat eamque adnotet in libro matrimoniorum”.

CAN. 55.

Mons. Segretario ricorda che il foro è esterno o interno, e il foro interno si suddivide alla sua volta in sacramentale e extrasacramentale. Ora, per evitare le difficoltà che possono nascere nel caso in cui venga a divulgarsi un impedimento già occulto e che fu dispensato solamente pro foro interno, senza che della data dispensa consti in foro esterno, stabilirebbe che tutte le dispense concesse in foro esterno extrasacramentale debbano essere notate nel libro segreto dei matrimoni, di guisa che esse valgano anche pro foro externo. Onde il canone dovrebbe essere concepito così: “Dispensatio extra forum sacramentale concessa super impedimentuo occulto, adnotetur in libro secreto diligenter ab Episcopo asservando, nec alia dispensatio est necessaria, etsi postea occultum impedimentum publicum evaserit; sed ea necessaria est pro foro externo, si dispensatio concessa fuerat pro foro sacramentali tantum”. Nota ancora che, sebbene la dispensa sia stata annotata, l’impedimento rimane sempre occulto, perchè si tratta di libro segreto, che quindi non si può produrre, onde l’impedimento non si può provare in foro esterno; come accadrebbe se esso fosse conosciuto da due persone legate da segreto, le quali perciò non potrebbero attestarlo in foro esterno.

Gli Emi approvano la proposta modificazione.

CAN. 57 § 1.

Page 305: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 293

Si conviene di sopprimere l’ultima parte “et dispensatio concessa...”. Questa disposizione, infatti era stata posta in vista della grande difficoltà che vi era nel computare gli impedimenti molteplici di consanguinità ed affinità, o quindi i facili484 errori e matrimoni nulli; ma ora che l’impedimento di consanguinità e di affinità è stato ridotto al secondo grado, non sembrano più possibili gli errori, e perciò non sembra più necessaria quella misura.

CAN. 58.

Mons. Segretario dice che la ragione della prima parte del canone sta in ciò, che la S. Sede, conoscendo tutti gli impedimenti, forse non concederebbe la dispensa; la seconda parte poi contiene un cambiamento del diritto vigente.

FERRATA non vede la ragione della differenza tra la prima parte e la seconda, verificandosi anche per questa la ragione addotta da Mons. Segretario per la prima; la S. Sede, cioè, non avrebbe forse concessa la dispensa, se avesse conosciuto l’altro impedimento. Trova quindi poco logica la diversità di disposizioni per i due casi.

GENNARI E VIVES trovano equo il mutamento del diritto nella seconda parte.

FERRATA crede che almeno conviene esprimere così la seconda parte: “Si tamen impedimentum...”, eadem S. Sedes indulget ut Episcopus suis facultatibus uti possit”, per far comprendere in tal modo che si tratta di un indulto.

Si approva.

CAN. 61.

Si sopprime l’inciso “si ad expedire iudicaverit”, facendo così di quella notificazione un obligo generale, essendo sempre espediente, anzi, necessario, che l’Ordinario del luogo ove si celebra il matrimonio, sappia della concessa dispensa (N. B. Le parole “si id expedire iudicaverit” si trovano nel decreto del S. Ufficio 20 Febr. 1888, n. 4 della seconda parte, da cui è desunto il presente canone).

484 Estas palabras “o quindi i facili” impresas están tachadas, y, manuscrito encima por Pacelli, se

añade: “donde seguivano facilmente”.

Page 306: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 294

CAN. 62 § 1.

Si fanno queste modificazioni di forma “... nequeunt occasione dispensationis aliquod emolumentum exigere,... excepta pro non pauperibus modica aliqua praestatione titulo...”.

Page 307: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 295

DOCUMENTO 17. ESQUEMA E «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE»485.

CAP. XI.

De matrimonii convalidatione.

ART. I.

De convalidatione simplici.

CAN. 28.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi ab initio utraque pars verum consensum praestiterat nec postea revocaverit.

CAN. 29.

Renovatio consensus debet esse non mera ratihabitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, rursus declaret se velle matrimonium.

CAN. 30.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

485 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

Page 308: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 296

CAN. 31.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto.

CAN. 32.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma.

ART. II.

De sanatione in radice.

CAN. 33.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum.

§ 2. Retrotractio fieri potest vel ad matrimonii initium, vel ad tempus intermedium.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

CAN. 34.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

Page 309: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 297

CAN. 35.

§ 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

CAN. 36.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

Page 310: Tesis doctoral
Page 311: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 299

DOCUMENTO 18. ACTA DE LA CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906486.

CONGREGAZIONE PARTICOLARE DEL 6 AGOSTO 1906

EMI FERRATA, GENNARI, CAVICCHIONI, VIVES.

Mons. GASPARRI Segretario ­ Mons. Pacelli assistente.

CAP. XI = De matrimonii convalidatione (Schema II).

CAN. 28 PAR. 2.

Si approva questo paragrafo, che enuncia il fondamento della sanazione in radice. In essa cioè la Chiesa dispensa dalla legge ecclesiastica della rinnovazione del consenso.

GENNARI porrebbe “... requiritur AD VALIDITATEM etiamsi ...”, per esprimere chiaramente che la rinnovazione del consenso si richiede ad validitatem.

FERRATA sopprimerebbe la parola “verum”.

CAN. 29.

FERRATA sopprimerebbe le parole “non mera ratihahitatio prioris consensus, sed” e “a priori distinctus et independens”.

CAN. 30.

486 El acta es un documento de 3 folios mecanografiados, escrito en italiano y con algunos

añadidos a mano con la caligrafía de Pacelli. En la reunión de este día se discutieron los

cann. 28 § 2, 29, 30, 31 § 3, 33 y 35 del Esquema II (que nosotros denominamos E) del

Capítulo XI De matrimonio revalidatione, y los cann. 37 y 38 del Esquema II del Capítulo XII

De secundis nuptiis. Al final está firmado por Pacelli. Al Capítulo De secundis nuptiis viene

asignado el número XI, que es, una errata. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat.

56.

Page 312: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 300

Al par. I si pone in fine “in forma a iure praescripta”. Si approva parimenti il par. 3 che toglie molte difficoltà.

CAN. 31 PAR. 3.

FERRATA propone la seguente redazione più chiara: “Si fuit externus et publicus, necesse est... in forma a iure praescripta; si fuit quidem externus sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio...”.

CAN. 33.

Al par. I si pone “a momento concessionis gratiae”.

Al par. 2 si pone “Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi aliud expresse caveatur”.

Al par. 3 l’Emo FERRATA propone di sopprimere l’ultimo inciso “vel sine ulla retrotractione”, che sembra in collisione con par. I ove la retrotractio si pone come elemento essenziale. ­ Mons. Segretario osserva che collisione propriamente non v’è, giacchè in questo paragrafo si tratta di sanatione in radice imperfetta, ma quell’inciso si può ben sopprimere, perchè inchiuso nel Can. 28 par. 2.

CAN. 35.

FERRATA ha difficoltà nelle ultime parole: “sive (consensus) ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus”. Si trata difatti di matrimonio nullo ex defectu consensus, e non per altro impedimento; non si vede perciò come possa dirsi che il consenso ab initio extitit, e poi fu revocato, almeno nel caso in cui il consenso ab initio extitit in utraque parte.

Mons. Segretario per evitare la difficoltà dell’Emo Ferrata propone di dire: “Si in utraque vel alterutra parte deficit al presente: al momento cioè in cui si deve concedere la sanazione in radice consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit sive...”.

Page 313: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 301

DOCUMENTO 19. ESQUEMA F «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE»487.

CAP. XI.

De matrimonii convalidatione.

ART. I.

De convalidatione simplici.

CAN. 428.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

CAN. 429.

487 El Esquema F se recoge en un fascículo de 341 páginas, encuadernadas e impresas por la

Tipografía Vaticana. Por primera vez se incluyen en un esquema notas a pié de página en

las que se referencian las fuentes de cada canon, y también la opinión de algunos

Consultores. El Esquema F, sistemáticamente, queda en la Pars I De Sacramentis (cánones 1 a

449), que comprende ocho Títulos. Está dividido en XII Capítulos. En la página 121

comienza la regulación del Título VII De Matrimonio y acaba en la página 168; comprende

los cánones 299 a 439. Las páginas 164 a 167 tratan el Capítulo XI De Matrimonii

convalidatione. En la portada puede leerse Liber II De Rebus, que es, evidentemente, un error

de impresión remediado en la primera página del libro, donde ya aparece bien impreso

Liber III De Rebus. El libro reúne un total de 850 cánones. ASV, Commissione cod. Diritto

Canonico, scat. 50.

Page 314: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 302

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium ab initio nullum.

CAN. 430.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in forma iure praescripta.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

CAN. 431.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret (1).

(1) C. 21, 30, X, de spons., cit.; c. 2, 4, X, de coniug. serv., IV, 9.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 3. Si fuerit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in forma iure praescripta; si fuerit quidem externus sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio modo privato et secreto.

CAN. 432.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma (1).

(1) S.C.C., Vigilien., 23 iun., 13 iul., 22 sept. 1725.

ART II.

De Sanatione in radice.

CAN. 433.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum.

Page 315: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 303

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi aliud expresse caveatur.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel sine ulla retrotractione.

CAN. 434.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus(1).

(1) S. Off. 25 april. 1904. Questo paragrafo deve essere preso a nuovo esame.

CAN. 435.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

CAN. 436.

Sanatio in radice concedi unive potest ab Apostolica Sede.

Page 316: Tesis doctoral
Page 317: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 305

DOCUMENTO 20. ESQUEMA G «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE»488.

CAPUT XI

De matrimonii convalidatione.

Art. I. De convalidatione simplici.

CAN. 412.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ex utraque parte.

C. 7, X, de eo, qui duxit, IV, 7; Bened. XIV, const. Singulari, 9 febr. 1749; S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II; instr. 16 sept. 1824, ad 4; 8 iun. 1836; 12 iun. 1850, ad 2; 20 sept. 1854; instr. 9 dec. 1874; S. C. C., Rosnavien., 20 aug. 1780.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

C. 7, X, de eo, qui duxit, IV, 7; Bened. XIV, const. Singulari, 9 febr. 1749; S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II; instr. 9 dec. 1874.

CAN. 413.

488 El Esquema G está incluído en un libro encuadernado e impreso por la Tipografía

Vaticana. La scatola 51, en la que se custodia, tiene una inscripción en el lomo en la que se

lee Schemi. En el interior encontramos dos libros de pastas rojas. En la portada de uno está

impreso Liber III De Rebus, 1913. La portada del otro sólo tiene una anotación manuscrita:

1913. Igual que el Esquema F, los cánones están anotados a pié de página con las fuentes,

pero a diferencia del F, ya no están las observaciones de los Consultores. En total tiene 365

páginas y el esquema correspondiente a la convalidación del matrimonio se encuentra en las

páginas 170 a 172. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 51.

Page 318: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 306

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium ab initio nullum.

S. C. S. Off., 8 iun. 1836; 12 iun. 1850, ad 2.

CAN. 414.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est forma iure praescripta.

S. C. S., Hispalen., 20 iun. 1609; Constantinopolitan., 2 et 16 dec. 1634; Mediolanen., 13 iul. 1725.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

S.C.S. Off., 12 ian. 1769, n. II.

CAN. 415.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

C. 2, 4, X, de coniugio servor., IV, 9; S. C. S. Off., instr. 6 apr. 1843; S. C. C., Vigilien., 23 iun., 13 iul. et 22 sept. 1725.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam coniugalem, sponte prosequatur.

§ 3. Si fuerit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare forma iure praescripta; si fuerit quidem externus, sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio modo privato et secreto.

CAN. 416.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma.

S.C.C, Poloniae, 13 nov. 1638.

Page 319: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 307

ART. II De sanatione in radice.

CAN. 417.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quod ad effectus canonicos, ad praeteritum.

S.C.S. Off., 8 mart. 1900; 2 mart. 1904.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

S.C.S. Off., 11 mart. 1868; instr. 9 dec. 1874; 22 aug. 1906, ad 4.

CAN. 418.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

S.C.S. Off., 22 aug. 1906, ad 3.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti.

CAN. 419.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit renovatus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

CAN. 420.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

S.C.S. Off., 11 mart. 1868; 11 sept. 1878, ad 1; 22 aug. 1906; S.C. de Prop. Fide, 17 ian. 1836, ad 1; 1 iun. 1845.

Page 320: Tesis doctoral
Page 321: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 309

DOCUMENTO 21. «ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM», Ó «RIASUNTO DELLE OSSERVAZIONE DEI VESCOVI E SUPERIORI»489.

CAN. 412.

Provincia Vercellen. In § 2 adiungeret “salvis canonum sequentium dispositionibus”.

Episcopus Quilonen. Expungenda censet in § 1 verba “ex utraque parte”, quia in can 414 § 3 admittitur casus renovationis consensus ex parte impedimenti conscia tantum.

Expediret, dicente provincia Aquensi, aliquid praecipere de adnotatione convalidationis matrimonii in libris matrimonialibus.

489 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 60. La caja contiene dos ejemplares

encuadernados e impresos por la Tipografía Vaticana. Reproducimos las animadversiones

hechas sobre los cánones de la convalidación del matrimonio (412-420); ASV,

Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84. Existe abundante documentación enviada

por los obispos de todo el mundo para el proceso de codificación. La documentación no

está ordenada, pues aparecen mezcladas cartas de obispos de los años 1904, con otras de

1913 y 1914. Los volúmenes que están impresos en la scatola 60 fueron elaborados a partir

de la documentación de la caja 84; ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. XVII-

Doppioni contiene el documento Animadversiones Ordinariorum Provinciae Metropolitanae

Strigonensis in Hungaria in Canones schematis Codicis Juris Canonici, qui agunt de Rebus seu Libri III.

Es un impreso de 25 páginas. Lleva la fecha: 15 de enero de 1914. Está firmado por

Joannes Csernoch, Princeps Primas Regni Hungariae, Archiepiscous Strigoniensis. No hay

referencias a los cánones sobre la convalidación, aunque sí alguna referencia al comentar el

can. 393 del Esquema G.

Page 322: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 310

Provincia Tolosan. Opinatur dispositionem paragraphi secundae non cohaerere cum Can. 374 quoad renovationem et perseverantiam consensus.

Provincia Marianopolitana, excepto Episcopo Joliettensi, desiderat ut modus procedendi in convalidatione matrimonii magis expediatur.

CAN. 413.

Provincia Ultraiecten. Post verbum “declaret” scriberet “se scire matrimonium suum invalidum esse et ideo se velle inire matrimonium validum”.

Episcopus Quilonen. Aut omitteret canonem, aut vocabulo “actus” subiungeret “quo partes aut pars impedimenti conscia declarent etc”. Vel adderet canoni “excepto casu de quo in Can. 414 § 3”.

Cardinalis Billot adnotat quoad verba “novus voluntatis actus quo... declaret” actum voluntatis esse consentire, non autem declarare, nisi forte per actum voluntatis intelligatur actus imperatus, qui simpliciter actus voluntatis nec dicitur nec est.

Quoniam definitio debet convenire cuilibet definito, et Can. 414 § 3 dicitur satis esse ut sola pars impedimenti conscia renovet consensum, idcirco, adnotante Cardinali Lorenzelli, “non ita definienda est renovatio consensus, sicut in canone, quia in ea definitione ponitur utraque pars” Ipse vero diceret in Can. 413 “Renovatio consensus debet esse positivus voluntatis actus quo consentiatur in matrimonium ab initio nullum”.

CAN. 414.

Episcopus Quilonen. In § 3 verbo “renovet” adderet “etiam copulam animo coniugali admittendo”. Eadem verba subiungeret in can 415 § 3.

Provincia Toletan. Petit “an perseverantia actus sit novus actus de quo in Can. 413”.

Provincia Viennen. Verbis “privatim et secreto” adderet in § 2 “absque parocho et testibus”.

Provincia Montis Regalis quaerit utrum in renovatione consensus, cum agitur de impedimento occulto utrique parti noto, requiratur praesentia unius saltem testis qui, quum idem impedimentum forte publicum evaserit, possit de renovatio consensu fidem facere? Eamdem quaestionem proponit quoad can 415 § 3.

Provincia Leopolien. Subiiciendum arbitratur paragrapho secundae “omissis publicationibus”.

Page 323: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL 311

Provincia Cameracen. In § 1 adiectivo “publicum” subderet “de iure et de facto”.

CAN. 416.

Provincia Nova Aureliae adderet canoni “vel occulte vel publice, secundum quod nullitas sit occulta vel publica”.

CAN. 417.

Provincia Olomucen. Hisce fere verbis describendum censet sanationem matrimonii in radice “Sanatio matrimonii in radice est ea matrimonii ob impedimentum iuris ecclesiastici invalide contracti convalidatio, qua cum dispensatione a consensu renovando lex impedimentum statuens non solum pro futuro, sed etiam pro praeterito quoad matrimonium sanandum sublata declaratur, omnes effectus canonici ex ea subsecuti fictione iuris abolentur, ac si non extitissent”.

Provincia Viennen. Scribit: “quinam sum effectus canonici? Mutatis mutandis, enumerati in Can. 387­394? Dicatur quibus in casibus ad sanationem in radice recurrendum sit”.

Vicarius Capitularis Ianuen. “hic articulus, inquit, ut respondeat logice articulo I deberet inscribi: “De convalidatione seu sanatione in radice. Sed hic titulus non congruit definitioni quae datur de sanatione in radice in canone 417, in quo id quod definitur declaratur per id quod supponitur minus notum in titulo articuli”.

CAN. 418.

Episcopus Signin. Quoad verba “Ecclesia non sanat in radice” scribit: “ne in gravissimis quidem casibus? Paragraphus videtur nimis rigida”.

Provincia Marianopolitana quaerit “utrum valeat in radice matrimonium mixtum quando obtineri non possunt cautiones ab Ecclesia requisitae, vel quando defecit moralis certitudo de cautionum implemento?”.

CAN. 419.

Episcopus Guayaquilen. Clarius redigendum putat paragraphum primam et elucidandam praesertim clausulam “sed postea fuerit revocatus”, quea, ipsius sententia, gravibus erroribus ansam praebere potest.

CAN. 420.

Provincia Novae Aureliae subderet canoni “per se vel per delegatum”.

Page 324: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141) 312

Page 325: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

313

DOCUMENTO 22. «ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM».

1. PROVINCIA TURONENSIS490

In novum

Codicem Juris Canonici

Animadversiones

Ab ILL ae RR Archiepiscopo et Episcopis

Provincia Turonensis

Proposita

CAN. 374. Non apparet liquido quomodo sibi cohoreant canones 374 et 412, in quorum priori (374), data nullitate matrimonii, consensus praestitus praesumitur perseverare, dum in altero (412 § 2) jubetur idem consensus, etsi antea positus et non revocatus, iterari.

2. PROVINCIA OLOMUCENSIS491

Arch. OLOMUCENSIS492

490 Se recogen en un pliego de cuatro caras, manuscrito, sin fecha ni firma. Los únicos datos

útiles para identificarlo son los que aparecen en el margen superior izquierdo como

encabezamiento. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84. 491 Componen las animadversiones 75 cuartillas, sin numerar, sin fecha ni firma, y desordenadas,

en las que el autor comenta los cánones a los que piensa que se debería hacer alguna

modificación. La única anotación por la que se puede atribuir la autoría al Arzobispo de

esta provincia es la que se comenta en la nota siguiente. ASV, Commissione cod. Diritto

Canonico, scat. 84.

Page 326: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

314

Pag. 170

Can. 413

“... se velle matrimonio ab initio nullum” ­ proponatur ubernis = “se velle validum matrimonium quod ab initio nullum erat”.

Pag. 171

Can. 417

Definitio sanationis matrimonii in radice melius ordinetur et si opus fuerit, per plures §§ proponatur.

“Sanatio matrimonii in radice est ea matrimonii ob impedimentum iuris ecclesiastici invalide contracti convalidatio, qua cum dispensatione a consensu renovando lex impedimentum statuem non solum pro futuro, sed etiam pro praeterito quoad matrimonium sanandem sublata declaretur omnesque effectus canonici ex ea subsecuti fictione iuris abscentur, ac si non extitissent493”.

3. PROVINCIA REMENSIS494

Provincia Remensis

In Galliis

Animadversiones

In Codicem Juris Canonici

Lib. III et IV

492 Anotación hecha en el margen superior izquierdo con bolígrafo azul. No parece que lo

escribiera el autor del texto. 493 Esta definición está manuscrita a lápiz, pero con la misma caligrafía que el resto del texto. 494 Las animadversiones están escritas a máquina en varios pliegos ­con tinta azul, un tanto

llamativa- que componen ocho folios escritos por ambas caras. No están las firmas

estampadas. Transcribimos el encabezamiento porque, además de recoger la fecha, aporta

información sobre los Obispos que las elaboraron. ASV, Commissione cod. Diritto

Canonico, scat. 84.

Page 327: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

315

Die 28 octobris anni 1913 Episcopi Provinciae ecclesiasticae Remensis in Galliis conventum haberunt ut in unum conferrent animadversines, quisque suas, circa canones Libri III et Libri IV novi Codicis Juris Canonici.

Aderant Em. Ac Rmus. Cardinali Luçon, Archiepiscopus Remensis, RR. DD. Pèchenard, Epus. Suessionensis, Dovais, Epus. Bellovacensis, Tissier, Epus. Catalaunensis.

R. D. Dizien, Epus. Ambianensis, infirmam valetudinem excusaverat et observationes suas scripto consignatus ad Archiepiscopus Remensem transmiserat.

Animadvertiones notatur et ab omnibus admissae hac sunt:

Can. 418 § 1 Addatur: “modo consensus perseveret”.

4. PROVINCIA UTRECHT495

AARTSBISDOM

VAN

UTRECHT

“Archiepiscopus et metropolita ultraiectensis...”.

Can. 413. “Se scire matrimonium suum invalidum esse et ideo se velle inire matrimonium validum”.

5. PROVINCIA MARIANOPOLITANA496

22 enero 1914

Can. 418. Utrum valeat in radice matrimonium mixtum quando obtineri non possunt cautiones ab Ecclesia requisitae, vel quando difecti moralis certitudo de cautionum implemento?

495 Las animadversiones se recogen en un pliego manuscrito de 8 caras. En el encabezamiento

se puede leer la fecha: “26 octobris 1913”. Al final está firmado. La firma es ilegible. ASV,

Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84. 496 Componen las animadversiones un fascículo de 4 folios mecanografiados. Están firmados

al final con la siguiente rúbrica: Paulus arch. Marianopolitanae. ASV, Commissione cod. Diritto

Canonico, scat. 84.

Page 328: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

316

Can. 414 etc. Desiderant Archiepiscopus Marianopolitanus, episcopi Campivallensis, Sherbrookensis, et Santi Hyacinthi ut modus procedendi in revalidatione matrimonii magis expeditur.

6. PROVINCIA NEO­AURELIANENSIS497

BREVES OBSERVATIONIS

PROVINCIAE NEO­AURELIANENSIS

IN

LIB. III SCHEMATIS IURIS CANONICI

In Can. 416 ubi declaretur “matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debere legitima forma” addi posset “vel occulte vel publicae, secundum quod nullitas sit occulta vel publica”.

In Can. 420 ubi dicitur quod “sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede” addere oporteret “per se vel per delegatum”, sicut dicitur pro simili casu un Can. 295 § 2”.

7. PROVINCIA LEOPOLIENSIS498

ANIMADVERSIONES

CIRCA DECRETA SCHEMATE SS. D. N. PII PP. X CODICIS IURIS.

CANONICI

AB EPISCOPIS LEOPOLIENSIS LATINORUM ET ARCHIEPISCOPO

LEOPOLIENSI ARMENORUM PROPOSITAE

497 Recogidos en un pliego manuscrito firmado por Jacobus Hubertus Bleubs, Archiepps. Novae

Aureliae. No está impresa la fecha. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84. 498 Las animadversiones se contienen en un cuaderno de 7 páginas mecanografiadas por ambas

caras. Probablemente sean las animadversiones que mejor presentación tienen, por el orden

y claridad. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84.

Page 329: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

317

TITULUS

CANON ANIMADVERSIONES

VII DE MATRIMONIO

412 § 2 “Sine spe redintegrandi matrimonii varba haec non sunt sat clara

414 § 2 Addatur ad finem “omissis publicationibus.

8. PROVINCIA ZAGRABIENSIS499

Nr. 157/pr.

Eminentissime Domine!

In conventu Zagrabiae die 24 novembris a. c. celebrato omnes ritus latini Antistites ecclesiasticae provinciae Zagrabiensis post diligens examen unanimi consensu animadversiones ad Libros III et IV Codicis Juris Canonici probaberunt sequentes500:

LIBER III

62501/ As Can. 412 § 2 Addatur in fine “salvo praescripto Can. 414 § 3.

9. PROVINCIA PARISIENSIS502

Animadversiones

Ill. Rev. Episcoporum Prov. Parisiensis

In Lib. III De Rebus

Et in Lib. IV De Delictis et Poenis

499 Reunidas en 11 folios escritos a máquina y firmados al final por el Dr. Antonius Brauer,

Archiepiscopus Pessinuntinus Coadjutor Zagrabiensis. Junto a la firma está impreso el tampón de

la Curia. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84. 500 Esta palabra aparece manuscrita con la caligrafía de Gasparri. Vid Ibidem. 501 El autor numera cada una de las observaciones a los cánones del Esquema que le fue

enviado. Vid. Ibidem. 502 Las animadversiones quedan manuscritas en 7 pliegos ­con amplios márgenes a la

izquierda- y firmados al final por el Card. Ameth, Arzobispo de París. ASV, Commissione

cod. Diritto Canonico, scat. 84.

Page 330: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

318

Schematis Codicis Juris Canonici.

Nov. 1913

Lib. III, can 418 § 2 loco verborum “... ne a momento quidem...” ponatur “sed tantum a momento” non desunt enim exempla recentia hujusmodi sanationum (v. g. S. Poen. 25 april. 1890, cit. in Gennari, Consult. I, p. 721) quae aliquando valide utile esse possunt.

10. PROVINCIA VERCELLENSIS503

In Codicis Iuris Canonici. Liber III Schema

Eporum. Eccl. Provinciae Vercellensis

Animadversiones

412 § 2 adiungendum “salvis Can. sequentium dispositionibus”.

503 Están contenidas en un manuscrito de 4 páginas. Llevan fecha de 31 de agosto de 1913.

También incorpora el sello de la Curia y la firma del Obispo Valfré de Bonzo. ASV,

Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84.

Page 331: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

319

DOCUMENTO 23. ESQUEMA H «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE»504.

Caput XI.

De matrimonii convalidatione

Art. I.

De convalidatione simplici.

Can. 1136.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimento dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimento, et renovatio consensus matrimonialis.

C. 7, X, de eo qui dixit, IV, 7; Bened. XIV Constit. Singulari, 9 febr. 1749; S.C.S Off. 12 ian. 1769 n. II; Instr. 16 sept. 1824, ad 4; 8 jun 1836; 12 jun 1850, ad 2; 20 sept 1854; Inst. 9 dec 1874; S.C.C. Rosnavien., 20 aug 1780.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

C. 7, X, de eo qui dixit, IV, 7; Bened. XIV Constit. Singulari 9 febr. 1749; S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II; Instr. 9 dec 1874.

Can. 1137.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, in matrimonium quod constet ab initio nullum fuisse.

S.C.S. Off. 8 iun. 1836; 12 iun. 1850, ad 2.

504 El Esquema H fue impreso en 1914. Está en un volumen de 363 páginas que contiene todo

el Libro III del Codex. La convalidación del matrimonio se trata en las páginas 169 a 172.

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 87.

Page 332: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

320

Can. 1138.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus utraque parte renovandum est forma iure praescripta.

S.C.C. Hispalen., 20 iun. 1609; Costantinopolitan., 2 et 16 dec. 1634; Mediolanem., 13 jul. 1725.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II.

Can. 1139.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

C.2,4,X de coniugio servor., IV,9; S.C.S. Off. Instr. 6 apr. 1843; S.C.C. Vigilien., 23 ian. 13 iul et 22 sept. 1725.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat interius consentiat et vitam coniugalem sponte prosequatur.

§ 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.

Can. 1140.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma.

S.C.C. Poloniae 13 nov. 1638.

Art. II.

De sanatione in radice.

Can. 1141.

Page 333: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

321

§ 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quo ad effectus canonicos, ad praeteritum.

S.C.S. Off. 8 mart. 1900; 2 mart. 1904.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti vel partibus insciis, dummodo utraque in praestito consensu perseveret vel sine ulla retrotractione.

Can. 1142.

§ 1. Quod libet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret.

S.C.S. Off. 22 aug. 1906 ad., 3.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessatione impedimenti.

Can. 1143.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanare in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

Can. 1144.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolice Sede.

S.C.S. Off. 11 mart. 1868; 11 sept. 1878, ad., 1; 22 aug. 1906; S.C. de Prop. Fidei, 17 ian. 1836 ad., 1; 1 iun. 1845.

Page 334: Tesis doctoral
Page 335: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

323

DOCUMENTO 24. ESQUEMA I «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE»505.

Caput XI

De matrimonii convalidatione.

Art. I.

De convalidatione simplici.

Can. 1136.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimento dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimento, et renovatio consensus matrimonialis.

C. 7, X, de eo qui dixit, IV, 7; Bened. XIV Constit. Singulari, 9 febr. 1749; S.C.S Off. 12 ian. 1769 n. II; Instr. 16 sept. 1824, ad 4; 8 jun 1836; 12 jun 1850, ad 2; 20 sept 1854; Inst. 9 dec 1874; S.C.C. Rosnavien., 20 aug 1780.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

C. 7, X, de eo qui dixit, IV, 7; Bened. XIV Constit. Singulari 9 febr. 1749; S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II; Instr. 9 dec 1874.

Can. 1137.

505 Del Esquema I existen dos copias. En ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 87

hay un volumen encuadernado, con pastas rojas, editado en 1916 y con 1013 páginas. En la

portada se lee “Esquema Codicis Iuris Canonici cum notis Pietro Card. Gasparri”. Los cánones

sobre la convalidación del matrimonio están en las páginas 477 a 480. Otro volumen

idéntico ­pero encuadernado con pastas blancas- se localiza en ASV, Commissione cod.

Diritto Canonico, scat. 88.

Page 336: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

324

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, in matrimonium quod constet ab initio nullum fuisse.

S.C.S. Off. 8 iun. 1836; 12 iun. 1850, ad 2.

Can. 1138.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus utraque parte renovandum est forma iure praescripta.

S.C.C. Hispalen., 20 iun. 1609; Costantinopolitan., 2 et 16 dec. 1634; Mediolanem., 13 jul. 1725.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II.

Can. 1139.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

C.2,4,X de coniugio servor., IV,9; S.C.S. Off. Instr. 6 apr. 1843; S.C.C. Vigilien., 23 ian. 13 iul et 22 sept. 1725.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat interius consentiat.

§ 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.

Can. 1140.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma.

S.C.C. Poloniae 13 nov. 1638.

Page 337: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

325

Art. II.

De sanatione in radice.

Can. 1141.

§ 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quoad effectus canonicos, ad praeteritum.

S.C.S. Off. 8 mart. 1900; 2 mart. 1904.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 3. Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel una tantum vel utraque parte inscia aut sine ulla retrotractione.

S.C.S. Off. 11 mart. 1868; Instr. 9 dec. 1874; 22 aug. 1906 ad., 4.

§ 4. Si data fuerit sine ulla retrotractione aut una tantum parte inscia ita troinde ut altera consensum renovaret teneatur, habetur semiplena sanatio.

S.C.S. Off. 11 mart. 1868; Instr. 9 dec. 1874; 22 aug. 1906 ad., 3, 4.

Can. 1142.

§ 1. Quod libet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret.

S.C.S. Off. 22 aug. 1906 ad., 3.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessatione impedimenti.

Can. 1143.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanare in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

Page 338: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

326

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

Can. 1144.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolice Sede.

S.C.S. Off. 11 mart. 1868; 11 sept. 1878, ad., 1; 22 aug. 1906; S.C. de Prop. Fidei, 17 ian. 1836 ad., 1; 1 iun. 1845.

Page 339: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

327

DOCUMENTO 25. CAPÍTULO XI «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE» EN EL CODEX IURIS CANONICI DE 1917.

CAPUT XI.

De matrimonii convalidatione.

ART. I. De convalidatione simplici.

Can. 1133.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur ut cesset vel dispensetur impedimentum et consensum renovet saltem pars impedimenti conscia.

C. 7, X, de eo, qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, IV, 7; Reg 18, R. J., in VI; Benedictus XIV, ep. Singulari, 9 febr. 1749, § 1, 20; S. C. S. Off., 12 ian 1769, n. II; (Rosnavien.), 20 aug. 1780; instr. (ad Archip. Quebecen.), 16 sept. 1824, ad. 4; 8 iun. 1836; (Conchinchin. Occident.), 12 iun. 1850, ad. 2; (Yunnan), 20 sept. 1854; (Iaponiae), 11 mart. 1868; istr. (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

C. 7, X, de eo, qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, IV, 7; Benedictus XIV, ep. Singulari, 9 febr. 1749, § 1, 20; S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II, 5; (Iaponiae), 11 mart. 1868; Instr. (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. in ora Coromandel), 5, iul. 1788; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830.

Can. 1134.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus in matrimonium quod constet ab initio nullum fuisse.

Page 340: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

328

S. C. S. Off., 8 iun. 1836; (Cochinchin. Occident.), 12 iun. 1850, ad. 2.

Can. 1135.

§ 1 Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est forma iure praescripta.

Benedictus XIV, ep. Singulari, 9 febr. 1749, § 1, 20; S. C. S. Off. (Rosnavien.), 20 aug. 1780; (ad Archiep. Scopien.), 15 nov. 1882; S. C. C., Hispalen., 20 iun. 1609; Constantinopolitana 2 et 16 dec. 1634; Reatina, 13 iul. 1725, ad 2; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788.

§ 2 Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II, 5.

§ 3 Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

C. 7, X, de eo, qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, IV, 7; S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II, 5.

Can. 1136.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat iam consentiat, dummodo consensus ab altera parte praestitus perseveret.

C. 2, 4, X, de coniugio servorum, IV, 9; S. C. S. Off., instr. (ad Vic. Ap. Oceaniae) 6 apr. 1843; instr. (ad Vic. Ap. Oceaniae Central.), 18 dec. 1872; S. C. C., Vigilien., 23 iun., 13 iul., 22 sept. 1725.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est ut pars quae non consenserat, interius consentiat.

§ 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare, vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus, vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.

S. C. S., Off. Instr. (ad Vic. Ap. Oceaniae), 6 apr. 1843.

Can. 1137.

Page 341: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

329

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi denuo debet in legitima forma.

S. C. C., Poloniae, 13 nov. 1638; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830.

ART. II. De sanatione in radice.

Can. 1138.

§ 1. Matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio, secumferens, praeter dispensationem vel cessationem impedimenti, dispensationem a lege de renovando consensu, et retrotractionem, per fictionem iuris, circa effectus canonicos, ad praeteritum.

S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; istr. (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; 8 mart. 1900; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788.

§ 2. Convalidatio fit a momento concessionis gratiae; retrotractio vero intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 3 Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel una tantum vel utraque parte inscia.

S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; instr (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; 22 aug. 1906, ad 4; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830.

Can. 1139.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficiente, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret.

S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; 12 apr. 1899; 22 aug. 1906, ad 3; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti.

S. C. S. Off. 8 mart. 1900; 2 mart. 1904.

Can. 1140.

Page 342: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

330

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio praestitus, postea fuerit revocatus.

S. C. S. Off., 22 aug. 1906, ad 3.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem defuerit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

Can. 1141.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

Pius X, const. Sapienti Consilio, 29 iun. 1908 § 1, n. 3, 2; S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; (Coreae) 11 sept. 1878, ad 1; 12 apr. 1899; 22 aug. 1906; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 de iul. 1788; (Sutchuen.), 17 ian. 1836, ad 1.; (Yunnan.), 1 iun. 1845; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830; Ordo servandus in S. Congregationibus, Tribunalibus, Officis Romanae Curiae, 29 sept. 1908, Pars. II, Normae Peculiares, cap. VII, art. III, n. II, a.

Page 343: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

331

DOCUMENTO 26. TRADUCCIÓN OFICIAL NO PUBLICADA DE 1929506.

CAPO XI.

Della Convalidazione del matrimonio.

ART. I.­ Della convalidazione semplice.

Can. 1133.

§ 1. Per convalidare un matrimonio irrito per impedimento dirimente, si richiede che l’impedimento cessi o se ne ottenga dispensa, e che rinnovi il consenso almeno la parte consapevole dell’impedimento.

Pontif. Commissione per l’interpretazione del Codice di D. C. 2­3 giugno 1918, n. IV:

D. 7. Che deve dirsi di quei matrimoni, che sono nulli per impedimenti abrogati dal nuovo codice? Diventano tali matrimoni validi con la stessa promulgazione del nuovo Codice, oppure anche dopo detta promulgazione hanno bisogno di dispensa, sanazione, ecc?

R. Negativamente alla prima parte; affermativamente alla seconda.

Cfr. Canone 1017, in nota D 6.

§ 2. Questa rinnovazione per diritto ecclesiastico si richiede alla validità, benchè da principio ambedue le parti abbiano prestato il consenso nè poi l’abbiano revocato.

Can. 1134.

506 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 36.

Page 344: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

332

La rinnovazione del consenso deve essere un nuovo atto della volontà in ordine al matrimonio che consta essere stato nullo da principio.

Can. 1135.

§ 1. Se l’impedimento è pubblico, il consenso deve rinnovarsi da ambedue le parti nella forma prescritta dal diritto.

§ 2. Se è occulto e nota ad ambedue le parti, basta che il consenso sia rinnovato privatamente ed in segreto da ambedue.

§ 3. Se è occulto e ignoto ad una delle parti, basta che la sola parte consapevole dell’impedimento rinnovi il consenso privatamente ed in segreto, purchè l’altra perduri nel consenso prestato.

Can. 1136.

§ 1. Il matrimonio irrito per difetto di consenso si convalida, se la parte, che non aveva consentito, ora acconsente, purchè perduri il consenso prestato dall’altra parte.

§ 2. Se il difetto di consenso fu meramente interno, basta che la parte, che non aveva consentito, consenta internamente.

§ 3. Se fu anche esterno, è necessario manifestare il consenso anche esternamente, o nella forma prescritta dal diritto, se il difetto fu pubblico, o in altro modo privato e segreto, se fu occulto.

Can. 1137.

Perchè diventi valido il matrimonio nullo per difetto di forma, si deve di nuovo contrarre nella forma legitima.

ART. II. Della Sanatione in radice.

Can. 1138.

§ 1. La sanazione del matrimonio in radice è la convalidazione del medesimo, che trae seco, oltre la dispensa o la cessazione dell’impedimento, la dispensa dalla legge della rinnovazione del consenso, e la retroattività al passato, per finzione del diritto, circa gli effetti canonici.

§ 2. La convalidazione avviene dal momento della concessione della grazia; la retroattività poi s’intende estesa dall’inizio del matrimonio, eccetto che espressamente si stabilisca altrimenti.

Page 345: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

333

§ 3 La dispensa dalla legge della rinnovazione del consenso si può anche concedere senza saputa di una sola parte o di ambedue le parti.

Can. 1139.

§ 1. Qualunque matrimonio contratto con il consenso naturalmente sufficiente di ambedue le parti, ma giuridicamente inefficace per impedimento dirimente di diritto ecclesiastico o per difetto di forma legettima, può sanarsi in radice, purchè perseveri il consenso.

§ 2. Però la Chiesa non sana in radice, neppure dal momento della cessazione dell’impedimento, il matrimonio contratto con impedimento di diritto naturale o divino, benchè dopo sia cessato l’impedimento.

Can. 1140.

§ 1. Se in ambe le parti o in una sola manchi il consenso, il matrimonio non può essere sanato in radice, tanto se il consenso sia mancato da principio, quanto se, prestato da principio, sia stato poi revocato.

§ 2. Che se il consenso mancò bensì al principio, ma fu poi prestato, la sanazione può concedersi dal momento del consenso prestato.

Can. 1141.

La sanazione in radice può concedersi unicamente dalla Sede Apostolica.

Page 346: Tesis doctoral
Page 347: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

335

DOCUMENTO 27. ITER REDACCIONAL DE LOS CÁNONES SOBRE LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO DEL CODEX IURIS CANONICI DE 1917.

1. Iter redaccional del canon 1133.

Ҥ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur ut cesset vel dispensetur impedimentum et consensum renovet saltem pars impedimenti conscia.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit”.

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

Can. 39.

§ 1. Ad revalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per mutationem facti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

Can. 36.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per cessationem impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

Can. 58.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessati sive dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

Can. 57

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

Page 348: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

336

§ 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

§ 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

§ 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit.

ESQUEMA E ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I

Can. 28.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

Can. 428.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

Can. 412.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ex utraque parte.

Can. 1136.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimento dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimento, et renovatio consensus matrimonialis.

Can. 1136.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimento dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimento, et renovatio consensus matrimonialis.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi ab initio utraque pars verum consensum praestiterat nec postea revocaverit.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit

VOTOS.

De Becker.

“CAN. III. Matrimonium nulliter contractum ob solam inhabilitatem unius vel utriusque contrahentis diversimode convalidatur prouti decursu temporis impedimentum evanuit vel potius, perseverante inhabilitate, recurrendum sit ad dispensationem.

Page 349: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

337

CAN. IV § 1. Quare si iam evanuit inhabilitas, prouti contingere potest in impedimentis raptus, aetatis, ligaminis, disparitatis cultus et impotentiae, matrimonium convalidatur, praestito novo consensu utriusque partis in forma cap. VII praescripta, nisi forte agatur de matrimonio nullo ob solum impedimentum ligaminis, vel disparitatis cultus vel impotentia in quibus ambae partes, bona fide, in forma debita iam contraxerunt et occulta sit nullitas: tunc enim, post cognitam nullitatem matrimonii, licet privatim renovare mutuum consensum; imo, quoties tale impedimentum unam tantum partem directe afficiebat (uti, v. gr. Ligamen et disparitas cultus), satis erit, et ex gravi ratione etiam licitum, si perseverante consensu alterius olim praestito, accedit novus consensus eius qui directe impedimento ligabatur”.

Palmieri.

“3. Matrimonio exterius rite celebrato sed nullo propter impedimentum dirimens, quod utriusque consensui efficaciam detrahit, si impedimentum occultum sit unique ex contrahentibus notum matrimonium validum evadet, cum, despensatione ab impedimento obtenta, novus ab utroque consensus remotis quoque arbitris ponatur independens a priori.

Idem valet etiamsi uterque impedimentum noverit, dummodo publice contraxerint et impedimentum sit occultum”.

Localización:

Voto de J. De Becker en scatola 38.

Voto de D. Palmieri en scatola 38.

ESQUEMA A.

Localización: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906.

Localización: scatola 55.

Can. 39 § 2.

SEBASTIANELLI trova difficoltà in questo canone, perchè risolve una questione controversa fra i Dottori.

MONS. PRESIDENTE fa notare come la contraria opinione era possibile quando la prassi della Chiesa non era ancora così definita come attualmente. Questo paragrafo del resto é utile perchè così si capisce poi la possibilitña della dispensa della rinnovazione del consenso.

Page 350: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

338

ESQUEMA B.

Localización: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906.

Localización: scatola 55.

No se discutió el canon.

ESQUEMA C.

Localización: scatola 55

CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906.

Localización: scatola 55.

Can. 58 § 2.

POMPILI, per evitare la forma scolastica del paragrafo, propone di formularlo così: “Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur, etiamsi initio utraque pars...”.

Si approva.

ESQUEMA D.

Localización: scatola 55.

ANIMADVERSIONES CONSULTORUM

Localización: scatola 56.

Ioannes De Montel, ­al parágrafo segundo­:

“Haec renovatio... etiamsi in initio...”.

CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906.

Localización: scatola 56.

No se discutió el canon.

ESQUEMA E.

Localización: scatola 56.

Page 351: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

339

CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906.

Localizazión: scatola 56.

Can. 28 § 2.

Si approva questo paragrafo, che enuncia il fondamento della sanazione in radice. In essa cioè la Chiesa dispensa dalla legge ecclesiastica della rinnovazione del consenso.

GENNARI porrebbe “...... requiritur AD VALIDITATEM etiamsi ........”, per esprimere chiaramente che la rinnovazione del consenso si richiede ad validitatem.

FERRATA sopprimerebbe la parola “verum”.

ESQUEMA F.

Localización: scatola 50.

ESQUEMA G.

Localización: scatola 51.

ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.

Localización: scatole 60 y 84.

Can. 412.

Provincia Vercellen. In § 2 adiungeret “salvis canonum sequentium dispositionibus”

Episcopus Quilonen. Expungenda censet in § 1 verba “ex utraque parte”, quia in can 414 § 3 admittitur casus renovationis consensus ex parte impedimenti conscia tantum.

Expediret, dicente provincia Aquensi, aliquid praecipere de adnotatione convalidationis matrimonii in libris matrimonialibus.

Provincia Tolosan. Opinatur dispositionem paragraphi secundae non cohaerere cum Can. 374 quoad renovationem et perseverantiam consensus.

Provincia Marianopolitana, excepto Episcopo Joliettensi, desiderat ut modus procedendi in convalidatione matrimonii magis expediatur.

ESQUEMA H.

Page 352: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

340

Localización: scatola 87.

ESQUEMA I.

Localización: scatole 87 y 88.

FUENTES.

C. 7, X, de eo, qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, IV, 7; Reg 18, R. J., in VI; Benedictus XIV, ep. Singulari, 9 febr. 1749, § 1, 20; S. C. S. Off., 12 ian 1769, n. II; (Rosnavien.), 20 aug. 1780; instr. (ad Archip. Quebecen.), 16 sept. 1824, ad. 4; 8 iun. 1836; (Conchinchin. Occident.), 12 iun. 1850, ad. 2; (Yunnan), 20 sept. 1854; (Iaponiae), 11 mart. 1868; istr. (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788. Secret. Status, instr. 27 mart. 1830.

Page 353: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

341

2. Iter redaccional del canon 1134.

“Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus in matrimonium quod constet ab initio nullum fuisse”.

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

Can. 40.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

Can. 37.

Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

Can. 59.

Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

Can. 58.

Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

ESQUEMA E ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I

Can. 29.

Renovatio consensus debet esse non mera ratihabitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, rursus declaret se velle matrimonium.

Can. 429.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium ab initio nullum.

Can. 413.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium ab initio nullum.

Can. 1137.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, in matrimonium quod constet ab initio nullum fuisse

Can. 1137.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, in matrimonium quod constet ab initio nullum fuisse

VOTOS.

Palmieri.

“5. Etsi impedimentum, quocum celebratum est matrimonium, cesset ex se, puta impedimentum aetatis, raptus, lex tamen, nulla ratione habita consensus prioris perseverantis in materiam non amplius ineptam, postulat novum elici consensum, ut matrimonium sit”.

Localización: Voto de D. Palmieri en scatola 38.

ESQUEMA A.

Page 354: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

342

Localización: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906.

Localización: scatola 55.

Can. 40.

WERNZ aggiungerebbe “...debet esse non mera ratihabitio prioris consensus, sed novus voluntatis actus...”.

ESQUEMA B.

Localización: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906.

Localización: scatola 55.

No se discutió el canon.

ESQUEMA C.

Localización: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906.

Localización: scatola 55.

No se discutió el canon.

ESQUEMA D.

Localización: scatola 55.

ANIMADVERSIONES CONSULTORUM

Localización: scatola 56.

Los Consultores no hicieron objeciones a la redacción del canon.

CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906.

Localización: scatola 56.

No se discutió el canon.

Page 355: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

343

ESQUEMA E.

Localización: scatola 56.

CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906.

Localizazión: scatola 56.

Can. 29.

FERRATA sopprimerebbe le parole “non mera ratihabitio prioris consensus, sed” e “a priori distinctus et independens”.

ESQUEMA F.

Localización: scatola 50.

ESQUEMA G.

Localización: scatola 51.

ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.

Localización: scatole 60 y 84.

Can. 413.

Provincia Ultraiecten. Post verbum “declaret” scriberet “se scire matrimonium suum invalidum esse et ideo se velle inire matrimonium validum”.

Episcopus Quilonen. Aut omitteret canonem, aut vocabulo “actus” subiungeret “quo partes aut pars impedimenti conscia declarent etc”. Vel adderet canoni “excepto casu de quo in Can. 414 § 3”.

Cardinalis Billot adnotat quoad verba “novus voluntatis actus quo... declaret” actum voluntatis esse consentire, non autem declarare, nisi forte per actum voluntatis intelligatur actus imperatus, qui simpliciter actus voluntatis nec dicitur nec est.

Quoniam definitio debet convenire cuilibet definito, et Can. 414 § 3 dicitur satis esse ut sola pars impedimenti conscia renovet consensum, idcirco, adnotante Cardinali Lorenzelli, “non ita definienda est renovatio consensus, sicut in canone, quia in ea definitione ponitur utraque pars”. Ipse vero diceret in Can. 413 “Renovatio consensus debet esse positivus voluntatis actus quo consentiatur in matrimonium ab initio nullum”.

ESQUEMA H.

Page 356: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

344

Localización: scatola 87.

ESQUEMA I.

Localización: scatole 87 y 88.

FUENTES.

S. C. S. Off., 8 iun. 1836; (Cochinchin. Occident.), 12 iun. 1850, ad. 2.

Page 357: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

345

3. Iter redaccional del canon 1135.

Ҥ 1 Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est forma iure praescripta.

§ 2 Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

§ 3 Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret”.

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

Can. 41.

§ 1. Si impedimentum sit publucum, consensus ob utraque parte renovandus est in legitima forma.

Can. 38.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

Can. 60.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte impedimenti conscia renovandus est in legitima forma.

Can. 59.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

§ 2. Si sit occultum, satis est ut renovetur privatim et secreto; sed si uni parti sit ignotum, haec de eodem ab alia prius certioretur et deinde utraque consensum renovet.

§ 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et secreto.

§ 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et secreto.

§ 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum satis est ut renovetur privatim et secreto.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum renovet.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet.

ESQUEMA E ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I

Can. 30.

§ 1. Si impedimentum

Can. 430.

§ 1. Si impedimentum

Can. 414.

§ 1. Si impedimentum

Can. 1138.

§ 1. Si impedimentum

Can. 1138.

§ 1. Si impedimentum

Page 358: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

346

sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in forma iure praescripta.

sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est forma iure praescripta.

sit publicum, consensus utraque parte renovandum est forma iure praescripta.

sit publicum, consensus utraque parte renovandum est forma iure praescripta.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

VOTOS.

De Becker.

“CAN. V. Si vero perseverat inhabilitas in qua tamen Ecclesia, ex proportionata causa dispensare soleat, ordinaria via convalidandi matrimonium est obtentio simplicis dispensationis quam sequitur renovatio consensus diversimode praestanda prouti agitur de impedimento occulto vel publico. Unde:

§ 1. Ad convalidandum matrimonium nullum ob impedimentum occultum, tale, nempe, quod in foro tantum internuo et fictis adhibitis nominibus dispensatur, sufficit, post rite concessam dispensationem, privata renovatio consensus utriusque contrahentis conscii de nullitate prioris matrimonii. Imo, cum in impedimento affinitatis ortae ex copula illicita certioratio de nullitate matrimonii absque gravi periculo nonnunquam fieri nequeat, licita tunc est renovatio consensus facta iuxta regulas a probatis auctoribus traditas.

Page 359: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

347

§ 2. Ad convalidandum matrimonium nullum ob impedimentum publicum, tale nempe quod in foro externo et vere expressis nominibus partium dispensari debeat, requiritur ad validitatem ut, post rite concessam dispensationem, matrimonium in forma C. VII praescripta denuo contrahatur. Nihil tamen impedit quominus aliae solemnitates ad publicitatem celebrationis matrimonii concurrentes omittantur”.

Localización: Voto de De Beker en scatola 38.

ESQUEMA A.

Localización: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906.

Localización: scatola 55.

Can. 41 § 2.

WERNZ, dopo aver richiamato il diritto vigente su questo punto prima del Concilio di Trento, propone di sopprimere pure et simpliciter la certioratio e la rinnovazione del consenso per la parte che ignora l’impedimento, giacché esse sono in pratica di gravissima difficoltà, specialmente per i confessori. Crede peró necessario richiedere che la parte la quale conosce l’impedimento rinnovi il consenso, perchè essa puó aver dato non un vero consenso matrimoniale, ma un consenso concubinario. Onde porrebe: “Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut consensus renovetur privatim et secreto; si sit uni parti ignotum, satis est ut pars impedimenti consensum renovet”. Non si esprime come tale rinnovazione debba essere fatta; quindi essa puó essera espressa o tacita.

Tutti i Consultori convengono nella proposta del P. Wernz, la quale toglie molte difficoltà pratiche.

ESQUEMA B.

Localización: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906.

Localización: scatola 55.

Can. 38 § I.

Page 360: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

348

MONS. PRESIDENTE osserva come “publicum” qui significa “quod in iudicio probari potest”. Crede che questa significazione del “publicum” debba essere adottata anche nel “De impedimentis in genere” in sostituzione dell’altra puramente burocratica.

WERNZ conviene, ma osserva che bisogna qui aggiungere “ab utraque parte IMPEDIMENTI CONSCIA”, perche, essendo sufficiente per la prova in giudizio che l’impedimento sia conosciuto da due o tre persone, potrebbe accadere, ad esempio, che uno degli sposi lo ignorase.

PALMIERI E POMPILI accettano quest’aggiunta. Osservano difatti come, secondo la prassi della S. Penitenziaria, quando una sola della parti conosce l’impedimento, se l’altra parte si puó ammonire, si rinnova il consenso coram partibus et duobus testibus confidentibus; altrimenti si provvede colla sanazione in radice.

ESQUEMA C.

Localización: scatola 55

CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906.

Localización: scatola 55.

Can. 60 § I.

DE LAI trova difficoltà nelle parole “ab utraque parte IMPEDIMENTI CONSCIA”, perchè l’”impedimenti conscia” potrà essere interpretato come condizionale, e si conchiuderá che, se una parte non est impedimenti conscia, non deve rinnovarre il consenso. Opina che, prestandosi le parole “impedimenti conscia” a una falsa interpretazione, si debbano sopprimere, tanto più che rimane sempre vero ció che con quelle parole voleva indicarsi, cioè che se l’impedimento é pubblico ma é conosciuto da una sola delle parti, l’altra parte deve essere cerziorata. Si dice difatti che consensus AB UTRAQUE PARTE RENOVANDUS EST; ora, per rinnovare il consenso secondo la nozione data al precedente Can. 59, la parte che ignora l’impedimento, deve necessariamente essere cerziorata.

POMPILI conviene. Ció corrisponde alla regola generale seguita dalla Penitenziaria, che cioè il consenso sia rinnovato da ambedue le parti. Solo fa eccezione, quando si prevede che tale cerziorazione sia pericolosa.

Si conviene di sopprimere “impedimenti conscia”.

ESQUEMA D.

Localización: scatola 55.

Page 361: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

349

ANIMADVERSIONES CONSULTORUM

Localización: scatola 56.

Ioannes De Montel:

“Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in publica et legitima forma”.

Spolverini :

“In pars conscia impedimenti renovaverit privatim et secreto consensum, et postea pars inconscia scierit de impedimento et nollat renovaret consensum, quid iuris?”.

Janssens:

“Nimis ampla mihi videtur haec redactio, utpote in favorem partis quae forte fraude usa est alteram recipiendo, et contra ius alterius partis, quae, cum libera sit, neque occasionem habet utendi libertate. Unde adhaererem aliquid hujusmodi: “nisi constat alteram partem, si fraude decepta sit, ita esse mente dispositam, ut, si liberam se scirem, consensum recusaret”.

CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906.

Localización: scatola 56.

Can. 59.

Mons. Segretario fa notare come qui IMPEDIMENTUM PUBLICUM = quod in foro externo probari potest.

Al § 2 si pone “Si sit occultum ET utrique...”; inoltre per maggior chiarezza si aggiunge “satis est ut AB UTRAQUE PARTE renovetur...”.

CONGREGACIÓN ESPECIAL DE 30 DE ABRIL DE 1906.

Localización: scatola 56.

Mons. Segretario fa osservare come la definizione dell’impedimento pubblico e occulto data nella redazione del testo è definizione, per così dire burocratica, la quale cioè serve attualmente a determinare la competenza della Penitenzierie e della Dataria, e dà luogo a mille difficoltà e dubbi; mentre che la definizione giuridica è quella data nella nota (I) a pag. 3. Tanto più che secondo quest’ultima definizione s’intende impedimento pubblico e occulto per la convalidazione del matrimonio; onde mantenendo la definizione del testo, si avrebbero due distinte nozioni.

Page 362: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

350

GENNARI osserva come secondo la definizione data nella nota, se l’impedimento fosse conosciuto soltanto da due persone segrete, sarebbe tuttavia pubblico, perchè probari in foro externo posset; ora ciò è eccessivo. Crede che la redazione del testo uti iacet stia bene, e corrisponde alla nozione ritenuta fino ad ora, bisognerebbe almeno aggiungere che l’impedimento si considera ancora come occulto, quando sia conosciuto da poche persone, delle quali si è sicuri che non lo riveleranno.

Gli Emi, riservandosi di ritornar sopra a questo gravissimo argomento, adottano per ora la seguente redazione: “Impedimentum est publicum quod probari in foro externo potest; si tamen a paucis discretis personis cogniscitur ita ut facile evulgari non praevideatur, habeatur uti occultum”, unendo così le due idee. Inoltre, su proposta dell’Emo Vives, aggiungono il paragrago seguente: “In dubio an impedimentum sit publicum vel occultum, retineatur uti occultum”, per togliere facili angustie di coscienza, specialmente per i confesori.

ESQUEMA E.

Localización: scatola 56.

CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906.

Localizazión: scatola 56.

Can. 30.

Al par. I si pone in fine “in forma a iure praescripta”. Si approva parimenti il par. 3 che toglie molte difficoltà.

ESQUEMA F.

Localización: scatola 50.

ESQUEMA G.

Localización: scatola 51.

ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.

Localización: scatole 60 y 84.

Can. 414.

Episcopus Quilonen. In § 3 verbo “renovet” adderet “etiam copulam animo coniugali admittendo”. Eadem verba subiungeret in can 415 § 3.

Page 363: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

351

Provincia Toletan. Petit “an perseverantia actus sit novus actus de quo in Can. 413”.

Provincia Viennen. Verbis “privatim et secreto” adderet in § 2 “absque parocho et testibus”.

Provincia Montis Regalis quaerit utrum in renovatione consensus, cum agitur de impedimento occulto utrique parti noto, requiratur praesentia unius saltem testis qui, quum idem impedimentum forte publicum evaserit, possit de renovatio consensu fidem facere? Eamdem quaestionem proponit quoad can 415 § 3.

Provincia Leopolien. Subiiciendum arbitratur paragrapho secundae “omissis publicationibus”

Provincia Cameracen. In § 1 adiectivo “publicum” subderet “de iure et de facto”.

ESQUEMA H.

Localización: scatola 87.

ESQUEMA I.

Localización: scatole 87 y 88.

FUENTES.

C. 7, X, de eo, qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, IV, 7; S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II, 5. Benedictus XIV, ep. Singulari, 9 febr. 1749, § 1, 20; S. C. S. Off. (Rosnavien.), 20 aug. 1780; (ad Archiep. Scopien.), 15 nov. 1882; S. C. C., Hispalen., 20 iun. 1609; Constantinopolitana 2 et 16 dec. 1634; Reatina, 13 iul. 1725, ad 2; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788. S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II, 5.

Page 364: Tesis doctoral
Page 365: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

353

4. Iter redaccional del canon 1136.

Ҥ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat iam consentiat, dummodo consensus ab altera parte praestitus perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est ut pars quae non consenserat, interius consentiat.

§ 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare, vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus, vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus”.

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

Can. 43.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus revalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

Can. 39.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

Can. 61.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus perseveret.

Can. 60.

§ 1. Matrimonium irritum ob solum defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut matrimonium existat, partem interius consentire et vitam sponte prosequi coniugalem.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 3. Si fuit etiam § 3. Si fuit etiam § 3. Si fuit etiam § 3. Si fuit etiam

Page 366: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

354

externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus.

externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus.

externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto.

externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto.

ESQUEMA E ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I

Can. 31.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus perseveret.

Can. 431.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

Can. 415.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

Can. 1139.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

Can. 1139.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam coniugalem, sponte prosequatur.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat interius consentiat et vitam coniugalem sponte prosequatur.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat interius Consentiat.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in

§ 3. Si fuerit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in

§ 3. Si fuerit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare

§ 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure

§ 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure

Page 367: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

355

legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto.

forma iure praescripta; si fuerit quidem externus sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio modo privato et secreto.

forma iure praescripta; si fuerit quidem externus, sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio modo privato et secreto.

praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.

praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.

VOTOS.

De Becker.

“CAN. I. Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum consensus substantialis requisiti, scilicet ob fictionem, vel errorem, vel metum vel conditionem contra substantiam matrimonii appositam, revalidatur per consensus renovationem etiam privatim elicitam si occultum fuit et remansit impedimentum; porro, quamvis tunc satius sit utriusque habere consensum de novo expressum, satis tamen erit si perseverante valido alterius consensu olim praestito, accedat maritalis consensus partis quae, antea, validum non praestiterat consensum. Quodsi nullitas matrimonii publica ab initio fuit vel postea fiat, consensus ab utraque parte sub poena nullitatis est rursus exprimendus in forma ab Ecclesia praescripta, cap. VII”.

Palmieri.

“2. Si matrimonio exterius rite celebratu, alter ex contrahentibus vel ficte vel ex metu vel ex errore consensit, atque id occultum est, dummodo alterius consensus, qui fuit ex se efficax, perseveret, satis est, ut matrimonium exsistat, illum, exuta fictione vel metu vel errore, interius consentire et vitam sponte prosequi maritalem.

Si porro uterque eo pacto consensit, ita tamen ut alter alterius defectum ignoret, tutus erit quisque in conscientia, si alterius consensum iure praesumens eo modo se gerat quo dictum est”.

Localización: Voto de J. De Becker en scatola 38.

Voto de D. Palmieri en scatola 38.

ESQUEMA A.

Localización: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906.

Localización: scatola 55.

Can. 43 § 3.

Page 368: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

356

MONS. PRESIDENTE prende occasione da questo paragrafo per notare come in questa materia della convalidazione del matrimonio “pubblico” significa: quod in foro externo probari nequit. Quindi crede utile che per non avere un doppio significato delle medesime parole, si adotti anche nel capo De impedimentis in genere la formula proposta da alcuni Consultori e riferita in nota: “Impedimentum censetur publicum quod probari in foro externo potest; secus est occultum”.

ESQUEMA B.

Localización: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906.

Localización: scatola 55.

No se discutió el canon.

ESQUEMA C.

Localización: scatola 55

CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906.

Localización: scatola 55.

No se discutió el canon.

ESQUEMA D.

Localización: scatola 55.

ANIMADVERSIONES CONSULTORUM

Localización: scatola 56.

Janssens:

“Non video necesitatem ut addatur clausula “dummodo causa” etc. Potest enim, remanente causa mutari quoad illam affectus seu voluntas quod in caso sufficitur”.

Alphonsus Eschbach:

“CANON 60. Primus H.C. paragraphus non satisfacit, quatenus requiratur ut “causa propter quam consensus defuerit, cessaverit”. Sane ponas sponsam coram parocho, repentina erga sponsum, forse nasutum nimis, aversione percussam, voce et non animo consensum praestasse.

Page 369: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

357

Causa itaque denegati consensus non cessabit, convalidari autem matrimonium non posse, vero consensu jam prestito, quis dicet?

Placeret proinde Canon, modo verba “causa propter quam... cessaverit” deleantur”.

Benedetto Ogetti ­al parágrafo primero­:

“Can. 60 § 1. Le parole dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit, stanno bene per il caso in cui il consenso fosse mancato per errore o per timore. Ma starebbero egualmente bene, se il consenso fosse mancato per cattiva volontà, per finzione? Non basterebbe allora cessare dalla finzione e dare il consenso, sebbene durasse ancora la causa che diede luogo a fingere, cioè a negare il consenso della volontà? Dall’altra parte le parole citate mi sembrano superflue anche nel caso dell’errore e del timore, perchè sono comprese nel iam consentiat che le precede”.

Bucceroni:

“Can. 60, lo metterei prima dei canoni 57, 58, 59”.

Evaristus Lucidi:

“Vedere quanto si è detto al Can. 6 par. 3”.

CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906.

Localización: scatola 56.

Can. 60 § I.

Gli Emi convengono di sopprimere l’inciso “dummodo causa, propter quam consensus defuerat cessaverit”, (come anche hanno domandato alcuni Consultori), perchè potrebbe accadere che, anche perdurando la causa, la parte, che non pose il consenso, mutata la volontà, lo ponga.

ESQUEMA E.

Localización: scatola 56.

CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906.

Localizazión: scatola 56.

Can. 31 § 3.

Page 370: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

358

FERRATA propone la seguente redazione più chiara: “Si fuit externus et publicus, necesse est....... in forma a iure praescripta; si fuit quidem externus sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio.....”.

ESQUEMA F.

Localización: scatola 50.

ESQUEMA G.

Localización: scatola 51.

ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.

Localización: scatole 60 y 84.

Fue al único canon al que no se hicieron observaciones.

ESQUEMA H.

Localización: scatola 87.

ESQUEMA I.

Localización: scatole 87 y 88.

FUENTES.

C. 2, 4, X, de coniugio servorum, IV, 9; S. C. S. Off., instr. (ad Vic. Ap. Oceaniae) 6 apr. 1843; instr. (ad Vic. Ap. Oceaniae Central.), 18 dec. 1872; S. C. C., Vigilien., 23 iun., 13 iul., 22 sept. 1725.

Page 371: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

359

5. Iter redaccional del canon 1137.

“Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi denuo debet in legitima forma”.

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

Can. 44.

Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

Can. 40.

Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

Can. 62.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

Can. 61.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma.

ESQUEMA E ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I

Can. 32.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma.

Can. 432.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma.

Can. 416.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma.

Can. 1140.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma.

Can. 1140.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma.

VOTOS.

De Becker.

“CAN. II. Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum formae substantialis praescriptae cap. VII convalidari debet per novum consensum in debita forma expressum, nisi concedatur sanatio in radice de qua infra dicetur”.

Palmieri.

“7. Matrimonium absque debita forma contractum revalidare nequit nisi ea forma adhibita vel sanatione in radice”.

Localización: Voto de J. De Becker en scatola 38.

Voto de D. Palmieri en scatola 38.

Page 372: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

360

ESQUEMA A.

Localización: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906.

Localización: scatola 55.

No se discutió este canon.

ESQUEMA B.

Localización: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906.

Localización: scatola 55.

No se discutió el canon.

ESQUEMA C.

Localización: scatola 55

CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906.

Localización: scatola 55.

No se discutió este canon.

ESQUEMA D.

Localización: scatola 55.

ANIMADVERSIONES CONSULTORUM

Localización: scatola 56.

J. De Montel:

“Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma, et quidem publice, si defectus est publicus, aliter secreto coram parocho et duobus testibus”.

CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906.

Localización: scatola 56.

Page 373: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

361

No se discutió este canon.

ESQUEMA E.

Localización: scatola 56.

CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906.

Localizazión: scatola 56.

No se discutió este canon.

ESQUEMA F.

Localización: scatola 50.

ESQUEMA G.

Localización: scatola 51.

ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.

Localización: scatole 60 y 84.

Can. 416.

Provincia Nova Aureliae adderet canoni “vel occulte vel publice, secundum quod nullitas sit occulta vel publica”.

ESQUEMA H.

Localización: scatola 87.

ESQUEMA I.

Localización: scatole 87 y 88.

FUENTES.

S. C. C., Poloniae, 13 nov. 1638; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830.

Page 374: Tesis doctoral
Page 375: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

363

6. Iter redaccional del canon 1138.

Ҥ 1. Matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio, secumferens, praeter dispensationem vel cessationem impedimenti, dispensationem a lege de renovando consensu, et retrotractionem, per fictionem iuris, circa effectus canonicos, ad praeteritum.

§ 2. Convalidatio fit a momento concessionis gratiae; retrotractio vero intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 3 Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel una tantum vel utraque parte inscia”.

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

Can. 45.

Sanatio matrimonii in radice est eiusdem revalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

Can. 41.

Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

Can. 63.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retroacta ad matrimonii initiunt, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastiva de renovatio consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

§ 2. Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retroagitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus

Can. 62.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos inde ab initio celebrationis matrimonii.

§ 2. Retrotractio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium; item dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in

Page 376: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

364

canonicos.

praestito consensu perseveret, aut partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine retroactione.

§ 3. Fictitia retroactio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium et quoad aliquos tantum canonicos effectos.

(Suprimido).

ESQUEMA E ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I

Can. 33.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum.

Can. 433.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum.

Can. 417.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quod ad effectus canonicos, ad praeteritum.

Can. 1141.

§ 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quo ad effectus canonicos, ad praeteritum.

Can. 1141.

§ 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quoad effectus canonicos, ad praeteritum.

§ 2. Retrotractio fieri potest vel ad matrimonii initium, vel ad tempus intermedium.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi aliud expresse caveatur.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

Page 377: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

365

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel sine ulla retrotractione.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti vel partibus insciis, dummodo utraque in praestito consensu perseveret vel sine ulla retrotractione.

§ 3. Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel una tantum vel utraque parte inscia aut sine ulla retrotractione.

§ 4. Si data fuerit sine ulla retrotractione aut una tantum parte inscia ita troinde ut altera consensum renovaret teneatur, habetur semiplena sanatio.

VOTOS.

De Becker.

“CAN. III. Matrimonium nulliter contractum ob solam inhabilitatem unius vel utriusque contrahentis diversimode convalidatur prouti decursu temporis impedimentum evanuit vel potius, perseverante inhabilitate, recurrendum sit ad dispensationem.

CAN. IV. § 1. Quare si iam evanuit inhabilitas, prouti contingere potest in impedimentis raptus, aetatis, ligaminis, disparitatis cultus et impotentiae, matrimonium convalidatur, praestito novo consensu utriusque partis in forma cap. VII praescripta, nisi forte agatur de matrimonio nullo ob solum impedimentum ligaminis, vel disparitatis cultus vel impotentia in quibus ambae partes, bona fide, in forma debita iam contraxerunt et occulta sit nullitas: tunc enim, post cognitam nullitatem matrimonii, licet privatim renovare mutuum consensum; imo, quoties tale impedimentum unam tantum partem directe afficiebat (uti, v. gr. Ligamen et disparitas cultus), satis erit, et ex gravi ratione etiam licitum, si perseverante consensu alterius olim praestito, accedit novus consensus eius qui directe impedimento ligabatur”.

Page 378: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

366

Palmieri.

“3. Matrimonio exterius rite celebrato sed nullo propter impedimentum dirimens, quod utriusque consensui efficaciam detrahit, si impedimentum occultum sit unique ex contrahentibus notum matrimonium validum evadet, cum, despensatione ab impedimento obtenta, novus ab utroque consensus remotis quoque arbitris ponatur independens a priori.

Idem valet etiamsi uterque impedimentum noverit, dummodo publice contraxerint et impedimentum sit occultum”.

Localización: Voto de J. De Becker en scatola 38.

Voto de D. Palmieri en scatola 38.

ESQUEMA A.

Localización: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906.

Localización: scatola 55.

Can. 45.

PALMIERI e WERNZ osservano come la dizione “convalidatio retrotracta ad matrimonii initium” puó essere male intesa; onde aggiungerebero o qui o almeno nel seguente canone 46 la restrizione “quoad canonicos effectus”.

ESQUEMA B.

Localización: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906.

Localización: scatola 55.

Can. 41.

PALMIERI ha difficoltà per la forma di questo canone, perchè in esso si mette come cosa principale l’effetto secondario della fictio iuris per cui la validitá del matrimonio quoad effectus canonicos retrotrahitur ad initium. Comincierebbe perció da ció che costituisce l’essenza della sanazione in radice, dicendo che essa “est actus quo consensus perseverans acceptatur ut legitimus ab Ecclesia quin renovetur” e poi aggiungerebbe “et per fictionem iuris quoad affectus canonicos retrotrahitur ad initium matrimonii” od anche “ad praeteritum”, per lasciare insoluta la questione se si possa sanare in radice a

Page 379: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

367

momento cessationis impedimenti un matrimonio nullo in principio per un impedimento di diritto divino, es. ligaminis.

WERNZ conviene anche egli nell’osservazione del P. Palmieri. Dice che bisogna cominciare dall’elemento reale della sanatione in radice, cioè che est convalidatio matrimonii a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege ecclesiastica de renovando consensu; ed osserva che su questo punto vi é la confusione negli autori, giacché vi sono alcuni autori anche recenti i quali sostengono che colla sanatione in radice il matrimonio é vere et obiective convalidato ex nunc ossia ab initio. Poi parlerebbe della fictio iuris quoad effectus canonicos sia quanto agli sposi che quanto alla prole. Crede che il canone uti iacet potrà essere non bene inteso, sebbene spiegato poi dal canone seguente.

MONS. PRESIDENTE difende la redazione del canone uti iacet, la quale, a suo parere, corrisponde perfettamente alla vera figura giuridica della sanatione in radice. La Chiesa convalida il matrimonio, utique per fictionem iuris e non vere et obiectiva. Il che sarebbe assurdo usque ab initio, e come conseguenza si ha la dispensa della rinnovazione del consenso e la legittimazione della prole. Crede tuttavia che potrebbero unirsi i canoni 41 e 42.

ESQUEMA C.

Localización: scatola 55

CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906.

Localización: scatola 55.

Can. 63.

BASTIEN vorrebbe che si aggiungesse che la sanazione in radice si dà talvolta anche PARTIBUS INSCIIS.

POMPILI osserva che, secondo una Instruzione del Card. Cagiano Penitenziere Maggiore, la sanazione in radice generalmente non si da insciis partibus e se talvolta si dà, è quando la nullità del matrimonio è avvenuta per colpa dell’autorità ecclesiastica. Non crede prudente di porre quell’aggiunta.

Quanto alla definizione della sanazione del matrimonio in radice, sì conviene di porre nel testo la redazione del P. Wernz, mantenendo in nota l’altra del P. Palmieri.

ESQUEMA D.

Localización: scatola 55.

Page 380: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

368

ANIMADVERSIONES CONSULTORUM

Localización: scatola 56.

Eschbach:

“CANON 62. De Sanatione in radice hic agitur et a limine solvitur, saltem implicite, gravissima questio, inter doctissimos adhuc disputata, de natura consensus in matrimonio nullo ob impedimentum juris naturalis aut divini. Fateor me, cum cl. Gasparri, in oppositam potius quaestionis ejusdem solutionem inclinare. Hoc saltem optarem, ut vel in praesenti Canone scribendo, vitetur omne verbum quo in unam aut alteram ferretur praejudicium. Quare vestigiis R. P. Palmieri insistens sic Canonem hunc conscriberem:

1. Matrimonii sanatio in radice est actus, quo partium consensus perseverans sed ob impedimentum juridice inefficax, hoc jam per dispensationem aut cessationem remoto, tanquam legitimus, quin renovetur, ab Ecclesia acceptatur, unde et matrimonium fit validum.

2. Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, aut partibus insciis, sed in consensu perseverantibus.

3. Sanatio in radice communiter secum fert retrotractionem, qua per fictionem juris effectus canonici retrotrahuntur ad praeteritum”.

Do Rego Maia:

“Magis placet quod in monito(1) pag. 22 proponuit P. Palmieri, in loco vobabuli ­initium­ dicatur “praeteritum” ”.

Giorgi:

“Nel paragrafo 1 dopo le parole “renovando consensu” direi “qua quidem sanatione generativa effectu canonici per fictionem iuris retrotrahuntur sive ab initium celebrationis matrimonii sive ad aliud tempus intermedium”.

Comincerei poi il paragrafo secondo dalla parola “Dispensatione”, lo terminerei con la parola “perseverantibus”, cancellando il resto”.

Filippo Paccelli:

“Accetterei la dizione di questo canone com’è fata concepita dal P. Palmieri”.

De Montel:

Page 381: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

369

“Cum P. Palmieri: sanatio in radice est actus quo consensus perseverans acceptatu ut legitimus ab Ecclesia, quin renovetur, et per fictionem juris effectus canonici retrotrahantur ab initium matrimonii”.

Benedictus Melata:

“Sto col P. Palmieri tanto più che la sanazione in radice appartiene alla S. Sede, la quale nel caso di delega tengasi a dare le norme”.

B. Lugari:

“Lo mantengo come stà: perchè mi sembra tolga molti dubbi”.

Janssens:

“Art. II. Ultima verba clara non omnia sunt. Vellem magis nitidam definitionem sanationis in radice.

Redactio a D. P. Palmieri proposita multa habet unde probetur cum mutatione in parenthesi suggesta”.

CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906.

Localización: scatola 56.

Can. 62.

Gli Emi approvano, come più completa, la redazione del testo con qualche modificazione di forma.

ESQUEMA E.

Localización: scatola 56.

CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906.

Localizazión: scatola 56.

Can. 33.

Al par. I si pone “a momento concessionis gratiae”.

Al par. 2 si pone “Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi aliud exprese caveatur”.

Page 382: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

370

Al par. 3 l’Emo FERRATA propone di sopprimere l’ultimo inciso “vel sine ulla retrotractione”, che sembra in collisione con par. I ove la retrotractio si pone come elemento essenziale. ­ Mons. Segretario osserva che collisione propriamente non v’è, giacchè in questo paragrafo si tratta di sanatione in radice imperfetta, ma quell’inciso si può ben sopprimere, perchè inchiuso nel Can. 28 par. 2.

ESQUEMA F.

Localización: scatola 50.

ESQUEMA G.

Localización: scatola 51.

ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.

Localización: scatole 60 y 84.

Can. 417.

Provincia Olomucen. Hisce fere verbis describendum censet sanationem matrimonii in radice “Sanatio matrimonii in radice est ea matrimonii ob impedimentum iuris ecclesiastici invalide contracti convalidatio, qua cum dispensatione a consensu renovando lex impedimentum statuens non solum pro futuro, sed etiam pro praeterito quoad matrimonium sanandum sublata declaratur, omnes effectus canonici ex ea subsecuti fictione iuris abolentur, ac si non extitissent”.

Provincia Viennen. Scribit: “quinam sum effectus canonici? Mutatis mutandis, enumerati in Can. 387­394? Dicatur quibus in casibus ad sanationem in radice recurrendum sit”.

Vicarius Capitularis Ianuen. “hic articulus, inquit, ut respondeat logice articulo I deberet inscribi: “De convalidatione seu sanatione in radice. Sed hic titulus non congruit definitioni quae datur de sanatione in radice in canone 417, in quo id quod definitur declaratur per id quod supponitur minus notum in titulo articuli”.

ESQUEMA H.

Localización: scatola 87.

ESQUEMA I.

Localización: scatole 87 y 88.

FUENTES.

Page 383: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

371

S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; istr. (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; 8 mart. 1900; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788. 22 aug. 1906, ad 4; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830.

Page 384: Tesis doctoral
Page 385: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

373

7. Iter redaccional del canon 1139.

Ҥ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficiente, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti”.

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

Can 46.

Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris.

Can. 42.

Matrimonium sanatum in radice valere incicipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos.

Can. 64.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum

Can. 63.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum

Page 386: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

374

consensus fuerit renovatus

consensus fuerit renovatus

ESQUEMA E ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I

Can. 34.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

Can. 434.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

Can. 418.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

Can. 1142.

§ 1. Quod libet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret.

Can. 1142.

§ 1. Quod libet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessatione impedimenti.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessatione impedimenti.

ESQUEMA A.

Localización: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906.

Localización: scatola 55.

Page 387: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

375

No se discutió este canon.

ESQUEMA B.

Localización: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906.

Localización: scatola 55.

MONS. PRESIDENTE difende la redazione del canone uti iacet, la quale, a suo parere, corrisponde perfettamente alla vera figura giuridica della sanatione in radice. La Chiesa convalida il matrimonio, utique per fictionem iuris e non vere et obiectiva. Il che sarebbe assurdo usque ab initio, e come conseguenza si ha la dispensa della rinnovazione del consenso e la legittimazione della prole. Crede tuttavia che potrebbero unirsi i canoni 41 e 42.

ESQUEMA C.

Localización: scatola 55

CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906.

Localización: scatola 55.

Can. 64. § 2.

VAN ROSSUM mantiene la sua opinione espressa in nota. Dice che non vi può essere consenso matrimoniale, quando non vi è capacità naturale.

WERNZ insiste per la soppressione, tanto più perchè, ponendosi questo canone nel Codice, si avrebbe una definizione ex cathedra, e quindi il decreto del S.O. diverrebbe irreformabile.

ESQUEMA D.

Localización: scatola 55.

ANIMADVERSIONES CONSULTORUM

Localización: scatola 56.

Do Rego Maia:

Page 388: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

376

“Ad Can. 63: Censeo cum pluritate Consultorum, prout exprimitur in monito (1) pag. 23, in hac temporum nostrorum calamitate, quando coniugale vinculum facilisime, ex quonis praestitu sumpsi homines blaterant, videtur retinendam sententiam A.A. qui censent possa Ecclesia seu Summus Pontifex in materia, de qua Can 63 agit consulere dignati sacramenti, et saluti animarum sanando in radice matrimonium”.

Eschbach:

“Semel posito canone 62 prout conscribendum hunc propono, jam delendus foret sequens C. 63”.

V. Fernández:

“Can. 63 § 2. Delerem nimis mihi videtur R. Pontificem tam absolute ea potestate, orbare, quam plures ei non in merito ad tribunal”.

Bernardino Klumper:

“Ad Can. 63 § 2. Praestat ut supprimatur. Intrinseca urgens ratio cur existende impedimento juris naturae aut divini nequeat existere consensus naturalis, non affetur. Qui putant talem haberi, iis satisfit per Can. 64”.

Giuseppe Noval:

“Can. 63. Per la soppressione”.

Bucceroni:

“Can. 63 § 1. Toglierei le parole iuris ecclesiastici”.

“Il § secundus del Can. 64 lo sopprimerei, perchè contiene una dottrina falsissima. La Chiesa può molto bene sanare in radice un matrimonio contratto con impedimento di diritto naturale e divino, dopo che questo sia cessato; perchè, come nel caso d’impedimento di diritto puramente positivo ecclesiastico, il consenso è naturalmente valido e sufficiente. È ciò che tutti insegnano nel trattato degli atti humani e la ragione è ben chiara, a tutti nota, inutile ripeterla”.

Giorgi:

“Can. 63. Noi anocio a quei che vorrebbero soppresso questo canone, anche perchè il codice non è un regolamento interno per le SS. Congregazioni Romanae nè è fatto per iudicare alla Santa Sede la estensione o i limiti della sua potestà”.

E. Lucidi:

Page 389: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

377

“come giace”.

Pillet:

“Can. 63. Addatur § 3.: Matrimonium civile et consensum in eo expresus non est sufficiens per sanatione in radice.

Et istud in odium matrimonii civilis, illius partis quae tanta damma secum profert”.

De Montel:

“Can. 63.

§ 1. Quolibet matrimonium.

§ 2. Matrimonium vero contractum. (Deleatur)”.

Janssens:

“Can. 63 § 2. Stat parumper mutarum: “Nisi a momento cessatis his impedimentis..... consensus saltem impliciter fuerit renovatus sive praestitus”.

Ogetti:

“Can. 63 § 2. Che necessità vi è di decidere questa questione?”.

Michele Lega:

“Al Can. 63 § 2. Osservo che mi pare assai utile mantenere questa disposizione tenendo in conto il decreto del S. Officio. Siccome però è giusto l’osservazione che l’enunciazione del canone può equivalere ad una definizione dogmatica, escludente della facoltà alla S. Sede, pero mi pare si possa dare al paragrafo un senso pratico ed oggetivo, alieno dall’intenzione dogmatica, se si esprime così “matrimonium non sanatur...” (invece di “non potest sanari...”).

Nel resto non è che da approvare e lodare i proposti”.

Veccia:

“Non conosco il decreto del S. O. a cui si accenna e molto meno le ragioni che lo emanarono. Del resto, col divorzio civile quasi ovunque vigente quanti di questi matrimonii nulli, p. e. ex impedimento criminis possano stati sanati post mortem coniugis da vescovi che ne hanno le facoltà, e chi suposse che qualcuno non sia

Page 390: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

378

stato sanato anche dalle Romane Congregazioni. Questo canone per tanto potrebbe generare una quantitá di reclami e cause quindi pur volendosi ritenere la decisione del S. O. che rispetto, sarebbe meglio eliminarlo e lasciare se vi sono tali casi disperati, i coniugi in buona fede”.

CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906.

Localización: scatola 56.

Can. 63 § 2.

Mons. Segretario riferisce che anche la grande maggioranza degli altri Consultori (oltre quelli componenti la piccola Consulta, dei quali si parla in nota) è favorevole per la soppressione di questo §. Riassume gli argomenti che militano contro quel decreto del S. Officio, in quanto naga alla Chiesa la potestà stessa di sanare in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, il matrimonio contratto cum impedimento iuris naturalis vel divini; argomeni che si possono vedere nel suo trattato De matrimonio, vol II, n. 907 e 1444. Crede che occorrerebbe almeno dire, anzichè “non POTEST sanare”, semplicemente “non SANAT”, con che si esprimerebbe il fatto che la S. Sede non sana quei matrimoni, non si negherebbe la potestá.

Gli Emi convengono che si domandi alla S. C. del S. O. se nel suo decreto del 2 Marzo 1904 colle parole “matrimonium contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini NON POSSE sanari in radice” ha inteso negare alla Chiesa quella potestà, ovvero semplicemente esprimere la disciplina della S. Sede su tal punto, disciplina che in avvenire potrebbe essere modificata.

ESQUEMA E.

Localización: scatola 56.

CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906.

Localizazión: scatola 56.

No se discutió este canon.

ESQUEMA F.

Localización: scatola 50.

ESQUEMA G.

Localización: scatola 51.

Page 391: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

379

ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.

Localización: scatole 60 y 84.

Sobre la facultad de la Iglesia para sanar en la raíz el matrimonio nulo por impedimentos de derecho natural o divino ya habían discutido ampliamente los Consultores y los Cardenales. Decidiron adoptar la redacción del canon tal y como se nos presenta evitando emitir un juicio sobre tal potestad. Probablemente las discusiones en el seno de las Consultas Parciales y de las Congregaciones Particulares no trascendieron, por lo que el Obispode Segni (en la región italiana del Lazio) se plantea si no es posible conceder la sanación en la raíz ni siquiera en casos gravísimos.

Desde Montreal se pregunta si la sanación en la raíz sería aplicable también a los matrimonios mixtos en los que no es posible observar las garantías exigidas por la Iglesia.

Un grupo de Obispo franceses de la Provincia Remense sugirieron introducir una aclaración final al canon para señalar que el consentimiento debe perseverar.

También desde Francia, el Obispo de París entendía que la Iglesia tiene facultad para sanar estos matrimonios y, por tanto, se debería redactar el canon introduciéndo un régimen más flexible, señalando que es posible la sanación desde el momento en que desaparece el impedimento. Justifica su aportación con la praxis de la Penitenciería Apostólica.

ESQUEMA H.

Localización: scatola 87.

ESQUEMA I.

Localización: scatole 87 y 88.

FUENTES.

S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; 12 apr. 1899; 22 aug. 1906, ad 3; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788. S. C. S. Off. 8 mart. 1900; 2 mart. 1904.

Page 392: Tesis doctoral
Page 393: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

381

8. Iter redaccional del canon 1140.

Ҥ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio praestitus, postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem defuerit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus”.

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

Can. 47.

§ 1. Nequit sanari in radici matrimonium irritum ex defectu consensus in alterutra parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

Can. 44.

§ 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

Can. 65.

§ 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

Can. 64.

§ 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si defectus consensus, ab initio existens, postea purgatus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

ESQUEMA E ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I

Can. 35.

§ 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio

Can. 435.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab

Can. 419.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab

Can. 1143.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanare in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab

Can. 1143.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanare in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab

Page 394: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

382

defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

initio extiterit, sed postea fuerit renovatus.

initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

ESQUEMA A.

Localización: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906.

Localización: scatola 55.

Can. 47 § I.

PALMIERI osserva che il consenso giuridicamente inefficace per la esistenza di un impedimento dirimente, sabbene naturalmente valido, potrà essere inteso per consenso nullo; quindi crede necessario di determinare meglio la dizione “irritum est defectu consensus”.

ESQUEMA B.

Localización: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906.

Localización: scatola 55.

No se discutió este canon.

ESQUEMA C.

Localización: scatola 55

CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906.

Localización: scatola 55.

No se discutió este canon.

Page 395: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

383

ESQUEMA D.

Localización: scatola 55.

ANIMADVERSIONES CONSULTORUM

Localización: scatola 56.

Janssens:

“Non omnes placet haec redactio”.

CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906.

Localización: scatola 56.

No se discutió este canon.

ESQUEMA E.

Localización: scatola 56.

CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906.

Localizazión: scatola 56.

Can. 35.

FERRATA ha difficoltà nelle ultime parole: “sive (consensus) ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus”. Si trata difatti di matrimonio nullo ex defectu consensus, e non per altro impedimento; non si vede perciò come possa dirsi che il consenso ab initio extitit, e poi fu revocato, almeno nel caso in cui il consenso ab initio extitit in utraque parte.

Mons. Segretario per evitare la difficoltà dell’Emo Ferrata propone di dire: “Si in utraque vel alterutra parte deficit al presente: al momento cioè in cui si deve concedere la sanazione in radice consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit sive...”.

ESQUEMA F.

Localización: scatola 50.

ESQUEMA G.

Localización: scatola 51.

Page 396: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

384

ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.

Localización: scatole 60 y 84.

La única animadversio fue hecha por el Obispo de Guayaquil (Ecuador), y se refería al § 1, del que critica la oración sed postea fuerit revocatus.

ESQUEMA H.

Localización: scatola 87.

ESQUEMA I.

Localización: scatole 87 y 88.

FUENTES.

S. C. S. Off., 22 aug. 1906, ad 3.

Page 397: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

385

9. Iter redaccional del canon 1141.

“Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede”.

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

Can. 49.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede sive per se, sive per delegatum.

Can. 45.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

Can. 66.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

Can. 65.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

ESQUEMA E ESQUEMA F ESQUEMAG ESQUEMA H ESQUEMA I

Can. 36.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

Can. 436.

Sanatio in radice concedi unive potest ab Apostolica Sede.

Can. 420.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

Can. 1144.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolice Sede.

Can. 1144.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolice Sede

ESQUEMA A.

Localización: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906.

Localización: scatola 55.

Can. 49.

Si sopprimono come superflue le parole “sive per se sive per delegatum”.

ESQUEMA B.

Localización: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906.

Localización: scatola 55.

No se discutió este canon.

ESQUEMA C.

Page 398: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

386

Localización: scatola 55

CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906.

Localización: scatola 55.

No se discutió este canon.

ANIMADVERSIONES CONSULTORUM

Localización: scatola 56.

Ningún consultor comentó este canon.

CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906.

Localización: scatola 56.

No se discutió este canon.

ESQUEMA E.

Localización: scatola 56.

CONGREGACIÓN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906.

Localizazión: scatola 56.

No se discutió este canon.

ESQUEMA F.

Localización: scatola 50.

ESQUEMA G.

Localización: scatola 51.

ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.

Localización: scatole 60 y 84.

De la Provincia de Nueva Orleans pidieron que el canon fuera completado, ampliando la facultad de conceder la sanación en la raíz mediante la delegación de la potestad.

Page 399: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

387

La misma observación hicieron algunos obispos de Nueva Orleans.

ESQUEMA H.

Localización: scatola 87.

ESQUEMA I.

Localización: scatole 87 y 88.

FUENTES.

Pius X, const. Sapienti Consilio, 29 iun. 1908 § 1, n. 3, 2; S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; (Coreae) 11 sept. 1878, ad 1; 12 apr. 1899; 22 aug. 1906; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 de iul. 1788; (Sutchuen.), 17 ian. 1836, ad 1.; (Yunnan.), 1 iun. 1845; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830; Ordo servandus in S. Congregationibus, Tribunalibus, Officis Romanae Curiae, 29 sept. 1908, Pars. II, Normae Peculiares, cap. VII, art. III, n. II.

Page 400: Tesis doctoral
Page 401: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

389

DOCUMENTO 28. CUADRO SINÓPTICO DE LOS ESQUEMAS PREVIOS A LA CONSULTA GENERAL.

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

1905

CAPUT XI.

1906

CAPUT XI.

1906

CAPUT XI.

1906

CAPUT XI.

DE MATRIMONII

REVALIDATIONE

DE MATRIMONII

CONVALIDATIONE

DE MATRIMONII

CONVALIDATIONE

DE MATRIMONII

CONVALIDATIONE

ART I.

DE REVALIDATIONE

SIMPLICI.

ART. I.

DE CONVALIDATIONE

SIMPLICI.

ART. I.

DE COVALIDATIONE

SIMPLICI.

ART. I.

DE CONVALIDATIONE

SIMPLICI

CAN. 35.

Convalidatio matrimonii eo spectat ut ex apparenti verum matrimonium incipiat existere.

CAN. 57.

Convalidatio matrimonii eo spectat ut ex apparenti verum matrimonium incipiat existere.

CAN. 39.

§ 1. Ad revalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per mutationem facti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

CAN. 36.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per cessationem impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

CAN. 58.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessati sive dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

CAN. 57.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

Page 402: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

390

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D

§ 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

§ 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

§ 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit.

CAN. 40.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

CAN. 37.

Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

CAN. 59.

Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

CAN. 58.

Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

CAN. 41.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

CAN. 38.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

CAN. 60.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte impedimenti conscia renovandus est in legitima forma.

CAN. 59.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

§ 2. Si sit occultum, satis est ut renovetur privatim et secreto; sed si uni parti sit ignotum, haec de eodem ab alia prius certioretur et deinde utraque consensum renovet.

§ 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et secreto.

§ 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et secreto.

§ 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum satis est ut renovetur privatim et secreto.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum renovet.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet.

CAN. 42.

§ 1. Si certioratio

Page 403: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

391

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D de qua in canone praecedenti, absque gravi periculo fieri nequeat, ab eadem dispensare possit pro foro tantum internum tum Ordinarius at parochus etiam extra sacramentalem confessionem, tum confessarius in actu confessionis sacramentalis.

§ 2. Haec dispensatio secumfert dispensationem a lege de renovando consensu pro parte ignara, non autem pro parte conscia.

§ 3. Si ante dispensationis concessionem pars ignara debitum petat aliaque subterfugere nequeat, obligatio certiorationis et novi consensus partis ignarae ipso iure praestat et matrimonium revalidatur per ipsum coniugalem actum animo maritali positum.

CAN. 43.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus revalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera

CAN. 39.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et

CAN. 61.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et

CAN. 60.

§ 1. Matrimonium irritum ob solum defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et

Page 404: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

392

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D parte praestitus, perseveret.

consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

consensus, ab altera parte praestitus perseveret.

consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut matrimonium existat, partem interius consentire et vitam sponte prosequi coniugalem.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto.

CAN. 44.

Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

CAN. 40.

Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

CAN. 62.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

CAN. 61.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma.

ART. II. ART. II. ART. II. ART. II.

DE SANATIONE IN RADICE.

DE SANATIONE IN RADICE.

DE SANATIONE IN RADICE

DE SANATIONE IN RADICE

CAN. 45.

Sanatio matrimonii in radice est eiusdem revalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

CAN. 41.

Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

CAN. 63.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retroacta ad matrimonii initiunt, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastiva de renovatio consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

CAN. 62.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos inde ab

Page 405: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

393

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D initio celebrationis matrimonii.

§ 2. Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retroagitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos.

§ 2. Retrotractio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium; item dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, aut partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine retroactione.

§ 3. Fictitia retroactio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium et quoad aliquos tantum canonicos effectos.

(Suprimido).

CAN. 46.

Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris (?).

CAN. 42.

Matrimonium sanatum in radice valere incicipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus caeonicos (sic).

CAN. 64.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest

CAN. 63.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest

Page 406: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

394

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus

sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus

CAN. 47.

§ 1. Nequit sanari in radici matrimonium irritum ex defectu consensus in alterutra parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

CAN. 44.

§ 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

CAN. 65.

§ 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

CAN. 64.

§ 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si defectus consensus, ab initio existens, postea purgatus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

CAN. 48.

Matrimonium contractum, etiam in bona fede, cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum per mutationem facti cessaverit, Ecclesia non sanat in radice ne a momento quidem cessationis impedimenti.

CAN. 43.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ab dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

(Suprimido).

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea

Page 407: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

395

ESQUEMA A ESQUEMA B ESQUEMA C ESQUEMA D impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

CAN. 49.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede sive per se, sive per delegatum.

CAN. 45.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

CAN. 66.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

CAN. 65.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

Page 408: Tesis doctoral
Page 409: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

397

DOCUMENTO 29. CUADRO SINÓPTICO DE LOS ESQUEMAS POSTERIORES A LA CONSULTA GENERAL.

ESQUEMA E ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I

1906

ART. I DE CONVALIDATIONE

SIMPLICI.

1906

ART. I DE CONVALIDATIONE

SIMPLICI.

1913

ART. I DE CONVALIDATIONE

SIMPLICI.

1914

ART. I DE CONVALIDATIONE

SIMPLICI.

1916

ART. I DE CONVALIDATIONE

SIMPLICI.

Can. 28.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

Can. 428.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

Can. 412.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ex utraque parte.

Can. 1136.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimento dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimento, et renovatio consensus matrimonialis.

Can. 1136.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimento dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimento, et renovatio consensus matrimonialis.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi ab initio utraque pars verum consensum praestiterat nec postea revocaverit.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit..

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit..

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit..

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

Can. 29.

Renovatio consensus debet esse non mera ratihabitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, rursus declaret se velle matrimonium.

Can. 429.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium ab initio nullum.

Can. 413.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium ab initio nullum.

Can. 1137.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, in matrimonium quod constet ab initio nullum fuisse

Can. 1137.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, in matrimonium quod constet ab initio nullum fuisse

Page 410: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

398

ESQUEMA E ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I

Can. 30.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

Can. 430.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in forma iure praescripta.

Can. 414.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est forma iure praescripta.

Can. 1138.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus utraque parte renovandum est forma iure praescripta.

Can. 1138.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus utraque parte renovandum est forma iure praescripta.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret..

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret..

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

Can. 31.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo

Can. 431.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 3. Si fuerit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in forma iure praescripta; si fuerit quidem externus sed occultus, satis est ut renovetur

Can. 415.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam coniugalem, sponte prosequatur.

§ 3. Si fuerit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare forma iure praescripta; si fuerit quidem externus, sed occultus, satis est ut renovetur

Can. 1139.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat interius consentiat et vitam coniugalem sponte prosequatur.

§ 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.

Can. 1139.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat interius Consentiat.

§ 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus

Page 411: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

399

ESQUEMA E ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I privato et secreto. etiam alio modo

privato et secreto. etiam alio modo privato et secreto.

Can. 32.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma.

Can. 432.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma.

Can. 416.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma.

Can. 1140.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma.

Can. 1140.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma

ART. II DE SANATIONE IN

RADICE

ART. II DE SANATIONE IN

RADICE

ART. II DE SANATIONE IN

RADICE

ART. II DE SANATIONE IN

RADICE

ART. II DE SANATIONE IN

RADICE

Can. 33.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum.

Can. 433.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum.

Can. 417.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quod ad effectus canonicos, ad praeteritum.

Can. 1141.

§ 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quo ad effectus canonicos, ad praeteritum.

Can. 1141.

§ 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quoad effectus canonicos, ad praeteritum.

§ 2. Retrotractio fieri potest vel ad matrimonii initium, vel ad tempus intermedium.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi aliud expresse caveatur.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel sine ulla retrotractione.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti vel partibus insciis, dummodo utraque in praestito consensu perseveret vel sine ulla retrotractione.

§ 3. Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel una tantum vel utraque parte inscia aut sine ulla retrotractione.

§ 4. Si data fuerit sine ulla retrotractione aut una tantum parte inscia ita troinde ut altera consensum renovaret teneatur,

Page 412: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

400

ESQUEMA E ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I habetur semiplena sanatio.

Can. 34.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

Can. 434.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

Can. 418.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

Can. 1142.

§ 1. Quod libet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret..

Can. 1142.

§ 1. Quod libet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessatione impedimenti.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessatione impedimenti.

Can. 35.

§ 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

Can. 435.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

Can. 419.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit renovatus.

Can. 1143.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanare in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

Can. 1143.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanare in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

Page 413: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

401

ESQUEMA E ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I

Can. 36.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

Can. 436.

Sanatio in radice concedi unive potest ab Apostolica Sede.

Can. 420.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

Can. 1144.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

Can. 1144.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede

Page 414: Tesis doctoral
Page 415: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

403

DOCUMENTO 30. CUADRO SINÓPTICO DE LAS ANOTACIONES A LOS CÁNONES DEL CAP. XI «DE MATRIMONII CONVALIDATIONE».

ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I CIC’17

1906

CAPUT XI.

De matrimonii

convalidatione.

ART. I. De convalidatione

simplici.

1913

CAPUT XI.

De matrimonii convalidatione.

ART. I. De convalidatione

simplici.

1914

CAPUT XI.

De matrimonii convalidatione.

ART. I. De convalidatione

simplici.

1916

CAPUT XI.

De matrimonii convalidatione.

ART. I. De convalidatione

simplici.

1917

CAPUT XI.

De matrimonii convalidatione.

ART. I. De convalidatione

simplici.

Can. 428.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

Can. 412.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ex utra que parte.

Can. 1136.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimento dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimento, et renovatio consensus matrimonialis.

Can. 1136.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimento dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimento, et renovatio consensus matrimonialis.

Can. 1133.

§ 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur ut cesset vel dispensetur impedimentum et consensum renovet saltem pars impedimenti conscia.

C. 7, X, de eo, qui duxit, IV, 7; Bened. XIV, Const. Singulari, 9 febr. 1749; S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II; Instr. 16 sept. 1824, ad 4; 8 iun. 1836; 12 iun. 1850, ad 2; 20 sept. 1854; instr. 9 dec. 1874; S. C. C.,

C. 7, X, de eo qui dixit, IV, 7; Bened. XIV, Constit. Singulari, 9 febr. 1749; S.C.S Off. 12 ian. 1769 n. II; Instr. 16 sept. 1824, ad 4; 8 jun 1836; 12 jun 1850, ad 2; 20 sept 1854; Inst. 9 dec 1874;

C. 7, X, de eo qui dixit, IV, 7; Bened. XIV Constit. Singulari, 9 febr. 1749; S.C.S Off. 12 ian. 1769 n. II; Instr. 16 sept. 1824, ad 4; 8 jun 1836; 12 jun 1850, ad 2; 20 sept 1854; Inst. 9 dec 1874;

C. 7, X, de eo, qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, IV, 7; Reg 18, R. J., in VI; Benedictus XIV, ep. Singulari, 9 febr. 1749, § 1, 20; S. C. S. Off., 12 ian 1769, n. II; (Rosnavien.), 20

Page 416: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

404

ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I CIC’17 Rosnavien., 20 aug. 1780.

S.C.C. Rosnavien., 20 aug 1780.

S.C.C. Rosnavien., 20 aug 1780.

aug. 1780; instr. (ad Archip. Quebecen.), 16 sept. 1824, ad. 4; 8 iun. 1836; (Conchinchin. Occident.), 12 iun. 1850, ad. 2; (Yunnan), 20 sept. 1854; (Iaponiae), 11 mart. 1868; istr. (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

C. 7, X, de eo, qui duxit, IV, 7; Bened. XIV, Const. Singulari, 9 febr. 1749; S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II; instr. 9 dec. 1874.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

C. 7, X, de eo qui dixit, IV, 7; Bened. XIV Constit. Singulari 9 febr. 1749; S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II; Instr. 9 dec 1874.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

C. 7, X, de eo qui dixit, IV, 7; Bened. XIV Constit. Singulari 9 febr. 1749; S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II; Instr. 9 dec 1874.

§ 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

C. 7, X, de eo, qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, IV, 7; Benedictus XIV, ep. Singulari, 9 febr. 1749, § 1, 20; S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II, 5; (Iaponiae), 11 mart. 1868; Instr. (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. in ora Coromandel), 5, iul. 1788; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830.

Can. 429.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se

Can. 413.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle

Can. 1137.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, in matrimonium quod constet ab initio

Can. 1137.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, in matrimonium quod constet ab initio

Can. 1134.

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus in matrimonium quod constet ab initio

Page 417: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

405

ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I CIC’17 velle matrimonium ab initio nullum.

matrimonium ab initio nullum.

S. C. S. Off., 8 iun. 1836; 12 iun. 1850, ad 2.

nullum fuisse. nullum fuisse.

S.C.S. Off. 8 iun. 1836; 12 iun. 1850, ad 2.

nullum fuisse.

S. C. S. Off., 8 iun. 1836; (Cochinchin. Occident.), 12 iun. 1850, ad. 2.

Can. 430.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in forma iure praescripta.

Can. 414.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est forma iure praescripta.

S. C. S., Hispalen., 20 iun. 1609; Constantinopolitan., 2 et 16 dec. 1634; Mediolanen., 13 iul. 1725.

Can. 1138.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus utraque parte renovandum est forma iure praescripta.

S.C.C. Hispalen., 20 iun. 1609; Costantinopolitan., 2 et 16 dec. 1634; Mediolanem., 13 jul. 1725.

Can. 1138.

§ 1. Si impedimentum sit publicum, consensus utraque parte renovandum est forma iure praescripta.

S.C.C. Hispalen., 20 iun. 1609; Costantinopolitan., 2 et 16 dec. 1634; Mediolanem., 13 jul. 1725.

Can. 1135.

§ 1 Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est forma iure praescripta.

Benedictus XIV, ep. Singulari, 9 febr. 1749, § 1, 20; S. C. S. Off. (Rosnavien.), 20 aug. 1780; (ad Archiep. Scopien.), 15 nov. 1882; S. C. C., Hispalen., 20 iun. 1609; Constantinopolitana 2 et 16 dec. 1634; Reatina, 13 iul. 1725, ad 2; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II.

§ 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II.

§ 2 Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II, 5.

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet,

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu

§ 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu

§ 3 Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito

Page 418: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

406

ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I CIC’17 dummodo altera in consensu praestito perseveret.

perseveret. praestito perseveret.

praestito perseveret.

perseveret.

S.C.S. Off., 12 ian. 1769, n. II.

S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II.

S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II.

C. 7, X, de eo, qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, IV, 7; S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II, 5.

Can. 431.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

Can. 415.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

Can. 1139.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

Can. 1139.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

Can. 1136.

§ 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat iam consentiat, dummodo consensus ab altera parte praestitus perseveret.

C. 21, 30, X, de spons., cit.; c. 2, 4, X, de coniug. serv., IV, 9.

C. 2, 4, X, de coniugio servor., IV, 9; S. C. S. Off., instr. 6 apr. 1843; S. C. C., Vigilien., 23 iun., 13 iul. et 22 sept. 1725.

C.2,4,X de coniugio servor., IV,9; S.C.S. Off. Instr. 6 apr. 1843; S.C.C. Vigilien., 23 ian. 13 iul et 22 sept. 1725.

C.2,4,X de coniugio servor., IV,9; S.C.S. Off. Instr. 6 apr. 1843; S.C.C. Vigilien., 23 ian. 13 iul et 22 sept. 1725.

C. 2, 4, X, de coniugio servorum, IV, 9; S. C. S. Off., instr. (ad Vic. Ap. Oceaniae) 6 apr. 1843; instr. (ad Vic. Ap. Oceaniae Central.), 18 dec. 1872; S. C. C., Vigilien., 23 iun., 13 iul., 22 sept. 1725.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam coniugalem, sponte prosequatur.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat interius consentiat et vitam coniugalem sponte prosequatur.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat interius Consentiat.

§ 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est ut pars quae non consenserat, interius consentiat.

§ 3. Si fuerit externus et

§ 3. Si fuerit externus et publicus,

§ 3. Si fuerit etiam externus,

§ 3. Si fuerit etiam externus,

§ 3. Si fuerit etiam externus,

Page 419: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

407

ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I CIC’17 publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in forma iure praescripta; si fuerit quidem externus sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio modo privato et secreto.

necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare forma iure praescripta; si fuerit quidem externus, sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio modo privato et secreto.

necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.

necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.

necesse est consensum etiam exterius manifestare, vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus, vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.

S. C. S., Off. Instr. (ad Vic. Ap. Oceaniae), 6 apr. 1843.

Can. 432.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma.

Can. 416.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma.

Can. 1140.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma.

Can. 1140.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma.

Can. 1137.

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi denuo debet in legitima forma.

S.C.C., Vigilien., 23 iun., 13 iul., 22 sept. 1725.

S.C.C, Poloniae, 13 nov. 1638.

S.C.C. Poloniae 13 nov. 1638.

S.C.C. Poloniae 13 nov. 1638.

S. C. C., Poloniae, 13 nov. 1638; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830.

ART II.

De Sanatione in radice.

ART II.

De Sanatione in radice.

ART II.

De Sanatione in radice.

ART II.

De Sanatione in radice.

ART II.

De Sanatione in radice.

Can. 433.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad

Can. 417.

§ 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quod ad effectus canonicos, ad praeteritum.

Can. 1141.

§ 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quo ad effectus

Can. 1141.

§ 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quoad effectus

Can. 1138.

§ 1. Matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio, secumferens, praeter dispensationem vel cessationem impedimenti, dispensationem a lege de renovando consensu, et retrotractionem, per fictionem iuris, circa effectus canonicos, ad praeteritum.

Page 420: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

408

ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I CIC’17 praeteritum. canonicos, ad

praeteritum.

canonicos, ad praeteritum.

S.C.S. Off., 8 mart. 1900; 2 mart. 1904.

S.C.S. Off. 8 mart. 1900; 2 mart. 1904.

S.C.S. Off. 8 mart. 1900; 2 mart. 1904.

S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; istr. (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; 8 mart. 1900; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi aliud expresse caveatur.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 2. Convalidatio fit a momento concessionis gratiae; retrotractio vero intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel sine ulla retrotractione.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

§ 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti vel partibus insciis, dummodo utraque in praestito consensu perseveret vel sine ulla retrotractione.

§ 3. Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel una tantum vel utraque parte inscia aut sine ulla retrotractione.

§ 3 Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel una tantum vel utraque parte inscia.

S.C.S. Off., 11 mart. 1868; instr. 9 dec. 1874; 22 aug. 1906, ad 4.

S.C.S. Off. 11 mart. 1868; Instr. 9 dec. 1874; 22 aug. 1906 ad., 4.

S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; instr (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; 22 aug. 1906, ad 4; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830.

Page 421: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

409

ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I CIC’17

§ 4. Si data fuerit sine ulla retrotractione aut una tantum parte inscia ita troinde ut altera consensum renovaret teneatur, habetur semiplena sanatio.

S.C.S. Off. 11 mart. 1868; Instr. 9 dec. 1874; 22 aug. 1906 ad., 3, 4.

Can. 434.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

Can. 418.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

Can. 1142.

§ 1. Quod libet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret.

Can. 1142.

§ 1. Quod libet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret.

Can. 1139.

§ 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficiente, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret.

S.C.S. Off., 22 aug. 1906, ad 3.

S.C.S. Off. 22 aug. 1906 ad., 3.

S.C.S. Off. 22 aug. 1906 ad., 3.

S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; 12 apr. 1899; 22 aug. 1906, ad 3; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788.

Page 422: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

410

ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I CIC’17

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessatione impedimenti.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessatione impedimenti.

§ 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti.

S. Off. 25 april. 1904. Questo paragrafo deve essere preso a nuovo esame.

S. C. S. Off. 8 mart. 1900; 2 mart. 1904.

Can. 435.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

Can. 419.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit renovatus.

Can. 1143.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanare in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

Can. 1143.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanare in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

Can. 1140.

§ 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio praestitus, postea fuerit revocatus.

S. C. S. Off., 22 aug. 1906, ad 3.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

§ 2. Quod si consensus ab initio quidem defuerit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

Page 423: Tesis doctoral

APÉNDICE DOCUMENTAL

411

ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H ESQUEMA I CIC’17

Can. 436.

Sanatio in radice concedi unive potest ab Apostolica Sede.

Can. 420.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

Can. 1144.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolice Sede.

Can. 1144.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolice Sede.

Can. 1141.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

S.C.S. Off., 11 mart. 1868; 11 sept. 1878, ad 1; 22 aug. 1906; S.C. de Prop. Fide, 17 ian. 1836, ad 1; 1 iun. 1845.

S.C.S. Off. 11 mart. 1868; 11 sept. 1878, ad., 1; 22 aug. 1906; S.C. de Prop. Fidei, 17 ian. 1836 ad., 1; 1 iun. 1845.

S.C.S. Off. 11 mart. 1868; 11 sept. 1878, ad., 1; 22 aug. 1906; S.C. de Prop. Fidei, 17 ian. 1836 ad., 1; 1 iun. 1845.

Pius X, const. Sapienti Consilio, 29 iun. 1908 § 1, n. 3, 2; S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; (Coreae) 11 sept. 1878, ad 1; 12 apr. 1899; 22 aug. 1906; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 de iul. 1788; (Sutchuen.), 17 ian. 1836, ad 1.; (Yunnan.), 1 iun. 1845; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830; Ordo servandus in S. Congregationibus, Tribunalibus, Officis Romanae Curiae, 29 sept. 1908, Pars. II, Normae Peculiares, cap. VII, art. III, n. II, a.

Page 424: Tesis doctoral
Page 425: Tesis doctoral

BIBLIOGRAFÍA

I. FUENTES

Annuario Pontificio, Roma 1912 y ss.

AAS, Acta Apostolicae Sedis, Romae 1909 y ss.

ASS, Acta Sanctae Sedis, Romae 1865­1908.

BENEDICTI XIV P.O.M. Bullarium, Prato 1845.

- De Synodo Dioecesana, Venetiis 1775.

- Opera in duodecim tomus distributa, XI, Romae 1750.

BENEDICTO XV, Const. Apost. Providentísima Mater Ecclesia, 27 de mayo de 1917, en AAS, 9, pars II (1917).

Page 426: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

414

PIO X Pont. Max. Iussu digestus, BENEDICTI PAPAE XV auctoritate promulgatus, Codex Iuris Canonici. Praefatione, Fontium Annotationes et Indice Analytico­Alphabetico ab Emo. P. Card. Gasparri, Romae 1917.

Codex Iuris Canonici, Typis Polyglottis Vaticanis, Romae 1918.

Codex Iuris Canonici, Código de Derecho Canónico 1983, ed. bilingüe y anotada, a cargo del Instituto Martín de Azpilcueta, Pamplona 1983.

COMISIÓN DE CODIFICACIÓN DE 1917, Carta Prelegisti, enviada por Gasparri a las Universidades el 6 de abril de 1904, ASS, 37 (1904­5), pp. 130­131.

Concilio de Trento, sesión XXIV De matrimonio, en DENZINGER­SCHONMETZER, Enchiridion Symbolorum, Barcinone­Friburgi Brigosviae­Romae 1976.

Corpus Iuris Canonici, (Ed. E. Friedberg), Leipzig 1879=Graz 1956.

GASPARRI P., Codex Iuris Canonici Fontes, voll. I­III Romae 1923; vol. IV, Romae 1926; vol. V, Romae 1930; vol. VI Romae 1932; vol. VII Romae 1935.

GASPARRI P.­SEREDI G., Codex Iuris Canonici Fontes, vol. VIII Romae 1938; vol IX, Romae 1939.

Instructio pro iudicii ecclesiasticis Imperii Austriaci quoad causas matrimoniales, Roma 4 de mayo de 1855, (aprobada en Roma en dicha fecha por una Comisión de Cardenales designada al efecto), en Analecta Juris Pontificii, serie II, col. 2515 ss.

JUAN PABLO II, Discurso a la Rota Romana, 28 de enero de 2002 AAS, 94 (2002).

Litterae circulares ad omnes Episcopos pro Ecclesiae legibus in unum redigendis, “Pergratum mihi”, ASS 36, 1903­1904, pp. 603­604.

Page 427: Tesis doctoral

BIBLIOGRAFÍA

415

PIUS PP. X. Motu propio Arduum sane munus De Ecclesiae legibus in unum redigendis, 14 de abril de 1904, en ASS 36, pp. 549­551 y 603.

Pontificia Commissio Codici iuris canonici recognoscendo. Communicationes, Vol. V. 1973.

II. DOCUMENTOS DEL ASV

Índice de los Fondos y relativos instrumentos de descripción e investigación, Archivo Secreto Vaticano, Ciudad del Vaticano, 2002.

Fondo Commissione Riforma Codice di Diritto Canonico.

Scatola 1.

­ Borrador del m.p. De Ecclesiae legibus un unum redigendis.

­ Carta Circular Pergratum mihi del Cardenal Merry del Val.

­ Actas de las reuniones de Cardenales miembros de la S. C. de los Asuntos Eclesiásticos Extraordinarios, marzo de 1904.

­ Varios ejemplares de la carta Litterae circulares ad omnes Episcopos pro Ecclesiae legibus in unum redigendis.

­ Documento Distribuzione delle materie proposti dai Consultori.

­ Documento Indice delle materie del Codice di Diritto Can. col nome ed indirizzo dei Sig. consultori ed il termine per la consegna del lavoro.

Page 428: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

416

­ Nomine, partecipazioni, inviti, biglietti, 1904­1905.

­ Risposte delle Università Cattoliche.

­ Schemi di divisione della materia proposti dai Consultori.

­ Voti ed appunti dei Consultori.

­ Correspondencia de Merry del Val con Nuncios, Obispos y Universidades Católicas

­ Elenco de las Universidades Católicas del mundo.

­ Correspondencia de Gasparri con Consultores y Colaboradores.

­ Carta de Gasparri de 17 de mayo de 1905 comunicando la creación de la Comisión Especial De Matrimonio.

­ Cartas Circulares “De mandato” enviadas a Obispos y Superiores de Órdenes religiosas solicitando sus observaciones.

Scatola 2.

­ Documento Regolamento per la Commissione Pontificia instituita dal Santo Padre per la Codificazione del Diritto Canonico, 11 aprile 1904.

­ Acta de la reunión general de Consultores de 17 de abril de 1904.

­ Observaciones de los Consultores al Index materiarum.

­ Correspondencia de Gasparri con Consultores y Colaboradores.

­ Cartas con postulata.

Page 429: Tesis doctoral

BIBLIOGRAFÍA

417

Scatola 3.

­ Documento Indice Generale (ordine cronologico) degli stampati per la codificazione del Diritto Canonico.

­ Voti dei Revmi. Consultori (stampati) per la codificazione del Diritto Canonico distribuiti secondo le materie.

­Documento Protocollo generale.

Scatola 4.

­ Postulata Episcoporum in ordinem digesta, Rmo. P. Bernardino Klumper O. F. M., Romae 1908.

Scatola 6.

­ Appendix ad Postulata Episcoporum. Rmo. P. Bernardino Klumper O. F. M., Romae 1908.

Scatola 36.

­ Ejemplares del voto de Palmieri sobre el Cap. XI De matrimonii convalidatione.

­ Ejemplares del voto de J. De Becker sobre el Cap. XI De matrimonii convalidatione.

Scatola 50.

­ Volumen con el esquema completo del Liber III De rebus.

Scatola 55.

Page 430: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

418

­ Votos de los consultores.

­ Volumen de esquemas y actas de las Consultas Parciales, de las Congregaciones Particulares de Cardenales.

Scatola 56.

­ Actas de las Congregaciones Particulares De indulgentiis, De matrimonii.

­ Osservazioni dei Consultori sul Titolo De matrimonio, Cap. VI­ XII.

­ Osservazioni dei Consultori sul tit. De matrimonio: Canones praeliminares, Cap. I De Sponsalibus, Cap. II De his quae matrimonii celebrationi praemitti debbent.

­ Osservazioni dei Consultori sul tit. De Matrimonio, Cap. III­V.

­ Voti dei Consultori, manuscritti, De matrimonio.

Scatola 60.

­ Riassunto delle osservazioni dei Vescovi e Superiori regolari al Libro III del Codice o Animadversiones episcoporum et superiorum regularium in Lib. III Codicis.

Scatola 84.

­ Cartas con Animadversiones episcoporum.

Scatola 86.

­ Volumen con los Esquemas de los libros I, II y III anotados por Gasparri. Bozze 1913. Esquemas de 1909, 1913 y 1917.

Scatola 87 y 88.

Page 431: Tesis doctoral

BIBLIOGRAFÍA

419

­ Schema Codicis Iuris Canonici 1914 y 1916. Volumen con un esquema completo del Codex Iuris Canonici.

Scatola 96.

­ Cartas manuscritas con postulata.

Fondo Commissione Riforma Cod. Diritto Canonico­Doppioni.

Scatola XVII.

­ Documento Animadversiones Ordinariorum Provinciae Metropolitanae Strigonensis in Hungaria in Canones schematis Codicis Juris Canonici.

III. AUTORES

ACUÑA, S., La forma del matrimonio hasta el Decreto “Ne Temere”, en IC 25 (1973), pp. 137-192.

ALBISETTI, A., Contributo allo studio del matrimonio putativo in diritto canonico, Milano 1980

BANK, J., Connubia canonica, Romae 1959.

BAURA, E., La dispensa canonica dalla legge, Milano 1997.

BELLO GONZÁLEZ, J. J., Los procedimientos administrativos en la codificación de 1917, Roma 2002.

Page 432: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

420

BENDER, L., Convalidation du mariage, en Dictionnaire de Droit Canonique, IV, París 1949.

­ Sanatio matrimonii invalidi ob impedimentum iuris divini, en Ephemerides Iuris Canonici 13 (1957), pp. 19-44.

BERNÁRDEZ CANTÓN, A., Compendio de Derecho matrimonial canónico, Madrid 1986.

­ Comentario al canon 1158, en Comentario Exegético al Codigo de Derecho Canónico, Pamplona 1996, Vol. III.

BERNHARD, J., La sanatio in radice et le consentment matrimonial dans le droit canonique moderne (du Concile Trente au Code de droit canonique), Ephemerides Iuris Canonici 1950.

­ La explication juridique de la retroactivité de la sanatio in radice dans le doctrine canonique moderne, Ephemerides Iuris Canonici 1951.

BLANCO NÁJERA, F., El código de derecho canónico traducido y comentado, Tomo segundo, derecho sacramental, Madrid 1945.

CAPELLO, F., Tractatus canonico­moralis de Sacramentis, Vol V De matrimonio, Romae 1947.

­ La legislazione ecclesiastica e i suoi eventuali perfezionamenti, DEc 53 (1942), pp. 385-389.

­ Per la difessa della veritá e della dottrina cattolica, DEc 54 (1943), pp. 286-290.

­ Breve risposta al prof. Fedele, DEc 55 (1944­45), pp. 32-33.

CARBONERO Y SOL, L., Tratado teórico­práctico del matrimonio, Madrid, 1877.

Page 433: Tesis doctoral

BIBLIOGRAFÍA

421

CÁRDENAS DEL CARRE, J., El iter del canon 1012 en la codificación de 1917, Roma 1997.

CASTRILLÓN MUÑOZ, C. F., La sanación en la raíz del matrimonio civil de los católicos según el nuevo código de derecho canónico, Pontificia Universidad Católica Javeriana, Facultad de Derecho Canónico, Colombia 1984.

CERCAS RUEDA, M. A., El “favor matrimonii” en los procesos codificadores de 1917 y 1983: iter redaccional, Roma 1997.

CHAPA IMAZ, J., Las asociaciones “in specie” durante el proceso de codificación del código de 1917, Roma 1994.

CHELODI, I., Ius Matrimoniale, iuxta Codicem Iuris Canonici, Tridenti 1921.

CIPROTTI, P., De sanatione in radice, en Apollinaris 11 (1938).

­ De sanando in radice matrimonio irrito ob impedimentum iuris divini, en Apollinaris 12 (1939), pp. 411-423.

CIRRINCIONE SCAIOLA, D., La inclusión del requisito de la participación en la potestad en el canon 145 del CIC 1917, Roma 1997.

CORDEIRO DE LIMA, M. A., Iter redacional do cânon 1013 na codificacao de 1917, Roma 1998.

DE BECKER, J., De matrimonio: praelectionem canonicae, Louvain 1931.

­ Institutionem des Katholischen Kirchenrechts, Freiburg 1882.

DE LA HERA, A., La cohabitación en el matrimonio, IC 5 (1965), pp. 499-544.

DE LEÓN, E., Partes procesales y apelación en el proceso de nulidad matrimonial. Estudio histórico crítico de la codificación de 1917, Roma, 1989.

Page 434: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

422

DEL AMO, L., La prueba de la simulación en las causas matrimoniales, en REDC 53 (1963), pp. 387-438.

DEL GIUDICE, V., Sommario di diritto matrimoniale canonico, Milano 1973.

­ Nociones de derecho canónico, Pamplona 1955.

D’ANNIBALE, J., Summula Theologiae Moralis, Romae 1892.

FALCO, M., La codificazione del diritto canonico, Milano 1921.

FEDELE, P., A proposito di eventuali perfezionamenti della legislazione acclesiastica in materia matrimoniale, DEc 53 (1942), pp. 76-80.

­ Per la difessa dell’attuale legislazione ecclesiastica in materia matrimoniale, DEc 55 (1944­45), pp. 27-32.

­ In tema di convalida del matrimonio canonico nullo per difetto o vizio di consenso, en Studi di diritto canonico in onore di M. Magliochetti, II, Roma 1975, pp. 487-513.

­ Lo spirito del diritto canonico, Padova 1962.

­ Insostituibilità e irrevocabilità del consenso matrimoniale, en Il matrimonio oggi tra crisi e rinnovamento. Atti del convegno internazionale promosso dalla Facoltà di Giurisprudenza dell’Università Cattolica del Sacro Cuore, Milano 9­10 aprile 1979, Milano 1980, pp. 84-103.

FELLICIANI, G., Mario Falco e la codificazione del diritto canónico, en FALCO, M., Introduzione allo studio del Codex Iuris Canonici, Bologna 1992.

GASPARRI, P., Tractatus Canonicus De matrimonio, Ed. Tertia, Vol. II, Parisiis 1904.

Page 435: Tesis doctoral

BIBLIOGRAFÍA

423

­ Storia della Codificazione del diritto canonico per la Chiesa latina, en Acta Congressus Iuridici Internationalis VII Saeculo a decretalibus Gregorii IX et XIV a Codice Iustiniano promulgatis, Romae 12­17 novembris 1934, Pontificium Institutum Utriusque Iuris, 1937.

GEFAELL CHAMOCHIN, P. El régimen de potestad delegada de jurisdicción en la codificación de 1917, Roma 1991.

HERVADA XIBERTA, J., La revocación del consentimiento, Vetera et Nova, Pamplona 1991.

HERRANZ, J., Studi sulla nuova legislazione della Chiesa, Milán 1990.

JEMOLO, A. C., Il matrimonio nel diritto canonico, Milano 1941.

KNECHT, A., Derecho matrimonial católico, Madrid 1932.

KUTTNER S., El Código de Derecho Canonico en la historia, REDC 68 (1968), pp. 301-314.

LAEMMER, H., Institutionem des Katholischen Kirchenrechts, Freiburg 1892.

LALAGUNA, E., Matrimonio nulo y matrimonio inexistente, Estudios de derecho matrimonial, Madrid 1962.

LIGORIO, A. M. (San), Theolologia Moralis, Tomo IV, Mechliniae, 1828.

LOMBARDÍA, P., Supuestos especiales de relación entre consentimiento y forma, en VV.AA. Derecho Canónico II, Pamplona 1974.

LÓPEZ ALARCÓN M.­NAVARRO VALLS, R., Curso de derecho matrimonial canónico y concordado, Madrid 1994.

Page 436: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

424

LLOBELL, J., DE LEÓN, E., NAVARRETE J., Il libro “de processibus” nella codificazione del 1917 studi e documenti, vol I, Cenni storici sulla codificaczione. “De iudiciis in genere”. Il processo contenzioso ordinario e sommario. Il processo di nullitá del matrimonio, Milano 1999.

MAROTO, Instituciones de Derecho Canónico, I y II, Madrid 1917.

MARTÍN ANDRES, S., La manifestación externa del consentimiento matrimonial en la codificación de 1917, Roma 1999.

MARTÍN DE AGAR, J. T., Matrimonio putativo y convalidación automática del matrimonio nulo, IC 81 (2001), pp. 293-317.

MARTÍNEZ DE SOUSA, Diccionario de tipografía y del libro, Barcelona 1974.

MARZOA, A., MIRAS. J., RODRÍGUEZ OCAÑA, R., (dir.) Comentario Exegético al Codigo de Derecho Canónico, Instituto Martín de Azpilcueta, Facultad de Derecho Canónico Universidad de Navarra.

MIGUELEZ, L., El favor iuris en el matrimonio, en REDC 2 (1948), pp. 353-410.

MIGUELEZ, L., ALONSO, S., CABREROS, M., Código de Derecho Canónico. Comentado, 4 ed., Madrid 1952.

MONTES GARCÍA, A., “Favor fidei” y matrimonio en la codificación del CIC 1917, Roma 1999.

NAVARRETE, U., De Convalidatione matrimonii, Pontificia Universitas Gregoriana, Roma 1964­1965.

­ Ecclesia sanat in radice matrimonia inita cum impedimento iuris divini, en VV. AA., De matrimonio coniectanea, Roma 1970.

NAVARRETE MURIA, J. A., Prueba, actos conclusivos y proceso documental en la codificación de 1917, Roma 1990.

Page 437: Tesis doctoral

BIBLIOGRAFÍA

425

ORLANDIS, J., Memorias de Roma en guerra (1942­1945), Madrid 1992.

ORTIZ, M. A., Sacramento y forma del matrimonio. El matrimonio canónico celebrado en forma no ordinaria, Pamplona 1995.

PACHECO, A., La convalidación simple del matrimonio canónico, Roma 1954.

PALMIERI, D., GURG, J., Compendium theologiae moralis; adnotationibus locupletatum, Antonio Ballerini s.j., Textu identidem emendato a Domenico Palmieri s.j., Roma 1907.

PALMIERI, D., Tractatus de matrimonio christiano, Roma 1880.

POSADA, G., El concepto de potestad delegada en la codificación de 1917, Roma 1987.

PRADOS RIVERA, L., La separación de los cónyuges en el código de 1917, Roma 2002.

PRÜMMER, D. M., Manuale Theologiae Moralis, Romae 1961.

QUEZADA TORUÑO, R., La perseverancia del consentimiento matrimonial en la sanatio in radice, Analecta Gregoriana, Roma 1962.

RAVA, A, Il requisito della rinnovazione del consenso nella convalidazione semplice del matrimonio (Can. 1157 § 2). Studio storico­giuridico, Roma 2001.

REY MARTÍNEZ, A., La figura canónica del matrimonio nulo, Roma 1956.

RUISÁNCHEZ CAPELASTEGUI, J. P., La potestad de orden en la codificación de 1917, Roma 1989.

SAGASTIBELZA LUGO, S., El derecho de asociación del fiel durante el proceso de elaboración del código de 1917, Roma 1993.

SÁNCHEZ, T., De Sancto matrimonii sacramento, Venetiis 1619.

Page 438: Tesis doctoral

LA CONVALIDACIÓN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIÓN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

426

VILADRICH, P. J., Comentario al canon 1100, en Comentario Exegético al Codigo de Derecho Canónico, Pamplona 1996, Vol. III, pp. 1319-1322.

WERNZ, F. X., Ius Decretalium, Prati 1912.

WERNZ, F. X.­VIDAL, P., Ius Canonicum, Romae 1946.

­ Ius canonicum, Tomo V, Ius Matrimoniale, Romae 1928.

IV. OTRAS OBRAS

DICTIONNAIRE DE THEOLOGIE CATHOLIQUE, París 1932.

ENCICLOPEDIA CATTOLICA, Firenze 1948­1954.

OXFORD LATIN DICTIONARY, Ed. P.G.W. Glare, Oxford University Press 1982.