UD 12 O SISTEMA URBANOparte 2

XEOGRAFÍA

2º BACH

1.4 Morfoloxía urbana (tipos de planos)

MORFOLOXÍA E ESTRUTURA URBANAPÁX. 237-241

O plano (trazado viario) ven condicionado polo o emprazamento, as funcións urbanas, a topografía, o crecemento demográfico, o pasado,..

A partir da lectura do plano dunha cidade podemos adiviñar as distintas etapas de seu crecemento.

O máis frecuente é a xustaposición de distintos tipos de plano urbano correspondentes a cada etapa histórica.

O PLANO URBANO

ORTOGONALEN CUADRÍCULAEN DAMERO

RADIOCÉNTRICO

LINEAL

IRREGULAR

Catro tipos básicos de plano urbano

Trazado viario irregular. Sen planificación previa. Sen xeometría. Adaptación a orografía do

terreo. Rúas estreitas e sinuosas,

algunhas sen saída ou con diferentes anchuras no seu percorrido.

Altura variada dos edificios. Os limites: antigas murallas;

hoxe vías de comunicación ou espazos naturais.

Parte antiga das cidades de época medieval (tanto na cultura cristiá como na islámica): Toledo, Ávila, Xirona, Granada, Córdoba ou Santiago de Compostela,

Plano Irregular

Trazados viarios planificados. Rúas rectilíneas crúzanse en ángulo

recto, formando cuadrículas. Orixinario de Grecia e Roma. Nas colonias sudamericanas, novas

cidades españolas do século XVIII ou nos ensanches levados a cabo no século XIX a raíz da revolución demográfica que acompañou a revolución industrial.

O exemplo máis significativo deste tipo de plano atopámolo en Barcelona que a mediados do século XIX, era a principal cidade industrial de España. O Plan Cerdá, 1858, buscaba ordenar o crecemento urbano da cidade.

Outros ensanches: Madrid, Valencia, San Sebastián.

Plano ortogonal

Proyecto de Nuevas Poblaciones en Sierra Morena, al amparo del que se gestó la actual ciudad de La Carolina.

El plano ortogonal diseñado por Ildefonso Cerdá distribuía las viviendas en retículas cuadradas de 133 metros de lado, con un patio de manzana interior y un jardín. Todo el Ensanche estaría atravesado por dos avenidas diagonales concebidas como vías de comunicación rápidas.

PALMANOVA (ITALIA)

Plano Radiocéntrico

Hai un centro do que parten todas as vías de comunicación, de forma radial.

Estas vías están a súa vez cortadas por outras en forma de círculos concéntricos.

Centro da cidade. Idade Media (cidades

medievais que partían dunha praza, igrexa ou castelo) e Moderna.

Vitoria. Ensanches de Tarragona

e Palma de Mallorca.

Fortificación en estrela que rodea o plano irregular

Cidade Rodrigo (Salamanca)

Forma alargada. En torno a unha vía de

comunicación: carreteira, río ou ferrocarril.

En algunhas ocasións por razóns topográficas (ao pe dunha ladeira ou no límite da costa).

Existe unha planificación teórica lineal: Cidade Lineal (Arturo Soria, 1882)

Característicos dos pobos que se fundaron ou creceron a partir do Camino de Santiago (Logroño, Burgos, Astorga)

Plano Lineal

En España el arquitecto y urbanista ARTURO SORIA Y MATA, inspirado en la idea de Howard de la ciudad-jardín, diseña el modelo de Ciudad Lineal. La idea utópica de Arturo Soria consistía en desarrollar un corredor en la zona nororiental de Madrid.

En la parte central se colocarían las vías de transporte (carreteras y ferrocarril). A ambos lados estarían las parcelas con viviendas unifamiliares y jardines. Los servicios comerciales, educativos, sanitarios y religiosos se situarían en plazas y lugares centrales, aproximadamente cada 4 kilómetros.

PLANO DE MADRID

CIUDAD LINEAL PROXECTADA POR ARTURO SORIA

CASCO HISTÓRICO

ENSANCHE

PERIFERIA ÁREA DE NEGOCIOS BARRIOS PERIFÉRICOS. ZONAS RESIDENCIAIS. ZONAS COMERCIAIS. POLÍGONO INDUSTRIAL. ZONAS DEPORTIVAS, CULTURAIS E DE OCIO. INFRAESTRUTURAS SANITARIAS, EDUCATIVAS, ETC. ESTACIÓN DE TREN, AUTOBUSES, ETC.

ESTRUTURA URBANA

Centro histórico Xeralmente centro da cidade. Zona vella. O centro histórico é a parte das cidades españolas

que se desenvolveu antes da industrialización. En xeral, é identificable coa herdanza medieval (Lugo, Astorga, León, Mérida ou Cáceres aínda conservan restos viarios e edificacións romanas) aínda que tamén ten elementos posteriores do urbanismo renacentista e barroco, así como reformas levadas a cabo durante os séculos XVIII e XIX.

Corresponde a un plano irregular. Caracterizábase polas súas rúas estreitas, edificios baixa altura e unha particular concentración de monumentos, como igrexas, conventos e palacios. As antigás murallas, de orixe romana ou medieval, foron derribadas na maioría das cidades españolas para dar lugar a paseos de Ronda, se ben algunha delas, como as de Ávila, Lugo, Tarragona ou Ciudad Rodrigo (Salamanca) aínda se conservan. Tamén son frecuentes os emprazamentos defensivos en lugares elevados ou de difícil acceso pola presenza de ríos ou outras barreiras naturais, como é o caso de Toledo, Cuenca Zamora.

LUGO

• Declive e deterioración dos centros históricos

A partir da segunda metade do século XX, os centros históricos de moitas cidades españolas comezaron a sufrir unha progresiva deterioración e abandono debido Despoboamento, envellecemento e empobrecemento e a perda de actividade económica.

• Restauración e revitalización

Ao longo das últimas décadas (especialmente, a partir dos anos oitenta do século pasado), as tendencias anteriores víronse, en parte, compensadas por procesos de revitalización destas zonas Políticas públicas de conservación e revitalización e desenvolvemento do turismo cultural. Nos últimos anos produciuse en toda Europa unha auténtica explosión do turismo urbano, particularmente do denominado turismo cultural: en especial, naquelas cidades declaradas Patrimonio Cultural da Huma-nidade pola UNESCO.

Residencial (clase media, alta) Cultural (museos, teatros, edificios

históricos) Administrativa Comercial

Ensanche Finais do século XIX e durante o século XX Novos barrios situados xunto ao centro histórico cun trazado

ortogonal, formado por bloques regulares con patios interiores. Algunhas das rúas máis anchas deseñáronse como grandes avenidas a modo de bulevares, conformando amplos espazos abertos.

Para conectar o ensanche co centro histórico, derribáronse as murallas e instaláronse no seu lugar as chamadas vías de Ronda, que rodeaban o centro. Este viario máis amplo e regular, adecuábase as novas necesidades de transporte dunha cidade máis extensa, en que xa non bastaban os desprazamentos peonís, sendo necesario recorrer tamén aos tranvías.

Os primeiros ensanches foron os de Barcelona e Madrid, aprobados en 1860 e deseñados polos urbanistas Ildefonso Cerdá e Carlos María de Castro, respectivamente. O mesmo esquema repítese logo neutras cidades españolas, como San Sebastián, Bilbao, Alacant, Zaragoza, Valencia etc.

Algúns ensanches conservan unha parte das construcións orixinais, pero noutros producíronse operacións de substitución deses edificios por outros novos, rompendo a estética do conxunto. Estas prácticas foron especialmente frecuentes nos anos sesenta e setenta do século XX, mentres que nas últimas décadas predominaron as restauracións dos antigos edificios.

1.-CAUSAS QUE DETERMINAN O ENSANCHE URBANO:

- Aumento demográfico. - Ostentar a capitalidade, ser se universitaria,

ser se das Institucións Autonómicas, ser

centro financiero… - A industrialización.

2.-ÁREAS DO ENSANCHE: - Ensanche burgués. - Barrios obreiros-industriais. - Barrios axardinados.

Residencial Administrativa Comercial Financiera

Área de negocios

Actividades financeiras e comerciais CBD (Center Bussinnes District) Nos ensanches ou nos arredores Preto das grandes vías de comunicación Edificios de nova construción bastantes

altos Elevado prezo do solo

Barrios periféricos

Polígonos de vivendas/Cidades dormitorio

Zonas Residenciais (Cidade-xardín de Howard)

Chabolismo Polígonos Industriais

Os polígonos de vivendas de promoción pública. Para atender a crecente demanda de vivenda e resolver o problema do chabolismo, o Estado levou a cabo un intenso labor de promoción de vivendas sociais, que na súa maior parte tiñan dimensións reducidas e unha baixa calidade de construción. Foron edificadas en grande bloques, algúns deles tan precarios que realmente se trataba de barracóns prefabricados destinados ao rápido realoxamento de chabolistas, pero que acabaron dar do lugar ao denominado chabolismo vertical. Estes polígonos xeralmente carecía das necesarias dotacións de servizos e equipamentos: colexios, parques, espazo comerciais, etc.

Os polígonos de vivendas de promoción privada. En paralelo as actuacións públicas, a iniciativa privada tamén desenvolveu novos espazos residenciais. A calidade de construción dos polígonos de promoción privada era algo mellor ca os de iniciativa pública, aínda que moi heteroxénea en función da clase social á que se destinaban as vivendas. Esta é a paisaxe residencial que caracteriza aínda unha gran parte das periferias das cidades españolas, particularmente a de municipios metropolitanos próximos as grandes cidades. Son polo xeral, bloques elevados de piso separados por espazos abertos, en forma de pequenos xardíns, dando lugar a unha paisaxe residencial de altas densidades de poboación.

La Colonia Cruz del Rayo (1928-29) está delimitada por las calles Príncipe de Vergara, Gabriel Lobo, Rodríguez Marín y A. Rodríguez Villa, es la primera Colonia que sigue de alguna manera el modelo de Ciudad Jardín de Howard. Viso en

Madrid

Os barrios cidade-xardín

Primeiro terzo do século XX Desexo dun maior contacto coa natureza Trátase de pomocións de vivendas unifamiliares con

xardíns, destinadas, en principio, as clases medias e baixas, se ben co tempo tamén as clases altas demandaron este tipo de espazos, como é o caso dos barrios de Neguri en Bilbao, o Viso en Madrid ou Pedralbes en Barcelona

Co posterior crecemento da cidade, estes espazos quedaron situados en zonas relativamente céntricas, o que favoreceu a súa revalorización e, en bastantes casos, o seu cambio de uso, xa que numerosas casas foron ocupadas por pequenos negocios; por exemplo, gardarías ou clínicas privadas.

O caso máis singular no desenvolvemento dos barrios cidade-xardín é o da Cidade Lineal de Madrid, deseñada polo urbanista Arturo Soria a finais do século XIX, e parcialmente edificada a principios do XX. Tratábase dun desenvolvemento de baixa densidade, con vivendas unifamiliares, articulado ao longo dun eixe principal polo que circulaba o tranvía, e que concentraba os principais equipamentos e servizos.

O proxecto e o desenvolvemento orixinal da Cidade Lineal quedaron desnaturalizados co tempo, xa que as vellas vivendas unifamiliares foron derribadas para construír edificios residenciais en altura, e o tranvía desaparecen do eixe principal para favorecer o paso de autobuses e automóbiles.

Polígonos industriais

A partir dos anos cincuenta e ata a metade da década dos setenta do século pasado produciuse un rápido crecemento industrial, que demandaba novas superficies para a súa actividade. Creáronse entón extensos polígonos industriais, tanto na periferia das grandes cidades coma nos municipio metropolitanos do seu arredor, que albergaban empresas de diferentes características.

Coa crise industrial a comezos dos anos oitenta, desapareceron moitas da grandes fábricas. Actualmente, algúns destes polígonos, anticuados e de baixa calidade urbanística, están sendo rehabilitados.

VALLADOLID: Polígono industrial e áreas residenciais nas aforas da cidade.

O censo de 1960 recollía a existencia de 120 000 infravivendas ou chabolas en España, en que habitaban 582 000 persoas. Ademáis, a incipiente industrialización do país esixía novos espazos para instalar fábricas na periferia das cidades. A demanda de vivendas e áreas de actividade económica canalizouse a través de distintas iniciativas.

Os arrabaldes A constante afluencia de inmigrantes procedentes do medio rural,

unida aos elevados prezos do solo no ensanche condicionou o desenvolvemento de barrios periféricos para satisfacer a demanda de vivenda dos que acababan de chegar; en boa parte, poboación que acudía a traballar nas novas actividades industriáis.

Estes barrios, denominados comunmente arrabaldes ou suburbios, foron crecendo ao mesmo tempo que se desenvolvían os ensanches, pero con vivendas de moi baixa calidade, as veces de autoconstrución, en casas dunha ou dúas plantas. Localizáronse, xeralmente, ao longo das principais estradas de acceso as cidades, polo que moitas zonas urbanas adoptaron un plano en forma de estrela.

Nas cidades de maior tamaño, estes crecementos lineares chegaron a alcanzar algunhas vilas dos arredores, que quedaron integradas no tecido urbano da gran cidade. Os barrios de Tetuán, en Madrid, ou Poblé Nou, en Barcelona son bos exemplos deste tipo de desenvolvementos suburbiais.

A evolución dos arrabaldes despois da guerra civil foi moi dispar. As áreas máis próximas ao ensanche revalorizáronse, e nelas construíronse edificios de maior calidade. As máis afastadas conservaron durante máis tempo as casas orixinais, pero nos últimos anos, as administracións están promovendo operacións de remodelación urbana, consistentes en derruír eses vellos inmobles para construír no seu lugar vivendas sociais de maior calidade.

Na parte central-inferior da imaxe obsérvase o centro histórico, con rúas de trazado moi irregular e rodeado das Rondas, construídas polos terreos anteriormente ocupados pola cerca que delimitaba a cidade.

Ao norte, leste e sur da zona histórica esténdese o ensanche, caracterizado polo trazado rectilíneo das rúas e a amplitude dos bloques. O ensanche non rodea totalmente o centro histórico. No oeste, o río Manzanares e a Casa de Campo supoñen unha barreira natural ao crecemento urbano; no leste, é o Parque do Retiro o que impide o desenvolvemento do ensanche. O eixe do Paseo do Prado (ao oeste do Retiro, herdanza do século XVIIl) é continuado cara ao norte ao longo do Paseo da Castellana.

En localizacións máis periféricas, ao longo das estradas de entrada, identifícanse os arrabaldes con trama irregular e pequenos bloques. Ao norte localízase o barrio de Tetuán (antiga estrada de Burgos). Ao leste, sueste e suroeste pódense recoñecer os desenvolvementos xurdidos ao longo das antigas estradas de Barcelona (zona de Ventas-Alcalá), Valencia (Vallecas) e Estremadura.

• Os barrios cidade xardín, pola súa menor extensión, apenas son identificables; excepto a Cidade Lineal, ao nordeste da cidade (debuxada en trazo fino).

 

O Madrid da posguerra: centro histórico, ensanche e arrabaldesO plano de Madrid en 1944 permite identificar os espazos urbanos construídos ata esa data:

ANÁLISE E COMENTARIO DO PLANO

O comentario debe estruturarse en torno ás tres partes da cidade: casco histórico, ensanche (barrios obreiros e cidade xardín) e periferia:

1) Emprazamento e situación (fundación, funcións, orixe)

2) Análise do plano (tipos de plano)

3) Análise da trama (compacta/aberta)

4) Análise da edificación

5) Usos do solo

6) Problemas actuais e planificación urbanística

Modelo de Comentario de un plano urbano http://santiagolazaro.blogspot.com/2010_02_01_archive.html

El comentario debe estructurarse en torno a las tres partes fundamentales que vamos a encontrar en una ciudad:

1. Casco antiguoHay que comentar diversas cuestiones:a. Emplazamiento y situación. Relacionarlo con su entorno cercano y con las funciones que podrían haber dado lugar a la ciudad.b. Análisis del plano. Observar si estuvo rodeado por una muralla o si queda alguna parte de la misma. Se deberá comentar el tipo de plano del casco antiguo, su origen y características.c. Análisis de la trama. Tipo de trama compacta o abierta, con más o menos espacios públicosd. Análisis de la edificación. En el plano no se observa pero se intuye la existencia de edificios históricos en el casco histórico, y hablar de su progresiva verticalizacióne. Análisis de los usos del suelo. Tradicionalmente han sido artesanales y residenciales aunque se ha ido terciarizando.f. Problemas actuales del entorno. Deterioro de calles y viviendas, difícil accesibilidad, excesiva terciarización, envejecimiento de la población…2. Ensanche, barrios obreros y barrios jardína. Causas que determinan la ampliación urbana desde la mitad del siglo XIX. Crecimiento natural (modelo de transición demográfica), industrialización, elección de capitales provinciales…b. Diferentes áreas de la ciudad industrial y su comentario. Tipo de plano, trama, edificación, usos del suelo… Ensanche burgués Barrios obreros Barrios Jardínc. Problemas actuales y posibles soluciones Deterioro de barrios obreros Antigüedad de las viejas zonas industriales que han quedado integradas en el centro de la ciudad.3. Periferiaa. Causas del crecimiento de la periferia urbana. Crecimiento de la población, llegada de las zonas rurales, encarecimiento de la vivienda…b. Áreas residenciales e industriales. Convivencia de áreas de distinto índolec. Problemas actuales: chabolismo, barrios de promoción oficial degradados, mala dotación de servicios…

EMPLAZAMENTO Y SITUACIÓN

• Relacionar el emplazamiento de la ciudad con la función de la misma: función comercial (puertos, ríos, lugares de paso, zonas fronterizas…); religiosa (lugares de peregrinación, santuarios…); turística (zonas de playa, de nieve, deportivas…)

• Determinar la situación de la ciudad en relación con su entorno (capital, metrópoli nacional, regional, subregional)

PLANO, TRAMA Y EDIFICACIÓN

• TIPO DE PLANO: irregular, ortogonal, radiocéntrico o lineal.

• Si está rodeado de una muralla o no y si esta ha sido derribada por el crecimiento urbano del siglo XIX y observar si ha sido sustituida por un paseo de ronda o circunvalación.

• Observar cómo es LA TRAMA: cerrada (calles estrechas, casas apiñadas…) o abierta (avenidas, calles anchas…)

• TIPO DE EDIFICACIÓN: edificios históricos y casas que han experimentado una progresiva verticalización, deterioro y restauración.

• USO DEL SUELO: artesanía, comercio. Terciarización progresiva.

El reconocimiento internacional de Medina llegó con las Ferias.El documento más antiguo en el que aparece citada la población es una carta de donaciones de 1107. En aquel tiempo ya era una plaza privilegiada por su rapidísimo crecimiento tras la repoblación ordenada por Alfonso VI, y por su disposición defensiva, en la margen derecha del río Zapardiel.Plano irregular, trama cerrada.

MEDINA DEL CAMPO (VALLADOLID)

Hoy es enlace en las comunicaciones terrestres entre el sur y el noroeste peninsular, tanto por tren como por carretera. El sector servicios, la agricultura y la industria de transformación (sobre todo el mueble) se convierten en el motor económico.

MEDINA DEL CAMPO: CASTILLO DE LA MOTA

Disposición defensiva, en la margen derecha del río Zapardiel.Plano irregular, trama cerrada.

PROBLEMAS Deterioro de calles y edificios Deterioro social: envejecimiento y

marginalidad. Excesiva terciarización Deterioro ambiental.

SOLUCIONES POSIBLES: Políticas actuales de rehabilitación física y

social.

SITUACIÓN ACTUAL DEL CASCO ANTIGUO

EL ENSANCHE

1.-CAUSAS QUE DETERMINAN EL ENSANCHE URBANO:

- Aumento demográfico - Ostentar la capitalidad, ser sede

universitaria, ser sede de las Instituciones Autónomicas,

ser centro financiero… - La industrialización.

2.-ÁREAS DEL ENSANCHE: - Ensanche burgués - Barrios obrero-industriales - Barrios ajardinados

CASCO HISTÓRICO

En torno al casco histórico crece la ciudad de Pontevedra y surge el ENSANCHE BURGUÉS. En él se abren zonas ajardinadas y deportivas.La función de la ciudad es de actividades terciarias: comerciales, institucionales (capitalidad de la provincia). La industria (escasa) está en LA PERIFERIA.

EMPLAZAMIENTO: a orillas del río Lérez, al fondo de la ría de Pontevedra - Rías Baixas -GALICIA.SITUACIÓN: capital de provincia. Metrópoli subregional.

PONTEVEDRA

CONTRASTE ENTRE LA TRAMA CERRADA DEL CASCO HISTÓRICO Y LA TRAMA ABIERTA DEL ENSANCHE BURGUÉS

VIGO

Calles estrechas, las casas muy próximas entre si

Calles y plazas amplias y espacios verdes entre ellas.

zonas ajardinadas y barrios residenciales con viviendas unifamiliares

Trama abierta en el ensanche

LA PERIFERIA 1.-CAUSAS DEL CRECIMIENTO DE LA PERIFERIA

URBANA Crecimiento demográfico Industrialización Inmigración campo-ciudad

2.-DIFERENCIACIÓN DE ÁREAS EN LA PERIFERIA: - Áreas residenciales - Áreas de actividad económica : industria - Áreas de equipamiento comercial, sanitario, educativo, deportivo, administrativo (descentralización).

PROBLEMAS Deterioro y falta de servicios en los barrios proletarios Disfuncionalidad, antigüedad, congestión y deterioro de las

áreas industriales

SOLUCIONES POSIBLES: Dotación de servicios. Posible reutilización de las áreas industriales.

SITUACIÓN ACTUAL DEL ENSANCHE

ÁREAS RESIDENCIALES

ÁREAS INDUSTRIALES

ÁREASDEPORTIVAS

LA PERIFERIA

UNIVERSIDAD DE VIGO

1.5 Funcións Urbanas

PÁX. 241

CITROËN EN VIGO FUNCIÓN INDUSTRIAL

ENSANCHE DE BARCELONA,CIUDAD INDUSTRIAL

PLANIFICACIÓN URBANA

VIGO LA CORUÑA

FUNCIÓN RESIDENCIAL

Todos os barrios das cidadesNa actualidade, gran parte da poboación decide trasladarse a periferia

BARCELONA E MADRID

FUNCIÓN COMERCIAL

Boas redes de comunicaciónBarrios ou rúas específicas dedicadas a esta función

MADRID: NUEVOS MINISTERIOS

CONGRESO DE LOS DIPUTADOS

PARLAMENTO DE GALICIAEDIFICIOS ADMINISTRATIVOS DE LA XUNTA DE GALICIA

FUNCIÓN POLÍTICA Y ADMINISTRATIVA

FUNCIÓN TURÍSTICA E DE LECER, CULTURAL E RELIXIOSA.