Vahdi Boydaş, Mensur Boydaş,Sosyal güvenlik

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2659

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1625

SOSYAL GÜVENL‹K

YazarlarProf.Dr. Kadir ARICI (Ünite 1-3, 7)Prof.Dr. Yusuf ALPER (Ünite 4-6, 8)

EditörlerProf.Dr. Yusuf ALPER

Yrd.Doç.Dr. Seda TEKEL‹

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ x

Genel Olarak Sosyal Güvenlik (Kavram-Amac›-Konusuve Tarihî Geliflimi) ................................................................... 2

G‹R‹fi .............................................................................................................. 3SOSYAL GÜVENL‹K KAVRAMI .................................................................... 3SOSYAL GÜVENL‹K KAVRAMI ‹LE BENZER VE ‹L‹fiK‹L‹ KAVRAMLAR... 5Benzer Kavramlar.......................................................................................... 5

Sosyal Yard›mlaflma Kavram› ................................................................. 6Sosyal Yard›m Kavram›........................................................................... 7Sosyal Hizmet Kavram› ........................................................................... 7Sosyal Sigorta Kavram› ........................................................................... 8Özel Sigorta Kavram› .............................................................................. 9

‹lgili Kavramlar .............................................................................................. 9Sosyal Politika Kavram› .......................................................................... 9Sosyal Devlet Kavram› ............................................................................ 10Sosyal Adalet Kavram› ............................................................................ 11Sosyal Dayan›flma Kavram›..................................................................... 11Sosyal Devlet ve Sosyal Refah Kavram› ................................................ 12

SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N AMACI..................................................................... 12SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N ÖNEM‹ .................................................................... 13Genel Olarak ................................................................................................. 13Sosyal Güvenli¤in Sosyal, ‹ktisadi, Hukuki ve Siyasi Önemi ................... 14

Sosyal Önemi .......................................................................................... 14‹ktisadi Önemi......................................................................................... 14Hukuki Önemi ........................................................................................ 15Siyasi Önemi............................................................................................ 15

SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N ‹LG‹L‹ OLDU⁄U B‹L‹M DALLARI ......................... 15Sosyal Güvenlik Hukuku.............................................................................. 15‹fl Hukuku...................................................................................................... 16Sosyal Politika................................................................................................ 17‹ktisat.............................................................................................................. 17SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N ‹ÇER‹⁄‹ VE KAPSAMI ............................................ 18Sosyal Güvenlik Politikas›............................................................................. 18

Kavram..................................................................................................... 18Sosyal Güvenlik Politikalar›n› Belirleyen ve Etkileyen Faktörler......... 18Ülkenin Ekonomik ve Sosyal Durumu .................................................. 19

Sosyal Güvenlik Sistemi................................................................................ 19SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N FONKS‹YONU ........................................................ 20‹ktisadi Güvenlik Fonksiyonu ...................................................................... 20Kiflili¤i Koruma Fonksiyonu ......................................................................... 20Önleme Fonksiyonu...................................................................................... 21SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N KISA TAR‹HÎ GEL‹fi‹M‹ .......................................... 21Geleneksel Anlamda Sosyal Güvenlik Bak›m›ndan.................................... 22Ça¤dafl Anlamda Sosyal Güvenlik Bak›m›ndan ......................................... 23Özet................................................................................................................ 24Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 26

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 27Okuma Parças› .............................................................................................. 27Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 28S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 29Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 30

Sosyal Güvenli¤in Konusu Olan Tehlikeler(Sosyal Güvenlik Riskleri) ....................................................... 32

G‹R‹fi ............................................................................................................. 33SOSYAL GÜVENL‹KTE TEHL‹KE KAVRAMI .............................................. 33SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N KONUSU OLAN TEHL‹KELER‹N ÇEfi‹TLER‹ ....... 35Niteliklerine Göre Tehlikeler ....................................................................... 36

Fizyolojik Tehlikeler .............................................................................. 36Hastal›k ................................................................................................... 36Sakatl›k (Malullük) ................................................................................. 37Yafll›l›k .................................................................................................... 37Do¤um .................................................................................................... 38Sosyo-Ekonomik Riskler ........................................................................ 39‹flsizlik ..................................................................................................... 39Evlenme ve Çocuk Sahibi Olma ........................................................... 40Konut ...................................................................................................... 40Ölüm ....................................................................................................... 41

Sonuçlar›na Göre Tehlikeler......................................................................... 41Gelir Azalmas›na Yol Açan Tehlikeler................................................... 42Gelir Kesilmesine Yol Açan Tehlikeler.................................................. 42Gider Art›fl›na Yol Açan Tehlikeler........................................................ 42

Kayna¤› Bak›m›ndan Tehlikeler ................................................................... 42‹nsan›n Neden Oldu¤u Tehlikeler ......................................................... 43Tabiat›n Neden Oldu¤u Tehlikeler ........................................................ 43

TEHL‹KELERLE MÜCADELE VE SOSYAL GÜVENL‹K................................. 43Önemi ............................................................................................................ 43Tehlikelerle Mücadele fiekilleri .................................................................... 44

Tehlikenin Kendisi ile Mücadele: Tehlikenin Önlenmesi .................... 44Tehlikenin Sonuçlar› ile Mücadele......................................................... 44

Bireysel Mücadele ......................................................................................... 45Toplu Mücadele ............................................................................................ 45

Toplum Dayan›flmas› ve Yard›mlaflmas› Olarak Toplu Mücadele ....... 45Devletin Mücadelesi................................................................................ 45

SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N KONUSU OLARAK TEHL‹KELER VEGELECEK ....................................................................................................... 46Genel Olarak ................................................................................................. 46Sosyal Güvenli¤in Konusu Olan Tehlikeler ve Sosyal GüvenlikSistemi Etkileflimi........................................................................................... 46‹ktisadi Geliflme ve Sosyal Risklerin Kapsam Olarak Geliflimi................... 50Muhtemel Geliflmeler .................................................................................... 52Özet................................................................................................................ 54Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 56Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 57Okuma Parças› .............................................................................................. 57

‹ ç indek i leriv

2. ÜN‹TE

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 59S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 59Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 60

Sosyal Güvenlik Teknikleri ..................................................... 62G‹R‹fi ............................................................................................................. 63SOSYAL GÜVENL‹K TEKN‹⁄‹ KAVRAMI .................................................... 63SOSYAL GÜVENL‹K TEKN‹KLER‹N‹N ÇEfi‹TLER‹ ..................................... 64Bireysel Sosyal Güvenlik Teknikleri ............................................................ 64

Genel Olarak .......................................................................................... 64Bireysel Sosyal Güvenlik Tekniklerinin Çeflitleri .................................. 65Toplu Sosyal Güvenlik Teknikleri ........................................................ 67Sosyal Yard›mlaflma Tekni¤i ................................................................. 67Sosyal Yard›mlaflmada Kurumlaflma Dönemi: Kurumsallaflm›fl Sosyal Güvenlik Teknikleri ................................................................... 68Özel Sigorta Tekni¤i .............................................................................. 71Sosyal Yard›m Tekni¤i ............................................................................ 76Sosyal Hizmet Tekni¤i ........................................................................... 78Tamamlay›c› Sosyal Sigortalar ................................................................ 79

GELENEKSEL VE ÇA⁄DAfi SOSYAL GÜVENL‹K TEKN‹KLER‹ AYIRIMI ......................................................................................................... 80Sosyal Güvenlik Tekniklerinin Gelece¤i .................................................... 82Özet................................................................................................................ 84Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 86Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 87Okuma Parças› .............................................................................................. 88Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 90S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 90Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 91

Sosyal Güvenli¤in Yönetimi.................................................... 92SOSYAL GÜVENL‹K S‹STEMLER‹N‹N YÖNET‹M‹N‹N ÖNEM‹ VEKAPSAMI........................................................................................................ 93Önemi ........................................................................................................... 93Sosyal Güvenlikte Yönetim Baflar›s›n›n Ölçülmesi ve ‹yi YönetiminUnsurlar› ........................................................................................................ 97Sosyal Güvenli¤in Yönetimi Nedir?.............................................................. 99SOSYAL S‹GORTALARIN YÖNET‹M‹........................................................... 100Genel Olarak Sosyal Sigortalar›n Organizasyon Yap›s› .............................. 100Sosyal Sigortalar›n Yönetimi ve Özerklik ................................................... 101Sosyal Sigortalar›n Merkez ve Taflra Örgütlenmesi ..................................... 104

Merkez Örgütleri (Birimleri) .................................................................. 104Taflra Örgütleri (Birimleri) ...................................................................... 105De¤iflen Hizmet Anlay›fl› ve Taflra Hizmet Birimlerinin ArtanÖnemi ...................................................................................................... 107

Sosyal Sigortalar›n Yönetimi ‹le ‹lgili Di¤er Hususlar................................. 108SOSYAL YARDIMLAR VE H‹ZMETLER‹N (PR‹MS‹Z REJ‹MLER‹N)YÖNET‹M‹ ..................................................................................................... 109Kurumsal Yap›lanma ve Organizasyon........................................................ 109

‹ ç indek i ler v

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

Sosyal Yard›mlar ve Hizmetlerin Kapsam› .................................................. 111Sosyal Yard›mlar ve Hizmetlerin Finansman›.............................................. 112Özet ............................................................................................................... 114Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 116Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 117Okuma Parças› ........................................................................................... .. 118Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 119S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 119Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 121

Sosyal Güvenli¤in Finansman› ................................................ 122G‹R‹fi .............................................................................................................. 123SOSYAL S‹GORTALARIN GEL‹R KAYNAKLARI (F‹NANSMANI)................ 124SOSYAL S‹GORTALARIN GEL‹R KAYNA⁄I OLARAK PR‹MLER ............... 124Primlerin Tarifi ............................................................................................. 124Primlerin Vergilerden Üstünlü¤ü.................................................................. 126Primlerin Çeflitleri .......................................................................................... 126

Ödeyenlere Göre Primler ....................................................................... 127Tek Prim-Sigorta Kollar›na Göre Ayr› Prim (Çoklu Prim) .................... 129Nispi Primler-Mutlak Primler .................................................................. 130Safi (Net)-Gayrisafi (Brüt) Primler ........................................................ 130

Primlerin Belirlenmesi................................................................................... 130SOSYAL S‹GORTALARIN PR‹M DIfiI GEL‹RLER‹ ....................................... 132Fon ve Yat›r›m Gelirleri ................................................................................ 132Devlet Katk›lar› ............................................................................................ 132‹dari Para ve Gecikme Cezalar› .................................................................. 133Di¤er Gelirler................................................................................................. 134PR‹MLER‹N YANSIMASI ............................................................................... 134Sigortal› Primlerinin Yans›mas›..................................................................... 135

Ba¤›ml› Çal›flanlar ve Primlerin Yans›t›lmas› ........................................ 135Kendi Ad›na Ba¤›ms›z Çal›flanlar ve Primlerin Yans›t›lmas›................. 136

‹flveren Primlerinin Yans›t›lmas› ................................................................... 136Devlet Primlerinin Yans›mas› ...................................................................... 137SOSYAL S‹GORTALARIN F‹NANSMAN YÖNTEMLER‹ .............................. 138Hangi Finansman Yöntemi, Niçin Tercih Edilir? ........................................ 138Da¤›t›m Yöntemi (Y›l› Y›l›na Finansman Yöntemi) ................................... 139Fon Yöntemi ................................................................................................ 141SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N VERG‹LERLE F‹NANSMANI.................................... 143Sosyal Sigortalar›n Vergilerle Finansman›.................................................... 143Kamu Sosyal Güvenlik Harcamalar›n›n Vergilerle Finansman›.................. 144Sosyal Güvenli¤in Vergilerle Finansman› ‹le ‹lgili Tart›flmalar................... 144Özet................................................................................................................ 146Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 148Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 149Okuma Parças› .............................................................................................. 150Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 151S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 151Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 153

‹ ç indek i lervi

5. ÜN‹TE

Sosyal Güvenli¤in ‹ktisadi ve Mali Boyutu ............................ 154G‹R‹fi .............................................................................................................. 155SOSYAL GÜVENL‹K HARCAMALARI: SEV‹YES‹ VE SEYR‹........................ 156Sosyal Güvenlik Harcamalar›n› Art›ran Faktörler ........................................ 156Sosyal Güvenlik Harcamalar›n›n Geliflme Seyri .......................................... 157Günümüzde Sosyal Güvenlik Harcamalar› ................................................ 159Nüfusun Yafllanmas› ve Sosyal Güvenlik Harcamalar›n›n Gelece¤i .......... 162Millî Gelir ve Sosyal Güvenlik Harcamalar›................................................. 165SOSYAL GÜVENL‹K FONLARININ YATIRIMI ............................................. 166Sosyal Güvenlik Fonlar›n›n Önemi ve Büyüklü¤ü ..................................... 167Sosyal Güvenlik Fonlar›n›n Yat›r›m ‹lkeleri ve Kriterleri............................ 169

Fonlar›n Yat›r›m ‹lkeleri.......................................................................... 169Fonlar›n Yat›r›m Kriterleri....................................................................... 171Fonlar›n Yat›r›m› ve Tart›flmalar............................................................. 173Fonlar›n Yat›r›m›nda Türkiye Tecrübesi ................................................ 174

SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N ‹KT‹SAD‹ ETK‹LER‹ ................................................ 175Sosyal Güvenlik: Millî Gelir ve ‹ktisadi Büyüme ........................................ 176Emek Arz› ve ‹stihdam Seviyesine Etkileri .................................................. 177Tasarruf E¤ilimi ve Sermaye Birikimine Etkileri.......................................... 179Gelirin Yeniden Da¤›l›m›na Etkileri ............................................................. 181Sosyal Güvenli¤in Di¤er ‹ktisadi Etkileri ..................................................... 182Özet................................................................................................................ 184Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 186Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 187Okuma Parças› .............................................................................................. 188Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 189S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 190Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 191

Sosyal Güvenli¤in Uluslararas› Boyutu.................................. 192G‹R‹fi .............................................................................................................. 193SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N ULUSLARARASI BOYUT KAZANMASINIHIZLANDIRAN SEBEPLER ........................................................................... 193‹ktisadi Geliflmeler ....................................................................................... 194Devlet Anlay›fllar›ndaki Geliflmeler ............................................................. 194‹ktisadi Bütünleflme Hareketleri ................................................................... 195‹nsan Haklar› Alan›ndaki Geliflmeler .......................................................... 195Uluslararas› Göç ............................................................................................ 196SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N ULUSLARARASI BOYUT KAZANMASINDAHUKUK‹ SÜREC‹N SEYR‹ ............................................................................. 196‹kili Uluslararas› Anlaflmalar ........................................................................ 196Çok Tarafl› Uluslararas› Anlaflmalar ve Sözleflmeler ................................... 197Borçlanma ‹mkânlar›n›n Getirilmesi ............................................................ 198Anayasal Boyutu .......................................................................................... 198SOSYAL GÜVENL‹KLE ‹LG‹L‹ BELL‹ BAfiLI ULUSLARARASISÖZLEfiME VE TAVS‹YE KARARLARI ......................................................... 198Birleflmifl Milletler Sözleflmeleri .................................................................... 199

‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi ........................................................... 199

‹ ç indek i ler vii

7. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

Mültecilerin Statüsüne Dair Sözleflme (1951) ........................................ 200Vatans›zlar›n Statüsüne Dair Sözleflme (1954) ...................................... 201Uluslararas› Medeni ve Siyasi Haklar Sözleflmesi (1966)...................... 201Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararas›Sözleflmesi (1966).................................................................................... 201Her Çeflit Irk Ay›r›m›n›n Ortadan Kald›r›lmas›na Dair Uluslararas›Sözleflme (1966) ...................................................................................... 203Kad›nlara Karfl› Her Türlü Ayr›mc›l›¤›n Kald›r›lmas›na DairSözleflme (1979 ) ..................................................................................... 203Çocuk Haklar› Sözleflmesi (1989)........................................................... 203Bütün Göçmen ‹flçilerin ve Ailelerinin Haklar›n›n Korunmas›naDair Uluslararas› Sözleflme (1990) ......................................................... 204

Uluslararas› Çal›flma Örgütü’nün Sözleflme ve Tavsiye Kararlar› ............... 205Genel Nitelikli Sözleflme ve Tavsiye Kararlar› ...................................... 206ILO’nun Sosyal Güvenlik Dallar›na Dair Sözleflme ve TavsiyeKararlar› .................................................................................................. 208‹çerisinde Sosyal Güvenlik Hükmü Bulunan Farkl› Alanlarla‹lgili Sözleflme ve Tavsiye Kararlar› ...................................................... 210

Avrupa Konseyi Sözleflmeleri ....................................................................... 212Avrupa Sosyal Güvenlik Sözleflmesi ...................................................... 215

Özet................................................................................................................ 216Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 218Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 219Okuma Parças› .............................................................................................. 220Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 221S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 221Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 223

Sosyal Güvenlikte Yeni Geliflmeler ve Sorunlar .................. 224SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N ARTAN ÖNEM‹ VE ARTAN SORUNLARI.............. 225KÜRESELLEfiME ÖNCES‹ DÖNEM ............................................................... 226Sanayi Toplumu Sosyal Güvenlik Sistemi: Geliflimi, Baflar›lar› ve Baflar›s›zl›klar› ................................................................................................ 226

Kurumsal Yap›s› ve Geliflimi ................................................................. 226Sosyal Güvenlik Alan›nda Sa¤lanan Baflar›lar ve Olumlu Geliflmeler................................................................................................ 227Sistemin Baflar›s›zl›klar› ve Olumsuz Geliflmeler .................................. 228

Sanayi Toplumu Sosyal Güvenlik Sistemlerinde Kriz ve Yeniden Yap›lanma ‹htiyac› ........................................................................................ 228

Yeniden Yap›lanma ‹htiyac› Do¤uran ‹ktisadi, Sosyal ve KültürelGeliflmeler................................................................................................ 229Sosyal Güvenlikte Yeniden Yap›lanman›n Esaslar› ve Yönleri ............ 230

KÜRESELLEfiME SONRASI DÖNEM ............................................................. 234Küreselleflme Süreci ve Sosyal Etkileri ........................................................ 234Günümüz Sosyal Güvenlik Sistemlerinde De¤iflimi ZorlayanFaktörler......................................................................................................... 235

Nüfus Yap›s›ndaki De¤iflim .................................................................... 235‹stihdam ve ‹flgücü Piyasas›ndaki De¤iflim............................................ 236Uluslararas› Emek ve ‹nsan Göçü ......................................................... 236

‹ ç indek i lerviii

8. ÜN‹TE

Kay›t D›fl› Çal›flman›n Yayg›nlaflmas› ..................................................... 237Küreselleflme ve Uluslararas› Rekabetin Art›fl› ...................................... 237Ekonomik Krizler .................................................................................... 238

DE⁄‹fiEN SOSYAL GÜVENL‹K ANLAYIfiI VE YEN‹ YAKLAfiIMLAR ......... 239ILO ve Sosyal Güvenlikte Yeni Yaklafl›m.................................................... 239Sosyal Güvenlikte Yeni Yaklafl›m›n Temel Esaslar› .................................... 240

Herkes ‹çin Sosyal Güvenlik .................................................................. 242Herkese Asgari Sosyal Güvenlik Garantisi ............................................ 243Krizlere Karfl› Mücadele Arac› Olarak Sosyal Güvenlik........................ 244

Özet................................................................................................................ 246Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 248Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 249Okuma Parças› .............................................................................................. 250Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 251S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 252Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 254

Sözlük ................................................................................... 255

‹ ç indek i ler ix

ÖnsözGelirin yeniden da¤›l›m›n› sa¤layarak refah ve huzur içinde bir toplumsal ha-

yat›n oluflmas›n› sa¤lamak sosyal politikan›n görevidir. Sosyal politikan›n bu ama-c›n› gerçeklefltirmek için kulland›¤› birçok yöntem, politika ve araç olmakla bir-likte, bunlardan en önemlisi ve en genifl kapsaml›s› sosyal güvenliktir.

Sosyal güvenlik, sosyal politikan›n en önemli arac›d›r: Çünkü; 1) Di¤er sosyalpolitika tedbirleri toplumu oluflturan baz› kesimleri ilgilendirirken sosyal güvenlik,evrensel bir ihtiyaç olarak toplumu oluflturan herkesi ilgilendirir. Yafl›, cinsiyeti,medeni durumu, ›rk›, inanc›, gelir seviyesi ve statüsü ne olursa olsun hiç kimsebu ihtiyaçtan muaf de¤ildir. 2) Di¤er sosyal politika tedbirleri insan hayat›n›n be-lirli bir dönemini ilgilendirirken yaln›zca sosyal güvenlik do¤umundan ölümüneinsan›n bütün hayat›n›, hatta anal›k riski dolay›s›yla do¤um öncesi, ölüm riski do-lay›s›yla da ölüm sonras› belirli bir dönemi kapsad›¤› için bir insan hayat›ndan da-ha uzun süreyi ilgilendirir. Sosyal güvenli¤in önemini vurgulamak için bir baflkagösterge kullanmak gerekirse, bireylerin ve toplumlar›n bu amaçla tahsis ettiklerikayna¤›n büyüklü¤ünün geliflmifl ülkelerde, milli gelirin % 20-35’i aras›nda de¤i-flen bir pay›n› oluflturmas› konunun önemi kendili¤inden ortaya ç›kar›r.

Tarihi geliflim süreci içinde insano¤lu sosyal güvenlik ihtiyac›n› karfl›lamak içinçeflitli yollara ve yöntemlere baflvurmufl, bunlardan baflar›l› olanlar› sürekli olarakkullanmak üzere sosyal güvenlik teknikleri olarak gelifltirmifltir. Birey, toplum vedevlet olarak gelifltirilen tedbirlerin ve tekniklerin bütünü sosyal güvenlik sistem-lerini oluflturmufltur. Ça¤dafl sosyal güvenlik anlay›fl›na göre sosyal güvenlik sis-temlerinin ideali; “toplumu oluflturan herkesi, bütün sosyal risklere karfl› korumakapsam›na alan, kiflilere ve ailelerine yaflad›klar› toplum içinde, onlar› baflkas›namuhtaç etmeyecek bir hayat standard› sa¤lamay› garanti etmektir”.

Sosyal güvenlik kitab›n›n içeri¤i ve ünite konular›, bir yandan sosyal güvenli-¤in önemini vurgulamak, di¤er yandan küreselleflme gibi sosyal hayatta meyda-na gelen de¤iflikliklerin bu alana yönelik etkilerini kapsayacak flekilde haz›rlan-m›flt›r. ‹lk ünitede sosyal güvenlik kavram› ve bu kavram› ortaya ç›karan tarihi ge-liflim süreci ele al›nm›flt›r. Bir sistem olarak sosyal güvenli¤in anlafl›lmas› bak›m›n-dan sosyal güvenlik ihtiyac›n›n kayna¤›n› oluflturan sosyal riskler ve bu ihtiyac›karfl›lamak için gelifltirilen teknikler sonraki iki ünitede ifllenmifltir. Bir sistem ola-rak sosyal güvenli¤in yönetimi dördüncü ünitede, finansman› ise beflinci ünitedeele al›nm›flt›r. Özellikle yirminci yüzy›l›n son çeyre¤inde yaflanan iktisadi kriz sa-nayi toplumu sosyal güvenlik sistemlerinde de¤iflim ve dönüflüm tart›flmalar›n›bafllatm›flt›r. Bu tart›flmalar› da dikkate alarak sosyal güvenli¤in iktisadi boyutuayr› bir ünitede incelenmifltir. Kitab›n son iki ünitesi, ILO’nun bu alandaki çal›fl-malar›n› öne ç›karacak flekilde sosyal güvenli¤in uluslararas› boyutuna ve özellik-le küreselleflme dolay›s›yla sosyal güvenlik alan›nda yaflanan de¤iflime ayr›lm›flt›r.Bir bütün olarak kitap, sosyal güvenli¤i anlamak yan›nda gelecek dönemlerde or-taya ç›kabilecek muhtemel geliflmelerin sisteme etkilerini de ortaya koyacak fle-kilde haz›rlanm›flt›r.

Aç›k Ö¤retim Fakültesinin ders kitab› haz›rlama format›na uygun olarak; herünitede ünite içinde geçen anahtar kavramlara, ö¤rencinin bilgilerini s›nama vekontrol etme imkan› verecek sorulara yer verilmifltir. Her ünitede okuma parçala-r› ve yaflam›n içinden konular›n›n seçilmesine büyük özen gösterilmifl, özellikleyaflam›n içinden konular› ile ülkemizde günlük hayatta karfl›lafl›lan veya çok ko-

Önsözx

nuflulan sosyal güvenlik sorun alanlar› ile ilgili tart›flmalar kitaba yans›t›lmaya ça-l›fl›lm›flt›r. Son olarak, bütün kitaplarda oldu¤u gibi anahtar sözcükler ve temelkavramlara yer verilmifltir.

Kitab›n dört ünitesinin yaz›m›n› üstlenen meslektafl›m Prof.Dr. Kadir Ar›c›’ya;ünitelerin düzenlenmesi, gözden geçirilmesi, sorular›n haz›rlanmas› ve yay›na ve-rilmesinde yo¤un ve titiz bir çal›flma gösteren, eme¤ini ve mesaisini esirgemeyengenç meslektafl›m Yrd.Doç.Dr. Seda Tekeli’ye teflekkür ederim.

Editörler olarak, kitab›n ö¤rencilere ve konuyla ilgilenenlere faydal› olmas› te-mennisiyle yay›na haz›rlanmas›nda eme¤i geçen herkese teflekkür ederiz.

EditörlerDr. Yusuf ALPER

Yrd.Doç.Dr. Seda TEKEL‹

Önsöz xi

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sosyal güvenlik kavram›n› tan›mlayabilecek,Sosyal güvenlik kavram› ile benzer ve iliflkili kavramlar› ifade edebilecek,Sosyal güvenli¤in amac›n› anlatabilecek,Sosyal güvenli¤in önemini tart›flabilecek,Sosyal güvenli¤in ilgili oldu¤u bilim dallar›n› aç›klayabilecek,Sosyal güvenli¤in tarihi geliflimini anlatabileceksiniz.

‹çindekiler

• Sosyal Güvenlik• Dar Anlamda Sosyal Güvenlik• Genifl Anlamda Sosyal Güvenlik• Sosyal Hizmet• Sosyal Sigorta• Sosyal Yard›m

• Özel Sigorta• Sosyal Politika • Sosyal Devlet• Sosyal Adalet• Sosyal Dayan›flma

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNN

Sosyal Güvenlik

• G‹R‹fi• SOSYAL GÜVENL‹K KAVRAMI• SOSYAL GÜVENL‹K KAVRAMI ‹LE

BENZER VE ‹L‹fiK‹L‹ KAVRAMLAR• SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N AMACI• SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N ÖNEM‹• SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N ‹LG‹L‹

OLDU⁄U B‹L‹M DALLARI• SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N ‹ÇER‹⁄‹ VE

KAPSAMI• SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N

FONKS‹YONU• SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N KISA TAR‹H‹

GEL‹fi‹M‹

1SOSYAL GÜVENL‹K

Genel Olarak SosyalGüvenlik (Kavram-Amac›-Konusu veTarihî Geliflimi)

G‹R‹fiSosyal güvenlik, herkesin farkl› anlamlar yükledi¤i bir kavramd›r. Sosyal güvenli-¤in ne olmad›¤› bilinmektedir. Sosyal güvenlik polisiye anlamda güvenlikle yaniasayifl ve emniyet kuvvetlerinin görev alan› olan güvenlik kavram›yla hiçbir ilgisiolmayan bir kavramd›r. Ancak sosyal güvenli¤in ne oldu¤unun tam olarak bilindi-¤i de söylenemez. Sosyal güvenlikle ilgili baflkaca kavramlar da vard›r. Sosyal yar-d›m, sosyal hizmet, sosyal refah, sosyal politika, sosyal devlet, sosyal adalet gibikavramlar ile sosyal güvenlik kavram› aras›nda ne gibi bir anlam fark› bulunmak-tad›r? Sosyal güvenlik ile sosyal güvenlik hukuku nerede ayr›fl›r?

Sosyal güvenlik, ça¤dafl bir kavram olarak adland›r›l›r. Peki, daha önceki ça¤-larda sosyal güvenlik bilinmemekte midir? Daha önceki y›llarda insanlar›n sosyalgüvenlik ihtiyac› yok muydu?

Bu k›s›mda bütün bu sorular›n cevaplar› verilmeye çal›fl›lacak; sosyal güvenlikkavram›n›n anlam› ve tarihî geliflimi ortaya konulmaya gayret edilecektir.

SOSYAL GÜVENL‹K KAVRAMISosyal güvenlik nedir? Sosyal güvenlik “sosyal ” ve “güvenlik” kelimelerinden mey-dana gelen bir ifade olmas›na ra¤men zaman içinde terim anlam› kazanarak bu ikikelimenin tek tek kelime anlamlar›ndan öte bir anlam kazanm›fl bir kavramd›r.

Sosyal kavram›, toplum ve toplumun bir parças› olan insana iliflkin her fleyi ifa-de eden bir kavramd›r. Toplum içinde yaflamaktan kaynaklanan her konu sosyalkelimesi ile ifade edilebilir. ‹nsan›n sosyal bir varl›k olarak kabul edilmesi de top-lumu meydana getirebilen, toplum hâlinde yaflama kültürüne sahip bir varl›k oldu-¤unu ifade eder. Sosyal kelimesi, hangi di¤er kelimenin önünde kullan›l›rsa o ke-lime ile birlikte oluflan terime “insani bir boyut” kazand›ran farkl› bir anlama da sa-hiptir. Bu anlamda sosyal; iktisaden zay›f durumda olan›n korunmas› amac›yla kar-fl›l›kl› yard›mlaflma ve dayan›flmay› da ifade eder (Alper, 2011:161). Güvenlik kav-ram› ise farkl› anlamlarda kullan›lan bir kavramd›r. ‹nsan›n d›flardan gelen her tür-lü sald›r› ve tecavüzlerden korunmas›, can ve mal emniyetinin sa¤lanmas› anla-m›nda kullan›labilir. Bu anlamda güvenlik emniyet ve asayifl kelimeleri ile de ifa-de edilebilmektedir. Güvenlik kavram›n›n, kiflilerin muhtaçl›¤a karfl› korunmas›anlam›nda da kullan›ld›¤› gözlemlenir.

Genel Olarak SosyalGüvenlik (Kavram-Amac›-Konusu ve Tarihî Geliflimi)

Sosyal güvenlik kavram›, terim anlam› ile; toplum hâlinde yaflamaktan kaynak-lanan tehlikeler de dâhil olmak üzere insan›n karfl› karfl›ya bulundu¤u tehlikele-rin ekonomik sonuçlar›na karfl› emniyet sa¤lanmas›n› ifade eden bir kavramd›r.Sosyal güvenlik sa¤lanmas› demek, kiflinin sosyal güvenli¤in konusu olan tehlike-lerin ortaya ç›kard›¤› olumsuz ekonomik sonuçlar› olan gelir kesilmesi, gelir azal-mas› ya da gider art›fl› biçiminde ortaya ç›kan zararlar›na karfl› gelir-gider sürekli-li¤inin sa¤lanmas›na imkân sa¤layan asgari bir gelirin sa¤lanmas›; böylece kiflilerinmuhtaçl›¤a düflmekten korunmas›n› konu alan bir kavramd›r. Sosyal güvenlik; buanlamda kiflilerin muhtaçl›ktan kurtar›lmas›, muhtaçl›ktan kaynaklanan korkununortadan kald›r›lmas› ve bu anlamda bir emniyet duygusunun sa¤lanmas›n› ifadeeder. Bu amaca hizmet eden her faaliyet, sosyal güvenlik faaliyeti say›l›r.

Sosyal güvenlik ile kifliler yar›n›ndan emin olmak; aç kalmak ve muhtaç duru-ma düflmek korkusundan kurtulma imkân›n› elde eder. fiu hâlde sosyal güvenli¤insa¤lad›¤› güvenlik kiflileri toplum içinde iktisadi anlamda muhtaçl›ktan koruma,muhtaçl›¤a karfl› duyulan korkudan kurtulma anlam›nda bir emniyet sa¤lar (Yaz-gan, 1992:18-19). Sonuç olarak sosyal güvenlik, sosyal güvenli¤in konusu olanrisklerin sonuçlar›na karfl› kiflide gelir güvenli¤inin sa¤lanmas›n› ifade eden birkavramd›r. Gelir güvenli¤ini sa¤lamaya yönelik her türlü tedbir ve bunlarla ilgilikurumsal yap›, hukuki sistem sosyal güvenlik sistemini oluflturur.

Sosyal güvenli¤in sa¤lam›fl oldu¤u emniyet duygusundan hareket edilirse sos-yal güvenli¤in iki boyutu ortaya ç›kar. Sosyal güvenli¤in soyut boyutu; insanlar›ntehlikelerle karfl›laflt›klar› zaman karfl›laflacaklar› zararlar›n giderilece¤ini bilmele-rinden kaynaklanan kendini güven içinde hissetme hâlini; somut boyutu ise kar-fl›laflt›klar› zararlar›n fiilen karfl›lanmas› hâlini ifade eder (Alper, 2009:3). Toplum-sal huzurun sa¤lanmas› bak›m›ndan, insanlar›n yar›n endiflesinden uzak olarak ha-yatlar›n› sürdürmelerini sa¤layan sosyal güvenliktir. Geliflmifl bir sosyal güvenliksistemi toplumsal bar›fl›n garantisidir.

Sosyal güvenlik, dar ve genifl anlamda olmak üzere iki farkl› aç›dan da tan›m-lanabilmektedir. Dar anlamda sosyal güvenlik; tan›mlanm›fl sosyal risklerin za-rarlar›na karfl› koruma sa¤layan sosyal güvenlik anlay›fl›n›; genifl anlamda sosyalgüvenlik ise sebebi ne olursa olsun muhtaçl›k yaratan bütün sosyal risklere karfl›koruma garantisi sa¤layan sosyal güvenlik anlay›fl›n› temsil eder. Dar anlamda sos-yal güvenlik sosyal sigortalarla sa¤lanan sosyal güvenlik garantisini (Alper,2011:162; Ar›c›, 1999:3), genifl anlamda sosyal güvenlik ise sosyal sigortalarla sa¤-lanan koruma garantisine ilaveten devletin nakdi veya ayni gelir transferleri ilesa¤lad›¤› garantiyi de kapsar. Dar anlamda sosyal güvenlik anlay›fl› içinde Ulusla-raras› Çal›flma Örgütünün (ILO-International Labour Organisation) sosyal güvenliksözleflmelerinde belirtilen yafll›l›k, malullük, ölüm, iflsizlik, hastal›k ve ifl kazalar›gibi tan›ml› sosyal risklere karfl› garanti sa¤larken, genifl anlamda sosyal güvenliktaraf›ndan e¤itim, kira ve g›da harcamalar›n›n karfl›lanmas›, dâhil olmak üzere ge-nifl bir gelir transferi uygulamalar›n› kapsar (Güzel vd., 2010:5-7; Gerek, 2010:4).Genifl anlamda sosyal güvenlik uygulamalar› gelir da¤›l›m› adaleti sa¤lamay› amaç-layan sosyal refah devleti politikalar› ile geliflmifltir.

Sosyal güvenlik kavram› sosyal bilimler alan›nda kullan›lan bir çok kavram gi-bi kendini oluflturan sosyal ve güvenlik kelimelerinin anlamlar› d›fl›nda bir anlamkazanm›fl ve bu anlamda kullan›lmaya bafllanm›fl bir kavramd›r. Sosyal güvenlikkavram› ça¤dafl bir kavramd›r. Sosyal güvenlik, insanl›¤›n ezelî ve ebedî bir ihtiya-c› olmas›na ra¤men kavram olarak ça¤dafl bir kavramd›r. Sosyal güvenlik kavram›,

4 Sosyal Güvenl ik

Sosyal güvenlik, toplumhâlinde yaflamaktankaynaklanan tehlikeler dedâhil olmak üzere insan›nkarfl› karfl›ya bulundu¤utehlikelerin ekonomiksonuçlar›na karfl› emniyetsa¤lanmas›n› ifade eder.

Sosyal güvenlik, kapsamaald›¤› risklere karfl› kiflileregelir güvencesi sa¤lar.

Sosyal güvenli¤in soyut vesomut olmak üzere ikiboyutu vard›r. ‹nsanlar›nyar›n endiflesindenuzaklaflmalar› sosyalgüvenli¤in soyut boyutu ileilgilidir.

Dar anlamda sosyal güvenlikbelirli sosyal risklere karfl›(yafll›l›k, hastal›k, iflsizlikvb.) koruma garantisisa¤lanmas›d›r.

sanayi ihtilali sonras›nda ortaya ç›kan, ancak 20. yüzy›lda kullan›m› yayg›nlaflm›fl,bugünkü anlamda kullan›lmaya bafllanm›fl bir kavramd›r. Terim olarak sosyal gü-venlik, zannedildi¤i gibi bugünkü anlamda bu sistemi ilk defa kuran ‹ngiltere,Fransa ve Almanya gibi ülkelerde de¤il, ABD’de, 1935 tarihli Sosyal Güvenlik Ka-nunu (The Social Security Act) ile kullan›lm›flt›r (ILO, 1984:3). Bu tarihten sonra1941 tarihinde Atlantik fiart›nda ve 1948’de ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’ndesosyal güvenlik kavram› kullan›lm›fl ve tarifi yap›lm›flt›r. Sosyal güvenlik, bugünküanlamda en kapsaml› flekilde ILO’nun “1952 tarih ve 102 say›l› “Sosyal Güvenli¤inAsgari Normlar›” sözleflmesinde kullan›lm›flt›r (ILO, 1984:3). Sosyal güvenli¤in te-rim olarak uluslararas› belgelerde yer almas›ndan sonra çok say›da ülkenin Anaya-salar›nda ve ilgili yasalarda sosyal güvenlik terimine yer verilmifltir.

Sosyal güvenli¤in ça¤dafl bir kavram olarak kabul edilmesinde, herkes için zo-runlu olarak karfl›lanmas› gereken “evrensel bir ihtiyaç” olmas›n›n yan› s›ra Birlefl-mifl Milletler (BM), ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi ile temel sosyal haklardan bi-ri olarak tarif edilmesinin önemli rolü olmufltur. Bildirge’nin 22. maddesinde “Her-kesin, toplumun bir üyesi olarak sosyal güvenli¤e hakk› vard›r” ifadesi kullan›lm›fl-t›r. Sosyal güvenlik hakk›n›n kapsam› ise ayn› bildirgenin 25. maddesinde belirtil-mifltir. Buna göre, “Herkesin gerek kendisi, gerek ailesi için yiyecek, giyim, konut,t›bbi bak›m ve gerekli sosyal hizmetler dâhil olmak üzere sa¤l›k ve refah›n› sa¤la-yacak uygun bir hayat düzeyine ve iflsizlik, hastal›k, sakatl›k, dulluk, yafll›l›k veyageçim imkânlar›ndan kendi iradesi d›fl›nda yoksun b›rakacak baflka durumlardasosyal güvenli¤e hakk› vard›r ”. Bu madde ile genifl anlamda sosyal güvenlik tan›-m›na daha uygun bir tan›mlama yap›lm›flt›r.

YAZGAN, Turan (1992), “‹ktisatç›lar ‹çin Sosyal Güvenlik Ders Notlar›”, KUTYAY, ‹stanbul:GÜZEL, Ali-OKUR, Ali R›za-CAN‹KL‹O⁄LU, Nurflen (2010). Sosyal Güvenlik Hukuku, 13.Bas›, ‹stanbul 2010., s. 1-7.; TUNCAY, A. Can EKMEKÇ‹, Ömer (2011). Sosyal GüvenlikHukuku Dersleri, 14.Bas›, ‹stanbul, s.1-4; Ar›c›, Kadir (1999); Sosyal Güvenlik, Tes-‹flSendikas›, Ankara: ALPER Yusuf (2009), Sosyal Güvenlik, Uluda¤ Üniversitesi, s.1-3.

Sosyal güvenlik kavram› genel olarak sizce nas›l tan›mlan›r?

SOSYAL GÜVENL‹K KAVRAMI ‹LE BENZER VE ‹L‹fiK‹L‹KAVRAMLARSosyal güvenlik kavram›n›n daha iyi anlafl›labilmesi için sosyal güvenlik kavram›ile benzer ya da yak›n anlamdaki baz› kavramlar hakk›nda k›sa bilgi verilmesineihtiyaç vard›r. Bu kavramlar benzer ve ilgili kavramlar olmalar›na ra¤men sosyalgüvenlik ile ayn› anlamda kavramlar de¤ildir.

Benzer KavramlarBaz› kavramlar vard›r ki sosyal güvenlikle benzer kavramlar olarak nitelenir. Bukavramlar sosyal güvenli¤i do¤rudan ifade eden ya da sosyal güvenlik kavram›-n›n yerine geçen kavramlar de¤ildir. Ancak sosyal güvenli¤in muhtevas› içindekalan baz› kavramlar sosyal güvenli¤i ça¤r›flt›r›r ve sosyal güvenlikle ilgili kavram-lard›r. Bu kavramlar sosyal güvenli¤i ifade eden kavramlar olmamakla beraber,sosyal güvenlik kavram›n› daha iyi anlayabilmek için bilinmelerinde fayda vard›r.Zira bu kavramlar sosyal güvenlik teorisinde ve literatüründe s›k s›k karfl›lafl›lacakkavramlard›r.

51. Ünite - Genel Olarak Sosyal Güvenl ik (Kavram-Amac›-Konusu ve Tar ih î Gel ifl imi)

Sosyal güvenlik terim olarakilk defa 1935 tarihliAmerikan Sosyal GüvenlikKanununda kullan›lm›flt›r.

Sosyal güvenlik temel vevazgeçilmez insanhaklar›ndan biridir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Sosyal Yard›mlaflma Kavram›Sosyal yard›mlaflma kavram›, sosyal güvenlik kavram› ile benzer kavramlardan bi-risidir. Sosyal yard›mlaflma toplum içinde yaflayan kiflilerin ihtiyaçlar›n› karfl›lamakbak›m›ndan karfl›l›kl› olarak birbirlerine yard›mlar yapmas›n› ifade eden bir kav-ramd›r. Sosyal yard›mlaflma toplumlar›n iç dayan›flmas›ndan gücünü al›r. Her top-lumun birtak›m ortak paydalar› vard›r ki bu ortakl›k toplumu birbirine kaynaflt›ranve ba¤layan ba¤lard›r. Ayn› kökenden gelmek, ayn› tarihi yaflamak, ayn› de¤er hü-kümlerini paylaflmak, ayn› dine sahip olmak vs. gibi ortak paydalar toplumu birarada tutar. Her seviyede toplumlar için bu tespit do¤rudur. ‹flte sosyal yard›mlafl-ma ayn› toplumun üyesi olmaktan ve bir arada yaflamaktan do¤an bir dayan›flmaolgusudur .

Sosyal yard›mlaflma, sosyal güvenlik ihtiyac›n›n karfl›lanmas›n› sa¤lamakta kul-lan›lan bir yoldur. Kifliler, sosyal güvenli¤in konusu olan risklerin sonuçlar› ile bafledebilmek için en çok sosyal yard›mlaflma yolunu tercih etmifller ve bu yolu kul-lanarak muhtaçl›ktan kurtulmaya çal›flm›fllard›r. Sosyal yard›mlaflma, kiflilerinsahip oldu¤u sosyal yard›m kültürüne ve yard›m yapabilme gücüne ba¤l› olarakve iste¤e ba¤l› bir flekilde (gönüllülük esas›na göre) gerçekleflir. Kiflilerin yard›mamuhtaç duruma düflmeleri ve yard›m ça¤r›s›nda bulunmalar› gerekir. Ancak kifli-lerin bu ça¤r›s›na toplumun di¤er kesimleri bütünüyle gönüllerine ve imkânlar›nagöre cevap verirler. Sosyal yard›mlaflma en eski ve en yayg›n klasik sosyal yard›myoludur.

Sosyal yard›mlaflman›n özünü oluflturan sosyal dayan›flma, sosyal güvenlik ih-tiyac› ortaya ç›kt›ktan sonra gerçekleflir. Sosyal dayan›flman›n gerçekleflebilmesiiçin riskin do¤mas› gereklidir. Ancak yaln›zca riskin do¤mas› yeterli de¤ildir. Riskgerçekleflecek; riskle karfl› karfl›ya gelen kimse muhtaç duruma düflecek ve muh-taç duruma düflen kimse de üyesi oldu¤u toplumdan kendisine yard›m yap›lmas›-n› talep edecektir.

Sosyal yard›mlaflman›n sonuçlar›n›n sosyal güvenlik ihtiyac›n› karfl›lay›p karfl›-layamayaca¤› da bilinemez. Çünkü sosyal yard›mlaflma gönüllülük esas›na daya-nan bir harekettir. Sosyal yard›mlaflman›n bafllamas› da bütünüyle kiflilerin iste¤i-ne ba¤l› gerçekleflir. Zaman zaman toplumda sivil toplum önderleri denilen baz›kimselerin, lider nitelikli kimselerin, toplum liderlerinin sosyal yard›mlaflmay› ha-rekete geçirici rolleri de söz konusu olabilir. Ancak sosyal yard›mlaflman›n sosyalgüvenlik ihtiyac›n› karfl›lay›p karfl›layamayaca¤› konusunda da bir belirsizlik var-d›r. Çünkü kifliler güçleri kadar de¤il “gönüllerinden koptu¤u kadar yard›m” ya-parlar. Sosyal yard›mlaflman›n bir baflka eksikli¤i toplanan yard›mlaflman›n ihtiya-ca cevap verip vermeyece¤inin kimsenin umurunda olmamas›d›r. Kifliler gönlün-den koptu¤u kadar ve istedi¤i zaman bu yard›mlaflmaya kat›l›r ve sosyal yard›m-laflmaya destek verir. Sosyal yard›mlaflman›n bu anlamda yetersizlikleri halk dilineyerleflmifl atasözlerinde aç›kça görülür. “Elden gelenle ö¤ün olmaz o da vaktindebulunmaz” sözü bunu ifade eder. Benzer flekilde; “Zenginin gönlü oluncaya ka-dar fukaran›n can› ç›kar” atasözü de bu gerçe¤in bir baflka yönünü ifade eder.

Bütün eksik ve yetersizliklerine ra¤men sosyal yard›mlaflma, sosyal güvenlikihtiyac›n›n karfl›lanmas›na katk› sa¤layan bir olgudur. Aile içi yard›mlaflma, kabile,köy, flehir ve millet çerçevesinde yap›lan sosyal yard›mlaflmalar›n sosyal güvenlikihtiyac›n›n karfl›lanmas›na katk›s› hiçbir zaman göz ard› edilemez.

Sosyal yard›mlaflman›n gönüllük esas›na dayal› olmas›, kiflilerin ve toplumunyard›m yapabilme imkânlar›na ba¤l› olmas› ve bu yard›mlar›n zaman›nda ulaflma-

6 Sosyal Güvenl ik

Sosyal yard›mlaflma, ayn›toplumun üyesi olmaktan,bir arada yaflamaktando¤an bir olgudur.

Sosyal yard›mlaflma, iste¤eba¤l› olarak ve gönüllülükesas›na göre gerçekleflir.

s›n›n garantisinin bulunmamas› yönü ile sosyal güvenlik sa¤lamada bütünüyle ye-terli olmad›¤› da bilinir.

Sosyal Yard›m Kavram›Sosyal yard›m kavram›, sosyal yard›mlaflma kavram› ile çok defa kar›flt›r›labilen birkavramd›r. Sosyal yard›m kavram›n›n, kamu sosyal yard›mlar›n› ifade eden birfarkl›l›¤› vard›r. Sosyal yard›mlar, kamu kurum ve kurufllar›nca yap›lan yard›mlar-d›r ve karfl›l›ks›zd›r. Muhtaçl›k flart›na ve muhtaçl›k kontrolüne ba¤l› olarak yap›-l›rlar. Bu yard›mlar›n finansman› bütünüyle muhtaçl›k sürdü¤ü sürece ve devlet ta-raf›ndan karfl›lan›r. Sosyal yard›mlarda amaç, yard›m alan kiflinin mümkün olan enk›sa zamanda yeniden çal›flabilme, gelir elde etme ve kendi geçimini sa¤layabile-ce¤i bir duruma kavuflturulmas›d›r (Dilik, 1991: 53).

Sosyal yard›m kavram› günümüzde anlam kaymas›na u¤ram›fl ve kamu taraf›n-dan yap›lan ayni ve nakdi yard›mlar› ifade eder bir içeri¤e sahip hâle gelmifltir. Da-ha önceleri kamu taraf›ndan yap›lan sosyal hizmetleri de ifade eden sosyal yard›mkavram›, günümüzde bu kapsam›n› kaybetmifltir. Sosyal yard›mlar, mümkün olandurumlarda ihtiyaç sahibi olanlar›n muhtaçl›¤›n›n objektif olarak belirlenmesi veihtiyac›n› karfl›layacak yard›mlar›n yap›lmas›n› gerektirir. Bu sebeple sosyal yar-d›mlar›n kimlere, nas›l, ne miktarda ve ne süre ile yap›laca¤› kanunlarla belirlenirve bugünkü anlamda bir tan›m›n› yapmak gerekirse “yaflad›¤› yer ve çevrede ken-dini ve ailesini geçindirme imkânlar›ndan mahrum kalm›fl kiflilere, muhtaçl›k du-rumlar›n›n tespitine ba¤l› olarak ayni veya nakdi, sürekli veya geçici, sistemli vedüzenli olarak yap›lan karfl›l›ks›z gelir transferleri” olarak tan›mlanabilir (Seyyar,2005: 314).

Sosyal yard›m günümüz modern sosyal güvenlik sistemleri içinde bir sosyal gü-venlik tekni¤i hâline gelmifltir. Hâlihaz›rda muhtaç durumda olanlarla ileride muh-taç duruma düflenlere karfl›l›ks›z, muhtaçl›k kontrolüne dayal› olarak sa¤lanan bü-tün kamu sosyal yard›mlar›n› ifade eder. Yoksul ve muhtaçlara sosyal güvenliksa¤lamada kullan›lan temel teknik sosyal yard›m tekni¤idir (Demirbilek, 2005: 36-40). Kamu sosyal yard›mlar› muhtaçlar›n sosyal güvenlik ihtiyaçlar›n›n karfl›lanma-s› bak›m›ndan çok önemli bir rol oynar. Sosyal yard›m sistemi sosyal güvenlikte as-gari seviyede sosyal güvenlik ihtiyac›n›n karfl›l›ks›z olarak karfl›lanmas›n› sa¤layanyard›mlard›r.

Sosyal Hizmet Kavram›Sosyal hizmetler toplumda uyumlu olarak yaflama engelleri bulunan kimselere ha-yat›n› kolaylaflt›rmak, ihtiyaçlar›n› gidermek ve toplumda insana yarafl›r bir biçim-de yaflamas›n› temin etmek için sa¤lanan sosyal hizmetleri ifade eden bir kavram-d›r (Demirbilek, 2005: 40-45).

Sosyal yard›mlar›n hizmet biçiminde yard›ma ve deste¤e muhtaç kimselere gö-türülme flekline sosyal hizmet ad› verilir. Sosyal hizmet, sosyal yard›m ile ayn›flartlarda yap›l›r. Sosyal hizmet muhtaçl›k flart›, muhtaçl›k kontrolüne ba¤l› olarakkarfl›l›ks›z olarak yap›lan kamu yard›mlar›d›r. Sosyal güvenlik sistemi içinde sosyalyard›mlar›n bir türevi olarak yap›l›r. Karfl›l›ks›z olarak ve muhtaçl›k durumu sürdü-¤ü sürece yap›l›r.

Sosyal hizmet, sosyal güvenlik ihtiyac›n› karfl›lar. Sosyal hizmetler bir sosyal gü-venlik tekni¤idir. Günümüzde sosyal hizmetler, hem bir meslek hem de bir bilimalan› hâline gelecek kadar geliflmifltir. Çocuklara, gençlere, yafll›lara, kad›nlara (de-zavantajl› gruplara) vb. toplum kesimlerine götürülecek sosyal hizmetler kadar


Sosyal yard›mlar, kamukurum ve kurulufllar›nca,ihtiyaç sahiplerinekarfl›l›ks›z yap›l›r.

Sosyal yard›mlar, günümüzmodern sosyal güvenliksistemleri içinde bir sosyalgüvenlik tekni¤i hâlinegelmifltir.

Sosyal hizmet, sosyalyard›mlar›n muhtaç bireylerehizmet yard›m› olarakgötürülmesi faaliyetidir.

sosyal hizmet teknikleri de farkl›lafl›r. Sosyal hizmetler, sosyal hizmet uzmanlar›denilen kiflilerin gözetim ve yönetiminde götürülür.

Sosyal hizmetler, ça¤dafl sosyal güvenlik sistemlerinin olmazsa olmaz nitelikteayr›lmaz bir parças›d›r. Sosyal hizmetler, ça¤dafl devlet için bir görevdir ve sosyalgüvenlik hakk›n›n kapsam› içinde sosyal hizmet hakk› da vard›r.

Sosyal hizmet alan› ayn› zamanda bir meslek alan›d›r. Sosyal hizmetler bu alan-da e¤itilmifl uzmanlar, e¤itilmifl personel eliyle sa¤lan›r. Sosyal hizmete ihtiyac›ntespiti, kimin nas›l bir sosyal hizmete ihtiyac› oldu¤unun belirlenmesi ve buna gö-re uygun sosyal hizmetin sa¤lanmas› bir meslek ve bir mesleki e¤itim alan› oldu-¤u kadar bir uzmanl›k alan›d›r.

Sosyal hizmetler, ça¤dafl sosyal güvenlik sistemlerinin olmazsa olmaz nitelikteayr›lmaz bir parças› niteli¤ine sahiptir. Sosyal hizmetler, ça¤dafl devlet için bir gö-revdir. Sosyal güvenlik hakk›n›n kapsam› içinde sosyal hizmet hakk› da vard›r.

Sosyal yard›m ve sosyal hizmetler “kamu sosyal güvenlik harcamalar›” yada “kamu sosyal harcamalar›” olarak da ifade edilebilmektedir. Bu ifade biçi-mi psikolojik ya da finansal gayeli olabilir. Terim anlam›nda sosyal yard›m ve sos-yal hizmet kavramlar›n›n korunmas›nda fayda oldu¤unu düflünüyoruz (Alper,2009: 23 vd.).

Sosyal hizmet konusunda daha ayr›nt›l› bilgi için: DUYAN, Veli (2010), “Sosyal Hizmet:Temelleri, Yaklafl›mlar› ve Müdahale Yöntemleri”, Sosyal Hizmet Uzmanlar› Derne¤i,Ankara.

Sosyal yard›m ve sosyal hizmet kavramlar› aras›ndaki fark sizce nedir?

Sosyal Sigorta Kavram›Sosyal sigorta ça¤dafl sosyal güvenlik tekniklerinden en önemlisidir. Hatta ça¤daflsosyal güvenlik sistemlerinin büyük ço¤unlu¤unun sosyal sigorta tekni¤ine dayan-d›¤›n› söylemek mümkündür. Esasen, geleneksel sosyal güvenlik tekniklerinin sa-nayi toplumunun ortaya ç›kard›¤› sosyal güvenlik ihtiyac›n› karfl›lamada yetersizkalmas› dolay›s›yla ortaya ç›km›fl bir sosyal güvenlik tekni¤idir (Yazgan, 1991: 27).

Sosyal sigorta tekni¤i, devlet taraf›ndan ve kanunla uygulamaya konulur. Sos-yal sigorta zorunlu bir sigorta tekni¤idir ve zorunluluk özelli¤i ile özel sigortadanayr›l›r. Sosyal sigorta, devletin kanun zoruyla bir ülkede yaflayan vatandafllar›n sos-yal güvenlik alan›nda sosyal dayan›flmaya itilmesini sa¤layan bir sigorta tekni¤idir.Kar amac› gütmedi¤i, devletin sosyal güvenlik bak›m›ndan ihtiyaç duyaca¤› finans-man ihtiyac›n› karfl›lamas› ya da katk› sa¤lamas› bak›m›ndan önem tafl›r. Kamu ta-raf›ndan düzenlenerek uygulanan ve prim esas›na göre millî ölçekte bütün çal›flan-lar› kapsayan sosyal güvenlik a¤› olarak da tarif edilir (Seyyar, 2005: 289).

Sosyal sigorta, sosyal güvenlik tekni¤i olarak ça¤dafl sosyal güvenlik sisteminedamgas›n› vurmufl bir tekniktir. Sosyal sigorta tekni¤i günümüz sosyal güvenliksistemlerinde en çok kullan›lan tekniktir. Sosyal sigorta tekni¤i sigorta tekni¤indebüyük say›lar kanununu harekete geçiren bir özelli¤e sahiptir. Sosyal sigorta tek-ni¤i, hem kiflilerin kat›l›m›n›n sa¤lamas› hem de devletin bu alana ay›raca¤› kay-nak ihtiyac›n› azalt›c› rolü ile tercih edilen bir tekniktir.

Günümüzde devletlere en az yük yükleyerek sosyal güvenlik sa¤lamada sos-yal sigorta tekni¤i kullan›labilmektedir. Sosyal sigorta sistemi bireylerin uzun y›l-lar sosyal güvenlik ihtiyac›n› karfl›layan tek teknik olmufltur. Sosyal sigorta o ka-dar sosyal güvenlikle içsellefltirilmifltir ki sosyal sigorta sosyal güvenlik olarak an-

8 Sosyal Güvenl ik

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Sosyal sigorta zorunlulukesas›na dayal› bir sosyalgüvenlik tekni¤idir.

lafl›l›r olmufltur. Günümüzde hâlâ “sosyal güvenli¤in var m›d›r?” sorusunu büyükbir ço¤unluk “sosyal sigortan var m›d›r?” sorusu olarak alg›lar ve bu çerçevede ce-vap verir. Sosyal sigorta, sosyal güvenlik sa¤lamada kullan›lan bir tekniktir, tekbafl›na bütün bir sosyal güvenlik demek de¤ildir. ‹kisi birbiri ile iliflkili, ancak fark-l› kavramlard›r. Sosyal güvenlik sosyal sigortalar› da kapsay›c› bir kavramd›r. Sos-yal sigorta, sosyal güvenlik tekni¤idir, ancak yaln›zca sosyal sigortalarla sosyal gü-venlik sa¤lanmaz.

Sosyal yard›m ve sosyal sigorta kavramlar› aras›ndaki fark sizce nedir?

Özel Sigorta Kavram›Özel sigorta, ayn› riskle karfl› karfl›ya kalm›fl olan kimselerin bu riskin sonuçlar›nakarfl› dayan›flmaya girmesini sa¤layan bir tekniktir. Bu dayan›flmay› ticari bir faali-yet olarak organize eden kimselere sigortac› denilir. Sigorta yapt›ran kimse karfl›-laflt›¤› riski bu dayan›flma organizasyonuna belirli bir bedel karfl›l›¤›nda devreder.Bu karfl›l›¤a prim ad› verilir. Sigortalayana ödenen prim içinde dayan›flman›n aktu-eryal karfl›l›¤›, kiflinin masraflar› ve bekledi¤i kar pay› da vard›r.

Özel sigortada kifli ne kadar çok prim öder ise garanti alt›na almak istedi¤i riskkonusu varl›¤› da o kadar yüksek bir karfl›l›k sa¤layacak flekilde riskini sigortala-yana devredebilir. Dolay›s› ile sigortac›n›n risk sonucunda karfl›layaca¤› miktar, si-gortaya ödeyebilece¤i prim miktar› ile do¤ru orant›l› olarak artar.

Özel sigortada sigortalayan ile sigortalanan ars›nda bir sigorta sözleflmesi yap›-l›r. Buna sigorta poliçesi de denilir. Bu poliçede taraflar›n haklar› ve yükümlülük-leri yer al›r. Risk gerçekleflti¤i zaman ne gibi bir riskin karfl›l›¤› olaca¤› poliçede ya-z›l›r. Sigorta ettiren yükümlülüklerini yerine getirdi¤i takdirde risk gerçekleflti¤indekarfl›l›¤›n› talep hakk› do¤ar.

Özel sigorta, do¤uflu itibar›yla mal varl›¤›na yönelik risklere karfl› güvenlik sa¤-lamak amac› ile uygulanm›flt›r. Ancak 20.yy.dan itibaren özel sigortan›n, kaza,ölüm ve sa¤l›k gibi alanlarda sosyal güvenlik maksatl› olarak da kullan›lmaya bafl-land›¤› görülmektedir. Özel sigorta günümüzde daha çok zorunlu sigorta sistemle-rini tamamlay›c› bir sosyal güvenlik tekni¤i olarak kullan›lmaktad›r. Özel sigortakural olarak iste¤e ba¤l› bir tekniktir ancak do¤al afetler ve trafik için söz konusuoldu¤u gibi kamu yarar›n› ilgilendiren kapsaml› risklerde zorunluluk unsuru da ge-tirilebilir. Özel sigortan›n kaza, hastal›k, yang›n, hayat, yafll›l›k gibi risklere karfl›kullan›ld›¤› uygulamalar gün geçtikçe yayg›nlaflmaktad›r.

‹lgili KavramlarSosyal güvenli¤i daha iyi anlayabilmek için sosyal güvenlik ile ilgili baz› kavram-lar›n da daha iyi bilinmesi gerekir. Afla¤›da sosyal güvenlikle yak›ndan ilgili baz›kavramlar hakk›nda k›saca bilgi verilecektir.

Sosyal Politika Kavram›Sosyal politika sanayileflme sonras› ortaya ç›km›fl bir kavramd›r. Sosyal politika daranlamda iflçinin korunmas› hususunda haz›rlanan ve yürürlü¤e konulan kamu po-litikalar›n› ifade eder. Dar anlamda sosyal politikan›n konusu iflçinin korunmas›d›r.Genifl anlamda sosyal politika ise toplumda ortaya ç›kabilecek sosyal ve iktisadifarkl›l›klar›, sosyal adaletsizlikleri en aza indirmek, sosyal adaleti ve sosyal bar›fl›sa¤lamaya yönelik her türlü devlet politikas›n› ifade eder. Sosyal politikalar devlettaraf›ndan haz›rlan›r ve uygulan›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Özel sigortalar iste¤e ba¤l›olmakla birlikte, kaza vedo¤al afetler gibi geneltoplum menfaatiniilgilendiren durumlardadevlet taraf›ndan zorunluhâle getirilebilir.

‹flçinin korunmas›konusunda haz›rlanan veyürürlü¤e konulan kamupolitikalar› dar anlamdasosyal politikad›r.

KESSLER, Gerhard (Çev.TUNA ,Orhan). (1945). ‹çtimai Siyaset, ‹stanbul, s.3 v.d.; TUNA,Orhan-YALÇINTAfi, Nevzat (1981). Sosyal Siyaset, ‹stanbul, TALAS, Cahit. (1981). Top-lumsal Politikaya Girifl, Ankara; ALTAN, Ömer Zühtü. (2006). Sosyal Politika Dersleri,Eskiflehir, s.1-21.

Sosyal politikalar iki flekilde hayata geçirilir. Bir baflka ifade ile sosyal politika-n›n yürürlü¤e konulmas›n›n araçlar› ikidir. Bunlardan birisi, devlet müdahalesidir.Devlet, haz›rlad›¤› sosyal politikalar› kamu müdahale araçlar› ile uygulamaya ko-yar. Bu anlamda devlet kanuni ve idari müdahale araçlar›n› kullan›r. Sosyal politi-kalar devletçe kanun ç›kar›larak ya da idari düzenleyici ifllemler yolu ile (tüzük,yönetmelik, bakanlar kurulu karar›, bakanl›k karar› vd.) uygulamaya konulur.

Sosyal politikan›n ikinci arac› ise kendi kendine yard›m mekanizmalar›d›r. Bumekanizmalar sosyal ve/veya ekonomik meselelerle karfl› karfl›ya bulunan kesim-lere kendi güç ve imkânlar›n› birlefltirerek; dayan›flma içinde kendi sorunlar›n›çözme imkânlar›n›n verilmesi ve bunlara devlet deste¤inin sa¤lanmas› suretiylegerçekleflir. Kendi kendine yard›m mekanizmalar›n›n en önemli araçlar› sendika-lar, kooperatifler ve yard›mlaflma sand›klar›d›r. Sendikalar, çal›flma hayat›nda çal›-flanlar›n ekonomik ve sosyal sorunlar›n›n en aza indirilmesini sa¤lamaya yönelikörgütlerdir. Sendikalar çal›flanlar›n iflveren karfl›s›nda ve siyasi iktidarlar karfl›s›ndahak ve menfaatlerin korunmas› mücadelesini verirler. Kooperatifler ise dar gelirli-lerin k›t ekonomik imkânlar›n› birlefltirerek daha büyük ekonomik fayda sa¤lamakve ekonomik ihtiyaçlar›n› daha iyi karfl›lamak amac› ile kurulan ekonomik gayeliörgütlerdir. Kooperatifler yolu ile kifliler konut, ulafl›m, üretim ve tüketim gibi pekçok alanlarda kaynaklar›n› birlefltirerek ekonomik durumlar›n› koruma, gelifltirmeimkân›n› elde ederler. Yard›mlaflma sand›klar› ise yine kiflilerin kendi aralar›nda k›tkaynaklar›n› birlefltirerek yard›mlaflma amac›yla kurduklar› derneklerdir. Kurucula-r› bak›m›ndan grup içi dayan›flma ve yard›mlaflma amac› tafl›rlar.

Sosyal politikalar, ça¤dafl bütün devletlerde sosyal bar›fl›n sa¤lanmas›, sosyaldüzenin ve istikrar›n temin edilmesi; toplumda sosyal düzenin bozularak sosyalkargaflan›n önlenmesine yönelik olmak üzere her ülkenin kendi flartlar› içinde be-lirlenir ve uygulamaya konulur.

Ça¤dafl toplumlarda sosyal politikan›n boyutlar› daha da genifllemifl; sosyal d›fl-lanman›n (social exclusion) önlenmesi ve sosyal bütünleflmenin (social inclusi-on-integration) sa¤lanmas›na yönelik politikalar boyutu kazanm›flt›r.

Sosyal güvenlik ile sosyal politika birbirleri ile iliflkili iki ayr› kavramd›r. Sosyalgüvenlikle sosyal politikan›n ilgisi; sosyal güvenlik politikalar› bak›m›ndand›r. Sos-yal güvenlik alan›ndaki politikalar özünde birer sosyal politikad›r. Devletin sosyalgüvenlik alan›nda gerçeklefltirmek istediklerini ortaya koyan sosyal politikalar uy-gulamada sosyal güvenlik politikalar› olarak ifade edilir.

Sosyal güvenlik sistemi; sosyal güvenlikte tercih edilecek sosyal güvenlik tek-niklerini ve sistemin amaçlar› ve hedefleri, norm ve standartlar› sosyal güvenlikpolitikalar› ile belirlenir. Dolay›s› ile sosyal güvenlik sisteminin kuruluflu, iflleyifli vegelece¤i sosyal güvenlik politikalar› ile belirlenir.

Sosyal Devlet Kavram›Sosyal devlet, devletleri siyasi amaç ve e¤ilimleri ya da hedefleri bak›m›ndan s›n›f-land›rma biçimi olarak ortaya ç›km›fl bir kavramd›r. Sosyal devlet, toplumun ko-runmaya, bak›ma ve yard›ma muhtaç kesimlerine gerekli görüldü¤ünde ekonomik

10 Sosyal Güvenl ik

D ‹ K K A TD ‹ K K A T




K ‹ T A P



ve sosyal durumlar›n› gelifltirmelerini sa¤lamak ve toplum içinde d›fllanmaks›z›nyaflamalar›n›, insanca bir beslenme ve bar›nma imkân›na kavuflmalar›n› sa¤lamas›için destek yapmas› gerekti¤i anlay›fl›n› benimseyen bir devlet s›fat›, bir devlet ni-teli¤idir. Sosyal devlet vatandafllar›n sosyal durumlar›, refah› ile ilgilenen ve vatan-dafllara asgari bir yaflama seviyesi sa¤lamay› kendisi için bir görev olarak kabuleden bir devlettir (Soysal, 1974: 178). Sosyal devlet, sosyal ve ekonomik bak›mlar-dan destek ve yard›ma muhtaç toplum kesimlerine devletçe pozitif ayr›m yap›lma-s›n› kabul eden ve bunu bir kamu görevi sayan bir devlettir.

Sosyal devlet anlay›fl›, sosyal güvenlikte ça¤dafl norm ve de¤erlerin hayata ge-çirilmesi bak›m›ndan önemli bir alt yap› haz›rlar. Sosyal devlette sosyal güvenlikflemsiyesi alt›na al›nmayan kimse kalmaz. Sosyal devlet, sosyal bak›mdan d›fllan-man›n önlenmesi ve ayr›mc›l›klar›n ve farkl›l›klar›n en aza indirilmesine yönelikçal›flmalar yapmay› kendisi için bir görev olarak sayan bir devlet anlay›fl›d›r. Sos-yal devlet, sosyal sorunlar›n çözümüne yönelik politikalar gelifltirmeyi ve uygula-may› görev olarak kabul eden devlettir (Seyyar, 2005:256).

Sosyal devletin hayata geçirilmesinin asgari flart› sosyal güvenlik sa¤lanmas›d›r.Bu yolla vatandafllar hem muhtaçl›¤a karfl› korunmufl hem de insan haysiyetine uy-gun asgari bir hayat seviyesine devlet eli ile kavuflturulmufl olurlar. En iyi iflleyensosyal güvenlik sistemleri sosyal devleti kabul eden devletlerde mümkün olabilir.Çünkü sosyal devlet, sosyal güvenli¤e özel bir önem veren devlettir. Sosyal güven-li¤i asgari bir hayat seviyesinin olmazsa olmaz› olarak kabul eden bir devlettir.

Sosyal Adalet Kavram›Sosyal güvenlikle ilgili bir baflka kavram da sosyal adalet kavram›d›r. Günlük dil-de, siyasetçiden akademisyene, sendikac›dan sokaktaki vatandafla herkesin yayg›nolarak kulland›¤› bir kavramd›r. Sosyal adalet, toplumda sosyal farkl›l›klar›n orta-dan kald›r›lmas›n›, en aza indirilmesini ve sosyal alanda adaletli bir toplum yarat›l-mas›n› sa¤layan devlettir. Sosyal adalet, “biri yer biri bakar k›yamet ondan kopar”atasözünün gerçe¤ini kabul eden ve bu adaletsizli¤i önlemeyi konu alan bir kav-ramd›r. Sosyal adaletin sa¤lanmas›, toplumda üretilen mal ve hizmetlerin adil birbiçimde bölüflülmesine; f›rsat eflitli¤inin sa¤lanmas›na ve sonuçta yaflanabilir hu-zurlu bir toplumun sa¤lanmas›na katk› sa¤lar. Toplumsal gruplar aras›nda kamp-laflmalara yol açabilecek geliflme farkl›l›klar›n›n, uçurumlar›n ortadan kald›r›lmas›,sosyal s›n›flar aras›ndaki çeliflkilerin en aza indirilmesi durumunu ifade eder (Sey-yar, 2005:248).

Sosyal güvenlik amaç ve iflleyifl biçimi itibar›yla bir sosyal yard›mlaflma ve da-yan›flma mekanizmas›d›r. Sosyal güvenlik sisteminin gelir da¤›l›m› fonksiyonu sos-yal adaletin sa¤lanmas› bak›m›ndan önemlidir.

Sosyal Dayan›flma Kavram›Sosyal dayan›flma toplum içinde yaflayan bireylerin ekonomik ya da sosyal amaçlabir araya gelmeleri; yard›mlaflmaya girmeleridir. Sosyal dayan›flma insanlar›n sos-yal hayattaki pek çok sorununu çözmek amac› ile gerçeklefltirilen bir maddi vemanevi yard›mlaflma hareketidir. ‹nsanlar ekonomik ve sosyal dayan›flma yaparakpek çok maddi ve manevi sorunlar›n› çözme imkân› bulurlar. Modern sosyal gü-venlik sistemleri devletin zorlamas› ile bir tür sosyal dayan›flma sa¤lar. Sosyal gü-venlik amaçl› kamu ve özel örgütlenmeler birer sosyal dayan›flma fonksiyonunuifade eder.


Sosyal devlet anlay›fl›n›hayata geçirmenin asgariflart›, vatandafllar›na sosyalgüvenlik garantisisa¤lamas›d›r.

Sosyal adalet huzurlu birtoplumsal hayat›n temelflart›d›r.

Sosyal sigortalar arac›l›¤›yla sa¤lanan ça¤dafl sosyal güvenlik sistemi özü itibar›ile devletin zorlamas› ile gerçeklefltirilen bir sosyal dayan›flma ürünüdür. Gelenek-sel sosyal güvenlik tekniklerinin de merkezini oluflturan sosyal yard›mlaflma ve da-yan›flmada ise karfl›l›kl› ba¤l›l›k ve gönüllülük esast›r. ‹nsanlar aras›ndaki yak›nlafl-t›r›c› duygulara ba¤l› ifl birli¤i içine girmeyi ifade eder (Seyyar, 2005:254).

Sosyal Devlet ve Sosyal Refah Kavram›Refah devleti kavram› II. Dünya Savafl› sonunda ortaya ç›kan bir kavramd›r. Sosyalrefah kavram›n›n çeflitli tan›mlar› yap›labilmektedir. Buna göre “sosyal refah kiflile-rin ve toplumlar›n verim ve kabiliyetlerini tam olarak gelifltirebilmeleri ve aileleriile toplumlar›n›n ihtiyaçlar›n› karfl›layarak refaha ulaflt›rabilmeleri için doyurucubir hayat ve sa¤l›k standard›na ulaflmalar›n› ve ayn› zamanda kiflisel ve sosyaliliflkilerini dengeli olarak devam ettirmelerini sa¤lamak amac› ile sosyal hizmetlerve sosyal müesseselerin organize edilmifl bir sistemidir” (Friedlander, 1966: 7). Re-fah devleti (welfare state) piyasa ekonomisi düzenlerinde piyasa güçlerinin top-lum üzerindeki olumsuz etkilerinin azalt›lmas›, bilinçli bir kamu gücünün bu an-lamda kullan›lmas›n›n kabul edildi¤i bir devlettir. Refah devleti sosyal refah›n va-tandafllara götürülmesi amac›yla devletin ekonomiye aktif ve kapsaml› müdahale-lerde bulunmas›n› öngören bir devlet anlay›fl›d›r (Çelik, 2002: 33-38).

Refah devleti sosyal refah›n (social welfare) sa¤lanmas› ve refah›n gelifltirilme-si için katk› ve destek sa¤lamay› üstlenir. Refah devleti; birey ve ailelere asgari birgelir garantisi sa¤lanmas›, kiflilerin sosyal risklerle mücadelesine destek olmas› vevatandafllar›n tümüne en iyi yaflama standartlar›n›n sa¤lanmas›n› gaye edinir. Re-fah devleti gelecek için güven duygusunu korur. Refah devletinden beklenenlerher devlette farkl›laflabilmektedir. Adil gelir da¤›l›m›n›n sa¤lanmas›, korunmayamuhtaç grup ve s›n›flar› koruyan, istihdam, e¤itim, sa¤l›k, konut gibi toplumun ih-tiyaçlar›n› karfl›lamaya yönelik politikalar üreten devlettir. Bütün vatandafllara iyibir yaflama standard›n›n sa¤lanmas›n› hedef al›r. Refah devleti ekonomik ve sosyalbak›m›ndan güçsüz kesimlere daha fazla destek sa¤lamay› hedef alan devlettir. Re-fah devleti, müdahalece, tanzim edici ve gelirin yeniden da¤›t›m›n› sa¤layan dev-lettir (Özdemir, 2007: 16-26). Refah devleti, sosyal güvenli¤in sa¤lanmas›n› olmaz-sa olmaz nitelikte görev kabul eden devlettir.

Refah devleti sosyal güvenlik alan›nda sizce ne tür katk›larda bulunur?

SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N AMACIModern anlamda sosyal güvenli¤in amac›, kifliye gelir emniyeti sa¤lamakt›r. Mo-dern toplumlarda sosyal güvenli¤in konusu olan risklerin sonuçlar› gelir azalmas›,gelir kesilmesi ya da gider art›fl› olarak ortaya ç›kar. Bu durumda kifli için gelirleriile giderlerini karfl›layamama tehlikesi do¤ar. Bunun bir baflka anlam› kiflinin muh-taç duruma düflmesidir. Muhtaçl›k, ihtiyaçlar›n› karfl›layamama durumudur. Kifliler,ihtiyaçlar›n› karfl›layamad›klar›nda muhtaç duruma düflerler. Muhtaçl›ktan kurtul-ma, insanl›¤›n ezeli ve ebedi arzusudur. Hiç bir kimse baflkas›na el açan durumu-na düflmek istemez. Kifli için flimdi ve gelecekte muhtaç duruma düflmemek önem-li bir ihtiyaçt›r. Huzurlu bir hayat sürmek, huzurlu bir toplum oluflturman›n temeli“yar›n›ndan emin olma” duygusunun sa¤lanmas›ndan geçer (Yazgan, 1992:31-32;Alper, 2009: 3).


Sosyal güvenlik garantisisa¤lama amac›yla sosyalgüvenlik politikalar›gelifltirmek ve sistemlerioluflturmak, refah devletiningörevidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


4

Kifliye gelir emniyetisa¤lamak sosyal güvenli¤inamac›d›r.

Sosyal güvenli¤in amac›, sosyal güvenli¤in konusu olan risklerin sonuçlar›nakarfl› kifliye emniyet sa¤lamakt›r. Sosyal güvenli¤in konusu olan riskler, ne zamangerçekleflece¤i bilinmeyen, gerçekleflmeleri mutlak ya da muhtemel olan, kifliyeyönelik bulunup gerçekleflti¤inde kiflide gelir kesilmesi (iflsizlik, malullük, yafll›l›kvb.), gelir azalmas› (yafll›l›k) ya da gider art›fl›na (anal›k, hastal›k vb.) yol açan teh-likelerdir. Bu tehlikeler kiflinin bütçesinde gelir-gider dengesini bozmakta ve kifliyive geçindirmekle yükümlü oldu¤u ailesini muhtaç duruma düflürmektedir. ‹flte mo-dern anlamda sosyal güvenlik kifliye bozulan bu gelir-gider dengesini sa¤lama; enaz›ndan belirli ölçüde düzeltme imkân› sa¤layan bir gelir garantisini sunmaktad›r.

Modern sosyal güvenlik sistemleri bir yönü itibar›yla bir gelir garantisi sistemi-dir. Bireyler bu suretle gelir-gider dengesini bozan tehlikelerin sonuçlar›na karfl›bir emniyet duygusuna kavuflurlar. Böylece kifliler muhtaçl›k korkusundan korun-mufl, kurtulmufl ve emniyet duygusuna sahip olmufl olurlar. Sosyal güvenli¤in sa¤-lad›¤› bu emniyet duygusu; muhtaçl›¤a düflmekten kurtulma, muhtaçl›k endiflesin-den korunma duygusudur.

Sosyal güvenli¤in amac› risklerin önlenmesi de¤ildir. Sosyal güvenlik tehlikele-rinin önlenmesi dar anlamda sosyal güvenli¤in konusu de¤ildir. Son dönemdeözellikle sa¤l›k sigortalar›nda hastal›k riskine karfl› koruyucu t›bbi hizmetlerin desosyal güvenli¤in konusu hâline getirilmeye çal›fl›ld›¤› gözlenmektedir. Ancak sos-yal güvenli¤in konusu risklerin önlenmesinden ziyade risklerin ekonomik sonuç-lar›na karfl› tedbir haz›rlamak ve kiflilerin muhtaçl›¤a düflmekten korunmalar›n›sa¤lamakt›r. Sosyal güvenlik kiflilere muhtaçl›¤a düflmekten kurtulmak kadar hayatseviyelerinin düflmeyece¤i konusunda da bir güvenlik duygusu kazand›rma amac›tafl›r. Sosyal güvenli¤in sa¤lad›¤› güvenlik iflte bu anlamda bir güvenliktir (Alper-Tatl›o¤lu, 1994: 18-20).

SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N ÖNEM‹

Genel Olarak“Sosyal güvenli¤in önemi var m›d›r?” sorusu art›k bir soru olmaktan ç›km›flt›r. Sos-yal güvenlik bir insan hakk› olarak bütün insan haklar› belgelerinde kabul edilmifl-tir. Sosyal güvenli¤in kifli, toplum ve devlet bak›m›ndan ayr› ayr› önemi vard›r.Afla¤›da sosyal güvenli¤in önemi incelenirken belirli konulara dikkat çekilecek vebelirli hususlar vurgulanacakt›r.

Ölülerin sosyal güvenli¤e ihtiyac› yoktur. Ancak insanlar, hayatta iken geçimi-ni sa¤lad›klar›, kendi sorumluluklar› alt›nda bulunanlar›n öldükleri zaman ak›bet-lerinin ne olaca¤›n›, geçimlerinin nas›l sa¤lanaca¤›n› düflünürler. Sosyal güvenlik,ölüm sigortalar› vb. yolu ile kiflilere bu hususta da endiflelerini en aza indirme im-kân› verir. Kifliler bilir ki geride b›rakt›klar› kifliler (eflleri, çocuklar› ve ana-babala-r›) sosyal güvenlik sisteminin sa¤lad›¤› koruma garantisi ile baflkalar›na muhtaç ol-madan hayatlar›n› sürdürebileceklerdir. Dolay›s› ile sosyal güvenlik kiflilere hayat-lar› boyunca muhtaçl›k riskine karfl› bir güven duygusu verdi¤i gibi; geçindirmek-le yükümlü oldu¤u kimseler bak›m›ndan da onlar› koruma alt›na almak suretiylebir emniyet duygusu yarat›r.

Sosyal güvenlik, toplumlar bak›m›ndan da muhtaçl›k riskine karfl› sa¤lad›¤› em-niyet itibar›yla bir sosyal emniyet imkân› sa¤lar. Toplumlar›n muhtaçl›k konusun-daki yükleri azal›r. Sosyal dayan›flma duygular› güçlenir. Çünkü ça¤dafl sosyal gü-venlik sistemleri özünde toplumsal bir dayan›flma ile sa¤lanabilmektedir. Sosyalgüvenlik toplumlara gelece¤e güvenle bakma imkân› verir.


Sosyal güvenlik, riskleriönlemeyi de¤il, meydanageldikten sonra ortaya ç›kanzarar› karfl›lamay› amaçlar.

Sosyal güvenlik, bütün insanhaklar› bildirgelerinde yerverilen ve tan›mlanan temelve vazgeçilemez bir insanhakk›d›r.

Sosyal Güvenli¤in Sosyal, ‹ktisadi, Hukuki ve Siyasi Önemi

Sosyal ÖnemiSosyal güvenlik, toplum içinde yaflamak bak›m›ndan önemli bir konudur. Birey yö-nünden soruna bak›ld›¤›nda sosyal güvenli¤in öneminin o kadar fazla olmad›¤›söylenebilir; di¤er canl›lar gibi yaflad›¤› kadar yaflar, aksi takdirde ölür gider. Sos-yal güvenlik ihtiyac› toplum hâlinde yaflamak dolay›s› ile daha da büyümektedir.Bu nedenle sosyal güvenli¤in önemi toplum içinde yafland›¤›nda daha da artar.

Toplumun sa¤l›kl› bir flekilde geliflmesi bak›m›ndan toplumun üyelerinin de birarada yaflama arzusu ve çabalar›n›n kuvvetli olmas› önem tafl›r. Sosyal dayan›flmave yard›mlaflma bir arada yaflamay› daha da kolaylaflt›r›r. Sosyal güvenlik sosyaldayan›flman›n ürünü oldu¤u gibi sosyal yard›mlaflma ve dayan›flmay› da güçlendi-rir. Sosyal güvenlik, güvenlik, sosyal bütünleflme, sosyal yabanc›laflman›n önlen-mesine de katk› sa¤lar. Sonuçta sosyal güvenlik bir arada toplu olarak yaflayan in-sanlar aras›nda sosyal bar›fl›n sa¤lanmas›, sosyal dayan›flman›n kuvvetlenmesi vesosyal ahengin sa¤lanmas› aç›s›ndan önem tafl›r.

‹ktisadi ÖnemiSosyal güvenlik, özünde iktisadi güvenliktir. Sosyal güvenlikle sa¤lanan fley gelirgarantisidir. Sosyal güvenlik bir baflka aç›dan bak›ld›¤›nda bir tasarruf sistemidir.Kifliler tehlikelerin sonuçlar›na ve muhtaçl›k riskine karfl› mücadele arac› olarak ta-sarruf yaparlar. Dolay›s› ile sosyal güvenlik sistemleri toplam tasarruf miktar›n› ar-t›r›c› bir etki yarat›r.

Sosyal güvenlik sistemi, iktisadi bak›mdan bir gelir garantisi sistemi oldu¤u içininsanlar iktisadi faaliyetlerine de daha emniyetli bir biçimde giriflirler. Sosyal gü-venli¤in, iktisadi bak›mdan da birtak›m fonksiyonlar› mevcuttur. Nitekim, sosyalgüvenlik sistemleri iktisadi bak›mdan tasarrufa katk› sa¤lad›¤› gibi yat›r›mlar, tüke-tim seviyesi ve iktisadi istikrar› sa¤lama fonksiyonlar› da vard›r.

Sosyal güvenlik sistemi, ister kamu isterse özel nitelikli sosyal güvenlik sistem-leri olsun özünde bir tasarruf sistemidir. Sosyal güvenli¤e iliflkin tasarruflar ve fon-lar yat›r›m için gerekli ucuz kredi imkân› sa¤lar. Ülkede tasarruf seviyesi ne kadaryüksek ise kredi kaynaklar› da o kadar fazlalafl›r ve kredi faizleri de o denli ucuz-lafl›r. Sosyal güvenlik bu anlamda yat›r›mlar›n artt›r›lmas›na katk› sa¤lar.

Sosyal güvenlik bir gelir garantisi sa¤lar. Bu gelir garantisi tüketimin sürdürül-mesine de katk› sa¤lar. Dolay›s› ile özellikle iktisadi kriz dönemlerinde sosyal gü-venlik tüketiminin belirli bir istikrar içinde sürmesine katk› sa¤lar. Tüketimin istik-rar› üretim bak›m›ndan da istikrar› getirir. Bu nedenledir ki sosyal güvenli¤in ikti-sadi istikrar›n sa¤lanmas›na katk› sa¤lamas› yönü ile de önemi vard›r.

Sosyal güvenli¤in gelir da¤›l›m›na da katk›s› söz konusudur. Özellikle sosyalyard›m sistemleri ile sosyal sigorta sistemleri millî gelirin yatay ve dikey da¤›l›m›-na katk› sa¤lar. Sosyal güvenlik sayesinde zenginlerden fakirlere; üst gelir grupla-r›ndan alt gelir gruplar›na yönelik dikey bir gelir da¤›l›m› gerçekleflir. Ayr›ca ayn›alanda yard›m almayanlardan yard›m alanlara yönelik bir yatay gelir da¤›l›m›ndanda söz edilebilir. Sa¤l›k sigortas›na herkes ayn› flekilde prim öder. Baz› insanlarvard›r ki hiç ihtiyaç duymazlar, hasta olmazlar. Dolay›s› ile hasta olmayanlardansürekli hasta olan ve sigorta yard›mlar› alanlara yönelik bir gelir transferi yap›lm›flolur. Ayn› da¤›l›m sosyal yard›m sisteminde vergi ödeme gücü olanlardan vergiödeme gücü olmayanlara do¤ru gerçekleflir. Sosyal güvenlik bir yandan bireylerin


Sosyal bar›fl ile uyumunsa¤lanmas›nda ve sosyaldayan›flman›nkuvvetlenmesinde sosyalgüvenlik önemlidir.

Sosyal güvenlik sistemi birtasarruf sistemidir; gelirgarantisi ve gelir da¤›l›m›nakatk› sa¤lar.

mikro seviyedeki iktisadi iliflkilerine (çal›flma, bofl zaman, tüketim, tasarruf), di¤eryandan ekonominin makro büyüklüklerine (sermaye birikimi, yat›r›m, iktisadi bü-yüme) etki eder (Sosyal güvenli¤in iktisadi önemi, “sosyal güvenli¤in iktisadi vemali boyutu” bafll›kl› 6. ünitede ayr›nt›l› flekilde ele al›nm›flt›r).

Sosyal güvenlik iktisadi aç›dan çal›flanlar için sizce neden önemlidir?

RICHARDSON, Henry. (1970). ‹ktisadi ve Mali Aç›dan Sosyal Güvenlik, ‹stanbul, s. 220-224; B‹RKAN, Selahattin. (1969). Dünyada Sosyal Güvenlik Ekonomisi, Dizer KoncaMatbaas›, ‹stanbul.

Hukuki ÖnemiSosyal güvenlik günümüzde bütün dünyada temel bir insan hakk› olarak kabuledilmifltir. Sosyal güvenlik, insan için hak; devlet bak›m›ndan da bir yükümlülük-tür. Sosyal güvenli¤in bir hak olarak kabul edilmifl olmas›, kiflinin sosyal güvenli-¤e kavuflmas› yönünden önemli bir garanti sa¤lar.

Geçmiflte bireyler ve toplum sosyal güvenli¤ini sa¤lamak için kendi imkânlar›ile sorunu çözmek zorunda kalmaktayd›. Hâlbuki sosyal güvenlik hakk›n›n kabuledilmesi ile bu güvenli¤i sa¤lama yükümlülü¤ünü devlet üstlenmifl olmakta, sos-yal güvenlik hakk›n›n hayata geçirilmesi ile sosyal güvenlik ihtiyac› bütün vatan-dafllar bak›m›ndan giderilmifl olmaktad›r. Sosyal güvenlik hukuku, sosyal güvenliksistemi ile ilgili taraflar (sigortal›lar, iflverenler, devlet) bak›m›ndan sosyal güvenlikhakk›n›n tan›m›, s›n›rlar› ve kullan›lmas› ve yükümlülükleri ile ilgili düzenlemeleriiçerir. Günümüz sosyal hukukun önemli alanlar›n›n bafl›nda sosyal güvenlik huku-ku gelmekte, zaman içinde kapsam› ve ilgi alan› genifllemektedir.

Siyasi ÖnemiSosyal güvenli¤in bir insan hakk› olarak kabul edilmesi ve bütün vatandafllar›nsosyal güvenlik flemsiyesine al›nmas› devletin siyasi birlik ve bütünlü¤üne de bü-yük ölçüde katk› sa¤lar. Çünkü devlet toplumun siyasi birli¤ini temsil eden bir or-ganizasyondur. Bu siyasi organizasyonun gücü vatandafllar›n bu organizasyonaverdikleri de¤er ve destek ile orant›l› olur. Sosyal güvenli¤in sa¤lanm›fl olmas›, va-tandafl›n devlete olan güven ve deste¤ine de olumlu katk› sa¤lar.

Bu nedenledir ki “sosyal güvenlik millî güvenli¤in harc›d›r” (Yazgan, 1992:20)görüflünün anlaml› oldu¤u düflünülmektedir. ‹yi bir sosyal güvenlik sistemi, ülke-de hem vatandafllar›n gelece¤e güvenle bakmalar›na yol açmakta hem de ülkeyeba¤l›l›klar›n› artt›rmaktad›r. Bunun da siyasi getirisi siyasi istikrar›n sa¤lanmas› ola-rak kendini gösterecektir.

SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N ‹LG‹L‹ OLDU⁄U B‹L‹MDALLARI

Sosyal Güvenlik HukukuBir bilim dal› olarak sosyal güvenlik hukuku sosyal güvenlikle ilgili her fleyi konual›r. Sosyal güvenlik ihtiyac›, bu ihtiyac›n karfl›lanmas›nda kullan›lan teknikler, sos-yal güvenli¤in konusu olan riskler, sosyal güvenli¤in finansman› ve iktisadi, sos-yal, siyasi etkileri gibi bütün konular sosyal güvenlik hukukunun ilgi alan› içindekalan konulard›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Sosyal güvenlik insan içinhak; devlet içinyükümlülüktür.

Sosyal güvenlik hukuku ise her ülkede ayr› içerikle düzenlenmifl olmakla bir-likte sosyal güvenlik hakk› ve bu hakk›n uygulamas›n› konu al›r. Sosyal güvenliksisteminin iflleyifli ve sosyal güvenlik hakk›n›n içeri¤ine ve kullan›lmas›na iliflkinesaslar sosyal güvenlik hukukunun konusudur (Güzel, vd, 2010:13-14). Sosyal gü-venlik hakk› ve içeri¤inin ne oldu¤u; sosyal güvenli¤in karfl›lad›¤› riskler; bu risk-lerden faydalanma flartlar›; kimlere hangi flartlarla nas›l bir sosyal güvenlik sa¤lan›rsorular›n›n cevab› sosyal güvenlik hukukunda bulunur.

Sosyal güvenlik hakk›, temel bir insan hakk› oldu¤u için bu yönü ile uluslararas›alanda sosyal güvenlikle ilgili sözleflmeler de ortaya ç›km›fl durumdad›r. Ayr›casosyal güvenlik hakk›n›n sa¤lanmas› ve korunmas› kapsam›nda ulusal sosyal gü-venlik sistemleri ülke d›fl›nda olan vatandafllar›n›n sosyal güvenlik haklar›n›n ko-runmas› konusunda da hukuki düzenlemeler yaparlar.

Özetle sosyal güvenlik hukuku sosyal güvenlik hakk›n›n içeri¤ini ve kullan›l›flbiçimini düzenleyen hukuki mevzuat, yarg› kararlar› ve doktrinin görüflleri etraf›n-da ortaya ç›km›fl bir hukuk alan›d›r.

‹fl Hukuku‹fl hukuku, iflçinin korunmas› aray›fl›n›n ortaya ç›kard›¤› bir hukuk alan›d›r (Aktay-Ar›c›-Kaplan/Senyen, 2011: 39; Mollamahmuto¤lu-Astarl›, 2011: 1-2). ‹fl hukuku-nun konusu iflçi ile iflveren; iflçi sendikalar› ile iflveren ve iflveren sendikalar› ara-s›ndaki hukuki iliflkilerdir. Devlet, bir sosyal politika olarak iflçinin korunmas› içinbu alana müdahale yapm›fl; sözleflme hukukuna müdahale temelinde iflçinin iflve-ren karfl›s›nda asgari derecede korunmas›n› sa¤layan hukuki bir mevzuat haz›rla-m›flt›r. Ayr›ca devlet, iflçilere örgütlenme hakk› tan›yarak iflçilerin kendi kendineyard›m mekanizmas› içinde çal›flma hayat›nda ekonomik ve sosyal durumlar›n› ko-ruma ve gelifltirme amac› ile faaliyet gösterme imkân›n› vermifltir.

‹fl hukuku ile sosyal güvenlik hukuku aras›ndaki iliflki, ifl hukukunun do¤uflu-na kadar gider. Sanayi Devrimi sonucunda oraya ç›kan iflçi kitlesinin ifl kazalar›,meslek hastal›klar›, sakatl›k, hastal›k, yafll›l›k, ölüm ve iflsizlik gibi risklere karfl› ko-runma ihtiyac› sosyal güvenlik kavram›n›n yeniden düflünülmesine ve ça¤dafl sos-yal güvenlik sistemlerinin kurulmas›na etken olmufltur. ‹lk sosyal sigortalar ba¤›m-l› çal›flanlar; özellikle de iflçiler bak›m›ndan söz konusu olmufltur. fiu hâlde ifl hu-kuku sosyal güvenlik hukukunun do¤uflunda ve geliflmesinde etkili olmufltur de-nilebilir. ‹fl hukuku ve sosyal güvenlik hukuku günümüzde ayr› hukuk alanlar› ol-ma durumuna gelmifl olmas›na ra¤men pek çok alandaki ortak konular› itibar›ylabirbirleri ile bütünüyle ayr› iki hukuk alan› olarak da görülmemektedirler (Süzek,2008: 4-6).

Modern sosyal güvenlik sistemleri, iflçilerin sosyal güvenlik ihtiyac›n›n karfl›lan-mas› aray›fl›ndan önemli ölçüde etkilenmifllerdir. Özellikle sosyal sigorta tekni-¤inin iflçilere sosyal güvenlik sa¤lamak amac› ile gelifltirilmifl oldu¤u; sosyal güven-lik tekni¤inin uzun süre iflçi sigortalar› olarak alg›land›¤› bu tespitlerin do¤rulu¤u-nu ortaya koymaktad›r.

Günümüzde de sosyal güvenlik ihtiyac› en fazla olan toplum kesimleri, iflveren-lere ba¤›ml› olarak çal›flanlard›r. ‹flçiler bu kesimlerin bafl›nda gelir. ‹fl hukuku ifl-çinin korunmas›n›; sosyal güvenlik ise iflçiler de dâhil olmak üzere bütün insanla-r›n sosyal güvenliklerinin sa¤lanmas›n› konu al›r.

Sosyal güvenli¤in ifl hukuku ile ilgisi sizce nedir?


Sosyal Güvenlik Hukuku’nunkonusu, sosyal güvenlikhakk› ve bu hakk›nuygulanmas›d›r.

‹fl hukuku ile sosyal güvenlikhukuku ayr› hukuk alanlar›olmas›na ra¤men ortak ilgialanlar› çok fazlad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

6

Sosyal PolitikaSosyal politika sosyal alanlardaki sorunlar›n çözümlenmesine, sosyal bar›fl›n sa¤-lanmas›na, sosyal ve ekonomik farkl›l›klar›n azalt›larak toplumda sosyal sorunhâline gelmesine engel olmaya, sosyal bar›fl›n sa¤lanmas›na yönelik devlet politi-kalar›d›r (Tokol-Alper, 2011: 1-5).

Sosyal politika bafllang›çta iflçinin korunmas›, iflçi s›n›f›n›n iflveren karfl›s›ndakorunmas› ve sorunlar›n›n çözülmesine yönelik politikalar olarak do¤mufltur. Bunedenledir ki dar anlamda sosyal politikan›n konusu iflçinin korunmas›d›r. Geniflanlamda ise bütün toplumdaki sosyal ve sosyo-ekonomik sorunlar sosyal politika-n›n konusu hâline gelmifltir.

Sosyal politika ile sosyal güvenlik aras›nda önemli bir iliflki vard›r. Sosyal gü-venlik alan›ndaki kamu politikalar›, birer sosyal politikad›r. Dolay›s› ile sosyal po-litikan›n bir alan› da sosyal güvenliktir. Sosyal politika, daha genifl ve kapsay›c›olarak sosyal güvenli¤in sa¤lanmas›n› da konu al›r ve inceler. Zira sosyal bar›fl›nsa¤lanmas›, sosyal adaletin ve gelir da¤›l›m›n›n gerçeklefltirilmesine sosyal güven-li¤in önemli bir katk›s› vard›r.

Sosyal politikalar içinde sosyal güvenli¤e iliflkin alanlar da yer al›r. Günümüz-de modern toplumlarda sosyal politikalar sosyal d›fllanman›n önlenmesi ve sosyalbütünleflmenin sa¤lanmas›n› da kapsam›na alm›flt›r. Bir toplumda insanca ve hak-ça bir hayat›n sa¤lanmas› bak›m›ndan herkese sosyal güvenli¤in sa¤lanmas›n›n bü-yük önemi vard›r. Sosyal güvenli¤in gelir da¤›l›m› fonksiyonu dikkate al›nd›¤›ndasosyal güvenlik sosyal politikaya; sosyal politika da sosyal güvenli¤e katk› sa¤lar.Dolay›s›yla bu iki kavram aras›nda çok önemli bir iliflki vard›r.

‹ktisat‹ktisad›n konusu, k›t kaynaklar ile s›n›rs›z ihtiyaç ve talepler aras›ndaki iliflkiyi in-celemektir. ‹ktisadi faaliyetleri, iktisadi iliflkileri ve bunlar›n sonuçlar›n› inceleyeniktisat bilimi sosyal güvenlik ile çeflitli yönlerden iliflkili bir bilim dal›d›r.

Sosyal güvenlik alan› amac› kiflilere gelir garantisi sa¤lamakt›r. Gelir garantisisisteminin kurulmas›, iktisatla do¤rudan ilgili bir faaliyettir. Gelirin yarat›lmas›(üretim) ve da¤›t›lmas› (paylafl›m-bölüflüm) konular› iktisad›n temel konusudur.Ayr›ca sosyal güvenlik sistemleri bir yönü ile tasarruf di¤er yönü ile harcama yanitalep ile yak›ndan ilgilidir. Sosyal güvenlik garantisi sa¤lama amac›yla yap›lan ta-sarruflar›n birikimi ile oluflan fonlar›n ekonomide önemli etkileri de vard›r.

fiu hâlde sosyal güvenlik alan›nda al›nan kararlar iktisadi sonuçlar› olan karar-lard›r. Prim miktarlar›, emekli ayl›klar› gibi konularda al›nan her karar›n iktisadi so-nuçlar› olur. Sonuçta bu iki alan, birbirleri ile yak›ndan ilgili iki aland›r.

Sosyal güvenlik faaliyetleri her yönü ile iktisadi hayat› ilgilendiren faaliyetlerdir.Sosyal sigorta sisteminde sigortal›lardan prim al›nmas›, bu primlerle fonlar kurul-mas›, kiflilere sistemden emekli ayl›¤› gibi düzenli ve sürekli gelir sa¤lanmas›, hiçgeliri olmayanlara gelir sa¤lanmas› faaliyetlerinin iktisadi etkileri düflünüldü¤ündebu faaliyetler bütünüyle iktisadi faaliyetlerdir.

Sosyal güvenli¤in iktisadi ve mali fonksiyonlar› dikkate al›nd›¤›nda sosyal gü-venlik ile iktisat aras›ndaki iliflki daha iyi anlafl›l›r. Özellikle sosyal sigorta fonlar›-n›n iktisadi etkileri; sosyal güvenlik sistemine devletin aktard›¤› kaynaklar›n iktisa-di etkileri; sosyal güvenlik sa¤lamak amaçl› tasarruflar›n iktisadi etkileri dikkateal›nd›¤›nda iktisat ile sosyal güvenlik ara›ndaki iliflki daha iyi anlafl›l›r.


Sosyal politikan›n daranlamda konusu iflçininkorunmas›d›r.

Sosyal güvenlik alan›ndakikamu politikalar› birersosyal politikad›r.

Sosyal güvenli¤in amac›n›oluflturan gelir konusuiktisad›n temel konusudur.

SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N ‹ÇER‹⁄‹ VE KAPSAMISosyal güvenli¤in içeri¤i (kapsam›, muhtevas›) nedir? Sosyal güvenli¤in içeri¤i na-s›l belirlenir? Sosyal güvenli¤in içeri¤ini belirleyen faktörler nelerdir? Sosyal güven-li¤in daha iyi anlafl›labilmesi için bu sorular›n cevaplar›n›n kapsaml› olarak veril-mifl olmas› gerekir. Sosyal güvenli¤in içeri¤ini sosyal güvenlik politikas› belirler vebu kapsamda bir sosyal güvenlik, sosyal güvenlik sistemi arac›l›¤›yla vatandafllarave ülkede yaflayan insanlara ulaflt›r›l›r.

Sosyal Güvenlik Politikas›

KavramSosyal güvenlik politikas›, devletin sosyal güvenlik konusunda izleyece¤i yolu be-lirleyen politikad›r. Her ülke yönetimi vatandafllar›n›n sosyal güvenli¤inin nas›lsa¤lanaca¤›; sosyal güvenlik ad›na ne gibi hizmetlerin ulaflt›r›laca¤›n›; vatandaflasosyal güvenli¤i götürecek sosyal güvenlik sisteminin nas›l kurulaca¤›, nas›l iflleye-ce¤i hususlarda bir politika belirler. ‹flte bu anlamda belirlenen politikaya sosyalgüvenlik politikas› ad› verilir.

Sosyal güvenlik politikalar› özünde birer sosyal politikad›r. Sosyal güvenlikle il-gili sosyal politika uygulamalar›na sosyal güvenlik politikas› ad› verilir. Sosyalgüvenlik politikalar› sosyal güvenli¤in belirli bir alan›na iliflkin olabilece¤i gibi;sosyal güvenli¤in bütün alanlar›n› kapsayacak muhtevada haz›rlanarak yürürlü¤ekonulabilir. Hemen ifade edelim ki bütün sosyal politikalar gibi sosyal güvenlikpolitikalar› da devletçe haz›rlanan ve devletçe uygulamaya konulan politikalardanibarettir.

Sosyal güvenlik politikalar›, kimlere ve hangi risklere karfl›, hangi sosyal güven-lik teknikleri kullan›larak sosyal güvenlik sa¤lanaca¤›n› belirler. Sosyal güvenlikpolitikalar›, devletçe kanunlarla yürürlü¤e konulur. Sosyal güvenlikle ilgili kanun-lar, sosyal güvenlik politikalar›na uygun olarak yürürlü¤e konulmufl kanunlard›r.Sosyal güvenlikle ilgili kanunlar incelenerek ve de¤erlendirilerek de bu alandakisosyal güvenlik politikalar›n› belirlemek mümkün olur.

Sosyal Güvenlik Politikalar›n› Belirleyen ve Etkileyen FaktörlerSosyal güvenlik politikalar› belirlenirken belirli faktörlerin etkili oldu¤u bilinmek-tedir. Bu faktörler; sosyal güvenlik ihtiyac›, sosyal güvenlikteki geliflmeler ve ülke-nin ekonomik ve sosyal geliflmifllik durumu ve imkânlar›d›r.

Sosyal Güvenlik ‹htiyac›Sosyal güvenlik ihtiyac›, sosyal güvenlik politikalar›n›n haz›rlanmas›nda en önem-li faktördür. Sosyal güvenlik ihtiyac›n› belirlerken mevcut sosyal güvenlik durumu,bu alandaki yetersizlikler, eksiklikler, beklentiler ve talepler dikkate al›n›r.

Pek tabidir ki sosyal güvenlik ihtiyac›n›n ülkenin sosyo-ekonomik geliflmifllikseviyesi, toplumun sosyal refah durumunun ve hayat seviyesinin önemli bir rolüolur. Tar›m toplumu a¤›rl›kl› bir toplumda sosyal güvenlik ihtiyac› ve talebi ilekentleflmifl ve sanayileflmifl bir toplumun ihtiyaç ve talebi elbette farkl› olmak du-rumundad›r.


Sosyal güvenlikle ilgilisosyal politikauygulamalar›na sosyalgüvenlik politikas› denir.

Sosyal güvenlik politikalar›,devletçe kanunlarlayürürlü¤e konulur.

Sosyal Güvenlik Alan›ndaki GeliflmelerSosyal güvenlik politikalar›n›n belirlenmesinde sosyal güvenlik alan›ndaki gelifl-melerin de belirleyici bir etkisi olur. Sosyal güvenlik alan›ndaki geliflmelerden ka-s›t; sosyal güvenlik alan›nda ILO, baflta olmak üzere uluslararas› kurum ve kuru-lufllar›n haz›rlam›fl oldu¤u uluslararas› sosyal güvenlik standartlar›n›n (102 say›l›Sosyal Güvenli¤in Karfl›lamas› gereken Asgari Risklere Dair ILO sözleflmesi gibi),insan haklar›na dair belgelerde yer alan sosyal güvenlik ve içeri¤ine dair düzenle-meler önemli etkiler yarat›r. Uluslararas› standartlar kabul edilir ise bir zorunlulukolarak etki yarat›r. Kanunla onaylanmam›fl olan uluslararas› standartlar ise bütündünyada insanlarda birtak›m taleplerin do¤mas›na yol açan etkiler yarat›r.Uluslararas› sözleflme ve tavsiye kararlar›n›n ve özellikle insan haklar›na dairuluslararas› norm ve standartlar belirleyen uluslararas› sözleflmelerin en önemli et-kileri bütün dünyada bu alanda millî ülkelerde beklentiler yaratmas› ve ulusaldüzeylerde vatandafllar›n bu standartta haklar beklentisi içine girmelerinde etkiliolmalar›d›r.

Ülkenin Ekonomik ve Sosyal DurumuSosyal güvenlik ihtiyac›, ülkenin ekonomik ve sosyal geliflmifllik seviyesi, maliimkânlar› ve bütçe imkânlar› ile yak›ndan ilgilidir. Bir ülkenin ekonomik ve sos-yal durumu öncelikle vatandafllar›n›n bu alandaki ihtiyac›n›n miktar›n› bir di¤erifade ile sosyal güvenlik talebini belirler. ‹nsanlar ekonomik ve sosyal geliflmifl-lik durumuna göre sosyal güvenlik ihtiyac› duyarlar ve sosyal güvenlik talebindebulunurlar.

Ülkelerin ekonomik ve sosyal geliflmifllik durumu da o ülkede yaflayanlar›nsosyal güvenlik taleplerinin karfl›lanabilme seviyesini belirler. Bu karfl›l›kl› bir ilifl-kidir. Sosyal güvenlik ihtiyac›n›n ortaya ç›kmas› ile ülkenin ekonomik ve sosyalgeliflmifllik durumu bir birini tetikleyen, iç içe geçmifl iki de¤iflkendir.

Sosyal güvenlik ihtiyac›n›n karfl›lanabilmesi yeterli mali kaynaklara ihtiyaç gös-terir. Mali kaynaklar ne ölçüde geliflir ise sosyal güvenlik için ayr›labilecek kaynak-lar da o derecede büyük olabilir. E¤er dengeli bir ekonomik ve sosyal geliflme sa¤-lanabilir ve gelir da¤›l›m›nda adalet temin edilebilir ise hem devletin hem de kifli-lerin sosyal güvenlik için ay›rabilece¤i kaynak miktar›n›n artmas› sa¤lan›r.

Ekonomik ve sosyal geliflmifllik derecesi, vatandafllar›n hak ve hürriyet bilinci-nin geliflmesine de katk›da bulunur. Bu ise vatandafllar›n ülkeyi yönetenlerdenbaflka konularda oldu¤u gibi sosyal güvenlik alan›nda da talepte bulunmalar›nakatk› sa¤lar. Özellikle baflta sendikalar olmak üzere sivil toplum kurulufllar›n›n ge-liflmesi ve bask› gruplar›n›n etkili olmas› bak›m›ndan bu önemli bir sorundur.

Sosyal Güvenlik SistemiHer devlet haz›rlad›¤› sosyal güvenlik politikas› ile belirlenen sosyal güvenli¤i birörgütlenme içinde kiflilere ulaflt›r›r. Bu örgütlenme ile kurulan sisteme sosyal gü-venlik sistemi ad› verilir. Sosyal güvenlik sistemi sosyal güvenlik sa¤lama göreviolan sistemdir (Yazgan, 1992:32) Sosyal güvenlik teflkilat› ad› da verilen bu sistem,ülkede belirlenen sosyal güvenlik politikalar›na göre belirlenen sosyal güvenlikhizmetlerini götürür.

Sosyal güvenlik sistemlerinin kurumsal yap›s› bütün dünyada devlet taraf›ndanbir kamu kurumu olarak oluflturulur. Baz› ülkelerde, kamu kurumlar›n›n yan› s›raözel sosyal güvenlik kurum ve kurulufllar›n›n da kurulmas›na imkân tan›nmakta-d›r. Ancak özel kurumlar›n varl›¤› sosyal güvenli¤in kamusal özelli¤ini ortadan kal-


Ülkelerin ekonomik ve sosyalgeliflmifllik durumu o ülkedeyaflayanlar›n sosyal güvenliktaleplerinin karfl›lanabilmeseviyesini belirler.

d›rmaz. Sosyal güvenlik sistemi olmayan veya kamunun bu alanda var olmad›¤› birülke yeryüzünde bulunmamaktad›r. Çünkü ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’ndebelirtildi¤i gibi, sosyal güvenli¤in insanlar için bir hak, devletler için ise bir kamugörevi oldu¤u art›k bütün dünyada genel kabul görmüfl bir konudur.

SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N FONKS‹YONUSosyal güvenli¤i daha iyi anlamak için fonksiyonlar›ndan da bahsetmek gerekir.Sosyal güvenlik sistemi iyi iflledi¤i zaman sistemden beklenilen fonksiyonlar orta-ya ç›kar.

‹ktisadi Güvenlik FonksiyonuSosyal güvenli¤e kavuflturulmufl kifli ya da sosyal güvenli¤i olan kimse öncelikleiktisadi bak›mdan bir güvenli¤e kavuflmufl ya da kavuflturulmufl olur. Sosyal gü-venli¤in amac› gelir garantisi sa¤lamakt›r. Gelir garantisine kavuflmufl kimse iktisa-di anlamda bir güvenli¤e de kavuflmufl kimsedir. Kifliler ihtiyaçlar›n› karfl›lamakiçin gerekli gelirin sürekli ve düzenli olarak sa¤lanmas› önemlidir.

Sosyal güvenlik kifliler bak›m›ndan bir gelir güvenli¤i sistemidir. Sosyal güven-lik sisteminin sa¤lad›¤› bu gelir güvenli¤i kiflileri muhtaçl›k korkusundan kurtar›rve bir güvenlik duygusu yarat›r. Yarat›lan güvenlik gelir güvenli¤idir. Modern top-lumlarda kifliler için gelir güvenli¤i son derece önemli bir ihtiyaçt›r. Bu ihtiyaçözellikle sanayileflme ve kentleflme süreci içerisinde daha fazla hissedilir. Modernsosyal güvenlik sistemlerinin do¤uflunda da sanayileflmenin ortaya ç›kard›¤› iflçi s›-n›f›n›n gelir güvenli¤ini sa¤lama amac› vard›r.

Sanayileflme süreci içerisinde eme¤i ile geçinen; baflka gelir ve geçim imkân›olmayan ve geçimini bir baflkas›na ba¤›ml› çal›flarak eme¤inin karfl›l›¤› olarak ald›-¤› ücretle sa¤lamak zorunda olan iflçilerin ifl kazalar›, meslek hastal›klar› ve hasta-l›k gibi nedenlere ba¤l› olarak yaflanan gelir kesilmesi durumudur. ‹flçiler gelir em-niyetinin ne kadar önemli oldu¤unu yaflam›fllar; devleti yönetenler ise bu güven-sizli¤in ekonomik ve sosyal sonuçlar›n› yak›ndan gözlemlemifllerdir. ‹flte modernsosyal güvenlik sistemleri, bu ihtiyac›n yasa koyucular taraf›ndan kavranmas› so-nucunda oraya ç›km›flt›r. Sosyal güvenlik, kiflilere iktisadi bak›mdan bir güvenliksa¤lam›fl ve bu sayede kifliler muhtaçl›k korkusundan kurtulmufllar ve bir gelir em-niyeti içinde hayatlar›n› daha sa¤l›kl› planlayabilme imkân› elde etmifllerdir.

Kiflili¤i Koruma FonksiyonuSosyal güvenli¤in bir baflka fonksiyonu insanlar›n kiflili¤ini, onurunu koruma fonk-siyonudur. Sosyal güvenlik ile kiflili¤in korunmas› aras›ndaki iliflki ya da sosyal gü-venli¤in kiflili¤i koruma fonksiyonuna ilk defa ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesin-de yer verilmifltir. Bildirgenin, 22. maddesinde belirtildi¤i gibi, “Her flahs›n, cemi-yetin bir üyesi olmak itibar›yla, sosyal güvenli¤e hakk› vard›r; haysiyeti için ve flah-siyetinin serbestçe geliflmesi için zaruri olan ekonomik, sosyal ve kültürel haklar›nmillî gayret ve milletleraras› ifl birli¤i yoluyla ve her devletin teflkilat› ve kaynakla-r›yla mütenasip olarak gerçeklefltirilmesine hakk› vard›r.” hükmü yer almaktad›r.Kiflili¤in korunmas› temel insan haklar›ndan birisidir. Anayasa’m›zda bu husus“Herkes yaflama, maddi ve manevi varl›¤›n› koruma ve gelifltirme hakk›na sahip-tir ” (A.Y. m.17/1) biçiminde ifade edilmifltir. Sosyal güvenlik muhtaçl›¤a karfl›koruyarak ve gelir güvenli¤i sa¤layarak kiflilerin onurlu bir biçimde yaflamalar›nakatk›da bulunur.


Sosyal güvenlik sistemiolmayan veya konunun bualanda var olmad›¤› bir ülkeyeryüzündebulunmamaktad›r.

Sosyal güvenlik insanlar içinbir hak; devletler için ise birkamu görevidir.

Sosyal güvenli¤in bir baflkafonksiyonu insanlar›nkiflili¤ini, onurunu korumafonksiyonudur.

Sosyal güvenli¤i sa¤lanm›fl kifliler muhtaçl›k korkusundan kurtulmufl kimseler-dir. Açl›k ve muhtaçl›k korkusundan kurtulmufl olmak; kifli aç›s›ndan kiflili¤ininkorunmas› yönünden son derece önemli bir husustur. Sosyal güvenlik sayesindekifliler ihtiyaçlar›n›n esaretine düflmekten kurtulma imkân›n› elde ederler. Muhtaç-l›¤a karfl› korunan, açl›¤a ve yoklu¤a karfl› emniyet alt›na al›nan kifliler sosyal gü-venlik sayesinde insan onurunun alt›na düflmekten korunmufl olmaktad›rlar. Kor-kudan kurtulma kiflili¤in korunmas› ve geliflmesi bak›m›ndan önemlidir (Korku-suz, 1998:235 vd). Onurlu bir hayat›n asgari ön flart›, muhtaçl›k korkusu duymak-s›z›n hayat sürebilmektir. Sosyal güvenlik ihtiyac› karfl›land›¤›nda kifliler bak›m›n-dan muhtaçl›k korkusu da yok edilmifl olur. Aksi takdirde kifliler bak›m›ndan sos-yal güvenlik ihtiyac›n›n temel sosyal güvenlik prensiplerine uygun olarak karfl›lan-d›¤› söylenemez.

Önleme FonksiyonuSosyal güvenlik, esas itibar›yla risklerin sonuçlar›na karfl› iktisadi anlamda korumave güvenlik sa¤lar. Risklerin ortaya ç›kard›¤› gelir azalmas›, gelir kesilmesi ya da gi-der art›fllar› kiflinin gelir-gider dengesini bozar. Bunun sonucunda kifli muhtaçl›¤adüflme durumu ile karfl› karfl›ya kal›r. ‹flte sosyal güvenlik sistemleri bu durumlarakarfl› kifliye gelir garantisi sa¤layarak kiflileri muhtaçl›¤a düflmekten korur. Do¤uflun-dan günümüze kadar sosyal güvenlik sistemleri bu anlamda bir gelir garantisi sa¤-lama ve gelir güvenli¤i ile sosyal güvenlik ihtiyac›n› karfl›lama durumunda kalm›flt›r.Sosyal güvenlik denilince de beklenti ve yayg›n kanaat bu yönde bir gelir emniye-tinin sa¤lanmas›d›r. Sosyal güvenli¤in konusu risklerin ortaya ç›kmas›n› önlemekde¤ildir. Sosyal güvenlik, risklerin ortaya ç›kmas›ndan sonraki dönemi konu al›r.

Günümüzde sosyal güvenli¤in alan›n›n geniflletilmesi yönünde birtak›m düflün-celer do¤mufltur. Sosyal güvenli¤in konusu olan risklerin ortaya ç›kmas›na karfl› dasosyal güvenlik sa¤lanmas› düflüncesinin temelinde “önlemek ödemekten dahaucuzdur ” prensibidir. Özellikle sa¤l›k ya da hastal›k sigortalar› uygulamas›ndando¤an bu düflünceler zaman içerisinde daha da genifl bir kabul görmeye bafllam›fl-t›r. 5510 say›l› “Sosyal Sigortalar ve Genel Sa¤l›k Sigortas› Kanunu” ile Türkiye’dede bu yönde bir ad›m at›lm›fl ve genel sa¤l›k sigortas› kapsam›na koruyucu sa¤l›khizmetleri olan afl›lama, a¤›z difl sa¤l›¤› gibi hizmetler de dâhil edilmifltir.

Gelecekte de sosyal güvenli¤in bu anlamda önleme fonksiyonlu bir genifllemegösterece¤i beklenmektedir. Ancak biz koruma yükümlülü¤ünün daha ziyademuhtaçl›¤›n yok edilmesi bak›m›ndan söz konusu olaca¤›n› düflünüyoruz. Beslen-me, bar›nma ve giyim ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› ve hastal›klar›n önlenmesi bak›-m›ndan sosyal güvenlik daha genifl bir kapsama sahip olacakt›r. ‹fl kazalar› ve mes-lek hastal›klar›n›n önlenmesi bak›m›ndan sosyal güvenli¤e bir yük yüklenmesiözellikle sosyal sigortalar yönünden olumsuz etkilere yol açabilir. Bu bak›mdan,sosyal güvenli¤in önleme fonksiyonu ikincil bir fonksiyon olarak düflünülmeli, as-li fonksiyonu olan koruma geri plana itilmemelidir.

SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N KISA TAR‹HÎ GEL‹fi‹M‹Sosyal güvenli¤in tarihî gelifliminden söz edilmesi ne kadar uygundur? Sosyal gü-venlik temel bir insan ihtiyac› oldu¤u ve ilk insanla birlikte var oldu¤u için asl›n-da bütün bir insanl›k tarihi ayn› zamanda sosyal güvenlik tarihini oluflturur (Yaz-gan, 1992:53). Bütün insanl›¤› kapsayacak flekilde kronolojik olarak sosyal güven-li¤in tarihî gelifliminden bahsetmek yerine, ülkeler bak›m›ndan ayr› ayr› tarihî ge-liflim sürecini incelemek daha do¤rudur. Çünkü her toplum, her devlet sosyal gü-


Gelecekte sosyal güvenli¤inönleme fonksiyonu öneç›kacakt›r.

Her devlet sosyal güvenliksorununu çözmek için ayr›bir tarihî geliflim süreciyaflam›flt›r.

venlik sorununu çözmek için ayr› bir tarihî geliflim süreci yaflam›flt›r. Dolay›s› ilegenel olarak sosyal güvenli¤in tarihî geliflimi yerine her bir ülke için sosyal güven-lik tarihinden söz etmek daha uygun olacakt›r. Afla¤›da her bir ülkenin sosyal gü-venlik tarihlerinden söz etmek yerine sosyal güvenli¤in hemen hemen bütün ülke-lerde ortak özellikler gösteren tarihi geliflim seyrinin ana çizgileri hakk›nda k›sabilgiler verilecektir.

ÖZBEK, Nadir. (2006). Cumhuriyet Türkiye’sinde Sosyal Güvenlik ve Sosyal Politika-lar, Tarih Vakf›, ‹stanbul.

Sosyal güvenli¤in tarihi geliflimi incelenirken, sosyal güvenlik uygulamalar› ilesosyal güvenlik hukukunun tarihi gelifliminin ayr› ayr› ele al›nmas› gereklidir. Zirasosyal güvenlik hukukunun tarihi geliflimi sosyal güvenlik hakk› ve bu hakk›n sa¤-lanmas› ve ilgili sosyal güvenlik mevzuat›n›n geliflimi ile yak›ndan ilgilidir ve çokdaha yak›n dönemleri ilgilendirmektedir. Çok zaman sosyal güvenli¤in tarihi geli-flimi, sosyal güvenlik mevzuat› ile ilgili düzenlemelerle bafllat›lmaktad›r. Öte yan-dan, tarihi geliflim süreci ile ilgili incelemelerde dikkate al›nmas› gereken bir bafl-ka ayr›m ise geleneksel sosyal güvenlik alan›ndaki geliflmelerle ça¤dafl anlamdasosyal güvenli¤in geliflimi aras›ndaki farkl›l›kt›r.

Geleneksel Anlamda Sosyal Güvenlik Bak›m›ndanGeleneksel anlamda sosyal güvenlik sistemlerinin geliflimi her devlet, her milletiçin farkl›l›klar arz etmekle birlikte ortak birtak›m yönlerinin oldu¤u da bilinmek-tedir. Geleneksel sosyal güvenlik sistemlerinin gelifliminin tarihi ile sosyal güven-lik tekniklerinin ortaya ç›k›fl tarihi aras›nda bir paralellik vard›r. Bu anlamda; kifli-ler sosyal güvenlik ihtiyac›n› öncelikle bireysel olarak giderme aray›fl›na girmifl-lerdir. Bireysel sosyal güvenlik teknikleri denilen teknikler bu aray›fl›n ürünüdür-ler. Kiflilerin kendi sosyal güvenli¤ini sa¤lamak için buldu¤u yol “tasarruf ” yolu-dur. Sosyal güvenli¤in konusu olan risklerin sonuçlar›na karfl› kifliler tasarruf yo-lu ile çözümler üretmeye bafllam›fllard›r. Tasarruf yolu zaman içinde tasarruf araç-lar›n›n de¤iflmesinden öte bir de¤ifliklik göstermemifltir. Bafllang›çta g›da madde-lerinin daha uzun sürelerde kullan›lmas›n› sa¤lamak üzere kurutmak ve konser-ve yapmak gibi ayni tasarruf yöntemi geçerli iken daha sonra k›ymetli madenler(alt›n, gümüfl gibi) ve nihayetinde paran›n bulunmas› ile nakdi tasarruflara dö-nüflmüfltür.

Bireysel tasarruf yolunun yeterli olmamas› kiflileri dayan›flma ve yard›mlaflma-ya sevk etmifltir. Bunun sonucunda da toplu teknikler olarak adland›r›lan teknik-ler bulunmufltur. Bu teknikler sosyal yard›mlaflma ve dayan›flma temeline dayanantekniklerdir. Sosyal yard›mlaflma ve dayan›flma yolu ile risklerin sonuçlar›na karfl›mücadele edilmeye bafllan›lm›flt›r.

Aileden bafllayan sosyal yard›mlaflma ve dayan›flma giderek büyük aile, afliret,kabile, köy, flehir ve toplumsal dayan›flmaya kadar flekillenmifl ve çeflitlenmifltir.Bu çeflitlenme (vak›f, dernek ve sand›klar›n kurulmas› gibi) toplu olarak bir aradayaflaman›n do¤al sonucu olarak kurumlaflma ile devam etmifltir.

Geleneksel dönemde, sosyal yard›mlaflma ve dayan›flmada dini kurum ve ku-rulufllar (camiler, tarikatlar, kiliseler gibi) hem sosyal güvenlik sa¤lama amaçl› or-ganizasyonlar›n kurulmas›nda aktif kat›l›m ve öncülük yaparak hem de bu alandanasihat ve telkinlerle bir sosyal yard›mlaflma ve dayan›flma kültürünün gelifltirilme-sine katk› sa¤lam›fllard›r (Dilik, 1991: 28-29). Günümüzde de sosyal yard›mlaflma


Sosyal yard›mlaflma vedayan›flma ilk olarak ailedebafllar.

S O R U

D ‹ K K A T

DÜfiÜNEL ‹M

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ve dayan›flma kiflilerin gönüllülük esas›na dayal› olmak üzere kifliden kifliye yar-d›mlaflmalar, yard›mlaflma kurumlar›n›n yard›mlar› (vak›f, dernek, sand›k gibi) ilesürmekte ve modern sosyal güvenlik sistemlerinin aç›klar›n› ve boflluklar›n› dol-durma ya da bunu desteklemekte ve tamamlay›c› olarak sürmektedir.

Ça¤dafl Anlamda Sosyal Güvenlik Bak›m›ndan Ça¤dafl anlamda sosyal güvenlik, hem kavram hem de fonksiyon olarak 20. yüzy›l›nbafllar›nda ortaya ç›km›fl ve geliflmifltir. Ça¤dafl anlamda sosyal güvenlik kavram›hukuk metinlerinde ilk defa 1935 tarihli ABD Sosyal Güvenlik Kanunu’ndakullan›lm›flt›r.

Ça¤dafl sosyal güvenlik düflüncesi ve ça¤dafl sosyal güvenlik tekniklerinin do-¤uflunda sanayileflme ve Sanayi Devrimi’nin son derece önemli bir rolü olmufltur.Sanayileflme sonucu ortaya ç›kan iflçi kitlesi; sosyal güvenlik ihtiyac›n›n daha iyianlafl›lmas›na katk› sa¤lam›flt›r. Ayr›ca iflçilerin sosyal güvenliklerinin sa¤lanmas›ihtiyac›, ça¤dafl sosyal güvenlik tekniklerinden sosyal sigorta tekni¤inin hem do-¤ufluna hem de yayg›n kullan›m›na imkân vermifltir (Yazgan, 1992:37-38).

Ça¤dafl anlamda sosyal güvenlik sistemlerinin ilk defa kuruldu¤u ülke Alman-ya’d›r. Ça¤dafl sosyal güvenlik sistemlerinin kurucusu da Alman devlet adam› Bis-marck’t›r. Çünkü ça¤dafl sosyal güvenlik sistemlerinin ay›rt edici nitelikleri: Devle-tin sosyal güvenlik sa¤lamay› bir görev olarak benimsemifl olmas›, Sosyal sigortave sosyal yard›m tekniklerinin temel teknik olarak kullan›lmakta olmas› olarak sa-y›labilir. Bu anlamda sosyal sigorta tekni¤inin ilk defa uyguland›¤› ülke BismarkDönemi’nde Almanya’d›r (Koç, 2005: 56-75).

Almanya’da ça¤dafl anlamda sosyal güvenli¤in geliflimi sizce nas›l olmufltur?

Sosyal güvenlik sistemlerinin tarihî gelifliminde 1929 Büyük Ekonomik Bunal›-m› da etkili olmufltur. Öyle ki 1929 bunal›m›n›n etkilerini azaltmak amac›yla ile li-beralizmin cenneti kabul edilen ABD’de dahi devlet vatandafllar›n sosyal güvenlik-lerini sa¤lamak için bir kanuni düzenleme yapmay› ve sosyal güvenlikte yük üst-lenmeyi kabul etmifltir.

Sosyal güvenlikte Bismark sonras› dönemde bütün dünyada etkili olan bir bafl-ka ad›m Beveridge Plan›’d›r. 1941 y›l›nda ‹ngiltere’de Lord William Beveridge tara-f›ndan haz›rlanan ve II. Dünya Savafl› sonunda ortaya ç›kacak sosyal güvenlik ih-tiyac›n› karfl›lamak amac›yla haz›rlat›lan plan›n da hem ‹ngilterede hem de bütündünyada önemli etkileri olmufltur.

BEVERIDGE, William. (1958). Social Insurance And Allied Services, Her Majesty’s Statio-nary Office, Reprinted, London; ARICI, Kadir. (1986). “Beveridge Plan›”, Gazi Üniversite-si ‹‹BF Dergisi, C.2., Sa.1-2, s. 13-50.

II. Dünya Savafl› sonras› Dünyada insan haklar› ve demokratikleflme alan›ndaönemli geliflmeler yaflanm›flt›r. Bu geliflme süreci içerisinde ‹nsan Haklar› EvrenselBildirgesi baflta olmak üzere ILO sözleflmelerinde ve di¤er uluslararas› belgelerdesosyal güvenlik bir insan hakk› olarak kabul edilmifltir.

Sonuç olarak sosyal güvenli¤in tarihÓ‹ geliflim sürecini her ülke için ayr› ayr›de¤erlendirmek ve incelemek gerekir. Ancak bu geliflme sürecinde Bismark’›n, Be-veridge’in ve Dünya Savafllar›n›n önemli etkilerinin oldu¤u ve bütün dünyada etkiyaratan geliflmelere neden oldu¤u da hat›rlanmal›d›r.


Ça¤dafl sosyal güvenlikkavram› ilk kez ABD’dekullan›lm›flt›r.

Ça¤dafl sosyal güvenliksistemi ilk olarakAlmanya’da kurulmufltur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Sosyal güvenlik kavram›n› tan›mlamak.Sosyal güvenlik, sosyal ve güvenlik kelimelerin-den meydana gelen bir ifade olmas›na ra¤menzaman içinde terim anlam› kazanarak bu iki ke-limenin kelime anlamlar›ndan farkl› bir anlamkazanm›flt›r. Sosyal kavram›, toplum ve toplu-mun bir parças› olan insana iliflkin her fleyi ifadeeden bir kavramd›r. Güvenlik kavram› ise insa-n›n d›flar›dan gelen her türlü sald›r› ve tecavüz-lerden korunmas›, can ve mal emniyetinin sa¤-lanmas› anlam›nda kullan›labilir. Buna göre sos-yal güvenlik kavram›, terim anlam› ile toplumhâlinde yaflamaktan kaynaklanan tehlikeler dedâhil olmak üzere insan›n karfl› karfl›ya bulundu-¤u tehlikelerin ekonomik sonuçlar›na karfl› em-niyet sa¤lanmas›n› ifade etmektedir.

Sosyal güvenlik kavram› ile benzer ve iliflkili kav-ramlar› ifade etmek.Sosyal güvenlik kavram›yla benzer kavramlar,sosyal yard›mlaflma, sosyal yard›m, sosyal hiz-met, sosyal sigorta ve özel sigorta kavramlar›d›r.Sosyal yard›mlar, kamu kurum ve kurulufllar›ncayap›lan yard›mlard›r. Sosyal yard›mlar karfl›l›ks›z-d›r. Muhtaçl›k flart›na ve muhtaçl›k kontrolüneba¤l› olarak yap›l›rlar. Bu yard›mlar›n finansman›bütünüyle muhtaçl›k sürdü¤ü sürece ve devlettaraf›ndan karfl›lan›r. Sosyal yard›mlar karfl›l›ks›z-d›r. Sosyal hizmetler ise toplumda uyumlu olarakyaflama engelleri bulunan kimselere hayat›n› ko-laylaflt›rmak, ihtiyaçlar›n› gidermek ve toplumdainsana yarafl›r bir biçimde yaflamas›n› temin et-mek için yap›lan sosyal yard›mlar› ifade eden birkavramd›r. Sosyal sigorta, devletin kanun zoruy-la bir ülkede yaflayan vatandafllar›n sosyal gü-venlik alan›nda sosyal dayan›flmaya itilmesini sa¤-layan bir sigorta tekni¤idir. Özel sigorta ise ayn›riskle karfl› karfl›ya kalm›fl olan kimselerin bu ris-kin sonuçlar›na karfl› dayan›flmaya girmesini sa¤-layan bir tekniktir. Sosyal güvenlik kavram›yla il-gili olan kavramlar ise sosyal politika, sosyal dev-let, sosyal adalet, sosyal dayan›flma ve sosyal re-fah kavramlar›d›r. Sosyal politika dar anlamda ifl-çinin korunmas› konusunda haz›rlanan ve yürür-lü¤e konulan kamu politikalar›n› ifade eder. Sos-yal politikalar devlet müdahalesi ya da kamu mü-dahale araçlar› ile uygulamaya konulmaktad›r.

Sosyal devlet, toplumun korunmaya, bak›ma veyard›ma muhtaç kesimlerine gerekli görüldü¤ün-de ekonomik ve sosyal durumlar›n› gelifltirmele-rini sa¤lamak ve toplum içinde d›fllanmaks›z›nyaflamalar›n›, insanca beslenme ve bar›nma im-kan›na kavuflmalar›n› sa¤lamas› için yapmas› ge-rekti¤i anlay›fl›n› benimseyen bir devlet s›fat›d›r.Sosyal adalet ise toplumda sosyal farkl›l›klar›nortadan kald›r›lmas›, en aza indirilmesini ve sos-yal alanda adaletli bir toplum yarat›lmas›n› sa¤la-yan devlettir. Sosyal dayan›flma toplum içindeyaflayan bireylerin ekonomik ya da sosyalnedenlerle bir araya gelmeleri; yard›mlaflmayagirmeleridir. Refah devleti kapsam›nda sosyal gü-venli¤in sa¤lanmas›ndan devlet sorumludur.

Sosyal güvenli¤in amac›n› anlatmak.Modern anlamda sosyal güvenli¤in amac› kifliyegelir emniyeti sa¤lamakt›r. Bir baflka ifadeyle sos-yal güvenli¤in amac›, sosyal güvenli¤in konusuolan risklerin sonuçlar›na karfl› kifliye emniyetsa¤lamakt›r. Bu anlamda sosyal güvenli¤in ama-c› risklerin önlenmesi de¤ildir. Sosyal güvenli¤inkonusu olan tehlikelerin önlenmesi dar anlamdasosyal güvenli¤in konusu de¤ildir. Sosyal güven-lik kiflilere muhtaçl›¤a düflmekten kurtulmak ka-dar hayat seviyelerinin düflmeyece¤i konusundada bir güvenlik duygusu kazand›rma amac› tafl›r.Sosyal güvenli¤in sa¤lad›¤› güvenlik iflte bu an-lamda bir güvenliktir.

Sosyal güvenli¤in önemini tart›flmak.Sosyal güvenli¤in kifli, toplum ve devlet bak›m›n-dan ayr› ayr› önemi vard›r. Birey aç›s›ndan sosyalgüvenlik muhtaçl›k riskine karfl› en önemli ted-birdir. Her kifli yar›n›ndan emin olmak; karfl›lafla-ca¤› risklerin sonuçlar›na karfl› kendisini muhtaç-l›ktan koruyacak bir emniyet sistemine sahip ol-mak ister. Sosyal güvenlik hastal›k, sakatl›k, yafl-l›l›k, iflsizlik gibi tehlikeler karfl›s›nda kifliye gelirgarantisi sa¤layarak onu muhtaçl›ktan kurtar›r.Sosyal güvenlik toplumlar bak›m›ndan da muh-taçl›k riskine karfl› sa¤lad›¤› güvenlik itibar›yle birsosyal güvenlik imkân› sa¤lar. Toplumlar›n muh-taçl›k konusundaki yükleri azal›r. Sosyal dayan›fl-ma duygular› güçlenir. Çünkü ça¤dafl sosyal gü-venlik sistemleri özünde toplumsal bir dayan›flma

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


ile sa¤lanabilmektedir. Sosyal güvenlik toplumla-ra gelece¤e güvenle bakma imkân› verir. Bunlard›fl›nda sosyal güvenli¤in hukuki, sosyal, ekono-mik ve siyasi önemi de mevcuttur. Sosyal güven-lik sosyal bar›fl›n sa¤lanmas›, sosyal dayan›flma-n›n kuvvetlenmesi ve sosyal ahengin sa¤lanmas›aç›s›ndan önem tafl›r. Sosyal güvenlik sistemi, ik-tisadi bak›mdan bir gelir garanti sistemi oldu¤uiçin insanlar iktisadi faaliyetlerine de daha emni-yetli bir biçimde giriflirler. Sosyal güvenlik sistemiiktisadi bak›mdan tasarrufa katk› sa¤lad›¤› gibisosyal güvenli¤in yat›r›m, tüketim ve iktisadi is-tikrar fonksiyonlar› da vard›r. Sosyal güvenli¤ingelir da¤›l›m›na da katk›s› söz konusudur. Sosyalgüvenlik, insan için hak, devlet bak›m›ndan dabir yükümlülüktür. Sosyal güvenli¤in bir hak ola-rak kabul edilmifl olmas›, kiflinin sosyal güvenli-¤e kavuflmas› yönünden önemli bir garanti sa¤-lar. Sosyal güvenli¤in bir insan hakk› olarak ka-bul edilmesi ve bütün vatandafllar›n sosyal gü-venlik flemsiyesine al›nmas› devletin siyasi birlikve bütünlü¤üne de büyük ölçüde katk› sa¤lar.

Sosyal güvenli¤in ilgili oldu¤u bilim dallar›n›aç›klamak.Sosyal güvenli¤in ilgili oldu¤u bilim dallar› sos-yal güvenlik hukuku, ifl hukuku, iktisat ve sosyalpolitikad›r. Bir bilim dal› olarak sosyal güvenlikhukuku sosyal güvenlikle ilgili her fleyi konu al›r.Sosyal güvenlik ihtiyac›, bu ihtiyac›n karfl›lanma-s›nda kullan›lan teknikler sosyal güvenli¤in ko-nusu olan riskler, sosyal güvenli¤in finansmanve iktisadi, sosyal, siyasi etkileri gibi bütün ko-nular sosyal güvenlik hukuku biliminin ilgi alan›içinde kalan konulard›r. ‹fl hukuku, iflçinin ko-runmas› aray›fl›n›n ortaya ç›kard›¤› bir hukuk ala-n›d›r. ‹fl hukuku sosyal güvenlik hukukunun do-¤uflunda ve geliflmesinde etkili olmufltur. Sosyalgüvenlik ihtiyac› en fazla olan toplum kesimleriba¤›ml› çal›flanlard›r. ‹flçiler bu kesimlerin bafl›n-da gelir. ‹fl hukuku iflçinin korunmas›n›; sosyalgüvenlik ise bütün insanlar›n sosyal güvenlikle-rinin sa¤lanmas›n› konu al›r. Sosyal politika ilesosyal güvenlik aras›nda önemli bir iliflki vard›r.Sosyal güvenlik alan›ndaki kamu politikalar›, bi-rer sosyal politikad›r. Dolay›s› ile sosyal politika-n›n bir alan› da sosyal güvenliktir. Sosyal politi-ka sosyal güvenli¤in sa¤lanmas›n› da konu al›rve inceler. Sosyal güvenlik alan›nda al›nan karar-lar iktisadi sonuçlar› olan kararlard›r. Prim mik-

tarlar›, emekli ayl›klar› gibi konularda al›nan herkarar›n iktisadi sonuçlar› olur. Sonuçta bu ikialan, birbirleri ile yak›ndan ilgili iki aland›r.

Sosyal güvenli¤in tarihî geliflimini anlatmak.Geleneksel sosyal güvenlik sistemlerinin gelifli-minin tarihi ile sosyal güvenlik tekniklerinin or-taya ç›k›fl tarihi aras›nda bir paralellik vard›r. Ki-fliler sosyal güvenlik ihtiyac›n› öncelikle ferdi ola-rak giderme aray›fl›na girmifllerdir. Sosyal güven-li¤in konusu olan risklerin sonuçlar›na karfl› kifli-ler tasarruf yolu ile çözümler üretmeye bafllam›fl-lard›r. Bireysel tasarruf yolunun yeterli olmamas›kiflileri dayan›flma ve yard›mlaflmaya sevk etmifl-tir. Bunun sonucunda da toplu teknikler dedi¤i-miz teknikler bulunmufltur. Bu teknikler sosyalyard›mlaflma ve dayan›flma temeline dayanantekniklerdir. Aileden bafllayan sosyal yard›mlafl-ma ve dayan›flma giderek büyük aile, afliret, ka-bile, köy, flehir ve millî dayan›flmaya kadar flekil-lenmifl ve çeflitlenmifltir. Bu çeflitlenme (vak›f,dernek ve sand›klar›n kurulmas› gibi) kurumlafl-ma ile de devam etmifltir. Ça¤dafl anlamda sosyalgüvenlik, hem kavram hem de fonksiyon olarak20. yüzy›l›n bafllar›nda ortaya ç›km›fl ve gerçek-leflmifl bir kavramd›r. Ça¤dafl anlamda sosyal gü-venlik kavram› hukuk metinlerinde ilk defa 1935tarihli ABD Sosyal Güvenlik Kanununda kulla-n›lm›flt›r. Ça¤dafl sosyal güvenlik düflüncesi veça¤dafl sosyal güvenlik tekniklerinin do¤uflundasanayileflme ve Sanayi Devrimi’nin son dereceönemli bir rolü olmufltur. Sanayileflme sonucuortaya ç›kan iflçi kitlesi; sosyal güvenlik ihtiyac›-n›n daha iyi anlafl›lmas›na katk› sa¤lam›flt›r. Bü-yük Ekonomik Bunal›m›’n yafland›¤› 1929 y›l›sonras›nda bunal›m›n›n etkilerini azaltmakamac›yla ABD de dahi devlet vatandafllar›n sos-yal güvenliklerini sa¤lamak için bir kanuni dü-zenleme yapmay› ve sosyal güvenlikte yük üst-lenmeyi kabul etmifltir. Sosyal güvenlikte bir bafl-ka ad›m Beveridge Plan›’d›r. II. Dünya Savafl› so-nunda ortaya ç›kacak sosyal güvenlik ihtiyac›n›karfl›lamak için haz›rlat›lan plan›n da hem ‹ngil-tere’de hem de bütün dünyada önemli etkileriolmufltur. II. Dünya Savafl› sonras› dünyada in-san haklar› ve demokratikleflme alan›nda önem-li geliflmeler yaflanm›flt›r. Bu geliflme süreci içeri-sinde sosyal güvenlik bir insan hakk› olarak ka-bul edilmifltir.

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal güvenlik kavram›ylabenzer bir kavram de¤ildir?

a. Sosyal politikab. Sosyal sigortac. Sosyal hizmetd. Sosyal yard›mlaflmae. Sosyal yard›m

2. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal yard›mlaflman›n özel-liklerinden biri de¤ildir?

a. Gönüllülük esas›na dayan›rb. Kiflilerin yard›ma muhtaç olmalar› gerekirc. Kiflilerin yard›m ça¤r›s›nda bulunmalar› gerekird. Sosyal güvenlik sa¤lamada bütünüyle yeterlidire. Klasik bir sosyal yard›m yoludur

3. Kamu kurum ve kurulufllar›nca yap›lan yard›ma nead verilir?

a. Özel yard›mb. Sosyal yard›mlaflmac. Sosyal yard›md. Sigorta yard›m›e. Maddi yard›m

4. Sosyal sigortalar› özel sigortalardan ay›ran temelözellik afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Sosyal sigortalar›n iste¤e ba¤l› olmas›b. Sosyal sigortalar›n zorunlu olmas›c. Sosyal sigortalar›n primle finanse edilmesid. Sosyal sigortalar›n sosyal güvenlik arac› olmas›e. Sosyal sigortalar›n yasal düzenlemelere dayan-

mas›

5. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal güvenlikle ilgili kav-ramlardan biri de¤ildir?

a. Sosyal dayan›flmab. Sosyal adaletc. Sosyal devletd. Sosyal politikae. Sosyal hizmet

6. ‹flçinin korunmas› hususunda haz›rlanan ve yürürlü-¤e konulan kamu politikalar› bütününe ne ad verilir?

a. Sosyal politikab. Sosyal devletc. Sosyal adaletd. Sosyal refahe. Sosyal dayan›flma

7. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal güvenli¤in sosyal ön-lemlerinden biri de¤ildir?

a. Sosyal bar›fl›n sa¤lanmas›b. Sosyal dayan›flman›n kuvvetlenmesic. Sosyal yabanc›laflman›n sa¤lanmas›d. Sosyal ahengin sa¤lanmas›e. Sosyal bütünleflmenin sa¤lanmas›

8. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal güvenli¤in ilgili ol-du¤u bilim dallar›ndan biri de¤ildir?

a. ‹fl Hukukub. Borçlar Hukukuc. Sosyal Politika d. ‹ktisate. Sosyal Güvenlik Hukuku

9. Ça¤dafl anlamda sosyal güvenlik kavram›n›n hukukimetinleri ilk defa hangi ülkede kullan›lm›flt›r?

a. ‹sviçreb. Almanyac. Fransad. ABDe. ‹talya

10. Sosyal sigorta tekni¤i ilk defa hangi ülkedeuygulanm›flt›r?

a. Almanyab. Fransac. Rusyad. ‹talyae. Avusturya

Kendimizi S›nayal›m


SOSYAL DEVLET NED‹R? B‹L‹YOR MUYUZ?

Gazetemiz yazarlar›ndan YS, vatandafl›n özel hastane-lere ödedi¤i ilave ücretin % 90’a ç›kar›lmas›n› SGK’n›naç›k veren bütçesine ba¤lam›fl. Bu art›fl SGK’n›n bütçe-sini etkilemez, vatandafl›n cebinden özel hastaneleredaha çok para girer.Gelin önce sosyal devleti tan›mlayal›m. En basit anla-m›yla sosyal devlet, Robin Hood devlettir, yani zengin-den al›p, fakire verir. Esasen sosyal devlet olmad›¤›m›z-dan gelir da¤›l›m› bak›m›ndan en kötü ülkelerin bafl›n-day›z. Sosyal devletin en önemli göstergesi de sosyalgüvenlik aç›klar›d›r. Bir ülke ne kadar çok sosyal gü-venlik aç›¤› veriyorsa o kadar sosyal devlettir ve ölçübirimi de, sosyal güvenlik aç›klar›n›n GSMH’ye oran›-d›r. Bizde bu oran % 4-5 aras›nda, AB ülkelerinde orta-lama % 11, Kuzey Avrupa ülkelerinde ise % 19 kadar.

Sosyal Devlet de hastal›kl›

SSK bütçesi, 1992’ye kadar fazla verir, fazlal›k kuruldu¤ugünden beri aç›ks›z gün geçirmeyen Ba¤-Kur ve EmekliSand›¤›n›n aç›klar›n› karfl›lard›. 1992’de SSK’da aç›k ver-meye bafllay›nca, devlet bütçesinden para ç›kmaya bafl-lad›. Yani 1992’de sosyal devlet olmaya bafllad›k.Genel olarak sosyal devlet, genel bütçesinden sosyalgüvenlik ve sosyal yard›m kurumlar›na çok para ay›randevlettir. Ço¤unlukla da genel bütçeye zenginler paraverir ama ülkemizde maalesef böyle de¤il. Genel büt-çeye zenginlerin verdi¤i rakam % 10 kadar. Bütçenin %90’› fakirlerden, asgari ücretlilerden, memurlardan al›-nan direkt ve endirekt vergilerden olufluyor. Sosyal gü-venlik sistemimiz aç›k verse de biz gerçek anlamda sos-yal devlet de¤iliz, fakirlerden ald›¤›m›z vergilerle olufl-turdu¤umuz genel bütçemizden, yine fakirlere para ak-tard›¤›m›z sosyal güvenlik bütçesine transfer ediyoruz.

IMF “Fakirden al›p, Zengine Verin” Diyor

Dünya Bankas›, IMF ve OECD gibi uluslararas› serma-ye kurulufllar› ise sosyal güvenlik bütçesinin aç›k ver-mesini istemiyorlar. Fakirlerden ald›¤›m›z vergilerleoluflturdu¤umuz genel bütçemizden fakirlere para akta-r›lmas›n› istemiyorlar. “Bütçeden zenginlere para ve-

rin” diyorlar.

Kaynak: Ali Tezel, Habertürk, 21 Mart Çarflamba.

M‹LL‹ GÜVENL‹K VE SOSYAL GÜVENL‹K

Milli güvenlik ile sosyal güvenlik birbirine kar›flt›r›lma-s› kolay terimlerdir. Her ikisinde tehlikeye karfl› mille-tin, cemiyetin güvenli¤i söz konusudur. Milli güvenli¤isa¤layan vas›ta ordu, sosyal güvenli¤i sa¤layan vas›taise sosyal sigorta vs’dir. Birinde tehlike, mahiyeti

itibar›yla siyasidir. Ancak bir siyasi tehlikeyi sosyalgüvenlik tehlikelerinden ay›rt etmeye pek imkan yok-tur. Sosyal güvenlik tehlikeleri tabidirler, evrensel-dirler ve insan hayat› var oldukça mevcutturlar: siyasitehlikede befler tarihine ve dünyan›n bugünkü duru-muna bir göz at›l›rsa tabii hâle gelmifltir, evrenseldir vebütün ütopik görüfl ve temennilere ra¤men insan ha-yat› var oldukça flu veya bu flekilde mevcut olacakt›r.Harpsiz bir dünya insano¤lunun sefalet pahas›na ra¤-men, henüz tam olarak gerçeklefltirmeyi göze alamad›-¤› bir hayat durumundad›r. Bugün d›fl güvenli¤in mil-letlere maliyeti sosyal güvenli¤in maliyetinden daha azde¤ildir.Milli güvenlik, flüphesiz, sadece d›fl tehlikeler için sözkonusu de¤ildir. ‹ç tehlikelere karfl› da güvenlik; huzur-lu bir cemiyet hayat›, adalete dayal› bir befleri münase-betler düzeni için gereklidir. Bunun temini için de jan-darma, polis, adliye cihaz› gibi çeflitli vas›talar daimagörev bafl›nda olmak zorundad›r. Asl›nda, d›fl tehlikele-rin, iç tehlikelere daha çok yans›d›¤›, günümüzde, pekçok hadise, iç güvenlik meselesi olarak ortaya ç›kmak-ta, fakat d›fl güvenli¤i de ilgilendirmektedir. Bu aç›danbak›l›nca, Milli güvenlik, dünyadaki k›t kaynaklar

sebebiyle, iç kaynaklar›n, her türlü aç›k veya gizli

d›fl tasalluttan korunmas› meselesidir. Milletlerinaralar›ndaki bütün s›cak veya so¤uk ve hatta normalmünasebetler, milli ihtiyaçlar›n karfl›lanmas› ve dünyaüretiminden ve kaynaklar›ndan milli pay›n ayr›lmas›mücadelesidir. Bu konuda kitlelere en insani olarakgösterilen fikir ve doktrinler, bunlar› yaymak isteyenher seviyedeki teflkilat›n elinde milli pay› art›rman›n va-s›tas› olmakta ve bu maksatla kullan›lmaktad›r.Milli güvenli¤in kaybedildi¤i bir ülkede sosyal gü-

venlikten bahsedilemez. Bütün kutsal de¤erlerin çi¤-nendi¤i, düflman kuvvetlerinin kol gezdi¤i, her türlükayna¤›n d›fla aktar›ld›¤› bir ülkede, sosyal güvenlik el-bette hayal olur. Çünkü, insanca yaflamak, hür bir top-lumun üyesi olmaya ba¤l›d›r. Bu sebeple bu durumdaherkesin gücünü, bu güç hangi çeflitten olursa olsun,hür toplumun kurulmas›na harcamas› gerekir. Böyle ol-

Yaflam›n ‹çinden

”

“Okuma Parças›


makla beraber, flüphesiz, tehlikelere maruz kalanlar›nbu tehlikelerin zararlar›ndan kurtar›lmas›, fertlerin veailelerin bafll›ca görevi olmaya devam edecektir.Milli güvenlik ile sosyal güvenlik aras›nda, tehlikenincemiyete etkisi aç›s›ndan oldu¤u gibi, bir tekerrürü vemeydana ç›k›fl› bak›m›ndan fark vard›r. Tehlike olarak

harp, al›nan cayd›r›c› tedbirlerle, hiç olmayabilir. Fakatal›nan bütün tedbirlere ra¤men, insan›n ömrü varsa, ih-tiyarlamamas› mümkün de¤ildir, hastalanmamas› çokaz bir ihtimaldir... Sosyal güvenlik tehlikelerini ilerideayr› ayr› ele ald›¤›m›z zaman konu daha iyi anlafl›lacak-t›r. fiimdilik, milli güvenlik ile sosyal güvenli¤in ay-

r› ayr› devlet hizmetleri oldu¤unu, benzerlikleri

ne derece olursa olsun, devletin bu hizmetleri bir-

birine kar›flt›rmadan, ayr› fonksiyonlar olarak ele

al›p, düzenlemesi icap etti¤ini söylemeliyiz.

Kaynak: Turan Yazgan (1992), ‹ktisatç›lar ‹çin Sos-

yal Güvenlik, Türk Dünyas› Araflt›rmalar› Vakf› Yay›n›,‹stanbul, s.20-21.

1. a Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenlik Kavram›yla Benzer Kavramlar”bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

2. d Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Yard›mlaflma Kavram›” bafll›¤› alt›ndaverilen bilgilerden yararlan›n.

3. c Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Yard›m Kavram›” bafll›¤› alt›nda verilenbilgilerden yararlan›n.

4. b Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Sigorta Kavram›” bafll›¤› alt›nda verilenbilgilerden yararlan›n.

5. e Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenlikle ‹lgili Kavramlar” bafll›¤›alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

6. a Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Politika Kavram›” bafll›¤› alt›nda verilenbilgilerden yararlan›n.

7. c Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenli¤in Sosyal Önemi” bafll›¤›alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

8. b Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenli¤in ‹lgili Oldu¤u Bilim Dallar›bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

9. d Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Ça¤dafl Anlamda Sosyal Güvenlik Bak›m›ndan”bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

10. a Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Ça¤dafl Anlamda Sosyal Güvenlik Bak›m›ndan”bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 1

Sosyal güvenlik genel olarak kaynaklar›n etkin da¤›t›m›sorunu olarak ifade edilmektedir. Bu nedenle sosyalgüvenli¤i sa¤lamakla yükümlü olan kurumlar›n yeterlikayna¤a sahip olmas›, kaynak da¤›t›m›n›n etkin olmas›için önem tafl›maktad›r. Sosyal güvenlik sistemindenyararlanma genellikle bireysel hak olarak ifade edil-mekte ve bireyler bu haklara ya önceden ödedikleri üc-retlerle sahip olmakta ya da do¤rudan devlet taraf›ndankendilerine yard›m da yap›labilmektedir. Buna göre,sosyal güvenli¤in finansman›n›n devlet ve bireylerceyap›ld›¤›n› söylemek mümkündür. De¤iflen ekonomikve sosyal koflullar da mevcut sosyal güvenlik sistemle-rini belirgin bir flekilde etkilemekte ve baz› reform ça-l›flmalar›na gidilmesini gerekli k›lmaktad›r. Özellikle ifl-siz say›s›ndaki art›fl, emeklilerin say›s›, bozulan aktif-pasif nüfus dengesi, ölüm oranlar›n›n azalmas› ya daartan yaflam süresi ve aile yap›s›nda meydana gelen de-¤ifliklikler sosyal güvenlik alan›nda yeni düzenlemele-rin yap›lmas›n› zorunlu hâle getirmektedir.

S›ra Sizde 2

Sosyal yard›m, sosyal hizmetin uygulama alanlar›ndansadece biridir. Bir di¤er ifadeyle sosyal hizmet sosyalyard›mlar› kapsamaktad›r. Bir di¤er farkl›l›k ise muhtaç-l›k durumudur. Sosyal yard›mda esas olan maddi muh-taçl›k iken; sosyal hizmetlerde ise bireylerin yeterli birgelire sahip olup olmad›¤›na bak›lmaks›z›n ihtiyaç duy-duklar› hizmet sa¤lanmaktad›r. Buna ba¤l› olarak birdi¤er farkl›l›k ise sosyal yard›mlar›n genellikle nakdiolarak yap›lmas›, sosyal hizmetin ise hizmet olarak su-nulmas›d›r.

S›ra Sizde 3

Sosyal yard›m› sosyal sigortadan ay›ran en temel fark,muhtaç durumda olan bireylerin k›sa bir zamanda ken-di kendilerine yeter bir hâl edinmelerinin sa¤lanmas›-d›r. Ayr›ca sosyal yard›mlar vergilerle finanse edilmek-te ve karfl›l›ks›zl›k ilkesine dayanmaktad›r. Sosyal sigor-tada ise sigortadan yararlanan prim ödeme yoluyla sos-yal sigortan›n finansman›na kat›lmak zorundad›r. Sos-yal yard›mlarda bir muhtaçl›k durumunun olmas› sözkonusuyken sosyal sigortada karfl›lafl›lmas› muhtemelrisklere karfl› bir güvence sa¤lanmaktad›r. Son bir fark-l›l›k ise sosyal sigortalara bireylerin kat›l›m›n›n zorunluolmas›d›r.

S›ra Sizde 4

Refah devleti sosyal refah›n (social welfare) sa¤lan-mas› ve refah›n gelifltirilmesi için katk› ve destek sa¤-lamay› üstlenir. Refah devleti; birey ve ailelere asgaribir gelir garantisi sa¤lanmas›, kiflilerin sosyal risklerlemücadelesine destek olmas› ve vatandafllar›n tümüneen iyi yaflama standartlar›n›n sa¤lanmas›n› gaye edinir.Refah devleti gelecek için güven duygusunu korur.Refah devletinden beklenenler her devlette farkl›lafla-bilmektedir. Adil gelir da¤›l›m›n›n sa¤lanmas›, korun-maya muhtaç grup ve s›n›flar› koruyan, istihdam, e¤i-tim, sa¤l›k, konut gibi toplumun ihtiyaçlar›n› karfl›la-maya yönelik politikalar üreten devlettir. Bütün vatan-dafllara iyi bir yaflama standard›n›n sa¤lanmas›n› hedefal›r. Refah devleti ekonomik ve sosyal bak›m›ndangüçsüz kesimlere daha fazla destek sa¤lamay› hedefalan devlettir. Refah devleti, müdahalece, tanzim edicive gelirin yeniden da¤›t›m›n› sa¤layan devlettir. Refahdevleti, sosyal güvenli¤in sa¤lanmas›n› olmazsa olmaznitelikte görev kabul eden devlettir.

S›ra Sizde 5

Sosyal güvenlik sistemi, iktisadi bak›mdan bir gelir ga-rantisi sistemi oldu¤u için insanlar iktisadi faaliyetlerinede daha emniyetli bir biçimde giriflirler. Sosyal güvenli-¤in, iktisadi bak›mdan da birtak›m fonksiyonlar› mev-cuttur. Nitekim, sosyal güvenlik sistemleri iktisadi ba-k›mdan tasarrufa katk› sa¤lad›¤› gibi yat›r›mlar, tüketimseviyesi ve iktisadi istikrar› sa¤lama fonksiyonlar› davard›r. Sosyal güvenlik sistemi, ister kamu isterse özelnitelikli sosyal güvenlik sistemleri olsun özünde bir ta-sarruf sistemidir. Ayr›ca sosyal güvenlik bir gelir garan-tisi sa¤lar. Bu gelir garantisi tüketimin sürdürülmesinede katk› sa¤lar.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 6

‹fl hukuku ile sosyal güvenlik hukuku aras›ndaki iliflki,ifl hukukunun do¤ufluna kadar gider. Sanayi ‹htilali so-nucunda oraya ç›kan iflçi kitlesinin ifl kazalar›, meslekhastal›klar›, sakatl›k, hastal›k, yafll›l›k, ölüm ve iflsizlikgibi risklere karfl› korunma ihtiyac› sosyal güvenlik kav-ram›n›n yeniden düflünülmesine ve ça¤dafl sosyal gü-venlik sistemlerinin kurulmas›na etken olmufltur. ‹lksosyal sigortalar ba¤›ml› çal›flanlar; özellikle de iflçilerbak›m›ndan söz konusu olmufltur. fiu hâlde ifl hukukusosyal güvenlik hukukunun do¤uflunda ve geliflmesin-de etkili olmufltur denilebilir. ‹fl hukuku ve sosyal gü-venlik hukuku günümüzde ayr› hukuk alanlar› olmadurumuna gelmifl olmas›na ra¤men pek çok alandakiortak konular› itibar›yla birbirleri ile bütünüyle ayr› ikihukuk alan› olarak da görülmemektedirler.

S›ra Sizde 7

18. yüzy›lda bafllay›p 19. yüzy›lda da etkilerini göster-meye devam eden Sanayi Devrimi köylerden kentleregeçifli h›zland›rm›fl ve fabrika çevrelerinde büyük iflçikitlelerinin oluflmas›na neden olmufltur. Kalabal›k iflçikitlesi ve sanayileflmenin henüz tamamlanmam›fl olma-s› büyük iflçi kitlelerinin olumsuz çal›flma ve yaflam ko-flullar› alt›nda çeflitli sosyo-ekonomik sorunlarla karfl›karfl›ya kalmas›na neden olmufltur. Sonunda sanayilefl-menin gelifliminin daha h›zl› oldu¤u Almanya’da 1874ekonomik krizinin bafllamas› ile fabrikalar›n kapanmas›iflsizlik sorununu gündeme getirmifltir. ‹flsizlik nedeniy-le geliri azalan ya da tamamen kesilen iflçiler sendikaörgütlenmeleri etraf›nda toplanmaya bafllam›flt›r. Döne-min fiansölyesi Bismark 1877 seçimlerinde toplumdadengesizli¤e neden olan sorunlar› çözüm olucu bir mü-dahale arac›n›n gerekli oldu¤una de¤inmifl ve bu kap-samda “sosyal program” ad›n› verdi¤i bir program ha-z›rlam›flt›r. Haz›rlanan sosyal program gere¤i, 15 Hazi-ran 1883’te Hastal›k Sigortas›, 6 Temmuz 1884’te ‹fl Ka-zas› Sigortas› ve 22 Haziran 1889’da Yafll›l›k Sigortas›Kanunlar› kabul edilmifltir. Bu Kanunlarla sosyal sigor-ta ilk kez Almanya’da söz konusu olmufltur.

Aktay, A. Nizamettin - Kadir Ar›c› - E. Tuncay Kap-lan/Senyen (2011). ‹fl Hukuku, 4. Bask›, Ankara.

Alper, Yusuf (2009). Sosyal Güvenlik Teorisi (Ders

Notlar›), Bursa. Alper, Yusuf - Tatl›o¤lu, ‹smail (Çev.) (1994).

21.Yüzy›la Do¤ru Sosyal Güvenlik, Bursa.Altan, Ömer Zühtü. (2006). Sosyal Politika Dersleri,

Eskiflehir.Ar›c›, Kadir (1986). “Beveridge Plan›”, Gazi Üniversite-

si ‹‹BF Dergisi, C.2., Sa.1-2.Bever›dge, William (1958). Social Insurance And

Allied Services, Her Majesty’s Stationary Office,Reprinted, London.

Birkan, Selahattin (1969). Dünyada Sosyal Güvenlik

Ekonomisi, Dizer Konca Matbaas›, ‹stanbul.Çelik, Abdülhalim (2002). Küreselleflme Sürecinde

Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Dönüflümü ve

Türkiye, Ankara.Demirbilek, Sevda (2005). Sosyal Güvenlik

Sosyolojisi, ‹stanbul.Dilik, Sait (1991). Sosyal Güvenlik, Kamu-‹fl, Ankara.Friedlander, Walter A. (Çev. Resan Taflç›o¤lu) (1966).

Sosyal Refah Hizmetine Bafllang›ç, fienyuvaMatbaas›, Ankara.

Güzel, Ali - Ali R›za Okur - Nurflen Caniklio¤lu (2010).Sosyal Güvenlik Hukuku, 13.Bas› ‹stanbul.

Kessler, Gerhard (Çev. Orhan Tuna) (1945). ‹çtimai

Siyaset, ‹stanbul. Koç, Muzaffer (2005). Sosyal Güvenlik Sisteminin

Tarihi Geliflimi ve Türk Sosyal Güvenlik Sistemi,Malatya.

Korkusuz, Refik - Suat U¤ur (2010). Sosyal Güvenlik

Hukukuna Girifl, Bursa.Mollamahmuto¤lu, Hamdi - Muhittin Astarl› (2011). ‹fl

Hukuku, Ankara.Özbek, Nadir (2006). Cumhuriyet Türkiye’sinde

Sosyal Güvenlik ve Sosyal Politikalar, TarihVakf›, ‹stanbul.

Özdemir, Süleyman (2007). Küreselleflme Sürecinde

Refah Devleti, ‹TO Yay›n› No.2007/57, 2. Bas›,‹stanbul.

Richarson, Henry (1970). ‹ktisadi ve Mali Aç›dan

Sosyal Güvenlik, ‹stanbul.Seyyar, Ali (2005). Sosyal Güvenlik Terimleri, Papatya

Yay›nlar›, ‹stanbul.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar


Sosyal, Mümtaz. 100 Soruda Anayasan›n Anlam›,‹stanbul 1974., s. 178).

Süzek, Sarper (2008). ‹fl Hukuku, ‹stanbul.fiakar, Müjdat (2011). Sosyal Sigortalar Uygulamas›,

10.Bask›, ‹stanbul. Talas, Cahit (1981). Toplumsal Politikaya Girifl,

Ankara.Tokol, Aysen - Yusuf Alper (2011). Sosyal Politika,

Bursa.Tuna, Orhan - Nevzat Yalç›ntafl (1981). Sosyal Siyaset,

‹stanbul.Tuncay, A. Can - Ömer Ekmekçi (2011). Sosyal

Güvenlik Hukuku Dersleri, 14.Bas›, ‹stanbul.Uflan, Fatih (2009). Türk Sosyal Güvenlik

Hukukunun Temel Esaslar›, Ankara.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sosyal güvenlikte tehlike kavram›n› tan›mlayabilecek,Sosyal güvenli¤in hangi tehlikeleri kapsad›¤›n› anlatabilecek,Tehlikelerin sosyal güvenlik ihtiyac› do¤uran sonuçlar›n› de¤erlendirebilecek,Tehlikelerle mücadele ve sosyal güvenlik iliflkisini kurabilecek,‹ktisadi geliflme seviyesi ve sosyal riskler aras›ndaki iliflkiyi anlatabilecek,Sosyal risklerle ilgili de¤iflikliklerin sosyal güvenli¤e yönelik etkilerinitart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Sosyal Güvenlik Riski• Hastal›k• Sakatl›k• Yafll›l›k• Ölüm

• ‹flsizlik• Evlenme• Do¤um• Sosyo-ekonomik Risk

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNN

Sosyal Güvenlik

• G‹R‹fi• SOSYAL GÜVENL‹KTE TEHL‹KE

KAVRAMI• SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N KONUSU

OLAN TEHL‹KELER‹N ÇEfi‹TLER‹• TEHL‹KELERLE MÜCADELE VE

SOSYAL GÜVENL‹K• SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N KONUSU

OLARAK TEHL‹KELER VE GELECEK

2SOSYAL GÜVENL‹K

Sosyal Güvenli¤inKonusu OlanTehlikeler (SosyalGüvenlik Riskleri)

G‹R‹fi Sosyal güvenlik, insanlar›n karfl›laflmas› mutlak ya da muhtemel birtak›m tehlike-lerin sonuçlar›na karfl› tedbir almay› konu al›r. Al›nan tedbir risklerin ortaya ç›ka-raca¤›; gelir azalmas› ya da gider art›fl› veya gelir kesilmesine karfl› gelir güvenli¤i-nin sa¤lanmas›d›r. Bu suretle insanlar muhtaçl›k riskine karfl› korkudan kurtulmuflolurlar. Sosyal güvenlik sistemi bu gelir güvenli¤ini sa¤lamak amac›yla kurulmuflbir sistemdir. Sosyal güvenlik sistemleri bak›m›ndan en önemli sorun hangi riskle-re karfl› sosyal güvenlik garantisi sa¤lanaca¤› sorusudur. Hangi riskler sosyal gü-venlik bak›m›ndan risk say›lacakt›r? Bir riskin sosyal güvenlik riski say›labilmesiiçin hangi özelliklere sahip olmas› gerekir? Bu ünitede bu sorular›n cevaplar› üze-rinde durulacakt›r.

SOSYAL GÜVENL‹KTE TEHL‹KE KAVRAMI Risk, Türkçede tehlike karfl›l›¤› kullan›lan bir kelimedir. Her tehlike sosyal güven-lik aç›s›ndan bir risk say›lmaz. Bir tehlikenin risk say›labilmesi ve sosyal güvenlikkonusu olan tehlike olarak kabul edilmesi için baz› özelliklere sahip olmas› gere-kir. Çok do¤rudan bir tarifini yapmak gerekirse sosyal güvenli¤in konusu olanriskler; sosyal bir varl›k olan insan›n toplum içinde yaflamaktan ve yarat›l›fl›ndankaynaklanan tehlikelerdir. Ancak, her tehlike sosyal güvenli¤in konusu olamaz.Bir tehlikenin sosyal güvenli¤in konusu olabilmesi için baz› nitelikler tafl›mas› ge-rekir (Çubuk, 1982: 4-12). Bu nitelikler flu flekilde s›ralanabilir:

Günlük yaflamda karfl›lafl›labilecek bir tehlikenin sosyal güvenli¤in konusu olabilmesi içinsizce hangi niteliklere sahip olmas› gerekir?

(i) Tehlikelerin hedefi insan olmal›d›rSosyal güvenli¤in konusu olan tehlike insana yönelik bir tehlike olmal›d›r. Teh-

likenin do¤rudan hedefi insan de¤il ise bu tehlike sosyal güvenli¤in konusu olantehlike olarak nitelendirilemez. Nitekim, kiflinin mal varl›¤›na yönelik tehlikelerdar ve teknik anlamda sosyal güvenli¤in konusu olan tehlikeler aras›nda say›la-maz. Dar anlamda tehlike kifliye yönelik olmal› ve kiflinin ya çal›flma gücünde azal-ma yahut da çal›flma gücünü yok etme gibi bir sonucu olmal›d›r. Mesela hastal›k,yafll›l›k, sakatl›k çal›flma gücünde azalma yahut da kifliyi çal›flamaz hâle getirentehlikelerdir. Özellikle sosyo-ekonomik geliflmelere ba¤l› olarak kifliye yönelik ol-

Sosyal Güvenli¤in KonusuOlan Tehlikeler (Sosyal

Güvenlik Riskleri)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Kiflinin mal varl›¤›na yöneliktehlikeler, sosyal güvenliktehlikesi de¤ildir.

ma unsurunda kapsam genifllemesi olmufltur. Dolay›s› ile mesela konuta yönelikbir olay e¤er konutu kullan›lamaz hâle getirmifl ise bu kifli bak›m›ndan önemli birtehlike niteli¤ini alm›fl demektir. Pek tabidir ki sosyal güvenli¤in karfl›lad›¤› tehli-keler zaman içinde genifllemifl ve dar anlamda tehlike olmayan baz› riskler sosyalgüvenlik tehlikesi olarak kabul edilmeye bafllanm›flt›r.

(ii)Tehlikelerle karfl›lafl›ld›¤›nda ekonomik bak›mdan gelir azalmas›, gider art›fl›,gelir kesilmesi gibi anlaml› bir ya da birçok sonuç (zarar) ortaya ç›kmal›d›r.

Ça¤dafl anlamda sosyal güvenlik bir gelir garanti sistemidir. Tehlikenin önlen-mesini de¤il tehlikenin sonuçlar›na karfl› tedbir al›nmas›n› öngörür. Dolay›s› ilesosyal güvenlik bak›m›ndan bir tehlikenin tehlike olarak kabul edilebilmesi için ki-fliye yönelik olmas› yetmez. Kifli bu tehlike ile karfl›laflt›¤›nda tehlike kiflinin gelirgider dengesini bozan etkiler ve sonuçlar do¤urmal›d›r. Bir tehlike ortaya ç›kt›¤›n-da e¤er kiflinin gelir gider dengesini hiç etkilememekte ise o tehlikenin tehlike ola-rak nitelendirilmesi söz konusu olamaz.

fiu hâlde sosyal güvenli¤in konusu olabilmesi için bir tehlikenin ortaya ç›kt›¤›n-da kiflide gelir azalmas›, gider art›fl› ya da gelir kesilmesi gibi bir ekonomik sonu-cu olmal›d›r. Mesela hastal›k bu anlamda çok tipik bir sosyal güvenlik tehlikesidir.Hastalanan kimse hastal›¤›n durumuna göre daha az çal›fl›r hale gelebilir. Hastala-nan iflçi mesela fazla çal›flma yapamaz duruma düflebilir. Bu onun gelirinin azal-mas› sonucunu do¤urur. Hastal›k kifliyi bütünü ile çal›flamaz duruma da düflürebi-lir. Yatakl› tedaviye ihtiyaç duyulan hastal›k halinde oldu¤u gibi. Bu durumda has-talanan kimse için gelir kesilmesi söz konusu olur. Hastalanan kiflinin tedaviye ih-tiyac› olacakt›r. Hastal›¤›n›n tetkiki, teflhisi ve tedavisi ise kifli bak›m›ndan gider ar-t›fl› yaratan bir durumdur. fiu hâlde hastal›k bir tehlike olarak hem gelir azalma-s›/kesilmesi hem de gider art›fl› yaratan bir tehlike olarak sosyal güvenli¤in konu-su olan tehlikeler aras›nda yer al›r.

(iii) Tehlikeler mutlak ve/veya muhtemel nitelikte olmal›d›r.Sosyal güvenli¤in konusu olan tehlikelerin bir baflka özelli¤i tehlikelerin ya

mutlak ya da muhtemel nitelikli olmalar›d›r. Sosyal güvenli¤in konusu olan tehli-kelerin baz›lar› ile kifliler mutlaka karfl› karfl›ya gelirler. Mesela ölüm bu flekilde birtehlikedir. ‹nsan ölümlü bir varl›kt›r. Her insan do¤ar, yaflar ve ölür. Dolay›s› ileölüm kifliler için mutlak bir tehlikedir. Ancak, ne zaman olaca¤› kifliden kifliye fark-l›d›r ve önceden bilinemez.

Baz› tehlikeler vard›r ki bu tehlikeler muhtemel tehlikelerdir. Hastal›k, sakatl›k,yafll›l›k tehlikeleri muhtemel tehlikelerdir. Hayat›n›n sonuna kadar hastalanmayankimseler olabilece¤i gibi baz› kifliler hayat›n›n sonuna kadar sakatlanmayabilirlerde. Keza yafll›l›k da muhtemel bir tehlikedir. Yafll›l›k yafl›na ulaflmadan bu dünya-dan çeflitli nedenlere ba¤l› olarak ayr›lan kimseler vard›r. Genç yaflta ölenler bak›-m›ndan yafll›l›k tehlikesinden söz edilemeyecektir.

(iv) Tehlikenin ortaya ç›kma zaman› belirsiz olmal›d›r.Tehlikenin ay›rt edici özelli¤i gerçekleflme zaman›n›n belirsiz olmas›d›r. Kifli

hayatta pek çok tehlike ile karfl› karfl›ya kalabilir. Kiflilerin karfl›laflabilece¤i tehli-keler s›n›rs›zd›r. Bu tehlikelerden ancak baz›lar› sosyal güvenli¤in konusu olabilir.Fakat her tehlike için ortak özellik, tehlikenin gerçekleflme zaman›n›n bilinememe-sidir. Zaman›n belirsizli¤i, tehlikenin önemini daha da art›r›r. Kifli hiç düflünmedi-¤i bir zamanda bu tehlike ile karfl› karfl›ya kalabilir. Onun için kiflinin bu tehlike-lere karfl› sürekli haz›rl›kl› olmas› önerilir. Aksi takdirde kifli çok güç durumlarlakarfl› karfl›ya kalabilir.


Ça¤dafl anlamda sosyalgüvenlik bir gelir garantisisistemidir. Tehlikeninönlenmesini de¤il tehlikeninsonuçlar›na karfl› tedbiral›nmas›n› öngörür.

Her tehlike sosyal güvenli¤inkonusu olamaz.

Yukar›da say›lan özelliklere sahip tehlikeler sosyal güvenli¤in konusu olan teh-likelerdir. Sosyal güvenlik tehlikeleri (riskleri) denildi¤inde anlafl›lmas› gereken bunitelikleri bar›nd›ran tehlikelerdir (Yazgan, 1977: 3 vd).

Sosyal güvenli¤in konusu olan tehlikeler, her zaman korku veren, olumsuz so-nuçlar do¤uran olaylar olarak görülemez. Örne¤in çocuk sahibi olmak gibi insanamutluluk veren ve insan› sevince bo¤an baz› olaylar, sosyal güvenlik bak›m›ndangider art›fl›na yol açmas› ve aile bütçesinin dengesini bozmas› yönü ile sosyal gü-venlik bak›m›ndan bir tehlike say›l›r. Sosyal güvenlik bak›m›ndan tehlikenin mut-lak olmas› da flart de¤ildir. Gerçekleflmesi muhtemel olan tehlikeler de vard›r. Has-tal›k gibi baz› tehlikeler vard›r ki baz› insanlar hiç hasta olmayabilirler. Ancak birtehlikenin sosyal güvenlik konusu olmas› için kifliye yönelik olmas› ve kiflide ge-lir-gider dengesini bozan bir sonucu olmas› önemlidir. Sosyal güvenlikte ilk dö-nemlerde riskler kifliyi çal›flmaktan ve gelir elde etmekten uzaklaflt›ran tehlikelerles›n›rl› iken daha sonra sosyal güvenlikte tehlike kavram›n›n kapsam› genifllemifltir.

Sonuç olarak sosyal güvenli¤in konusu olan tehlike kavram›; gerçekleflmesimuhtemel ve/veya mutlak olan ancak ne zaman gerçekleflece¤i belirli olmayan;gerçekleflti¤inde kiflide gelir kesilmesi, gelir azalmas› ya da gider art›fl› veya bunla-r›n bir ya da birkaç›na yol açan ekonomik sonuçlar› olan tehlikeleri ifade eder.

SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N KONUSU OLANTEHL‹KELER‹N ÇEfi‹TLER‹ Sosyal güvenli¤in konusu olan tehlikeler nas›l s›n›fland›r›labilir? Sosyal güvenli¤inkonusu olan tehlikeler nelerdir? Bir ayr›ma göre, sosyal güvenli¤in konusu olantehlikeler niteliklerine göre ve sonuçlar›na göre de s›n›fland›r›labilmektedir.

• Niteliklerine göre tehlikeler (i) Fizyolojik tehlikeler, (ii) Sosyo-ekonomik tehlikeler

• Sonuçlar›na göre tehlikeler (i) Gelir azalmas›na yol açan tehlikeler,(ii) Gelir kesilmesine yol açan tehlikeler,(iii) Gider art›fl›na yol açan tehlikeler (Yazgan, 1977: 16-24).

Bir baflka ayr›ma göre, sosyal güvenli¤in konusu olan risklerin (tehlikelerin)mesleki riskler, fizyolojik riskler ve sosyo-ekonomik riskler olarak da s›n›fland›r›l-d›¤› görülmektedir (Tuncay ve Ekmekçi, 2011: 7-9).

Tabiat olaylar›n›n sosyal güvenlik bak›m›ndan bir risk olup olmad›¤› tart›fl›labi-lir. Yang›n, deprem, sel bask›n›, heyelan gibi olaylar e¤er insana yönelik olarakgerçekleflir ise elbette bir sosyal güvenlik riski olarak kabul edilebilir. Tabiat olay-lar› sosyal güvenli¤in konusu olan tehlikelerin ortaya ç›kmas›na yol açan olaylarolarak ortaya da ç›kabilirler. Kiflilerin ölümü, yaralanmas›, sakatlanmas› gibi. Do-¤al tehlikeler olarak adland›r›lan tabiat olaylar› kiflilerde özellikle mala yönelik za-rarlar› ile de gider art›fllar›na ya da gelir kesilmesine yol açabilirler. Kifliler bu tabi-at olaylar›na karfl› hem sosyal güvenlik sistemi içinde hem de özellikle özel sigor-ta yolu ile sosyal güvenlik sa¤lamaya çal›flmaktad›rlar. Günümüzde kamu sosyalgüvenlik sistemleri sel, deprem, yang›n gibi risklere sosyal güvenli¤in konusu olantehlikeler aras›nda yer vermemektedir. Ancak devletler bu tehlikelere karfl› kamuyard›mlar› ile kiflilere destek olmaya çal›flmaktad›r. Özellikle sanayileflme süreciiçinde çevre kirlenmesi önemli bir risk hâline gelmifl bulunmaktad›r. Ülkeler ileri-de bu tehlikeleri de sosyal güvenlik sistemleri içerisinde bir risk olarak kabul etmedurumunda kalabileceklerdir.

352. Ünite - Sosyal Güvenl i¤ in Konusu Olan Tehl ike ler (Sosyal Güvenl ik Risk ler i )

Çocuk sahibi olma, mutlulukveren ancak gider art›fl›nayol açt›¤› için bir sosyalgüvenlik tehlikesidir.

Sosyal güvenli¤in konusuolan tehlikeler niteliklerineve sonuçlar›na göre ikigruptur.

Niteliklerine Göre Tehlikeler Niteliklerine göre tehlikeler; fizyolojik tehlikeler ve sosyo-ekonomik tehlikeler ola-rak iki ayr› grupta toplanmaktad›r.

Fizyolojik Tehlikeler Fizyolojik tehlikeler, insan›n canl› yarat›lm›fl olmas›ndan kaynaklanan tehlikeler-dir. Canl› bir varl›k olan insan bu canl›l›¤›n› koruyabilmek için uygun flartlarda bes-lenmek, giyinmek, bar›nmak ihtiyac›n› duyar. Bu ihtiyaçlar›n› karfl›layamad›¤›ndaise her canl›n›n karfl› karfl›ya kalabildi¤i birtak›m tehlikelerle karfl› karfl›ya kal›r. ‹fl-te fizyolojik tehlikeler kiflinin bedenî ve ruhi durumunu bozan ve kiflinin çal›flmave kazanma gücünü geçici ya da sürekli olarak kaybetmesine yol açan tehlikeler-dir. Kifli bu tehlikelerle karfl›laflt›¤›nda gelir azalmas› ve/veya kesilmesi ile karfl›la-flabildi¤i gibi ayr›ca gider art›fllar› ile de karfl›laflabilir.

Fizyolojik tehlikeler insan bünyesinden ve canl› bir organizma olarak yarat›lm›flolmas›ndan kaynaklanan tehlikelerdir. ‹nsan do¤as› birtak›m tehlikelerin hem ne-deni hem de kayna¤›d›r. Fizyolojik tehlikeler, gerçekleflmesi muhtemel tehlikeler-dir. Hastalanmadan ya da sakatlanmadan ömür süren insanlar olabildi¤i gibi, yafl-lanmadan ömrünü tamamlayan kimseler de olabilir.

Fizyolojik tehlikeleri hastal›k, sakatl›k, yafll›l›k ve do¤um olarak s›ralamakmümkündür.

Hastal›k Fizyolojik tehlikelerin bafl›nda hastal›k gelir. Hastal›¤›n tam bir tan›m›n› yapmakmümkün de¤ildir. Dünya Sa¤l›k Örgütü dahi hastal›k tan›m›n› sa¤l›k tan›m›ndanyola ç›karak yapma yolunu seçmifltir. Buna göre sa¤l›k, kifli için bedenî ve ruhi ba-k›mdan iyi olma hâlidir. fiu hâlde kifli bedenî ve ruhi bak›mdan en iyi olma halin-den uzaklaflt›¤› her durumda hasta demektir. Kiflinin organizmas›nda birtak›m de-¤ifliklikler meydana gelir ve bu de¤ifliklikler sonucu organizma görevini tam ola-rak yapamaz hâle gelir. ‹flte ister bedenî ister ruhi bak›mdan vücudumuzun sa¤l›k-l› olmama durumu hastal›kl› olma olarak tan›mlan›r. Canl› bir organizma olan in-san bedeni her daim hastal›k riski ile karfl› karfl›ya bulunmaktad›r. Kimin ne zamanve nas›l hasta olaca¤›n› tam olarak bilmek mümkün de¤ildir.

Hastal›k sosyal güvenlik bak›m›ndan fizyolojik bir risktir. Hastal›k en tipik sos-yal güvenlik risklerinden birisidir. Hastal›k zaman› belirsiz, muhtemel bir tehlike-dir. Kifliye yöneliktir. Kiflinin çal›flma ve kazanma gücünü olumsuz etkiler. Hasta-lanan insan riskin bütün iktisadi sonuçlar›yla karfl›lafl›r. Hastalanan kiflinin çal›flmagücünde azalma olmas› sonucunda gelir elde etme gücü de azal›r ve sonuçta kifligelir azalmas› ile karfl› karfl›ya kal›r. Çal›flamaz duruma gelen hasta kifli ise gelir ke-silmesiyle karfl›lafl›r. Ayr›ca hastalanan kiflinin tedavi olma ihtiyac› vard›r. Bununanlam› tedavi nedeniyle beklemedi¤i bir anda harcama yapmak demektir. Hastala-nan kifli hastal›k nedeniyle gider art›fl› ile de karfl› karfl›ya kal›r.

Hastal›k tehlikesi sosyal güvenlik riskleri aras›nda çok tipik bir tehlikedir. Birsosyal güvenlik riskinde bulunmas› gereken bütün nitelikler hastal›k tehlikesindebulunur. Hastal›k riski, ayn› anda gelir kesilmesi ve gider art›fl›na yol açan bir teh-like olarak sosyal güvenlik ihtiyac› bak›m›ndan da en fazla etkili olan bir tehlikedir.

Hastal›k riski ile her an karfl›lafl›lmas› muhtemeldir. Bu riskin yaratt›¤› zararlargeçici olarak kabul edilir. Bu nedenle hastal›k tehlikesi sosyal güvenlikte k›sa va-deli riskler olarak s›n›fland›r›lan bir risktir. Hastal›¤›n tedavi edilememesi ve zara-r›n sürekli hale gelmesi durumunda onu sakatl›k (malullük) riskine dönüfltürür.


Fizyolojik tehlikeler insan›ncanl› olarak yarat›lmas›ndankaynaklan›r.

Hastal›k, insanlar›n en s›kkarfl›laflt›klar› fizyolojik birtehlikedir ve bir sosyalgüvenlik riskinde bulunmas›gereken bütün niteliklerhastal›k riskinde bulunur.

Yaflamlar› boyunca toplumdaki tüm bireylerin karfl›laflt›klar› hastal›k tehlikesi sizce ne-den sosyal güvenli¤in konusudur?

Sakatl›k (Malullük) Fizyolojik tehlikelerden bir baflkas› ise sakatl›kt›r. Kazalar ya da hastal›klar sebe-biyle bireyler sonradan bedenî ve ruhi bak›mlardan süreklilik gösteren baz› kay›p-lara u¤rarlar. Kiflide ortaya ç›kan ve süreklilik arz eden bedenî ve ruhi kay›plar, sa-katl›k olarak ifade edilir. Sakatl›k do¤ufltan ortaya ç›kabilece¤i gibi daha sonra daortaya ç›kabilir. Bu nedenle sakatl›klar do¤ufltan sakatl›klar ve sonradan edinilmiflsakatl›klar olarak da s›n›fland›r›l›r.

Sakatl›klar ister do¤ufltan ister sonradan kazan›lm›fl, edinilmifl sakatl›klarolsunlar çok önemli bir sosyal güvenlik sorunudur. Sosyal sigorta tekni¤i bak›m›n-dan do¤ufltan sakatl›klar bir risk olarak adland›r›lamaz. Do¤ufltan sakatl›klar da fiilibir durumla karfl›lafl›l›r. Bu kiflilerin korunmaya ve bak›ma, e¤itime ihtiyaçlar› var-d›r. Sosyal güvenlik sistemi de bu sakatlar›n durum ve ihtiyaçlar›na uygun olarakonlar›n sosyal güvenlik ihtiyac›n› karfl›lar ve sosyal güvenlik flemsiyesi alt›na al›r.

Edinilmifl sakatl›klar sosyal güvenlik bak›m›ndan bir risktir. Çünkü kifli çal›-fl›rken çok çeflitli nedenlere ba¤l› olarak sakatlanabilir. Kifliler bedenî ve ruhi yete-neklerini kazalar, hastal›klar ve çeflitli nedenlerle kaybederek sakat duruma düfle-bilirler. Dolay›s› ile sakatl›k her insan için muhtemel bir risktir.

Sosyal güvenlik özellikle edinilmifl sakatl›klar› bir risk olarak ifade eder. Sakat-l›k kiflinin çal›flma ve kazanma gücünde sürekli kay›plara; dolay›s› ile gelir azalma-s› ya da kesilmesine yol açar. Sakatlanman›n zaman› belirsizdir. Kiflinin sakatlan›psakatlanmayaca¤› veya ne zaman sakatlanaca¤› belirsizdir. Bu nedenle, sakatl›ksosyal güvenli¤in konusu olan bir risktir.

Sakatl›k riskine karfl› sosyal güvenlik sa¤lan›rken çeflitli yollar izlenir. Edinilmiflsakatl›klar bak›m›ndan sosyal sigorta sisteminde iki tür koruma söz konudur. Bun-lardan birisi ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› sonucu ortaya ç›kar. ‹fl kazalar› vemeslek hastal›klar›na ba¤l› sakatl›klarda sürekli iflgöremezlik geliri ba¤lamak ve t›b-bi yard›mlar yapmak suretiyle sosyal güvenlik sa¤lan›r. ‹fl kazas› ve meslek hasta-l›klar› d›fl›ndaki sakatl›klarda ise malullük sigortas› ile sosyal güvenlik sa¤lan›r. Ma-lullük, nitelikli bir sakatl›k durumunu ifade eder. Sosyal sigorta terminolojisi içindebu riske karfl› sosyal güvenlik sa¤lanabilmesi için kiflinin malul say›lmas› gerekir.Malullük hâlinde, kiflinin bir kaza ya da hastal›k nedeniyle ve sonucunda çal›flmagücünde en az %60 ve daha fazla kayba u¤ram›fl olmas› gerekir. ‹fl kazalar› vemeslek hastal›¤›na ba¤l› olarak meslekte kazanma gücündeki kay›plar yerinemeslekte kazanma gücünde %60 ve daha fazla kayba u¤ram›fl olmas› da malul sa-y›lmas› için yetebilmektedir. Baz› durumlarda ise mesle¤ini yapamayacak hâle gel-mifl olma sonucu do¤uran sakatl›klar da malullük olarak kabul edilebilmektedir.

Sakatl›k riski günümüzde önemi gün geçtikçe artan bir risktir. Zira kentleflme,sanayi ve iflyeri ortam›ndaki üretim teknolojisinde meydana gelen de¤ifliklikler ne-deniyle kazalar›n artmas› (ifl kazalar›, trafik kazalar›, ev kazalar› vb.) kaza sonucusakat kalma riskini de artt›rm›flt›r.

Yafll›l›k Fizyolojik tehlikelerden bir baflkas› ise yafll›l›kt›r. Her canl› do¤ar, büyür, yafllan›rve ölür. Asl›nda yafllanma yafl alma ifadesinin k›salt›lm›fl bir biçimidir. Her canl›için yafl alma normal bir süreçtir. Terim anlam›nda yafllanma ise yafl alma süreci-nin belirli bir dönemine verilen add›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Do¤ufltan ortaya ç›kansakatl›klar, sosyal sigortatekni¤i bak›m›ndan sosyalgüvenlik riski olarak kabuledilmez.

Malullük, nitelikli birsakatl›k durumunu ifadeeder ve çal›flma gücününveya meslekte kazanmagücünün belirli oran›nüzerinde kaybedilmesianlam›na gelir.

Yafllanma canl› organizmalar›n gelifliminin, hayat›n›n son safhas›na verilen ad-d›r. Kifliler do¤ar, büyür ve yafllan›r. Yafllanma insan›n büyüme sürecinin son dö-nemine verilen add›r.

Büyüyen ve geliflen insan bünyesi büyümenin belirli bir döneminde, yafllanmadöneminde, birtak›m olumsuz geliflmelerle karfl›lafl›r. Kifli belirli bir yafla ulaflt›ktansonra bedenî ve ruhi bak›mdan birtak›m kay›plara u¤ramaya bafllar. Yafllanma sü-reci olarak adland›r›lan bu süreç içerisinde gerçekleflen bedenî ve ruhi kay›plar ki-flinin çal›flma ve kazanma gücünde de azalmalara, kay›plara neden olur. Yafllanmasüreci, insanlarda gider art›fllar›na da neden olur. Çünkü yafllanma süreci içindebedenî ve ruhi kay›plara u¤rayan kifliler birtak›m ihtiyaçlar›n› eskiden oldu¤ununaksine kendi bafl›na karfl›layamaz hale gelir.

Yafllanma hem muhtemel hem de mutlak nitelikli bir fizyolojik risktir. Yafllan-ma kifli bak›m›ndan asl›nda kendisine verilen bir flanst›r. Her insan yafllanma yafl›-na ulaflamaz. Yafll›l›k bu anlamda muhtemel bir risk olarak nitelendirilebilir.

Kalk›nm›fl toplumlarda genellikle karfl›lafl›lan bir gerçek, nüfusun yafllanmas›-d›r. Nüfusun yafllanmas› ya da toplumda yafll›lar›n toplam nüfus içindeki oran›n›nyükselmesi yafll›l›¤› çok önemli bir sorun hâline getirmektedir. Yafllanma berabe-rinde ekonomik ve sosyal sorunlara da kaynakl›k etmektedir. Dolay›s› ile yafllan-ma, yaln›zca bir sosyal güvenlik sorunu de¤ildir. Yafllanma gelecekte sanayileflmeve kalk›nma sürecinde olan bütün toplumlar için kaç›n›lmaz bir sorun olacakt›r.

Do¤um Do¤um bir sosyal güvenlik riskidir. Ancak do¤umun fizyolojik nitelikli bir sosyalgüvenlik riski olup olmad›¤› tart›flmal› bir konudur. Do¤um elbette fizyolojik birolayd›r. Ancak do¤um fizyolojik bir risk say›lmayabilir. Çünkü kad›n bak›m›ndando¤um çok normal bir beden fonksiyonudur. Bu niteli¤i itibar›yla do¤umun fizyo-lojik risk olma niteli¤i tart›flmal›d›r.

Kad›nlar bak›m›ndan normal bir fizyolojik durum, bir bedenî fonksiyon olando¤um baz› durumlarda bir fizyolojik risk hâline gelebilmektedir. T›pta do¤umanomalileri alarak adland›r›lan baz› durumlar ortaya ç›kabilir ki bu durumlarda ka-d›nlar uzun süre çal›flamaz duruma düflebilir. Bu durumlarda do¤um yapan kad›n-lar t›bbi yard›m ile destek ve tedaviye ihtiyaç duyabilirler. Do¤um, kad›n aç›s›ndanbirtak›m normal d›fl›l›klar ile karfl›laflmas› durumunda bir fizyolojik risk niteli¤inialabilmektedir. Bu durumda da kad›n belirli bir süre çal›flamaz duruma gelebilmek-te; ayr›ca sa¤l›¤›na yeniden kavuflmas› için tedaviye ihtiyaç duyabilmektedir. Bütünbunlar kifli bak›m›ndan gelir azalmas› ya da kesilmesi ve gider art›fl› demektir.

Öte yandan çocuklar›n sa¤l›kl› olarak dünyaya gelebilmelerini sa¤lamak içinhamilelik sürecinde kad›nlar›n birtak›m t›bbi kontrol ve yard›mlara ihtiyac› da ola-bilmektedir. Hatta bu destek ile gebelik kontrollerinin ve sa¤l›k yard›mlar›n›n ya-p›lmas› sa¤l›kl› çocuklara kavuflmak bak›m›ndan önem tafl›yan bir konudur. Buyön asl›nda sosyal niteli¤i fazla olan; sakat do¤umlar› önlemeye yönelik tedbir ni-teli¤i de bulunan bir konudur.

Ça¤dafl toplumlarda çocuklar›n sa¤l›kl› bir flekilde gelifliminin sa¤lanmas›, anave çocuk sa¤l›¤›n›n korunmas› bak›m›ndan do¤um öncesi ve sonras›nda do¤umyapan analara birtak›m haklar sa¤lanmaktad›r. Bunlar do¤um izni, gebelik kontro-lü ve sa¤l›k merkezlerinde do¤um imkan›n›n sa¤lanmas› ve do¤um sonras› belirlibir süre izin gibi haklard›r. Bütün bu haklar, do¤umun risklerini de azaltmaya yö-nelik desteklerdir.


Yafll›l›k muhtemel bir sosyalgüvenlik riskidir ve herinsan bu risklekarfl›laflmayabilir.

Do¤um, çal›flan kad›nlar içindo¤umdan önce ve sonrabelirli süreler içinçal›flamama halidir.

Sonuç olarak do¤um çal›flan kad›nlar (anneler) bak›m›ndan gelir kesilmesi vegider art›fl›na yol açabilen; çal›flan erkekler (babalar) bak›m›ndan ise gider art›fl›nayol açan fizyolojik bir tehlikedir.

Sosyo-Ekonomik Riskler ‹nsan, toplum meydana getirme ve toplum olarak yaflama gücü ve yetene¤i olansosyal bir varl›kt›r. Toplum içinde yaflamak ve toplumun üyesi olmak dolay›s›yla in-san birtak›m risklerle karfl›lafl›r. Asl›nda bu riskler ayn› zamanda toplum hâlinde ya-flamaktan kaynaklanan ihtiyaçlar ya da ihtiyaçlar›n ortaya ç›kard›¤› risklerdir.

Toplum hâlinde yaflamaktan do¤an birtak›m ihtiyaçlar vard›r ki bu ihtiyaçlar›nsürekli ve düzenli olarak karfl›lanmas› gerekir. Dolay›s›yla sosyo-ekonomik nitelik-li riskler, toplum hâlinde yaflamaktan kaynaklanan risklerdir. Sosyalleflme süreci,günümüzde bir ihtiyaç olmaktan öte bir zaruret hâlini alm›flt›r. Kiflinin toplum d›-fl›nda kalmas› ya da toplumdan bütünüyle kopuk yaflamas› mümkün de¤ildir. Do-lay›s› ile sosyo-ekonomik riskler toplum olarak yaflamaktan dolay› karfl›lanmas›mutlak ya da muhtemel nitelikli risklerdir.

Sosyo-ekonomik riskler hem ekonomik hem de sosyal niteli¤i olan tehlikeler-dir. Bu riskler kiflinin bir sosyal varl›k olmas›, toplum içinde yaflamas› itibar›yla birrisk say›l›rlar. Cemiyetin bireysel olmas› nedeniyle kifliler bu risklerle karfl›lafl›rlar.Bu riskler karfl›lanmas› gerekli olan risklerdir.

Sosyo-ekonomik riskler zaman içinde ekonomik ve sosyal geliflmelere ba¤l›olarak çeflitlenebilir. Tar›m toplumundan sanayi toplumuna geçiflte bu riskler de-¤iflmifltir. Gelecekte de sosyal geliflmeler sosyal güvenlikte günümüzde bilinmeyenbaz› risklerin do¤mas›na yol açabilecek ya da günümüzde risk say›lmayan baz› du-rumlar sosyal güvenlik riski haline gelebilecektir.

‹flsizlik Sosyo-ekonomik risklerin bafl›nda iflsizlik riski gelir. En yal›n anlam› ile iflsizlik; ça-l›flma güç, yetenek ve iste¤i var iken ve cari flartlarda ifli kabule haz›r iken ifl bula-mayan kiflinin durumunu ifade eden bir kavramd›r. ‹flsizli¤in birçok çeflidi vard›r.Teknolojik iflsizlik, mevsimlik iflsizlik vs. gibi.

‹flsizlik riski ile kifli iki flekilde karfl›lafl›r. Bunlardan birisi çal›flma istek güç vekabiliyeti var iken ifl bulamamak dolay›s› ile ortaya ç›kan iflsizliktir. ‹fl bulamamak-tan kaynaklanan iflsizlik, kifli bak›m›ndan gelir elde edememek dolay›s› ile gider-lerini karfl›layamayacak durumda olma yani muhtaç olma durumu yarat›r. Dolay›-s› ile gelir elde edememeye dayal› muhtaçl›k riski ile karfl›laflan kiflinin sosyal gü-venlik ihtiyac› do¤mufl olur.

Çal›flmakta iken iflsiz kalanlar bak›m›ndan ise iflsizlik, gelir kesilmesi sonucunudo¤uran bir sosyo-ekonomik risktir (Andaç,1999:ss ve Baflterzi,1986:ss). Ça¤dafltoplumlarda ba¤›ml› çal›flanlar›n oran› çal›flanlar›n ve nüfusun büyük bir kesiminioluflturur. Piyasa ekonomisinin hakim oldu¤u ça¤dafl iktisadi sistemlerde çal›flan-lar›n her an iflini kaybetme ve iflsiz kalma riskleri vard›r. Günümüzde artan reka-bet flartlar› içerisinde iflsizlik her an ortaya ç›kabilir. Konjonktürel iflsizlik art›k yay-g›n bir iflsizlik biçimidir. Dünya ekonomisindeki bütünleflmeler, ekonomik enteg-rasyonlar ve ekonomik serbestleflme politikalar›n›n sonucunda iflsizlik art›k ülkeekonomisinin bir sorunu olmaktan çoktan ç›km›flt›r. Zira dünyan›n bir köflesinde-ki bir iktisadi geliflme bir baflka köflede yeni ifllerin aç›lmas›na yol açabildi¤i gibibinlerce kiflinin iflsiz kalmas›na da yol açabilmektedir. Dolay›s›yla günümüzde ifl-sizlik ve iflsiz kalma sosyal güvenlik bak›m›ndan acil giderilmesi gereken bir sos-


Sosyo-ekonomik nitelikliriskler toplum halindeyaflamaktan kaynaklan›r.

Günümüzde iflsizlik ve iflsizkalma sosyal güvenlikbak›m›ndan acil olarakgiderilmesi gereken birsosyal güvenlik ihtiyac›d›r.

yal güvenlik ihtiyac›d›r. ‹flsizlik ça¤dafl toplumlarda mutlaka ve k›sa zamanda çarebulunmas› gereken önemli bir risktir. Bu gerçek iflsizlik riskine karfl› sosyal güven-lik sa¤lanmas›n› da daha önemli ve hayati bir konu hâline getirmifltir.

Sosyal güvenlik sistemleri iflsiz kalanlara iflsizlik sigortas› yolu ile gelirlerini te-lafi eden bir gelir sa¤lad›klar› gibi yeni ifl bulmalar›na yard›mc› olacak baflkaca des-tekler de sa¤lan›r. Ayr›ca iflsiz kalanlar›n sa¤l›k ve tedavi ihtiyaçlar› da karfl›lan›r(Tuna,1995: 11 vd.).

‹flsizlik riskine karfl› sosyal güvenlik sa¤lanmas›, özellikle ba¤›ml› çal›flanlar ba-k›m›ndan çok önemli sorundur. Ba¤›ml› çal›flanlar›n toplam ifl gücü içindeki oran›yükseldikçe, iflsizlikte o oranda toplum için mutlaka karfl›lanmas› gereken bir sos-yal güvenlik riski olarak ortaya ç›kmaktad›r.

‹flsizlik riskine iliflkin ayr›nt›l› bilgiye Faruk Andaç, ‹flsizlik Sigortas›, Kayseri, 1999; Sü-leyman Baflterzi, ‹flsizlik Sigortas›, Ankara, 1986 kitaplar›ndan eriflebilirsiniz.

‹flsizlik riskine karfl› sosyal güvenlik sa¤lanmas› sizce neden önemlidir?

Evlenme ve Çocuk Sahibi Olma Toplum içinde yaflamakta olan insanlar da nesillerini devam ettirmek ve bir ailekurmak isterler. Sosyal bak›mdan evlenme ve çocuk sahibi olma mutlaka karfl›lan-mas› gerekli olan sosyal ihtiyaçt›r. Günümüzde evlenme konusunda farkl› görüfllerde vard›r. Evlenmeye karfl› ç›kan ak›mlar; evlenme yerine birlikte yaflamay› sa-vunmaktad›rlar. Ancak bütün toplumlarda büyük ço¤unluk evlenme ile ortaya ç›-kan ailenin toplumun temeli oldu¤u; sa¤l›kl› nesillerin huzurlu bir aile ortam›ndayetiflebilece¤i konusunda görüfl birli¤i içindedirler. Bunun içindir ki devletler ev-lenme, aile kurma ve çocuk sahibi olmay› teflvik eden tedbirler almaktad›rlar.

Evlenme, yuva kurma ve çocuk sahibi olma sosyal güvenlik bak›m›ndan fark-l› boyutlar› olan bir konudur. Evlenme ve çocuk sahibi olma sosyal güvenlik ba-k›m›ndan gider art›fllar›na yol açan durumlard›r (Ar›c›,1990: 124-144). Sosyal gelifl-me ile birlikte evlenmek, yuva kurmak ve çocuk sahibi olman›n maliyeti artm›flt›r.Dolay›s›yla evlenme ve çocuk sahibi olma da sosyo-ekonomik risklerdendir. Buihtiyaçlar zaman›nda karfl›lanmaz ise muhtaçl›k durumu do¤ar. Evlenmenin ve ço-cuk sahibi olman›n toplumda yarataca¤› baflkaca sosyo-ekonomik tehlikeler devard›r. Dolay›s›yla toplumun temeli olarak adland›r›lan ailenin korunmas› bak›-m›ndan, toplumun sa¤l›kl› bir biçimde geliflmesi ve huzur içinde yaflamas› aç›s›n-dan evlenme ve çocuk sahibi olman›n getirece¤i gider art›fllar›na karfl› aileye veaile kurmak isteyen kimselere sosyal güvenlik sisteminin destek olmas› gerekir.Evlilik ve çocuk sahibi olman›n bir risk olarak kabul edilmesi toplumun sa¤l›kl› vehuzurlu bir hayat sürmesi bak›m›ndan önemli görülmüfl ve bunlar birer risk ola-rak kabul edilmifllerdir.

Evlenme, yuva kurma ve çocuk sahibi olma riskinin karfl›lanmas› için çeflitlidestekler sa¤lanmaktad›r. Ucuz kiral›k konut sa¤lanmas›, faizsiz evlenme kredileriverilmesi gibi sosyal yard›mlar sa¤land›¤› gibi sosyal sigorta sistemi içerisinde buriske karfl› aile ödenekleri sigorta kolu gelifltirilmifltir.

Konut Konut, insanlar›n bar›nma ihtiyac›n› karfl›lamak aray›fl›n›n ortaya ç›kard›¤› bir kav-ramd›r. Bafllang›çta bar›nma ihtiyac›n›n giderilmesi için ortaya ç›kan kavram (bar›-nak); sosyalleflme sürecinde konut anlam›nda bar›nman›n ötesinde çok önemli


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Birlikte yaflama; bir ülkeninMedeni Kanun hükümlerinegöre, resmî evlilik ba¤›kurulmaks›z›n çiftlerin birarada yaflamas›d›r.

Evlenme ve çocuk sahibiolma sosyo-ekonomik birrisktir.

sosyal bir ihtiyaç hâline gelmifltir. Konut, bar›nak kavram›n›n ötesinde bir kavram-d›r. Bar›nak kiflinin ölmeden yaflayaca¤› so¤uktan, s›caktan ve sair tehlike ve sal-d›r›lardan koruyan bir mekan›yken, konut aile ile birlikte insanca bir hayat sürdü-rülebilecek bir mekand›r. Konut belirli asgari konfor flartlar› (›s›nma, ayd›nlatma,temiz su vb.) olan bir bar›nakt›r.

Özellikle aile kurumunun geliflmesi konut ihtiyac›n› ve konut sahibi olman›nönemini daha da art›rm›flt›r. Konut, sosyal güvenlik bak›m›ndan özellikle kent-leflme süreci ve sanayileflme alan›ndaki geliflmelerle birlikte önemi daha fazla ar-tan bir risk hâline gelmifltir.

Günümüzde konut sahibi olma ya da kiralamak suretiyle konut ihtiyac›n› kar-fl›lama kifliler bak›m›ndan maliyeti yüksek bir sorun hâline gelmifltir. Konut ihtiya-c›n›n karfl›lanmas›, kiflilerin gider kalemlerinden en önemlilerinden birini olufltur-maktad›r. Konut sahibi olmak gün geçtikçe zorlaflt›¤› gibi kiralama suretiyle konutihtiyac›n›n karfl›lanmas›n›n aile bütçeleri üzerindeki yükü artm›flt›r.

Öte yandan konut sahibi olmak ya da konutu kiralamak da sorunu çözmemek-tedir. Sahip olunan konut içinde su, elektrik, ›s›nma gibi sürekli ve zorunlu gider-lerin de karfl›lanmas› gerekmektedir. Bütün bunlar konutu ve bar›nma ihtiyac›n›önemli bir sosyo-ekonomik ihtiyaç durumuna getirmifltir.

Devletler konut ihtiyac›n› karfl›layabilmek için ailelere çeflitli destekler sa¤la-maktad›r. Nitekim, ailelerin konut ihtiyac›n›n karfl›lanmas› için sosyal konut proje-leri üretilmesi, konut kooperatiflerine destek sa¤lanmas› ya da dar gelirliler içinucuz kiral›k konut sa¤lanmas› gibi tedbirler bütün ülkelerde gündeme gelmektedir.

K›saca, konut sahibi olmak günümüz toplumlar›nda önemli bir ihtiyaç, kifli ba-k›m›ndan da önemli bir sosyal risktir. Çünkü bu riskin karfl›lanmamas› demek ai-lece evsiz kalmak demektir ki bunun getirece¤i baflka riskler de söz konusudur.

Ölüm Sosyal güvenlik aç›s›ndan ölüm de bir risktir. Ancak sosyal güvenlik bak›m›ndanölüm bilinenin aksine fizyolojik de¤il, sosyo-ekonomik bir risktir. Ölüm riski ölenkimsenin sa¤l›¤›nda geçindirmekle yükümlü oldu¤u efli, çocuklar› varsa ana-baba-s› yani ölenin geride b›rakt›¤› kimseler bak›m›ndan bir risktir. Dolay›s›yla ölüm hâ-linde sosyal güvenlik ihtiyac› ölenin geride b›rakt›¤› ve geçindirmekle yükümlü ol-du¤u yak›nlar› bak›m›ndan söz konusudur.

Ölüm riski ile karfl› karfl›ya kalanlar, ölenin dul ve yetimleri ile ana-babalar›d›r.Ölüm özellikle ana ya da babas›n› kaybeden çocuklar bak›m›ndan gelir kesilmesianlam›nda önemli bir risktir. Dul kalan özellikle de çocuklu dul kalan efller bak›-m›ndan da ekme¤i kazanan kiflinin ölümü önemli bir risktir.

Ölüm riskinin ne kadar önemli oldu¤unu anlamak için tarihten günümüze dul-luk, yetimlik, öksüzlük ve kimsesizlik konusunda yaz›lan, söylenen sözlere, ata-sözlerine ve bu alanda karfl›lafl›lan sosyal sorunlara göz atmak yeterlidir. Ölüm ge-ride kalanlar bak›m›ndan gelir kesilmesi ya da azalmas› sonucunu do¤urdu¤u gibigider art›fllar›na da yol açan tipik bir sosyal güvenlik riskidir.

Ölüm, gelir kesilmesine ilaveten cenaze masraflar› da yaratan sosyo-ekonomikbir risktir. Ölüm hâlinde sosyal güvenlik sistemleri hem kesilen geliri telafi ederekhem de cenaze dolay›s›yla ortaya ç›kan gider art›fl›n› karfl›layarak sosyal güvenlikgarantisi sa¤larlar.

Sonuçlar›na Göre TehlikelerSosyal güvenli¤in konusu olan tehlikeler, ekonomik sonuçlar›na göre de s›n›flan-d›r›labilir. Bu anlamda tehlikeler;


Konut ihtiyac›, sanayileflmeve flehirleflme ile birliktemutlaka karfl›lanmas›gereken bir risk hâlinegelmifltir.

Ölüm, ölen kimseninbakmakla yükümlü oldu¤ukifliler aç›s›ndan bir risktir.

(i) Gelir azalmas›na yol açan tehlikeler, (ii) Gelir kesilmesine yol açan tehlikeler, (iii) Gider art›fl›na yol açan tehlikeler

olmak üzere üç ayr› gruba ayr›labilir. Ancak baz› tehlikeler bu iki ya da üç farkl›sonucu ayn› anda ortaya ç›karabilir. Bu s›n›fland›rma tehlikelerin gelir-gider den-gesini nas›l bozdu¤u sorusunun da cevab›n› veren tehlikelerdir (Yazgan, 1992: 54-63 ve Dilik,1971: 65-111).

Gelir Azalmas›na Yol Açan TehlikelerBaz› tehlikeler vard›r ki ortaya ç›kt›klar› zaman kiflinin gelirinde azalmaya yol açar-lar. Gelir azalmas›na yol açan tehlikeler bu flekilde sonuç do¤uran tehlikelerdir.Örne¤in kiflinin hastalanmas› baz› durumlarda fazla çal›flma yapamamas›na yolaçabilir. Bu durumda kiflinin gelirinde azalma meydana gelir. Yafllanma da belirlibir döneme kadar gelir azalmas›na yol açan bir tehlike niteli¤indedir. Ailebireylerinden birisinin ölümü de baz› durumlarda gelir azalmas›na yol açan bir teh-likedir. Efllerden her ikisinin de çal›flt›¤› bir ailede efllerden birisinin ölümü di¤eribak›m›ndan gelir azalmas›na yol açan bir tehlikedir.

Gelir Kesilmesine Yol Açan TehlikelerSosyal güvenli¤in konusu olan risklerden baz›lar› ise ortaya ç›kmas› hâlinde kifli-nin gelirinin bütünüyle kesilmesine yol açar. ‹flte gelirin bütünüyle kesilmesine yolaçan bu tehlikelere gelir kesilmesine yol açan tehlikeler denir. Çal›fl›rken iflini kay-betme ve iflsiz kalma durumu, çal›flamayacak durumda hasta olmak, ya da çal›fla-mayacak hâle gelmifl bir yafll›l›k durumu gelir kesilmesine yol açan tehlike örnek-leri olarak verilebilir. Gelir kesilmesine yol açan tehlikelerde sosyal güvenlik ihti-yac› daha da büyür.

Gider Art›fl›na Yol Açan TehlikelerGider art›fllar› da gelir-gider dengesini bozan ve sosyal güvenlik ihtiyac›n› ortayaç›karan bir durumdur. Kiflinin belirli gelirleri ile giderlerini karfl›lama süreci içeri-sinde baz› durumlar olur ki kifli hiç beklemedi¤i bir zamanda çok büyük giderleryapmak zorunda kalabilir. ‹flte kiflinin normal hayat seyrine göre giderlerinde anive normal d›fl› art›fla yol açan risklere gider art›fl›na yol açan tehlikeler denilir. Has-tal›k normalde hem gelir azalmas›na hem de duruma göre gelir kesilmesine yolaçan bir tehlikedir. Hastal›k ayn› zamanda iyilefltirme amac›yla yap›lan harcamalarbak›m›ndan gider art›fl›na yol açan bir tehlikedir. Keza ölüm cenaze masraflar›(tekfin, defin ve mezar yeri vb. giderler) bak›m›ndan gider art›fllar›na yol açar. Ev-lilik, çocuk sahibi olmak gibi sosyal riskler de gider art›fl›na yol açan tehlikeler ara-s›nda say›l›r. Çocuk sahibi olmak bir yönü ile belki dünyan›n en güzel olay›, enfazla mutluluk veren olay›d›r. Ancak çocuk ekonomik bak›mdan do¤umundan iti-baren gider art›fl›na yol açan, aile bütçesinin yükünü art›ran bir risktir.

Sosyal güvenlik sizce ekonomik temelli hangi tehlikelere karfl› koruma sunmaktad›r?

Kayna¤› Bak›m›ndan TehlikelerKayna¤› bak›m›ndan tehlikeleri,

(i) ‹nsan›n neden oldu¤u tehlikeler,(ii) Tabiat›n neden oldu¤u tehlikeler

olarak iki grupta toplamak mümkündür.


Hastal›k hem gelir azalmas›ve kesilmesine hem de giderart›fl›na yol açan birtehlikedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

‹nsan›n Neden Oldu¤u TehlikelerKiflinin karfl› karfl›ya bulundu¤u tehlikelerin baz› durumlarda kayna¤› ve sorumlu-su insand›r. Kayna¤› insan olan tehlikeler de iki k›s›mda s›n›fland›r›labilir. Bunlar-dan birisi fizyolojik tehlikelerdir ki kiflinin canl› yarat›lm›fl olmas›ndan kaynaklanantehlikeleri ifade eder; hastal›k, yafll›l›k, sakatl›k gibi. Baz› tehlikeler ise insandankaynaklan›r. Yani tehlikeye insan yol açar. Örne¤in baz› durumlarda bir insan birbaflka insan› yaralar, öldürür ya da sakatlar. Kifliler bak›m›ndan gelir azalmas›, gi-der art›fl› ya da gelir kesilmesine yol açan durumlar› yaratan insanlar de¤il, bu in-sanlar›n sebep oldu¤u yaralanma, sakatlanma ve ölüm ile karfl›laflanlar bak›m›n-dan sosyal güvenlik ihtiyac› ortaya ç›kar.

‹nsanl›k iç kargafla ve savafllara yol açarak binlerce insan›n yaralanmas›na, kay-bolmas›na ya da ölmesine yol açan tehlikelere yol açmaktad›r. Sosyal güvenlik ih-tiyac›n›n en fazla hissedildi¤i dönemler savafllard›r. Çünkü savafllar kiflilerin iktisa-di faaliyetlerini engeller ya da yok eder. Kiflilerin ekonomik durumlar›nda hiç bek-lenmeyen geliflmelere yol açar. Onun içindir ki savafllar en büyük sosyal y›k›m ne-denleridir.

Tabiat›n Neden Oldu¤u TehlikelerTabiat olaylar› baz› durumlarda birer tehlike kayna¤› ve tehlike nedeni olur. Mese-la su sel hâline geldi¤inde sel bask›nlar› önemli bir tehlike olur. Kar, ç›¤a dönüfl-tü¤ünde önemli bir tehlike teflkil eder. Atefl yang›na dönüfltü¤ünde; y›ld›r›m, tufan,yer kaymas›, tayfun gibi do¤a olaylar› birer tehlike kayna¤› olarak ortaya ç›kabilir.Depremler bu anlamda insanl›k aç›s›ndan gelir kesilmesi, gelir azalmas› ve giderart›fllar›n› ayn› anda ortaya ç›karan en önemli do¤al tehlikelerdendir.

Tabiat›n sebep oldu¤u tehlikeler, yukar›da bahsedilen durumlarda ortaya ç›kt›-¤› gibi, genel olarak tabiat›n dengesinin bozulmas›ndan da ortaya ç›kabilir. Nite-kim, son dönemde atmosferde bafllayan ›s›nma insanl›k aç›s›ndan kaç›n›lmaz birtehlike hâline gelmek üzeredir. Çevre kirlenmesi sorunu gelecekte en önemli teh-likelerden birisi hâline gelmek üzeredir. Dünyada baz› tabi dengelerin bozulmas›-n›n ozon tabakas›n›n incelmesi, çevre kirlenmesi, atmosferde bafllayan ›s›nman›n,buzullar›n erimesinin yarataca¤› muhtemel tehlikeler sosyal güvenlik bak›m›ndanda üzerinde durulmas› gereken önemli bir sorundur. Kirletilen çevre art›k insanl›kiçin bir tehlike kayna¤› hâline gelmifltir.

TEHL‹KELERLE MÜCADELE VE SOSYAL GÜVENL‹K

ÖnemiSosyal güvenli¤in konusu olan tehlikeler netleflmeden önce de insano¤lunun ha-yatta karfl› karfl›ya oldu¤u tehlikeler vard›. ‹nsano¤lunun tehlikelerle mücadele ta-rihi bir baflka aç›dan bak›ld›¤› zaman sosyal güvenlik tarihi olarak nitelendirilebilir(Yazgan, 1992: 62).

‹nsano¤lunun tehlikelerle mücadele tarihine bak›ld›¤› zaman bu tehlikelerin birk›sm›n›n canl› yarat›lm›fl olmaktan kaynaklanan tehlikeler oldu¤u bir di¤er k›sm›-n›n ise toplum içinde yaflamaktan kaynakland›¤› görülür. Fizyolojik ve sosyo-eko-nomik tehlikeler tasnifi bunu ifade eder. ‹lk insandan itibaren insano¤lu canl› kal-mak, canl›l›¤›n› sürdürmek zorundad›r. Bunun için de beslenme, bar›nma gibi te-mel bir tak›m ihtiyaçlar› vard›r. Tehlikelerin bir k›sm› da kiflinin kendi d›fl›nda d›flkaynaklardan do¤ar. Kiflinin hastalanmas›na, yaralanmas›na, sakat kalmas›na yolaçar. Evinin bark›n›n tarumar olmas› gibi kiflinin mal varl›¤›na yönelik tehlikeler debu anlamda d›fltan gelen tehlikelerdir.


Deprem, su bask›n›, ç›¤ gibitabiat olaylar› yan›nda, ozontabakas›n›n delinmesi, çevrekirlenmesi gibi tabiat›ndo¤al dengesini bozangeliflmeler de tehlikekayna¤›d›r.

Tehlikelerle mücadelede amaç kifli için huzurlu ve emniyetli bir hayat sürdür-mektir. Kifli korunakl› bir hayat içinde yaflamak; tehlikelerden uzak olmak ister.Tehlikelerden uzak olmak kifli için yaln›zca d›fltan gelen tehlikelere karfl› korun-mak de¤ildir. Kifli için muhtaçl›k yaratacak durumlar da bir tür tehlikeli durumdur.Bar›naks›zl›k, açl›k, yoksulluk gibi kiflinin ihtiyaçlar›n› karfl›layamama durumu dagüvensizlik duygusunu do¤uran bir durumdur. Kifli yaln›z günü için de¤il gelecek-teki ihtiyaçlar›n› da sürekli ve düzenli karfl›lamak ister. ‹flte kifli için ihtiyaçlar›n› sü-rekli olarak karfl›lamaya yetecek bir gelirinin olmas›; gelir devaml›l›¤›n›n sa¤lanma-s› da bir tehlikeden korunma durumudur. Kifli için gelir devaml›l›¤› garanti alt›naal›nm›fl bir hayat, korkusuz bir hayat demektir. En az›ndan baflkalar›na muhtaç ol-mak tehlikesi bak›m›ndan bir güven duygusunun sa¤lanm›fl olmas› önemlidir. Ki-flinin ihtiyaçlar›n›n esaretinden kurtulmas› herfleyden önemli bir durumdur. Kifliningelecekte de ihtiyaçlar›n›n esaretinden kurtulma garantisini veren bir korunma im-kan› kifli için de¤eri ölçülemeyecek bir güvenlik demektir.

Sonuçta sosyal güvenlik sa¤lanmas›, sosyal güvenlik flemsiyesi alt›nda olmak;kifli için tehlikelerle mücadelede asgari bir garanti alt›nda olmak anlam›na gelir.Modern dünyada sosyal güvenlik sosyal güvenli¤in konusu olan tehlikeler bak›-m›ndan bir topyekûn mücadele yöntemidir. Modern sosyal güvenlik sistemleri ki-flileri kanun zoru ile bir millî dayan›flma ve yard›mlaflmaya sokar ve bu suretle teh-likelerle mücadele için en önemli tedbiri alm›fl olur. Sosyal güvenlik tehlikelerleça¤dafl anlamda ve topyekûn yap›lan bir mücadelenin ad›d›r.

Tehlikelerle Mücadele fiekilleriTehlikelerle mücadele çeflitli flekillerde yap›labilmektedir. Bu mücadele;

(i) Amac›na göre; tehlikenin kendisine ve sonuçlar›na karfl›(ii) Yap›l›fl biçimine göre de; bireysel ve toplu mücadele

olarak s›n›fland›r›labilir.

Tehlikenin Kendisi ile Mücadele: Tehlikenin ÖnlenmesiTehlikenin kendisi ile mücadele, esas›nda tehlike ile mücadeledir. Tehlikenin orta-ya ç›kmas›n› önleyici mücadele elbette önemlidir. Tehlikenin ortaya ç›kmas›n› ön-lemek tehlikenin sonuçlar› ile mücadeleden daha ucuzdur. “Önlemek ödemektendaha ucuzdur” özdeyifli bunu ifade eder. Mesela hastal›klar›n ortaya ç›kmamas›için yap›lan mücadele hastal›¤›n tedavisinden hem daha ucuz hem de daha kolay-d›r. Belki bir afl› ile hiç ortaya ç›kmayacak bir çocuk felci hastal›¤›n›n tedavisinin nekadar uzun ve meflakkatli oldu¤unu düflündü¤ümüzde bunu daha iyi anlar›z.

Dar anlamda sosyal güvenlik tehlikenin kendisi ile mücadeleyi konu almaz.Tehlikenin sonuçlar›na karfl› bir gelir garantisi sa¤lar. Bu nedenledir ki sosyal gü-venli¤in temel fonksiyonu tehlikenin önlenmesi de¤il ancak tehlikenin sonuçlar›-na karfl› tedbir almas›d›r. Sonraki dönemde özellikle genel sa¤l›k sigortalar› uygu-lamas›nda tehlikenin önlenmesi de sa¤l›k sigortalar› kapsam› içinde düflünülmeyebafllanm›flt›r ki bu alanda yeni bir aç›l›m anlam›na gelir.

Tehlikenin Sonuçlar› ile MücadeleTehlikenin sonuçlar› kiflide do¤rudan etkili olabilece¤i gibi dolayl› etkili de olabi-lir. Mesela hastal›k kiflide do¤rudan etkili bir tehlikedir. Kifliyi çal›flamaz hale getir-di¤i gibi tedavi ihtiyac›n› da do¤urur. Dolay›s›yla gelir azalmas› ve gider art›fl› ay-n› anda ortaya ç›kar. Yafll›l›k, malullük, ölüm gibi riskler de ayn›d›r.


Kifliler için gelir devaml›l›¤›garanti alt›na al›nm›fl birhayat korkusuz bir hayatt›r.

Hastal›klar›n ortayaç›kmas›n› önlemek yap›lanharcama, tedavisi içinyap›lacak harcamalardandaha düflüktür.

Tehlikeler baz› durumlarda mal varl›¤›na yönelik olabilir. Kiflinin evinin bark›-n›n yanmas›, sel ve depreme maruz kalmas› kiflinin evinin soyulmas› gibi tehlike-ler kifli bak›m›ndan mal varl›¤› kay›plar›na yol açan tehlikelerdir. Bu tehlikeler dekifli bak›m›ndan muhtaçl›k durumu yarat›r.

Kifli tehlikenin sonuçlar›na karfl› çeflitli flekillerde mücadele eder. Özel sigortamal varl›¤›na yönelik tehlikelerin sonuçlar›na karfl› tedbirlerden birisidir. Sosyal si-gorta yine tehlikenin sonuçlar›na karfl› bir mücadele tekni¤idir. Tehlikenin sonuç-lar›na karfl› hukuk yolunun tercih edilmesi; tehlikeye neden olan kiflilere ya dadevlete tazminat davas› aç›larak tazmin ettirilme de tehlike ile mücadele yollar›n-dan bir baflkas›d›r. Geleneksel dönem aç›s›ndan tehlikenin sonuçlar›na karfl› bellibafll› mücadele yolu sosyal yard›mlaflma ve dayan›flma yoludur.

Bireysel MücadeleTehlike ile mücadele öncelikle bireysel mücadele olarak bafllam›flt›r (Yazgan,1992: 64). Birey karfl› karfl›ya oldu¤u her türlü tehlike ile öncelikle kendisi kifliselbir mücadele yapar. Sosyal güvenlikte bireysel sosyal güvenlik tekni¤i ad› verilenteknikler bireyin kiflisel mücadelesinin sonucu olarak ortaya ç›km›fl tekniklerdir.Hayatta kiflinin karfl› karfl›ya bulundu¤u bütün risklerle tek bafl›na mücadele etme-si mümkün de¤ildir. Bireyin bu mücadelede yetersiz kalmas›, baflar›s›z olmas›d›r kitoplu mücadele tekniklerinin do¤ufluna yol açm›flt›r. Kiflisel mücadelenin yetersiz-li¤inin kayna¤› kiflinin ekonomik potansiyelinin s›n›rl› olmas› de¤ildir. Kiflinin teh-likeler konusundaki duyars›zl›¤›, basiretsizli¤i, tehlike ve sonuçlar› konusundakibilgisiz ve kültürsüzlü¤ü gibi faktörler de bu yetersizlikte rol oynarlar.

Toplu Mücadele

Toplum Dayan›flmas› ve Yard›mlaflmas› Olarak Toplu MücadeleTehlikenin kendisi ve sonuçlar› ile mücadelede bireysel mücadelenin yetersiz kal-mas› bu alanda toplu mücadele ihtiyac›n› do¤urmufltur. Toplu mücadele kiflilerin biraraya gelmeleri ile tehlike ve sonuçlar›na karfl› ortaklafla mücadele etmeleri olay›d›r.

Toplu mücadele aileden bafllar ve her türlü toplum kesimleri içinde dayan›fl-mal› olarak sürdürülür. Toplu mücadele seviyeleri sosyal geliflmeye göre genifller.Aileden millete ve bütün insanl›¤›n mücadelesine kadar uzayan bir geliflme süre-ci olmufltur.

Devletin MücadelesiToplu mücadeleye ça¤dafl sosyal güvenlik teknikleri ile devlet de kat›lm›flt›r. Dev-let gücü kullan›larak toplu mücadele devletin öncülü¤ü ve zorlamas› ile gerçeklefl-tirilmifltir. Sosyal güvenlik kurumlar›n›n kurulmas›, sosyal güvenlik kanunlar›n›nyürürlü¤e konulmas› ile devlet kiflileri bu toplu mücadeleye zorlam›flt›r. Devletkendisi de bu mücadelede baflar›l› olamayan muhtaç ve düflkünlere sosyal güven-lik sa¤layarak onlar›n elinden tutar. Asl›nda burada yap›lan devletin toplumun di-¤er kesimlerden ald›¤› mali kaynaklarla bu kiflilere sosyal güvenlik sa¤lamakt›r.

Ça¤dafl dünyada bireysel mücadele sürecektir. Ancak toplu mücadele özelliklede devletin bu alandaki zorlamas› olmaks›z›n toplu mücadelenin kazan›lmas› im-kân› da bulunmamaktad›r. Modern toplumlarda sosyal güvenlik sa¤lamak, toplumücadeleye kat›lmak devlet için bir görev olarak kabul edilmektedir. Özelliklesosyal güvenli¤in temel bir insan hakk› olarak kabul görmesi sosyal güvenli¤in ki-fli için bir hak devlet için bir görev olarak kabul edilmesi ile sonuçlanm›flt›r.


Modern sosyal güvenliksistemleri, tehlikeninsonuçlar›na karfl›mücadelede kullan›lan enetkin tekniktir.

Tehlikenin sonuçlar› ile toplumücadele ailede bafllar.

Devlet katk›s› olmaks›z›ntoplu mücadelede baflar›sa¤lamak mümkün de¤ildir.

SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N KONUSU OLARAKTEHL‹KELER VE GELECEK

Genel OlarakSosyal güvenli¤in konusu olan tehlikelerin genel bir s›n›fland›r›lmas› yap›lm›flt›r.Bu tehlikeler konusunda ILO’nun 102 say›l› Sözleflmesi’nde bir ölçüde uluslara-ras› standard› vermifltir. Bu sözleflmede ça¤dafl bir sosyal güvenlik sisteminin 9tehlikeye karfl› sosyal güvenlik sa¤lamas› öngörülmüfltür. Bu riskler ifl kazalar›,meslek hastal›klar›, hastal›k, anal›k, yafll›l›k, malullük, ölüm ve aile ödenekleriolarak s›ralanm›flt›r.

Türk sosyal güvenlik sistemi, içinde bulundu¤umuz 2012 y›l› itibar›yla, aileödenekleri sigortas› d›fl›ndaki 8 riski sosyal sigorta sisteminde düzenlemifl ve burisklere karfl› sosyal güvenlik garantisi sa¤lam›flt›r. Aile ödenekleri konusunda sos-yal yard›m ve sosyal hizmetler sisteminde birtak›m düzenlemeler mevcut ise desosyal sigorta sistemine bu riske yer verilmemifltir. Türkiye’de gerek toplu ifl söz-leflmesi sisteminde gerekse kamu çal›flanlar›na iliflkin mevzuata çocuk paras›, do-¤um yard›m›, konut kira deste¤i, yakacak yard›m› gibi birtak›m desteklerle aileödenekleri konusundaki ihtiyaç karfl›lanmaya çal›fl›lmaktad›r.

Sosyal güvenli¤in konusu olan tehlikeler konusunda gelecekte neler yaflana-cakt›r? Yeni tehlikeler eklenecek midir? Yoksa bu tehlikeler de bir daraltmaya m›gidilecektir? Bütün bunlar, üzerinde durulmas› gereken önemli konulard›r.

Tehlikelerin gelece¤i sorununda belirleyici baz› faktörler rol oynayacakt›r. Bubelirleyici faktörler de devletlerin ekonomik ve sosyal politikalar›ndaki de¤iflim,insanl›¤›n karfl› karfl›ya gelece¤i yeni riskler baflta gelir.

Tehlikelerin sonuçlar›na karfl› mücadele bak›m›ndan da de¤ifliklikler söz konu-su olabilir. Yeni teknikler gelifltirilebilece¤i gibi küreselleflme süreci içerisinde ye-ni riskler ve risklerle yeni mücadele teknikleri de gelifltirilebilecektir.

Sosyal Güvenli¤in Konusu Olan Tehlikeler ve Sosyal Güvenlik SistemiEtkileflimiSosyal güvenli¤in konusu olan tehlikeler ile sosyal güvenlik sistemi aras›ndaki ilifl-kinin bilinmesi gerekir. Sosyal güvenlik dura¤an de¤ildir. Sosyal hayattaki de¤iflimve geliflime ba¤l› olarak sosyal güvenlik de de¤iflir. Nitekim, sosyal güvenli¤in ko-nusu olan tehlikeler, sosyo-ekonomik geliflmelere ba¤l› olarak çeflitlenir. Bu tehli-kelere yenileri eklenebilir ya da baz› riskler risk olmaktan ç›kabilir. Pek tabidir kisosyal güvenlik sistemi kurulur iken bu tehlikeler sistemin ve toplumun ihtiyaçlar›,ülkenin sosyo ekonomik geliflmifllik seviyesi, toplumun öncelikleri dikkate al›nmaksuretiyle belirlenir. Dolay›s›yla sosyal güvenli¤in asgari olarak karfl›lamas› gerekentehlikelerden söz edilebilir. Ancak bir sosyal güvenlik sisteminin karfl›lamas› gere-ken bütün tehlikelerden söz etmek mümkün de¤ildir. Toplumun ihtiyaçlar› ve im-kanlar› ile sistemin kapsam›na alaca¤› riskler aras›nda paralel bir iliflki bulunur.

Sosyal güvenlikte göz ard› edilmemesi gereken bir baflka konu ise bu riskle-rin seçimi kadar seçilen bu risklerin içeri¤inin de belirlenmesidir. Çünkü her birtehlikenin hak ve yükümlülükler çerçevesi içerisinde de¤erlendirilmesi önemli-dir. Tehlikelerin seçiminde ne kadar özen gösterilir ise tehlikelerin belirlenmeside önemli bir konudur. Afla¤›da her bir riskin sistem içinde yaratabilece¤i etki-ler; sosyal güvenlik sistemi içinde yol açabilece¤i geliflmeler hakk›nda k›sa k›sabilgi verilecektir:


Türkiye’de aile ödeneklerid›fl›ndaki 8 sosyal riskekarfl› sosyal güvenlikgarantisi sa¤layacak yasalve kurumsal yap›oluflturulmufltur.

Sosyal hayattaki de¤iflim vegeliflime ba¤l› olarak sosyalgüvenlik anlay›fl› da de¤iflir.

Hastal›k Riski Hastal›k riski, fizyolojik risklerin bafl›nda gelen bir risktir. Hastal›k insano¤lununher an karfl› karfl›ya kalabilece¤i bir risktir. Hastal›klar›n tedavisi ve hastal›k riski-nin finansman› bak›m›ndan soruna bak›ld›¤›nda sosyal güvenlik bak›m›ndan k›savadeli bir risktir. Canl› organizmas› ile insanlar her an hastalanabilir. Sosyal güven-lik sistemi bu nedenle her an bu riskin finansman ihtiyac›n› duyabilir. Bu neden-ledir ki hastal›k riskine karfl› sosyal güvenli¤in finansman›nda da¤›t›m metodu ya-ni y›l› y›l›na finansman metodu uygulan›r.

Sosyal güvenlik sistemleri hastal›k riskine karfl›; nelerin ne ölçüde finanse edi-lece¤i ve sosyal güvenlik kapsam›na al›naca¤›n› iyi belirlemelidir. Hastal›k riskininkapsam› belirlenirken bunun finansman aya¤› mutlaka dikkate al›nmal›d›r. Hasta-l›k riskine karfl› cömert bir sistem ne kadar finansman aç›s›ndan riskli bir sistem isebu konuda tersi bir tav›r da kiflilerin o denli ma¤dur olmas›na ve sosyal güvenlikihtiyac›n›n karfl›lanamamas›na neden olur.

Hastal›k riski bak›m›ndan üzerinde durulmas› gereken bir baflka konu, bu ris-kin kapsam›na kiflilerin hastalanmamas›n› sa¤layacak tedbirlerin al›n›p al›nmaya-ca¤›d›r. Hastal›k riski ile ilgili sosyal sigorta, önleyici ve koruyucu tedaviyi kapsa-maz. Ancak bunun aksinin kararlaflt›r›lmas› da her zaman mümkündür. Kural ola-rak koruyucu t›bbi hizmetler bütünüyle devletin bir yükümlülü¤üdür, sosyal gü-venli¤in kapsam›na dahil edilemez. Edilmemesi de gerekir. Ancak sistemi kuranlarbu anlamda kapsama koruyucu t›bbi hizmetleri de alabilirler. Bu iki anlama gelir.Bunlardan birisi devletin yükümlülüklerini halk›n üzerine aktarmas› olarak yorum-lanabilece¤i gibi önlemek ödemekten daha ucuzdur prensibinden yola ç›k›laraktopyekûn halk sa¤l›¤›n›n korunmas› için bu kapsam›n genifl tutuldu¤u da söyleni-lebilir. Kapsam›n geniflletilmesi elbette genel sa¤l›¤›n korunmas› ve hastal›k riski-nin azalt›lmas›na önemli katk› sa¤lar. Ancak bu halk›n gücünün üzerinde yeni biryük anlam›na gelmemelidir.

Sakatl›k Sakatl›k riski, günümüzde sanayileflme ve kentleflme ile birlikte daha önemli birsosyal güvenlik riski hâline gelmektedir. Teknolojideki geliflmeler sakatl›k riskinidaha da art›rmaktad›r. Her yeni teknoloji, evde, sokakta ve iflyerlerinde yeni birtehlike kayna¤› olarak ortaya ç›kmaktad›r. Teknolojik geliflmelerin, koruyucu, em-niyet sa¤lay›c› alanda da yeni birtak›m imkânlar getirdi¤i de bilinmektedir. Ancakteknolojideki geliflmeler, emniyet alan›ndaki teknolojik geliflmelere paralel bir ge-liflme göstermemektedir. Ayr›ca kifliler teknolojinin getirdi¤i riskleri idrak bak›m›n-dan ayn› h›zla idrak etme h›z›n› yakalayamamaktad›rlar.

Kentleflme, ulafl›m alan›ndaki geliflmeler trafik kazalar›n› önemli bir risk kayna-¤› hâline getirmifltir. Sanayileflme ve üretimdeki makineleflme de iflyerlerindekiriskleri art›rm›flt›r. Teknolojinin evlere de ev araç ve gerekçeleri ile birlikte girdi¤ive evlerde sakatlanma sonucunu do¤uracak risklerin her geçen gün artt›¤› bilin-mektedir.

Sakatl›k, toplumlar bak›m›ndan hem insan gücünde büyük kay›plara yol aç-makta hem de üretim, maddi ve zaman kay›plar›na yol açmaktad›r. Sakat insanla-r›n sosyal güvenlikleri ile ilgili giderler dikkate al›nd›¤› zaman sakatl›k riskinin nekadar önemsenmesi gereken bir risk oldu¤u ortaya ç›kar.

Sosyal güvenlik sisteminde sakatl›k riskine karfl› sosyal güvenlik sa¤lan›rkenüzerinde durulmas› gereken baz› konular bulunmaktad›r. Malul say›lmada çal›flmave meslekte kazanma güçlerindeki kay›plar›n oran› ne olacakt›r? Hangisi esas al›-


Hastal›k sigortas›kapsam›nda, hangihastal›klar›n kapsamaal›naca¤› ve ne ölçüdefinanse edilece¤i önemli birsorun alan›d›r.

nacakt›r? Malul say›lan kimselerin eksilen gelir kay›plar› nas›l telafi edilecektir? Ma-lullük ayl›klar› nas›l belirlenecektir? Malullerin protez ihtiyaçlar›, rehabilitasyon ih-tiyaçlar› nas›l karfl›lanacakt›r? Malullerin maluliyeti devam etti¤i sürece çal›flmalar›-na izin verilecek mi yoksa verilmeyecek midir?

Bütün bu sorular dikkatle cevapland›r›lmal› ve malullük sigortas› ve bu sigorta-dan sa¤lanacak yard›mlar ona göre belirlenmelidir. Malullük sigortas›n›n kiflileriçal›flmaktan al›koyan bir sigorta dal› olarak görülmemesi, rehabilitasyon hizmetle-ri ile kiflilerin yeniden ifl gücüne kazand›r›lmas› sa¤lanmal›d›r. Malullük riskine kar-fl› ihtiyaç duyulan sosyal güvenlik sa¤lanmal› ve malullerin muhtaçl›k riski ile kar-fl›laflmalar›na karfl› tedbir al›nmal›d›r.

Yafll›l›k Yafll›l›k sosyal güvenlik sisteminde karfl›lanmas› gereken en önemli risklerden bi-risidir. Yafll›l›k hayat devam etti¤i sürece her insan için kaç›n›lmaz bir risktir. Yafl-l›l›k riskine karfl› sosyal güvenlik sa¤lanmas›nda en önemli sorun yafll›l›k yafl›n›nbelirlenmesi sorunudur. Yafll› kimdir? Yafll›l›k, takvim yafl›na göre mi yoksa fizyo-lojik yafla göre mi belirlenecektir?

Yafll›l›k yafl›n›n belirlenmesini etkileyen çeflitli faktörler vard›r. Bu faktörlerdenbirisi toplumdaki ortalama yaflama süresidir. Ortalama yaflama süresi düflük top-lumda yafll›l›k yafl› düflük tutulur. Çünkü burada fizyolojik yafll›l›kla daha erkenyafllarda karfl›lafl›l›r. Beslenme ve bar›nma flartlar›, sa¤l›k ve tedavi imkânlar› bu an-lamda etkili olur. Yafll›l›k yafl›n›n belirlenmesinde toplumda nüfusun bünyesi deetkili olmaktad›r. Yafll› bir toplumda yafll›l›k yafl› daha yüksektir. Aksi takdirde top-lum iflgücü ihtiyac›n› karfl›lamakta güçlük çekece¤i gibi; yafll›l›k sigortas›n›n finans-man› da güçleflecektir. Nüfus bünyesi genç olan toplumlarda ise yafll›l›k yafl› dü-flük tutulur. Nüfusun bünyesi genç olan toplumlarda özellikle erken emeklilikönemli bir sorun olarak karfl›m›za ç›kar. Erken emeklilik, genç emekliler sorunu-nu ortaya ç›kart›r. Genç yaflta emekli olan insanlar, yeniden ifl piyasas›na dönmekve çal›flmak istemektedirler. Bu durumda ise yafll›l›k ayl›¤› alarak çal›flmak gibi sos-yal güvenlik sistemi aç›s›ndan kabul edilemez bir durum ortaya ç›kar. Türk sosyalgüvenlik sisteminde sosyal güvenlik destek primi ile çal›flma olgusu bu açma-z›n ortaya ç›kard›¤› önemli bir sorun olmufl ve yeni mevzuatla bu sistemden vaz-geçilmifltir.

Yafll›l›k riskine karfl› sosyal güvenlik sa¤lanmas› bu anlamda çok boyutlu birkonudur. Yafll›lara sosyal güvenlik sa¤lanmas›nda sa¤lanacak sosyal güvenli¤in öl-çüsü de önemlidir. E¤er zorunlu sigorta sistemi ile ya da baflka kamu sistemleri iledevlet yafll›lara çal›flma hayat›nda elde etti¤i gelir seviyesine yak›n seviyede bir ay-l›k verirse bunun ortaya ç›karaca¤› en önemli sorun kiflilerin tasarruf e¤ilimlerininazalmas› olacakt›r. Kifliler ek bir tasarruf yapmaktan kaç›nacaklar ve bu e¤ilim top-lumdaki toplam tasarruf seviyesini olumsuz etkileyecektir. Dolay›s›yla yafll›larasosyal güvenlik sa¤lan›rken yaln›zca yafll›l›k yafl› de¤il sa¤lanacak gelirin miktar›da önemli bir faktördür.

Yafll›l›k riskine karfl› sosyal güvenlik sa¤lan›rken kiflilerin olabildi¤i kadar› ileçal›flma hayat›nda uzun süre kalmas›na, aktif yafllanmas›na, katk› sa¤layacak birtercihte bulunmak, erken emeklilik politikalar›ndan olabildi¤ince kaç›nmak gere-kir. Öte yandan yafll›l›k yafl› belirlenirken emeklilikten sonra ortalama ayl›k almasüresinin de dikkate al›nmas› gerekir.


Erken yafllarda emeklilik,çal›flma hayat›na yenidendönerek, hem emekli ayl›¤›al›p hem de çal›flmakisteyen genç emeklilersorunu yarat›r.

Aktif yafllanma: 1990’l›y›llarda Dünya Sa¤l›k Örgütütaraf›ndan gündemegetirilen kavram; yafll›l›kdöneminde kiflilerin birkenara çekilmeyip, günlükyaflamlar›nda ekonomik,sosyal ve kültürelfaaliyetlere kat›l›m›n› ifadeeder.

Emeklilik yafl› belirlenirken,kiflilerin olabildi¤inceçal›flma hayat›ndakalmas›na ve aktifyafllanmas›na katk›dabulunulmal›d›r.

Do¤um Do¤um, çal›flan kad›nlar bak›m›ndan fizyolojik nitelikli bir risktir. Do¤um riskinekarfl› sosyal güvenlik sa¤lan›rken sosyal güvenlik sistemi do¤um riskinin ortaya ç›-kard›¤› ihtiyaçlar›n tam olarak karfl›lanmas›na özen göstermelidir. Do¤um nedeniy-le her türlü gider art›fllar›n›n karfl›lanmas›, hem çocu¤un sa¤l›kl› do¤mas› hem dedo¤uran kad›n›n sa¤l›kl› bir do¤um yapmas› aç›s›ndan son derece önemli bir ihti-yaçt›r. Çal›flan kad›n›n do¤um nedeniyle çal›flamad›¤› günlerde ortaya ç›kan gelirkesilmesi ihtiyac› da karfl›lanmal›d›r. Ancak, sosyal güvenlikte do¤um riskine kar-fl› sa¤lanacak katk›lar›n nüfus art›fl› ile iliflkinin kurulmas› gerekir.

‹flsizlik ‹flsizlik riskine karfl› sosyal güvenlik sa¤lanmas›, ça¤dafl toplumlar için art›k tart›fl›l-maz bir ihtiyaçt›r. ‹flsizlik riskine karfl› sosyal güvenlik sa¤lanmas›nda yaln›zca ça-l›fl›rken iflsiz kalanlara iflsizlik ödene¤i verilmesi ile s›n›rl› kalmamal›, ifl bulamayanaç›k iflsizlerin sosyal güvenlik ihtiyaçlar› da iflsizlik yard›m› ile çözülmelidir.

‹flsizlik sigortas›n›n uyguland›¤› bir sistemde iflsizlik ödene¤i ile birlikte iflsiz-lik yard›m› sistemi de ayn› zamanda devreye al›nmal› ve sistem iki farkl› tekniksosyal güvenlik sa¤lama yolunu benimsemelidir. Sosyal güvenlik sistemi iflini kay-beden kimselere gösterdi¤i özeni hiç ifl bulamam›fl insanlara da göstermelidir,hatta ifl bulamam›fl olanlar›n sosyal güvenli¤inin sa¤lanmas› öncelikli bir sorunolarak alg›lanmal›d›r.

‹flsizlik yard›mlar› sürdürülebilir bir miktarda olmal›, ancak bu yard›mlar kiflile-ri ifl aramaktan vazgeçirecek, aylakl›¤› ve çal›flmamay› teflvik edecek bir miktardaolmamal›d›r. Yard›mlar kiflileri çal›flma hayat›na dönmeye teflvik edecek miktardaolmal›d›r.

Konut Konut, bar›nma ihtiyac›n›n karfl›lanmas› bak›m›ndan önemli bir sosyo-ekonomikrisktir. Konut özellikle sanayileflme ve beraberinde gelen kentleflmeye ba¤l› olarakönemli bir risk hâline gelmifltir. Konut ihtiyac›, ya kiflinin mülk alarak konut sahi-bi olmas› ya da kiralama yoluyla karfl›lan›r.

Kentleflme konut fiyatlar›n› her geçen gün art›rmakta, artan konut fiyatlar› dakiflilerin konut sahibi olmas›n› daha da zorlaflt›rmaktad›r. Finansman sistemleri ileuzun vadede konut sahibi olunmas› zorlaflt›rmaktad›r.

Öte yandan konut fiyatlar›n›n artmas› konut kiralar›n› da art›rmaktad›r. Kiralar›nartmas›, kira giderlerini aile bütçesinde en önemli gider kalemi hâline getirmektedir.‹ster konut sahibi olarak isterse kiralama yoluyla olsun konut ihtiyac›n›n karfl›lanma-s› sosyal güvenlik bak›m›ndan önemli bir sosyo-ekonomik risk hâline gelmifltir.

Sosyal güvenlik sistemleri sosyal yard›m sistemi içinde muhtaç ve yoksullara ki-ras›z konut tahsisi, ya da konut kira deste¤i sa¤lanmas› gibi uygulamalar›n yan› s›-ra, aile ödenekleri sigortas› içinde ailelere parasal konut deste¤i sa¤layabilmektedir.

Evlenme ve Çocuk Sahibi Olma

Evlenme Evlenmeyi sosyal güvenlik bak›m›ndan bir risk olarak görmek gerekir.

Evlenme sosyal güvenlik aç›s›ndan sizce neden risktir?


‹flsizlik sigortas›n›nuyguland›¤› bir ülkedemutlaka iflsizlik yard›m›sistemi de devreyesokulmal›d›r.

‹flsizlik yard›mlar› miktar vesüre olarak, kiflileriçal›flmaktan al›koymamal›,tembellefltirmemelidir.

Evlenme yafl›na gelen vetalepte bulunanlar›n maddiimkâns›zl›klar dolay›s›ylaevlenememesi, sosyo-ekonomik bir sosyal güvenlikriskidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Sosyal güvenlik sistemleri evlenmelerin zaman›nda gerçekleflmesinin önündekiengelleri kald›rmak; evlenmek isteyen insanlar›n ekonomik nedenlerle evlilikleri-ni ertelemelerine yol açan nedenleri ortadan kald›racak tedbirler almal›d›r. Aileödenekleri sistemi gibi sosyal güvenlik tekniklerinin yan› s›ra devreye sokularak,faizsiz kredi sa¤lanmas›, ucuz konut tahsisi, düflük kiral› konut sa¤lanmas› gibidesteklerle evlenmek isteyen kiflilere ekonomik destekler sa¤lanmal› ve evlili¤inortaya ç›karaca¤› gider art›fllar›n›n karfl›lanmas›na katk› sa¤lanmal›d›r.

Çocuk aile içinde gider art›fl›na yol açan bir risktir. Sosyal güvenlik sistemi buriske karfl› çeflitli parasal yard›mlar sa¤lamal›d›r. Çocuk yard›mlar› yaln›zca çocukbafl›na belli bir ödemenin yap›lmas› olarak alg›lanmamal›d›r. Bu yard›mlar çocuk-lar›n sa¤l›kl› büyütülmesi, okutulmas› için ailenin ihtiyaç duyaca¤› gider art›fllar›n›karfl›layacak biçimde üniversite ö¤renimine kadar bir flekilde sürdürülmelidir.

Çocuk yard›mlar›n›n nüfus art›fl›n› h›zland›raca¤› varsay›m› ile s›n›rland›r›lmas›do¤ru de¤ildir. Çocuk yard›mlar› ile nüfus art›fl› aras›nda bir iliflki kurulamaz.

ÖlümÖlüm riski bilindi¤i gibi ölenin geçindirmekle yükümlü bulundu¤u kimselerin sos-yal güvenli¤i bak›m›ndan önemli bir risktir.

Sosyal güvenlik sistemleri ölüm riskine karfl› iki yolla sosyal güvenlik sa¤lar-lar. Bunlardan birisi sosyal yard›m yoludur. Ölenin muhtaç efl, çocuk ve ana-ba-balar›na ihtiyaçlar›na uygun gelir vb. yard›m yap›larak sosyal güvenli¤e kavufltu-rulur. Ölüm sigortas›, ölüm riskine karfl› en fazla uygulanan sosyal güvenlik sa¤-lama yoludur. Ölüm sigortas› yolu ile ölenin geçindirmekle yükümlü oldu¤u efl,çocuk ve ana-babalar›n›n sigortal›n›n ölümü ile kesilen gelirlerini telafi etmek içinölüm ayl›¤› ba¤lanmakta, cenaze masraflar›n› karfl›lamak için de cenaze deste¤isa¤lanmaktad›r.

Sosyal güvenlik sistemleri bak›m›ndan ölüm sigortas›nda iki önemli sorun ala-n› vard›r. Bunlardan birisi ölüm sigortas›nda geçindirmekle yükümlü olunan kifli-ler kimdir? ve ne zamana kadar bu yükümlülük devam edecektir? ‹kincisi de sa¤-lanacak deste¤in miktar› ne olmal›d›r? Ülkeler yafl, cinsiyet, medeni durum, gelirsahibi olma ve fizyolojik durumlara ba¤l› olarak geçindirmekle yükümlü olunankiflileri ve koruma sa¤lama süresini belirlemektedir.

‹ktisadi Geliflme ve Sosyal Risklerin Kapsam OlarakGeliflimiÜnite 6’da belirtildi¤i gibi, sosyal güvenlik sistemlerinin geliflimi ile ülkenin iktisa-di geliflme seviyesi aras›nda çok do¤rudan bir iliflki vard›r. Bu iliflki sosyal risklerinorganizasyonu bak›m›ndan çok daha belirgin flekilde kendini göstermektedir. Ge-liflmifl ülkelerde:

• Sosyal sigorta programlar›n›n kapsam›na al›nan nüfus daha fazlad›r,• Sosyal güvenlik garantisi sa¤lanan sosyal risk say›s› daha fazlad›r.Yani hem yatay (nüfus olarak) hem de dikey (sigorta kollar› itibar›yla) kapsam

daha geliflmifltir (Alper, 2009: 36). Çok basit bir karfl›laflt›rma yapmak gerekirse, yafll›l›k riskine karfl› sosyal güven-

lik garantisi sa¤lamak için bir sosyal sigorta program› oluflturan iki ülkeden iktisa-den geliflmifl olanda, ayl›klar›n seviyesi daha yüksek ve emeklilik yafl›na gelen nü-


Çocuk yard›mlar› ile nüfusart›fl› aras›nda ba¤lant›kurularak s›n›rland›rmalargetirilmesi sosyal güvenlikanlay›fl›na ayk›r›d›r.

fusun tamam›na yak›n›na ayl›k ba¤lan›r. Geliflmekte olan ülkede ise ayl›klar›n se-viyesi düflüktür ve yafll›lar›n ancak çok az›na ayl›k ba¤lanabilir. Benzer de¤erlen-dirmeyi di¤er sigorta kollar› için de yapmak mümkündür. Mesela, hastal›k sigorta-s›; geliflmifl ülkelerde herkesi kapsama al›r ve yüksek standartta bir koruma garan-tisi sa¤lar, geliflmekte olan ülkelerde ise hem kapsam yetersizdir hem de sa¤lanansa¤l›k hizmetinin standard› düflüktür (Alper, 2009: 36).

‹ktisadi geliflme ile sosyal güvenlik sistemi oluflturulan sosyal riskler aras›ndada ba¤lant› vard›r. ILO, bir sosyal güvenlik sisteminin “herkesi, her tehlikeye karfl›koruma kapsam›na alma” ideali ile ilgili hedefini esas alarak her ülkenin 102 sa-y›l› Sosyal Güvenli¤in Asgari Normlar› Sözleflmesi’nde belirtilen bütün sosyal gü-venlik risklerinin (9 ayr› sigorta kolu) oluflturulmas›n› önerir. Tablo, y›llar itibar›y-la çeflitli ülkelerde oluflturulan sosyal sigorta kollar› ile ilgili geliflme seyrini göster-mektedir. Bir anlamda, sosyal sigortalar bak›m›ndan sosyal güvenli¤in geliflim sey-ri tabloda ortaya konulmaktad›r.

Yukar›da verilen tablo ABD sosyal güvenlik idaresinin yay›nlar›ndan haz›rlan-m›flt›r. 1990’l› y›llar›n sonuna kadar bütün ülkeler için tek bir yay›n yap›l›rken 2000y›l›ndan sonra her k›ta için ayr› istatistiki yay›n yap›lmaya bafllanm›fl, ülkeler tek veçift rakaml› y›llarda ayr› ayr› yay›nlanm›flt›r. Bu sebeple tablonun son iki sütunu ikiayr› y›l› kapsayacak flekilde verilmifltir. Bu aç›klaman›n ötesinde tablo, sosyal si-gorta programlar› dikkate al›narak sosyal güvenli¤in geliflimi konusunda çok önem-li de¤erlendirmelere imkân verecek sonuçlar ortaya koymaktad›r.

Tablo de¤erleri incelendi¤i zaman sosyal risklerin geliflimi konusunda afla¤›da-ki de¤erlendirmeleri yapmak mümkündür (Alper, 2009: 37-38).

• Tablo, sosyal güvenlik teorisinin ortaya koydu¤u sonuçlar› do¤rular flekilde;iktisadi geliflme seviyesi ne olursa olsun bütün ülkelerde ifl kazalar› ve mes-lek hastal›klar› sigortas› ile yafll›l›k sigortas›n›n oluflturuldu¤unu ortaya koy-maktad›r. ‹fl kazalar› çal›flan›n korunmas›na verilen öncelik, yafll›l›k da in-sanlar›n devlet eliyle garantiye kavuflmak istedi¤i sosyal risklerin bafl›ndagelmektedir.

Sosyal Sigorta

Program› 1940 1949 1958 1967 1977 1989 1995

2003/

2004

2008/

2009

Herhangi bir Sosyal

Sigorta Program› Olan

Ülkeler

57 58 80 120 129 145 165 172 172

Mal. Yafl. Ölüm

Sigortalar›33 44 58 92 114 135 158 171 171

Hastal›k-Anal›k

Sigortalar›24 36 59 65 72 84 105 126 129

‹fl Kaz. ve Meslek

Hastal›¤› Sigortas›.57 57 77 117 129 136 159 167 167

‹flsizlik Sigortas› 21 22 26 34 38 40 63 81 85

Aile Ödenekleri

Sigortas›7 27 38 62 65 63 81 98 103


Tablo 2.1Sosyal SigortaProgramlar›n›nGeliflimi

Kaynak: SSA; “SocialSecurity ProgramsThroughout TheWorld-1995”; SocialSecurityAdministration,Research Report:64;Washington DC,1995, s.XII;http://www.ssa.gov/policy/docs/progdesc/ssptw/(12 May›s2012)

Geliflme seviyesi ne olursaolsun bütün ülkelerdeyafll›l›k sigortas› vard›r.‹nsanlar yafll›l›¤a karfl›devlet eliyle korunmakistemektedirler.

• ‹flsizlik ve aile ödenekleri sigortas› ile iktisadi geliflme seviyesi aras›nda çokyak›n bir iliflki vard›r. Nitekim, tabloda tek tek ülke isimleri verilmemekle bir-likte, baz› istisnalar d›fl›nda iflsizlik sigortas› olan ülkeler geliflmifl, hatta sana-yileflmeye ba¤l› olarak geliflmifl ülkelerdir. Aile ödenekleri de iktisadi geliflmeseviyesine ba¤l›d›r. Ancak, özellikle küreselleflmenin olumsuz etkilerini orta-dan kald›rmaya yönelik sosyal devlet politikalar›n›n yayg›nlaflmas› aile öde-nekleri sigortas›n›n kurulmas›n› etkilemifltir. Daha önce de belirtildi¤i gibi,yoksullukla mücadelede en etkin sigorta uygulamas› aile ödenekleridir.

• Sosyal güvenlik program› olan ülke say›s›ndaki en çarp›c› art›fl 1949-58 ve1958-67 döneminde yaflanm›flt›r. II. Dünya Savafl› sonras›nda ve sosyal vesosyal refah devleti anlay›fl›n›n yayg›nlaflt›¤› dönemlerde, bu anlay›fl de¤iflik-li¤i en belirgin flekilde sosyal güvenlik alan›nda göstermifl ve çok say›da ül-ke sosyal güvenlik sistemlerini ilk defa oluflturmufl veya mevcut sistemlerinigelifltirmifltir. Buna ba¤l› olarak ILO standartlar›na uygun sosyal güvenlikprogramlar› en fazla bu dönemde gerçekleflmifltir.

• Ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan ülke say›s›n›n art›fl› ile sosyal güvenlik program›nasahip ülkeler aras›nda do¤rudan bir iliflki vard›r. Nitekim, hem II. Dünya Sa-vafl› sonras› dönemde, hem de Do¤u Bloku’nun çözüldü¤ü 1989 sonras› dö-nemde ülke say›s› di¤er dönem aral›klar›ndan farkl› olarak h›zla artm›flt›r.

• ‹flsizlik sigortas›na sahip ülke say›s›, 1989-95 döneminde 20 ülke birden art-m›fl ve bu önceki 49 y›la göre % 58’lik bir art›fl› ifade etmektedir. ‹flsizlik si-gortas›n›n kurulmas› ile ülkenin iktisadi geliflme seviyesi aras›nda çok do¤-rudan bir iliflki vard›r. Ancak, bu y›llardaki art›fl Do¤u Bloku’nun çözülmesiile ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan Polonya, Macaristan ve Romanya gibi ülkelerle,Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› ile ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan Gürcistan, Azer-baycan ve Türkmenistan gibi ülkelerin piyasa ekonomisine geçifl sürecindebu sigorta kollar›n› kurmalar›ndan kaynaklanm›flt›r.

Tablo verileri, söz konusu sosyal risklerle ilgili olarak kapsama al›nan nüfus,sa¤lanan sosyal güvenlik garantisinin seviyesi ve süresi gibi konularda ilave veri-lerle daha anlaml› yorumlar yap›lmas›na imkan verecektir.

Sosyal risklerin kapsam olarak geliflimi sizce nas›l olmufltur?

Muhtemel GeliflmelerSosyal güvenli¤in konusu olan tehlikeler de zamanla de¤iflebilecek ve çeflitlenebi-lecektir. Gelecekte bilim ve teknolojide meydana gelen de¤iflme ve geliflmeler el-bette insanl›¤a büyük kolayl›klar ve rahatl›klar getirdi¤i gibi beraberinde yeni teh-likeler de getirecektir.

Atom bilimindeki geliflmeler, nano teknolojideki geliflmeler, gen teknolojisi ala-n›ndaki geliflmelerin ne gibi tehlikeleri getirece¤i üzerinde durulmaya de¤er konu-lard›r. Günümüzde çevrenin kirlenmesine yol açan tehlikelerin atmosferde ›s›nmayaratt›¤› ve bunun büyük bir çevre riski olarak karfl›m›za ç›kt›¤› bilinmektedir. Bilimve teknolojide meydana gelen yeniliklerin iktisadi ve sosyal sonuçlar›ndan da sos-yal güvenlik alan›nda yeni riskleri beraberinde ortaya ç›karaca¤›n› düflünülmelidir.

Küreselleflme, yeni riskler do¤urmak yerine risklerin do¤uflunu etkileyen bir fak-tör olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Özellikle iflsizlik, hastal›k, çevre felaketleri gibi ba-z› riskler art›k küreselleflmenin etkisine ba¤l› olarak ortaya ç›kar hâle gelmifllerdir.


Sosyal refah devletianlay›fl›n›n yayg›nlaflmas›,sosyal sigortaprogramlar›n›n kurulmas›n›h›zland›rm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Küreselleflmenin sosyal güvenli¤in konusu olan riskleri etkilemek yerine risk-lerle mücadelede yeni alternatiflerin ortaya ç›kmas›nda daha etkili olaca¤› düflü-nülmektedir. Gelecekte risklerle mücadelede küresel çözümler devreye girecektir.Özel sigortada oldu¤u gibi sosyal güvenli¤in di¤er alanlar›nda da küresel firmalarve aktörlerle karfl›lafl›labilecektir. Küresel ifl birli¤i ve ortakl›klarla soysal güvenliksorunlar›n›n çözümü daha fazla konuflulur olacakt›r. Özellikle yoksullukla müca-delede, açl›kla mücadelede bu ifl birli¤i örnekleri flimdiden Somali’de, Çad’da; ya-ni açl›kla mücadele eden baz› az geliflmifl ülkelerde yaflanmaktad›r.

Küreselleflme insanl›¤a birtak›m dersler de verecektir. Yeni birtak›m ö¤renmesüreçlerini bafllatacakt›r. ‹nsanl›k tek bir dünyada birlikte yaflad›klar›n› ve yaflad›k-lar› dünyaya karfl› sorumluluklar›n›n bulundu¤u gerçe¤ini daha iyi anlayacaklard›r.Dünya çap›nda sosyal politikalar›n devreye girece¤i yeni bir sürecin bafllayaca¤›n›düflünüyoruz. Mikro ekonomik olarak firmalar sosyal sorumlulu¤un önemini idraketmifllerdir. ‹flletmelerin sosyal sorumlulu¤u bu alanda yeni bir bafllang›ç olacakt›r.Ayn› sosyal sorumlulu¤u zengin ve kalk›nm›fl ülkeler de idrak edeceklerdir. Çün-kü tek bir dünyada birlikte yaflamak zorunlulu¤umuz vard›r ve baflka gidilecek veyaflanacak dünya yoktur.



Sosyal güvenlikte tehlike kavram›n› tan›mlamak.

Bir tehlikenin risk say›labilmesi ve sosyal güven-

lik konusu olan tehlike olarak kabul edilmesi

için baz› özelliklere sahip olmas› gerekir. Çok

do¤rudan bir tarifini yapmak gerekirse, sosyal

güvenli¤in konusu olan riskler; sosyal bir varl›k

olan insan›n toplum içinde yaflamaktan ve yara-

t›l›fl›ndan kaynaklanan tehlikelerdir. Ancak, her

tehlike sosyal güvenli¤in konusu olamaz.

Sosyal güvenli¤in hangi tehlikeleri kapsad›¤›n›

anlatmak.

Bir tehlikenin sosyal güvenli¤in konusu olabil-

mesi için baz› nitelikler tafl›mas› gerekir. Bu nite-

likler flu flekilde s›ralanabilir:

(i) Tehlikelerin hedefi insan olmal›d›r,

(ii) Tehlikelerle karfl›lafl›ld›¤›nda ekonomik ba-

k›mdan gelir azalmas›, gider art›fl›, gelir ke-

silmesi gibi anlaml› bir ya da birçok sonuç

(zarar) ortaya ç›kmal›d›r,

(iii) Tehlikeler mutlak ve/veya muhtemel nitelik-

te olmal›d›r,

(iv) Tehlikenin ortaya ç›kma zaman› belirsiz ol-

mal›d›r.

Tehlikelerin sosyal güvenlik ihtiyac› do¤uran so-

nuçlar›n› de¤erlendirmek.

Sosyal güvenli¤in konusu olan tehlikeler, ekono-

mik sonuçlar›na göre de s›n›fland›r›labilir. Bu an-

lamda tehlikeler

(i) Gelir azalmas›na yol açan tehlikeler,

(ii) Gelir kesilmesine yol açan tehlikeler,

(iii) Gider art›fl›na yol açan tehlikelerolmak üzere üç ayr› gruba ayr›labilir. Baz› tehli-keler vard›r ki ortaya ç›kt›klar› zaman kiflinin ge-lirinde azalmaya yol açarlar. Gelir azalmas›na yolaçan tehlikeler bu flekilde sonuç do¤uran tehli-kelerdir. Örne¤in kiflinin hastalanmas› baz› du-rumlarda fazla çal›flma yapamamas›na yol açabi-lir. Bu durumda kiflinin gelirinde azalma meyda-na gelir. Sosyal güvenli¤in konusu olan riskler-den baz›lar› ise ortaya ç›kmas› halinde kifliningelirinin bütünüyle kesilmesine yol açar. ‹flte ge-lirin bütünüyle kesilmesine yol açan bu tehlike-lere gelir kesilmesine yol açan tehlikeler denir.

Gider art›fllar› da gelir gider dengesini bozan vesosyal güvenlik ihtiyac›n› ortaya ç›karan bir du-rumdur. Kiflinin belirli gelirleri ile giderlerini kar-fl›lama süreci içerisinde baz› durumlar olur ki ki-fli hiç beklemedi¤i bir zamanda çok büyük gider-ler yapmak zorunda kalabilir. ‹flte kiflinin normalhayat seyrine göre giderlerinde ani ve normal d›-fl› art›fla yol açan risklere gider art›fl›na yol açantehlikeler denilir.

Tehlikelerle mücadele ve sosyal güvenlik iliflkisi-

ni kurmak.

Kifli için ihtiyaçlar›n› sürekli olarak karfl›lamaya

yetecek bir gelirinin olmas›; gelir devaml›l›¤›n›n

sa¤lanmas› da bir tehlikeden korunma durumu-

dur. Kifli için gelir devaml›l›¤› garanti alt›na al›n-

m›fl bir hayat korkusuz bir hayat demektir. So-

nuçta sosyal güvenlik sa¤lanmas›, sosyal güven-

lik flemsiyesi alt›nda olmak; kifli için tehlikelerle

mücadelede asgari bir garanti alt›nda olmak an-

lam›na gelir. Sosyal güvenlik tehlikelerle ça¤dafl

anlamda ve topyekûn yap›lan bir mücadelenin

ad›d›r. Tehlikelerle mücadele çeflitli flekillerde

yap›labilmektedir. Tehlikelerle mücadele flekille-

ri s›n›fland›r›l›rken tehlikenin önlenmesine yöne-

lik mücadele ve tehlikenin sonuçlar›na karfl› mü-

cadele edilmesi biçimindeki mücadele olmak

üzere s›n›fland›rma yap›ld›¤› gibi; bu mücadele-

nin yap›l›fl biçimi bak›m›ndan da bu mücadele-

nin bireysel ve toplu mücadele olmak üzere s›-

n›fland›r›ld›¤› da olmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


‹ktisadi geliflme seviyesi ve sosyal riskler aras›n-

daki iliflkiyi aç›klamak.

Sosyal güvenlik sistemlerinin geliflimi ile ülkenin

iktisadi geliflme seviyesi aras›nda çok do¤rudan

bir iliflki vard›r. Çok basit bir karfl›laflt›rma yap-

mak gerekirse, yafll›l›k riskine karfl› sosyal gü-

venlik garantisi sa¤lamak için bir sosyal sigorta

program› oluflturan iki ülkeden iktisaden gelifl-

mifl olanda, ayl›klar›n seviyesi daha yüksek ve

emeklilik yafl›na gelen nüfusun tamam›na yak›-

n›na ayl›k ba¤lan›r. Geliflmekte olan ülkede ise

ayl›klar›n seviyesi düflüktür ve yafll›lar›n ancak

çok az›na ayl›k ba¤lanabilir.

Sosyal risklerle ilgili de¤iflikliklerin sosyal güven-

li¤e yönelik etkilerini tart›flmak.

‹ktisadi geliflme ile sosyal güvenlik sistemi olufl-

turulan sosyal riskler aras›nda da ba¤lant› vard›r.

ILO, bir sosyal güvenlik sisteminin “herkesi, her

tehlikeye karfl› koruma kapsam›na alma” ideali

ile ilgili hedefini esas alarak her ülkenin 102 sa-

y›l› Sosyal Güvenli¤in Asgari Normlar› Sözleflme-

si’nde belirtilen bütün sosyal güvenlik risklerinin

(9 ayr› sigorta kolu) oluflturulmas›n› önerir.

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden tehlikelerden hangisi sosyal güven-li¤in konusu de¤ildir?

a. Kiflinin çocuk sahibi olma tehlikesib. Kiflinin gelirini azalt›c› tehlikelerc. Kiflinin gelirinin kesilmesine yol açan tehlikelerd. Kiflinin gider art›fl›na yol açan tehlikelere. Kiflinin mal varl›¤›na yönelik tehlikeler

2. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal güvenli¤in kapsa-m›ndaki sosyo-ekonomik tehlikelerden biridir?

a. Hastal›kb. Do¤umc. ‹flsizlikd. Maluliyete. Ölüm

3. Afla¤›dakilerden hangisi kiflinin bedeni ve ruhi du-rumunu bozan ve kiflinin çal›flma ve kazanma gücünügeçici ya da sürekli olarak kaybetmesine yol açan teh-likelerin s›n›fland›r›lmas›n› ifade eder?

a. Fizyolojik tehlikelerb. Sosyo- ekonomik tehlikelerc. ‹ktisadi tehlikelerd. Gelir etkileyici tehlikelere. Hukuki tehlikeler

4. Afla¤›dakilerden hangisi bir sosyal güvenlik sisteminözelli¤i olamaz?

a. Tehlikelerle topyekün yap›lan bir mücadeledirb. Tehlikelerle mücadelede dura¤anl›k sa¤larc. Tehlikelerle mücadelede asgari bir garanti sa¤lar d. Tehlikelerin ortaya ç›kmadan, önlenmesini sa¤lare. Tehlikelerle modern ve sistematik mücadele sa¤lar

5. Sosyal güvenlik sistemlerinin geliflimi ile ülkenin ik-tisadi geliflme seviyesi aras›nda do¤rudan bir iliflki var-d›r. Bu çerçevede afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur?

a. Geliflmifl ülkelerde sosyal sigortan›n kapsam› di-¤er ülkelere göre daha genifltir

b. Geliflmekte olan ülkelerde sosyal sigortan›n kap-sam› di¤er ülkelere göre daha genifltir.

c. Geliflmifl ülkelerden sosyal güvenlik garantisisa¤lanan sosyal risk say›s› daha fazlad›r

d. Geliflmifl ülkelerde sosyal güvenlik sistemlerin-de ödemeler daha yüksektir

e. Geliflme seviyesi ne olursa olsun bütün ülkeler-de yafll›l›k sigortas› vard›r

6. Afla¤›dakilerden hangisi bir konunun sosyal güven-li¤in kapsam›nda nitelendirilebilmesi için gerekli nite-liklerden biri de¤ildir?

a. Tehlikelerin hedefi insan olmal›d›rb. Ekonomik bak›mdan bir veya birçok zarar orta-

ya ç›karmal›d›rc. Tehlikeler mutlak ve/veya muhtemel nitelikte

olmal›d›rd. Tehlikenin ortay ç›kma zaman› belirsiz olmal›d›re. Tehlikeler korku veren ve olumsuz sonuçlar do-

¤uran nitelikte olmal›d›r

7. Afla¤›dakilerden hangisi küreselleflme ile sosyal gü-venlik sisteminin iliflkisi kapsam›nda de¤erlendirilemez?

a. Küreselleflme, sosyal güvenlik sistemi için yenitehlikeler do¤urabilir

b. Küreselleflme, risklerle mücadele konusunda ye-ni alternatifler öngörebilir

c. Küreselleflme, tehlikelerle mücadelede bir tak›mö¤renme süreçleri gelifltirebilir

d. Küreselleflme, topyekün mücadeleyi gelifltirebilire. Küreselleflme, sosyal güvenlik sistemini ortadan

kald›rabilir

8. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal güvenlik riski olarakkabul edilmez?

a. Do¤ufltan ortaya ç›kan sakatl›klarb. Sonradan kazan›lm›fl sakatl›klarc. Edinilmifl sakatl›klard. Malullük- nitelikli sakatl›klare. Meslek sakatl›klar›

9. Afla¤›dakilerden hangisi insan›n neden oldu¤u tehli-keler kapsam›nda say›l›r?

a. Savafllarb. Depremc. Seld. Tufane. Yang›n

10. Afla¤›dakilerden hangisi fizyolojik bir risk de¤ildir?

a. Yafll›l›kb. Do¤umc. Maluliyetd. Evlenmee. Hastal›k



ÇOCUK SGK’LIYA MÜJDE!

15 yafl alt›nda sigorta yapt›ran 1.4 milyon çocuk

çal›flana müjde yarg›dan geldi

Sosyal Güvenlik Yasas›’nda 2008 y›l›nda yap›lan ve

emeklilik yafl›n› yükselten düzenlemeden etkilenme-

mek için yaklafl›k 1 milyon 400 bini 15 yafl›ndan küçük

olmak üzere 1 milyon 700 bin kifli nisan ve may›s ayla-

r›nda sigortal› olmufltu. SGK, yapt›¤› inceleme sonu-

cunda son dönemde yap›lan bu sigorta ifllemlerinin bü-

yük bir bölümünü iptal etti. O tarihte 9 yafl›nda olan

A.N.T. de bir inflaat firmas›n›n katalog çekimlerinde yer

ald› ve sigortal› oldu. SGK müfettifllerinin incelemesi

sonucu A.N.T.’nin sigortas› da iptal edildi. Bu karar üze-

rine mahkemeye baflvuran aile, uygulaman›n hukuka

ayk›r› oldu¤unu savundu. Yaklafl›k 2.5 y›l süren yarg›-

lama sonucunda ‹stanbul ‹fl Mahkemesi, SGK’n›n yapt›-

¤› ifllemin iptaline karar vererek A.N.T.’nin çal›flt›¤› 10

günün prim günü say›lmas›na karar verdi.

YARGITAY’IN ONAYINA G‹DECEK

Mahkeme taraf›ndan verilen bu karar, Yarg›tay taraf›n-

dan onan›rsa sigortas› iptal edilenler için emsal olacak.

Ailenin dilekçesinde A.N.T. o dönemde 9 yafl›nda oldu-

¤u düflünüldü¤ünde yapt›¤› iflin kendisine uygun oldu-

¤unun çok aç›k oldu¤u ifade edilirken, yafl› itibar›yla da

sürekli bir ifl iliflkisinden söz edilmesinin do¤al olarak

mümkün olmad›¤›, yetkililer taraf›ndan tutulan tutanak-

ta denetim s›ras›nda iflyerinde olmamas›n›n da son de-

rece do¤al bir durum oldu¤u vurguland›.

‘F‹‹LEN ÇALIfiMA’ ETK‹LED‹

Daval› SGK’n›n “yeni yasaya tabii olmadan erken emek-

li olmak için sigortal› oldular” düflüncesine sahip oldu-

¤u iddia edilen dilekçede ‘hiçbir geçerli bir delil yok-

ken fiilen çal›flma olgusu mevcutken salt bu genel dü-

flünce ile bu sonuca var›lmas›n›n hak ve adalete ayk›r›

oldu¤u ve hukuki gerekçelerden uzak oldu¤u’ ifadesi-

ne yer verildi. Ailenin avukatlar›, iflveren taraf›ndan fii-

len çal›flmas› kabul edilen küçük A.N.T.’nin sigortas›n›n

iptali için hiçbir hukuki gerekçenin söz konusu olama-

yaca¤›n› vurgulad›.

YEN‹ YASADAN NEDEN KAÇTILAR?

1 Ekim 2008’de yürürlü¤e giren 5510 say›l› Kanun’la

emeklilik yafl› 65’e yükseltilirken, bu yasaya tabi olan-

lar emekli olduklar›nda ücretli bir iflte çal›flt›klar› takdir-

de maafl› kesilecek. Ayr›ca emekli maafl› da kademeli

olarak düflüyor.

Kaynak: Serdar Kulaks›z, HT Gazete; 04 May›s 2012

Cuma, http://ekonomi.haberturk.com/ekonomi/ha-

ber/739427-cocuk-sgkliya-mujde

Okuma Parças›ATATÜRK’ÜN ÜLKES‹NDE B‹R HUKUK HOCASI:

‹fiÇ‹ S‹GORTALARI KURUMU

Kürsülerime ek olarak bir ifl daha üstlenmek zorunda

kald›m. 1.1.1946 tarihinde ‹flçi Sigortalar› Kurumu hak-

k›ndaki kanun yürürlü¤e girmiflti. O günkü Çal›flma Ba-

kan› Prof. Sadi Irmak’t›. ‹stanbul’dan çok iyi tan›yor-

dum. ... Sadi Irmak, sonradan politikaya at›ld› ve h›zla

bakanl›¤a kadar yükseldi. Fevkalade iyi Almanca konu-

flurdu. Benim Fakülteden meslekdafl›m Prof. Dr. Hüse-

yin Avni Göktürk’ün dostuydu ve kendisiyle Göktürk-

ler’in evinde bir akflam davetinde karfl›laflm›flt›k. O ak-

flam, Göktürk’le benim de politikaya at›l›p, milletvekil-

li¤ine adayl›¤›m›z› koymam›z ve milletvekili seçilmemiz

konular›n› konuflmufltuk. O zaman ben de Adalet Ba-

kan› olur ve haklar›nda onca makale yay›z zorunluluk-

lar›n› savundu¤um reformlar›, nihayet kendi ellerimle

uygulayabilirdir. fiu cevab› verdim:

“Biri gelir, biri gider bakanlar›n,

Profesör olarak kal›p olanlar› izlerim”

Bunun tersine Prof. Göktürk siyasete girdi ve evvela

dostu Irmak’›n bakan s›fat›yla kendi üstünde oldu¤u

Çal›flma Bakanl›¤›’nda müsteflarl›k yapt›. Bana gelince,

Bakan, beni müsteflar›yla birlikte ‹flçi Sigortalar› Kuru-

mu’nun Yönetim Kuruluna ald›. Gerekçesi fluydu: Dev-

let taraf›ndan kurulan ve yönetilen sosyal sigorta o gü-

ne kadar Türkiye’de bilinmeyen bir fleydi. Faaliyete flim-

di geçecek olan yeni kurulan bu kurumun bafl›na geçe-

cek genel müdür, sigorta alan›nda ve özellikle de sigor-

ta matemati¤inde uzman biri olmal›yd›. Böyle bir uz-

man›, Bay Vedat Bayru’nun flahs›nda bulmufllard› ney-

se ki. ... Yönetim Kuruluna uygun nitelikte üyeler bu-

lunmufltu. Tek eksik kalan, sigortac›l›k hukukundan ve

sigortac›l›ktan anlayan, hem de kamuoyunda iyi isim


”“


yapm›fl bir hukukçuydu. Ben, tam arad›klar› adamd›m.

Gerçi özel sigorta hukuku konusunda bir fleyler bildi¤i-

mi, ama özel sigorta hukuku ile sosyal sigorta hukuku

aras›nda tek ortak yan›n, “sigorta hukuku” sözcü¤ü ol-

du¤unu, bunun d›fl›nda bambaflka konular ve hukuk

alanlar› oldu¤unu anlatmaya çal›flt›ysam da, para etme-

di. Bakan ve müsteflar›, bu kurumun hat›r› say›l›r prim

geliri olaca¤›na dikkatimi çektiler. Burada söz konusu

olan, milyonlarca liran›n yönetilmesi, yat›r›lmas› ve hu-

kuki aç›dan bir pürüze yer vermeyecek flekilde, zarar

gören sigortal›lara da¤›t›lmas›yd›. Beni ad›ma ihtiyaçla-

r› vard›. Bu yan görevim bana fazla yük olmayacakt›,

çünkü yönetim kurulu zaten pek seyrek toplan›yordu.

Bu iflin karfl›l›¤›nda elbette ki belli bir ücret de alacak-

t›m. 24 Ocak 1946 tarihinde Çal›flma Bakan› bana, be-

nim ‹flçi Sigortalar› Kurumu yönetim kuruluna tayinim

hakk›ndaki Bakanlar Kurulu karar›n›n Cumhurbaflkan›

taraf›ndan onaylanm›fl oldu¤unu belirtti. Beni tebrik

ediyor ve baflar›lar diliyordu.

Yönetim Kurulunun ilk toplant›s›nda Müsteflar Gök-

türk’ün önerisi üzerine Yönetim Kurulu baflkan› seçil-

dim. Yönetim Kurulunda Göktürk’ten baflka tan›mad›-

¤›m 4 kifli daha vard›. Baflkanl›k, pek tabi ki, s›radan bir

yönetim kurulu üyesine düflen çal›flman›n çok daha üs-

tünde bir faaliyet gerektirmekteydi. Fakat bu yan u¤ra-

fl›m çok çabuk sona erdi. Gerçi genel müdürle ve müdür

yard›mc›lar›yla gayet iyi anlafl›yordum. Yönetim kuru-

lundaki görüflmeler ve tart›flmalarda usulüne uygundu.

Primler birikmeye bafllam›flt›, haz›rlanan çal›flma plan›-

na göre bunlar sigortan›n çeflitli alanlar› (kaza, hastal›k,

do¤um) için fon olarak hesaba kaydediliyor ve yöneti-

liyordu. Haziran ay›nda Çal›flma Bakan› kendi bakanl›-

¤›n›n ifllerinde kullanmak amac›yla, ‹flçi Sigortalar› Ge-

nel Müdüründen bu fondan 1 milyon lira ödemesini ta-

lep etti. Genel Müdür ve ben, bu ödemeyi yapmaya

hakk›m›z olmad›¤› görüflünde birlefltik. Çünkü; söz ko-

nusu fonlar belli bir amaç için oluflturulmufltu ve

Kanunda öngörülenden baflka amaçlar için kulla-

n›lamazlard›. Bunu Bakan’a bu fleklide bildirdim: Ba-

kanl›¤›n›zdaki yetkili memur herhalde bu paralar›n

Kanunda yaz›l› amaçla ba¤l› oldu¤unu bilmiyordu ve

dolay›s›yla bunlar› bakanl›¤›n baflka amaçlar› için de

kullan›labilece¤ini sand›, dedim. Ama Bakan, ‹flçi Si-

gortalar› Kurumunun kendi bakanl›¤›n›n emrinde oldu-

¤u görüflünü savundu. Bu nedenle de, Bakan olarak,

bu Kurumun paralar›n› kendi uygun gördü¤ü biçimde

kullanmaya yetkili oldu¤u kan›s›ndayd›. Sözün k›sas›,

gere¤inin yap›lmas›n› rica ediyordu. ‹ste¤ini reddettim

ve istifam› sundum. Genel Müdür’de istifas›n› verdi. 22

Haziran 1946’da bütün günlük gazeteler, ‹flçi Sigortala-

r› Kurumunun yönetim kurulu Baflkan›yla Genel Müdü-

rünün görevlerinden çekildiklerini yaz›yordu. Profesör,

bundan böyle bütün zaman›n› üniversitedeki çal›flmala-

r›na ay›raca¤›n› aç›klam›flt›. Ama istifam›z›n gerçek se-

bebi pek çabuk d›flar› s›zd› ve kamuoyunda benim iti-

bar›m› yükseltti. Görevinden çekilen Genel Müdür, ›s-

rarl› ricalara dayanamayarak, yeniden görevine dön-

düyse de, “ ben benzer ricalara flu cevab› verdim: ben

kendimi paravana olarak kulland›rmam”. ‹stifam›n ka-

bulü, 13 Temmuz 1946 tarihini ve Bakan yerine Müste-

flar Göktürk’ün imzas›n› tafl›r. Bu belgelerin d›fl›nda,

elimde bu befl ayl›k faaliyetin an›s› olarak, Yönetim Ku-

rulunun ve genel müdürlü¤ün imza yetkisine sahip

mensuplar›n› gösteren fasikül ve Kuruma ait bir dizi

broflür var.

Kaynak: Ernst E. Hirsch (1997), An›lar›m: Kayzer Dö-

nemi, Weimar Cumhuriyeti, Atatürk Ülkesi. TUB‹-

TAK Popüler Bilim Kitaplar›: 45, (Çev. Fatma Suphi). 2.

Bas›. Ankara (s.350-352).


1. e Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünite-nin “Sosyal Güvenli¤in Konusu Olan Tehlike-lerin Çeflitleri” bafll›¤› alt›nda verilen bilgiler-den yararlan›n.

2. c Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünite-nin “Sosyal Güvenli¤in Konusu Olan Tehlike-lerin Çeflitleri” bafll›¤› alt›nda verilen bilgiler-den yararlan›n.

3. a Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Niteliklerine Göre Tehlikeler” bafll›¤› alt›ndaverilen bilgilerden yararlan›n.

4. b Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Tehlikelerle Mücadele ve Sosyal Güvenlik” bafl-l›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

5. a Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“‹ktisadi Geliflme ve Sosyal Risklerin KapsamOlarak Geliflimi” bafll›¤› alt›nda verilen bilgiler-den yararlan›n.

6. e Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenlikte Tehlike Kavram›” bafll›¤› al-t›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

7. e Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenli¤in Konusu Olarak Tehlikelerve Gelecek” bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerdenyararlan›n.

8. a Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenli¤in Konusu Olan Tehlikeler”bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

9. a Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenli¤in Konusu Olan Tehlikeler”bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

10. d Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünite-nin “Sosyal Güvenli¤in Konusu Olan Tehlike-lerin Çeflitleri” bafll›¤› alt›nda verilen bilgiler-den yararlan›n.

S›ra Sizde 1

Günlük yaflamda karfl›lafl›lan tehlikeler e¤er, tehlikeninhedefi insan ise tehlikeler mutlak ya da muhtemel nite-likte ise karfl›lafl›ld›¤›nda ekonomik bak›mdan gelir azal-mas›, gider art›fl›, gelir kesilmesi gibi anlaml› bir ya dabirden fazla sonuç ortaya ç›karabiliyorsa ve ortaya ç›k-ma zaman› belirsiz ise bu tehlikelerin sosyal güvenli¤inkapsam›nda oldu¤unu söylemek mümkündür.

S›ra Sizde 2

Hastal›k tehlikesi sosyal güvenlik riskleri aras›nda çoktipik bir tehlikedir. Bir sosyal güvenlik riskinde bulun-mas› gereken bütün nitelikler hastal›k riskinde bulunur.Hastal›k riski, ayn› anda gelir kesilmesi ve gider art›fl›nayol açan bir tehlike olarak sosyal güvenlik ihtiyac› ba-k›m›ndan da en fazla etkili olan bir tehlikedir. Hastal›kriski ile her an karfl›lafl›lmas› muhtemeldir. Bu riskin ya-ratt›¤› zararlar geçici olarak kabul edilir. Bu sebeplehastal›k riski sosyal güvenlikte k›sa vadeli riskler olaraks›n›fland›r›lan bir risktir. Hastal›¤›n tedavi edilememesive zarar›n sürekli hâle gelmesi durumunda onu sakatl›k(maluliyet) riskine dönüfltürür.

S›ra Sizde 3

‹flsizlik riskiyle birey iki flekilde karfl›laflabilir. Bunlar-dan ilki, çal›flma istek ve becerisi olmas›na ra¤men iflbulamama durumunda söz konusuyken, di¤eri ise ça-l›flmakta iken iflten ç›kar›lmak sonucunda iflsiz kal›n-mas›d›r. ‹flsizlik riskine karfl› güvence sa¤lanmas› hembirey hem de toplum aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. Bi-rey aç›s›ndan, sadece kendisinin de¤il geçindirmekleyükümlü oldu¤u aile üyelerinin de beslenme, bak›mve korunma gibi temel fizyolojik ve sosyal ihtiyaçlar›-n›n karfl›lanmas›n› sa¤layan gelir kesilmesinin olum-suzluklar›n› gidermek ad›na sosyal güvenlik önemli-dir. Ayr›ca iflsizlik riskine karfl› güvence sa¤lanama-mas› toplum aç›s›ndan suç oranlar›nda art›fl ve asayi-flin sa¤lanamamas› gibi baz› sorunlar› da beraberindegetirebilecektir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 4

Ekonomik sonuçlar›na göre sosyal güvenlik, gelir azal-mas›na, gelir kesilmesine ve gider art›fl›na yol açan teh-likelere karfl› koruma sa¤lamaktad›r. Bunlar› örnekleaç›klayacak olursak; hastalanmas› nedeniyle çal›flama-yan veya fazla süreli çal›flamayan bireylerin gelirlerindeoluflacak azalma ya da ailenin geçimini sa¤layan ailereisinin ölümü sonras› oluflacak ekonomik gelir azal-mas› sosyal güvenlik kapsam›nda desteklenmektedir.Benzer flekilde, iflten ç›kar›lma gibi gelirin bütünüylekesilmesi durumunda da iflsizlik sigortas› uygulamas›y-la sosyal güvence sa¤lanmas› mümkündür. Ayr›ca sa-dece olumsuz de¤il, evlenme ve do¤um gibi mutlu ge-liflmelerde de sosyal güvenlik sistemi ödenek yard›m›y-la bireylere destek olmaktad›r.

S›ra Sizde 5

Evlenmeyi sosyal güvenlik bak›m›ndan önemli bir riskolarak görmek gerekir. Evlenme, aile kurulmas›n›n ilkad›m›d›r. Aile ise bütün dünyada toplumun temeli ola-rak kabul edilen bir kurumdur. Aile kurumunun, za-man›nda ve sa¤l›kl› bir biçimde kurulmas›n›n toplu-mun temelinin sa¤l›kl› at›lmas› olarak görülmesi gere-kir. Evlenmelerin zaman›nda olmas› ailenin kurulmas›bak›m›ndan önemli bir konudur. Çok erken yafllardaevlenme ne kadar riskli ise evlenmelerin ileri yafllaraertelenmesi de o kadar risktir. Aile sorumlulu¤unu üst-lenemeyecek kadar çocuk yafllarda evlenmeler; boflan-malar, ana ve babas›z büyüyen çocuklar, parçalanm›flaileler gibi sosyal bak›mdan istenmeyen riskli sonuçlardo¤urur. ‹leri yafllarda evlenmeler ise sakat do¤umlar,çocuklar›n› büyütemeden ölen ana ve babalara ba¤l›olarak yetim ve öksüz çocuklar problemine kaynakl›kedebilmektedir.

S›ra Sizde 6

Sosyal risklerin geliflimi konusunda flu de¤erlendirme-leri yapmak mümkündür; iktisadi geliflme seviyesi neolursa olsun bütün ülkelerde ifl kazas› ve meslek hasta-l›klar› ile yafll›l›k sigortas› mutlaka vard›r. Sonras›ndasanayileflmeye ba¤l› olarak iflsizlik ve aile ödenekleri si-gortas› yer almaya bafllam›flt›r. Bunlar d›fl›nda sosyal re-fah devleti anlay›fl›n›n yayg›nlaflmaya bafllamas› ve özel-likle Do¤u Bloku’nun çözülmesi sonras›nda ba¤›ms›zl›-¤›n› kazanan ülkelerin sosyal güvenlik alan›ndaki at›-l›mlar› sosyal güvenlik kapsam›na al›nan risklerin geli-flimine yön vermifltir.

ANDAÇ, Faruk. (1999). ‹flsizlik Sigortas›, TUH‹S, Ocak,Kayseri.

ALPER, Yusuf (2009), Sosyal Güvenlik Ders Notla-

r›, Uluda¤ Üniversitesi, ‹ktisadi ve ‹dari BilimlerFakültesi.

ARICI, Kadir. (1990). “Ailenin Sosyal Güvenlik Raporu”,Türkiye Aile Y›ll›¤›, Ankara.

BAfiTERZ‹, Süleyman. (1986). ‹flsizlik Sigortas›, Ankara.ÇUBUK, Ali. (1982). Sosyal Güvenlik ve Sosyal Gü-

venlik Kurumlar›, Ankara.D‹L‹K, Sait. (1971). Türkiye’de Sosyal Sigortalar-‹kti-

sadi Aç›dan Bir Tahlil Denemesi, Ankara.TUNA, Y›lmaz. (1995). ‹flsizlik Sigortas›n›n Yap›s›,

Sosyal ve Ekonomik Etkileri, Ocak. TUNCAY, A. Can- Ömer EKMEKÇ‹.(2011). Sosyal Gü-

venlik Hukuku Dersleri, ‹stanbul.YAZGAN, Turan (1977). Sosyal Sigorta, ‹stanbul.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sosyal güvenlik tekni¤ini kavramsal olarak tan›mlayabilecek,Bireysel sosyal güvenlik tekniklerini anlatabilecek,Toplu sosyal güvenlik tekniklerini ifade edebilecek,Geleneksel ve ça¤dafl sosyal güvenlik teknikleri aras›ndaki farklar› aç›klaya-bileceksiniz.

‹çindekiler

• Tasarruf Tekni¤i• Sigorta Tekni¤i • Sosyal Yard›mlaflma Tekni¤i• Sosyal Güvenlik Tekni¤i• Vak›f

• Sand›k• Özel Sigorta• Sosyal Sigorta• Sosyal Yard›m• Primsiz Sistem

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Sosyal Güvenlik Sosyal GüvenlikTeknikleri

• G‹R‹fi• SOSYAL GÜVENL‹K TEKN‹⁄‹

KAVRAMI• SOSYAL GÜVENL‹K

TEKN‹KLER‹N‹N ÇEfi‹TLER‹• GELENEKSEL VE ÇA⁄DAfi SOSYAL

GÜVENL‹K TEKN‹KLER‹ AYRIMI

3SOSYAL GÜVENL‹K

G‹R‹fi Sosyal güvenlik, insanl›¤›n en eski özlemidir. ‹nsanl›¤›n muhtaçl›¤a karfl› tedbiraray›fl› tarihten günümüze sürmektedir. Sosyal güvenlik teknikleri, sosyal güvenliksa¤lamak amac› ile sürdürülen çabalar›n sonucu olarak bulunan; insanl›¤›n sosyalgüvenlik sa¤lamak amac› ile kulland›¤›, gelifltirdi¤i usul, metot ve yollar›n genelad›d›r.

Bu ünitede, “insano¤lu tarihî geliflim süreci içinde sosyal güvenlik ihtiyac›n› gi-dermek amac› ile hangi sosyal güvenlik tekniklerini gelifltirmifltir?” sorusunun ceva-b› sosyal güvenlik tekniklerinin geliflim tarihine paralel bir biçimde aç›klanacakt›r.

SOSYAL GÜVENL‹K TEKN‹⁄‹ KAVRAMITeknik, Latince kökenli bir kelime olup; kelime anlam› usul, yordam, metot, yön-tem icra yoludur. ‹nsanl›¤›n karfl› karfl›ya oldu¤u muhtemel ya da mutlak tehlike-lerin sonuçlar›na karfl› tedbir aray›fl›, kiflileri ve toplumlar› bu yönde birtak›m yol-lar, yöntemler ve metotlar bulmaya yöneltmifltir. Sosyal güvenli¤in tarihi geliflimiiçinde bulunan bu yol, usul, yöntem ya da tekniklere “sosyal güvenlik tekni¤i”ad› verilir (Yazgan, 1977: 6-15). Sosyal güvenlik teknikleri, sosyal güvenlik sa¤la-mak amac› ile kullan›lan yollar yöntemlerdir.

Sosyal güvenlik tekniklerinin ortaya ç›k›fl süreci, di¤er sosyal konularda oldu¤ugibi flu süreçle gerçekleflir. ‹nsano¤lu bireysel veya toplumsal hayat›n› sürdürme-de d›flar›dan gelen faktörlerle güçlükle karfl›laflt›¤› zaman problemler ortaya ç›karve s›k›nt›ya girer. Bu problemleri çözmek, s›k›nt›lardan kurtulmak için aray›fl içinegirer ve zaman içinde baz› çözüm yol ve yöntemleri dener. Denedi¤i bu yol veyöntemlerden problemin çözümü konusunda baflar›l› olan kal›c› olur ve süreklilikarzeder. ‹nsano¤lu ne zaman bir problemle karfl›laflsa bu yol ve yöntemi kullan›r.Kulland›¤› bu yol ve yöntemler sosyal güvenlik bak›m›ndan o dönem için geçerlisosyal güvenlik tekniklerini oluflturur.

Sosyal güvenlik teknikleri her dönem ve her toplum için geçerli olan, dura¤an,de¤iflmez teknikler de¤ildir. Sosyal güvenlik ihtiyac›ndaki de¤iflime ba¤l› olaraksosyal güvenlik teknikleri de de¤iflir. Nitekim, insanl›¤›n sosyal geliflmesi sosyalgüvenlik ihtiyac›nda da de¤iflme ve çeflitlenme sa¤lam›fl; zaman zaman da mevcutsosyal güvenlik teknikleri yetersiz kalm›flt›r. ‹flte bu yetersizlikleri gidermek ve de-¤iflen sosyal güvenlik ihtiyaçlar› ile yeni sosyal riskleri karfl›lamak bak›m›ndan ye-ni sosyal güvenlik teknikleri bulma aray›fl› do¤mufltur. Mevcut tekniklerin yetersiz-

Sosyal Güvenlik Teknikleri

Sosyal güvenlik tekni¤isosyal güvenlik sa¤lamakamac›yla kullan›lan yol veyöntemlerdir.

likleri ve yeni riskler sosyal güvenlik tekniklerinin de geliflmesine ve yeni sosyalgüvenlik teknikleri bulunmas›na önemli katk› sa¤lam›flt›r.

Sosyal güvenlik tekniklerinin do¤uflunda ve farkl›laflmas›nda yeni risklerin ya-n› s›ra bilinen risklerdeki nitelik de¤iflikliklerinin de önemli bir rolü olmufltur (Çu-buk, 1982: 5). Sosyo-ekonomik geliflmeler; insan haklar› anlay›fl›n›n ve kapsam›n›ngeliflmesi ile sosyal güvenli¤in temel ve vazgeçilemez bir insan hakk› hline gelme-si, sosyal güvenlik tekniklerini de de¤ifltirmifl ve gelifltirmifltir.

SOSYAL GÜVENL‹K TEKN‹KLER‹N‹N ÇEfi‹TLER‹ Bafllang›çtan günümüze insanl›k sosyal güvenlik ihtiyac›n› karfl›lamak için çok çe-flitli sosyal güvenlik teknikleri kullanm›flt›r. Dikkatlerden kaçmamas› gereken birkonu vard›r ki o da en eskiden en yeniye bütün sosyal güvenlik tekniklerinin gü-nümüzde de kullan›lmaya devam edilmekte olmas›d›r. Yani, ömrünü tamamlam›fl;art›k kullan›lmayan sosyal güvenlik tekni¤i var m›d›r? sorusuna olumlu cevap ver-mek mümkün de¤ildir. Kapsam› dar, etkinli¤i fazla olmasa da ilk insan›n kulland›-¤› sosyal güvenlik teknikleri bugün de kullan›lmaktad›r.

Sosyal güvenlik tekniklerinin farkl› flekillerde tasnif edilmesi, (s›n›fland›r›lmas›)mümkündür (Dilik, 1971: 1-16). Ancak, daha anlafl›labilir olmas› bak›m›ndan sos-yal güvenlik tekniklerini bireysel ve toplu sosyal güvenlik teknikleri olmak üzereiki grupta toplamak mümkündür.

Bireysel Sosyal Güvenlik Teknikleri

Genel Olarak Bireysel sosyal güvenlik teknikleri, bireyin baflkalar›ndan yard›m ve destek almak-s›z›n, tek bafl›na kendi sosyal güvenli¤ini sa¤lamak amac› ile gelifltirdi¤i teknikleriifade eder. Bireylerin kendi sosyal güvenli¤ini baflkalar›ndan yard›m ve destek al-maks›z›n ya da beklemeksizin nas›l gerçeklefltirece¤i sorusunun cevab› en geniflanlamda bireysel sosyal güvenlik tekniklerini ifade eder.

Bireysel sosyal güvenlik tekniklerinin temeli tasarrufa dayan›r. Birey karfl›lafl-mas› mutlak ya da muhtemel olan sosyal güvenlik risklerine karfl› tasarruf yapmaksuretiyle tedbir alm›fl olur. Bireysel teknikler; bireyin kapasitesi, bilgisi, idraki vebasiretine ba¤l› olarak sonuç veren tekniklerdir.

Bireysel sosyal güvenlik teknikleri günümüze kadarki geliflim sürecinde çokfazla çeflitlenememifltir. Geliflmenin oldu¤u tek alan özel sigorta tekni¤i olmufltur.Özel sigortan›n da afla¤›da tart›fl›laca¤› üzere, bireysel sosyal güvenlik tekni¤i olupolmad›¤› tart›flmal›d›r.

Hukuki sorumluluk bir bireysel sosyal güvenlik tekni¤i olabilir mi? Bireysel sos-yal güvenlik tekni¤i olup olmamas› bak›m›ndan hukuki sorumlulu¤un tart›fl›ld›¤›bilinmektedir (Güzel-Okur-Caniklio¤lu, 2010:10). Hukuki sorumlulukta bir zararve bu zarara kusurlu ya da kusursuz olarak neden olmufl bir kiflinin varl›¤› aran›r.Sosyal güvenli¤in konusu olan riskler göz önüne al›nd›¤› takdirde hukuki sorum-lulu¤un sosyal güvenlik ihtiyac›na cevap veremeyecek oldu¤u anlafl›lacakt›r. fiöy-le ki; sosyal güvenlik risklerinin büyük ço¤unlu¤u fizyolojik nitelikli risklerdir.Hastal›k, anal›k, yafll›l›k gibi risklerde hukuki sorumluluk bir çözüm sa¤lamaz.Çünkü bu risklerin sorumlusu bizzat insan›n canl› yarat›lm›fl olmas›d›r. ‹flsizlik, ko-nut sahibi olmama gibi sosyo-ekonomik risklerde de hukuki sorumluyu tespit im-kân› yoktur. ‹fl kazas› ve meslek hastal›¤› hukuki sorumluluk bak›m›ndan önem ta-fl›yan risklerdir. Burada gerek Borçlar Hukukunun kusursuz sorumluluk ilkesini


Yeni sosyal güvenlikrisklerinin ortaya ç›k›fl›,sosyal güvenlik tekniklerinide¤ifltirmifltir.

Sosyal güvenlik teknikleribireysel ve toplu tekniklerolmak üzere iki gruptatoplan›r.

Bireylerin baflkalar›ndanyard›m ve destek almaks›z›nkendi sosyal güvenliklerinisa¤lamak amac›ylagelifltirdikleri teknikler,bireysel sosyal güvenlikteknikleridir.

benimsemifl olmas›, gerekse iflverenin kusurlu sorumlulukta esas muhatap olaraksorumluluk hukukunda kabul edilmesi hukuki sorumlulu¤un bir çözüm olabilece-¤ini düflündürmektedir.

Ancak modern sosyal güvenlik ilkeleri dikkate al›nd›¤›nda ifl kazas› ve meslekhastal›¤› riskleri bak›m›ndan da hukuki sorumlulu¤un bir bireysel teknik olarakfazla bir anlam› olmad›¤› görülecektir. fiöyle ki; bir ifl kazas› ya da meslek hastal›-¤› durumunda iflveren ister kusurlu ister kusursuz sorumlu olarak sorumlulu¤u or-taya ç›km›fl olsun sonuçta:

• Belirlenecek tazminat›n sosyal güvenlik ihtiyac›n› karfl›lamaya yetip yetme-yece¤i,

• Tazminat›n hak edilip edilmeyece¤inin belirsizli¤i,• Tazminat›n hak edildi¤i durumlarda bu tazminat›n al›n›p al›namayaca¤›

(özellikle iflas durumlar›nda),• Ne zaman al›naca¤›

gibi hususlardaki belirsizlikler hukuki sorumlulu¤un bir çözüm olup olmayaca¤›n›tart›fl›l›r hâle getirmektedir. Biz hukuki sorumlulu¤un bir tazmin sorumlulu¤u ola-rak belirli bir sosyal güvenlik fonksiyonunun oldu¤unu göz ard› etmemekle birlik-te bir sosyal güvenlik tekni¤i olarak kabul edilemeyece¤ini düflünüyoruz.

Bireysel sosyal güvenlik tekniklerinde etkinlik ferdin kapasitesi ile s›n›rl› olmak-tad›r. Bireysel tekniklerin yeterli olamamas›n›n arka plan›nda da bu gerçek yer al›r.

Hukuki sorumluluk sizce bir sosyal güvenlik tekni¤i midir?

Bireysel Sosyal Güvenlik Tekniklerinin Çeflitleri

Tasarruf Tekni¤iTasarruf özünde bir fedakârl›kt›r. Tasarruf etmek kiflinin harcanabilir gelirinin birk›sm›ndan gelecekte karfl›laflabilece¤i s›k›nt›lar ya da yapmay› düflündü¤ü yat›r›m-lar nedeniyle vazgeçmesi ve harcamamas› olay›d›r. Bu yönü ile tasarruf bir feda-kârl›kt›r. Kifliler türlü amaçlarla tasarruf ederler. Tasarruf sosyal güvenlik sa¤lamakamac› ile de kullan›lm›flt›r.

Tasarruf bir teknik olarak insanl›¤›n buldu¤u en eski hatta ilk sosyal güvenliktekni¤idir denilebilir. Ancak, tasarruf tekni¤i günümüzde de hâlâ sosyal güvenlikihtiyac›n› karfl›lamakta kullan›lan bir tekniktir.

Tasarruf tekni¤inde de¤iflen yaln›zca tasarruf edilen fleydir. Bir zamanlar g›dasaklama olarak bafllayan tasarruf konusu fleyler zaman içinde k›ymetli madenlerin(alt›n, gümüfl vb.) ve di¤er ek paran›n bulunmas› ile paran›n tasarrufu biçimindedevam etmifltir. Günümüzde tahvil, hisse senedi gibi baflkaca tasarruf araçlar› orta-ya ç›km›flt›r.

Tasarruf tekni¤inin sosyal güvenlik tekni¤i olarak çok önemli bir fonksiyonuolmufltur. Ancak bireysel bir sosyal güvenlik tekni¤i olarak tasarruf tekni¤inin sos-yal güvenlik ihtiyac›n›n karfl›lanmas›nda yeterli olmas› söz konusu olamaz. Tasar-ruf tekni¤inin yetersizli¤inin gerisinde birtak›m nedenler bulunmaktad›r.

Tasarruf tekni¤inin yetersiz kalmas›n›n en önemli nedeni tasarrufun kiflinin ge-lir seviyesi, tasarruf kültürü ve sosyal güvenlik bilinci ile iliflkili olma niteli¤idir. Ta-sarruf ile gelir aras›nda bir fonksiyonel iliflki vard›r. Tasarruf bir fedakârl›k oldu¤uiçin gelir seviyesi yükseldikçe kiflinin katlanaca¤› fedakârl›k azalacakt›r. Dolay›s›ile tasarruf gücü, kiflinin gelir seviyesine göre do¤ru orant›l› olarak artmakta ya daazalmaktad›r. Gelir seviyesi ile sosyal güvenlik ihtiyac› aras›nda yine ayn› flekilde

653. Ünite - Sosyal Güvenl ik Teknik ler i

Kusursuz sorumluluk;objektif sorumluluk ya dasebep sorumlulu¤u, kusurlusorumlulu¤un temelunsurlar› olan kusur vehukuka ayk›r›l›¤›n bir koflulolmaktan ç›kt›¤› sorumluluktürünü ifade eden bir hukukterimidir. ‹lke olarak zararasebep olma düflüncesinedayan›r(http://tr.wikipedia.org/wiki/Kusursuz_sorumluluk).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Tasarruf, insanl›¤›n buldu¤uen eski, hatta ilk sosyalgüvenlik tekni¤idir.

bir orant›l›l›k söz konusudur. Gelir seviyesi artt›kça sosyal güvenlik ihtiyac› azal-makta, azald›kça artmaktad›r. Tasarruf gücü düflük olan insanlar›n sosyal güvenlikrisklerinden etkilenme derecesi fazla oldu¤u gibi bireysel yolla bu risklerle müca-dele gücü de o ölçüde azd›r.

Tasarruf tekni¤inin yetersizli¤ine neden olan bir baflka husus ise tasarruf kültü-rü ve bilincidir (Yazgan, 1997: 17 vd.). Tasarruf gücünün olmas› gerekli ancak ye-terli olmamaktad›r. Kiflide tasarruf etmenin de¤erini idrak etme bilinci yok ise ki-flinin geliri ne kadar çok olursa olsun o ölçüde tasarruf etmeyebilir. Tasarruf bilin-ci d›fl›nda sosyal güvenli¤in önemini idrak etmesi de o kadar önemli bir baflka hu-sustur. Sosyal güvenlik risklerinin sonuçlar›n› anlamaktan yoksun kimseler için buamaçla tasarruf yapmaya hiç gerek yoktur. “Kar›nca ile a¤ustos böce¤i” isimli fab-l›n ana mesaj› budur.

Kald› ki kifli bütün bunlar› bilmekte olsa da tehlikelerin sonuçlar›n› tahmin ede-bilmesi mümkün de¤ildir. Hangi tehlike ile karfl›laflt›¤›nda ne gibi bir paraya, do-lay›s› ile tasarrufa ihtiyac› olacakt›r? Kiflinin bunu bütünüyle bilmesi mümkün ola-maz. Kifli belirli bir tahmin yapabilir. Ancak tam olarak bilmesi mümkün de¤ildir.Ayr›ca gerçekleflmesi muhtemel olan tehlikeler için o kadar tasarruf yapmak da herzaman ekonomik olmayabilir. Öte yandan tasarruf seviyesi ve miktar› iktisadi ge-liflmelere göre azalabilmekte ya da ço¤alabilmektedir. Ayr›ca kiflinin bireysel tasar-ruflar›n› enflasyon, devalüasyon gibi iktisadi geliflmelere karfl› korumas› da her za-man mümkün olmayabilmektedir.

Yukar›daki aç›klamalardan hareketle, bireysel tasarruf tekni¤inin sosyal güven-lik garantisi sa¤lama bak›m›ndan yeterlili¤ini belirleyen faktörler:

• Yeterli tasarruf yapmaya imkan verecek seviyede yüksek gelire sahip olma,• Tehlikeler ve zararlar›n›n fark›nda olma ve tasarruf etme bilincinin varl›¤›,• Yeterli tasarruf yap›lmas›na imkân verecek kadar tehlikesiz geçen sürenin

varl›¤› ve• Tehlikenin fliddeti ve yol açt›¤› zarar›n büyüklü¤ü,

olarak s›ralanabilir. Say›lan bu özellikler bak›m›ndan bireysel tasarruflar her bireyiçin sosyal güvenlik garantisi sa¤lamada yetersiz kald›¤› için yeni tekniklere ihtiyaçduyulmufltur (Alper, 2009; 15).

Bütün eksiklik ve yetersizliklerine karfl›l›k tasarruf tekni¤i belki tek bafl›na ye-terli bir teknik olamamakla birlikte tasarruf tekni¤i toplu sosyal güvenlik teknikle-ri içerisinde ça¤dafl sosyal güvenlik tekniklerinin de özünü oluflturmaktad›r.

(Özel) Sigorta Tekni¤i Özel sigorta bir sosyal güvenlik tekni¤i olarak do¤mam›flt›r. Özel sigorta mala yö-nelik tehlikelere karfl› bir güvenlik tekni¤i olarak do¤mufl, ancak zaman içerisindesosyal güvenlik alan›nda da bir teknik olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r.

Özel sigortan›n iflleyiflinde temel esas fludur. Belirli bir riskle karfl› karfl›ya olankimseler bu riskin sonuçlar›na karfl› dayan›flmaya girerler (Yazgan, 1977: 30). Özelsigortada bu anlamda riskin sonuçlar›n›n paylafl›lmas› ve da¤›t›lmas› söz konusu-dur (Karayalç›n, 1984: 11). Bu dayan›flmay› kâr etmek amac› ile organize edenkimseye sigortac› denilir. Sigortac› bu dayan›flmay› organize etmenin karfl›l›¤›ndakiflilerin riskini belirli bir bedel karfl›l›¤›nda devir alan kimsedir. Özel sigortada bukarfl›l›¤a prim denilir. Özel sigorta primi içinde aktüeryal anlamda karfl›l›k, organi-zasyonun giderleri ve sigortac›n›n bu faaliyetten bekledi¤i pay› da içermektedir.

Özel sigorta kurulufllar› ile sözleflme yapan ve riskini devreden kimseler, primöderler. Prime bir baflka aç›dan bak›ld›¤› zaman bunun bir tasarruf oldu¤u görü-


Tasarruf bireyin gelirseviyesi, tasarruf kültürü vesosyal güvenlik bilinci ileiliflkilidir.

Özel sigorta bir sosyalgüvenlik tekni¤i olarakdo¤mam›fl, ancak zamaniçinde sosyal güvenlikalan›nda da kullan›lm›flt›r.

Özel sigortada riskinsonuçlar› paylafl›lmakta veda¤›t›lmaktad›r.

lür. fiu hâlde özel sigorta sisteminde sigorta yapt›ran kimsenin ödedi¤i prim, onunsosyal güvenlik amac›yla yapt›¤› bir tasarruftur. Sigorta ve sigortal› iliflkisi çerçeve-sinden de¤erlendirildi¤i zaman özel sigorta da bir bireysel tasarruf sistemindenibarettir.

Ancak özel sigortay› tümüyle bir bireysel sosyal güvenlik tekni¤i olarak görmekmümkün de¤ildir. Çünkü sigorta tekni¤i temel niteli¤i itibar›yla bir tasarruf topludayan›flma esas›nda ifller. Dolay›s›yla toplu bir sosyal güvenlik tekni¤idir. Tek ki-fliden ibaret bir sigorta sistemi olamaz. Böyle bir sistemin gerçekleflmesinde fiiliimkâns›zl›k vard›r. Özel sigorta sistemi büyük say›lar esas›na dayal› olarak dahabaflar›l› bir biçimde ifller. Sigortalanan say›s› ne kadar büyük ise kifli bafl›na siste-me girme maliyeti o kadar az olur.

Özel sigorta tekni¤inin ay›rt edici vasf› iste¤e ba¤l› olmas›d›r. Kural olarak özelsigorta iste¤e ba¤l› bir sigortad›r. ‹ste¤e ba¤l› olma özelli¤i özel sigortan›n sosyalgüvenlik sa¤lama fonksiyonu bak›m›ndan özel sigorta yönüyle bir dezavantajd›r.‹ste¤e ba¤l›l›k hem kifliselli¤in sak›ncalar›n› sosyal güvenlik aç›s›ndan getirmektehem de sigortada prim maliyetleri bak›m›ndan etkili olan büyük say›lar kanunu-nun ifllemesini engellemektedir. Dolay›s›yla özel sigortan›n sosyal güvenlik sa¤la-ma fonksiyonunu olumsuz etkiler.

Özel sigortan›n sosyal güvenlik fonksiyonu gelir seviyesi yüksek kesimler ilesosyal güvenlik bilinci yüksek kesimler bak›m›ndan daha fazla olmaktad›r. Düflükgelirli ve sosyal güvenlik kültürü geliflmemifl kesimler için özel sigorta sosyal gü-venlik bak›m›ndan fazla bir katk› sa¤layabilen bir teknik de¤ildir. Bütün bu neden-lerle özel sigorta daha ziyade zorunlu sosyal güvenlik sistemini tamamlay›c› birsosyal güvenlik tekni¤i olarak kullan›lmaktad›r.

Toplu Sosyal Güvenlik Teknikleri Sosyal güvenlik ihtiyac›n› karfl›lamada bireysel tekniklerin yetersiz kalmas›, bireylerive toplumlar› baflka teknikler aramaya yöneltmifltir. Toplu teknikler, bireylerin biraraya gelerek sosyal güvenlik sa¤lama amac› ile dayan›flmaya gitmesi esas›nda do-¤an ve gelifltirilen tekniklerdir. Ad›ndan da anlafl›laca¤› üzere toplu sosyal güven-lik teknikleri çok say›da insan›n yard›mlaflma ve dayan›flmas›n› gerekli k›lan tek-niklerdir. Tarihî geliflim süreci içinde bireysel tekniklerde fazla bir geliflme olma-mas›na ra¤men; toplu sosyal güvenlik teknikleri zaman içinde kendi içerisinde çokfazla çeflitlenmifl ve de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r. Toplu sosyal güvenlik teknikleri gelifli-mi ile sosyal geliflme aras›nda kuvvetli bir iliflki vard›r ve sosyal geliflmeye paralelolarak geliflmifl ve çeflitlenmifllerdir.

Sosyal Yard›mlaflma Tekni¤i Sosyal yard›mlaflma toplumun en küçük birimi olan aileden bafllayarak çeflitli top-lum seviyelerinde gerçeklefltirilir. Aile, kabile, afliret, boy, köy, hemflehrilik, ayn›millet ve insanl›k (K›z›lay, K›z›lhaç gibi kurulufllar eli ile) seviyesinde sosyal gü-venlik amaçl› yard›mlaflmalar sosyal yard›mlaflma olarak adland›r›l›r.

Sosyal yard›mlaflma tekni¤inin ay›rt edici özelli¤i (i) Kifliler aras› yard›mlaflmatekni¤i olmas›, (ii) Risk gerçeklefltikten sonra devreye girmesi, (iii) Kiflinin talebi-ne ba¤l› olmas›, (iv) Yap›lacak ve istenen yard›mlar›n yard›m yapan›n arzusuna veyard›m yapma gücüne ba¤l› olmas›d›r.

Sosyal yard›mlaflmada riskle karfl›laflan kimsenin ya da yak›nlar›n›n yard›m ta-lebine ba¤l› olarak kifliye yard›m yap›l›r. Bu yard›mlar›n ne zaman, ne kadar gele-ce¤i, kiflinin ihtiyac›na yetip yetmeyece¤i bilinmez. Toplumlar, o günün flartlar›


Özel sigortalar, kural olarakiste¤e ba¤l›d›r. ‹stisnaiolarak (deprem sigortas›gibi) zorunlu tutulurlar.

Toplu sosyal güvenlikteknikleri çok say›da insan›nbir araya gelerek dayan›flmave yard›mlaflmas›n›gerektirir.

Aile, ilk ve temel sosyalyard›mlaflma tekni¤idir.

içinde, toplumdaki yard›mlaflma kültürünün seviyesine ve yard›m yapabileceklerinekonomik gücüne ba¤l› olarak bu yard›m ça¤r›lar›na cevap verir. Bu tip yard›mlafl-ma sosyal güvenlik ihtiyac›n›n karfl›lanmas›nda yeterli olamaz. Bu yetersizli¤i ifa-de etmek için çok say›da atasözü bulunmaktad›r. “Zenginin gönlü oluncaya kadarfukaran›n can› ç›karm›fl”, “Göle su gelinceye kadar kurba¤an›n gözü patlarm›fl”,“Elden gelen ö¤ün olmaz o da vaktinde bulunmaz” gibi sözler insanl›¤›n bu an-lamda yaflad›¤› gerçe¤i ifade eden sözlerdir.

Organize olmayan sosyal yard›mlaflma çeflitli flekillerde gerçekleflir; (i) Kiflidenkifliye yard›mlaflma, (ii) Aile içi yard›mlaflma, (iii) Hemflehrilik yard›mlaflmalar›, (iv)Ülke çap›nda yard›mlaflmalard›r.

Organize olmayan sosyal yard›mlaflmalar:• Sosyal yard›mlaflma ve dayan›flma duygusu ve kültürünün zay›f veya kuv-

vetli olup olmamas›na, • Kiflilerin hayat ve toplumun refah seviyesinin yüksek olup olmamas›na, • Yard›ma muhtaç olanlarla yard›m yapma gücü olanlar›n karfl›laflma flanslar›na,

ba¤l› olarak gerçekleflir. Sosyal yard›mlaflma tekni¤inde en önemli problem, yard›-ma gerçekten muhtaç olanlar›n tespit edilmesi ifllemidir. Nitekim, bu konudakiboflluktan dolay› dilencilik bir meslek olarak do¤mufl ve geliflmifltir.

Sosyal yard›mlaflma tekni¤i sosyal güvenlik ihtiyac›n›n karfl›lanmas›na önemlikatk› sa¤lamakla birlikte, bireysel tasarruf tekni¤i gibi, o da sosyal güvenlik garan-tisi sa¤lama bak›m›ndan yeterli bir teknik olma niteli¤ine sahip de¤ildir.

Sosyal Yard›mlaflmada Kurumlaflma Dönemi: Kurumsallaflm›fl SosyalGüvenlik Teknikleri

Kurumlaflma ve Kurumlaflman›n Sa¤lad›¤› Faydalar Sosyal yard›mlaflmadaki yetersizlikler insanlar› yeni sosyal güvenlik teknikleri ara-y›fl›na itmifltir. Bu aray›fl sosyal yard›mlaflman›n yetersizliklerini büyük ölçüde gi-deren kurumsallaflm›fl sosyal yard›mlaflma tekniklerinin do¤mas›na yol açm›flt›r.Sosyal yard›mlaflman›n kurumlaflmas›; elden ele yap›lan sosyal yard›mlar›n, buamaçla kurulan birtak›m kurumlar ve örgütler arac›l›¤› ile yap›lmas›n› ifade eder.Sosyal yard›mlar bu kurum ve kurulufllar arac›l›¤›yla yard›ma muhtaç olanlaraulaflt›r›l›r. Kurumlar sosyal yard›mlaflmada birer arac› organizasyonlar olarak görevyaparlar.

Kurumsallaflma sosyal yard›mlaflma alan›nda birçok fayda sa¤lar. Kurumsallafl-man›n sa¤lad›¤› faydalar, bugüne kadar gelen tarihî yüzlerce y›la uzanan kurumla-r›n yaflamas›n› mümkün k›lm›flt›r. Bu faydalar flu flekilde s›ralanabilir:

• Kurumsallaflma yard›m miktar›n›n daha büyümesini sa¤lam›flt›r,• Kurumsallaflma yard›m yap›lma zaman›n› k›saltm›flt›r,• Kurumsallaflma yard›m alanlar ile yard›m yapanlar›n karfl› karfl›ya gelmesi-

nin olumsuz psikolojik etkilerini azaltm›flt›r,• Kurumsallaflma yard›m yapmak isteyenler ile yard›m alanlar›n karfl›laflmas›-

n› kolaylaflt›rm›flt›r.• Kurumsallaflma yard›mlar›n suiistimalini engellemifl, yard›mlar›n yerine ve

ihtiyaç sahiplerine ulaflmas›na katk› sa¤lam›flt›r,• Kurumsallaflma kiflilerin yard›m yapma ömrünün uzamas›n› sa¤lam›flt›r,• Kurumsallaflma elden ele yard›mlar›n olumsuz psikolojik etkilerinin ortadan

kald›r›lmas›na katk› sa¤lam›flt›r


Dilencilik, sosyalyard›mlaflma tekni¤ininyetersizli¤inden do¤an birmeslektir.

Sosyal Yard›mlaflma Kurumlar›n›n TürleriSosyal yard›mlaflmada kurumsallaflma kendi içinde çeflitlilik göstermifltir. Bu amaç-la ortaya ç›kan üç kurum ya da üç teknikten söz edilebilir. Bunlar (i) Vak›f, (ii)Dernek ve (iii) Sand›k fleklinde ortaya ç›kan kurumlard›r. Bu s›n›fland›rma dahaçok hukuki niteli¤i dikkate al›narak yap›lan bir s›n›fland›rmad›r. Sosyal yard›m ku-rumlar›n›n birlik, federasyon vs. farkl› adlar alt›nda yap›lmas› da mümkündür. Afla-¤›da aç›klanan kurumlar bu alanda en yayg›n kurumsallaflma biçimlerindendir.

Vak›flar: Vak›flar sosyal güvenlik sa¤lamakta kullan›lan en eski sosyal yard›mkurumlar›d›r. Vak›f, belli bir mal›n ya da paran›n ayr› bir tüzel kiflilik teflkil edecekbiçimde sosyal yard›m için tahsis edilmesi ile ortaya ç›kar. Vak›f kuran kimse sos-yal yard›m amac›yla mal varl›¤›ndan ay›rd›¤› belirli mal ve paralar› bu amaçla tah-sis etmektedir (Güneri, 1976: 25 vd).

Vak›f, bir sosyal güvenlik kurumu olarak do¤mam›flt›r. Ancak, vak›f senedindemuhtaçlara yard›m gibi sosyal güvenlik garantisi sa¤lamaya yönelik bir amaç varise birer sosyal güvenlik kurumu fonksiyonu görürler. Sosyal güvenlik garantisisa¤lama amac› ile oluflturulan vak›flara “avar›z vak›flar›” denir. Özellikle geliflmiflülkelerde 1970’li y›llardan sonra kamu sektörünün yükünü azaltmak için gelifltiri-len üçüncü sektörün, ortaya ç›k›fl›nda vak›f kültürünün etkisi vard›r (Alper,2009:18).

Vak›flar zenginli¤i sergileme hastal›¤›n›n topluma faydal› bir flekilde yönlendi-rilmesini sa¤lar. Vak›flar sayesinde, yard›mlar daha uzun ömürlü bir flekilde yap›-labilir hâle gelirler. Vakf›n sosyal yard›mdaki rolü vak›f say›s›, vak›flar›n gücünegöre de¤iflir. Ancak vak›flar yard›m yapma güç ve iste¤inde bulunan kimseler ba-k›m›ndan en uzun ömürlü sosyal yard›m imkân›n› veren bir araçt›r.

Vak›flar hakk›nda ayr›nt›l› bilgiyi Fuad Köprülü’nün ‹slam Ve Türk Hukuk Tarihi Araflt›r-malar› Ve Vak›f Müessesesi, (Ötüken Neflriyat, ‹stanbul 1983) adl› kitab›n›n s. 309-420sayfalar›nda.; Ali Himmet Berki’nin Vak›flar, (Nur Matbaas›, Ankara 1950) kitab›n›n II.cildinde ve Nazif Öztürk’ün Türk Yenileflme Tarihi Çerçevesinde Vak›f Müessesesi, (Tür-kiye Diyanet Vakf› yay›nlar› No.144., Ankara 1995) kitab›n›n s.31 vd.’da bulabilirsiniz.

Vak›flar›n kuruluflunda hangi yard›mlar›n ne biçimde kimlere yap›laca¤›, vak›fgelirlerinin nas›l idare edilece¤i, mütevelli heyetinin hak ve yetkilerine dair hü-kümler vak›f senedi ile vak›f yapanlarca belirlenir. Hukuka ve ahlaka ayk›r› olma-yacak bir flekilde haz›rlanacak vak›f senedi bu yönden hâkim onay› sonras›nda va-k›flar vak›f siciline tescil ile tüzel kiflilik kazan›r.

Vak›f kurmak sosyal yard›m amac› ile yap›lan büyük ve yüce bir fedakârl›kt›r.Vak›f yapan kimse zengin iken zenginli¤inden ay›raca¤› belirli bir miktar para yada mamelek ile kendi ömründen uzun bir süre yard›m yapabilir hâle gelmifl olur.Vak›f sayesinde kifliler hem zenginli¤ini topluma hizmet amac› ile teflhir etme im-kân›n› elde eder, hem de topluma olan borcunu ödemifl; sosyal dayan›flma ve yar-d›mlaflmaya destek vermifl olur.

Vak›flar sosyal yard›mlaflma ve dayan›flman›n kurumlaflma ihtiyac›n› önemli öl-çüde karfl›layan kurulufllard›r. Vak›flar sayesinde do¤rudan ve elden ele sosyal yar-d›mlaflman›n sak›ncalar› önemli ölçüde azalt›labilir. Ayr›ca vak›flar, ça¤dafl sosyalgüvenlik teknikleri ortaya ç›k›ncaya kadar toplumlar›n sosyal güvenlik ihtiyac›n›nkarfl›lanmas› ve bu alandaki bofllu¤un doldurulmas›na katk› sa¤lam›fllard›r. Günü-müzde de vak›flar sosyal yard›mlaflma ve dayan›flma arac› olarak sosyal güvenliksa¤lamada ça¤dafl sosyal güvenlik sistemlerini tamamlay›c› rol oynamay› sürdür-mektedirler.


Kâr amac› gütmeyen siviltoplum kurulufllar› olaraktarif edilen üçüncü sektör;çevre, toplum, kültür, sa¤l›kve e¤itim gibi ortak sosyalsorunlar›n çözümü içingeliflen bir sosyal harekettir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TVak›f flartnamesine uygunolarak vakf› idare etmeküzere tayin olunankimselerden oluflan kurulaMütevelli Heyeti denir.

Dernekler: Dernekler sosyal yard›mlaflma ve dayan›flmay› kurumlaflt›rmadakullan›lan bir baflka örgütlenme biçimidir. Dernek, kazanç paylaflma d›fl›nda, ka-nunlarla yasaklanmam›fl belirli ve ortak bir amac› gerçeklefltirmek üzere, belirli sa-y›da gerçek veya tüzel kiflinin, bilgi ve çal›flmalar›n› sürekli olarak birlefltirmek su-retiyle oluflturduklar› tüzel kiflili¤e sahip kifli topluluklar›d›r. Dernekler de vak›flargibi çok çeflitli amaçlarla kurulabilirler. E¤er dernek olarak kurulan örgüt, bir ara-ya gelen kimselerin meydana getirdikleri mali kayna¤›n sosyal yard›m ve sosyalgüvenlik sa¤lamak amac› ile ihtiyaç sahiplerine ulaflt›r›lmas›na arac›l›k yaparsa budernekler sosyal güvenlik sa¤lamaya yönelik sosyal amaçl› kurulufllar hâline gelir.

Sosyal yard›m amaçl› dernekler genellikle d›fla dönük sosyal yard›m amac›ylakurulurlar. Uygulamada, derneklerin sosyal yard›m alan›nda çok farkl› ve çeflitli fa-aliyetler yapt›klar› gözlenebilmektedir. Sosyal güvenlik sa¤lay›c› yard›mlar›n yap›l-mas› hatta bak›mevi, huzurevi gibi sosyal yard›m kurulufllar›n›n kurulmas› dernek-lerin katk›s› ile gerçeklefltirilebilir. Kurum olarak derneklerin en önemli avantaj›,kurulufl alanlar› ve amaçlar› bak›m›ndan çok esnek yap›ya sahip olmalar›d›r. Buözellikleri ile dernekler vak›flardan sonra bu alanda görev yapan ve en çok kulla-n›lan bir sosyal yard›mlaflma tekni¤idir.

Dernekler sosyal yard›m yapma iste¤inde olan kimselerin bir araya geldiklerive üyelerinin küçük iktisadi katk›lar›n› büyük ve anlaml› sosyal yard›m potansiye-line dönüfltürebilen kurulufllard›r. Derneklerin sosyal güvenlik alan›na katk›lar›az›msanmayacak kadar büyüktür. Özellikle sosyal yard›mlaflma ve dayan›flma kül-türünün geliflmifl oldu¤u toplumlarda dernekler sosyal yard›ma muhtaç kesimleretoplumun gönüllü sosyal yard›mlar›n› ulaflt›ran kurulufllar olarak önemi göz ard›edilemeyecek boyut ve hacimde sosyal yard›m sa¤lamaktad›rlar.

Sand›klar: Sand›k, sosyal yard›mlaflma ve dayan›flmay› örgütlemekte kullan›-lan bir baflka örgütlenme biçimidir. Sosyal yard›mlaflma, bir toplu sosyal güvenliktekni¤i olarak yard›mlaflma sand›klar› fleklinde kurumlaflt›r›labilmektedir. Yard›msand›klar›, sand›¤a üye kimseler aras›nda yard›mlaflma ve dayan›flma gayeli sosyalgüvenlik sa¤layan örgütlenmelerdir. Sand›klar, üyelerin sand›¤a ayl›k ya da y›ll›kbelirli bir dönem içinde yapacaklar› katk› paylar›ndan oluflan fonlardan sosyal gü-venlik riski ile karfl›laflan üyeye yap›lan maddi destek sayesinde sand›k üyesinesosyal güvenlik sa¤lanmas›n›, sosyal güvenlik ihtiyac›n›n karfl›lanmas›n› esas alanbir sistemdir. Yard›mlaflma sand›klar›, ço¤u kez gönüllülük esas›na dayal› olarakkurulurlar. Sand›klarda yard›mlaflma üyeler aras›nda gerçekleflir; derneklerde isedaha çok üyeler aras›nda toplan›lan kaynaklar›n üye olmayan ihtiyaç sahiplerineulaflt›rmak amac›yla bir araya gelme öne ç›kar.

Orta Ça¤larda esnaf ve sanatkârlar aras›nda kurulmaya bafllayan yard›m sand›k-lar›, “Teavün Sand›¤›”, “Orta Sand›klar›” ve “Mutualite” gibi adlarla, gerek Ba-t› toplumlar›nda gerekse Türk toplumunda önemli bir sosyal güvenlik fonksiyonuifa etmifl, hizmet vermifl kurulufllard›r (Güzel-Okur-Caniklio¤lu, 2010: 10-12).

Hukuki olarak sand›k ile dernek ayn› nitelikte kurulufllard›r. Amaç bak›m›ndansand›¤› dernekten ay›ran ay›rt edici unsur, sand›¤›n büyük ölçüde içe kapal› biryard›mlaflma ve dayan›flma örgütü olmas›d›r. Sosyal güvenlik fonksiyonlu sosyalyard›mlaflma sand›klar›, sand›k mensuplar›n›n kendi aralar›nda yard›mlaflmas›amac›n› tafl›r. Sand›klar›n d›fla dönük yard›mlar› da olabilir; ancak bu genellikle is-tisnai bir durumdu.

Dernek ile sand›k aras›ndaki benzerlik ve farkl›l›klar sizce nelerdir?


Dernekler, vak›flardan sonraen s›k kullan›lan sosyalyard›mlaflma tekni¤idir.

Yard›mlaflma sand›klar›,vak›f ve derneklerden farkl›olarak sosyal yard›mlaflmave dayan›flmay› üyeleriaras›nda gerçeklefltirir, d›flakapal› sosyal yard›mlaflmaörgütleri olarak faaliyetgösterirler.

‹htiyaç an›nda, muhtaçdurumda bulunan üyeleremali destek vermek üzere,genellikle ayn› meslek veyasanayideki kifliler taraf›ndanmeydana getirilen, primlisisteme göre iflleyenyard›mlaflma sand›klaraTeavün (Orta) Sand›¤› denir.(Seyyar, 2005; 331)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Özel Sigorta Tekni¤i Özel sigorta tekni¤i, mala yönelik risklere karfl› emniyet sa¤lamak amac› ile uygu-lanmaya bafllam›fl bir tekniktir. ‹lk defa deniz ticaretinde uygulamaya bafllan›lan buteknik daha sonra bütün mal varl›¤›na yönelik risklere karfl› güvenlik sa¤lamakamac› ile kullan›l›r olmufltur.

Özel sigortan›n, sosyal güvenli¤in konusu olan riskler için bir teknik olarakkullan›lmas› çok yeni bir uygulamad›r. Özel sigorta bafllang›çta hayat sigortalar›,sa¤l›k sigortalar› olarak uygulanmaya bafllanm›fl daha sonra da emeklilik sigortala-r› olarak uygulama alan› genifllemifltir.

Özel sigortalar›n sosyal güvenlik garantisi sa¤lama fonksiyonunu daha iyi anla-mak için ayn› tekni¤i kullanan sosyal sigortalardan farkl› yönlerinin vurgulanmas›gerekir. Özel sigortan›n ay›rt edici unsurlar› flu flekilde s›ralanabilir: Özel sigorta;

• ‹ste¤e ba¤l›d›r,• Kâr amac› güder,• ‹flas riski vard›r,• Primli sistemdir,• Prim ile sa¤lanan yard›m aras›nda bir do¤ru orant› vard›r ve• Özel giriflim (serbest teflebbüs) faaliyetidir.Özel sigortac›l›k faaliyetlerinin suiistimal edilmemesi ve halk›n bu faaliyetlerden

zarar görmesinin önlenmesi amac›yla devletler özel sigortan›n iflleyifl esaslar›n› dü-zenlemekte ve bir denetim mekanizmas› kurmaktad›r. Özel sigortac›l›¤›n iflas riski-ni azaltmak için de sigortalanan riskleri sigortalayan sigorta flirketleri kurulmufltur.Reasürans fiirketleri ad› verilen bu flirketler reasürans (re-insurance-yeniden sigor-talama) yolu ile özel sigortac›l›¤›n iflas riskini önemli ölçüde azaltm›fllard›r (Karayal-ç›n, 1984: 68-79). Reasürans faaliyeti gösteren flirketler ülke ile s›n›rl› olmaktan ç›k-m›fl ve dünya çap›nda reasürans faaliyeti yürüten flirketler hâline gelmifltir.

Devletin kamu menfaatini sa¤lamak için özel sigortac›l›k faaliyetlerine bir dü-zen getirmesi ve reasürans flirketlerinin faaliyete geçmesi ile birlikte özel sigortala-r›n güvenilirli¤i büyük ölçüde artm›flt›r. Bu geliflmeler özel sigortaya kamuoyununduydu¤u güveni artt›rm›fl; böylece özel sigortac›l›k faaliyetleri geliflmifl ve daha dayayg›nlaflm›flt›r.

Özel sigorta bir teknik olarak son y›llarda sa¤l›ktan, kazaya, emeklili¤e karfl›sosyal güvenlik alan›nda yayg›nlaflmaya bafllam›fl olmas›na ra¤men henüz çok ge-nifl bir uygulama imkân› bulamam›flt›r. Bunun da temel nedeni özel sigortan›n is-te¤e ba¤l› bir sigorta olmas›; iste¤e ba¤l›l›¤›n büyük say›lar kanununun ifllemesinigüçlefltirmesidir. Büyük say›da sigortal› portföyüne ulaflamayan sigorta sistemiiçinde birey bak›m›ndan sigortal›l›k maliyetleri artmakta; sonuçta bir fasit daire or-taya ç›kmaktad›r. ‹ste¤e ba¤l›l›k sigortal› say›s›n›n çok artmamas›na yol açmakta;sigortal› say›s›n›n artmamas› kifli baz›nda primlerin artmas›n› kaç›n›lmaz k›lmakta;bu durum da çok say›da kiflinin sisteme girmesine engel olmaktad›r.

Özel sigorta bir teknik olarak günümüzde sosyal sigortay› tamamlayan ve des-tekleyen bir sosyal güvenlik tekni¤i olarak faaliyet göstermekte ve sosyal güvenliksistemine katk› sa¤lamaktad›r.

Sosyal Sigorta Tekni¤iSosyal sigorta tekni¤i, özel sigortan›n bir türüdür. Özel sigortan›n temelini oluflturansigorta tekni¤i, sosyal sigortada kamu menfaatini gözeterek ve kâr amac›gütmeksizin sosyal güvenlik sa¤lama amac›yla kullan›lmaktad›r. Bu özelli¤i ilesosyal sigorta tekni¤i kamusal faaliyet niteli¤i kazanmaktad›r.


Mal varl›¤› kay›plar›nayönelik risklere karfl› özelsigorta tekni¤i kullan›l›r.

Sosyal sigortalar, sigortatekni¤i üzerine kurulanancak kendi iflleyifl esaslar›ve prensiplerini gelifltiren birsosyal güvenlik tekni¤idir.

Ça¤dafl sosyal güvenlik sisteminin temelleri sosyal sigorta tekni¤i ile at›l-m›flt›r ifadesi bir abartma de¤ildir. Nitekim bugün itibar›yla sosyal sigorta ça¤daflsosyal güvenlik sisteminde en yayg›n kullan›lan sosyal güvenlik tekni¤idir. Sosyalsigortan›n bu denli genifl ve yayg›n bir uygulama bulmas›n›n gerisinde yatan temelfaktör; sosyal sigortay› özel sigorta tekni¤inden ay›ran özellikleridir. Sosyal sigor-tay› özel sigortadan ay›ran ve afla¤›da ele al›nacak olan özellikler dolay›s›yla sos-yal sigorta gün geçtikçe yayg›nlaflm›fl ve sosyal güvenlik ihtiyac›n›n giderilmesin-de çok büyük bir rol oynamaya bafllam›flt›r.

Sosyal sigortan›n temel ilkeleri;• Zorunlu olmas›, • Kamu sigortas› olmas›,• Primli bir sistem olmas›,• Ödenen primle sa¤lanan yard›m aras›nda bir ba¤›n olmamas›,• Bütün sosyal riskleri kapsamas›,• Kâr amac› gütmemesi,• Devletin garantisi alt›nda olmas›d›r. Yukar›daki ilkeler incelendi¤i zaman sosyal sigortan›n bu ilkeler ile çok genifl

bir uygulama alan› buldu¤u görülecektir.

Sosyal sigorta tekni¤ine iliflkin baflka s›n›fland›rmalar hakk›nda ayr›nt›l› bilgiyi Yaflar Ka-rayalç›n’›n Risk-Sigorta-Risk Yönetimi kitab›n›n s. 36-42’den bulabilirsiniz. Ayr›ca özelve sosyal sigorta aras›ndaki farklara iliflkin ayr›nt›l› bilgiyi Ali Bozer’in Türk HukukundaSosyal Sigortalara Genel Bir Bak›fl, (Ankara 1963) kitab›n›n s. 6-8’da Yaflar Karayalç›n’›nRisk-Sigorta, Risk Yönetimi, Ankara, 1984’de bulabilirsiniz.

Sosyal sigorta devletçe bir kamu sigortas› olarak kurulur. Sosyal sigortal› olmakiste¤e ba¤l› de¤il, ilgili mevzuatta flartlar› belirtilen herkes için zorunludur. Zorun-luluk ilkesi, çok say›da kiflinin sosyal sigortal› olmas›n› sa¤lar. Kifliler kendi istekve arzusuna ba¤l› olmaks›z›n kanun zoru ile sigortal› olmak durumunda kald›kla-r› için büyük say›lar kanunu devletin zoru ile ifllemeye bafllar.

Sosyal sigortada kâr amac› güdülmez. Dolay›s› ile sosyal sigorta faaliyeti kamuyarar›na ve kâr amac› tafl›mayan bir kamu faaliyeti olarak kurulur ve ifller. Sosyalsigorta faaliyeti bir kamu hizmeti olarak tasarlan›r. Kamu sosyal sigorta sisteminedo¤rudan ve dolayl› olarak çok büyük destek verir. Sosyal sigortan›n faaliyetleriher türlü vergi ve harçlardan ba¤›fl›kl›¤› olan faaliyetlerdir.

Sosyal sigorta bir kamu hizmeti ve faaliyeti olarak planland›¤› için devletin ga-rantörlü¤ünde ifller. Dolay›s› ile sosyal sigortan›n iflas etmesi ya da iflas riski sözkonusu olamaz. Sosyal sigorta ödeme güçlü¤üne girdi¤inde devlet garantör s›fat›ile devreye girer ve sistemin ödeme güçlü¤ünü giderir.

Sosyal sigorta özel sigorta gibi primli sistemdir. Sigortal›lar sistemin finansma-n›na zorunlu katk›da bulunurlar. Ancak bu katk› özel sigortadaki kadar fazla ol-maz. Bunun birçok nedeni vard›r. Bunlardan birisi özel sigortada ifllemeyen Bü-yük Say›lar Kanunu sosyal sigortada devlet gücü ile iflledi¤i için sigortal› bafl›nadüflen aktüeryal maliyet daha düflük olur. Sosyal sigortada özel sigortada oldu¤ugibi kâr amac› olmad›¤› için primlerde özel sigortan›n kâr ilavesi söz konusu ol-maz. Ayr›ca özel sigortada iflletme faaliyetleri de devletin sa¤lad›¤› mali destek veba¤›fl›kl›klar nedeniyle daha az olur. Dolay›s› ile sosyal sigortada kifli bafl›na düflenprim yükü özel sigortaya göre çok daha azd›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TSosyal sigortalar, devlettaraf›ndan kamu sigortas›olarak kurulurlar.

Büyük Say›lar Kanunu:Tesadüfi bir de¤iflkenin uzunvadeli kararl›l›¤›n› belirleyenihtimal teorisidir. Tesadüfiolarak gerçekleflen bir olayçok say›da tekrar edildi¤izaman flans faktörü ortadankalkar ve her ihtimal içinbeklenen ortalama sonucuverir. Yaz› ve tura gibi ikiyüzü olan paran›n çok defaat›lmas› hâlinde her ikisiningelme ihtimali % 50 veyaçok yak›n bir de¤erdir.

Zorunlu sigortal›l›kiliflkisinin varl›¤› hâlinde,sosyal sigortalarda sigortatekni¤inin temelinioluflturan büyük say›larkanunu daha kolay ifller.

Özel sigortada sigortal›n›n ödedi¤i prim ile sigortan›n üstlendi¤i risk aras›ndabir do¤ru orant› söz konusudur. Sigortaya ne kadar büyük riskinizi devir ederse-niz ödemek zorunda kalaca¤›n›z prim miktar› o kadar fazla olur. Sosyal sigortalar-da ise kifliler gelirine oranl› olarak prim öderler, ihtiyac›na göre yard›m al›rlar. Do-lay›s› ile sosyal sigortalar› da bireylerin devretti¤i risk ile ödedikleri prim aras›nda,özel sigortalarda oldu¤u gibi bir do¤ru iliflki yoktur.

Sosyal sigorta sosyal güvenli¤in konusu olan bütün riskleri kapsar. Zorunlulukilkesi sosyal güvenli¤in konusu olan her riskin sosyal sigorta kapsam›na girmesineimkân sa¤lar. Hâlbuki özel sigortada e¤er bir riske yeterli kat›l›m yok ise o sigortaalan› faaliyete girmez. Özel sigorta kâr edece¤ine inand›¤› alanlar› faaliyet alan›hâline getirir. Kâr edemeyece¤i alanlardaki riskleri sigorta kapsam›na almaz. Sos-yal sigortada böyle bir politika izlenmez ve risk farkl›laflt›rmas›na gidilmez.

Sosyal sigortan›n kapsam› belirlenirken öncelikle ihtiyaç faktörü dikkate al›n›r.Toplumlar›n en fazla sosyal güvenlik korumas› talep ettikleri sosyal güvenlik risk-leri öncelikle kapsama al›n›r. Nitekim insanlar›n devlet arac›l›¤› ile sosyal güvenlikgarantisine kavuflturmak istedikleri alanlar›n bafl›nda, bireysel tekniklerin çok ye-tersiz kald›¤›, malullük, yafll›l›k ve ölüm gibi uzun vadeli sosyal riskler gelmekte-dir. (Alper, 2009: 40). Benzer bir durum ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› sigortas›için de söz konusudur.

Bir ülkede, sosyal risklerin kurulmas› ve de¤iflik çal›flan gruplar›n›n sosyal si-gortalar›n kapsam›na al›nmas›nda ILO’nun 102 say›l› Sözleflmesi’nin o ülkede ka-bul edilip edilmemesi de önemli bir faktör olarak devreye girmektedir. Sosyal si-gortan›n tarihî geliflimine bak›ld›¤› zaman; öncelikle sanayi sektöründe ba¤›ml› ça-l›flanlar kapsama al›nm›fl daha sonra kendi ad›na ba¤›ms›z çal›flanlar sosyal sigor-ta kapsam›na al›nm›fllard›r. Çal›flanlar›n sektörleri bak›m›ndan kapsama al›nmalar›incelendi¤i zaman; önce sanayi sektöründe çal›flanlar›n kapsama al›nd›¤› bu sek-törü hizmetler sektörünün takip etti¤i görülmüfltür. Tar›m sektörü hemen hemenher ülkede en son sosyal sigorta kapsam›na al›nan kesimi oluflturmufltur (Alper,2009: 31-33). fiehirlerde yaflayanlar k›rsal kesimde yaflayanlara göre, büyük ifllet-melerde çal›flanlar da küçük iflyerlerinde çal›flanlara göre daha önce sosyal güven-lik kapsam›na al›nm›fllard›r.

Sigorta dallar› aç›s›ndan sosyal sigortalar›n kapsam› ele al›nd›¤› zaman ise ön-celikle uzun vadeli malullük, yafll›l›k ve ölüm riskleri kapsama al›nm›fl; bu sigortakollar›n› hastal›k (sa¤l›k) ve ifl kazalar›, meslek hastal›¤› ve iflsizlik riskleri takip et-mifltir. Gerek kifli olarak, gerekse sosyal riskler olarak sosyal sigortalar›n öncelik-lerinin belirlenmesinde ülkelerin ekonomik geliflme seviyeleri, sosyal yap›lar› vekültürel özellikleri etkili olur. ‹ktisadi geliflme seviyesi, ülkenin millî geliri ve maliimkanlar› ile sosyal güvenlik programlar›n›n kapsam› aras›nda çok güçlü bir iliflkivard›r. Ülkenin geliflme seviyesine ba¤l› olarak sosyal güvenlik için ay›rabilece¤ikaynaklar›n miktar› artt›kça sosyal güvenli¤in kapsam› da genifller (Alper, 2009:36). Dolay›s› ile ihtiyaçlar›n yan› s›ra iktisadi ve sosyal geliflmifllik ile kapsam ara-s›nda bir paralellik vard›r.

Günümüzde sosyal sigorta programlar› afla¤›da belirtilen 9 sosyal güvenlik ris-kini kapsama alan bir sosyal güvenlik tekni¤idir. Bunlar (i) ‹fl kazas›, (ii) Meslekhastal›¤›, (iii) Hastal›k, (iv) Anal›k, (v) Yafll›l›k, (vi) Malullük, (vii) Ölüm, (viii) ‹fl-sizlik ve (ix) Aile ödenekleridir. Bu listeye, 1990’l› y›llardan sonra Almanya’n›n ön-cülük etti¤i bak›m sigortas› da onuncu sosyal sigorta program› olarak ilave edile-bilir (Alper, 2009: 48).

Ülkelerin iktisadi geliflme seviyeleri ile sosyal sigorta programlar›n›n kifli olarakkapsam›na ald›¤› nüfus aras›nda do¤rudan bir iliflki vard›r. Geliflmifl ülkeler daha


Toplumlar›n en fazla sosyalgüvenlik korumas› talepettikleri sosyal güvenlikriskleri öncelikle kapsamaal›n›r.

Gerek kifli olarak gereksesosyal riskler olarak sosyalsigortalar›n önceliklerininbelirlenmesinde ülkelerinekonomik geliflme seviyeleri,sosyal yap›lar› ve kültürelözellikleri etkili olur.

çok sosyal riski ve daha genifl nüfus kesimlerini sosyal sigorta tekni¤i ile sosyal gü-venlik kapsam›na alabilmektedir.

Tablo 3.1 ülke gruplar›n›n geliflme seviyesi ile sosyal güvenlik programlar›n›nkapsam› aras›ndaki iliflkiyi göstermektedir. Uzun vadeli sigorta kollar› ve iflsizlik si-gortas› ile ifl kazalar› bak›m›ndan sosyal güvenlik kapsam›nda olanlar›n toplam ça-l›flanlara oranlar› tabloda görülmektedir.

Tablo 3.1, geliflmifl ülkelerde, Bat› Avrupa ülkeleri baflta olmak üzere sosyal gü-venlik programlar çal›flan nüfusun %65 ve daha fazlas›n› kapsam›na ald›¤› hâlde,geliflmekte olan ülkelerde bu oran›n %20’lere kadar düfltü¤ü görülmektedir. Hattaiflsizlik sigortas› bak›m›ndan bu oran Asya-Pasifik ülkelerinde %6.3, Sahra Alt› Af-rika ülkelerinde ise yaln›zca %1.1 dir.

‹ktisadi geliflme seviyesi ile sigorta kollar›n›n kapsam› aras›ndaki iliflki de aç›k-ça görülebilmektedir. Nitekim malullük, yafll›l›k ve ölüm sigortalar›nda bütün dün-yada çal›flanlar›n % 42 ’si kapsama al›nm›flken, iflsizlik sigortas›nda bu oran % 18.4olarak çok düflük bir oranda gerçekleflmifltir. Ancak, bütün yetersizliklere ra¤men,sosyal sigortalar ça¤dafl toplumun en genifl kapsaml› sosyal güvenlik tekni¤i özel-li¤ini korumaktad›r.

Sosyal güvenlik programlar›n›n kapsam›na al›nanlar› uzun vadeli sigorta kolla-r› bak›m›ndan de¤erlendirdi¤imiz zaman, bölgeler ve baz› ülkeler bak›m›ndan ya-p›lan karfl›laflt›rma iktisadi geliflme seviyesi ile kapsam aras›ndaki iliflki daha belir-gin flekilde ortaya koymaktad›r.


Ülkeler Yafll›l›k Malullük,Ölüm Sigortas› ‹flsizlik Sigortas›

‹fl Kazalar› veMeslek Hastal›klar›

Sigortas›

Kuzey Afrika 75.4 65.7 67.1

Bat› Avrupa 77.4 60.3 61.8

Ba¤›ms›z DevletlerToplulu¤u 66.8 49.0 55.8

Merkezi ve Do¤uAvrupa 62.3 50.5 54.5

Latin Amerika veKarayipler 63.8 7.2 41.5

Orta Do¤u Ülkeleri 40.3 11.5 36.0

Kuzey Afrika Ülkeleri 34.4 9.9 26.3

Asya Pasifik Ülkeleri 31.9 6.3 20.8

Sahra Alt› AfrikaÜlkeleri 26.1 1.1 17.1

Toplam 42.0 18.4 30.3

Tablo 3.1Bölgeler ‹tibar›ylaSosyal SigortaProgramlar›n›nKapsam›(Çal›flan nüfusun%’si olarak)

Kaynak: ILO (2011)World Social SecurityReport: 2010/2011,ILO,http://www.ilo.org/public/english/protection/secsoc/downloads/policy/wssr.pdf


Bölgeler ve Ülkeler

Kapsama Al›nan Nüfus

Emekli Ayl›¤›Alanlar›n YasalEmeklilik Yafl›

Üzerinden OlanNüfusa Oran› (%)

Y›l

Sosyal SigortaProgramlar›na PrimÖdeyenlerin Çal›flma

Ça¤›ndaki NüfusaOran› (%)

Y›l

Dünya Ortalamas› 40.2 26.4

Sahra Alt› Afrika 15.6 5.4

Afrika 17.6 10.4

Asya Pasifik 30.9 18.0

Orta Do¤u 27.3 21.7

Kuzey Afrika 28.4 28.5

Latin Amerika veKarayipler 50.3 36.6

Ba¤›ms›z Devletler 94.0 39.6

Merkezi ve Do¤uAvrupa 87.3 50.0

Bat› Avrupa 92.7 65.3

Kuzey Amerika 75.6 72.4

ÜLKELER

Kenya --- --- 6.7 2005

M›s›r --- --- 27.7 2004

Çin 33.4 2007 22.6 2006

Japonya 67.9 2005 75.0 2005

Danimarka 100.0 2006 75.0 2005

Polonya 86.5 2007 52.2 2007

Norveç 94.0 2006 75.7 2005

‹sveç 100.0 2006 72.3 2005

‹ngiltere (BirleflikKrall›k) --- --- 71.4 2005

Yunanistan 72.5 2006 58.5 2005

Fransa 100.0 2006 61.4 2005

Almanya 100.0 2006 65.5 2005

Belçika 81.4 2006 61.6 2005

Hollanda 100.0 2007 70.4 2005

Brezilya 85.9 2005 45.2 2004

Meksika 19.2 2005 38.5 2003

Kanada 90.5 2005 71.4 2006

ABD 74.0 2006 72.5 2005

Türkiye 87.1 2006 29.2 2006

Güney Kore 33.5 2004 55.0 2005

Tablo 3.2Malullük, Yafll›l›k VeÖlüm Sigortalar›Bak›m›ndan BölgelerVe Ülkeler ‹tibar›ylaSosyal GüvenlikKapsam›na Al›nanNüfus (%)

Kaynak: ILO (2011)World Social SecurityReport: 2010/2011,ILO,http://www.ilo.org/public/english/protection/secsoc/downloads/policy/wssr.pdf

Tablo 3.2, ülkelerin geliflme seviyeleri ile sosyal güvenlik sisteminin korumakapsam›na ald›¤› nüfus aras›ndaki iliflkiyi daha aç›k olarak göstermektedir. KuzeyAvrupa ve Bat› Avrupa ülkeleri, emeklilik yafl›na gelen nüfusun tamam›n› korumakapsam›na al›rken geliflmekte olan ülkelerde bu oran %20-30’lara kadar düflebil-mektedir. Çal›flan nüfustan sosyal sigortalara prim ödeyenlerin oran› artt›kça koru-ma kapsam›na al›nan nüfus da artmaktad›r. Ancak, ülkemiz için çal›flanlar›n %29.2’siprim öderken, emekli olma yafl›na gelenlerden %87.1’ine emekli ayl›¤› ödenmesiTürk sosyal güvenlik sisteminin yap›sal problemleri ile yak›ndan ilgilidir ve çokyönlü tart›flmaya aç›k bir durumdur.

Özel sigortalar ile sosyal sigortalar aras›ndaki temel farklar sizce nelerdir?

Sosyal Yard›m Tekni¤iÇa¤dafl sosyal güvenlik sistemlerinin en önemli tekni¤i sosyal sigortalar olmaklabirlikte bu teknik sosyal güvenlik sistemlerinin; herkesi her tehlikeye karfl› ko-ruma kapsam›na alma hedefi bak›m›ndan önemli boflluklar b›rak›r. Bunlar ida-ri ve teknik boflluklard›r (Yazgan, 1992:27).

‹dari boflluk, sosyal sigorta kurumlar›n›n geç kurulmas›ndan veya kuruldu¤uy›llarda bütün iflyerlerini kapsama alamamas›ndan kaynaklan›r. Mesela, bir çok ül-kede oldu¤u gibi sosyal sigortalar›n ilk defa sanayi sektöründe, belirli büyüklükte-ki (10 ve daha fazla iflçi çal›flt›ran iflyerleri gibi) iflyerlerini kapsama almas› hizmet-ler ve tar›m sektöründe çal›flanlarla sanayi sektöründe bulunan ancak 10’dan dahaaz iflçi çal›flt›ran küçük iflyerlerinde çal›flanlar› kapsam d›fl›nda b›rak›r.

Teknik (aktüeryal) boflluk ise sosyal sigorta tekni¤inin sigorta özelli¤indenkaynaklan›r. Sigorta tekni¤inin iflleyifli gere¤i al›nan primlerle sa¤lanan haklar ara-s›nda bir iliflki kurulur ve ancak belirli süre prim ödeyen ve sigortal› olanlara ko-ruma garantisi sa¤lan›r (Alper, 2009:24). Mesela, 25 y›l çal›flan ve bu sürede 7200gün prim ödeyen kifliye yafll›l›k ayl›¤› ba¤lanma flart› konulursa, 24 y›l çal›flan ve-ya 7100 gün prim ödeyen kifli ayl›k alamaz. Veya 1800 gün prim ödeyen kifliyemalullük ayl›¤› ba¤lan›r flart› getirilirse, 1799 gün ödeyen ayl›k alamaz. Bu teknikolarak sosyal sigortalar›n baz› kiflilere ayl›k verememesi anlam›na gelir. 1800 günflart›n›n 1500 gün, 1200 gün veya 900 gün olarak düzenlenmesi bir fley de¤ifltir-mez, bu durumda da 1499 gün, 1199 gün ve 899 gün prim ödeyen ayl›k alamaz.Sosyal sigorta tekni¤inin özelli¤i gere¤i, hiçbir zaman bu prim ödeme gün say›s›s›f›r olmaz.

Öte yandan, sosyal sigorta tekni¤i ile sosyal güvenlik kapsam›na girebilmekiçin mutlaka çal›flmak veya gelir sahibi olmak gerekir. Halbuki toplumda, hiç çal›-flamayacak durumda olanlar (özürlüler gibi) yan›nda, çal›flsa bile yeterli gelire sa-hip olamayan ve sosyal sigortalar›n gerektirdi¤i seviyede prim ödeyemeyecekolanlar (uzun süreli iflsiz kalanlar, k›sa süreli, mevsimlik çal›flanlar gibi) vard›r. Bugruplar da sosyal sigortalar›n d›fl›nda kal›rlar.

Sosyal sigortalar›n kapsam bak›m›ndan b›rakt›¤› bu boflluklar, ça¤dafl sosyalgüvenlik sistemlerinin sosyal sigortadan sonraki en önemli tekniklerinden birisiolan sosyal yard›m tekni¤ini gündeme getirir (Alper, 2009: 23). Sosyal yard›m tek-ni¤i, yukar›da belirtilen sebeplerle sosyal sigorta d›fl›nda kalan çal›flma ve kazan-ma gücü olmayan kimselere sosyal güvenlik götürülmek için kullan›l›r. Sistem hâlihaz›rda sosyal güvenlik ihtiyac› ortaya ç›km›fl insanlara sosyal güvenlik sa¤lamadakullan›lan bir tekniktir. Bu insanlar›n kendilerinin kendi sosyal güvenliklerini sa¤-lama güçleri ya çok azd›r ya da mümkün de¤ildir. Sosyal yard›m tekni¤i, prim öde-


Bat› Avrupa ve ‹skandinavülkelerinde emeklilik yafl›nagelen herkese sosyalgüvenlik korumas›sa¤lanm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Sosyal sigorta kurumlar›n›ngeç kurulmas›ndan veyakuruldu¤u y›llarda bütün iflyerlerini kapsamaalamamas›ndan idariboflluk do¤ar.

Sosyal sigorta tekni¤ininsigorta özelli¤inden teknikboflluk do¤ar.

Çal›flma ve kazanma gücüolmayan, prim ödeyemeyenkimselere sosyal güvenliksa¤lamak için sosyal yard›mtekni¤i kullan›l›r.

me gücü olmayan toplum kesimlerine sosyal güvenlik götürmede kullan›l›r. Bu-nun için sosyal yard›m tekni¤i ile sosyal güvenlik götüren sisteme sosyal güvenliksisteminde primsiz sistem ad› verilmektedir.

Sosyal yard›m tekni¤i ile yap›lan sosyal güvenlik yard›mlar› daha sonra sosyalyard›m ve sosyal hizmet olarak ikiye ayr›lm›flt›r. Asl›nda sosyal hizmetler ile sos-yal yard›mlar nitelik itibar› ile ayn›d›r. Sosyal yard›m tekni¤inde yard›mlar›n niteli-¤indeki farkl›laflma sosyal hizmetin sanki ayr› bir teknikmifl gibi alg›lanmas›na yolaçm›flt›r. Yard›m›n yap›l›fl biçiminde ortaya ç›kan farkl›l›k sosyal yard›m ve sosyalhizmetleri birbirinden tamamen farkl› iki ayr› teknik durumuna getirmez. Çünküça¤dafl sosyal güvenlik teknikleri; finansman ihtiyac›n›n nas›l sa¤land›¤›na ba¤l›olarak ayr›lmakta, buradan hareketle sosyal sigortalar primli sistemler, sosyal yar-d›mlar da primsiz sistemler olarak adland›r›lmaktad›r.

Sosyal yard›m ve sosyal hizmetlerde ayn› uygulama esaslar› hâkimdir. Sosyalyard›m tekni¤inin unsurlar› afla¤›da s›ralanmaktad›r.

• Muhtaçlara yönelik sosyal güvenlik sa¤lamada kullan›l›r,• Muhtaçl›k kontrolüne dayal› yard›m yap›l›r,• Yard›mlar karfl›l›ks›z yap›l›r,• Devletçe yönetilir ve denetlenir.Sosyal yard›m tekni¤i devletçe kurulan bir sistem oldu¤u ve ödeme gücü olma-

yanlara sosyal güvenlik sa¤lanmas› söz konusu oldu¤u için bu teknikte sistemin fi-nansman› bütünüyle devletçe sa¤lan›r. Giderler bütçe imkânlar› ile finanse edilir.Sistemden yard›m alabilmek için muhtaç durumda olmak flartt›r. Bunun için yar-d›m almak isteyenlerin muhtaç olduklar›n›n denetimine katlanmalar›, r›za göster-meleri flartt›r. Zira sosyal yard›mlar muhtaçl›k kontrolüne dayal› olarak yap›l›r. Sos-yal yard›m tekni¤inde, yard›mlar faydalananlar›n muhtaçl›k durumu devam etti¤isürece yap›l›r. Yard›m alanlar›n herhangi bir karfl›l›k ödemesi istenmez. Bununiçindir ki bu sisteme, sosyal sigortadan ay›rt edilebilsin diye, primsiz sistem dedenilir.

Sosyal yard›m tekni¤i ile yap›lan yard›mlar ayni veya nakdi olabilir. Ayni yar-d›mlar, kiflilerin e¤itim, sa¤l›k, g›da ve bar›nma ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› fleklindeverilir. Nakdi (paraya çevrilerek verilen) yard›mlar ise ayn› tür ihtiyaçlar›n karfl›lan-mas› için para olarak verilen yard›mlard›r. Ayni yard›mlar da nakdi yard›mlar da;

• Bir defaya mahsus olarak verilen yard›mlar,• Sürekli ve periyodik olarak verilen yard›mlar

olmak üzere iki flekilde olabilir. Örne¤in, insanlar›n bar›nma ihtiyac› devam etti¤isürece kira yard›m› yap›labilir. Bu yard›m birkaç y›l veya daha uzun sürebilir. Ay-n› flekilde, ayl›k veya üçer ayl›k dönemler itibar›yla g›da paketi yard›mlar› veya y›l-da bir defa yakacak yard›m› yap›labilir. Nakdi yard›mlar da bir defa için veya ihti-yaç devam etti¤i sürece verilebilir. Kira paras›, giyim ve g›da harcamalar› için paraverme veya sürekli ayl›k verme fleklinde olabilir.

Sosyal yard›mlar ayn› insanlara hem nakdi hem de ayni olarak verilebilir. G›dayard›m› ayni olarak verilirken, kira yard›m› para olarak verilebilir. Sa¤l›k yard›m›ilaç temini fleklinde ayni olarak verilebilece¤i gibi özürlülere her ay ayl›k da ba¤-lanabilir. Yine özürlülerle ilgili olarak, bak›m ihtiyaçlar›n› karfl›layacak hizmetleryan›nda engelini ortadan kald›racak protez araç ve gereçlerin (tekerlekli sandalyegibi) temini de sa¤lanabilir. Hatta, özürlülük durumuna göre ayl›k da ba¤lanabilir.

Sosyal yard›mlar›n çeflitleri toplumlar›n mali imkânlar› ve geliflmifllik düzeyleri-ne göre farkl›laflmaktad›r. Refah toplumlar›nda sa¤lanan sosyal yard›mlarla gelifl-mekte olan ya da geri kalm›fl ülkelerdeki sosyal yard›mlar›n hem kalite, hem çeflithem de miktar› çok farkl› olabilmektedir.


Sosyal yard›m tekni¤i,faydalananlar›n finansmanakat›lmad›¤›, primsiz birsistemdir.

Sosyal Hizmet Tekni¤i Sosyal yard›m tekni¤inin unsurlar› ayn› kalmak suretiyle yard›mlar›n hizmete dö-nüfltürülerek yap›lmas› “sosyal hizmet” olarak adland›r›l›r. Sosyal hizmetler deözünde birer sosyal yard›md›r. Sosyal hizmetler de muhtaçl›k kontrolüne ba¤l› ola-rak muhtaçlara devlet taraf›ndan ve karfl›l›ks›z yap›l›r. Sosyal yard›m ile sosyal hiz-metin birbirinden ayr›ld›¤› yer yap›lan yard›mlar›n birinde ayni ve nakdi yard›m›na¤›rl›kl› olmas›, di¤erinde ise bir hizmetin sa¤lanmas› ya da bir hizmetten faydalan-d›rma fleklinde; yani hizmet biçiminde yard›m yap›lmas›d›r.

Bugün gelinen noktada sosyal hizmetler sosyal yard›m kavram›n›n bir türevi ol-maktan ç›km›fl ve neredeyse ondan bütünüyle ayr› bir sosyal güvenlik tekni¤i ola-rak geliflme göstermifltir. Nitekim sosyal hizmetler, bir uzmanl›k alan› hâline gelmiflolup sosyal hizmetlerin nas›l sunulaca¤› ise apayr› bir uzmanl›k hâline gelmifltir.Çocuklara, gençlere, yafll›lara, özürlülere yani bütün dezavantajl› gruplara, toplu-mun muhtelif kesimlerine yönelik olarak götürülecek sosyal hizmetler ayr› uzman-l›k alanlar› olarak ortaya ç›km›flt›r.

Sosyal hizmetler ayr› uzmanl›k alan› olarak geliflirken, bu hizmetlerin temini vesunumunda olanlar için de bir meslek alan› hâline gelmifltir. Sosyal hizmetlerin su-nulmas›, alelade ve herkes taraf›ndan yap›labilecek bir ifl olmaktan ç›km›fl ve bu-nu yapacak, sosyal hizmeti bir meslek olarak yürütmek üzere yetifltirilen, meslekmensuplar› ortaya ç›km›flt›r.

Sosyal hizmetler ayn› zamanda bir bilim alan› olarak da geliflmifltir. Bu hizmet-leri kapsayacak flekilde, Sosyal Çal›flma ya da Sosyal Hizmetler ad› alt›nda ayr› birbilim ve araflt›rma alan› hâline gelmifltir. Sosyal politikan›n bir alt disiplini olmak-tan h›zla ç›k›p, lisans e¤itiminden bafllayarak ayr› bir uzmanl›k alan› hâline gelmifl-tir. Sosyal hizmetlerin hedef grubunu oluflturan kitlelerin (özürlüler baflta olmaküzere) heterojen bir yap›ya sahip olmas› sosyal hizmetlerin tek bir bafll›k alt›ndatoplanmas›n› da güçlefltirmektedir.

Sosyal hizmetler günümüze kadar devlet taraf›ndan bir kamu hizmeti olarak vekamu kurum ve kurulufllar› eli ile sa¤lan›rd›. Yaln›zca finansman› de¤il, hizmetinsunulmas› da devlet taraf›ndan, devlet kurumlar› arac›l›¤›yla (Sosyal Hizmetler veÇocuk Esirgeme Kurumu gibi) gerçeklefltiriliyordu.

1970’li y›llardan sonra sosyal hizmetlerin sunulmas›na yönelik önemli anlay›flde¤ifliklikleri meydana geldi. 1980’li y›llarda yayg›nlaflan yeni liberal görüfller bualanda da etkilerini hissettirmeye bafllad›. Öncelikle, sosyal hizmetler alan›nda dakamu hizmetlerinin özellefltirilmesi; kamunun bu hizmetleri bizzat sa¤lamak yerineözel hizmet sunucular›ndan hizmet sat›n alma yolu ile sa¤lamas› da kabul edilme-ye baflland›. Sosyal hizmetlerde hizmet sat›n alma yolunun lehinde ya da aleyhindebirtak›m elefltiriler getirmek mümkündür. Bu alanda hizmet al›m› yoluna gidilmesi,ihtiyaçlar›n zaman›nda karfl›lanmas›na katk› sa¤lamaktad›r. Kamunun hizmet üret-mekte zorlanmas›n›n yaratt›¤› sak›ncalar ortadan kalkmakta ve vatandafllar›n k›sazamanda ihtiyaç duydu¤u sosyal hizmetlere ulaflmas› mümkün olmaktad›r.

Sosyal hizmetlerde hizmet sat›n al›nmas›n›n birtak›m sak›ncalar› da söz konusuolabilmektedir. Burada en önemli sak›nca etkin bir denetim sistemi kurulamamas›durumunda ortaya ç›kmaktad›r. Bu hizmetlerin kalitesiz, uzman ellerde sa¤lana-mamas›; sosyal hizmet alanlar›n suiistimale u¤ramalar› riski daima vard›r. Hizmetsat›n alma hususunda devletin hizmet sunucular› iyi incelemesi, kurulufl aflamas›n-da ve faaliyet s›ras›nda etkin bir denetime tabi tutmas› sa¤lanabilir ise bu alandahizmet al›m›n›n sak›ncalar› en aza indirilebilir.


Sosyal hizmet, sosyalyard›mlar›n hizmetedönüfltürülerek yap›lmas›d›r.

Sosyal hizmetler ayr›uzmanl›k alan› olarakgeliflirken, bu hizmetlerintemini ve sunumundaolanlar için de bir meslekalan› hâline gelmifltir.

Sosyal hizmetlerle ilgili ikinci dönüflüm 1970’li y›llardan sonra yaflanmaya bafl-lam›flt›r. Sosyal hizmetlerin ihtiyaç duyan kiflilere devlet taraf›ndan yönetilen ku-rumlar yerine (kimsesiz çocuk yurtlar›, huzur evleri ve özürlü e¤itim kurumlar›) evve aile ortam›nda sa¤lanmas›n›n bu kesimlerin sosyal refah› bak›m›ndan daha do¤-ru bir yöntem oldu¤u kabul edilmeye bafllanm›flt›r (Alper, 2009: 25). Bu anlay›fl de-¤iflikli¤ine ba¤l› olarak öncelikle aile ortam›na benzer ortamlar yarat›lmaya çal›fl›l-m›flt›r. Çocuk yurtlar› yerine daha az say›da çocu¤un kald›¤› çocuk evleri olufltu-rulmaya bafllanm›flt›r. Ancak, bu yöntem hem pahal› olmufl hem de istenen sonuç-lar› vermemifltir. Bunun üzerine çocuklar, yafll›lar ve özürlülerin evde, aileleri ilebirlikte bak›m›n› sa¤layacak uygulamalara geçilmifltir. Yafll›, özürlü veya kimsesizçocuklara bakanlara (koruyucu aile olarak) gelir ve ayl›k ba¤lanmaya bafllanm›flt›r.Bu yöntem, devlet taraf›ndan yönetilen kurumlarda sunulan hizmetlerden hem da-ha insani hem de daha ucuz olmufltur.

Özellikle özürlülerin bireysel ihtiyaçlar› dikkate al›narak aile içinde bak›m›n›ngüç oldu¤u durumlarda, ihtiyaç duyulan hizmetin bu hizmeti sunan kamu ve özelsektör kurulufllar›ndan sat›n alma yoluyla temini yoluna da gidilmifltir. Bu noktadaihtiyaç sahiplerine ayl›k vererek kendi bak›m ihtiyaçlar›n› karfl›lama tercihi kendi-lerine b›rak›ld›¤› gibi, hizmet ald›klar› kurumlar›n ücretinin devlet taraf›ndan öden-mesi de söz konusu olmufltur.

Daha önce de belirtildi¤i gibi, sosyal hizmetler ülkelerin geliflme seviyesi ve bualanda gelifltirdikleri özel politikalara ba¤l› olarak giderek çeflitlenmekte ve kapsa-m› genifllemektedir.

Sosyal hizmetlerin teorik ve pratik boyutlar› hakk›nda ayr›nt›l› bilgileri Ali Seyyar’›n Teo-rik ve Pratik Boyutlar›yla Sosyal Bak›m, (SHÇEK Yay›n›, Ankara 2004) kitab›nda bulabi-lirsiniz.

Tamamlay›c› Sosyal SigortalarSosyal sigorta tekni¤i olarak uygulamaya konulan bir baflka teknik tamamlay›c›(ek, munzam, ilave) sosyal sigorta tekni¤idir. Tamamlay›c› sosyal sigorta tekni¤i,sosyal sigorta kapsam›nda bulunanlar›n ayr› bir kanunla yine zorunluluk esas›nadayal› bir sigorta sistemi içine al›nmas› ile ortaya ç›kar. Munzam (ek) sosyal sigor-ta olarak da adland›r›lan bu teknik, sosyal sigorta kapsam›nda olan sigortal›lar› zo-runlu olarak ek bir sosyal sigorta kapsam›na al›r. Kifli bu ek sigorta sistemi için deprim öder. Sistem kanunla kurulur. Kimin hangi flartlarda sisteme girece¤i ve sis-temden hangi flartlarla ne gibi sosyal güvenlik haklar›n› alaca¤› kanunla belirlenir.Bu sistem sayesinde kifliler zorunlu sosyal sigortan›n sa¤layaca¤› sosyal güvenlikyard›mlar›n› art›rma ve onlara ek ikinci bir sigorta sisteminden zorunlu sigortay› ta-mamlay›c› bir sosyal güvenlik elde etme imkân›n› kazan›rlar.

Tamamlay›c› sosyal sigorta tekni¤i, zorunlu kamu sosyal sigorta programlar›n›nsa¤lam›fl oldu¤u sosyal güvenlik garantisini yeterli görmeyenlere daha yüksek se-viyede gelir ve ayl›k alma imkân› verir. Devlet sosyal sigorta programlar›, sigortatekni¤i esas›na göre çal›flmalar›na ra¤men, genel prensip olarak “bireylere yaflad›k-lar› toplum içinde insan haysiyetine yarafl›r bir hayat standard› sa¤lama” amac›naöncelik verirler (Yazgan, 1992: 28). Bu anlay›flla ödenen primlerle al›nan ayl›klararas›ndaki iliflki zay›flat›l›r. Yüksek gelirlilerden yüksek prim al›n›r ancak düflükayl›k verilirken, düflük gelirlilerden düflük prim al›n›r ancak yüksek ayl›k verilme-ye çal›fl›l›r. Sosyal güvenli¤in gelirin yeniden da¤›l›m›n› sa¤lama amac› bu iflleyifligerektirir.


Tamamlay›c› sosyal sigorta,sosyal sigorta kapsam›ndaolan sigortal›lar› zorunluolarak ek bir sosyal sigortakapsam›na al›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Sosyal hizmetlerde kurumsalbak›m yerine aile ortam›ndabak›m tercih edilmektedir.

Sosyal sigorta tekni¤inin yukar›da aç›klanan mekanizmas› dolay›s›yla çal›fl›rkenyüksek gelire sahip olan ancak emekli olunca gelirleri düflenler, ayn› hayat stan-dard›n› devam ettirmek için tamamlay›c› sosyal sigorta tekni¤ine baflvururlar. Buonlar için kamu sosyal sigorta programlar›n›n sa¤lam›fl oldu¤u gelir ve ayl›¤a ilaveolarak bir ayl›k almalar› anlam›na gelir (Alper, 2009: 26). Tamamlay›c› sosyal sigor-talarda sigortal›n›n ödedi¤i prim ile ald›¤› ayl›k aras›nda birebir bir iliflki vard›r vesistem esasen özel sigorta tekni¤inin prensipleri ile çal›fl›r.

Tamamlay›c› sosyal sigorta tekni¤inin olumlu yanlar› sizce nelerdir?

Munzam sosyal sigorta tekni¤i sosyal güvenlikte tamamlay›c› bir tekniktir. Ül-kemizde bu tekni¤in uyguland›¤› üç adet munzam sosyal sigorta kuruluflu kurul-mufltur. Bu kurulufllardan kurulufl tarihî itibar›yla ilki Ere¤li Kömür Havzas›’nda ça-l›flan taflkömürü iflçilerini kapsayan ve 1921 tarihinde 151 Say›l› Kanunla kurulan“Amele Birli¤i”dir. Ülkemizin ikinci munzam sosyal sigorta kuruluflu 1941 y›l›ndakurulan “‹lkokul Ö¤retmenleri Sosyal Yard›m Sand›¤›”d›r. ‹lkokul ö¤retmenlerininsosyal güvenli¤ini güçlendirmek için kurulmufl bir sand›kt›r. Munzam sosyal sigor-ta kurulufllar›ndan üçüncüsü ise 1961 y›l›nda kurulan “Ordu Yard›mlaflma Kurumu(OYAK)”t›r. Ordu mensuplar›n›n sosyal güvenliklerini art›rmak amac›yla kurulan “OYAK” bu üç kurum içerisinde en baflar›l› olan›d›r.

GELENEKSEL VE ÇA⁄DAfi SOSYAL GÜVENL‹K TEKN‹KLER‹ AYIRIMI Sosyal güvenlik, tarihi hem çok eski bir kavram hem de yeni bir kavramd›r. Daranlamda sosyal güvenlik ça¤dafl bir kavramd›r. Asl›nda ça¤dafl sosyal güvenlik tek-nikleri sosyal güvenlik ihtiyac›n›n zaman›nda ve daha rasyonel karfl›lanmas›n› sa¤-lam›fl oldu¤u için ça¤dafl ve geleneksel sosyal güvenlik kavramlar› aras›ndaki far-k›n ortaya konulmas›; sosyal güvenlik kavram›n›n daha iyi anlafl›lmas›na da katk›sa¤layacakt›r.

Sosyal güvenlik tekniklerini, geleneksel ve ça¤dafl olarak ay›r›rken yap›lan s›-n›fland›rma de¤er yarg›s› içeren; gelenekseli kötü, baflar›s›z; ça¤dafl› ise baflar›l›,olumlu bulan bir de¤erlendirme de¤ildir. Geleneksel teknikler; bir dönem insa-no¤lunun sosyal güvenlik ihtiyac›n› karfl›lamak için gelifltirdi¤i ancak flimdi büyükölçüde terk etti¤i, (bireysel tasarruflar ve sosyal yard›mlaflma gibi), tekniklerdir.Ça¤dafl teknikler ise bugün daha genifl toplum kesimlerini kapsayan ve onlara in-san haysiyetine yarafl›r bir sosyal güvenlik garantisi sa¤layan (sosyal sigortalar gi-bi) tekniklerdir (Alper, 2009: 14). Bir di¤er ifade ile göreceli bir kavramlaflt›rma sözkonusudur. Nitekim bir örnekle aç›klamak gerekirse günümüzün ça¤dafl sosyalgüvenlik tekni¤i olarak kabul edilen sosyal sigortalar, 40-50 y›l sonra baflka teknik-lerin gelifltirilmesi sonucu önemini kaybedebilir ve geleneksel teknik hâline dönü-flebilir (Alper, 2009: 14).

“Geleneksel sosyal güvenlik teknikleri” gönüllülük esas›na dayal› olarak ifller.Kifliler bu tekniklerle sosyal güvenlik sa¤lamakta bütünüyle serbesttirler. Sosyalyard›mlaflma ve dayan›flmaya kat›l›p kat›lmamak serbesttir. Hiçbir flekilde kifli sos-yal yard›m almaya zorlanamaz. ‹kinci ünitede de¤inildi¤i gibi, atasözlerimizdeTürk insan›n›n bu alandaki tarihî tecrübesini yans›tan örnekler vard›r. “Elden ge-len ö¤ün olmaz o da vaktinde bulunmaz”, “Göle su gelinceye kadar kurba¤an›ngözü patlarm›fl”, “Zenginin gönlü oluncaya kadar fakirin can› ç›kar” gibi herkesinbildi¤i bu sözler geleneksel sosyal yard›mlaflman›n sosyal güvenlik sa¤lamakta ye-tersiz kald›¤›n›n en güzel belgeleridir.


Tamamlay›c› sosyalsigortalarda sigortal›n›nödedi¤i prim ile ald›¤› ayl›karas›nda birebir iliflki vard›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Geleneksel sosyal güvenliktekniklerinde gönüllülükesast›r.

Geleneksel sosyal güvenlik tekniklerinin ortaya ç›kt›¤› dönemlerde devletin va-tandafllara sosyal güvenlik garantisi sa¤lamak gibi bir yükümlülü¤ü toplumda he-nüz kabul edilmemifltir. Bu dönemde devletin ve toplumun yolda kalm›fl muhtaçve güçsüzlere sahip ç›kmas› bir devlet görevi olarak de¤il iyi insan olman›n, din-darl›¤›n, sevap kazanman›n, iyilikseverli¤in bir gere¤i olarak kabul edilmekteydi.Yine bu dönemde sosyal güvenli¤in konusu olan risklere karfl› önceden güvenliksa¤lamak amac› ile haz›rl›k yap›lmas›n› öngören ne bir sistem ne de bir kamu yü-kümlülü¤ü söz konusu idi.

Sonuç itibar›yla, geleneksel sosyal güvenlik teknikleri ça¤dafl sosyal güvenlikanlay›fl›n›n do¤mad›¤› bir dönemde ortaya ç›kan sosyal güvenlik teknikleri olaraktan›mlanabilir. Geleneksel sosyal güvenlik teknikleri, sosyal güvenlik ihtiyac›n› za-man›nda ve ihtiyaca yetecek flekilde karfl›lama imkân› olmayan tekniklerdir. Buyetersizlikler, ça¤dafl sosyal güvenlik tekniklerinin do¤ufluna zemin haz›rlam›flt›r.

“Ça¤dafl sosyal güvenlik teknikleri” ise geleneksel sosyal güvenlik tekniklerine gö-re önemli nitelik farkl›l›klar›na sahiplerdir. Ça¤dafl sosyal güvenlik tekniklerinde sos-yal güvenlik kiflilerin iste¤ine, izan›na, basiretine ya da kültürüne ba¤l› tutulmam›flt›r.

Ça¤dafl sosyal güvenlik teknikleri sosyal güvenlikte bir zihniyet de¤iflimi ile bir-likte gündeme gelen tekniklerdir. Devletin yönetim siyasetinde meydana gelen de-¤iflmeler, devletin, vatandafllar›n sosyal güvenli¤i bak›m›ndan da yükümlü oldu¤u-nun kabul edilmesine yol açt›. Art›k devletler açl›¤a, yoksullu¤a, muhtaçl›¤a, evsizli-¤e ve ç›plakl›¤a karfl› vatandafllar›n› sosyal güvenlik alt›na almaya zorunlu görülme-ye baflland›. ‹flte devletin vatandafllar›n sosyal güvenli¤inden sorumlu oldu¤unun ka-bul edilmesi ile bafllayan bu dönemde bizim, ad›na “ça¤dafl sosyal güvenlik teknik-leri” dedi¤imiz teknikler ortaya ç›km›flt›r. Bu tekniklerin özünde devletin sosyal gü-venlik alan›nda yükümlü olmas› ve vatandafl›n da gerekti¤inde kendi sosyal güven-li¤i için devletin zorlamas›n› kabul etmesi yer almaktad›r (Yazgan, 1975: 2025).

Ça¤dafl sosyal güvenlik tekniklerinin bafl›nda gelen sosyal sigorta sistemi, ka-nun gücü ile kiflileri kendi sosyal güvenlikleri için tasarruf yapmaya zorlamas› yö-nüyle kendine özgü bir tekniktir. Bu teknik, devletin sosyal güvenlik alan›ndaki fi-nansman ihtiyac›n›n azalmas›na büyük katk› sa¤lad›¤› gibi; kendi sosyal güvenli¤iiçin katk›da bulunan kiflilerin sosyal güvenli¤i bir hak olarak kabul etmeleri ve sis-teme sahip ç›kmalar›n› beraberinde getirmifltir. Vatandafl olma kültürünün yerlefl-mesinde ve sosyal sigorta sisteminin sa¤l›kl› bir biçimde ifllemesinde bunun katk›-s› olmufltur.

Günümüzde kifliler ihtiyaçlar›n› büyük ölçüde ça¤dafl sosyal güvenlik teknikle-ri ile karfl›lamakta; geleneksel sosyal güvenlik teknikleri ise ça¤dafl sosyal güven-lik tekniklerini tamamlayan ve destekleyen bir rol oynamaya devam etmektedir.Geleneksel sosyal güvenlik teknikleri içerisinde özellikle özel sigorta tekni¤i, sos-yal sigortay› destekleyen bir teknik olarak önemli bir görev yapmay› sürdürmekte-dir. Sosyal yard›mlaflma teknikleri ise özellikle sosyal yard›m ve sosyal hizmetemuhtaç kitlelere önemli bir destek ve katk› sa¤lamaktad›r.

Sosyal güvenlik teknikleri yukar›da da belirtildi¤i gibi zaman›n ve ülkelerinflartlar›na göre farkl›laflmakta ve çeflitlenmektedir. Gelecekte de bu tekniklere ye-nilerinin eklenmesi her zaman mümkündür. Çünkü sosyal güvenlik ihtiyac›ndakide¤iflim ve farkl›laflmalar mevcut sosyal güvenlik teknikleri ile karfl›lanamad›¤› du-rumlarda elbette yeni sosyal güvenlik teknikleri ortaya ç›kacakt›r.

Geleneksel ve ça¤dafl sosyal güvenlik teknikleri aras›ndaki farklar sizce nelerdir?


Ça¤dafl sosyal güvenliktekniklerinin özünde devletinsosyal güvenlik alan›ndayükümlü olmas› vevatandafl›nda gerekti¤indekendi sosyal güvenli¤i içindevletin zorlamas›n› kabuletmesi yer al›r.

Sosyal sigorta sistemikiflileri kendi sosyalgüvenlikleri için tasarrufyapmaya zorlar.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Sosyal Güvenlik Tekniklerinin Gelece¤i Sosyal güvenlik tekniklerinin gelece¤i ne olacakt›r? Yeni sosyal güvenlik teknikle-ri bulunacak m›d›r? Sosyal güvenlik tekniklerinin hangisi daha iyidir? Hangi tekniktercih edilmelidir? Bütün bu sorular›n cevab› baflka alanlardaki tespit, tercih ve ka-rarlara ba¤l› olarak verilebilir.

Kullan›lacak sosyal güvenlik tekniklerinin seçiminde seçici iki temel özne sözkonusudur. Bunlardan birisi kiflinin kendisi, di¤eri ise devlettir. Kifliler kendi sos-yal güvenlikleri bak›m›ndan bireysel sosyal güvenlik tekniklerinden istedi¤ini seç-me hakk›n› sahiptirler. Kifli yaln›zca tasarruf yaparak ya da özel sigorta tekni¤inikullanarak ya da iste¤e ba¤l› sosyal yard›mlaflma sand›klar›ndan birisine kat›ltarakbu yönde kendi seçimini yapabilir.

Ça¤dafl sosyal güvenlik sistemleri bak›m›ndan soruna bak›ld›¤›nda ise bu ko-nuda kiflilerin bir tercih yapma flanslar› bulunmamaktad›r. Çünkü sosyal güvenlikkifliler için bir hak devlet için ise bir görevdir. Devlet bu görevini yaparken kiflile-re bir seçim hakk› tan›maz. Kullan›lacak sosyal güvenlik teknikleri devletin sosyalgüvenlikte izleyece¤i politikalar ›fl›¤›nda kanunlarla belirlenir. Bu belirlemede dev-letin anayasas› ve kanunlar› belirleyici olur. Devletler iktisadi ve siyasi tercihlerinegöre sosyal politikalar›n› belirlerler. Dolay›s›yla bu anlamda sosyal güvenlik politi-kalar›n›n belirlenmesinde de bu tercihler etkili olur.

Günümüzde sosyal sigorta ve kamu sosyal yard›m ve hizmet teknikleri en yay-g›n tercih edilen ve kullan›lan sosyal güvenlik teknikleridir. Devletler sosyal gü-venlik yüklerini azaltmak istediklerinde ek sosyal sigorta tekniklerini, ek emekliliksistemlerini (özel sigorta tekni¤ini), sosyal yard›mlaflma ve dayan›flmay› teflvik sis-temlerini devreye sokmakta ve böylece kiflinin ve toplumun sosyal güvenlik ala-n›nda daha fazla tasarrufa yönelmesi teflvik edilmektedir.

Devlet son y›llarda bununla da yetinmemekte kamu sosyal güvenlik harcama-lar› ile de sosyal güvenlikte sistemin yetersiz kald›¤› boflluklar› tamamlamaya çal›fl-maktad›r. Geliflmifl ülkelerde devlet bir tak›m sosyal güvenlik yüklerini mahalliidareler ve aileye aktarmaktad›r.

Hemen ifade edelim ki sosyal güvenlikte dünya çap›nda belirli standartlar tes-pit edilmeye çal›fl›lmaktad›r. Ancak sosyal güvenlikte devletler kendi geliflmifllikseviyeleri, kendi öncelikleri ve kendi politikalar›n› dikkate alarak sosyal güvenlik-te politika, dolay›s›yla teknik belirlemesine gitmektedirler.

Sosyal güvenlik tekniklerinde gelecekte birtak›m de¤iflikliklerin olaca¤›n› düflü-nüyoruz. Bu de¤ifliklikler yeni risklerin ortaya ç›kmas› ihtiyac›ndan kaynaklanabi-lece¤i gibi küreselleflme sonucunda do¤acak yeni baz› ihtiyaçlardan da kaynakla-nabilecektir. Uluslararas› emek göçü, siyasi ve askerî problemler dolay›s›yla ülke-ler ve bölgeler aras›ndaki yo¤un insan ve emek göçü, göçmen iflçiler problemi,az›nl›klar, etnik farkl›l›klar bu yeni potansiyel ihtiyaç alanlar›ndan sadece bir kaç›-n› oluflturmaktad›r.

Yeni risklerle her an karfl›laflmam›z mümkündür. Çünkü bilim ve teknolojideher gün yeni geliflmeler olmaktad›r. Biliflim alan›nda, gen teknolojisi, nano tekno-loji alan›ndaki geliflmeler yeni riskleri de beraberinde getirebilecek ve bunlar›n çö-zümü için yeni teknikler ihtiyaç olarak ortaya ç›kabilecektir.

Küreselleflme bütün dünyada etkiler yaratan bir süreçtir. Bu geliflmelerin sosyalgüvenlik alan›nda yeni iflbirliklerini, yeni tekniklerin do¤uflunu da etkileyebilece-¤ini düflünmek gerekir. Küresel ifl birli¤i imkânlar›n›n sosyal güvenlik alan›nda dageliflece¤i beklenmelidir. Küresel dünyada yaflamak art›k daha kolay hâle gelmek-


Sosyal güvenlik kifliler içinbir hak; devlet için birgörevdir.

Geliflmifl ülkelerde devlet birtak›m sosyal güvenlikyüklerini mahalli idarelere veaileye aktarmaktad›r.

te hatta bir ihtiyaç hâlini almaktad›r. Dolay›s›yla sosyal güvenlik art›k tek bir ülke-nin sorunu olmaktan ç›km›flt›r. Bunun için sosyal güvenlik alan›nda yeni teknolo-jiler gelifltirerek yeni çözüm yollar› bulmak bir ihtiyaç olacakt›r. Sonuçta günümüz-de özel sigorta alan›ndaki geliflmeler sosyal sigorta alan›nda da yaflanabilecektir.Sosyal sigorta sistemleri aras›ndaki ifl birli¤i ve geliflmeler sosyal güvenlik ihtiyac›-n›n karfl›lanmas› alan›nda önemli katk› sa¤layacakt›r.

Günümüzde açl›kla, çevre kirlenmesiyle, yoksullukla mücadelede uluslararas›ifl birli¤i art›r›lmaya çal›fl›lmaktad›r. Sosyal güvenli¤in baflkaca alanlar›nda da bu iflbirli¤inin yayg›nlaflaca¤›n› düflünüyoruz.

Sosyal güvenlik sistemini sizce gelecekte neler bekliyor?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Günümüzde sosyal güvenliktek bir ülkenin sorunuolmaktan ç›km›flt›r.


Sosyal güvenlik tekni¤ini kavramsal olarak ta-n›mlamak.Sosyal güvenlik teknikleri sosyal güvenlik sa¤la-mak amac› ile kullan›lan yollar, yöntemlerdir. ‹n-sanl›¤›n sosyal geliflmesi sosyal güvenlik ihtiya-c›nda da de¤iflme ve çeflitlenme sa¤lam›fl; zamanzaman da mevcut sosyal güvenlik teknikleri ye-tersiz kalm›flt›r. ‹flte bu yetersizlikleri gidermekve de¤iflen ihtiyaçlar›, yeni riskleri karfl›lamakbak›m›ndan yeni sosyal güvenlik teknikleri bul-ma aray›fl› do¤mufltur. Bu durum, sosyal güven-lik tekniklerinin de geliflmesine ve yeni sosyalgüvenlik teknikleri bulunmas›na katk› sa¤lam›fl-t›r. Sosyal güvenlik tekniklerini bireysel ve toplusosyal güvenlik teknikleri olmak üzere iki grup-ta toplamak mümkündür.

Bireysel sosyal güvenlik tekniklerini aç›klayabi-lecek.Bireysel sosyal güvenlik teknikleri, bireylerin bafl-kalar›ndan yard›m ve destek almaks›z›n, tek ba-fl›na kendi sosyal güvenli¤ini sa¤lamak amac› ilegelifltirdi¤i teknikleri ifade eder. Bireysel sosyalgüvenlik tekniklerinin temeli tasarrufa dayan›r.Bireysel sosyal güvenlik tekniklerinde etkinlikbireylerin kapasitesi ile s›n›rl›d›r. Bireysel sosyalgüvenlik tekniklerini tasarruf ve (özel) sigortateknikleri olarak s›ralamak mümkündür. Tasar-ruf bir teknik olarak insanl›¤›n buldu¤u en eskihatta ilk sosyal güvenlik tekni¤idir. Tasarruf tek-ni¤inin sosyal güvenlik tekni¤i olarak çok önem-li bir fonksiyonu olmufltur. Ancak bireysel birsosyal güvenlik tekni¤i olarak tasarruf tekni¤ininsosyal güvenlik ihtiyac›n›n karfl›lanmas›nda ye-terli olmas› söz konusu olamaz. Çünkü tasarruftekni¤i kiflinin gelir seviyesi, tasarruf kültürü vesosyal güvenlik bilinci ile yak›ndan iliflkilidir. Ge-lir seviyesi artt›kça sosyal güvenlik ihtiyac› azal-makta, azald›kça artmaktad›r. Tasarruf gücü dü-flük olan insanlar›n sosyal güvenlik risklerindenetkilenme derecesi fazla oldu¤u gibi bireysel yol-la bu risklerle mücadele gücü de o ölçüde azd›r.Ancak kiflide tasarruf etmenin de¤erini idrak et-me bilinci yok ise kiflinin geliri ne kadar çok olur-sa olsun o ölçüde tasarruf etmeyebilir. Tasarrufbilinci d›fl›nda sosyal güvenli¤in önemini anla-mas› da o kadar önemli bir baflka konudur. Özelsigorta mala yönelik tehlikelere karfl› bir güven-

lik tekni¤i olarak do¤mufl ancak zaman içerisin-de sosyal güvenlik alan›nda da bir teknik olarakkullan›lmaya bafllanm›flt›r. Özel sigortada, belirlibir riskle karfl› karfl›ya olan kimseler bu riskin so-nuçlar›na karfl› dayan›flmaya girerler. Özel sigor-tada bu anlamda risklerin paylafl›lmas› ve da¤›t›l-mas› söz konusudur.

Toplu sosyal güvenlik tekniklerini ifade etmek.Toplu teknikler bireylerin bir araya gelmesi, sos-yal güvenlik sa¤lama amac› ile dayan›flmaya git-mesi esas›nda do¤an ve gelifltirilen tekniklerdir.Toplu sosyal güvenlik teknikleri sosyal geliflme-ye paralel olarak geliflmifl ve çeflitlenmifltir. Top-lu sosyal güvenlik tekniklerini; sosyal yard›mlafl-ma, özel sigorta, sosyal sigorta ve sosyal yard›molarak s›ralamak mümkündür. Aile, kabile, boy,köy vb. seviyede sosyal güvelik amaçl› yard›m-laflmalar sosyal yard›mlaflma olarak adland›r›l›r.Sosyal yard›mlaflmada riskle karfl›laflan kimseninya da yak›nlar›n›n yard›m talebine ba¤l› olarakkifliye yard›m yap›l›r. Toplumdan o günün flartla-r› içinde, toplumdaki yard›mlaflma kültürününseviyesine ba¤l› olarak ve yard›m yapabilecekle-rin ekonomik gücü oran›nda bu yard›m ça¤r›la-r›na cevap verilir. Bu tip yard›mlaflma sosyal gü-venlik ihtiyac›n›n karfl›lanmas›na yard›mc› olmaz.Özel sigortan›n sosyal güvenli¤in konusu olanriskler için bir teknik olarak kullan›lmas› çok ye-ni bir uygulamad›r. Özel sigortac›l›k faaliyetleri-nin kötüye kullan›lmamas› ve halk›n bu faaliyet-lerden zarar görmesinin önlenmesi amac›yla dev-letler özel sigortan›n iflleyifl esaslar›n› düzenle-mekte ve bir denetim mekanizmas› kurmaktad›r.Özel sigorta bir teknik olarak son y›llarda sa¤l›k-tan, kazaya, emeklili¤e karfl› sosyal güvenlik ala-n›nda yayg›nlaflmaya bafllam›fl olmas›na ra¤menhenüz çok genifl bir uygulama imkan› bulama-m›flt›r. Özel sigortan›n bir türü de sosyal sigortatekni¤idir. Özel sigortan›n dayana¤› olan sigortatekni¤i, sosyal sigortada kamu menfaatine ve kâramac› güdülmeksizin sosyal güvenlik sa¤lamakiçin bir kamu faaliyeti olarak uygulan›r. Sosyalyard›m tekni¤i ise, çal›flma ve kazanma gücü ol-mayan kimselere sosyal güvenlik sa¤lamak içinuygulan›r. Sosyal yard›m tekni¤i ile yap›lan yar-d›mlar ayni ve nakdi yard›mlar ile hizmet yar-d›mlar› olmak üzere iki grupta toplan›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Geleneksel ve ça¤dafl sosyal güvenlik teknikleri

aras›ndaki farklar› aç›klamak.

Geleneksel sosyal güvenlik teknikleri gönüllülükesas›na dayal› olarak ifller. Kifliler bu tekniklerlesosyal güvenlik sa¤lamakta bütünüyle serbesttir.Geleneksel sosyal güvenlik tekniklerinde riskle-rin sonucunda, riskle karfl›laflanlar›n yard›m tale-bine ba¤l› olarak yard›mlar yap›l›r. Ancak yap›-lan yard›m›n miktar›, zaman› ve süresi bütünüy-le yard›m yapmak isteyenlerin iste¤ine kalm›flt›r.Ça¤dafl sosyal güvenlik tekniklerinde sosyal gü-venlik kiflilerin iste¤ine ba¤l› tutulmufltur. Bu tek-niklerin özünde devletin sosyal güvenlik alan›n-da yükümlü olmas› ve vatandafl›n da gerekti¤in-de kendi sosyal güvenli¤i için devletin zorlama-s›n› kabul etmesi yer almaktad›r. Günümüzde ki-fliler ihtiyaçlar›n› büyük ölçüde ça¤dafl sosyal gü-venlik teknikleri ile karfl›lamakta, geleneksel sos-yal güvenlik teknikleri ise ça¤dafl sosyal güven-lik tekniklerini tamamlayan ve destekleyen birrol oynamaya devam etmektedir.

4NA M A Ç


1. Sosyal güvenlik sa¤lamak amac› ile kullan›lan yol veyönteme ne ad verilir?

a. Sosyal güvenlik kavram›b. Sosyal güvenlik metoduc. Sosyal güvenlik tekni¤id. Sosyal güvenlik kapsam›e. Sosyal güvenlik tercihi

2. Afla¤›dakilerden hangisi bireysel sosyal güvenlik tek-niklerinden biridir?

a. Tasarruf tekni¤ib. Sosyal yard›mlaflma tekni¤ic. Özel sigorta tekni¤id. Sosyal sigorta tekni¤ie. Sosyal yard›m tekni¤i

3. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal yard›mlaflma tekni¤i-nin özelliklerinden biri de¤ildir?

a. Kifliler aras›nda yap›l›rb. Risk gerçeklefltikten sonra devreye girerc. Kiflinin talebine ba¤l›d›rd. Özel giriflim faaliyetidire. Yard›m yapan›n arzusuna ba¤l›d›r

4. Afla¤›dakilerden hangisi organize olmayan sosyalyard›mlaflma tekniklerinden biri de¤ildir?

a. Kifliden kifliye yard›mlaflmab. Aile içi yard›mlaflmac. Hemflehrilik yard›mlaflmas›d. Ülkeleraras› yard›mlaflmae. Ülke çap›nda yard›mlaflma

5. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal yard›mlaflman›n ku-rumsallaflmas›n›n sa¤lad›¤› faydalardan biri de¤ildir?

a. Kurumsallaflma yard›m miktar›n›n büyümesinisa¤lam›flt›r

b. Kurumsallaflma yard›m yap›lma zaman›n› uzat-m›flt›r

c. Kurumsallaflma kiflilerin yard›m yapma ömrü-nün uzamas›n› sa¤lam›flt›r

d. Kurumsallaflma yard›m eden ile alan karfl›laflma-s›n› kolaylaflt›rm›flt›r

e. Kurumsallaflma yard›mlar›n suiistimalini engel-lemifltir

6. Belirli bir mal›n ya da paran›n ayr› bir tüzel kiflilikteflkil edecek biçimde sosyal yard›m için tahsis edilme-siyle ortaya ç›kan sosyal yard›mlaflma kurumu afla¤›da-kilerden hangisidir?

a. Kooperatifb. Birlikc. Sand›kd. Derneke. Vak›f

7. Afla¤›dakilerden hangisi özel sigortan›n özelliklerin-den biri de¤ildir?

a. Prim ile yap›lan yard›m iliflkilidirb. ‹flas riski vard›rc. Zorunludurd. Kâr amac› güdere. Primli sistemdir

8. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal sigortay› özel sigor-tadan ay›ran temel özelliklerden biri de¤ildir?

a. Sosyal sigortan›n kamu sigortas› olmas›b. Sosyal sigortan›n bütün riskleri kapsamas›c. Sosyal sigortan›n kâr amac› gütmemesid. Sosyal sigortan›n devletin garantisi alt›nda olmas›e. Sosyal sigortan›n zorunlu olmas›

9. Çal›flma ve kazanma gücü olmayan kimselere sosyalgüvenlik sa¤lamak amac›yla kullan›lan tekni¤e ne adverilir?

a. Sosyal yard›mlaflma tekni¤ib. Sosyal yard›m tekni¤ic. Özel sigorta tekni¤id. Sosyal sigorta tekni¤ie. Tasarruf tekni¤i

10. Sosyal yard›m tekni¤inin finansman› afla¤›dakiler-den hangisi taraf›ndan sa¤lan›r?

a. Devletb. Muhtaçc. Yard›m edend. Sosyal Güvenlik Kurumue. Sosyal yard›mlaflma sand›¤›



Anlaflmal› Soygun

SSK, Ba¤-Kur ve Emekli Sand›¤›ndan hileli maafl almakisteyenler, akla hayale gelmeyecek yollara baflvuruyorAnkara Ticaret Odas›’n›n yapt›¤› araflt›rmaya göre sos-yal güvensizlik, vatandafl› anlaflmal› evliliklere ve ayr›-l›klara yöneltti. Yürürlükte olan yasaya göre erkek ye-tim ve öksüzlerin 18 yafl›na kadar, tahsilleri devam edi-yorsa 25 yafl›na kadar, k›z yetim ve öksüzlerin evlen-memek flart›yla ölene kadar maafl alabildi¤i hat›rlat›la-rak, “Yapt›¤›m›z Sosyal Güvenlikte S.O.S araflt›rma-

s›na göre, bu haklardan yararlanmak isteyen vatandaflanlaflmal› evliliklere ve ayr›l›klara yöneliyor” denildi.

20 Milyon kiflinin güvencesi yok

Türkiye’de 50 milyon kiflinin sosyal güvenlik flemsiyesialt›nda oldu¤u kaydedilen araflt›rmada, 20 milyon kifli-nin ise hiçbir sosyal güvenceye sahip olmad›¤›na dik-kat çekildi. Sosyal güvenlik flemsiyesi alt›nda bulunan-lar›n % 65’inin SSK, % 30’unun Ba¤-Kur ve % 5 inin iseEmekli Sand›¤›’na ba¤l› oldu¤u belirtilerek, “SSK, Tür-kiye toplam nüfusunun % 48.4 üne; Ba¤-Kur % 20’sine,Emekli Sand›¤› % 17.8 ine hizmet sunuyor. 2003’ün ilk9 ay›nda Emekli Sand›¤›ndan ayl›k ba¤lananlar›n say›s›1 milyon 456 bini buldu. Sand›k 940 bin 758 emekliye,20 bin 564 malule, 8 bin 800 vazife malulüne ayl›k öder-ken, 486 bin dul ve yetime ayl›k ödemesi yap›yor.SSK’dan dul maafl› ba¤lanan kifli say›s› 500 bin kifliyeyaklafl›yor. Her üç sosyal güvenlik kuruluflundan emek-li, dul ve yetim ayl›¤› alanlar›n say›s› 5 milyon kifliyi bu-luyor. Sosyal güvenlik kurumlar›n›n 2000 y›l›nda 3.3katrilyon lira olan aç›klar› 2001 y›l›nda 5.1 katrilyon li-raya, 2002 y›l›nda 11 katrilyon liraya, 2003 y›l›nda 15katrilyon liraya ulaflt›, denildi. Yap›lan araflt›rmaya göre boflanma davalar› 2000 y›l›n-da 131 bin 814 iken 2001 y›l›nda 150 bine, 2002 y›l›n-da 153 bin 409’a ulaflt›. Merhum annesinden ya da ba-bas›ndan emekli maafl› almak için kocas›ndan anlafl-mal› olarak boflananlar›n say›s› da boflanma davalar›n-daki say›y› art›r›yor. Ancak bunlar›n say›s›n›n tam ola-rak belirlenmesi neredeyse imkans›z. Araflt›rma da ha-cizden kurtulmak için eflinden anlaflmal› olarak ayr›l›p,birlikte oturmaya devam edenlere de s›kça rastland›¤›kaydedildi.

Yafll›larla evleniyorlar

Gelece¤i garantiye almaya yönelik evliliklerde mant›-¤›n ön plana ç›kt›¤›na vurgu yap›lan araflt›rmada, efl

profillerine de yer verildi. Buna göre erkekler; emeklimaafl› ve ek göstergeleri yüksek, ço¤unlukla yafll› yadahasta, devaml› bak›ma ihtiyac› bulunan: kad›nlar ise ço-¤unlukla 40 yafl alt› ya da genç, kendi bafllar›na geçim-lerini sa¤layacak birikim ya da e¤itimi bulunmayanlarolarak tan›mlan›yor. Türkiye ekonomisinin yar›s›n›n ka-çak olmas›n›n yan› s›ra, kay›tl› ekonominin bir bölümü-nün de kaçak statüsünde oldu¤unu söyleyen ATO Bafl-kan› Sinan Aygün, “Kanuna karfl› hile yaparak sos-

yal güvenlik flemsiyesi alt›na girme e¤ilimi Türki-

ye için bir sosyal yaran›n varl›¤›na iflaret ediyor.

Türkiye, perde arkas›nda gizlenmifl sosyal yarala-

r›n› gölge ekonominin aç›klar›yla sarmaya çal›fl›-

yor. Kaçak yaflayarak, sosyal güvenlik çemberine

kaçak girerek hayat›n› idame ettirmeye çal›fl›yor.

Kaçak Türkiye’den sonra kay›tl› kaçak merkezine

de döndük” dedi. Maafl almak için vatandafllar›n baflvurdu¤u yöntemler-den baz›lar› flunlar:• Babas› ya da annesinin emekli maafl›n› alabilmek için

cinsiyet de¤ifltirip, pembe nüfus ka¤›d› al›yorlar.• O¤lunun dini nikahl› han›m› (gelini) ile anlaflmal›

resmi nikah yaparak öldükten sonra emekli maaflla-r›n›n geliniyle o¤luna kalmas›n› sa¤l›yorlar.

• Annesinden ve babas›ndan kalan maafllar› ald›¤› gi-bi, bofland›¤› eflinden nafaka, kendi özel sigortas›n-dan maafl alarak her ay dört maaflla geçiniyorlar.

• Bak›ma muhtaç derecede hasta, dul ve emekliye ya-flad›¤› süre bakmak flart›yla evlenip, karfl›l›¤›ndaemekli maafl› al›yorlar.

• Emekli Sand›¤›ndan emekli birinci kocas›n›n dul ma-afl›n› ald›ktan sonra Ba¤-Kur ya da SSK’dan emekliikinci kocas›n›n dul maafl›n› alarak çifte maaflla yafl›-yorlar.

• Emekli maafl› yüksek ve ek gösterge alan dul veemekli erkeklerle evlenerek hayatlar›n› garantiyeal›yorlar.

• Ölümcül hastal›¤› bulunan yüksek maafll› kiflilereyurtd›fl›ndan efl getirterek evlilik yapt›r›yorlar,hastan›n ölümünden sonra emekli maafl›n› paylafl›-yorlar.

• Çeyiz paras› alt›nda 2 y›ll›k ayl›klar› peflin olarak al-mak için anlaflmal› evlilik yap›p boflan›yorlar.

Kaynak: Türkiye Ekonomi, Türkiye Gazetesi, 15 fiubat2004, Pazar.


”

“


TANZ‹MAT ÖNCES‹ (KLAS‹K DÖNEM) OSMANLI

DEVLET‹’NDE SOSYAL GÜVENL‹K, OSMANLIDA

GENEL OLARAK SOSYAL GÜVENL‹K TEKN‹KLER‹,

OSMANLIDA SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N A‹LE ‹Ç‹

YARDIMLAfiMA ‹LE SA⁄LANMASI

Bilindi¤i üzere Osmanl› Devleti, XIII. yüzy›l›n sonlar›n-dan XX. yüzy›l›n ilk çeyre¤ine kadar devam eden, çokuzun ömürlü bir siyasal kurulufltur. Bu uzun sürecin“klasik dönem” olarak isimlendirilen devresinde Os-manl› toplumunda halk›n sosyal güvenli¤inin nas›l sa¤-land›¤›, sosyal güvenlik teknikleri olarak nelerin yer al-d›¤› ve modern sosyal güvenlik anlay›fl›n›n hangi nok-tas›nda bulundu¤u hususlar› hep merak edilegelmifltir.Genellikle Osmanl› Devletine iliflkin çal›flmalarda yap›-lan Tanzimat öncesi ve Tanzimat sonras› ay›r›m›, Os-manl› Devleti’nde sosyal güvenlik sisteminin incelen-mesi aç›s›ndan da yap›labilir. Hatta, özelli¤i itibariyleOsmanl› Devleti’nde sosyal güvenlik sisteminin, biriTanzimat’tan önceki devir (lonca devri) ve di¤eri Tan-zimat ve Meflrutiyet devri olmak üzere iki dönemde in-celenmesi gerekir. Biz de bu çal›flmam›zda Osmanl›Devleti’nde reayan›n (halk›n) sosyal güvenli¤i konusu-nu, genel itibariyle Tanzimat’tan önceki dönemi anla-tan klasik dönem aç›s›ndan ele almaya çal›flaca¤›z. He-men belirtmek gerekir ki, Osmanl› Devleti’nde toplumyap›s›, biri askeriler (yönetenler) ve di¤eri reaya (yöne-tilenler) olmak üzere iki ana grup alt›nda ele al›nmak-tad›r. Osmanl› toplum yap›s› içinde reaya, askerî zümred›fl›nda kalan, üretici olan, ticaretle u¤raflan, vergi ve-ren, yerleflik veya yar› yerleflik halk zümresini ifade et-mektedir. Baflka bir anlat›mla reaya, flehirliler, köylülerve göçebe afliretlerden meydana gelmifl vergi yükümlü-sü olan zümredir. Bu kesim, yönetici s›n›f içinde yer al-mayan, meslek ve müstahsil gruplar› (köylüler, zanaat-kârlar ve ticaretle u¤raflanlar) olarak alt tabakay› olufl-turmufl; sanayi, ticaret ve tar›mla u¤raflm›fl; devlete ver-gi vererek servet üretmifltir. Osmanl› toplumunda reaya(halk) kapsam›nda öncelikle flehirde yaflayan kesim (fle-hirliler) yer alm›flt›r. Bunlar, ziraatla meflgul olmam›fl;genellikle ticaret, endüstri ve benzeri iflleri yapm›fl; ge-çimini ve kazanc›n› bu gibi ifllerden sa¤lam›flt›r. Genel-de esnaf olarak adland›r›lan bu gibi kimseler, devletekonomisine, pazarlarda satt›klar› mallar dolay›s›ylaverdikleri vergilerle katk›da bulunmufllar, buna ba¤l›olarak da meydana getirdikleri teflkilatlar sayesinde ida-rede söz sahibi olmufllard›r. Reaya kapsam›nda yer alanve flehir halk› d›fl›ndaki di¤er bir üretici kesim de köy-

lüler yani çiftçilerdir. Bunlar, devletin ekonomik yap›s›ziraata dayand›¤› için, bu iflle meflgul olmufllar ve dev-let aç›s›ndan oldukça önem tafl›m›fllard›r. Reayan›n di-¤er bir kesimini ise konar-göçerler oluflturmufltur. Za-man içerisinde önemi azalmakla birlikte Osmanl› bel-gelerinde konar-göçer diye isimlendirilen yar› yerleflikkesim, di¤erlerinden az-çok farkl› bir hayat tarz›na sa-hip olmufllar; bunlar, yaylak ve k›fllak olarak isimlendi-rilen yerleflim yerlerine sahip bulunmufllar; yaylaktahayvanc›l›k, k›fllakta ise basit tar›m ile u¤raflm›fllard›r.Osmanl› Devletinin kurulufl dönemindeki genel yap›s›,konar-göçerleri ziraat alanlar›nda (mezraa) küçük çap-ta tar›mla u¤raflmaya zorlarken, bir yandan da onlar›nköyler kurarak yerleflik vaziyete geçmelerine de zeminhaz›rlam›flt›r. Osmanl› Devleti’nde, milletimizin ay›r›c›bir vasf› olan muhtaç olana yard›m ve zay›f olan› koru-ma özellikleri, eme¤iyle hayat›n› kazanan ve bu eme¤i-ne pazar bulamad›¤› zaman sefaletle karfl› karfl›ya kalanemekçi, iflçi ve sanatkarlar aç›s›ndan da geçerli olmufl;bunlar de¤iflik yollarla korunmufl ve kendilerine yard›meli uzat›lm›flt›r. ‹lk zamanlar dini baz› düflüncelerin etki-si alt›nda yap›lan bu yard›mlar, sonradan tamamen eko-nomik ve hukuki bir nitelik kazanm›flt›r. Genelde, dininetkisi ile yap›lan bu yard›mlar›n biri içeriden, di¤eri ised›flar›dan olmak üzere iki yönden meydana geldi¤i söy-lenebilir. ‹çeriden yap›lan ve mesleki dayan›flma dü-flüncesine dayanan yard›mlard›r esnaf teflkilatlar› yoluile gerçeklefltirilmifl; d›flar›dan yap›lan yard›mlarda isevak›f kurumlar›n›n etkisi görülmüfltür. Burada hemenvurgulamak gerekir ki, Osmanl› devleti, kuruluflundanitibaren ba¤l› bulundu¤u ‹slâm dininin gereklerine gö-re bir hukuk sistemini ve toplum yaflant›s›n› esas alm›fl;sosyal güvenlik alan›nda da bu dinin etkisi fazlas›ylahissedilmifltir. Genel olarak Müslüman topluluklardadevletin, memleketteki fakirleri gözetmek, muhtaçlar›korumak ve ifli olmayanlara da yard›m elini uzatmak gi-bi görevleri vard›r. Devletin, bu gibi pek çok görevi ol-mas›na ra¤men, bu görevlerini yerine getirmede vak›f-lar gibi sivil toplum kurulufllar› devlete yard›mc› olmufl-lar, onun görevlerini hafifletmifllerdir.

I. Genel Olarak Sosyal Güvenlik Teknikleri

Osmanl› Devleti’nde uygulama imkan› bulan sosyal gü-venlik sistemine ve buna iliflkin tekniklerine yer verme-den önce, mukayeseyi kolaylaflt›rmas› aç›s›ndan mo-dern anlamdaki sosyal güvenlik kavram› ve teknikleri-ne k›saca de¤inmekte yarar vard›r. Sosyal ve güvenlik

Okuma Parças›


kelimelerinden oluflan “sosyal güvenlik” kavram›, top-lumu ilgilendiren (içtimaî) güvenlik anlam›nda kullan›-l›r. Sosyal güvenlik tehlikesi ya da riski denilen olaylarinsan iradesi d›fl›nda bafla gelen ve bafla gelince onu ça-l›flma gücünden ve dolay›s›yla kazançtan mahrum edenya da ne zaman gerçekleflece¤i bilinmemekle beraber,ileride gerçekleflmesi muhtemel veya muhakkak olanve buna maruz kalan kiflinin mal varl›¤›nda eksilmeyeneden olan olaylard›r. Bu aç›dan sosyal güvenlik, top-lumu oluflturan fertlerin kendi iradeleri d›fl›nda u¤raya-caklar› tehlikelerin zararlar›ndan kurtar›lma garantisianlam›na gelmekte ve kiflileri, gelirleri ne olursa olsunbelli say›daki risklere karfl› güvende tutan bir kurumveya kurumlar bütünü olarak kabul edilmektedir[19].Bunu k›saca, kiflilerin ekonomik güvencelerini sa¤la-yan önlemlerin bütünü fleklinde anlamak da mümkün-dür. Sosyal Güvenlik sistemleri hem sosyal koruman›namaçlar›n› hem de bu amaçlara ulaflmak için oluflturu-lan özgün hukuksal teknikleri kapsar. Sosyal güvenli-¤in amac›, kendi iradeleri d›fl›nda meydana gelen has-tal›k, iflsizlik, kaza, yafll›l›k veya ölüm gibi nedenlerdendolay›, çal›flma gücünü sürekli veya geçici bir flekildekaybeden kiflilerle bunlar›n geçindirmekle yükümlü ol-du¤u kimselere, kazançlar›n›n kesilmifl veya önemli de-recede azalm›fl olmas›ndan dolay›, kamu önlemleriyle(kolektif veya toplum olarak), yeterli bir geçim düzeyiyan› s›ra sa¤l›k garantisi de sa¤lamakt›r. fiu halde sosyalgüvenli¤in ana faaliyet alan›, yafll›l›k, iflsizlik, hastal›k,veya kazalar sebebiyle meydana gelen ifl göremezlik,uzun süren rahats›zl›k yahut sürekli maluliyet gibi se-beplerle muhtaç hale gelenlere ve bunlar›n geçindir-mekle yükümlü oldu¤u kimselere sa¤lanan geçim ga-rantisi ile çok çocuklu ailelere, dullara ve yetimlere öde-nen ivazlar ve do¤um ve cenaze masraflar›n› karfl›lama-ya yönelik yard›mlar›n yap›lmas›d›r. Sosyal güvenlikpolitika ve sistemleri, ekonomik, sosyal ve siyasal yap›ve koflullar›n bir ürünüdür. Avrupa’da bugünkü anla-m›yla sosyal güvenlik sistemlerinin oluflabilmesi için sa-nayi devriminin ve buna ba¤l› olarak sosyal koruma ge-reksinimi içinde olan bir iflçi s›n›f›n›n ortaya ç›kmas›n›beklemek gerekmifltir. Türkiye’de ise an›lan ekonomikve siyasal koflullar çok farkl› bir geliflim seyri izlemifl,Osmanl› Devletinin sanayileflme sürecine girmemifl ol-mas› gerçek anlamda bir sosyal politikan›n oluflumunuengellemifltir. S›n›rl› ve da¤›n›k sosyal koruma önlemle-ri de, modern anlamdaki sosyal güvenlik sistemine dö-nüflememifltir. Bu aç›dan, Osmanl› Devleti’nde sosyalpolitika tedbirleri çok k›sa ve s›n›rl›d›r. Devletin bir sa-nayileflme dönemi yaflamam›fl olmas›, sosyal mevzuat›n

do¤mam›fl bulunmas›n›n bafll›ca nedenini oluflturmufl-tur. Bu aç›dan devlet içinde modern anlamda ve düzen-li bir sosyal güvenlik sisteminden söz etmek çok kolayde¤ildir. Genel itibariyle sosyal güvenlik, ilgilinin malikatk›s›n› gerektiren sosyal sigortalar ile sadece resmi,yar› resmi veya ba¤›ms›z kurulufllar taraf›ndan finanseedilen sosyal yard›m ve sosyal hizmetler (sosyal refahhizmetleri) den oluflur. Bu anlamdaki sosyal güvenli¤inTürkiye’nin selefi olan Osmanl› Devleti’nde bulunupbulunmad›¤›, flayet yoksa bu ihtiyac› karfl›lamaya çal›-flan kurumlar›n neler oldu¤u gibi hususlar›n cevab› buçal›flmada verilmeye çal›fl›lacakt›r. Hemen belirtmek ge-rekir ki, daha Orhan Gazi zaman›nda, günün gerek vekoflullar›na göre t›mar, zeamet, yurtluk, ocakl›k ve muh-tacîn gibi namlarla flah›slara, dul ve yetimlere baz› kay›tve flartlarla sosyal haklar tan›nm›fl ve bu haklar›n karfl›-lanabilmesi için baz› esaslar konulmufltur. Osmanl› Dev-leti’nde, Bat›da oldu¤u gibi, sosyal güvenlik düflüncesi,karfl›l›kl› yard›mlaflma anlay›fl› ile bafllam›fl ve geliflmifl;eme¤i ile geçinenlerin sosyal güvenli¤i esas itibariyleüç esasa dayand›r›lm›flt›r. Bunlar, aile içi yard›mlaflma,meslek teflekkülleri çerçevesinde yard›mlaflma ve sos-yal yard›mlar olarak özetlenebilir.

Kaynak: Yrd. Doç. Dr. Murat fien, http://www.e-akade-mi.org/makaleler/msen-1.htm, Eriflim Tarihi: 16.02.2012)


1. c Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenlik Tekni¤i Kavram›” bafll›¤› al-t›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

2. a Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Ferdi Sosyal Güvenlik Teknikleri” bafll›¤› alt›n-da verilen bilgilerden yararlan›n.

3. d Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Yard›mlaflma Tekni¤i” bafll›¤› alt›nda ve-rilen bilgilerden yararlan›n.

4. d Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Yard›mlaflma Tekni¤i” bafll›¤› alt›nda ve-rilen bilgilerden yararlan›n.

5. b Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Yard›mlaflmada Kurumlaflma Dönemi”bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

6. e Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Yard›mlaflma Kurumlar›n›n Türleri” bafl-l›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

7. c Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Özel Sigorta Tekni¤i” bafll›¤› alt›nda verilen bil-gilerden yararlan›n.

8. d Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Sigorta Tekni¤i” bafll›¤› alt›nda verilenbilgilerden yararlan›n.

9. b Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Yard›m Tekni¤i” bafll›¤› alt›nda verilenbilgilerden yararlan›n.

10. a Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Yard›m Tekni¤i” bafll›¤› alt›nda verilenbilgilerden yararlan›n.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Hukuki sorumlulukta bir zarar ve bu zarara kusurlu yada kusursuz olarak neden olmufl bir kiflinin varl›¤› sözkonusudur. Sosyal güvenli¤in kapsad›¤› riskler dikkateal›nd›¤›nda, hukuki sorumluluk sosyal güvenlik riskle-rine cevap vermeyecektir. Çünkü sosyal güvenli¤in kap-sad›¤› risklerin ço¤unlu¤u fizyolojik nitelikli risklerdir.Bu risklerin sorumlusu bir baflkas› de¤il, kiflinin insanolarak yarat›lm›fl olmas›d›r. Bu nedenle sosyal güvenlikrisklerinde hukuki sorumlulu¤u belirlemek mümkünolmayabilir.

S›ra Sizde 2

Hem vak›f hem de dernek sosyal yard›mlaflma kurumu-dur. Vak›f, belli bir mal›n ya da paran›n ayr› bir tüzel ki-flilik teflkil edecek biçimde sosyal yard›m için tahsisedilmesi ile ortaya ç›karken; dernekler flah›s toplulu¤ubiçimindeki örgütlenmelerdir. Vak›flarda hangi yard›m-lar›n, ne flekilde ve kimlere yap›laca¤› vak›f senedi vevak›f yapanlarca belirlenirken; derneklerde sosyal yar-d›m yapmak isteyen kiflilerin bir araya gelmesiyle olufl-makta ve yard›mlar onlar›n iste¤ince yerine getirilmek-tedir. Dernekte yard›m›n ulaflt›r›lmas›nda sadece bir ara-c›l›k söz konusudur.

S›ra Sizde 3

Özel sigortalardan yararlanmak iste¤e ba¤l› iken; sosyalsigortalar da ise iflverene ba¤l› olarak çal›flan herkesinsosyal sigortadan yararlanmas› zorunludur. Özel sigor-talar özel kurulufllarca yerine getirildi¤inden kâr amac›güderken; devlet eliyle yürütülen sosyal sigortalara kâramac› güdülmemektedir. Özel kurulufllarca yürütüldü-¤ü için özel sigortalarda iflas riski söz konusuyken sos-yal sigortalarda böyle bir durum mevcut de¤ildir. Özelsigortalarda kapsad›¤› riske göre prim ödenmesi sözkonusu oldu¤u için her risk güvence alt›nda de¤ilkensosyal sigortada ise tüm riskler güvence alt›ndad›r. Heriki sigorta aç›s›ndan benzer olan ise hem özel sigorta-n›n hem de sosyal sigortan›n finansman›nda ödenenprimlerin pay›n›n büyük olmas›d›r.

S›ra Sizde 4

Tamamlay›c› sosyal sigorta tekni¤i sayesinde kifliler zo-runlu sosyal sigortan›n sa¤layaca¤› sosyal güvenlik yar-d›mlar›n› art›rma ve onlara ek ikinci bir sigorta siste-minden zorunlu sigortay› tamamlay›c› bir sosyal gü-venlik elde etme imkân›n› kazan›rlar. Ayr›ca, bu teknikzorunlu kamu sosyal sigorta programlar›n›n sa¤lam›floldu¤u sosyal güvenlik garantisini yeterli görmeyenle-re daha yüksek seviyede gelir ve ayl›k alma imkân› ve-rir. Tamamlay›c› sosyal sigortalarda sigortal›n›n ödedi-¤i prim ile ald›¤› ayl›k aras›nda birebir bir iliflki vard›rve sistem esasen özel sigorta tekni¤inin prensipleri ileçal›fl›r.



S›ra Sizde 5

Geleneksel sosyal güvenlik teknikleri gönüllülük esas›-na dayal› olarak ifller, kifliler bu tekniklerle sosyal gü-venlik sa¤lamakta bütünüyle serbesttir. Geleneksel sos-yal güvenlik tekniklerinde risklerin sonucunda, risklekarfl›laflanlar›n yard›m talebine ba¤l› olarak yard›mlaryap›l›r. Ancak yap›lan yard›m›n miktar›, zaman› ve sü-resi bütünüyle yard›m yapmak isteyenlerin iste¤ine kal-m›flt›r. Ça¤dafl sosyal güvenlik tekniklerinde sosyal gü-venlik kiflilerin iste¤ine ba¤l› tutulmufltur. Bu teknikle-rin özünde devletin sosyal güvenlik alan›nda yükümlüolmas› ve vatandafl›n da gerekti¤inde kendi sosyal gü-venli¤i için devletin zorlamas›n› kabul etmesi yer al-maktad›r. Günümüzde kifliler ihtiyaçlar›n› büyük ölçü-de ça¤dafl sosyal güvenlik teknikleri ile karfl›lamakta,geleneksel sosyal güvenlik teknikleri ise ça¤dafl sosyalgüvenlik tekniklerini tamamlayan ve destekleyen birrol oynamaya devam etmektedir.

S›ra Sizde 6

Sosyal güvenlik tekniklerinde gelecekte birtak›m de¤i-flikliklerin olaca¤›n› düflünüyoruz. Bu de¤ifliklikler yenirisklerin ortaya ç›kmas› ihtiyac›ndan kaynaklanabilece-¤i gibi küreselleflme sonucunda do¤acak yeni baz› ihti-yaçlardan da kaynaklanabilecektir. Uluslararas› emekgöçü, siyasi ve askerî problemler dolay›s›yla ülkeler vebölgeler aras›ndaki yo¤un insan ve emek göçü, göç-men iflçiler problemi, az›nl›klar, etnik farkl›l›klar bu ye-ni potansiyel ihtiyaç alanlar›ndan sadece bir kaç›n› olufl-turmaktad›r. Yeni risklerle her an karfl›laflmam›z müm-kündür. Biliflim alan›nda, gen teknolojisi, nano-tekno-loji alan›ndaki geliflmeler yeni riskleri de beraberindegetirebilecek ve bunlar›n çözümü için yeni teknikler ih-tiyaç olarak ortaya ç›kabilecektir. Küreselleflme bütündünyada etkiler yaratan bir süreçtir. Küresel dünyadayaflamak art›k daha kolay hâle gelmekte hatta bir ihti-yaç hâlini almaktad›r. Dolay›s›yla sosyal güvenlik art›ktek bir ülkenin meselesi olmaktan ç›km›flt›r. Bunun içinsosyal güvenlik alan›nda yeni teknolojiler gelifltirerekyeni çözüm yollar› bulmak bir ihtiyaç olacak, ayr›casosyal güvenli¤in uluslararas› düzeyde ifl birli¤inin gü-nümüzdekinden daha yayg›n olaca¤›n› düflünüyoruz.

Alper, Yusuf (2009). Sosyal Güvenlik Teorisi Ders

Notlar›, Uluda¤ Üniversitesi, Bursa.Berki, Ali Himmet. (1950). Vak›flar, II. Kitap, Nur

Matbaas›, Ankara.Bozer, Ali. (1963). Türk Hukukunda Sosyal

Sigortalara Genel Bir Bak›fl, Ankara.Çubuk, Ali. (1982). Sosyal Güvenlik, Ankara. Dilik, Sait. (1971). Türkiye’de Sosyal Sigortalar.

Ankara.Güneri, Hasan. (1976). Türk Medeni Kanunu

Aç›s›ndan Vak›fta Amaç Kavram› ve Amac›na

Göre Vak›flar, Sevinç Matbaas›, Ankara. Güzel, Ali - Okur, A. R. - Caniklio¤lu, N. (2010). Sosyal

Güvenlik Hukuku (13. bask›), ‹stanbul ILO (2011). World Social Security Report:

2010/2011, ILO, http://www.ilo.org/public/eng-lish/protection/secsoc/downloads/policy/wssr.pdf

Karayalç›n, Yaflar. (1984). Risk - Sigorta - Risk

Yönetimi, Ankara.Köprülü, Fuad. (1983). ‹slam ve Türk Hukuk Tarihi

Araflt›rmalar› ve Vak›f Müessesesi, ÖtükenNeflriyat, ‹stanbul.

Öztürk, Nazif. (1995). Türk Yenileflme Tarihi

Çerçevesinde Vak›f Müessesesi, Türkiye DiyanetVakf› yay›nlar› No: 144, Ankara.

Seyyar, Ali. (2004). Teorik ve Pratik Boyutlar›yla

Sosyal Bak›m, SHÇEK Yay›n›, Ankara.Seyyar, Ali (2005). Sosyal Güvenlik Terimleri,

Ansiklopedik Sözlük, Papatya Yay›nlar›, ‹stanbul. Yazgan, Turan. (1975). Gelir Da¤›l›m› Aç›s›ndan

Sosyal Güvenlik, ‹stanbul.Yazgan, Turan. (1977). Sosyal Sigorta, ‹.Ü. ‹ktisat

Fakültesi Yay›n› No: 402, ‹stanbul.Yazgan, Turan. (1992). ‹ktisatç›lar ‹çin Sosyal

Güvenlik Ders Notlar›, Türk Dünyas› Araflt›rmalar›Vakf› Yay›n›, ‹stanbul.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sosyal güvenlik sistemleri yönetiminin önemini anlatabilecek, Sosyal güvenlik sistemlerinin yönetimi için iyi yönetimin anlam›n› ve baflar›ölçütleri ifade edebilecek, Devletin sosyal sigorta kurumlar›n›n yönetimindeki rolünü aç›klayabilecek,Sosyal sigorta kurumlar› için özerkli¤in anlam›n› tart›flabilecek,Sosyal yard›mlar ve hizmetlerin kurumsal yap›lanmas›n›n esaslar›n› de¤erlen-direbileceksiniz.

‹çindekiler

• Sosyal Güvenli¤in Yönetimi• ‹yi Yönetim• Vatandafl Odakl› Hizmet Anlay›fl›• Mali Özerklik• Üçüncü Sektör

• ‹dari Özerklik• Taflra Hizmet Birimleri• E-devlet ve e-sigorta• Mikro Sigortac›l›k

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NNN

Sosyal GüvenlikSosyal Güvenli¤inYönetimi

• SOSYAL GÜVENL‹K S‹STEMLER‹N‹NYÖNET‹M‹N‹N ÖNEM‹ VE KAPSAMI

• SOSYAL S‹GORTALARINYÖNET‹M‹

• SOSYAL YARDIMLAR VEH‹ZMETLER‹N (PR‹MS‹ZREJ‹MLER‹N) YÖNET‹M‹

4SOSYAL GÜVENL‹K

SOSYAL GÜVENL‹K S‹STEMLER‹N‹N YÖNET‹M‹N‹NÖNEM‹ VE KAPSAMI

Önemi Sosyal güvenlik sistemlerinin yönetimi konusu ILO’nun 2001 y›l›ndaki 89. Ulusla-raras› Çal›flma Konferans› toplant›s›ndan sonra sosyal güvenlik alan›nda önem ver-di¤i konulardan birini oluflturmufltur. Bu konferansta, iyi yönetimin temel esaslar›belirlenmeye çal›fl›lm›fl; sosyal güvenlik kurumlar›n›n mümkün oldu¤u kadar dü-flük bir yönetim maliyeti ile sosyal taraflar›n yönetime kat›lmalar›na imkân verenfleffaf ve güvenilir bir yönetim yap›s›na sahip olmas› gerekti¤i dile getirilmifltir.Çünkü ILO’ya göre sosyal güvenlik sistemlerinin baflar›s› için anahtar faktör kamu-oyunun güvenini sa¤lamakt›r ve bu güveni sa¤laman›n yolu da iyi yönetimden ge-çer (ILO, 2001:2).

Zaman içinde sosyal güvenli¤in yönetimi konusunu önemli hâle getiren faktör-leri afla¤›daki bafll›klar alt›nda toplamak mümkündür.

Herkesi kapsama alma hedefi: Gerek ILO’nun Filadelfiya Bildirgesi (1944),gerekse ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nde, “sosyal güvenlik temel ve vazgeçile-mez bir insan hakk›” olarak tarif edilmesine ra¤men, dünyada ancak her 5 kiflidenbiri yeterli sosyal güvenlik hakk›na sahiptir. Bu oran Afrika ülkelerinde her 10 kifli-den birine kadar düflebilmekte, genifl çal›flan kesimleri hiçbir sosyal güvenlik koru-mas› olmayan kay›t d›fl› sektörde çal›flmak zorunda kalmaktad›r (ILO, 2010:vii).

Öte yandan, yirmibirinci yüzy›l›n ilk on y›l›nda yaflanan ekonomik krizler, sos-yal güvenlik kapsam›ndakilerin krizin olumsuz etkilerinden daha az etkilendi¤inigöstermifl, yoksullu¤a karfl› en etkin mücadelenin sosyal güvenlik sistemlerininkapsam›n›n geniflletilmesi ile mümkün olabilece¤i anlafl›lm›flt›r (ILO, 2010:vii). Ka-y›t d›fl› çal›flman›n bu kadar yayg›n oldu¤u bir ortamda sosyal güvenli¤in kapsam›-n›n genifllemesi, sosyal güvenlik programlar›n›n iyi ve etkin yönetimi ile mümkünolacakt›r. ILO, yönetim konusunun sosyal güvenlik sistemleri için önemini ortayakoymak üzere, “hiçbir sosyal güvenlik sisteminin iyi yönetim olmaks›z›n belirlenenhedeflere ulaflamayaca¤›n›, iyi yönetimin esas unsurunun da finansman kaynakla-r›n›n yönetimi oldu¤unu” vurgulam›flt›r (ILO, 2010:vii).

Sosyal güvenli¤in herkesi kapsama alma hedefi ile sosyal güvenli¤in iyi yönetimi aras›ndasizce nas›l bir iliflki vard›r?

Sosyal Güvenli¤in Yönetimi

Sosyal güvenliksistemlerinin baflar›s›n›kamuoyunun güveni,kamuoyunun güvenini de iyiyönetim sa¤lar.

Ekonomik krizler, yoksulluklaen etkin mücadelenin sosyalgüvenlik programlar›n›nkapsam›n›n geniflletilmesiile sa¤lanabilece¤inigöstermifltir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



M A K A L EM A K A L E

1

Sosyal diyalog ve kat›l›mc› yönetim anlay›fl›n›n güçlenmesi: ILO, sosyalgüvenlik sistemlerinin baflar›s› bak›m›ndan; genel sosyal güvenlik politikalar›n›nbelirlenmesinden uygulanmas›na kadar olan süreç içinde sosyal diyalog mekaniz-malar›n›n gelifltirilerek sosyal taraflar›n yönetim ve karar süreçlerine kat›l›m›n› des-teklemektedir (ILO, 2010: 8). Sosyal sigorta programlar›n›n yönetimine devletin ya-n› s›ra prim ödeyen sigortal›lar›n ve iflverenlerin, sistemden gelir ve ayl›k alanlarile hizmetlerinden faydalananlar›n örgütleri arac›l›¤›yla (sendikalar, iflveren örgüt-leri, emekli dernekleri vb.), yönetim ve karar süreçlerine kat›l›m› ve temsilleri sa¤-lanmal›d›r. Yönetimde temsil edilme yaln›zca prim ödeyen ve hizmet alanlarla s›-n›rl› kalmamal›, sosyal güvenlik kurumlar›n›n faaliyetleri ile ilgili meslek kurulufl-lar›n›n da yönetim yap›lar› içinde temsillerine imkân verilmeli ve kamudan dahaba¤›ms›z ve özerk yönetim yap›lar› oluflturulmal›d›r. ILO, sosyal sigorta kurumlar›-n›n daha özerk yönetim yap›lar›na sahip olmas› ile sistemin baflar›s› aras›nda birba¤lant› kurmaktad›r (ILO, 2001: 98). ILO, yaln›zca primli rejimler için de¤il, ver-gilerle finanse edilen ve tamamen kamu yönetiminde bulunan sosyal yard›m vehizmet programlar›n›n yönetim süreçlerinde de sosyal taraflar›n yer almas›n›n sos-yal güvenlik politikalar›n›n iyilefltirilmesi ve hizmet götürdü¤ü kesimlerin ihtiyaç-lar›na en uygun uygulamalar›n gelifltirilmesi için hayati öneme sahip oldu¤unu ka-bul etmektedir (ILO, 2001: 98).

Çok tarafl› kat›l›m ve yönetim anlay›fl› sosyal güvenlik kurumlar›n›n›n yönetimi-ni hizmet götürdü¤ü kesimlere karfl› daha duyarl› ve sorumlu hâle getirecektir. Öteyandan, çok tarafl› kat›l›m ve yönetim anlay›fl› sosyal güvenlik programlar›n›n yö-netiminde tek tarafl› bir iyileflme sa¤lamayacakt›r. Bir yandan, yönetim sürecinekat›lan taraflar, sosyal güvenlik programlar›n›n özellikle mali imkân ve s›n›rl›l›kla-r›n›n fark›nda olduklar› ölçüde hizmet taleplerini ve ayl›k beklentilerini daha ger-çekçi haâle getireceklerdir. Di¤er yandan, devletin politik bask› mekanizmalar›n›kullanarak sosyal güvenlik sistemlerinin yönetimine ve iflleyifline yönelik müdaha-leleri s›n›rland›r›lacakt›r. Çok tarafl› kat›l›m›n bir baflka faydas› da özellikle primle-rin toplanmas›, art›r›lmas› veya tabana yay›lmas›na yönelik politikalar›n ilgili taraf-larca benimsenmesi daha kolay olacakt›r. Çünkü, yönetime kat›lanlar sistem hak-k›nda bilgi sahibi oldukça uygulanmas› gereken politikalar ve al›nmas› gerekentedbirler bak›m›ndan daha kolay ikna olacaklard›r.

Sosyal güvenlik için ayr›lan kaynaklarda üst s›n›ra gelinmesi: Bu kita-b›n “sosyal güvenli¤in iktisadi ve mali boyutu” bafll›kl› 6. ünitesinde iktisadi gelifl-me seviyesi ve sosyal güvenlik garantisinin seviyesi aras›nda do¤rudan bir ba¤lan-t› oldu¤u, ülkelerin iktisadi geliflmifllik seviyesi artt›kça sosyal güvenli¤e ayr›lan pa-y›n da artt›¤› belirtilmifltir. Geliflmifl ülkelerde GSY‹H’nin % 30’lar›na yaklaflan sos-yal güvenlik harcamalar› bak›m›ndan üst s›n›ra gelinmifltir ve daha fazla art›r›lma-s› mümkün görünmemektedir. Bu durumda daha kapsaml› ve daha yüksek bir sos-yal güvenlik garantisi talep ediliyorsa bunun yolu mevcut kaynaklar› etkin flekildekullanarak kaynak kullan›m›nda verimlili¤i art›rmakt›r. Geliflmekte olan ülkeler ba-k›m›ndan da durum çok farkl› de¤ildir. Bu ülkelerde k›sa dönemde zaten yetersizolan harcamalar›n seviyesini art›rmak mümkün olmad›¤› için yetersiz de olsa mev-cut kaynaklar›n etkin kullan›m› bu ülkeler bak›m›ndan da bir zorunluluktur. Kay-nak kullan›m›nda verimlili¤i art›rman›n yollar›ndan biri olan “ayn› kaynakla dahafazla fayda sa¤lamak” ancak daha iyi bir yönetimle mümkün olacakt›r ve bu temelilke sosyal güvenlik sistemleri için de geçerlidir. Sosyal güvenlik sistemlerinin iyiyönetimi, ilave kaynak tahsisi yapmadan sosyal güvenlik korumas›n›n standard›n›nyükseltilmesinin araçlar›ndan biri hâline gelmifltir.


Çok tarafl› kat›l›mlaoluflturulan yönetimanlay›fl›, sosyal güvenlikkurumlar›n› sosyal taraflarakarfl› daha sorumlu hâlegetirecektir.

Sosyal taraflar›n yönetimekat›lmas›, sosyal güvenlikpolitikalar›n›nbenimsetilmesinikolaylaflt›racakt›r.

Vatandafl (müflteri) odakl› hizmet anlay›fl›: Sosyal güvenlik sistemlerininyönetim yap›lar›n›n iyilefltirilmesine yönelik çal›flmalar›n bir baflka gerekçesini, sos-yal güvenlik kurumlar›n›n “vatandafl (müflteri) odakl› hizmet” yönündeki anlay›flde¤iflikli¤i oluflturmaktad›r ve sosyal güvenlik kurumlar› kamu yönetiminde bu ye-ni anlay›fl› en iyi uygulayan öncü kurumlar olmufltur. (http://www.issa.int/To-pics/Administration-management). Baflta sosyal sigortalar olmak üzere sosyal sigor-ta kurumlar› yönetim ve karar alma süreçlerinde tamamen veya büyük ölçüde ka-munun hakim oldu¤u kurumlard›r. Kamu sektörünün hizmet anlay›fl›n›n de¤iflerek,sosyal güvenlik hizmetinden faydalananlar›n “müflteri gibi kabul edilerek” onlar›nbireysel farkl›l›klar›n› dikkate alan ve ihtiyaçlar›na en iyi flekilde cevap verecek ifl-leyifl esaslar›n›n oluflturulmas›na yönelik hizmet teflkilatlanmas› yayg›nlaflmaktad›r.Sosyal güvenlik kurumlar› bütün kararlar›n merkezde al›nd›¤› merkezî yönetim il-kesinden vazgeçerek, taflra teflkilatlar›n› yayg›nlaflt›rmakta ve hizmet a¤lar›n› güç-lendirmektedirler. Bu anlay›fl de¤iflikli¤i kamu kurumlar›n›n tercihi olmaktan çok,vatandafllar›n kamu yöneticilerinden talep ettikleri kaliteli hizmet talebinin artmas›,yönetimde aç›kl›k, hizmetten faydalananlar›n karar sürecine daha fazla kat›lmalar›gibi geliflmelerden kaynaklanm›flt›r (Sezer, 2008: 148). Bu yeni anlay›fl de¤iflikli¤ido¤rultusunda, sosyal güvenlik de bir kamu hizmeti oldu¤u için, bu kamu hizme-tinden faydalanan kiflilerin, haklar› ve yükümlülükleri hakk›nda bilgilendirilmesi,hizmetlerin do¤rudan ihtiyaç duyan kifliye götürülmesi, bürokratik ifllemlerin azal-t›lmas› bu kapsamda al›nan tedbirlerden baz›lar›n› oluflturmaktad›r. Bu noktada sos-yal güvenlik kurumlar›n› di¤er kamu kurumlar›ndan farkl› olarak “vatandafl odak-l›” hizmet sunma zorunda b›rakan önemli bir özellik; sosyal güvenlik kurumlar›n›nhizmetlerinden faydalanan insanlar›n, yaln›zca hizmetten faydalanan olarak de¤il,prim ödeyerek sistemin finansman›na do¤rudan kat›lmalar›d›r. Bir di¤er ifade ile in-sanlar, finansman›n› kendilerinin sa¤lad›¤› bir kamu hizmetinin “kendi ihtiyaçlar›n›dikkate alan” bir anlay›flla hizmet sunmas›n› talep etmektedirler. Birçok ülke uygu-lamas›n›n ortaya koydu¤u bir gerçek, insanlar›n, sosyal güvenlik kurumlar›n›n hiz-metlerine kolay ve çabuk eriflimlerinin sa¤lanmas›, hizmete eriflimde zaman ve ma-liyet kayb›n›n önlenmesi, t›pk› emekli ayl›klar›n›n art›r›lmas› gibi sigortal›lar›n mem-nuniyetini art›r›c› bir etki yapmaktad›r. Bu geliflmeyi k›saca aç›klamak gerekirse,özel sektörde iyi yönetimin tüketici memnuniyetini sa¤lama amac›, kamu sektörün-de vatandafl memnuniyeti veya kamuoyu memnuniyeti sa¤lama amac›na dönüfl-müfltür. Bunu sa¤laman›n yolu da iyi yönetimdir.

Sosyal güvenlikte iyi yönetim ile sosyal güvenlik için ayr›lan kaynaklarda üst s›n›ra gelin-mesi ve vatandafl odakl› hizmet anlay›fl›n›n geliflmesi aras›nda sizce nas›l bir iliflki vard›r?

E-devlet anlay›fl›n›n yayg›nlaflmas›: Kamu hizmetlerinin sunumunda tekno-lojik geliflmelerin sa¤lad›¤› haberleflme ve iletiflim imkânlar› kullan›larak e-devletanlay›fl›na uygun hizmet sunum süreç ve tekniklerinin geliflmesi sosyal güvenlikkurumlar›n› da etkilemifltir. (http://www.issa.int/Topics/Administration-manage-ment). Yayg›nlaflan e-devlet anlay›fl›n›n, vatandafl›n günlük hayat›n› kolaylaflt›rma-ya yönelik en genifl kapsaml› boyutunu sosyal güvenlik hizmetleri oluflturmakta-d›r. Türkiye e-sigorta uygulamas›n› en baflar›l› uygulayan ülkelerden biri olarak,sigortal›-SGK, iflveren-SGK, ayl›k alanlar-SGK ve üçüncü kifliler-SGK iliflkilerindebütün ifllemleri elektronik ortamda sunma konusunda parlak geliflmeler kaydet-mifl, e-devlet uygulamalar›na öncülük etmifltir. ‹fllemlerin elektronik ortamda yürü-tülmesi, zaman ve maliyet kayb›n› önlemesi yan›nda kay›tlarda güvenilirlik de sa¤-

954. Ünite - Sosyal Güvenl i¤ in Yönet imi

Sigortal›lar›n prim ödeyerekfinansmana kat›lmalar›,sosyal güvenlik kurumlar›n›vatandafl odakl› hizmetvermeye zorlamaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2

E-devlet: Yönetenlerleyönetilenler aras›ndaki hertürlü ödev ve yükümlülüklerinkarfl›l›kl› olarak “dijitalortamda” sürekli ve güvenlibir biçimde gerçeklefltirilmesianlam›na gelmektedir(http://www.digitaldevlet.org/).

E-devlet ve e-sigortahizmetlerinin yayg›nlaflmas›sosyal güvenlik kurumlar›n›nklasik organizasyon yap›lar›n›de¤ifltirmektedir.

lamaktad›r. E-sigorta hizmetlerinin bir parças› ve devam› olarak sosyal güvenlikkurumlar›n›n hizmet sunumunda çabukluk ve güvenlik sa¤lamak üzere ak›ll› kartuygulamalar›n› yayg›nlaflt›rmalar›, sigortal›lar, iflverenler ve üçüncü kiflilerle iliflki-lerinde ça¤r› merkezleri vas›tas› ile iletiflim kurma çabalar›n› yayg›nlaflt›rmalar› kla-sik bürokratik iflleyifl üzerine kurulu yönetim yap›lar›nda de¤iflim ihtiyac› do¤ur-maktad›r. Ancak, hizmetlerin sunumunda elektronik ortam›n sa¤lad›¤› kolayl›klar-dan faydalanma imkan› artt›kça ve hizmetler çeflitlendikçe, sistemin kötüye kullan-ma ve suistimallere aç›k yönleri de ortaya ç›kabilmektedir.

Mevcut kurumlar›n idari yap›lar›nda de¤iflim ihtiyac›: Sosyal sigorta prog-ramlar› genellikle ulusal ölçekte ve bütün çal›flanlar› veya belirli meslek gruplar›n›kapsama almak için oluflturulurlar. Ancak, kay›t d›fl› sektörün büyümesi ve a-tipikçal›flma flekillerinin yayg›nlaflmas› tam gün, bütün ay ve y›l çal›flan sanayi iflçisininsosyal güvenlik ihtiyaçlar›na cevap vermeye yönelik klasik sosyal sigorta programla-r›n›n etki alan›n› daraltm›flt›r. ILO’nun herkesi sosyal güvenlik kapsam›na alma he-defi do¤rultusunda gelifltirdi¤i “mikro sigortac›l›k” benzeri uygulamalar, sosyal si-gortalar›n yönetim ve organizasyonunda de¤ifliklik yapma ihtiyac› do¤urmufltur(ILO, 2001: 60). Benzer flekilde yine ILO’nun ayn› amaca yönelik olarak vergi gelir-leri ile finanse edilen herkese yönelik (üniversal) kamu sosyal yard›m ve hizmetprogramlar›n›n organizasyonu ve uygulanmas› ile ilgili de¤ifliklikler yap›lmas› ihtiya-c› vard›r ve bu da sosyal güvenli¤in yönetimi ile ilgili bir boyutdur (ILO, 2001: 60).

Sosyal güvenlik programlar›n›n finansman kaynaklar›n›n de¤iflmesi veya tahsilatyöntemi ile ilgili de¤ifliklikler de yönetim konusunun önemini artt›rabilmektedir.Primli rejimlerde, primlerin ilgili sosyal güvenlik kurumlar› taraf›ndan toplanmas›veya vergi idarelerince toplanmas›na yönelik tercihler yönetim yap›lar›n›n ve orga-nizasyonun de¤iflmesi gereklili¤ini beraberinde getirebilmektedir. Ayn› flekilde, ih-tiyaç sahiplerinin belirlenmesi, gelir ve ayl›klar›n ödenmesi, sosyal yard›m ve hiz-metlerin ihtiyaç sahiplerine ulaflt›r›lmas›na yönelik yöntem de¤ifliklikleri de sosyalgüvenlik sistemlerinin yönetim yap›lar›nda de¤iflim ihtiyac› do¤uran geliflmelerdir.

Özellefltirme: Sosyal güvenli¤in alt›n ça¤›n› sona erdiren 1970’li y›llar›n ikinciyar›s›nda ortaya ç›kan kriz ve sonras› dönemde liberal iktisatç›lar›n sosyal güven-lik sistemlerinin özellefltirilmesine yönelik önerileri fiili ve birkaç ülke d›fl›nda kar-fl›l›k bulamam›flt›r. Ancak, kriz sonras› dönem baflta demografik faktörler dolay›s›y-la mevcut sosyal güvenlik sistemlerinin de yeniden yap›lanmas› gere¤ini ortaya ç›-karm›flt›r. Dünya Bankas›’n›n çok ayakl› sosyal güvenlik sistemleri önerisi böyle birgeliflmenin sonucu ileri sürülmüfltür (WB, 1994: 14). Orta ve uzun dönemde mev-cut sosyal güvenlik sistemlerinin bu yeni yap›lanmaya uygun flekilde, tek ayakl› ör-gütlenme yap›s›ndan iki veya üç ayakl› bir örgütlenmeye gidecekleri de aflikârd›r.Bu geçifl süreci, di¤er faktörlerle birlikte sosyal güvenlik sistemlerinin yönetim so-rununu öne ç›karacak geliflmelerden biri olacakt›r.

Sosyal güvenlik reformlar›: Birçok ülkede sosyal güvenlik sistemlerinin ye-niden yap›land›r›lmas› (reform yap›lmas›, iyilefltirilmesi, modernlefltirilmesi) çal›fl-malar›n›n bir boyutunu da sosyal güvenlik sistemlerinin yönetim yap›lar›n›n de¤ifl-tirilmesine yönelik çal›flmalar oluflturmaktad›r. Nitekim, 1990’l› y›llardan sonraTürk sosyal güvenlik sisteminin yeniden yap›land›r›lmas›na yönelik bütün çal›flma-larda sistemin yönetimi ile ilgili baz›lar› “radikal” nitelikte de¤erlendirilebilecekde¤ifliklikler önerilmifltir. Türk sosyal sigorta sisteminin temel kurumlar› olan SSK,Ba¤-Kur ve Emekli Sand›¤›’n›n faaliyetlerine son verilerek 2006 y›l›nda 5502 say›l›Kanunla Sosyal Güvenlik Kurumunun (SGK) oluflturulmas› sistemin yönetim yap›-s› ile ilgili bir de¤iflikliktir. Reform çal›flmalar› gerekçelendirilirken “Adil, kolay eri-


Sosyal güvenlikprogramlar›n›n finansmankaynaklar›n›n de¤iflmesisosyal güvenli¤in yönetimisorununun öneminiart›rmaktad›r.

flilebilir, yoksullu¤a karfl› etkin koruma sa¤layan, mali aç›dan sürdürülebilir birsosyal koruma sistemine ulaflmak” temel hedefler olarak say›lm›flt›r (Baflbakanl›k,2005: 55). Bunlardan, kolay eriflilebilirlik ve mali aç›dan sürdürülebilirlikdo¤rudan sistemin yönetimi ile ilgili hedeflerdir ve sistemin etkinli¤i aç›s›ndan zo-runlu bir de¤ifliklik alan› olarak de¤erlendirilmifltir.

Türkiye için, SGK’n›n oluflturulmas› gibi 2011 y›l›nda Aile ve Sosyal PolitikalarBakanl›¤›n›n kurulmas› ve SGK ve çeflitli bakanl›klar bünyesinde faaliyet gösterensosyal yard›m ve hizmetlerin yeni bakanl›k bünyesinde toplanmas› da sosyal gü-venlik sisteminin yönetimi ile ilgili kapsaml› bir de¤iflikliktir ve amaç “Sosyal hiz-metler ve yard›mlara iliflkin ulusal düzeyde politika ve stratejiler gelifltirerek” bualandaki faaliyetlerde etkinlik sa¤lamakt›r (KHK, 633, m.2). Bakanl›¤›n kurulmas›ile birlikte Türk sosyal güvenlik sisteminin sosyal yard›mlar ve hizmetler aya¤›n›nyönetim yap›s› yeniden flekillendirilmek istenmifl ve gerekçe olarak da 2002 y›l›n-da GSY‹H’nin % 0.5’i oran›nda (1.4 milyar TL) kaynak ayr›lan bu alana 2010 y›l›n-da GSY‹H’nin % 1.38’i (15.1 milyar TL) tahsis edilmesine ra¤men yoksullukla mü-cadelede istenen sonuçlar›n elde edilememesi gösterilmifltir (ASPB, Çal›fltay, 25Ocak 2012). K›sacas›, sosyal yard›m ve hizmetlerde etkinlik sa¤lanmas› bir yöne-tim sorunu olarak de¤erlendirilmifl ve yeniden yap›lanmaya gidilmifltir.

Sosyal Güvenlikte Yönetim Baflar›s›n›n Ölçülmesi ve ‹yiYönetimin Unsurlar›Sosyal güvenlik sistemleri ideali olan sistemlerdir. Bu ideal insanlar›n en temel ih-tiyaçlar›ndan birini oluflturan ve temel ve vazgeçilmez bir insan hakk› olarak kabuledilen sosyal güvenlik ihtiyac›n›n karfl›lanmas›d›r. Sosyal güvenlik sistemlerininamaçlar›n› gerçeklefltirmek için oluflturulan organizasyonlar›n (kurumsal yap›lan-ma) ve bunlar›n yönetim yap›lar›n›n baflar›s› da, ülke imkânlar›n›n elverdi¤i ölçü-de bu amac›n gerçeklefltirilme derecesi ile ölçülür. Bu bak›mdan;

• Herkesi sosyal güvenlik kapsam›na alma;• Herkese insan haysiyetine yarafl›r yeterlilikte ve süreklilikte bir sosyal koru-

ma sa¤lama, • Belirlenen politika ve stratejileri gerçeklefltirecek sonuçlara ulaflma

hedeflerinin ne ölçüde gerçeklefltirildi¤i sosyal güvenlik yönetimlerinin baflar›s›n›nölçülmesinde kriter olarak kullan›labilir.

Sosyal güvenlik sistemlerinin yönetim baflar›s›n›n ölçülmesinde sizce hangi temel göster-gelere bak›l›r?

Sosyal güvenlik sistemlerinin, “herkesi, her tehlikeye karfl›, sosyal güvenlik ga-rantisine kavuflturma” hedefini ne ölçüde gerçeklefltirdikleri ile ilgili de¤erlendirmeyapmak gerekirse, “bir ülkede çal›flanlardan ne kadar›n›n aktif sigortal› olarak kap-sama al›nd›¤›, emeklilik yafl›na gelenlerden ne kadar›n›n emekli ayl›¤› alma hakk›kazand›¤›; iflsiz kalanlardan ne kadar›n›n iflsizlik sigortas› ödeneklerinden fayda-land›¤›, ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› kapsam›nda olmas› gerekenlerden ne ka-dar›n›n bu sigorta kolunun sa¤lad›¤› haklardan faydaland›¤›” oran olarak o ülkesosyal güvenlik sisteminin baflar›s›n› ve etkinli¤ini belirler (ILO, 2011: 230-231). Buölçütü di¤er sigorta kollar› için de kullanarak; nüfusun ne kadar›n›n sa¤l›k sigorta-s› kapsam›nda oldu¤u, anal›k sigortas›n›n ve aile ödenekleri sigortas›n›n kimleri neoranda kapsama ald›¤› di¤er baflar› ölçütleri olarak kullan›l›r.


Çeflitli ülkelerde yap›lansosyal güvenlikreformlar›n›n bir aya¤›n›sistemin yönetim veorganizasyon yap›s›n›nde¤ifltirilmesioluflturmaktad›r.

Bir ülkede yaflayan herkesikapsama alma hedefinigerçeklefltirme derecesisosyal güvenlik sistemininyönetim baflar›s›n›nölçüsüdür.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




3

Bu kriter bak›m›ndan bir de¤erlendirme yapmak gerekirse çal›flan nüfusun yafl-l›l›k sigortas› bak›m›ndan kapsama al›nma oran› Dünya ortalamas› olarak % 42iken, bu oran Bat› Avrupa’da % 77, Asya-Pasifik ülkelerinde % 31.9’dur (ILO,2011:230). Bu kritere göre Avrupa ülkeleri sosyal güvenlik sistemleri yönetimi, As-ya-Pasifik ülkelerine göre daha baflar›l›d›r. Benzer de¤erlendirme ülkeler baz›ndada yap›labilir. Nitekim, emeklilik yafl›na gelenlerden emekli ayl›¤› almaya hak ka-zananlar›n oran›n›n % 100 oldu¤u Danimarka, Fransa, Almanya gibi ülkelerin sos-yal güvenlik yönetimi, bu oran›n % 74 oldu¤u ABD, % 90 oldu¤u Kanada, % 76 ol-du¤u ‹zlanda gibi ülkelere göre baflar›l›, % 19 oldu¤u Meksika ve % 10 oldu¤u Se-negal’den ise çok daha baflar›l›d›r.

Kapsama al›nan nüfus bak›m›ndan sosyal güvenlik sistemlerinin yönetim etkin-li¤inin ölçülmesi objektif, ölçülebilir bir kriter esas al›narak yap›lmaktad›r. Bu kar-fl›laflt›rmay› bütün sigorta kollar› bak›m›ndan yapmak mümkündür. Ölçülebilir birbaflka kriter de sa¤lanan sosyal güvenlik garantisinin seviyesi ve standard› ile ilgi-lidir. Buna göre, sosyal güvenlik kurumlar›n›n ba¤lad›¤› gelir ve ayl›klar›n sat›nal-ma gücü ve sa¤lad›¤› hayat standard›n›n seviyesi sosyal güvenlik korumas›n›n ye-terlili¤ini belirleyecektir. Ülkeler aras›nda sabit bir para birimi mesela ABD dolar›esas al›narak yap›lacak karfl›laflt›rmalarla, ülke içinde de emekli ayl›klar›n›n ortala-ma ücretler seviyesine oranlar› esas al›narak sosyal güvenlik garantisinin yeterlili-¤i ile ilgili de¤erlendirmeler yap›labilir. Bir baflka aç›dan yoksulluk s›n›r› dikkateal›narak emekli ayl›klar›n›n ve ödeneklerin seviyesinin bu s›n›r›n üstünde veya al-t›nda olmas›na göre yeterlili¤i belirlenebilir. K›sacas›, sosyal güvenlik sistemlerinin,“insanlara yaflad›¤› ülkede insan haysiyetine yarafl›r bir hayat standard› sa¤la-ma” hedefini ne ölçüde gerçeklefltirdikleri sosyal güvenlik sistemlerinin yönetimbaflar›s›n›n bir ölçütü olarak kullan›l›r.

Sosyal güvenlikte iyi yönetimin bir di¤er ölçüsü sa¤l›k hizmetlerinin sa¤l›k hak-k›n›n kullan›lmas›n› engellemeyecek standartlarda ve kolay ulafl›labilir olmas›d›r.Sigortal›lar›n cepten para ödemek zorunda olmad›klar›, hizmetten faydalanmakiçin bekleme sürelerinin ve kuyruklar›n fazla olmad›¤› sa¤l›k hakk›n›n gere¤i hiz-metlerden faydalanmay› engelleyen k›s›tlamalar›n olmad›¤› bir sa¤l›k sigortas›n›nvarl›¤› sosyal güvenlik yönetimlerinin baflar›s›n› belirleyecektir. Dünya Sa¤l›k Ör-gütü’nce belirlenen kriterlere uygun olarak sa¤l›k personeli (doktor) bafl›na düflenhasta say›s›; sa¤l›k kurulufllar›n›n yatak kapasiteleri ve yeterlili¤i ile sa¤l›k hizmetitalep edenlerin hizmetlerden faydalanma imkânlar› bu alandaki di¤er yönetim ba-flar› ölçütleri olarak al›nabilir.

Sosyal güvenlik, özünde bir gelir transferi mekanizmas›d›r ve sosyal güvenlikamaçlar›n›n gerçeklefltirilmesi bu amac› gerçeklefltirmek için kullan›labilecek kay-naklar›n yeterlili¤i ile ilgilidir. Ülkelerin iktisadi ve sosyal yap›lar›, siyasi rejimlerive kültürel özellikleri bak›m›ndan gösterdi¤i farkl›l›klar sosyal güvenlik sistemleri-nin iflleyiflini ve do¤al olarak yönetim yap›s› ve organizasyonlar›n› da etkiler. Han-gi organizasyon yap›s› ve yönetim flekli benimsenmifl olursa olsun, ülkenin sosyalgüvenlik politika ve stratejileri ile belirlenen amaçlar›na en uygun ve etkin flekildegerçeklefltiren yönetim baflar›l› bir yönetimdir. Bu aç›dan, kay›td›fl› sektörde çal›-flanlar›n kapsama al›nmas›na yönelik bir temel politika ve strateji belirlenmiflse, buamaca en fazla hizmet eden ve gerçeklefltiren sosyal güvenlik yönetimi baflar›l›d›r.

Yukar›da say›lan baflar› ölçütleri ile birlikte hangi organizasyon yap›s› ile olufl-turulmufl olursa olsun, sosyal güvenlik programlar›n›n yönetim baflar›s› veya iyiyönetimin unsurlar› (göstergeleri) afla¤›daki bafll›klarda belirtilen somut hususlardikkate al›narak de¤erlendirilebilir (ILO, 2010;8-9):


Sosyal güvenlik kurumlar›n›nba¤lad›¤› gelir ve ayl›klar›nseviyesi ve yeterlili¤i sosyalgüvenlik sistemlerininyönetim baflar›s› için birölçüdür.

Sa¤l›k hizmetlerine kolay veçabuk eriflim bir yönetimbaflar›s›d›r.

Sosyal güvenlik yönetimleri,belirlenen ulusal sosyalgüvenlik politika vestratejileriningerçeklefltirdi¤i ölçüdebaflar›l›d›r.

Stratejik ve makro politika sorunlar›n›n belirlenmesi ile ilgili olarak• Ülkenin mali imkânlar› ile sosyal koruma ihtiyac›n› dengeleyecek politikala-

r›n gelifltirilmesi (aya¤›n› yorgan›na göre uzatma),• Kapsam› geniflleten ve yeterli koruma sa¤layan dengeli bir ulusal sosyal gü-

venlik politikas› belirleyerek arzu edildi¤i flekilde gelirin yeniden da¤›l›m›-n›n sa¤lanmas›,

• Belirlenen sosyal güvenlik politikalar› ve bunlardaki de¤ifliklikleri hayatageçirecek yasal mevzuat›n oluflturulmas›.

Kurumsal düzenlemelerle ilgili olarak• Amaca uygun kurumsal yap›lanma ve organizasyonu gerçeklefltirmek,• Prim ödeyenler ve ayl›k alanlar›n karar alma süreçlerine kat›l›m›na ve dene-

timine imkan verecek bir yönetim yap›s› oluflturmak,• Kaynaklar›n yönetimi ve tahsisini denetleyen mali denetim mekanizmalar›

oluflturmak.‹dari ifllemlerle ilgili olarak• Gelir ve ayl›klar›n kesintisiz olarak ödenebilmesi için primlerin etkin flekil-

de toplanmas›, muhasebe kay›tlar›n›n güvenilir flekilde yap›lmas›,• Hizmet standartlar›nda bir düflmeye yol açmadan idari ifllemlerin en düflük

yönetim masraf›yla yap›lmas›,• Prim ödeyenlerin ve ayl›k alanlar›n haklar› ve yükümlülükleri hakk›nda bil-

gilendirilmesi,• Kurumlar›n yönetim performanslar›n›n izlenmesi ve iyilefltirme tedbirlerinin

al›nmas›.Yukar›da belirtilen genel yönetim unsurlar›na, sosyal güvenlik kurumlar›n›n

mali yönetimlerinin yönetim baflar›s›n›n temel de¤iflkeni oldu¤u gerçe¤inden hare-ketle sosyal güvenlik kurumlar›n›n kendilerine ayr›lan kaynaklar›n kullan›m› ile il-gili olarak amaca uygun kullan›m (etkinlik), en düflük maliyetle kullan›m (verimli-lik), belirlenen amaçlar› gerçeklefltirmek bak›m›ndan yeterlilik (sürdürülübilirlik)ve kaynak kullan›m›nda aç›kl›k (fleffafl›k) ilkeleri de yönetim baflar›s›n›n de¤erlen-dirilmesi bak›m›ndan önemlidir (ILO, 2010:9).

Sosyal Güvenli¤in Yönetimi Nedir?Sosyal güvenli¤in yönetiminden ne anlamak gerekir? Sosyal güvenlik sistemlerininyönetiminden bahsedildi¤i zaman konu birkaç boyutlu olarak al›nabilir. Önceliklekamu-özel ay›r›m›ndan hareketle sosyal güvenli¤in yönetim konusu incelenebilir.Bir baflka aç›dan sosyal güvenlik programlar›; birinci basamak kamu programlar›ve ikinci ayak tamamlay›c› (ilave, ek) programlar olup olmamas›na göre yönetimkonusu ele al›nabilir. Ancak, bu kitap ve ünitenin amac›na uygun olarak nüfusuntamam›na yönelik sosyal güvenlik garantisi sa¤lama hedefine sahip kamu sosyalgüvenlik programlar›n›n yönetim problemleri incelenecektir. Zaten, ILO’da sosyalgüvenli¤in yönetimi konusunu kamu sosyal güvenlik programlar›n›n yönetim so-runu olarak ele almaktad›r (ILO, 2010: 3). Bütün ülkeyi kapsam›na almaya yöne-lik, millî sosyal güvenlik sistemini oluflturan kamu sosyal güvenlik sistemleri;

• Primli rejimler olarak adland›r›lan sosyal sigortalar,• Primsiz rejimler olarak adland›r›lan sosyal yard›mlar ve hizmetler

programlar› bafll›klar› alt›nda iki ana grupta toplanmakta ve sosyal güvenli¤in yö-netim sorunu da bu iki program grubu bak›m›ndan irdelenmektedir (ILO, 2010: 3).Bu ikili yap›ya bireylerin, topluluklar›n gönüllülük esas›na dayanan tamamlay›c›sosyal güvenlik programlar›n› da ilave etmek mümkündür.


Ülkenin mali imkânlar›n›nyeterlili¤i ile sosyal korumaihtiyac›n› dengeleyecekpolitikalar uygulayanyönetimler baflar›l›d›r.

Yönetim problemi, kamu sosyal güvenlik programlar›n›n niteli¤ine göre önem-li farkl›l›klar göstermektedir. Sosyal güvenlik programlar›n›n finansman kaynaklar›ve finansman metodlar›n›n farkl›l›¤› yönetim yap›lar›n› ve iflleyiflini de etkilemek-tedir. Bu bak›mdan, ilgili taraflar›n prim ödeyerek sistemin finansman›na kat›ld›k-lar› sosyal sigortalar ile vergilerle finanse edilen kamu sosyal yard›m ve hizmetprogramlar›n›n yönetimi ve yönetim sorunlar› birbirinden çok farkl›d›r. ILO, sosyalgüvenlik garantisinin sa¤lanmas› bak›m›ndan en kapsaml› kurumsal yap›lanman›nsosyal sigortalar oldu¤u gerçe¤inden hareketle sosyal güvenli¤in yönetimi sorunu-nu daha çok sosyal sigortalar›n yönetim sorunlar› olarak görmüfltür. ILO’nun buyaklafl›m›na uygun olarak bu ünite de sosyal güvenli¤in yönetimi, sosyal sigortalarve sosyal yard›mlar ve hizmetler bafll›klar› alt›nda incelenecektir.

SOSYAL S‹GORTALARIN YÖNET‹M‹

Genel Olarak Sosyal Sigortalar›n Organizasyon Yap›s›Sosyal sigortalar, bir kamu hizmeti olarak tan›mlanan sosyal güvenlik hizmetini ih-tiyaç sahiplerine sunmak üzere devlet taraf›ndan ve kanunlarla kurulan kamu sos-yal güvenlik kurumlar›d›r. Devletle sosyal sigorta kurumlar›n›n iliflkisi di¤er kamukurumlar›ndan farkl›d›r ve devlet bu kurumlar›n kurucusu, garantörü, gözeticisi,denetleyicisi ve sosyal taraflar›ndan yaln›zca biri olarak da k›smen yöneticisidir.Devletin do¤rudan taraf olmad›¤› bir sosyal güvenlik sistemi organizasyonu ve ku-rumsal yap›s› düflünülemez. Ancak, ülkelerin iktisadi ve sosyal yap›lar›, kültürelözellikleri, ülke co¤rafyas›, politik rejimi ve tarihî geliflim süreci devletin sosyal gü-venlik sistemi ve sosyal sigorta kurumlar›n›n organizasyonu ile iliflkilerini de¤iflikflekillerde ortaya ç›kar›r.

Sosyal sigorta kurumlar›, kamu kurumu olmakla birlikte yönetim bak›m›ndanözerk yönetime sahip kurumlard›r. Ancak, birkaç ülke d›fl›nda hemen hemen bü-tün ülkelerde, sosyal sigorta kurumlar›n›n kamu yönetimi ile iliflkileri genel olarakçal›flma hayat› ve sosyal güvenlik alan›nda faaliyet gösteren bir veya birden fazlabakanl›k arac›l›¤›yla gerçeklefltirilir. Bu bakanl›klarla sosyal sigorta kurumlar› ara-s›ndaki iliflki garantörlük, gözetim ve denetim iliflkisidir (SSA, 2010: 8). Bu bakan-l›klar de¤iflik ülkelerde; çal›flma, sa¤l›k, sosyal güvenlik, istihdam, sosyal ifller, sos-yal tedbirler, sosyal refah ve kamu sa¤l›¤› isimleri alt›nda oluflturulan bakanl›klar-d›r. Çal›flma hayat› ile ilgili bu bakanl›klar›n yan› s›ra primlerin toplanmas› ile ilgi-li olarak maliye bakanl›klar›, kamu çal›flanlar› ile ilgili olarak ‹çiflleri Bakanl›¤› gibibakanl›klar da sosyal sigortalar›n kamu ile iliflkilerinde taraf olabilmektedir. Birçokülkede ayn› anda birden fazla bakanl›k sosyal sigorta kurumlar› ile ilgili iken baz›ülkelerde sosyal güvenlik bakanl›¤› gibi tek bir bakanl›k bu alanda görev alabil-mektedir. Mesela, sa¤l›k sigortas› ile ilgili olarak sa¤l›k bakanl›¤›, iflsizlik sigortas›ile ilgili olarak çal›flma veya istihdam bakanl›¤› görevlendirilmifl olabilmektedir.Sosyal sigortalar›n bir bakanl›k arac›l›¤› ile ilgisi olmaks›z›n kamu ile iliflkilerinindüzenlendi¤i nadir ülkelerden biri ABD’dir ve Amerikan Sosyal Güvenlik ‹daresisiyaseten do¤rudan Kongreye karfl› sorumlu, özerk bir yönetime sahiptir.

Sosyal sigortalar sosyal riskler esas al›narak veya çal›flanlar›n statü ve sektör far-k›l›l›klar› dikkate al›narak örgütlenebilir. Birinci yöntem benimsenirse, emeklilikiçin ayr›, sa¤l›k için ayr›, iflsizlik sigortas› için ayr› sosyal sigorta kurumlar› olufltu-rulabilir. Ancak, her sigorta kolu için ayr› bir sosyal sigorta kurumu oluflturmaktanziyade; malullük, yafll›l›k ve ölüm gibi uzun vadeli sigorta kollar› için “emeklilik ve-ya yafll›l›k sigortas›” ad› alt›nda bir kurumun yan› s›ra iflsizlik sigortas› için ayr› birkurum ve hastal›k veya genel sa¤l›k sigortalar› için de ayr› kurumlar oluflturma uy-gulamas› daha yayg›nd›r.


Bütün ülkeyi kapsama alanbir sosyal güvenlik sistemi,sosyal sigortalar ve kamusosyal yard›m ve hizmetlerprogramlar›ndan oluflur.

Devlet, sosyal sigortakurumlar›n›n kurucusu,garantörü, gözeticisi vedenetleyicisidir.

Özerk yönetim yap›s›, sosyalsigortalar› di¤er kamukurumlar›ndan ay›ranönemli özelliklerden biridir.

Birçok ülkede sosyal sigortalar sektör veya çal›flma statüsü farkl›l›klar›na göreoluflturulurlar. ‹flçiler için ayr›, memurlar için ayr›, kendi ad›na ba¤›ms›z çal›flanlariçin ayr› sosyal sigorta kurumlar› oluflturulabilece¤i gibi sanayi ve tar›m sektörü ay-r›m› yap›larak da sektörlere göre farkl› sosyal sigorta kurumlar› kurulabilmektedir.Birden fazla sosyal sigorta kurumunun oldu¤u ülkelerde sosyal sigorta kurumlar›aras›ndaki koordinasyon ve ifl birli¤ini sa¤lamak üzere “üst kurul”, “koordinasyonkurulu” gibi çat› organizasyonlar da oluflturulabilmektedir. Üst kurullar veya çat›organizasyonlar›n oldu¤u ülkelerde, ilk kurumlar sosyal sigortalarla ilgili günlükifllemlerin yürütülmesi, üst kurumlar ise sosyal sigorta kurumlar› aras›ndaki iflbirli-¤ini sa¤laman›n yan› s›ra daha üst düzeyde bir temsile imkân veren yönetim yap›-lar›yla sosyal güvenlik politikalar›n›n belirlenmesi görevlerini de üstlenen birimlerolabilmektedirler.

Bir ülkede bütün sosyal sigorta kollar› için tek bir sosyal sigorta kurumu olufl-turulabilece¤i gibi, birden fazla sosyal sigorta kurumu da oluflturulabilir. Bu durumbir tercihten çok tarihî geliflim sürecinin belirledi¤i zorunluluklar sonucu ortaya ç›-kabilir. Nitekim, hemen hemen bütün Avrupa ülkeleri sosyal sigorta kollar›n› fark-l› tarihlerde oluflturduklar› ve çal›flan kesimleri de farkl› tarihlerde kapsama ald›k-lar› için birden fazla sosyal sigorta kurumu vard›r. Ancak, sosyal güvenlik sistemi-ni Avrupa’ya göre çok daha geç bir zaman diliminde, yaklafl›k 50 y›l sonra 1935 y›-l›nda kuran ABD, ülke çap›nda tek bir sosyal sigorta kurumu oluflturmufltur. Tür-kiye her iki örne¤i de yans›tan bir tecrübeye sahiptir. ‹flçiler için ayr› (SSK-1945),memurlar için ayr› (T.C. Emekli Sand›¤›-1950), kendi ad›na ba¤›ms›z çal›flanlar içinayr› (Ba¤-Kur-1971), sosyal sigorta kurumlar› oluflturan Türkiye, 2006 y›l›nda buüçlü yap›ya son vererek Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) alt›nda sosyal sigorta ku-rumlar›n› birlefltirmifltir. Ancak, iflsizlik sigortas› bu yap›lanman›n d›fl›nda kalm›flt›r.

‹flsizlik sigortas› sosyal sigortalar›n organizasyon yap›s› içinde ayr› bir yere sa-hiptir. Birçok ülkede iflsizlik sigortas›, di¤er sosyal risklerin örgütlendi¤i birimleriçinde de¤il aktif istihdam politikalar›n› yürüten istihdam kurumlar› (ifl bulma ku-rumlar›) ile birlikte, iç içe faaliyet gösterecek flekilde örgütlenmifllerdir. ‹flsizlik si-gortas› gibi örgütlenme bak›m›ndan özellik gösteren bir baflka sosyal risk de has-tal›k sigortas›d›r. Sosyal sigorta kurumlar›n›n sa¤l›k hizmetlerini kendisinin sunma-s› (ülkemizde 2005 y›l›nda kapat›lan SSK hastaneleri gibi) veya sa¤l›k hizmeti sat›nalmas› gibi yöntem farkl›l›¤›n›n yan› s›ra kapsama ald›¤› kesimler bak›m›ndan fark-l› bir organizasyon yap›s› oluflturulabilmektedir. Bu anlamda hastal›k sigortalar›n›nkurumsal yap›s› ile sa¤l›k bakanl›klar› aras›nda daha yak›n iliflki gerektiren bir ör-gütlenme söz konusu olabilmektedir.

Ülkelerin siyasi olarak yönetim yap›lar› da sosyal sigortalar›n organizasyonunuetkilemektedir. Ülkelerin federal veya eyalet yönetimine sahip olup olmamalar›(Almanya gibi), ülke co¤rafyas›n›n geniflli¤i (Rusya gibi), ülke içinde özerk yöne-tim bölgelerinin olmas› gibi (Çin gibi) faktörler sosyal sigortalar›n organizasyon ya-p›s›n› etkilemektedir. Bütün ülke çap›nda tek bir sosyal sigorta program›n› yürüt-menin güç oldu¤u durumlarda, merkezi sosyal sigorta kurumunun eyalet veyaözerk bölgelerde belirli konularda özerkli¤i olan hizmet birimleri üzerine örgütlen-mesi söz konusu olabilmektedir.

Sosyal Sigortalar›n Yönetimi ve Özerklik Sosyal sigortalar, di¤er kamu kurumlar›ndan farkl› olarak özerk bir idari yap›ya sa-hip kamu kurumlar›d›r. Kamunun sosyal sigorta kurumlar› üzerindeki yönetim yet-kisi gözetim, denetim ve yönetim organlar›nda di¤er sosyal taraflarla birlikte yer al-makt›r. Sosyal sigortalar›n yönetimine sosyal taraflar›n kat›lmas› ilk kuruluflunda ya-


Birden fazla sosyal sigortakurumunun oluflturuldu¤uülkelerde bu kurumlararas›nda koordinasyon veiflbirli¤ini sa¤layacak üstkurumlar veya kurullaroluflturulur.

Türkiye 2006 ve 2008y›llar›ndaki reformçal›flmalar› ile sosyal sigortakurumlar›n›, iflsizliksigortas› d›fl›nda, tek birsosyal sigorta kurumu çat›s›alt›nda toplam›flt›r.

Birçok ülkede iflsizliksigortas›, di¤er sigortakollar›ndan ayr› ve istihdamkurumlar› bünyesindeoluflturulur.

p›lan bir tercihle gerçekleflmifltir ve özerkli¤i gündeme getiren de yönetim hakk›n›ndevletin yan› s›ra di¤er sosyal taraflarca da paylafl›lmas›d›r. Sosyal sigortalarda özerk-li¤in iki boyutu vard›r: idari özerklik ve mali özerklik. ‹dari özerklik, yönetim yet-kisinin karar süreçlerine kamunun yan› s›ra sosyal taraflar›n da kat›l›m› ile paylafl›l-d›¤› bir durumu ifade eder. Yönetim özerkli¤i, kamunun yönetim sürecindeki etkin-li¤inin s›n›rland›r›lmas› anlam›na da gelir. Mali özerklik ise sosyal sigorta kurumlar›-n›n giderlerini karfl›layabilece¤i yeterli gelir kaynaklar›na (mali imkânlara) sahip ol-mas› durumudur. Genel kamu bütçesinden ayr› ve ba¤›ms›z bütçeleri vard›r.

Sosyal sigortalarla do¤rudan ilgili dört sosyal taraf vard›r. Bunlar; devlet, iflve-renler, sigortal›lar ile gelir ve ayl›k alanlard›r. Baz› durumlarda bir beflinci taraf ola-rak di¤er sosyal güvenlik kurumlar› say›labilir (ILO, 2010:10). Sosyal güvenlik sis-temlerinin yönetiminde en önemli pay devletindir. Devlet; sistemin yürütülmesi ileilgili yükümlülüklerini (yasal mevzuat oluflturma, sosyal güvenlik kurumlar› kur-ma, finansman deste¤i sa¤lama) do¤rudan; di¤er sosyal taraflar›n sistemle ilgili rol-lerini ve yükümlülüklerini yerine getirmelerini sa¤layacak uygun ortam olufltura-rak dolayl› flekilde sistemin yönetiminde yer al›r (ILO, 2010:11). Devlet; sosyal gü-venlik politikalar› oluflturmak, yasal mevzuat› haz›rlamak, sa¤lam mali kaynaklaryaratmak, gözetim ve denetim yükümlülü¤ünü yerine getirmek ve sosyal güvenlikkurumlar›n›n fleffaf ve denetlenebilir bir muhasebe ve kay›t sistemine göre çal›fl-malar›n› sa¤lamak görevlerini üstlenir. Ancak, devletin sosyal güvenlik sistemiiçindeki rolü bir ülkeden di¤erine de¤iflebilir (ILO, 2010:11).

Sosyal sigortalar›n yönetim özerkli¤i yönetim organlar›ndaki temsil oranlar› vekarar yetkisi ile flekillenir. Genel olarak devletin yan› s›ra, sigortal›lar›n, iflverenlerinve emeklilerin örgütleri arac›l›¤›yla (sendikalar, meslek kurulufllar›) yönetim organ-lar›nda yer al›rlar. Ancak yönetimde çoklu temsilin varl›¤› tek bafl›na sosyal sigortakurumlar›n›n özerk yönetime sahip olduklar›n› söylemek için yeterli de¤ildir. Sos-yal taraflar›n ne oranda temsil edildikleri ve karar sürecindeki yetkileri önemlidir.Sosyal taraflar›n temsilci say›s› eflit olsa bile kurul baflkan›n›n kim olaca¤› ve oyla-r›n eflitli¤i hâlinde hangi taraf›n ço¤unluk say›laca¤› da özerkli¤i belirler. Sosyal si-gortalar› ilk kuran Avrupa ülkeleri (Almanya, Fransa, Danimarka vb.) genellikle sos-yal sigortalar›n yönetiminde sosyal taraflar›n eflit say›da temsille yer almalar›na im-kân veren bir yönetim mekanizmas› oluflturmufllard›r (Eurofund, 2007: 16-18). Hat-ta bu ülkelerde çok zaman devlet temsilcilerinin yönetim kurullar›nda yer almalar›-na ra¤men oy haklar› yoktur, yaln›zca gözetim ve dan›flmanl›k rolünü üstlenirler.

Türkiye, 1945 y›l›nda ‹flçi Sigortalar› Kurumu (SSK) ile birlikte özerk yönetim il-kesini sosyal sigortalar›n yönetiminde hayata geçirmifl, yasal mevzuat› bu ifade iledüzenlemifl ancak hiçbir zaman yönetimdeki a¤›rl›¤›ndan vazgeçmemifltir. Devletd›fl›ndaki sosyal taraflar›n tamam›n›n ayn› yönde karar vermeleri hâlinde bile ço-¤unlu¤u sa¤layamayacaklar› yönetim yap›lar› oluflturulmufltur. Nitekim, s›ras›ylaSSK yönetim kurulu üye say›s›n›n 5, 7, 9 ve 11 oldu¤u durumlarda devletin temsil-ci say›s› 3, 4, 5 ve 6 olmufl, her durumda yönetim kurulu baflkan› atama suretiyledevlet taraf›ndan belirlenmifltir. Oylar›n eflitli¤i hâlinde de baflkan›n taraf›, yanidevlet taraf› ço¤unluk kabul edilmifltir. Benzer düzenleme 2006 tarihli SGK’n›n yö-netim yap›s› için de geçerli olmufl, toplam 10 üyeli yönetim kurulunun 5 üyesi dev-let taraf›ndan atama ile belirlenirken baflkan ve yard›mc›s› devlet temsilcileri ara-s›ndan belirlenmemektedir. Di¤er bütün sosyal taraflar›n temsilci say›s› yaln›zca5’tir ve hepsinin ayn› yönde karar almalar› hâlinde bile ço¤unlu¤u sa¤layamazlar.

Sosyal sigorta kurumlar›n›n özerkli¤inin s›n›rlar›n› belirleyen bir unsur da yöne-tim kurulu kararlar›n›n onay veya veto uygulamas›na tabi olup olmad›¤›na ba¤l›-


‹dari özerklik: Yönetim vekarar organlar›nda kamununyan› s›ra di¤er sosyaltaraflar›n da yer almas›,yönetimin kamudanba¤›ms›z olmas›d›r.

Mali Özerklik: Sosyalgüvenlik kurumlar›n›ngiderlerini karfl›layacak ayr›ve yeterli gelir kaynaklar›nasahip olmas›d›r.

Sosyal sigortalar›n yönetimözerkli¤i, yönetim ve kararorganlar›nda sosyaltaraflar›n temsil oranlar› vekarar yetkileri ile belirlenir.

d›r. Sosyal sigorta kurumlar› yönetim kurullar›n›n ald›¤› kararlar›n hayata geçiril-mesi için bir üst otoritenin (ilgili bakanl›k gibi) onay›n›n olmas› hâlinde yürürlü¤egirmesi veya yine al›nan kararlar›n veto edilebilmesi özerklik ilkesini zedeler. Uy-gulamada, yönetim kurulu kararlar›n›n tamam›n›n onay veya veto mekanizmas›natabi olmas› de¤il, belirli miktar› aflan harcama kararlar›n›n veya sisteme ilave veyaalt›ndan kalk›lamayacak mali yük getirecek kararlar›n onaya tabi olmas› veya vetoedilmesi söz konusu olabilmektedir.

Sosyal sigortalar›n idari özerkli¤ini belirleyen göstergeler sizce nelerdir?

Özerklik, olumlu sonuçlar› yan›nda olumsuz sonuçlar› da beraberinde getirenbir yönetim tekni¤idir. Özerklik bir tür birlikte yönetme yöntemidir. Sosyal sigortakurumlar›n›n yönetiminde özerklik iki belirgin amaçla tercih edilir (Alper, 2011:10). Bunlar;

• Sistemin finansman›n› sa¤layan sosyal taraflar›n yönetim sürecine kat›lmala-r›n› sa¤lamak ve

• Siyasi iktidarlar›n sosyal güvenlik kurumlar›n›n yönetimine müdahalelerinive etki alanlar›n› s›n›rland›rmak.

Sosyal taraflar›n sosyal güvenlik kurumlar›n›n yönetimine kat›lmalar›, primödeme e¤ilimlerini güçlendirmesinin yan› s›ra, belirlenmesine katk›da bulundukla-r› tedbirlerin ve politikalar›n hayata geçirilmesi kolaylafl›r. Bir baflka olumlu etkiside ayn› yönetimde bulunan ancak aralar›nda menfaat çat›flmas› bulunan sosyal ta-raflar›n çat›flan menfaatlerinin uyumlaflt›r›lmas› kolaylafl›r. Kurumun mali imkanla-r›n›n ne oldu¤unu bilen sigortal›lar ve sendikalar sistemden taleplerini bu imkân-lar› dikkate alarak belirlerken, iflverenler de sistemin yürümesi için sahip olunma-s› gereken mali kaynaklar› yaratma konusunda daha bilinçli davran›rlar. Bir sosyaltaraf olarak devletin yönetime kat›lmas› sosyal taraflar aras›ndaki çat›flmalar› gider-me veya dengeleme fonksiyonu görür.

Sosyal güvenlik kurumlar›n›n imkânlar› siyasi iktidarlar için özellikle seçim dö-nemlerinde genifl toplum kesimlerine yönelik siyasi mesajlar için kullan›labilir.Emekli ayl›klar›n›n art›r›lmas›, sosyal güvenlik kapsam›na al›nanlar›n geniflletilme-si, emeklilik yafl› ile ilgili düzenlemeler, prim ve benzeri borçlar›n affedilmesi, ye-ni sosyal güvenlik haklar›n›n verilmesi ve e¤er varsa sosyal güvenlik kurumlar›n›nfonlar›n›n kullan›m› siyasetin sosyal güvenli¤e yönelik müdahale alanlar›n› olufltu-rur. Hiçbir alan siyasetin müdahale alan› d›fl›nda de¤ildir. Ancak sosyal sigortala-r›n aktüeryal dengelerini bozacak, uzun dönemde sosyal taraflardan birini s›k›nt›-ya sokacak müdahalelerden kaç›n›lmas›, e¤er bir de¤ifliklik yap›lacak ise bununsosyal taraflarla diyalog içine girilerek yap›lmas› gerekir. Özerklik, sosyal güven-lik-siyaset iliflkisinin bu çerçevede yürütülmesine imkan sa¤lar. Siyaset mekaniz-mas›n›n tek tarafl› olarak sosyal güvenli¤e yönelik müdahalelerini s›n›rland›r›r.

Özerklik, sosyal taraflara yönetime kat›lma hakk› verirken baz› sorumlulukalanlar›n› da beraberinde getirir. Sosyal sigortalar›n yönetim mekanizmalar›nda yeralan sosyal taraf temsilcileri karar süreçlerinde, kendi temsil ettikleri sosyal grubunmenfaatlerini korumaya çal›fl›rken, di¤er taraflar›n ve bir bütün olarak sosyal gü-venlik sisteminin ve sosyal güvenlik kurumunun menfaatlerini koruyacak ve göze-tecek bir yönetici davran›fl› göstermeleri gerekir (Alper, 2011: 10). Bu gerek ise ba-z› kararlar›n al›nmas›nda bütünün menfaatlerini korumak için temsil etti¤i kesiminmenfaatlerine ayk›r› davranmas›n› gerektirebilecek irade ba¤›ms›zl›¤›na sahip ol-mas› anlam›na gelir. Ancak bu durum, sosyal taraflar›n kendilerini temsil edecek


Türkiye’de devlet herdönemde sosyal sigortakurumlar›n›n yönetimindesay› olarak çok temsil, yetkiolarak da daha yetkili olarakyer alm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




4

Özerk yönetim anlay›fl›,siyasi iktidarlar›n sosyalgüvenlik alan›namüdahalelerinis›n›rland›rmak için tercihedilir.

‹dari özerklik, siyasetkurumunun sosyalgüvenli¤in yönetimine hiçmüdahale etmemesianlam›na gelmez.

Sosyal taraf temsilcileri,yaln›zca kendi temsilettikleri grubunmenfaatlerini de¤il, sosyaltaraflar›n ve bir bütünolarak Kurum’un damenfaatlerini savunmakdurumundad›r.

kiflileri seçerken bu nitelikte ve tecrübeye sahip kiflileri seçmesi ile mümkün ola-bilecektir. Benzer durum devlet temsilcileri için de geçerlidir.

Sosyal güvenlik kurumlar› nüfusun tamam›n› ilgilendiren bir konu olmas›n›nyan› s›ra geliflmifl ülkelerde GSY‹H’nin % 20’sini, ülke bütçelerinin de üçte biriniaflan büyüklükteki bütçelerle çal›flan kurumlard›r. Bu noktada seçimle belirlenensosyal taraf temsilcilerinin vas›f, bilgi birikimi ve tecrübe olarak bu büyüklüklerinyönetimi ile ilgili kararlar› verebilecek yetkinlikte olmas› gerekir (Alper, 2011: 10).Sosyal taraflar›n, kendilerini temsil edecek kiflileri seçerken seçilen kiflilerin buönemli kararlar› verebilecek nitelikte olmas›na özen göstermeleri bir zorunluluk-tur. Yaln›zca temsil amac›yla uzun süre örgüte veya mesle¤e hizmet etmifl kiflileri(uzun süre baflkanl›k yapm›fl k›demli sendikac›lar, meslek kuruluflu yöneticileri ve-ya ifl adamlar› gibi) onurland›rmak için temsilci olarak seçmeleri yanl›flt›r. Ancaksosyal taraflar›n kendi temsilcilerini, s›rf yönetim endiflesiyle mensuplar› d›fl›ndakiprofesyoneller aras›ndan seçmeleri de elefltirilebilir. Bu noktada sosyal taraf tem-silcilerinin profesyonel destek almalar› (dan›flmanl›k hizmetleri) daha kabul edile-bilir bir yol olabilir.

ILO, sosyal sigortalar›n yönetiminde çok tarafl› temsil ve özerklik ilkelerindentaviz vermeden etkin yönetimin gerçeklefltirilebilmesi için sosyal sigorta kurumla-r›n›n yönetimlerinde yer alan sosyal taraf temsilcileri için temel yönetim ilkeleri ileilgili rehber niteli¤inde yay›nlar yapm›flt›r (Bu nitelikteki iki temel yay›n için bkz,ILO, 2005 ve ILO, 2010). Bu yay›nlarla, özellikle geliflmekte olan ülkelerin etkin birsosyal güvenlik sistemine sahip olmalar› için yönetimle ilgili teknik bilgi deste¤isa¤lama görevini yerine getirmeye çal›flm›flt›r.

Sosyal sigortalar›n özerkli¤i konusunda nas›l bir model gelifltirilebilir? Bu özerk-li¤in s›n›rlar› ne olabilir? Bu sorular›n tek do¤rusu olan bir cevab› yoktur. Yönetim-de özerklik ilkesinin hayata geçirilmesi yönetim organlar›ndaki temsil say›lar› veyetkileri ile ilgili olmakla birlikte yaln›zca yasal mevzuatta yap›lan flekli düzenle-melerle sa¤lanacak bir durum da de¤ildir. Devletin, daha do¤rusu siyasi iktidar›nsosyal sigortalar›n yönetimine karfl› tutumu, sosyal taraflar›n yönetimdeki temsilhaklar›n› kullanmalar›na yönelik tutum ve davran›fllar› ile zaman içinde oluflan ge-lenekler özerkli¤in s›n›rlar›n› belirler. Mutlaka bir örneklendirme yapmak gerekir-se Merkez Bankalar›n›n kendi faaliyet alanlar› ile ilgili özerklik anlay›fl› sosyal si-gorta kurumlar›n›n yönetimleri için de benimsenebilir. ABD uygulamas› baflar›l› birörnek olarak al›narak, sosyal sigorta kurumlar›n›n herhangi bir bakanl›¤a ba¤l› ve-ya ilgili olmas›ndan ziyade parlamentolara karfl› sorumlu olmas›, hesap verme ma-kam›n›n parlamento olarak belirlenmesi de özerklik ilkesinin hayata geçirilmesinekatk›da bulunur.

Sosyal Sigortalar›n Merkez ve Taflra ÖrgütlenmesiSosyal güvenlik hizmetlerinin özelli¤i gere¤i, bu hizmeti sunmak için oluflturulan sos-yal sigorta kurumlar› hangi düzeyde (sektör, ifl kolu, bütün ülke, belirli çal›flan grup-lar› veya bütün çal›flan gruplar› için tek veya ayr› kurumlar) kurulmufl olursa olsunidari organizasyonu mutlaka merkez ve taflra örgütlenmesi fleklinde gerçeklefltirilir.

Merkez Örgütleri (Birimleri) Sosyal sigorta kurumlar›n›n merkez örgütü, genellikle ülke baflkentlerinde olufltu-rulur. Ancak, bunun ABD örne¤inde oldu¤u gibi istisnalar› da vard›r. Sosyal sigor-talar›n merkezi örgütlerinin isimlendirilmesi ülkeler aras›nda farkl›l›k gösterebilir.Sosyal güvenlik kurumu, sosyal sigorta kurumu, millî sigorta kurulu, millî sosyal


Sosyal taraflar›ntemsilcilerini yönetim becerive bilgisine sahip kimseleraras›ndan seçmesi, özerkyönetim ilkesini güçlendirir.

‹dari özerklik: Merkezbankalar›n›n para vesermaye piyasas›n›nyönetimi konusunda sahipoldu¤u özerklik modeli,sosyal sigorta kurumlar› içinde düflünülebilir.

güvenlik fonu, sosyal güvenlik sand›¤› gibi genel örgütlenmeler yan›nda millî sa¤-l›k sigortas›, genel sa¤l›k sigortas›, millî iflsizlik ve istihdam kurumu, iflsizlik sigor-tas› fonu gibi sigorta kollar›n› esas alan merkezi örgütlenmeler de söz konusu ola-bilir (ILO, 1995: 137). Ülkemizde oldu¤u gibi iflçiler için SSK, esnaf ve sanatkârlariçin Ba¤-Kur, memurlar için Emekli Sand›¤› gibi de¤iflik isimlerle oluflturulabilir.Birçok ülkede oldu¤u gibi, e¤er sigorta kollar› esas al›narak bir örgütlenme mode-li benimsenmiflse, her biri ayr› sosyal sigorta kurumu niteli¤inde olmak üzere yafl-l›l›k sigortalar› kurumu, iflsizlik sigortas› kurumu, genel sa¤l›k sigortas› kurumu gi-bi kendi merkez ve taflra örgütlerine sahip kurumlar da oluflturulabilir.

Sosyal sigortalar›n merkez örgütü bünyesi içinde; yönetim, karar, denetim vedan›flma organlar› (baflkanl›k veya müdürlük, yönetim kurulu, genel kurul, dene-tim birimleri, dan›flma kurullar› vb.) ile birlikte sosyal sigorta kurumlar›n›n üstlen-di¤i görevleri yerine getirmeleri için olmas› gereken idari birimler (insan kaynak-lar›, inflaat, sat›nalma, fon yönetimi, halkla iliflkiler birimleri gibi) yer al›r. Yinemerkez örgütü içinde sosyal sigorta kurumunun oluflturulmas›na ba¤l› olarak çe-flitli daire baflkanl›klar› veya genel müdürlükler olabilir. Bu birimler sigorta kollar›-na göre (hastal›k, yafll›l›k ve iflsizlik gibi) örgütlenebilece¤i gibi, primler, ayl›klar›nba¤lanmas›, sa¤l›k hizmetleri gibi idari birimler fleklinde de örgütlenebilir. E¤ersosyal sigorta kurumlar›na, ilgili sigorta kanunlar›nda belirlenen görevlerin yan› s›-ra sosyal güvenlik politikalar›n› belirleme görevi de verilmiflse, merkez örgütü için-de sosyal taraf temsilcilerinden oluflan, y›l içinde belirli periyodlarla toplanan çok-lu temsil ilkesine göre sosyal taraf temsilcilerinden oluflan dan›flma birimleri ve is-tiflare konseyleri de yer alabilir. Bunlar sürekli organlar olmaktan ziyade, ilgilimevzuatta belirlenen zamanlarda bir araya gelen ve verilen görevler çerçevesindedan›flma, istiflare, görüfl bildirme ve denetim görevlerini yerine getirirler.

Sosyal sigortalar›n merkez örgütleri, sigortal›larla ilgili kay›tlar›n tutuldu¤u vesakland›¤›; gelir ve ayl›k ba¤lama ifllemlerinin sonuçland›r›ld›¤›, idari ifllemlerdeortaya ç›kan uyuflmazl›klar›n çözümü ile ilgili ifllemlerin sonuçland›r›ld›¤›, gelirle-rin topland›¤›, harcama ve yat›r›m kararlar›n›n verildi¤i, k›sacas› niha-i ifllemlerin yap›ld›¤› örgütlerdir. Hizmetin yürütülmesi ile ilgili olarak taflra kurum-lar› aras›ndaki ifl birli¤i ve koordinasyonun sa¤lanmas› da merkez örgüt taraf›ndanyerine getirilir (ILO, 1995:139).

Taflra Örgütleri (Birimleri)Hangi düzeyde örgütlenmifl olursa olsun sosyal sigorta kurumlar›n›n hizmetin enuç noktas›ndaki taraflara ulafl›m› için mutlaka taflra (yerel) hizmet birimlerine ihti-yaç vard›r (ILO, 1995:143). Taflra birimleri en son noktada kiflilere ulaflt›r›lmas› ge-reken hizmetlerin verildi¤i birimlerdir.

Sosyal sigortalar›n taflra örgütlenmesi, ülkenin co¤rafi ve idari örgütlenmesinegöre de¤iflebilir. Ülkenin idari yap›s› eyalet ve bölge esas›na göre flekillenmiflse ve-ya ülke içinde özerk yönetim bölgeler var ise (Rusya gibi) sosyal güvenlik kurum-lar› taflra hizmet birimlerinin örgütlenmesi de bu idari yap›lanmaya uygun flekildeoluflturulmaktad›r. Taflra örgütü Türkiye’de oldu¤u gibi il düzeyinde veya daha kü-çük yerleflim birimleri ölçe¤inde de örgütlenebilir. Bu noktada örgütlenmeyi belir-leyen hizmet ulaflt›r›lacak kiflilere ulafl›labilirliktir. Türkiye’de Emekli Sand›¤› d›fl›n-da di¤er sosyal sigorta kurumlar› taflra örgütlenmesini il düzeyinde organize etmifl,ancak nüfus ve sigortal› yo¤unlu¤u dikkate al›narak ilçe düzeyinde hizmet birim-lerine de yer vermifltir. Son olarak SGK taflra örgütü; her ilde oluflturulan il müdür-lükleri ile illerde ve ilçelerde nüfus yo¤unlu¤una ve il müdürlüklerine ba¤l› olarakhizmet veren sosyal güvenlik merkezlerinden oluflmufltur.


Sosyal sigortalar›n merkezörgütleri içinde süreklilikniteli¤i olmayan dan›flma veistiflare amaçl› organlar dayer al›r.

Sosyal sigorta kurumlar›hangi örgütlenme modelinitercih ettiklerine ba¤l›olmaks›z›n mutlaka taflrahizmet birimleri oluflturmakzorundad›rlar.

Ülkelerin siyasi yönetimyap›lar›, sosyal sigortalar›ntaflra örgütlenmesini deetkiler.

Sosyal sigorta kurumlar›n›n taflra örgütleri öncelikle sigortal›lar›n ilk kay›tlar›n›nyap›ld›¤›, süreç içinde idari ifllemlerle ilgili uyuflmazl›klar var ise bunlar›n çözümüiçin baflvurulan yerlerdir. Benzer flekilde iflyerleri ve iflverenlerle ilgili kay›tlar dataflra hizmet birimleri taraf›ndan yap›l›r. Sigortal›ya yönelik sa¤l›k hizmetleri buamaçla taflrada, il, ilçe ve hatta daha küçük idari birimler taraf›ndan sigortal›yaulaflt›r›labilir. ‹flsizlik sigortalar›, emek piyasas›n› düzenleyen istihdam kurumlar›bünyesinde oluflturulmufl ise veya onlarla ifl birli¤i içinde olarak faaliyet gösteriyor-sa bu kurumlar›n taflra birimleri birlefltirilebilir veya iç içe hizmet verecek flekildeörgütlenebilir.

Sosyal sigorta kurumlar› parasal ödemeleri kendi taflra hizmet birimleri arac›l›-¤›yla yapabilecekleri gibi bankac›l›k sisteminin geliflme seviyesine ba¤l› olarakbankalar arac›l›¤› ile de yapabilir. Gelir ve ayl›klar›n bankalar arac›l›¤› ile yap›lma-s› sosyal sigorta kurumlar›n›n taflra örgütlerinin ifl yükünü büyük ölçüde azalt›r vekurumlar daha az hizmet birimi ve personel ile hizmetlerini yürütebilirler. Ödeme-lerde bankalar›n kullan›lmas› idari maliyetleri de düflürür.

Sosyal sigorta kurumlar›n›n elektronik ortamdan faydalanarak e-sigorta ifllem-lerini yayg›nlaflt›rmas›, en fazla taflra örgütlenmesini etkilemektedir ve bu etkiolumlu yöndedir. Bu bak›mdan sosyal sigorta kurumlar›n›n taflra hizmetlerini veörgütlenmesini; e-sigorta öncesi dönem (evrak kay›t ve dosyalama sistemi) ve e-sigorta sonras› dönem olarak ikiye ay›rmak yanl›fl olmayacakt›r.

E-sigorta öncesi dönemde geçerli olan evrak kay›t sisteminde; sigortal›lar›nilk defa sigortal› oldu¤u zaman ilk kay›t için, kay›tlarla ilgili ilave belgeler için (fo-to¤raf vb.), hatalar ve yanl›fll›klar yap›lm›flsa bunlar› gidermek için (sigortal›l›k si-cil numaras›, gün ve kazanç miktarlar›n›n eksik bildirilmesi gibi), bilgi almak için(ayl›k alma hakk› kazan›p kazanmad›¤›n› ö¤renmek için), kiflisel kay›tlar›n› kontroletmek için, uyuflmazl›k hâlinde uyuflmazl›¤›n giderilmesi için ve nihayet hak sahi-bi ise haklardan faydalanmak için (ayl›k ba¤lanmas› talebi gibi) taflra birimlerineflahsen baflvurmak durumundad›r. Bu baflvurulara sa¤l›k hizmetleri ile ilgili olaraksa¤l›k kurumlar›na sevk için, iflbafl› ka¤›d› almak için, geçici ifl göremezlik ödenek-lerini almak için, il d›fl›nda bir sa¤l›k kurumuna baflvurmas› gerekiyorsa il d›fl›nasevk için veya bu süreçte alm›fl oldu¤u belgelerin (reçete, rapor vb) onay› için tafl-ra birimlerine baflvurmak zorunda kalabilir. Benzer flekilde iflsizlik sigortalar› bak›-m›ndan iflsizlik ödene¤i alabilmek için iflten ç›karma belgelerinin kuruma verilme-si ifllemleri için taflra birimlerine baflvurmak durumundad›r. Sigortal›lar gibi iflve-renlerin de sosyal sigorta kurumlar›n›n taflra veya zaman zaman da merkez birim-lerine sigortal› kay›tlar›, primlerin ödenmesi gibi ifllemler için do¤rudan baflvurma-lar› gerekebilir. ‹flverenler say›ca az olmakla birlikte evrak yo¤unlu¤u bak›m›ndançok say›da ve çeflitli evrak› her ay veya her y›l taflra hizmet birimlerine vermekleyükümlü tutulduklar› için önemli bir zaman kayb› ve maliyetle karfl›lafl›rlar.

E-sigorta ifllemleri, daha önce sigortal›lar›n ve iflverenlerin do¤rudan yapt›¤› ifl-lemlerin elektronik ortamda ve yüz yüze görüflme zorunlulu¤u olmaks›z›n yap›l-mas› anlam›na gelmektedir. E-sigorta hizmetlerin yayg›nlaflmas›, sosyal sigorta ku-rumlar›n›n taflra birimlerinin ifl yükünü önemli ölçüde azaltmaktad›r. ‹nternet a¤›güçlendikçe ve internet üzerinden gerçeklefltirilen hizmetlerin kapsam› geniflledik-çe sigortal›lar, iflverenler ve üçüncü kiflilerin taflra birimlerinden ald›klar› hizmetlerdaralmaktad›r. Ancak bu geliflme her ülke veya her ülkede her bölge için ayn› h›z-da gerçekleflmeyebilir. Ülkenin elektronik ortamda hizmet vermeye yönelik ileti-flim hizmetlerinin ve internet a¤›n›n yeterince geliflmifl olmas› hâlinde sosyal gü-venlik kurumlar›n›n elektronik hizmet a¤›n› güçlendirmeleri söz konusu olabile-


Sosyal sigorta kurumlar›n›ne-sigorta hizmetlerininetkinli¤i ve kapsam›artt›kça, taflra örgütlerininönemi azal›r.

E-sigorta uygulamas›n›nyayg›nlaflmas›, sosyalgüvenlik kurumlar›n›nyönetim etkinli¤iniart›rm›flt›r.

cektir. Yaln›zca sosyal sigorta kurumlar›n›n yat›r›mlar› bu a¤› kullanmak için yeter-li de¤ildir. Sigortal›lar›n ve iflverenlerin internet hizmetlerine eriflim imkânlar› dahizmetin yayg›nl›¤›n› ve etkinli¤ini belirleyicidir. Bu bak›mdan e-sigorta hizmetle-rine geçifl Türkiye’de oldu¤u gibi, iflletme büyüklüklerini dikkate alarak kademeliflekilde gerçeklefltirilir.

E-sigortac›l›k hizmetlerinin geliflmesi, sosyal sigorta kurumlar›n›n biliflim tekno-lojilerini kullanan merkezlerini güçlendirir, taflra birimlerinin fonksiyonu azal›r.Acaba, taflra birimleri tamamen gereksiz hâle mi gelir?, bütün ifllemler elektronikortamda yürütülebilir mi? Gelecek dönemler dikkate al›narak bu sorulara evet de-nilebilir, ancak daha uzunca bir süre önemi azalmakla birlikte taflra hizmet birim-lerinin devam edece¤i söylenebilir. Taflra hizmet birimleri daha küçük fiziki me-kânlarda, daha az say›da personelle ve daha çok ekran üzerinden hizmet sunan bi-rimler hâline gelebilir. Taflra birimlerinin say›s› azalabilir. Nitekim, 2004 y›l›nda ye-ni sosyal güvenlik reformu çerçevesinde SGK’n›n taflra hizmetlerini yürütmek için1700 civar›nda sosyal güvenlik merkezi aç›lmas› planlanm›flken, bugün 400 civa-r›nda sosyal güvenlik merkezinin yeterli olabilece¤i bir noktaya gelinmifltir (Baflba-kanl›k, 2005 ve www.sgk.gov.tr). Ancak, özellikle nüfusun dikkate de¤er bir k›s-m›n›n k›rsal kesimde yaflad›¤›, e¤itim seviyesinin düflük oldu¤u, iflyerlerinin küçükve da¤›n›k oldu¤u ülkelerde taflra hizmet birimleri varl›¤›n› sürdürecektir.

De¤iflen Hizmet Anlay›fl› ve Taflra Hizmet Birimlerinin Artan ÖnemiSosyal sigortalar›n klasik ifllemlerinin elektronik ortamda yürütülmeye bafllanmas›taflra örgütlerinin önemini azaltan bir etki yapacakt›r ancak bir baflka geliflme do-lay›s›yla taflra örgütlerinin önemi artacak, farkl› bir yap›lanma içine gireceklerdir.Vatandafl odakl› hizmet anlay›fl›n›n yayg›nlaflmas›, taflra birimlerinde yüz yüzehizmetlerin önemini art›racakt›r. Özellikle, özürlüler, kad›nlar, çocuklar, göçmen-ler ve benzeri dezavantajl› gruplara yönelik hizmetler kiflisel ihtiyaçlar dikkate al›-narak ve yüz yüze verilen hizmetler oldu¤u için taflra birimlerinin hedef hizmetgrubu ve organizasyonu de¤iflecektir. Bir yanda gelir ve ayl›klar›n bankalar arac›-l›¤›yla ödenmesi e¤ilimi artarken, di¤er yandan hastalar›n, özürlülerin ve yafll›lar›nayl›k ve gelirlerinin evlerinde ödenmesi uygulamas› yayg›nlaflacakt›r. Kiflilerin hiz-met ald›klar› kurumlara baflvurmas› de¤il, hizmetlerin kiflinin ikametgâh›na götü-rülmesi söz konusu olacakt›r. Özellikle yafll›, muhtaç ve özürlülere yönelik evdebak›m hizmetleri için bireysellefltirilmifl hizmet a¤› oluflturulacakt›r.

Bir yanda sosyal sigorta kurumlar›n›n internet sayfalar› arac›l›¤› ile bütün kifli-sel bilgilere ulafl›l›r ve ilk kay›ttan ayl›k ba¤lanmas›na kadar bütün ifllemler elek-tronik ortamda, mesai s›n›rlamas› olmaks›z›n gerçeklefltirilebilirken, özürlü grupla-r›na yönelik hizmetlerin taflrada ve her özürlü grubu için farkl›laflt›r›larak yap›lma-s› gündeme gelecektir. Görme engelliler için kay›t ve bilgi sisteminin de¤ifltirilme-si, görüntülü kay›tlar›n yerini sesli kay›tlar›n ve iletiflimin almas›, braille alfabesi ilekay›tlar›n tutulmas›, iflitme engelliler için görsel iletiflim ve haberleflme kanallar›n›nkullan›lmas› taflra hizmet birimlerinin önemini art›racak, fonksiyonlar›n› farkl›laflt›-racak geliflmeler olacakt›r.

Sosyal sigorta kurumlar›, gelir ve ayl›k alan sigortal›lara yönelik hizmetleriniyaln›zca onlara ayl›klar›n› süresinde ve düzenli olarak ödeme yükümlülü¤ününötesine tafl›d›¤› zaman, bofl zamanlar›n› de¤erlendirme, sosyal ortamlar oluflturmasorumlulu¤unu ald›¤› zaman taflrada yafll›lar, özürlüler, yaln›z yaflayanlar gibi çe-flitli gruplara yönelik sosyal tesisler oluflturma söz konusu olacak, bu da sosyal gü-venlik kurumlar› için yeni bir yap›lanma anlam›na gelecektir.


Bugün gelinen noktada, e-sigorta hizmetlerindenfaydalanmayan bir sosyalsigorta yönetimi düflünmekmümkün de¤ildir.

E-sigorta hizmetlerininkapsam› geniflledikçe sosyalsigortalar›n merkez örgütlerigüçlenir.

Vatandafl odakl› hizmetanlay›fl›n›n güçlenmesi,sosyal sigortalar›n taflraörgütlerinin yenidenyap›lanmas›n› zorunlu k›lar.

De¤iflen sosyal güvenlikanlay›fl›, sosyal güvenlikkurumlar›n›n hizmetanlay›fl›n› da de¤ifltirir.

Sosyal sigortalar›n e-sigorta hizmetlerini yayg›nlaflt›rmas›, sizce taflra hizmet birimlerinigereksiz hâle getirir ve ortadan kald›r›r m›?

Sosyal Sigortalar›n Yönetimi ‹le ‹lgili Di¤er HususlarYukar›da belirtilen hususlar d›fl›nda sosyal sigortalar›n kurumsal yap›s› ve organi-zasyonu ile ilgili bafll›k alt›nda ele al›nmas› gereken birkaç konu daha vard›r. Bun-lar; primlerin nas›l toplanaca¤›, fon varsa yönetiminin nas›l gerçekleflece¤i ve flika-yet, baflvuru ve bilgi alma mekanizmalar›n›n varl›¤› ile ilgilidir.

Sosyal sigorta kurumlar›n›n primleri, kendi organizasyonu içinde yer alan bi-rimler taraf›ndan gerçeklefltirilebilece¤i gibi, vergi toplamakla görevli kamu idare-si (vergi idaresi vb kurumlar) taraf›ndan da gerçeklefltirilebilir. Her iki yöntemin deavantaj ve dez avantajlar› vard›r. ‹dari özerklik bak›m›ndan sosyal sigortalar›n ken-di primlerini kendilerinin toplamas›, tahsilatta etkinlik bak›m›ndan ise vergi idare-sinin etkinli¤inden faydalan›lmas› için maliye teflkilat›n›n prim tahsil etmesi sonrasosyal güvenlik kurumuna aktarmas› savunulmaktad›r. Her iki uygulama, uygula-yan ülkenin bu konudaki tecrübesine ve kurumsal yeterlili¤ine ba¤l› olarak bafla-r›l› olabilir. Türkiye, bafllang›çtan itibaren sosyal sigorta kurumlar›n›n primlerinikendisinin tahsil etmesi yöntemini benimsemifltir.

E¤er sosyal sigortalar fon biriktirme yöntemine göre çal›fl›yorsa, fon yönetimisosyal sigortalar›n di¤er yönetim ifllerinden ayr›labilir. Bu amaçla ba¤›ms›z bir fonyönetimi kurumu oluflturulabilir. Fon yönetimi, yine çoklu temsil esas›na göre yö-netilir ancak yönetim kurullar›n›n daha az say›da ve profesyonel nitelikte kifliler-den oluflmas›na özen gösterilir. Ayr› bir fon yönetimi oluflturulursa, sosyal sigorta-lar›n aktüeryal hesaplar›n›n yap›lmas›, gelecek dönem projeksiyonlar› fon yöne-timleri taraf›ndan yap›l›r (ILO, 2010: 103). Fon yönetimleri çoklu temsille oluflturu-lur ancak yeterli say›da profesyonel yönetici ve yat›r›mc› istihdam edebilir veya bualanda faaliyet gösteren özel arac› kurumlardan hizmet alabilir.

Sosyal sigortalar›n yönetimi ile ilgili bir baflka konu, sigortal›, iflveren, sosyal si-gortalar kurumlar› ve varsa üçüncü kiflilerle iliflkilerde ortaya ç›kan problemler içinbaflvuru, flikayet ve bilgi alma ile uyuflmazl›klar›n çözüm mekanizmalar› oluflturu-lup oluflturulmamas› ile ilgilidir (ILO, 1984:142-143). Sosyal sigortalar uzun dö-nemli yükümlülükler ve haklar getirir. Özellikle mevzuat kar›fl›k veya s›k de¤ifliyorise sigortal›lar›n e¤itim seviyesi düflük veya yeterli flekilde bilgilendirilmemifl ise veiflverenler küçük ve da¤›n›k ise sosyal sigorta ifllemlerinde çok say›da uyuflmazl›kortaya ç›kabilir. Her yönetim, bu uyuflmazl›klar için baflvuru, flikayet ve bilgi almamekanizmalar› gelifltirmeli, uyuflmazl›klar›n çözümü için de etkin yöntemlere orga-nizasyonu içinde yer vermelidir. Haberleflme ve iletiflim alan›nda sa¤lanan gelifl-meler kurumlar›n bu konudaki ifllerini kolaylaflt›rm›flt›r. Kolay hat›rda kalan ve üc-retsiz ulafl›lan telefon flikayet hatlar›, bilgi alma hatlar› oluflturulabilir. ‹nternet a¤›kullan›larak flikayetler ve baflvuru kanallar› gelifltirilebilir. Ancak, yaln›zca bu ka-nallar›n oluflturulmas› yeterli olmaz, baflvuran kiflinin flikayeti veya bilgi iste¤i ilegeri dönüfller de çok önemlidir. Hatta flikayet ve baflvuru mekanizmalar›n›n etkin-li¤ini bu geri dönüfller belirler.

Sigortal›, iflveren ve sosyal sigorta kurumlar› aras›ndaki uyuflmazl›klar›n idarimekanizmalarda çözülmesi çabukluk ve etkinlik sa¤lad›¤› kadar sigortal›lar›n ve ifl-verenlerin sisteme ve kurumlara olan güvenlerini de belirler. Sosyal sigorta kurum-lar›n›n, bütün uyuflmazl›klar›n uzun ve masrafl› bir çözüm yolu olan yarg› yoluna


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




5

Sosyal güvenlik yönetimleriuyuflmazl›klar›n çözümü içinbaflvuru, bilgi alma veflikayet mekanizmlar›gelifltirmelidir.

gitmeden çözülmesine yönelik uyuflmazl›k çözüm mekanizmalar›n› gelifltirmeyeözel bir önem vermesi gerekir ve bu mekanizmalar›n etkinli¤i yönetim baflar›s›n›belirleyen göstergelerden biridir.

SOSYAL YARDIMLAR VE H‹ZMETLER‹N (PR‹MS‹Z REJ‹MLER‹N) YÖNET‹M‹Primsiz rejimler olarak adland›r›lan sosyal yard›mlar ve hizmetlerin yönetimi sos-yal sigortalardan çok farkl›d›r. Öncelikle bu harcamalar›n finansman ihtiyac› genelbütçe veya yerel yönetim bütçelerinden ayr›lan vergi gelirleri ile karfl›land›¤› içinyönetimi sosyal sigortalardan çok farkl›d›r. Sosyal yard›mlar ve hizmetlerin yöneti-minde üç farkl› boyut öne ç›kar. Bunlar (ILO, 2010: 107-119);

• Sosyal yard›mlar›n kurumsal yap›lanmas› ve organizasyonu,• Sosyal yard›m ve hizmetlerin kapsam›n›n belirlenmesi,• Sosyal yard›m ve hizmetlerin finansman›.

Kurumsal Yap›lanma ve OrganizasyonHemen hemen her ülkede sosyal yard›mlar ve hizmetlerin üst örgütlenmesi bir ve-ya birkaç bakanl›k bünyesinde gerçeklefltirilir. Bu bakanl›klar, çal›flma hayat›n›ndi¤er alanlar› ile ilgili çal›flma, sosyal güvenlik, çal›flma ve sosyal güvenlik, istih-dam, sosyal ifller, sosyal refah hizmetleri gibi isimlerle oluflturulan bakanl›klar ola-bilece¤i gibi yaln›zca bu alanda faaliyet gösterme amac›yla kurulmufl bakanl›klarvas›tas›yla da yürütülebilir. Bizdeki uygulamas›yla Aile ve Sosyal Politikalar Bakan-l›¤›, yaln›zca bu faaliyetler için oluflturulmufl bir bakanl›kt›r ve bu alanda farkl› ba-kanl›klar ve birimlerce yürütülen hizmetlerin birlefltirilmesi ve da¤›n›kl›¤›n gideril-mesi amac›yla bu yöntem tercih edilmifltir.

Ülkelerin ekonomik, sosyal ve kültürel yap› flartlar›n›n farkl›l›¤› ile tarihsel ge-liflim sürecine ba¤l› olarak sosyal yard›m ve hizmetler birden fazla bakanl›¤›n fa-aliyet konusu da olabilir. Hatta, ülkemiz uygulamas›nda oldu¤u gibi, sosyal yard›mve hizmetlerin önemine ba¤l› olarak bu hizmetler Baflbakanl›k teflkilat› bünyesin-de götürülebilir. Sosyal yard›m ve hizmetlerin kurumsal yap›lanmas›n›n yaln›zcabir bakanl›k veya Baflbakanl›k teflkilat› bünyesinde yer almas› hâlinde farkl› bakan-l›klar taraf›ndan sürdürülen sosyal yard›m ve hizmet politikalar› aras›nda kurulma-s› gereken ifl birli¤i ve koordinasyon sa¤lama ihtiyac›n› azalt›r ve yönetimde etkin-lik sa¤layabilir. Öte yandan, bakanl›k seviyesinde tek bir üst birimin olmas›, sosyalyard›m ve hizmet politikas›n›n belirlenmesinin de bu bakanl›k taraf›ndan yerinegetirilece¤i anlam›na gelir.

Sosyal yard›m ve hizmetlerin organizasyonu, çeflitli bakanl›klar bünyesindedo¤rudan ona ba¤l› birimler taraf›ndan yürütülebilece¤i gibi hiçbir bakanl›¤a do¤-rudan ba¤l› olmayan, sosyal taraflar›nda temsil edildi¤i bir yönetim yap›s›na sahipkurumlar arac›l›¤› ile de yürütülebilir. Sosyal yard›m ve hizmet kurumlar› öncelik-le; ayni ve/veya nakdi gelir transferi sa¤lama amac›yla oluflturulan sosyal yard›mkurumlar› ile hizmet sunan kurumlar olmak üzere ikiye ayr›l›r. Nitekim, sosyal hiz-metlerin geliflmesi, ayr› ve uzmanl›k isteyen bir alan hâline gelmesi bu ayr›flmay›daha belirgin hâle getirmektedir (bak›n›z ünite 3). ‹ster üst birim olarak bir veyabirkaç bakanl›k bünyesinde isterse bakanl›klardan ba¤›ms›z kamu kurumlar› tara-f›ndan yürütülsün, sosyal yard›mlar ve sosyal hizmetlerin farkl› kurumlar taraf›n-dan yürütülmesi yayg›n bir uygulamad›r.

Sosyal yard›m ve hizmetlerin ister ayn› bakanl›k, isterse birden fazla bakanl›kbünyesinde olsun farkl› kurumlar taraf›ndan yürütülmesi halinde aralar›nda koor-


2011 y›l›nda oluflturulan Aileve Sosyal PolitikalarBakanl›¤›, sosyal yard›m vehizmetlerin yürütülmesi içinoluflturulmufl özel birbakanl›kt›r.

Sosyal yard›mlar vehizmetlerin kurumsalyap›lanmas› ülkelerinekonomik, sosyal ve politikyap›lar›na ba¤l› olarakfarkl›laflabilir.

dinasyon ve ifl birli¤i sa¤lama zorunlulu¤u ortaya ç›kar. Bu amaçla, kurumlar üstü,bakanl›klardan ba¤›ms›z, çok zamanda ilgili sosyal taraflar›n kat›ld›¤› kurullar olufl-turulur. Ülke çap›nda oluflturulan bu kurum veya kurulufllar “millî-ulusal” koordi-nasyon, ifl birli¤i ve üst kurullar olarak adland›r›l›r. Bu kurum ve kurullar, koordi-nasyon ve ifl birli¤i sa¤laman›n ötesinde ulusal sosyal yard›m ve hizmet program-lar›n›n belirlenmesi görevini de üstlenmiflse, sosyal yard›m ve hizmetlerin taraf›olan kesimlerin ve örgütlerin bu kurullarda yer almas› s›k rastlanan bir durumdur.Bu yönüyle birer kamu kurumu olarak oluflturulan bu kurumlar, sosyal sigortalarabenzer bir çok tarafl› temsile imkân verirler. Ancak, bu her zaman kamu yönetimi-nin etkisinden uzak ve özerk olduklar› anlam›na gelmez. Genellikle dan›flma ve is-tiflare organlar›nda, bu amaçla oluflturulmufl kurul ve konseylerde sosyal taraf tem-silcilerine yer verilir.

Sosyal yard›m ve hizmet kurumlar›, do¤rudan ihtiyaç sahibi kiflilere gelir trans-feri sa¤lama ve hizmet götürdü¤ü için son noktada yüz yüze hizmet sunma anla-y›fl› hakimdir. Sosyal sigortalar merkezilefltikçe, ortaya ç›kan bofllu¤u doldurmakiçin sosyal yard›m ve hizmetler yerelleflir, yerel hizmet birimlerinin önemi artar. Busebeple bütün sosyal yard›m ve hizmet birimlerinin gerek yard›m taleplerinin al›n-mas› gerekse yard›m verilmesi ve hizmet sunulmas›nda taflra örgütleri vard›r. Herkurumun ayr› taflra birimleri olabilece¤i gibi bu mümkün de¤ilse birden fazla ku-rumun yard›m ve hizmetlerini ulaflt›ran ortak taflra hizmet birimleri de oluflturula-bilir. Sosyal yard›m ve hizmet kurumlar›n›n taflra teflkilatlar›; bölge, il, ilçe veya da-ha küçük hizmet birimleri (mahalle-köy gibi) çap›nda örgütlenebilir. E¤er taflrahizmet birimlerinin bu ölçekte örgütlenmesi mümkün de¤ilse kamunun yereldeörgütlenmifl di¤er birimlerden uygulay›c› veya tespit ifllemleri için destek al›nabil-mektedir. Türkiye için köy ve mahalle muhtarl›klar›n›n bu anlamda hemen hemenbütün sosyal yard›m ve hizmetler için rolü vard›r.

Sosyal yard›mlar ve hizmetler organizasyonu içinde gönüllü veya yar› gönüllüorganizasyonlar›n çok önemli fonksiyonlar› vard›r. Üçüncü sektör olarak adlan-d›r›lan sektör içinde yer alan gönüllü yard›m kurulufllar›, geliflme seviyesi ne olur-sa olsun bütün ülkelerde giderek artan öneme sahip olan bir fonksiyon görmekte-dirler. Bu kurulufllar, yürüttükleri sosyal yard›m ve hizmetler için yapt›klar› harca-malar›n miktar›ndan çok, ço¤ulcu ça¤dafl demokrasinin gerçekleflmesine yönelikkatk›lar› ve yerelde ihtiyaç sahiplerinin belirlenmesinde kamuya yard›mc› olmak-tad›rlar (Balo¤lu, 1994:9-10). Öte yandan, temsil güçleri oran›nda, ulusal sosyalyard›m ve hizmet politikalar›n›n belirlenmesi sürecine de katk›da bulunmaktad›r-lar. Kamu için de genifl toplum kesimlerine ulaflman›n arac› fonksiyonu görmekte-dirler. Gönüllü kurulufllar›n en belirgin özelli¤i çok çeflitli yap›lar› ile esnek ve yay-g›n bir örgütlenme a¤›na sahip olabilmeleridir. Bu sebeple zaman zaman kaynakisraf›na da yol açabilme tehlikesi vard›r. Bu amaçla kamu, üçüncü sektörde yeralan gönüllü kurulufllar›n faaliyetleri ve örgütlenmeleri ile ilgili olarak kamuylaolan iliflkilerini de kullanarak yönlendirici ve teflvik edici tedbirler uygulayabilir.Kamunun karar alma süreçlerinde temsillerini sa¤lamak için ulusal düzeyde örgüt-lenme, ayn› alanda faaliyet gösterenlerin bir araya gelmesi veya birlikte hareket et-mesi gibi yönlendirici, zaman zaman da zorlay›c› tedbirler uygulayabilir.

Sizce hangi durumlarda sosyal yard›m ve hizmetlerin organizasyonu ile ilgili koordinas-yon ve ifl birli¤i sa¤lamaya yönelik üst örgütlenmelere ihtiyaç vard›r?


Sosyal yard›mlar vehizmetlerin bakanl›klardanba¤›ms›z, özerk ve birdenfazla kurum taraf›ndanyürütülmesi hâlindearalar›nda ifl birli¤i vekoordinasyon sa¤layacak üstyap›lanmaya ihtiyaç vard›r.

Sosyal yard›mlar vehizmetleri yürüten kurumlarayn› zamanda ulusalpolitikalar› dabelirliyorlarsa, yönetimleriçok tarafl› temsil esas›nagöre oluflturulur veya “fiura”benzeri politika belirlemeorganlar› bu fonksiyonugörür.

Üçüncü sektör:Vatandafllar›n kar paylaflmaamac› gütmeksizin, gönüllüolarak kamu görevlerinekat›l›m›n› gerçeklefltirenvak›f ve dernekler gibikurulufllardan oluflan sektör(Balo¤lu, 1994:9).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




6

Sosyal Yard›mlar ve Hizmetlerin Kapsam›“Sosyal sigortalardan kimler faydalanacak?” sorusunun cevab›, finansman yöntemidolay›s›yla son derecede kolayd›r. Kimler prim ödedi ise ödeyenler ve yine ilgilikanunda tan›mlanan prim ödeyen sigortal›n›n bakmakla yükümlü oldu¤u kifliler(efl, çocuklar ve anne-baba) sosyal sigortalar›n sa¤lad›¤› haklardan faydalan›r. Hâl-buki sosyal yard›m ve hizmetler, vergilerle finanse edildi¤i için vergi ödeyenlerlebu yard›m ve hizmetlerden faydalanan kifliler farkl›d›r. Hatta, yard›m ve hizmetler-den faydalananlar, hiç vergi ödemeyenlerdir. Dolay›s›yla kapsam› belirleme konu-sunda vergi ödeme ay›r›c› bir kriter olamaz (ILO, 2010: 118).

Bütün devletler, sosyal yard›m ve hizmetler için yapt›¤› harcamalar›n, gerçek-ten ihtiyaç sahibi olan kiflilere yap›lmas›n› arzu ederler. Bu durumda kapsam› be-lirleyici faktör, bu yard›m ve hizmetlere ihtiyac› olma kriteri olacakt›r. Hiçbir hükü-met, vergi gelirleri ile finanse edilen bir yard›m ve hizmetten gerçekten ihtiyac› ol-mayan›n faydalanmas›n› istemez, bu sebeple sosyal yard›mlar ve hizmetlerdenkimlerin faydalanaca¤›n›n belirlenmesi bu alanla ilgili en önemli yönetim proble-mini oluflturur (ILO, 2010: 118).

Vergi gelirleri ile finanse edilen sosyal yard›mlar ve hizmetlerden gerçekten ih-tiyac› olanlar›n faydalanmas› arzu ediliyorsa, o ülkenin nüfus, do¤um-ölüm oran-lar›, mülkiyet, ikametgah, gelir seviyesi, servet birikimi, aile büyüklü¤ü gibi temelverileri hakk›nda hükûmetin ayr›nt›l› ve sa¤l›kl› verilere sahip olmas› gerekir. Hâl-buki bu veriler geliflmekte olan ülkelerde ya yoktur ya da son derecede yetersiz vegüvenli olmayan verilerdir. Kald› ki bu ülkelerde nüfusun ve ekonomik faaliyetle-rin önemli bir k›sm› kay›t d›fl› ekonomi içindedir (ILO, 2010: 118). E¤er, gelir veyaservet testine dayanan bir sosyal yard›m ve hizmet program› uygulanacak ise buveriler olmad›¤› veya yetersiz oldu¤u için bu programlarla istenilen amaçlara ula-fl›lamayacakt›r. Nitekim, önemli kaynak transferlerine ra¤men geliflmekte olan ül-kelerde yoksullukla mücadele de yeterince etkili olamamas› bu etkin tespitin yap›-lamamas› nedeniyledir. Bunu örmekle aç›klamak gerekirse AB üyesi 15 ülkedesosyal transferlerden önce yoksulluk oran› % 38 iken sosyal yard›m programlar›n›nuygulanmas›ndan sonra bu oran % 18’e düflmüfltür. Bir AB ülkesi olan ‹spanya’dabu oranlar % 40’dan % 19’a düflerken, ayn› dönemde Türkiye’de % 30 olan oranancak % 26’ya düflmüfltür. (ASPB, 2012: Slayt 14).

E¤er sistem, sosyal yard›m ve hizmetlerden faydalanmada suistimal ve istismar-lar› önlemek isterse etkin ve do¤ru tespit yapabilmek için ihtiyaç duydu¤u nitelik-li insan gücünden kurumsal yap›lanma ve veri taban› oluflturmaya kadar çok za-man ve maliyet gerektiren bir ifllem yapmas› gerekecektir. Bu noktada, do¤ru-gü-venilir tespit yapmak için yap›lan harcama ile bu yolla sa¤lanan tasarruf aras›ndahangisinin daha ekonomik oldu¤unu tespit için ciddi bir karfl›laflt›rma yapmak ge-rekir. Gelir ve servet testi yapman›n maliyetinden kaç›nmak için sosyal yard›m vehizmetlere baflvuru ve faydalanabilme flartlar› kolaylaflt›r›l›rsa bu defa da kötüyekullanma söz konusu olacakt›r ve sosyal adaleti zedeleyen, sosyal güvenli¤in üze-rine kuruldu¤u sosyal dayan›flma duygusu zay›flayacakt›r. Türkiye’de sa¤l›k hiz-metlerinden faydalanmak için uygulanan Yeflil Kart’ta oldu¤u gibi “mersedesli, vil-lal› yeflil kartl›lar, yeflil kartl› süper zenginler, yeflil kartl› yüzsüzler” haberleri gün-deme gelecektir (Gazeteler, 12 Nisan 2012). E¤er sosyal yard›mlar ve hizmetlerinverilmesinde beyana ve s›n›rl› kontrole dayal› bir yöntem uygulanacak ise yard›m-lar ve hizmetler bafllad›ktan sonra denetim ve kontrollerin yap›lmas› gerekecektir.Bu da ilk defa tespitte yaflanan sorunlara benzer problemler ortaya ç›karacakt›r.


Sosyal yard›mlar vehizmetlerin vergi ile finanseedilmesi, kimlerinfaydalanaca¤›n›nbelirlenmesini önemli biryönetim problemi hâlinegetirir.

Sosyal yard›mlar vehizmetlerden gerçektenihtiyac› olanlar›nfaydalanmas›, sosyal adaletduygusunun sa¤lanmas›bak›m›ndan önemlidir.

Yeterli alt yap›ya sahip birsosyal yard›m ve hizmet a¤›oluflturulamazsa, sosyalyard›mlar yoksullu¤unönlenmesinde etkili bir araçolmaz.

‹htiyaç sahipleri do¤ruflekilde belirlenmezse,“mersedesli, villal› yeflilkartl›lar” s›k rastlanan birhaber hâline gelir.

Hükûmetler, sosyal yard›m ve hizmetlerin uygulanmas›nda kötüye kullan›mla-r› önleme konusunda tamamen de çaresiz de¤ildirler. Bafllang›çta al›nacak basitbaz› tedbirler, zaman içinde çarpraz uygulamalarla etkin hâle getirilebilir. Mesela,para ödemelerinin düzenli kay›t tutulan bankalar arac›l›¤› ile yap›lmas›, yard›malanlar›n di¤er bütün mali ifllemlerini bankalar üzerinden yapmas›, mümkün olanbütün kay›tlar›n zaman içinde tek merkezden ulafl›labilecek ve çarpraz kontrolle-rin yap›lmas›na imkân verecek flekilde elektronik ortamlarda yap›lmas› bu tedbir-lerden ilk akla gelenleridir.

Sosyal yard›mlar ve hizmetler konusunda bir baflka kontrol ve amaca uygunprogram uygulama mekanizmas›, yard›mlar›n flartl› olarak verilmesidir. Özelliklenakdi gelir transferlerinin çocuklar›n okula gitmeleri, sa¤l›k tesislerine baflvurma-lar›, para yard›m› alanlar›n toplumsal projelere kat›lmalar› (çevre temizli¤i, yafll› veözürlü bak›m› gibi) yönündeki zorunluluklar kötüye kullan›m› engelleyici tedbir-ler olarak kullan›labilir (ILO, 2010: 110). Öte yandan, yard›mlar›n flartl› verilmesi,kamuoyunun bu yard›mlar›n yap›lmas› konusunda daha kolay ikna edilmesini vesosyal adalet duygusunun güçlenmesini sa¤lar.

Sosyal yard›mlar ve hizmetlerin etkin organizasyonu konusunda baflvurulacaken etkin yöntem, bütün ülke için geçerli bir yoksulluk s›n›r› belirlemek ve bu s›n›resas al›narak yard›m ve hizmetleri yönlendirmektir. Bütün sosyal yard›m ve hiz-metleri de tek elden verilmese bile, bütünleflik bir hâle getirmek, ayn› kifli veya ha-neye birbirinden habersiz, tekrar ve üst üste gelecek yard›m ve hizmetleri engelle-mek uygulama etkinli¤ini art›racak di¤er bir tedbirdir.

Kay›t d›fl›yla mücadele ile sosyal yard›mlar ve hizmetlerin yönetim etkinli¤i aras›nda sizcenas›l bir iliflki vard›r?

Sosyal Yard›mlar ve Hizmetlerin Finansman›Sosyal yard›m ve hizmetler, gelir ve flirketler vergisi yoluyla do¤rudan veya mal vehizmetler üzerine konulan dolayl› vergilerle finanse edilir (bak›n›z ünite 5). Sistemvergi gelirleri ile finanse edildi¤i için harcamalar da¤›t›m esas›na göre ve y›ll›k büt-çe uygulamas› içinde yap›l›r. Zaman zaman, özellikle sa¤l›k harcamalar›n›n karfl›-lanmas› için tütün ve alkollü ürünler üzerine konulan özel vergilerle de finansmansa¤lanabilir (ILO, 2010:113).

Sosyal yard›m ve hizmetlerin finansman› için de t›pk› sosyal sigortalarda oldu-¤u gibi y›ll›k gelir ve giderlerini dengeleyecek aktüeryal hesaplar›n yap›lmas› ge-rekir. Giderlerin, bütçeden tahsis edilen miktar› aflmas› hâlinde ya ödemelerde k›-s›nt› yap›lacakt›r, ya da sistem sürdürülemez hâle gelecektir. Ço¤unlukla yap›lan,k›sa dönem aç›klar› için bütçeden ek tahsisatlar yap›lmas›d›r (ILO, 2010:113).

Geliflmekte olan ülkelerde, sosyal yard›m ve hizmetlerin finansman›, ülkeninvergi sistemi ve problemleri ile yak›ndan ilgilidir. Vergi taban›n›n darl›¤›, vergi tah-silat›nda yaflanan güçlükler ve vergi oranlar›n› yükselten ilave gelir yaratman›nzorluklar›, sosyal yard›m ve hizmetlerin finansman› için ilave yeni vergiler konul-mas› hâlinde finansman problemi olarak ortaya ç›kar. Bu sebeple, sosyal yard›mve hizmetler için hedef kitle, potansiyel sosyal yard›m ve hizmet talebi, vergi gelir-lerinin yeterlili¤i ve potansiyel ilave harcama kalemlerini dikkate alarak y›ll›k büt-çeler yapmak gerekir. Sosyal yard›m ve hizmetler bir defa bafllat›l›rsa kesilmesi ve-ya azalt›lmas› politik bak›mdan riskli oldu¤undan, sistemin sürdürüleblirli¤i bak›-m›ndan, orta ve uzun dönemli gelir ve harcama projeksiyonlar›n›n da yap›lmas›gerekir.


Kay›t d›fl›l›kla mücadelesosyal yard›mlar vehizmetlerin etkinli¤ini debelirler.

Sosyal yard›m ve hizmetlerinflartl› verilmesi sosyal adaletduygusunu güçlendirir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




7

Sosyal yard›m ve hizmetlerin bütçelemesi, genel bütçeden bu amaçla ne kadarkaynak tahsisi yap›laca¤›na karar verecek siyasi iktidar ile bu programlar› yürütenkurum ve kurulufllar aras›nda çok yak›n bir ifl birli¤ini gerektirir. Bütçe haz›rl›klar›bafllamadan ilgili kurum ve kurulufllar›n harcama kalemleri ve taleplerini gerçekçiflekilde belirlemeleri gerekir. Bu ihtiyaç, sosyal yard›m ve hizmet kurumlar›n›n büt-çelerini yapabilecek yeterlilikte olmalar›n› zorunlu k›lar. Ancak, özellikle uygulay›-c› nitelikteki kurum ve kurulufllar için bu zor oldu¤u için ülke düzeyinde sosyalyard›m ve hizmetlerin bütçelemesini yapacak yeterlili¤e sahip örgütlenmelere ihti-yaç vard›r. Sosyal yard›m ve hizmetler örgütlenmesinde yer alan ilgili bakanl›klarveya maliye bakanl›¤› veya bakanl›klar aras› bir koordinasyon kurulu bu bütçele-menin yap›lmas› için görevlendirilebilir.

Sosyal sigorta kurumlar› gibi sosyal yard›m ve hizmet kurumlar›n›n da yönetimgiderlerinin, kaynaklar›n etkin kullan›m›na imkan verecek flekilde, düflük olmas›gerekir. Kamunun özellikle taflradaki örgütlenme a¤›ndan faydalanarak sosyal yar-d›m ve hizmetlerin verilmesi önemli tasarruflar sa¤layabilir ve yönetim giderleriniazalt›c› etki yapabilir. Makul olarak kabul edilemeyecek yükseklikteki yönetim gi-derleri ve hizmet sunum maliyeti, sosyal yard›m programlar›n›n kamuoyundaki al-g›s›n› olumsuz etkileyebilir ve programlar›n sürdürülebilirli¤ini tehlikeye sokabilir.


Sosyal yard›mlar vehizmetler bütçe gelirleri ilefinanse edildi¤iharcamalarla ilgili güçlü birbütçeleme yap›lmas› gerekir.

Sosyal yard›m ve hizmetfaaliyetlerinin yönetimgiderlerinin yüksekli¤i,kamuoyunun sosyal yard›malg›s›n› olumsuz etkiler.


Sosyal güvenlik sistemleri yönetiminin önemini

anlatmak.

Sosyal güvenli¤in, di¤er kamu hizmetlerindenfarkl› olarak toplumu oluflturan herkesi ilgilen-dirmesi ve bu amaçla GSY‹H’nin % 20-30’u ara-s›nda de¤iflen mali kaynaklar› kullanmas› heminsani, hem de iktisadi aç›dan sosyal güvenliksisteminin yönetimini önemli hâle getirmektedir.Sosyal güvenli¤in yönetimi çok boyutlu bir prob-lem alan›d›r. Bugün gelinen noktada sosyal gü-venlik programlar›n›n herkesi kapsama alma ko-nusunda baflar›s›z kalmas›, di¤er alanlar›n yöne-timinden farkl› olarak yönetim sürecinde sosyaltaraflar›n yer almas›n›n gereklili¤i ve önemi, ül-kelerin daha fazla mali kaynak ay›rarak sosyalgüvenlik standartlar›n› yükseltme imkânlar›n›nkalmamas›, genel olarak kamu kesiminde ve özelolarak da sosyal güvenlikte vatandafl odakl› hiz-met anlay›fl›n›n yayg›nlaflmas›, e-devlet anlay›fl›-n›n yayg›nlaflmas›na ba¤l› olarak sosyal güvenlikkurumlar›n›n organizasyon de¤iflikli¤ine gitmezorunlulu¤u duymas›, geleneksel örgütlenmea¤›n›n yetersizli¤i dolay›s›yla yeni yönetim bi-rimlerinin oluflturulmas› ihtiyac›n›n do¤mas›, sos-yal güvenlik alan›nda yayg›nlaflan özellefltirmeuygulamalar›, birçok ülkede sosyal güvenlik sis-teminin reforme edilmesi ile kurumsal yap›ya dö-nük düzenlemeler yap›lmas›n›n ayn› anlama gel-mesi, bütün olarak sosyal güvenlik sistemininyönetimi problemini her ülkede öncelikli sorunalan› hâline getirmifltir.

Sosyal güvenlik sistemlerinin yönetimi için iyi yö-

netimin anlam›n› ve baflar› ölçütlerini ifade etmek.

Sosyal güvenlik sistemleri; bir ülkede yaflayanherkesi, her tehlikeye karfl› koruma garantisinekavuflturmak, kendilerine ve ailelerine yaflad›k-lar› toplum içinde onlar› baflkalar›na ba¤›ml› k›l-mayacak seviyede, insan haysiyetine yarafl›r birhayat standard› sa¤lama ideali olan sistemlerdir.Bu hedeflere ulaflma derecesi sosyal güvenliksistemlerinin baflar›s›n› belirler. Çal›flan her 100kifliden 90’›n› bir sosyal güvenlik program›n›nkapsam›na alan A ülkesi, çal›flanlar›n ancak %40’›n› kapsama alan bir sosyal güvenlik sistemi-ne sahip B ülkesinden daha baflar›l› bir sosyal

güvenlik sistemine sahiptir. Benzer flekilde,ILO’nun belirledi¤i 9 sosyal riskten tamam›n› kap-sama alan bir sosyal güvenlik sistemi kuran A ül-kesi, bu 9 tehlikeden biri veya birkaç›na karfl›koruma sa¤layabilen B ülkesinden daha baflar›l›-d›r. Son olarak, ödedi¤i emekli ayl›¤› ile bir ayl›kgeçimini sa¤layabilen insanlar›n oldu¤u A ülkesi,emekli ayl›¤› ile insanlar›n geçim s›k›nt›s› çekti¤iB ülkesinden daha baflar›l›d›r. Bu genel baflar›ölçütlerine bir ilave daha yapmak gerekirse; ül-kenin sahip oldu¤u iktisadi imkânlarla gerçek-lefltirilebilecek yüksek standartta sosyal güvenlikgarantisini sa¤layabilen, yani sistemi etkin çal›fl-t›ran bir ülkenin sosyal güvenlik sistemi, bunuyapamayanlardan daha da baflar›l›d›r.

Devletin sosyal sigorta kurumlar›n›n yönetimin-

de rolünü aç›klamak.

Sosyal güvenlik bir kamu hizmetidir ve bu hiz-meti sunmak devletin görevidir. Devlet bu göre-vi, di¤er kamu hizmetlerinde oldu¤u gibi bütünyönetimi kendine ba¤l› olan ve vergi gelirleri ilefinanse edilen kurumlar arac›l›¤› ile yapabilece¤igibi primli rejimler olarak adland›r›lan sosyal si-gortalarla da yapabilir. Sosyal sigortalar devletinkurdu¤u ancak kapsam›na ald›¤› kiflilerin primödedi¤i sosyal güvenlik kurulufllar›d›r. Sistemesasen, kim prim ödemiflse ona sosyal güvenlikgarantisi sa¤lar. Finansman yap›s›n›n bu özelli¤idolay›s›yla sosyal sigortalar di¤er kamu kurumla-r›ndan ayr›l›r. Devlet, finansman yap›s›n›n buözelli¤ini dikkate alarak sosyal sigortalar›n yöne-timini ilgili taraflarla paylafl›r. Buna da özerk yö-netim denir. Özerk yönetim anlay›fl› devletin sos-yal sigorta kurumlar› ile iliflkilerini farkl›laflt›r›r.Devlet sosyal sigortalar›n kurucusu ve yönetimorta¤›d›r. Ancak, sosyal sigortalarla iliflkisi bu-nunla kalmaz. Devlet sosyal sigorta kurumlar›n›nkurucusu olmas›n›n yan› s›ra gözeticisi, denetle-yicisi ve hepsinden önemlisi garantörüdür. Yani,üstlendi¤i görevleri yerine getiremedi¤i hâllerde,mesela gelir kaynaklar›n›n yetersiz kald›¤› du-rumlarda, maddi destekte bulunur. Bu flekildeayl›klar›n ödenmeye, sa¤l›k hizmetlerinin de ve-rilmeye devam edilmesini sa¤lar. Devlet garantöroldu¤u için sosyal sigorta kurumlar›n›n iflas›n-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


dan veya kapanmas›ndan bahsedilmez. Böyle birdurumun gerçekleflmesi devletin varl›¤›n›n tehli-keye düflmesi anlam›na gelir.

Sosyal sigorta kurumlar› için özerkli¤in anlam›n›

tart›flmak.

Özerklik sosyal sigorta kurumlar›n› di¤er kamukurumlar›ndan ay›ran en belirgin özelliktir. Biryönetim tekni¤idir ve baflar› ölçüsü klasik yöne-tim flekillerinden farkl›d›r. Sosyal sigortalar›nözerkli¤inin iki boyutu vard›r: idari özerklik vemali özerklik. ‹dari özerklik, devletin tek yöneti-ci olmamas›, yönetim hakk›n› sosyal taraflarlapaylaflmas›d›r. Sosyal sigorta kurumlar›n›n yöne-timinde iflçiler, iflverenler, memurlar, kendi ad›naba¤›ms›z çal›flanlar ve emekliler sendikalar› veyaörgütleri ile yönetimde temsil edilirler. Bu yöne-tim yap›s› sosyal sigorta kurumlar›n› devletten ba-¤›ms›zlaflt›r›r ve politik amaçl› müdahaleleri en-geller. Mali özerklik, sosyal sigortalar›n giderleri-ni karfl›layacak yeterlilik ve süreklilikte gelir im-kanlar›na sahip olmas›d›r. Parafiskal gelir olaraktan›mlanan primler sosyal sigortalar›n en önemligelir kayna¤›d›r. Devlet, sosyal sigortalara gider-lerini karfl›layacak primleri belirleme ve tahsil et-me yetkisi verir. Sosyal sigortalar›n gelirleri ne öl-çüde yeterli ise mali aç›dan da o kadar özerktir-ler. Nitekim, 1990’l› y›llardan bugüne kadar oldu-¤u gibi bütçesi % 30-35 civar›nda aç›k veren sos-yal sigorta kurumlar›m›z›n mali bak›mdan özerkoldu¤unu söylemek mümkün de¤ildir.

Sosyal yard›mlar ve hizmetlerin kurumsal yap›-

lanmas›n›n esaslar›n› de¤erlendirmek.

Sosyal yard›m ve hizmetlerin kurumsal yap›lan-mas› ve organizasyonu ile ilgili tek bir modeldenbahsetmek mümkün de¤ildir. Ancak, birçok ül-kede birbirine benzer kurumsal yap›lanmalar var-d›r. Öncelikle, üst örgütlenme bak›m›ndan bir ve-ya birkaç bakanl›k bu hizmetlerde görev alm›flolabilir. Birden fazla bakanl›¤›n görev almas› hâ-linde aralar›nda koordinasyon ve ifl birli¤ini sa¤-layacak üst kurullar oluflturulur. Sosyal yard›mlarve hizmetler birden fazla kurum taraf›ndan yeri-ne getiriliyorsa yine bu kurumlar aras›nda koor-dinasyon ve ifl birli¤ini sa¤layacak birimler olufl-turulabilir veya bir veya birkaç bakanl›k, hattabaflbakanl›k bu görevi üstlenebilir. Genel olarakayni veya nakdi gelir transferi yapan sosyal yar-d›m kurumlar› ile sosyal hizmet kurumlar› ayr›ayr› örgütlenirler. Özellikle sosyal hizmetlerdekiuzmanlaflma gere¤i bu ayr› örgütlenme e¤iliminigüçlendirmektedir. Sosyal yard›m ve hizmetlerintaflrada örgütlenmesi sosyal sigortalara göre dahaproblemlidir. Her bir kurumun taflrada hizmet bi-rimi kurmas› mümkün de¤ildir. Bu durumda, dev-letin taflradaki di¤er örgütlerinden destek al›n›rveya yerel yönetimlerle ifl birli¤i içine gidilerekyard›mlar ve hizmetler ulaflt›r›l›r. Son olarak, sos-yal yard›m ve hizmetler alan›nda faaliyet göste-ren gönüllü kurulufllar ile kamu kurumlar› aras›n-da yard›mlar›n tekrar›n› ve suistimalini önleyecekflekilde koordinasyon ve ifl birli¤i sa¤lanmal›d›r.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal güvenli¤in yönetimikonusunu önemli hale getiren faktörlerden biri de¤ildir?

a. E-devlet anlay›fl›n›n yayg›nlaflmas›b. Vatandafl odakl› hizmet anlay›fl›c. Sosyal diyalog anlay›fl›n›n güçlenmesid. Sosyal güvenlik için ayr›lan kaynaklar›n tüken-

mesie. Herkesi kapsama alma hedefi

2. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal güvenlik programla-r›n›n yönetim baflar›s› de¤erlendirilirken dikkate al›nanhususlardan biridir?

a. Stratejik sorunlar›n belirlenmesib. Kurumsal düzenlemelerc. ‹dari ifllemlerd. Makro politika sorunlar›n›n belirlenmesie. Siyasi ifllemler

3. Yönetim yetkisinin karar süreçlerine kamunun yan›-s›ra sosyal taraflar›n da kat›l›m› ile paylafl›ld›¤› özerkliktürü afla¤›dakilerden hangisidir?

a. ‹dari özerklikb. Mali özerklikc. Sosyal özerklikd. Siyasi özerklike. Denetimde özerklik

4. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal sigortalar›n merkez ör-gütü bünyesi içinde yer alan organlardan biri de¤ildir?

a. Baflkanl›kb. Disiplin Kuruluc. Yönetim Kurulud. Genel Kurul e. Denetim Kurulu

5. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal sigortalar›n merkezörgütlerinin görevlerinden biri de¤ildir?

a. Sigortal›larla ilgili kay›tlar›n tutulmas›b. Gelir ba¤lama ifllemlerinin sonuçland›r›lmas›c. ‹dari ifllem uyuflmazl›klar›n›n çözümlenmesid. ‹flyerleriyle ilgili kay›tlar›n tutulmas›e. Taflra kurumlar› aras›nda iflbirli¤inin sa¤lanmas›

6. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal güvenlik programla-r›n›n yönetim baflar›s›n› belirleyen kurumsal düzenle-melerle ilgilidir?

a. Sosyal güvenlik politikalar›na iliflkin yasal mev-zuat›n oluflturulmas›

b. Prim ödeyenlerin karar alma sürecine kat›l›m›c. Primlerin etkin bir flekilde toplanmas›d. Prim ödeyenlerin haklar› konusunda bilgilendi-

rilmesie. Kurumlar›n yönetim performans›n›n izlenmesi

7. Sosyal güvenlik kurumlar›n›n giderlerini karfl›laya-cak ayr› ve yeterli gelir kaynaklar›na sahip olmas› afla-¤›dakilerden hangisinin bir sonucudur?

a. Sosyal özerklikb. Siyasi özerklikc. ‹dari özerklikd. Mali özerklike. Denetimsel özerklik

8. Afla¤›daki unsurlardan hangisi sosyal sigortalar›n tafl-ra örgütlenmesinin oluflturulmas›nda etkilidir?

a. Ülkenin çal›flan nüfusub. Ülkenin nüfusuc. Ülkenin idari örgütlenmesid. Ülkenin sa¤l›k kurumlar›e. Ülkenin ekonomik durumu

9. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal yard›mlar›n yöneti-minde öne ç›kan unsurlardan biri de¤ildir?

a. Sosyal yard›mlar›n denetimib. Sosyal yard›mlar›n kurumsal yap›lanmas›c. Sosyal yard›mlar›n organizasyonud. Sosyal yard›mlar›n kapsam›n›n belirlenmesie. Sosyal yard›mlar›n finansman›

10. Ülkemizde sosyal yard›m ve hizmetlerin yönetimin-den sorumlu üst örgütlenme afla¤›dakilerden hangisidir?

a. ‹çiflleri Bakanl›¤›b. Sa¤l›k Bakanl›¤›c. Adalet Bakanl›¤›d. Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›e. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl›¤›



SGK’DAN ÜRKÜTÜCÜ KEHANET!

Yaklafl›k 30 y›l sonras› için karanl›k tablo

SGK Baflkan Yard›mc›s› Mustafa Kuruca, yaklafl›k 30 y›lsonra yafll› nüfusun artmas›na ba¤l› olarak sa¤l›k gider-leri ve emekli ayl›¤› ödemesinin artaca¤›n› ve bu yükünSosyal Güvenlik Kurumu’nun s›rt›na binece¤ini bildire-rek, ‘’Biz bugünü kurtaral›m, erken emekli olal›m, dahafazla maafl alal›m derken asl›nda gelece¤e yönelik ola-rak çocuklar›m›z›n, torunlar›m›z›n gelece¤ine ipotekkoymufl oluyoruz’’ dedi. Ankara Esnaf ve Sanatkarlar Odalar› Birli¤i (ANKESOB)taraf›ndan Ankara’da faaliyet gösteren taksi, minibüs,halk otobüsü gibi araçlarda çal›flan floförlerin sosyal gü-venlik haklar›n›n anlat›lmas› için bilgilendirme toplant›-s› düzenledi.ANKESOB toplant› salonunda düzenlenen toplant›n›naç›l›fl konuflmas›n› yapan Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK)Baflkan Yard›mc›s› Mustafa Kuruca, sosyal güvenlik siste-minin ç›kan yasalarla yeniden reforme edildi¤ini anlatt›.

10 BAKANLIK BÜTÇES‹NDEN BÜYÜK BÜTÇE

Türkiye’nin Sosyal Güvenlik Sisteminin bütçesinin 160milyar lira civar›nda oldu¤unu ifade eden Kuruca, burakam›n 10 bakanl›k bütçesinden daha büyük bir bütçeoldu¤unu kaydetti. Gelecekte sosyal güvenlik sistemi-nin sürdürülebilirli¤inin sa¤lanmas› gerekti¤ini dile ge-tiren Kuruca, bu amaçla ülkenin sosyal güvenlik siste-minin s›k›nt›lar›n›n afl›lmas› gerekti¤ini söyledi. Dünya-daki tüm ülkelerin sosyal güvenlik sistemlerinde aç›koldu¤unu, bunun nedeninin sosyal güvenlik kurumlar›-n›n kar eden kurumlar olmad›¤›n› ifade eden Kuruca,“Sosyal güvenlik sisteminin gelir gider dengesine bak›l-d›¤›nda, genel bütçeden sosyal güvenlik kurumuna ya-p›lacak her transfer, düflük gelir gruplar›na yap›ld›¤›için gelir da¤›l›m›nda düzeltici etkisi var’’ dedi. Türki-ye’nin “kara delik’’ diye adland›r›lan sosyal güvenliksisteminin, genel bütçeden yap›lan transferlere bak›ld›-¤›nda s›k›nt›l› gibi görünse de sürdürülebilir noktadaoldu¤unu belirten Kuruca, ‘’Her geçen y›l özellikle son20 y›l içinde y›ldan y›la yükselen oranda genel bütçe-den sosyal güvenlik kurumuna yard›m yap›lm›fl olmas›ve bu yard›mlar›n artarak devam edecek olmas› tehlikeolarak karfl›m›za ç›k›yor’’ diye konufltu.

YAfiLI NÜFUS ARTACAK, SIRTIMIZDAK‹ YÜK

ÇO⁄ALACAK

Türkiye’nin nüfusunun genç olmas› nedeniyle 20-30 y›lsonra yafll› nüfusun artaca¤›n› bildiren Kuruca, flunlar›kaydetti:“Yafll› nüfusun sa¤l›k giderleri fazlad›r. Buna paralelolarak da ortalama yaflam süresi h›zl› bir flekilde art›yor.Bu durum daha uzun süreli emekli ayl›¤› ödemesini be-raberinde getirecek. Bu yük Sosyal Güvenlik Kuru-mu’nun s›rt›na iyice binecektir. Di¤er taraftan nüfusunart›fl h›z› düflüyor, arkadan genç nüfus gelmedi¤i za-man ki bugün Avrupa’da genç nüfus az oldu¤u içinokullar kapan›yor. Türkiye’yi de bekleyen tehlike buoldu¤u için hem sosyal güvenlik sisteminin yeniden re-forme edilmesi, buna yönelik politika üretilmesi ve sos-yal güvenlik kurumundan beklentilerin buna göre olufl-turulmas› gerekiyor. Biz, bugünü kurtaral›m, erken emekli olal›m, daha faz-la maafl alal›m derken asl›nda gelece¤e yönelik olarakçocuklar›m›z›n, torunlar›m›z›n gelece¤ine ipotek koy-mufl oluyoruz. Bu ipote¤i koymadan daha rasyonel,üreterek primlerimizi ödeyerek, olmas› gerekti¤i flekil-de sosyal güvenlik sisteminin oluflturulmas› gerekiyor.

“ÇALIfiANLARI S‹GORTALI YAPALIM BAfiIMIZ

A⁄RIMASIN”

ANKESOB Baflkan› Mehmet Yi¤iner de esnaf›n kendile-rine sürekli sorduklar› sorulara yan›t bulunmas› amac›y-la bu toplant›y› düzenlediklerini belirterek, floförlerdengünde 10 gün çal›flana yap›lan sigorta priminin tutar›-n›n 183 lira oldu¤unu, bunun yat›r›lmas›n› istedi.“Çal›flanlar› sigortal› yapal›m, bafl›m›z a¤r›mas›n” diyenYi¤iner, floförün sigortal› olmas› durumunda tazminatödenmesiyle ilgili soruyu SGK’ya sorduklar›n› ve öden-meyece¤ini ö¤rendiklerini aktard›.24 Nisan 2012 Sal›

Kaynak: http://ekonomi.haberturk.com/makro-eko-nomi/haber/736830-sgkdan-urkutucu-kehanet


”

“


Prof. Dr. Turan Yazgan ve Sosyal Güvenlik

Bugün sosyal güvenlik, az say›-da da olsa, belli say›da akade-misyenin temel çal›flma alan›n›oluflturuyor ve üniversitelerdeözellikle eski ad›yla sosyal po-litika, yeni ad›yla çal›flma eko-nomisi ve endüstri bölümlerin-de birden fazla dersin konusuolarak programda yer al›yorsa

bunda Prof. Dr. Turan Yazgan’›n öncü ve önemli katk›-lar› vard›r. Turan Yazgan’dan bahsetmeden Türkiye’desosyal güvenli¤i çal›flmak mümkün de¤ildir. Turan Yaz-gan’›n sosyal güvenlik alan›na iki yönlü katk›s› olmufl-tur. ‹lki, sosyal güvenli¤i sosyal politikan›n bir bölümüolmaktan, ayr› ve derinli¤i olan çok yönlü bir disiplinhaline getiren ilk eserleri vermesi, ikinci ise Türkiye’yeTürk toplumuna uygun, özgün bir sosyal güvenlik siste-mi planlamas› ve bunun kavramlaflt›rmas›n› yapmas›d›r.Özgeçmifli ile ilgili k›sa bilgilerden sonra bu iki yönle il-gili katk›lar›ndan bahsedilmeye çal›fl›lacakt›r.

K›sa Özgeçmifli

1938 y›l›nda Isparta’n›n E¤irdir ilçesinde do¤du 1948’deE¤irdir Zafer ‹lkokulu’nu, 1951’de ‹stanbul Vefa Lisesiorta k›sm›n›, 1955’de paras›z yat›l› olarak KastamonuLisesi Fen Bölümü’nü bitirdi 1959’da ‹stanbul Üniversi-tesi ‹ktisat Fakültesi’ni bitirdikten ‹mar ve ‹skân Bakan-l›¤› Bölge Planlama Daire Baflkanl›¤›’nda “‹ktisadi Arafl-t›rmac›” ve “Bölge Planc›s›” unvanlar›yla befl y›l görevyapt› 1966 y›l›nda bütün akademik hayat›n› geçirece¤i‹stanbul Üniversitesi, ‹ktisat Fakültesi’ne asistan olarakgirdi Doktoras›n›, “fiehirleflme Aç›s›ndan Türkiye’de ‹fl-gücünün Demografik ve Sosyo-Ekonomik Bünyesi”isimli tezle 1967 y›l›nda tamamlad›. 1971’de “Gelir Da-¤›l›m› Aç›s›ndan Sosyal Güvenlik” konulu teziyle do-çent oldu, 1979 y›l›nda da Profesör ünvan› ald›. 2000 y›-l›nda kendi iste¤iyle istifa ederek emekli olan TuranYazgan, halen 1980 y›l›nda Türklü¤e ve Türk dünyas›-na hizmet için kurmufl oldu¤u Türk Dünyas› Araflt›rma-lar› Vakf›’n›n genel baflkanl›¤›n› yürütmektedir

Eserleri

‹stanbul Üniversitesi, ‹ktisat Fakültesi Sosyal Politikakürsüsünün bir üyesi olan ve Türkiye’de sosyal politikagelene¤i ve anlay›fl›n›n yerleflmesine önemli katk›lardabulunan Turan Yazgan sosyal politikan›n çeflitli konu-lar›nda (genel sosyal politika, flehirleflme, sendikac›l›k,

iflsizlik, nüfus ve sosyal kalk›nma gibi), çok say›da aka-demik çal›flma gerçeklefltirmifl olmas›na kendisini öneç›karan çal›flmalar›n› sosyal güvenlik alan›nda vermifltir.Prof. Yazgan’›n sosyal güvenlikle ilgili kitap olarak ya-y›nlanm›fl eserleri;

• Türkiye’de Sosyal Güvenlik Sistemi, (1969),• Gelir Da¤›l›m› Aç›s›ndan Sosyal Güvenlik (1975),• Sosyal Sigortalar (1977),• Görüfller (1977),• Türk Sosyal Güvenlik Sistemi ve Meseleleri,• ‹ktisadi ve Mali Yönüyle Sosyal Güvenlik (Çeviri-

1971),• Türk Sosyal Güvenlik Sistemi ve Meseleleri (1981),• Sosyal Güvenlik Aç›s›ndan Zekat (1995),• ‹ktisatç›lar ‹çin Sosyal Güvenlik Dersleri (1992).

Prof. Yazgan, yukar›da say›lan kitaplar d›fl›nda çeflitli kon-ferans ve panellerde sunulan ve/veya akademik dergiler-de yay›nlanan sosyal güvenlik konulu çok say›da makaleyay›nlam›flt›r. Prof. Yazgan’›n eserleri hakk›nda çok k›sabir de¤erlendirme yapmak gerekirse, bugün, Türkiye’desosyal güvenlik çal›flacak hiçbir akademisyen bu eserlerereferans vermeden çal›flmas›n› tamamlayamaz.

Sosyal Güvenlik Anlay›fl›n›n Esaslar›

Turan Yazgan’›n en belirgin yaklafl›m›n›, milli bir sosyal

güvenlik sistemi oluflturulma görüflüne sahip olmas› tefl-kil eder. Bu düflüncesini, akademik hayat›n›n bafllang›-c›nda 1969 y›l›nda dile getirir. Üç temel gerekçe ile bunusavunur: Mevcut sosyal güvenlik sistemi;1) temel sosyal güvenlik prensiplerine uygun çal›flma-

maktad›r.2) Türk toplumunun iktisadi, sosyal ve kültürel yap›s›na

uygun bir sistem de¤ildir ve3) Etkin iflleyen bir sistem de¤ildir.Prof Yazgan’›n milli sosyal güvenlik sistemi oluflturul-ma düflüncesi, temel sosyal güvenlik ilkelerine ve ulus-lararas› sosyal güvenlik anlay›fl›na ters, onlar› dikkatealmayan dar bak›fll› bir anlay›fl de¤ildir. ILO’nun belirt-ti¤i gibi; her sistemin kendi iktisadi, sosyal, kültürel ya-p› özellikleri ile tarihi geliflme sürecine uygun olmas›gere¤inden hareketle, Birleflmifl Milletler temel insanhaklar› ve ILO sözleflmelerinde belirtilen norm ve stan-dartlara uygun bir sistemdir. Bu genel kabul çerçeve-sinde Prof. Yazgan’›n sosyal güvenlikle ilgili temel gö-rüflleri ana hatlar› ile flu bafll›klarda toplanabilir:

• Sosyal güvenlik, insanlar›n kendi istek ve iradele-ri d›fl›nda meydana gelen tehlikelerin zararlar›n-dan kurtar›lma garantisidir.

Okuma Parças›


• Sosyal güvenlik temel ve vazgeçilemez bir insanhakk›d›r. Kifliye ve ailesine, yaflad›¤› toplum içindeinsan haysiyetine yarafl›r “onu namerde muhtaç et-meyecek” seviyede bir koruma garantisi sa¤lar.

• Sosyal güvenlikte temel koruma birimi ailedir, fer-di yaln›z bafl›na yaflayan biri olarak kabul edin birsosyal güvenlik sistemi düflünülemez.

• Sosyal güvenlik, insanlar› çal›flmaktan al›koymayan,tembellefltirmeyen, tasarrufu unutturmayan ve onla-r› atalate sevketmeyen bir iflleyifle sahip olmal›d›r.

• Devletin olmad›¤› bir sosyal güvenlik sistemi dü-flünülemez. Sosyal güvenlik sistemi kurmak dev-letin görevidir. Devlet sistemin kurucusu, gözeti-cisi, garantörüdür.

• Sosyal güvenlik sistemi, çal›flan, geliri olan ve primödeme gücü olanlar için sosyal sigortalar, olma-yanlar için vergi gelirleri ile finanse edilen kamusosyal güvenlik harcamalar›ndan oluflan iki ayakl›bir kurumsal yap›ya sahiptir.

• Sosyal güvenli¤in üçüncü aya¤›nda daha yükseksosyal güvenlik garantisi isteyenler için oluflturu-lan ilave (ek, munzam, tamamlay›c›) sosyal gü-venlik kurumlar› vard›r. Bunlar özel inisiyatifle vegönüllülük esas›na kurulurlar, devlet düzenleyicive gözeticidir.

• Kimsesiz çocuklar, yafll›lar ve özürlüler gibi deza-vantajl› gruplar›n sosyal güvenli¤i, kamu sosyalgüvenlik harcamalar› içinde “sosyal refah hizmet-leri” kapsam›nda sa¤lan›r. Kamu vicdan›n›n en du-yarl› oldu¤u bu kesimlere yönelik düzenlemelerinolmad›¤› bir sosyal güvenlik sistemi düflünülemez.

• Devletin sosyal güvenlik harcamalar›, karfl›l›ks›zyard›mlar de¤ildir. Vicdanilik ve keyfilik konusuolamaz. Objektif kriterlere, gerçekten ihtiyac› olan-lara bu durumdan kurtarmak için verilirler.

• Sosyal güvenlik sistemleri sürekli ba¤›ml›l›k yara-tan uygulama içinde olmamal›, insanlar en k›sazamanda kendi ihtiyac›n› kendisinin karfl›layabile-ce¤i bir ifl ve gelir sahibi haline getirilmelidir.

Prof. Dr. Yusuf Alper

‹ktisat Fakültesi (2005), Prof. Dr. Turan Yazgan’aArma¤an Özel Say›s›, Sosyal Siyaset Konferanslar›,49. Kitap, ‹stanbul; ve Ruhigül, Koca (2007), TuranYazgan’›n Hayat›, Fikirleri, Eserleri ve Türk Dün-yas› Araflt›rmalar› Vakf›, (Yüksek Lisans Tezi), Mar-mara Üni. Türkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü. ‹stanbul.

1. d Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenlik Sisteminin Yönetimi ve Unsurla-r›” bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

2. e Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenli¤in Yönetim Baflar›s›n›nÖlçülmesi” bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerdenyararlan›n.

3. a Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Sigortalar›n Yönetimi ve Özerklik” bafl-l›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

4. b Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Sigortalar›n Merkez ve Taflra Örgütlenme-si” bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

5. d Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Sigortalar›n Merkez ve Taflra Örgütlenme-si” bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

6. b Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenli¤in Yönetim Baflar›s›n›n Ölçülme-si” bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

7. d Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Sigortalar›n Merkez ve Taflra Örgütlenme-si” bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

8. c Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Sigortalar›n Merkez ve TaflraÖrgütlenmesi” bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerdenyararlan›n.

9. a Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Yard›mlar ve Hizmetlerin Yönetimi” bafl-l›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

10. e Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Yard›mlar ve Hizmetlerin Yönetimi” bafl-l›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1 Sosyal güvenlik sistemleri toplumu oluflturan herkesikoruma kapsam›na alma ideali olan sistemlerdir. Yirmibirinci yüzy›l›n ilk 10 y›l›nda yaflanan krizler, sosyal gü-venlik programlar›n›n kapsam›nda olanlar›n ekonomikkrizlerin olumsuz etkilerinden daha az etkilendi¤ini or-taya koymufltur. Bu sonuçtan hareketle ILO, ekonomikkrizlerle mücadele için sosyal güvenli¤in kapsam›n›ngeniflletilmesini bir araç olarak kullanmak istemifltir.Özellikle kay›t d›fl› sektörün azalt›lmas›na ve hiç sosyalgüvenlik korumas›na sahip olmayanlar›n ilk defa kap-sama al›nmalar›na iliflkin uygulamalar yoksullu¤a karfl›mücadelede en etkin araçlar olacakt›r.



S›ra Sizde 2Sosyal güvenlik için millî gelirden ayr›lan pay›n geliflmiflülkelerde % 30’lara yükselmesi, daha yüksek sosyal gü-venlik garantisi için daha fazla kaynak ay›rma imkân›n›ortadan kald›rm›flt›r. Geliflmekte olan ülkelerde ise k›sadönemde sosyal güvenlik için ayr›lan kaynaklar› art›r-mak mümkün de¤ildir. Bu durumda, her iki ülke gru-bunda da daha iyi sosyal güvenlik için kaynaklar› dahaetkin kullanmak, yani kaynak kullan›m›nda verimlili¤iart›rmaktan baflka çözüm yolu yoktur. Bu da ancak iyive baflar›l› yönetimle sa¤lanacakt›r. Öte yandan, özelsektörde yayg›nlaflan tüketici odakl› hizmet anlay›fl›, ka-muda vatandafl odakl› hizmet anlay›fl› olarak kendinigöstermektedir. Buna göre, kamu kurumlar› da hizmetsundu¤u kesimin ihtiyaçlar›na en uygun hizmet yol veyöntemlerini kullanmak zorundad›r. Özel sektördeki tü-ketici memnuniyeti, kamu sektöründe vatandafl mem-nuniyeti veya kamuoyu memnuniyeti olarak ortaya ç›k-maktad›r. Bunu sa¤laman›n yolu da iyi yönetimdir.

S›ra Sizde 3Hangi sistem ve modelle örgütlenmifl olursa olsun, birsosyal güvenlik sisteminin yönetim baflar›s›n›n ölçül-mesinde üç temel gösterge vard›r. Bunlar; ülkede yafla-yan herkesi sosyal güvenlik kurumlar›n›n kapsam›naalmada gösterdi¤i baflar›; sa¤lanan sosyal güvenlik ga-rantisinin kiflilere ve ailelerine yaflad›klar› toplum için-de insan haysiyetine yarafl›r bir hayat standard› sa¤la-mas› ve son olarak da ülkenin iktisadi imkânlar› ve sos-yal yap›s› dikkate al›narak belirlenen sosyal güvenlikpolitikalar› ve hedeflerini en uygun flekilde gerçekleflti-recek bir kurumsal organizasyon ve yönetim yap›s›n›noluflturulup oluflturulmad›¤›d›r.

S›ra Sizde 4‹dari özerklik sosyal taraflar›n sosyal sigortalar›n yöne-tim organlar›nda yer almas›, karar sürecine kat›lmalar›-d›r. Sosyal sigortalar›n ülke çap›nda veya sektör baz›n-da kurulmalar› hâlinde baflta prim ödeyenler ve ayl›kalanlar olmak üzere bütün sosyal taraflar›n yönetimdetemsil edilmeleri gerekir. Ancak, yaln›zca temsil özerk-lik için yeterli de¤ildir. Taraflar›n ne oranda temsil edil-di¤i ve karar sürecinde oy haklar›n›n niteli¤i de idariözerkli¤i belirler. Nitekim, ülkemizde sosyal sigortalarçok tarafl› temsile dayanan bir yönetim yap›s›na sahipolmas›na ra¤men, devlet her zaman en fazla say›da ki-fli ile temsil edilmifl, oylar›n eflitli¤i hâlinde de devlet ta-raf› ço¤unluk say›lm›flt›r. Son olarak, yönetim organla-r›n›n ald›¤› kararlar›n bir üst birimin onay›na tabi olma-s› veya veto hakk›n›n olmas› da kurumlar›n yönetimözerkli¤ini belirleyen unsurlardan biridir.

S›ra Sizde 5Sosyal sigorta kurumlar›n›n sigortal›lar, iflverenler vekamu ile iliflkilerinde elektronik hizmet a¤›n› kullana-rak e-sigorta hizmetlerini yayg›nlaflt›rmas›, sosyal sigor-talar›n günlük ifllem yükünü azaltacakt›r. Bu çok do¤alolarak günlük ifllemlerin yürütüldü¤ü taflra birimlerininyükünü azaltacak hatta baz›lar›n› gereksiz k›lacakt›r.Ancak, bu geliflme sosyal sigortac›l›k ifllemlerinin tama-m›n›n elektronik ortamda ve merkez birimi taraf›ndanyürütülece¤i noktas›na gelmez. Sosyal sigortalar›n baz›hizmetlerinin mutlaka yüz yüze verilmesi gerekir ki butaflra birimlerini gerekli k›lar. Öte yandan, de¤iflen hiz-met anlay›fl› ve vatandafl odakl› hizmet yaklafl›m›n›nyayg›nlaflmas›, sosyal sigorta yönetimlerinin paydafllar›ile mutlaka yüz yüze iletiflim kurmas›n› gerekli k›lmak-tad›r. Bu çerçevede dezavantajl› gruplar›n özel durum-lar›n› dikkate alan hizmetlerin gelifltirilmesi ve ihtiyaçsahiplerine ulaflt›r›lmas› (görme engelliler için braille al-fabesinin kullan›lmas›, ortopedik engelliler için özelulafl›m hizmetleri, iflitme engelliler için farkl› iletiflimyöntemleri kullan›lmas› gibi) taflra hizmet birimlerininörgütlenme yap›lar›n› de¤ifltirecek ve varl›klar›n› de-vam ettirecektir. Ancak, klasik sosyal sigorta hizmetleri-nin daha az say›da ve daha küçük hizmet birimleri ilesürdürülmesi mümkün olabilecektir.

S›ra Sizde 6‹ster bakanl›k, isterse ba¤›ms›z kurum ve kurulufllar se-viyesinde olsun, sosyal yard›m ve hizmetlerin yürütül-mesinde birden fazla idari birim görev alm›flsa, hemsosyal yard›m ve hizmetlerde etkinlik sa¤lamak hem desuistimal ve kötüye kullanmalar› önlemek için koordi-nasyon ve iflbirli¤i sa¤lamaya yönelik idari birimlere ih-tiyaç vard›r. Bu birimler, bu alanda faaliyet gösterenbirden fazla bakanl›k var ise bakanl›klar aras›nda, bir-den fazla kurum ve kurulufl varsa bunlar aras›nda an-cak her iki halde de daha üst seviyede oluflturulurlar.Koordinasyon ve ifl birli¤i sa¤layan kurumlar her za-man alt kurumlar›n yönetimine müdahale etmeyebilir,onlar›n yönetim ve karar süreçlerine kat›lmayabilir. Öteyandan, ülke düzeyinde sosyal yard›m ve hizmetlerinbelirlenmesi bütün sosyal taraflar›n kat›ld›¤› ortamlardabelirlenmeye çal›fl›l›r. E¤er sosyal yard›m ve hizmet ku-rumlar›n›n yönetiminde çoklu temsil yoksa ve daha çokicra kurumlar› niteli¤indeyseler, ulusal düzeyde politi-kalar belirlenmesi için belirli zaman aral›klar› ile topla-nan ve kararlar› politika belirlenmesinde tayin ediciolan “flura”lar bu fonksiyonu görür.


S›ra Sizde 7Sosyal sigortalarda yaln›zca prim ödeyenler haklardanfaydaland›¤› için kimlerin faydalanaca¤› bir sorun de-¤ildir. Ancak, vergilerle finanse edilen sosyal yard›m vehizmetlerde en önemli sorun kimlerin faydalanaca¤›n›nbelirlenmesi ile ilgilidir. Sosyal yard›mlar karfl›l›ks›z ol-du¤u için sosyal adalet duygusunun sa¤lanmas› bak›-m›ndan gerçekten ihtiyac› olanlara verilmesi önemlidir.Bunun içinde bu programlar› yürüten kurumlar›n ihti-yaç sahiplerinin belirlenmesi konusunda ülkenin nüfus,gelir, servet, ikamet, e¤itim, sa¤l›k sektörleri ile ilgilisa¤l›kl› verilere ihtiyac› vard›r. Bu noktada kay›td›fl› sek-tör sosyal güvenlik kurumlar›n›n en büyük handikap›n›oluflturur. Bu sektör ihtiyac› en fazla olanlar›n ancakhaklar›nda en az bilgi sahibi olunan kiflilerin bulundu-¤u sektördür. Bu durum sosyal kurumlar›n görüflünüolumsuz etkiler, onlar› köreltir ve gerçek ihtiyaç sahip-lerini belirleyemezler.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAlper,Y. (2009), Sosyal Güvenlik, Uluda¤ Üniversitesi,

‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültesi, Bursa.Alper,Y. (2011), Sosyal Güvenlik Hukuku Ders Not-

lar›, Uluda¤ Üniversitesi, ‹ktisadi ve ‹dari BilimlerFakültesi, Bursa.

Ar›c›, K (1999), Sosyal Güvenlik, Tes-‹fl Sendikas› E¤i-tim Yay›nlar›, Ankara.

ASPB (2012). “Sosyal Yard›mlar ve Sosyal Hizmetle-rin Yeniden Yap›land›r›lmas› Çal›fltay›” Aile veSosyal Politikalar Bakanl›¤›, 25 Ocak 2012, Ankara.

Balo¤lu, Zekai (1994). Türkiye Üçüncü Sektör Rapo-ru: Sorunlar ve Çözüm Önerileri, TÜSEV, Türki-ye Üçüncü Sektör Vakf›, ‹stanbul.

Cichon, Michael: Scholz, W: Meerendonk, AV: Hage-mejer, K: Bertranou, F: ve Plamondon, P. (2004). Fi-nancing Social Protection, International LabourOrganisation, Geneva.

Dilik, S.(1991), Sosyal Güvenlik, Kamu ‹flverenleri Sen-dikas›, Ankara.

Eurofund (2007). “Social Partners and Social Secu-rity Systems”, Eurofund, http://edz.bib.uni-mann-heim.de/daten/edz-ma/esl/07/ef06104_en.pdf

Gerek, N. (2010), Sosyal Güvenlik Hukuku, AnadoluÜniversitesi Yay›nlar›, Eskiflehir.

Güzel, A. Okur, A.R. ve Caniklio¤lu, N. (2010), SosyalGüvenlik Hukuku Beta, 13. Bask›, ‹stanbul.

ILO (2005), Social Security Governance: A Practical Gui-de for Board Members of Social Security Institutionsin Central and Eastern Europe, International LabourOffice, Budepest.

ILO (2012), www.ilo.org/socialprotection. ILO. (1984). Introduction to Social Security, Interna-

tional Labour Organisation, Third Edition, Geneva.ILO. (1995), Sosyal Güvenlik: ‹flçi E¤itimi El Kitab›,

Uluslar aras› Çal›flma Bürosu-Türk-‹fl, Ankara.ILO. (2001), Social Security: A New Consensus, In-

ternational Labour Organisation, Geneva. ILO. (2010), Governance of Social Security Systems:

A Guide for Board Members in Africa, ILO, Inter-national Training Centre of The International Labo-ur Organisation, Turin.

ILO. (2011), World Social Security Report 2010/11:Providing Coverage in Times of Crisis and Be-yond, International Labour Organisation, Geneva.

‹KV (1990). Avrupa Toplulu¤u’nda Sosyal Politikave Sosyal Güvenlik Sistemleri, ‹ktisadi Kalk›nmaVakf›, ‹stanbul.

Richardson, J. Henry (1970). ‹ktisadi ve Mali YönüyleSosyal Güvenlik, (Çev: Turan Yazgan), ‹stanbulÜniversitesi, ‹ktisat Fakültesi, ‹stanbul.

Seyyar, Ali (2004). Sosyal Güvenlik Terimleri, Papat-ya Yay›nlar›, ‹stanbul.

Sezer, Özcan (200). “Kamu Hizmetlerinde Müflteri(Vatandafl) Odakl›l›k: Türkiye’de Kamu Hizme-ti Anlay›fl› Aç›s›ndan Bir De¤erlendirme” ZKÜSosyal Bilimler Dergisi, Cilt:4, Say›. 8.

SSA-ISSA (2010). Social Security Programs Throug-hout the World: Europe, 2010. Social Security Ad-ministration and International Social Security Admi-nistration, Geneva

TC Baflbakanl›k (2005), Sosyal Güvenlik Reformu:Sorunlar ve Çözüm Önerileri T.C. Baflbakanl›kKamu Yönetiminde Yeniden Yap›lanma, 9. Ankara

Tuncay, C.ve Ekmekçi, Ö. (2008), Sosyal GüvenlikHukukunun Esaslar›, Legal, ‹stanbul.

WORLD BANK (1994); Averting The Old Age Crisis:Policies to Protect The Old and PromoteGrowth, World Bank Policy Research Report, Ox-ford University Pres (Summary),

Yazgan, T. (1977), Görüfller: Sosyal Güvenli¤imiz,Kutsun Yay›nevi, ‹stanbul.

Yazgan, T. (1992). ‹ktisatç›lar ‹çin Sosyal GüvenlikDers Notlar›, Türk Dünyas› Araflt›rmalar› Vakf›,Kutyay Yay›nlar›, ‹stanbul.

http://www.issa.int/Topics/Administration-manage-ment

www.aile.gov.tr

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sosyal güvenlik sisteminin gelir kaynaklar›n› listeleyebilecek,Sosyal sigortalar›n gelir kayna¤› olarak primlerin yerini ve önemini tart›flabi-lecek,Gelir kayna¤› olarak primlerin vergilerden üstünlüklerini anlatabilecek, Primlerin nas›l belirlenece¤ini aç›klayabilecek,Primlerin yans›t›lmas›n›n ne anlama geldi¤ini ifade edebilecek, Sosyal sigortalar›n gelir gider dengesinin hangi finansman yöntemleri ile sa¤-lanaca¤›n› de¤erlendirebilecek,Devletin sosyal güvenli¤in finansman›n› vergilerle sa¤lamas›n›n etkilerinitart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Prim• Tek Prim-Sigorta Kollar›na Göre

Ayr› Prim• Nispi Prim-Mutlak Prim• Safi (Net) Prim• Gayrisafi (Brüt) Prim

• Devlet Katk›lar›• Primlerin Yans›mas›• Prim Yükü• Da¤›t›m Yöntemi• Fon Biriktirme Yöntemi• Aktüeryal Denge

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NNNN

N

Sosyal Güvenlik Sosyal Güvenli¤inFinansman›

• G‹R‹fi• SOSYAL S‹GORTALARIN

F‹NANSMANI• SOSYAL S‹GORTALARIN GEL‹R

KAYNA⁄I OLARAK PR‹MLER • SOSYAL S‹GORTALARIN PR‹M DIfiI

GEL‹RLER‹ • PR‹MLER‹N YANSIMASI • SOSYAL S‹GORTALARIN

F‹NANSMAN YÖNTEMLER‹ • SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N VERG‹LERLE

F‹NANSMANI

5SOSYAL GÜVENL‹K

G‹R‹fiToplumu oluflturan herkesi, her tehlikeye karfl› koruma kapsam›na almak ve onlariçin gelecek endiflesi duymayacaklar› bir sosyal hayat oluflturmak, yani sosyal gü-venliklerini sa¤lamak maliyeti yüksek, pahal› bir kamu hizmetidir (ILO, 2004). Sos-yal güvenlik hakk›n›n gereklerini yerine getirmek için yap›lacak harcamalar› karfl›-layacak sürekli ve yeterli gelir kaynaklar›na ihtiyaç vard›r. Bir sosyal güvenlik sis-teminin baflar›s›n› veya baflar›s›zl›¤›n› çok zaman finansman kaynaklar›n›n yeterli-li¤i tayin eder. Kurumsal yap›y› oluflturmak, iflleyifl ve organizasyon esaslar›n› be-lirlemek, hak ve yükümlülükleri belirleyen sosyal güvenlik mevzuat›n› ç›karmaksosyal güvenlik sisteminin baflar›l› olmas› için yeterli de¤ildir. Sistemin baflar›s›için, sistemin giderlerini karfl›layacak yeterli ve sürekli gelir kaynaklar›n›n da belir-lenmifl olmas› gerekir. Bu, ülke çap›nda oluflturulacak bütün bir sosyal güvenliksistemi için geçerli oldu¤u gibi ilk defa kurulacak bir sigorta kolu ile ilgili olarakda geçerli, basit ancak temel bir zorunluluktur (ILO, 1995: 81). Her sosyal güven-lik program› önce belirledi¤i amaçlar› gerçeklefltirmek için toplam giderlerini, da-ha sonra bu giderleri karfl›layacak gelirlerin kaynaklar›n› belirlemelidir. Bu sosyalsigortalar›n gelir-gider dengesini (aktüeryal denge) sa¤layacak sa¤l›kl› aktüeryalhesaplar›n yap›lmas›n› gerektirir. Bu hesaplar yap›l›rken kimler, ne kadar ve neüzerinden ne oranda veya miktarda prim ödeyecek gibi sistemin ifllerli¤i bak›m›n-dan hayati öneme sahip sorular›n da cevaplar›n›n verilmesi gerekecektir.

Sosyal güvenlik sistemlerinin finansman› o kadar önemlidir ki, sosyal güvenlikrejimlerinin adland›r›lmas› hangi gelir kaynaklar› ile finanse edildi¤ine göre de¤ifl-mektedir. Nitekim, literatürde temel gelir kayna¤› primler olan sosyal sigortalar“primli sosyal güvenlik rejimleri”; vergilerle finanse edilen kamu sosyal güvenlikharcamalar› da “primsiz sosyal güvenlik rejimleri” olarak adland›r›lmaktad›r. E¤erbir toplum, sosyal güvenlik sisteminin finansman›n›n do¤rudan sistemden faydala-nanlar taraf›ndan karfl›lanmas›n› kabul ediyorsa primli sistemi, giderlerin tamamendevletçe karfl›lamas›n› istiyorsa vergi ile finansman› tercih ediyor demektir. Hangifinansman kaynaklar›n›n tercih edilece¤i her ülkenin kendi iktisadi ve sosyal dü-zenine, siyasal ve ideolojik tercihlerine göre de¤iflecektir (Dilik, 1991: 211).

Sosyal güvenlik sistemlerinin gelir kaynaklar›n›n neler oldu¤u kadar, sisteminfinansman dengesinin hangi yöntemle (metodla) sa¤land›¤› da önemlidir. “Top-lumda, kimler, kimler için, ne kadar ve ne süre ile ödeyecek” sorular›na verilecekcevaplar sosyal güvenlik sisteminin finansman yöntemi yan›nda sistemin özünü

Sosyal Güvenli¤inFinansman›

Aktüeryal denge; özel veyasosyal sigortalar›n giderleri(sa¤lanan menfaatler) ilegelirleri (yap›lan katk›lar)aras›nda eflitli¤insa¤lanmas› hali.

oluflturan dayan›flma felsefesini de belirleyecektir. Nitekim, fon yönteminde hernesil kendi sosyal güvenli¤ini finanse ederken da¤›t›m yönteminde farkl› nesillerbirbirinin sosyal güvenli¤ini finanse etmektedir ve nesiller aras› bir dayan›flmay›esas almaktad›r.

Bu ünitede, hemen hemen bütün sosyal güvenlik sistemleri ço¤unlukla primlirejimler olarak tan›mlanan sosyal sigortalar üzerine infla edildi¤i için esasen sosyalsigortalar›n finansman› üzerinde durulacakt›r. Bir sosyal sigorta sisteminin finans-man kaynaklar› ile ilgili çeflitli konular ele al›nacakt›r. Ünitenin son k›sm›nda davergilerle finanse edilen sosyal güvenlik rejimlerinin finansman› ile ilgili esaslarüzerinde durulacakt›r.

SOSYAL S‹GORTALARIN GEL‹R KAYNAKLARI(F‹NANSMANI)Primli rejimler olarak adland›r›lan sosyal sigortalar›n temel gelir kayna¤› çok do¤alolarak primler olmakla birlikte fon ve yat›r›m gelirleri ve devlet katk›s› gibi primd›fl›nda gelirleri de vard›r.

SOSYAL S‹GORTALARIN GEL‹R KAYNA⁄I OLARAK PR‹MLER

Primlerin Tarifi Sosyal sigortalar›n temel gelir kayna¤› olarak prim, al›nma flekli, kimin ödedi¤i venas›l tahsil edildi¤ine ba¤l› olarak farkl› terimlerle ifade edilmektedir. Bazen, özelsigortalar›n finansman kayna¤› olarak da kullan›ld›¤› için do¤rudan prim (Premi-um); sistemle ilgili taraflar›n giderlere kat›l›m›n› ifade etmek için katk› pay› (con-tribution) veya ücret ve gelirlerden kaynakta kesilen vergi (payroll tax) olarak kul-lan›lmaktad›r (Seyyar, 2005: 217). Hangi terimle ifade edilirse edilsin bütün kulla-n›mlarda; sosyal sigortan›n sa¤lam›fl oldu¤u güvenlik garantisinden faydalanmakiçin düzenli olarak ödenen maliyet pay› anlam› vard›r. Ancak primlerin kimden, nekadar al›nd›¤›na ba¤l› olarak sosyal sigortan›n karfl›l›kl› yard›mlaflma ve dayan›flmaprensibini de belirledi¤i için tarifi çok kolay de¤ildir.

Bir yaklafl›ma göre primler; sosyal sigortalar›n sa¤lam›fl oldu¤u sosyal güvenlikhizmetlerinden (garantisinden) faydalanman›n karfl›l›¤›, bedeli, yani fiyat›d›r. Buaç›dan yaklafl›ld›¤› zaman sosyal güvenlik garantisi de di¤er mal ve hizmetler gibi-dir ve primler bu hizmetten faydalanman›n karfl›l›¤›d›r (Alper, 2009: 53). Bu tarifihakl› ç›karan, primlerin fiyat olma özelli¤ini güçlendiren çok say›da özellik olmak-la birlikte primleri tam bir fiyat-bedel veya karfl›l›k olarak tan›mlamak mümkün de-¤ildir (Yazgan, 1992: 135). Nitekim (Yazgan, 1992: 135-137: Alper, 2009: 53-54. Ar›-c›, 1999: 114-116).

• ‹nsanlar herhangi bir mal veya hizmeti almaya ve fiyat›n› ödemeye mecburtutulamazlar, ancak sosyal sigortal› olmak ve prim ödemek zorunludur.

• Di¤er mal ve hizmetler için yaln›zca do¤rudan faydalananlar (tüketenler,kullananlar) bedel öderken; sosyal sigortalarda sigortal›lar›n yan› s›ra iflve-renleri ve devlet de prim öder. Hatta baz› sigorta kollar›n›n bütün primleriiflverenler veya devlet taraf›ndan ödenir.

• Di¤er mal ve hizmetlerde ödenen fiyat ile miktar veya sa¤lanan fayda ara-s›nda do¤rudan bir iliflki olmas›na ra¤men, sosyal güvenlik garantisi için builiflki baz› sigorta kollar› ve baz› kifliler için son derecede zay›ft›r. Bütün ça-l›flma hayat› boyunca iflsizlik sigortas› primi (bedeli) ödeyen kifli iflsiz kal-


Primler sosyal güvenlikgarantisindenfaydalanman›n, bedeli,karfl›l›¤›, yani fiyat›d›r.

maz ise ödedi¤i primlerin karfl›l›¤›n› almazken, sigortal› olduktan k›sa bir sü-re sonra kronik ve uzun süre tedaviyi gerektiren bir hastal›¤› olan kifli deçok düflük ve k›sa süre ödedi¤i bedelle çok yüksek maliyetli bir sosyal gü-venlik hizmetinden faydalanm›fl olur.

Primler, ilk bak›flta bir bedel-fiyat özelli¤i göstermekle birlikte tam bir fiyat özel-li¤i tafl›mamaktad›r. Bir baflka yaklafl›ma göre primler ücret veya gelirin bir parças›-d›r. Bu görüfle hakl›l›k kazand›ran, özellikle ba¤›ml› çal›flanlar için primlerin hesap-lanmas›nda ücret veya maafl›n temel olarak al›nmas› onun bir yüzdesi olarak tahsiledilmesidir. Bu hem sigortal›, hem iflveren ve hatta çok zaman devlet primleri içinde geçerlidir. Primlerin bu özelli¤inden hareketle “geciktirilmifl ücret”, “geri b›rak›l-m›fl ücret” veya “sosyal ücret” tan›mlar› da yap›lmaktad›r (Alper, 2009: 53). Ücretinparças› olarak prim, sigortal›lar bak›m›ndan brüt ücretten kesilen miktar; iflverenleriçin ücret maliyetinin bir unsuru, ödemek zorunda oldu¤u pay olarak ortaya ç›k-maktad›r. Bu aç›dan bak›ld›¤› zaman ücretin parças› olarak kesilen primlerle sigor-tal›ya sa¤lanan sosyal güvenlik hizmetinin maliyeti karfl›land›¤› için sigortal›n›n al-d›¤› ayl›klar veya sa¤lad›¤› hizmetler için kendisine sonradan (geciktirilerek) öde-nen ücret anlam›na gelmektedir (Yazgan, 1992: 137; Richardson, 1970: 50). Ancak,primlerin ücret olma özelli¤ini zay›flatan özelli¤i, yap›lan ücret kesintisi ile sa¤lananfayda aras›nda birebir iliflkinin olmamas›, baz›lar›na kesilen ücretten daha fazla, di-¤erlerine de daha az miktarda ödeme yap›lmas›d›r. Öte yandan, kendi ad›na ba¤›m-s›z çal›flanlar için prim, gelirleri üzerinden al›nan payd›r ve çok zaman da tahsilatkolayl›¤› sa¤lamak için oran olarak de¤il, mutlak miktar olarak belirlenir. Bu kesim-lerin ödedi¤i primler için ücretin bir parças›d›r, tan›m› yetersiz kalmaktad›r.

Baflka bir yaklafl›ma göre de primler bir çeflit vergidir. Bu yaklafl›ma göre sosyalgüvenlik devlet taraf›ndan sa¤lanmas› gereken bir kamu hizmetidir ve primler dekamu otoritesi kullan›larak zorunlu flekilde tahsil edilen vergilerdir. Zorunlu olaraktahsil edilmesinin yan› s›ra ödenen primlerle sa¤lanan fayda aras›ndaki iliflkinin za-y›flamas› primlerin vergi karakterini güçlendirmektedir. Bu durum özellikle hastal›ksigortas› için çok belirgindir. Ancak, primleri di¤er vergilerden ay›ran nokta, zay›f daolsa karfl›l›k olma özelli¤inin bulunmas›, sosyal sigortalar›n sa¤lam›fl oldu¤u sosyalgüvenlik garantisinden yaln›zca prim ödeyenlerin faydalanabilmesidir. ‹nsanlar›nödeme gücü dikkate al›narak tahsil edilen vergilerle finanse edilen kamu hizmetle-rinden vergi ödemeyenler de faydalanabildi¤i hâlde sosyal güvenlik sistemindenyaln›zca prim ödemeyenler faydalanamaz, d›flar›da tutulabilirler. O hâlde primler na-s›l bir vergidir? Sosyal sigorta primleri, “tahsisi vergi” anlam›nda para-fiskal (ver-gi benzeri) gelirler olarak tarif edilirler. Parafiskal gelirler; “kamu harcamalar›n›nbir k›sm›n› karfl›lamak üzere kamu veya yar› kamusal nitelikteki ekonomik, sosyalve mesleki örgütlere, oluflturulma amaçlar›n›n finansman›nda kullan›lmak üzere,bunlardan faydalananlardan zorunlu olarak tahsil edilen bütçe d›fl› gelir” olaraktan›mlanmaktad›r (Öncel, 1983: ss). Buna göre primler, kamusal bir hizmet olan sos-yal güvenlikten faydalananlar›n, yaln›zca sosyal güvenli¤i finanse etmek üzere zo-runlu olarak ödemifl olduklar› vergilerdir. Bu tarif de primleri bir ölçüde aç›klamak-la birlikte iflveren ve devlet primleri için yeterince aç›klay›c› de¤ildir. Çünkü bunlariçin ödenen primlere karfl›l›k do¤rudan bir faydalanma söz konusu de¤ildir.

Bütün yaklafl›mlar birlikte de¤erlendirilirse primleri sosyal güvenlik hizmetin-den faydalanman›n bedeli, fiyat› olarak tarif etmek mümkün oldu¤u gibi, bir vergive ücretin parças› olarak da tarif etmek mümkündür. Prim bunlar›n hepsi ancakyaln›zca biri de¤ildir. Bütün bu unsurlar› birlefltirmek gerekirse prim; kendine hasözellikleri olan bir finansman vas›tas›d›r.

1255. Ünite - Sosyal Güvenl i¤ in F inansman›

Primler, sigortal› içinücretten yap›lan kesinti,iflveren için ücretmaliyetinin bir parças›d›r.

Primler, sosyal güvenlikhizmetlerindenfaydalananlar›n ödedi¤i,yaln›zca sosyal güvenli¤infinansman› için kullan›lantahsisi bir vergidir.

Sosyal sigorta primleri sizce niçin yaln›zca bir fiyat-bedel olarak kabul edilemez?

Primlerin Vergilerden Üstünlü¤üSosyal güvenli¤in, devlet taraf›ndan karfl›lanmas› gereken bir kamu hizmeti oldu-¤u ve zorunlu oldu¤u tespitinden hareketle di¤er kamu hizmetleri gibi finansma-n›n›n da vergilerle karfl›lanmas› gerekti¤i s›kl›kla dile getirilen bir görüfltür ve ge-rekçeleri güçlüdür. Bu sebeple, sosyal sigortalar›n finansman› için niçin primlerintercih edildi¤inin aç›klanmas› gerekir. Bu özellikle ilk defa bir sosyal güvenlik sis-temi veya bir sosyal sigorta kolu oluflturacak ülkeler için önemlidir. Sosyal sigorta-lar›n finansman›nda vergi yerine primlerin tercih edilmesinin avantajlar›, primlerinvergilerden üstünlükleri afla¤›daki gerekçelerle aç›klanmaktad›r (Yazgan, 1992:137-139. Alper, 2009: 54-55).

• Primler, sigortal›lar bak›m›ndan karfl›l›¤›n› alacaklar›n› bildikleri için yükünekolay katland›klar› bir vergidir. ‹nsanlar› prim ödemeye ikna etmek, vergiödemeye ikna etmekten daha kolayd›r.

• Primler, özellikle ba¤›ml› çal›flanlar için ücret ve maafl üzerinden al›nd›¤› vekaynakta kesildi¤i için yükü fazla hissedilmeyen bir vergi gibidir. Çal›flanlardaha çok ellerine geçen ücret (net ücret) üzerinden gelirlerini hesaplad›kla-r›, primler de iflverenler taraf›ndan hesaplan›p ödendi¤i için çok zamanprimlerin yükünü hissetmezler.

• Yafll›l›k sigortas›nda oldu¤u gibi ödenen prim miktar› artt›kça, gelir ve ayl›k-lar›n da miktar olarak artmas› sigortal›n›n prim ödeme e¤ilimini güçlendirir.

• Vergi yükü, do¤rudan veya dolayl› yollarla di¤er kesimlere yans›t›labilirken,primlerin yans›t›lmas› daha güçtür.

• Vergilerin “karfl›l›k olma” özelli¤i zay›f oldu¤u için sigortal›lar sistemdenbeklentilerini ve taleplerini yüksek tutarak sosyal sigortalar›n gelir giderdengesini bozabilirler. Primlerde ödenen prim sa¤lanan fayda iliflkisi dahakolay kurulabilir ve sosyal sigortalar›n aktüeryal dengesini bozacak müda-haleler s›n›rl› tutulabilir.

• Geliflmekte olan ülkelerde vergi taban›n›n zay›fl›¤› ve maliye teflkilat›n›n ye-tersizli¤i dolay›s›yla mevcut vergi oranlar›n› yükselterek veya yeni vergilerkoyarak sosyal güvenlik harcamalar›n› karfl›layacak ilave geliri yaratma im-kân› yoktur. Bu bak›mdan geliflmekte olan ülkelerde primle finansman birtercih meselesi olmaktan çok, zorunluluktur.

• Sosyal taraflar›n prim ödeyerek finansmana kat›lmas›, özerk yönetim yap›s›nasahip sosyal sigortalar›n yönetim ve karar süreçlerine kat›lmalar›na imkân ver-mektedir. Özerk yönetim, primle finansman›n bir sonucudur (Alper, 2009: 55).

• Prim ödeyen sosyal taraflar›n yönetime kat›lmas› ve özerk yönetim, sosyalsigorta fonlar›n›n etkin kullan›m›n› sa¤layacak, hak ve yükümlülüklerin be-lirlenmesinde taraflar daha sorumlu davranacaklard›r.

Sosyal sigortalar›n finansman›nda vergiler yerine primlerin kullan›lmas›n›n geliflmekteolan ülkeler bak›m›ndan sizce önemi nedir?

Primlerin ÇeflitleriSosyal sigortalar›n finansman kayna¤› olarak primlerin tercih edilmesi ilk ve belkide en basit aflamad›r. Primin kimlerden, ne oranda ve/veya miktarda tahsil edile-ce¤i, hangi sigorta kollar› için kimlerin prim ödeyece¤i ve primlerin ne flekilde he-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1

Primle finansman, sosyaltaraflar›n yönetimekat›lmalar›n› sa¤lar vesosyal sigorta kurumlar›n›nözerk yönetim yap›lar›n›güçlendirir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2

saplanaca¤› di¤er önemli konular› oluflturmaktad›r. Bu sorulara daha sa¤l›kl› ce-vaplar verebilmek için primler çeflitli aç›lardan incelenecektir.

Ödeyenlere Göre PrimlerSosyal sigorta primleri; sigortal›lar (iflçi, memur, kendi ad›na ba¤›ms›z çal›flanlar),iflverenler ve devlet taraf›ndan ödenir. Prim ödeyen taraflar bu üç kesim olmaklabirlikte ülkeden ülkeye ve ayn› ülke içinde de bir sigorta kolundan di¤erine farkl›örnekler ortaya ç›kmaktad›r. Birçok ülkede sigortal›lar ve iflverenlerin birlikte primödedi¤i ikili finansman yap›s› söz konusu iken daha az rastlanmakla birlikte yal-n›zca sigortal›lar›n veya yaln›zca iflverenlerin prim ödedi¤i ülkeler de vard›r. Kim-lerin prim ödeyece¤i konusu sigortal›lar›n çal›flma statüleri yan›nda sigorta kollar›-n›n özelliklerine de ba¤l› olmaktad›r. Nitekim, ücretle ve maaflla çal›flanlar için si-gortal›lar ve iflverenler birlikte prim öderken, kendi ad›na ba¤›ms›z çal›flanlar›n bü-tün primleri kendileri taraf›ndan ödenmektedir. ‹fl kazalar› ve meslek hastal›klar›-n›n primi, hemen hemen bütün ülkelerde yaln›zca iflverenler taraf›ndan ödenirkenyafll›l›k, malullük ve ölüm sigortalar›nda sigortal›larla iflverenler birlikte prim öde-mektedirler. Daha az rastlanmakla birlikte Devlet de üçüncü taraf veya sigortal›larile iflverenlerin prim yükünü azaltmak için baz› sigorta kollar›n›n finansman›naprim ödeyerek kat›labilmektedir.

Sosyal sigortalara prim ödemede en kolay ikna edilen grup, sa¤lanan sosyal gü-venlik garantisinden do¤rudan faydalanan sigortal›lard›r. Sigortal›lar›n finansmanakat›lmalar›, kiflinin kendi güvenli¤ini sa¤lamada sorumluluk tafl›mas› gerekti¤i dü-flüncesine (kiflisel sorumluluk ilkesi) dayand›r›lmaktad›r (Dilik, 1991: 215). Bunagöre sosyal sigortalar olmasayd› kifliler zaten kendi güvenli¤ini sa¤layacak tedbir-leri almak zorunda kalacaklard›. Öte yandan, sigortal›lar ödedikleri primlerle yal-n›zca kendileri için de¤il, bakmakla yükümlü olduklar› aile fertleri (eflleri, çocuk-lar› ana-babalar›) için de sosyal güvenlik garantisi sa¤lamaktad›rlar. Sigortal›larödedikleri primlerle nesil içi ve nesiller aras› bir dayan›flmay› sa¤lamakta, kifliselsorumluluklar› yan›nda toplumsal sorumluluklar›n› da yerine getirmifl olmaktad›r-lar (Yazgan, 1992: 139).

‹flverenler, sigortal› çal›flt›rman›n bir maliyeti ve ücretin vazgeçilmez bir unsuruolarak prim ödeyerek sistemin finansman›na kat›l›rlar. Primler, iflverenin çal›flt›rd›¤›kiflilere ödemekle yükümlü oldu¤u ücretin bir parças›d›r. ‹flverenler, yan›nda çal›fl-t›rd›klar› kiflilerin ücret maliyetini hesaplarken, sosyal güvenlik ihtiyaçlar›n›n da mut-laka karfl›lanmas› ve kendileri taraf›ndan ödenmesi gereken bir ihtiyaç olarak kabulederler. Prim, bu ihtiyac› karfl›laman›n bir karfl›l›¤› olarak ücretin içinde yer al›r. An-cak, iflverenin ödedi¤i primler ücret maliyetinin bir unsuru olmakla birlikte çal›flan-lar›n verimlili¤ini art›rd›¤› ve düzenli çal›flmas›n› sa¤lad›¤› ölçüde iflverenler için biryat›r›m anlam›na da (befleri sermaye yat›r›m›) gelmektedir (Dilik, 1991: 217 ve Yaz-gan, 1991: 141). Gelecek endiflesi tafl›mayan insanlar ifllerine daha ba¤l› ve daha ve-rimli olarak çal›fl›rlar. Öte yandan ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› gibi risklerin, si-gortal› iflverenin iflyerinde, onun otoritesi ve sorumlulu¤u alt›nda iken gerçekleflme-si dolay›s›yla (do¤rudan sorumluluk ilkesi) iflverenler prim ödemektedirler.

Devletin sigortal›lar ve iflverenlerin yan› s›ra prim ödeyerek sosyal sigortalar›nfinansman›na kat›lmas›n›n da sebepleri çeflitlidir. Öncelikle sosyal güvenli¤in te-mel bir insan hakk› olarak kabul edilmesi ve bu hakk›n gereklerini yerine getirmegörevinin de devlete verilmifl olmas›, devletin di¤er kamu hizmetlerinin finansma-n›na kat›lmas› gibi sosyal sigortalar›n da finansman›na kat›lmas›n› zorunlu hâle ge-tirmifltir. Devletin prim ödeyerek finansmana kat›lmas›, sigortal›lar ve iflverenlerin


Devletin, çal›flt›rd›¤› kamugörevlileri için sosyalsigortalara prim ödemesiüçüncü taraf olarak de¤il,iflveren olarak primödemesidir.

‹flverenlerin çal›flt›rd›¤›sigortal›lar için primödemesi befleri sermayeyat›r›m› olarakde¤erlendirilir.

Devletin üçüncü taraf olarakprim ödeyerek sosyalsigortalar›n finansman›nakat›lmas›, sigortal›lar veiflverenlerin prim yükünüazalt›r.

prim yükünü azalt›r ve prim ödeme e¤ilimlerini yükseltir. Devlet, genel olarak is-tihdam› teflvik yan›nda kad›nlar, gençler, özürlüler gibi çeflitli gruplar›n istihdam›-n› teflvik etmek üzere de prim ödeyerek finansmana kat›l›r.

Primleri kimin ödedi¤i kadar, kimlerin ne kadar ödedi¤i de önemlidir. Tarihîgeliflim süreci içinde sosyal sigortalar›n ilk y›llar›nda sigortal›lar daha fazla primöderken, sonraki y›llarda prim yükü yavafl yavafl iflverenlerin üzerine kayd›r›lmayabafllanm›flt›r. Özellikle II. Dünya Savafl› sonras› dönemde refah devleti anlay›fl› ilesosyal güvenlik alan›nda sa¤lanan geliflmeler büyük ölçüde iflverenlere getirilenilave yüklerle karfl›lanm›flt›r. Ancak, 1980’li y›llardan itibaren küreselleflme ve artanrekabet prim yükünü sigortal›lar ve iflverenlerden devlet üzerine kayd›rm›fl, devletulusal firmalar›n rekabet avantaj›n› korumak için prim yükünü üstlenmeye baflla-m›flt›r (Alper, 2009: 58). Devlet, bölgeler aras› dengesizlikleri gidermek, geliflmek-te olan bölgelere yat›r›m yap›lmas›n› teflvik etmek üzere de bu bölgelerdeki iflyer-lerinde çal›flanlar›n primlerini belirli bir süre tamamen veya büyük ölçüde ödemeyolunu da seçmektedir.

ÜLKELER Sigortal› ‹flveren Toplam

Fransa 9.8 32.68 42.48

Avusturya 17.2 25.15 42.35

Hollanda 22.5 17.5 40.00

Çin 11 29 40.00

Arjantin 17. 22.7 39.70

‹talya 9.19 30.17 39.36

Almanya 19.25 19.61 38.86

Belçika 13.07 24.77 37.84

‹spanya 6.25 31.8 37.33

Hindistan 13.75 22.36 36.11

Rusya -- 34.2 34.20

Yunanistan 11.55 22.1 33.65

‹sveç 7 23.43 30.43

‹ran 7 23 30.00

Brezilya 8 21 29.00

Finlandiya 7.1 20.38 27.48

Japonya 12.3 13.2 25.50

Malezya 11.5 13.75 25.25

Azarbeycan 3 22 25.00

‹ngiltere 11. 12.8 23.8

Norveç 7.8 14.1 21.90

Amerika 7.65 8.45 16.10

Pakistan 1 11 12.00

Meksika 1.37 6.85 8.22


Tablo 5.1Ödeyenlere GöreSosyal GüvenlikPrimleri (%) 2010

Kaynak: SocialSecurity ProgramsThroughout TheWorld.www.ssa.gov/policydoc/

Tablo 5.1 verileri, baz› ülkelerde sigortal›lar ve iflverenler taraf›ndan ödenensosyal güvenlik primlerinin toplam olarak % 40’lara ulaflt›¤›n›, bu oranlar›n da yi-ne birçok ülkede gelir vergisi oranlar›ndan daha yüksek oldu¤unu göstermektedir.Tablo verileri de¤erlendirirken her ülke ile ilgili verileri aç›klayan özel durumlar›da dikkate almak gerekir, ancak bu flekliyle toplam prim oranlar› konusunda birkanaat oluflturmak mümkün görünmektedir.

Öte yandan Tablo 5.1 verileri, birkaç ülke d›fl›nda, toplam prim yükünün a¤›r-l›kl› olarak iflverenler üzerinde oldu¤unu da aç›kça ortaya koymaktad›r. Tablodayer alan ülkeler içinde yaln›zca Hollanda’da sigortal›lar›n ödedi¤i prim oran› iflve-renlerin prim oran›ndan daha yüksektir.

Tek Prim-Sigorta Kollar›na Göre Ayr› Prim (Çoklu Prim)Bir ülkede bütün sosyal sigorta kollar› için tek prim al›nabilece¤i gibi her sigortakolu için ayr› prim al›nmas› (çoklu prim) yoluna da gidilmifl olabilir. Tek primal›nmas› basit ve kolay anlafl›labilir olmas› yan›nda primlerin hesaplanmas› ve tah-sili ile ilgili bürokratik ifllemleri de kolaylaflt›rabilir (Yazgan, 1992: 149). ‹flyerleri-nin küçük ve da¤›n›k oldu¤u, çal›flanlar›n önemli bir k›sm›n›n tar›m sektöründebulundu¤u, sigortal›lar›n e¤itim seviyesinin düflük oldu¤u, kay›t d›fl› çal›flman›nyayg›n oldu¤u ülkelerde veya sektörlerde tek prim uygulamas› sistemin kurulufluve iflleyiflini kolaylaflt›r›r. Ancak tek prim al›nmas› hâlinde; sigortal›lardan bir k›s-m›n›n kendileri ile ilgili olmayan sosyal sigorta riskleri için de prim ödemek zorun-da kalmalar› ve primlerin vergi karakteri güçlenece¤i için prim ödemekten kaç›n-ma e¤ilimlerinin artmas› gibi sak›ncalar do¤urabilir (Yazgan, 1992: 149-150).

Her sigorta kolu için ayr› prim al›nmas› iflletmelerin büyük ve fonksiyonel iflbölümüne göre teflkilatland›¤›, muhasebe ve kay›t sisteminin geliflmifl oldu¤u, ifl-gücü içinde ba¤›ml› statüde çal›flanlar›n say›s›n›n fazla oldu¤u ve sigortal›lar›n e¤i-tim seviyesinin yüksek oldu¤u ülkelerde veya sektörlerde uygulanabilir. En önem-li avantaj› primlerin fiyat karakterinin güçlü olmas› dolay›s›yla ödeme e¤ilimininyüksek olmas›, kim hangi sigorta kollar› ile ilgili ise o sigorta kollar› ile ilgili prim-lerin tahsil edilebilmesidir (Yazgan, 1992: 150).

Bir ülkede sosyal sigortalar›n tek primle mi yoksa birden fazla primle mi finan-se edilece¤i çok zaman bir tercih konusu olamaz ve zorunluluklar taraf›ndan be-lirlenir. E¤er bir ülkede sosyal sigorta bütün kollar› ile ayn› anda kurulur ve bütünçal›flanlar yine ayn› anda kapsama al›n›rsa tek prim uygulamas› daha kolayd›r. An-cak, ülkemiz dâhil bir çok ülkede oldu¤u gibi sigorta kollar› farkl› y›llarda kurul-muflsa her yeni sigorta kolu için yeni ve ayr› bir prim belirlemek zorunluluk hâli-ne gelmektedir (Alper, 2009: 59). Nitekim, ülkemizde sanayi ve hizmetler kesimin-de ba¤›ml› olarak çal›flanlara yönelik sosyal sigorta kollar› ayr› y›llarda oluflturul-du¤u için her bir sigorta kolu için ayr› prim al›nm›flt›r. Kendi ad›na ba¤›ms›z çal›-flanlar için de benzer durum söz konusudur. Ancak, her sigorta kolu için ayr› primal›nmas› 9 ayr› sosyal sigorta riski için 9 ayr› prim al›nmas› anlam›na da gelmemek-tedir. Uygulamada, birbirine yak›n özellikler gösteren sosyal riskler birlefltirilerekprim say›s› azalt›labilmektedir. 2008 y›l›nda yap›lan sosyal güvenlik reformundansonra Ülkemizde k›sa vadeli sigorta kollar› (ifl kazas› ve meslek hastal›klar›-ikmh,hastal›k ve anal›k) için tek prim, uzun vadeli sigorta kollar› (malullük, yafll›l›k,ölüm) için tek prim ve genel sa¤l›k sigortas› ve iflsizlik sigortas› için de ayr› prim-ler olmak üzere 8 sosyal sigorta riski için 4 ayr› prim al›nmaktad›r.

Her sigorta kolu için ayr› prim al›nmas›n›n (çoklu prim uygulamas›) avantajlar› sizcenelerdir?


‹flyerlerinin küçük veda¤›n›k, kay›t d›fl›çal›flman›n yayg›n ve iflgücüiçinde ba¤›ms›z çal›flanlar›noran›n›n yüksek oldu¤u ülkeve sektörlerde tek primuygulamas› tercih edilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




3

Nispi Primler-Mutlak PrimlerPrimler, prime esas kazançlarla olan ilgisine göre nispi veya mutlak primler olarakikiye ayr›l›r (Yazgan, 1992: 142). Nispi prim, sigortal›lar aras›ndaki prim yükünüeflit da¤›tma amac›yla kazanç üzerinden, kazanc›n belirli bir oran› olarak al›nanprimdir. Esasen geliri bir aydan di¤erine sürekli ve belirli olan ba¤›ml› çal›flanlarauygulan›r. Bütün kazanç dilimleri için tek ve sabit bir oran esas al›narak uygulana-bilece¤i gibi gelir vergisinde oldu¤u gibi de¤iflik gelir basamaklar› için farkl› oran-lar da uygulanabilir. Bu farkl› oranlar da gelir yükseldikçe artan veya azalan oran-l› olarak belirlenebilir. Nispi primin tek ve sabit oranl› olmas›; anlafl›lmas›n›, hesap-lanmas›n› ve tahsilini kolaylaflt›r›c› etki yapar. Artan veya azalan oranl› uygulama-s› kay›tl› ekonominin yayg›n ve denetiminin mümkün oldu¤u ülke veya sektörler-de uygulanabilir. Nispi primin artan veya azalan oranl› uygulamas› prim yükünügelire ba¤l› olarak de¤ifltirdi¤i için gelirin yeniden da¤›l›m›n› sa¤lama fonksiyonudaha güçlüdür (Yazgan, 1992: 144-145).

Mutlak (maktu) prim, sigortal›lar›n kazançlar›n›n belirsiz ve istikrars›z oldu¤uçal›flan gruplar› veya sektörler için uygulan›r. Daha çok kendi ad›na ba¤›ms›z olarakçal›flanlar için uygulanan prim fleklidir. Herkesten geliri ne olursa olsun maktu ola-rak belirlenen bir prim tahsil edilir. Ancak, maktu primler de her zaman herkes içintek miktar üzerinden belirlenmeyebilir. Gelir ve kazanç farkl›l›klar› dikkate al›narakfarkl› gelir veya kazanç basamaklar› oluflturularak, ayn› gelir basama¤›nda bulunan-lar için ayn› miktarda maktu prim, farkl› basamaklarda bulananlar için farkl› miktar-da belirlenebilir. Ülkemizde kendi ad›na ba¤›ms›z çal›flanlar için oluflturulan Ba¤-Kuriçin bafllang›çta 12; daha sonra 24 basamakl› bir gelir tablosu oluflturulmufl, sigorta-l›n›n bulundu¤u basama¤a göre prim tahsil edilme yoluna gidilmifltir. Gelir basa-maklar› kendi ad›na ba¤›ms›z çal›flanlar› gelirlerine göre s›n›fland›rma konusundabaflar›l› oldu¤u ölçüde mutlak primler nispi prim karekteri kazanmaya bafllar.

Safi (Net)-Gayrisafi (Brüt) Primler Primler bir baflka aç›dan safi ve gayrisafi primler olarak s›n›fland›r›labilir (Yazgan,1992: 151). Bu ayr›m sigorta kurumlar›n›n teknik iflleyifli ile ilgilidir ve sosyal sigor-talar için oldu¤u gibi özel sigortalar için de geçerlidir. Safi prim, sosyal sigortal›-lar›n bütün yükümlülüklerini (ayl›klar, ödenekler ve sa¤l›k harcamalar› gibi) karfl›-lama da ihtiyaç duyduklar› geliri sa¤lamak için belirlenen prim miktar›d›r. Ancak,sosyal sigortalar idari bak›mdan oldu¤u kadar mali bak›mdan da özerk kurumlar-d›r ve yönetim giderlerini de prim gelirlerinden karfl›lamak zorundad›rlar. Safi pri-me ilaveten sosyal sigortalar›n yönetim giderlerini de karfl›lamak üzere al›nan pri-me gayrisafi prim denir. Özel sigortalar için gayri safi prim belirlenirken ayr›cakâr paylar› da ilave edilir.

Safi prim-gayrisafi prim ay›r›m› sosyal sigortalar›n etkinli¤i bak›m›ndan önemlibir göstergedir. Toplam prim içinde safi prim/gayrisafi prim oran› ne kadaryüksek ise sistem kaynaklar› o kadar etkin kullan›yor, tersi durumda ise primler is-raf ediliyor anlam›na gelmektedir. ILO, primlerle sa¤lanan gelirlerin etkin kullan-mas› için yönetim giderlerinin toplam prim gelirlerinin % 10’unu aflmamas›n› ön-görmüfltür. Ülkemizde SGK için bu oran en fazla % 5 olarak belirlenmifltir.

Primlerin BelirlenmesiSosyal sigorta primlerinin belirlenmesi süreci iki aflamal›d›r. ‹lk aflama teknik he-saplama, ikinci aflama ise her ülke ve toplumun iktisadi, sosyal ve kültürel yap›s›ile politik tercihlerine göre kim, ne kadar prim ödeyecek sorular›na cevap verilen


Maktu olarak al›nan primler,basit, kolay anlafl›labilir vehesaplanabilir olmas›dolay›s›yla daha çok kendiad›na ba¤›ms›z çal›flanlarauygulan›r.

Safi prim/gayri safi primoran›, sosyal sigortalar›nfinansman kaynaklar›n› neölçüde etkin kulland›¤›n›nbir ölçüsüdür.

aflamad›r. Primlerin belirlenmesi sürecinde bu iki aflama s›ral› olmay›p iç içe geçerve birbirini karfl›l›kl› olarak etkiler.

Primler prensip olarak, sosyal sigortalar›n bütün giderlerini karfl›layacak seviye-de gelir elde edilmesine imkan verecek oran ve miktarda belirlenir. Örnek olarakiflsizlik sigortas›n›n oluflturulmas› ile ilgili süreçten hareketle primlerin belirlenme-si söz konusu ise öncelikle toplam iflsiz say›s›ndan hareketle hangi say›da iflsize,ne kadar süre ile ve ne miktarda ödeme yap›laca¤› belirlenir. ‹flsiz say›s›n›n belir-lenmesi objektif veriler üzerinden gerçeklefltirilirken, hangi flartlarda, ne miktardave ne kadar süre ile iflsizlik ödene¤i verilece¤i iktisadi, sosyal ve kültürel faktörlerdikkate al›narak siyasi tercihlere ba¤l› olarak belirlenebilir. Yine örnekle aç›klamakgerekirse sanayi ve hizmetler kesiminden 10 veya daha fazla iflçi çal›flt›ran iflyerle-rinde; kendi istek ve iradeleri d›fl›nda ilgili kanunda belirtilen hâl ve durumlarda(iflverenin iflten ç›karmas›, askerlik, ekonomik kriz sebebiyle iflyerinin kapanmas›vb.) iflsiz kalanlara; iflsiz kalmadan önce prim ödedikleri süreye ba¤l› olarak (en az2 y›l prim ödeme flart› ile birlikte) 6 ay, 1 y›l veya 1.5 y›la kadar iflsizlik ödene¤iverilmesi; sigortal›ya verilecek ödeneklerin iflsiz kalmadan önceki kazanc›n›n be-lirli oran› (% 40, 50 veya 60’› gibi) kadar ödeme yap›lmas› kurulacak iflsizlik sigor-tas›n›n giderlerini belirler. Dikkat edilece¤i gibi, her aflamada farkl› tercihler yap›l-mas› söz konusu olabilmektedir. Bu flekilde bulunan maliyete sistemin yönetimi ileilgili harcamalar da ilave edilerek kurulmas› planlanan iflsizlik sigortas›n›n toplamgiderleri hesaplan›r.

‹kinci aflamada; ilk aflamada belirtilen toplam iflsizlik sigortas› giderlerini karfl›la-yabilmek için; kimlerin, hangi kazançlar›ndan ve ne oranda prim al›naca¤›n›n belir-lenmesi gerekir. Bu aflamada yap›lacak hesaplamalara ba¤l› olarak zaman zamangiderlerle ilgili kalemler tekrar gözden geçirilerek ödeneklerin azalt›lmas›, sürenink›salt›lmas› gibi yeni ayarlamalar yap›l›r. Son noktada sigortal›, iflveren ve e¤er dev-let prim ödeyecek ise taraflar›n ne oranda prim ödeyece¤i belirlenir. Bu aflamalar-da da objektif verilere ba¤l› de¤iflkenler yan›nda politik tercihler de etkili olur.

Primlerin belirlenmesinde toplam prim oran› teknik bir hesaplama sonucu be-lirlenir ancak kimlerin ne kadar prim ödeyece¤i de bir tercih konusudur. Buradabelirleyici faktörler; sigorta kolu oluflturulan sosyal riskin özelli¤i, sigortal›lar›n sta-tüsü ve kazanç seviyesi, iflverenlerin durumu ile devletin niteli¤i gibi unsurlard›r.‹fl kazalar› ve meslek hastal›klar› ile ilgili sigorta kolunun bütün primleri iflverenlertaraf›ndan ödenir. Ancak, ifl kollar› ve iflyerleri için, ifl kazas› ve meslek hastal›¤›riskinin ortaya ç›kma ihtimaline göre iflverenlerin farkl› oranlarda prim ödemesisöz konusu olabilir. Bu sigorta kolu için yüksek maliyetli iflkollar› ve iflyerleri yük-sek prim öderken (maden iflyerleri ve inflaat gibi), ifl kazas› ve meslek hastal›¤› ora-n›n›n düflük oldu¤u iflyerleri (büro iflyerleri gibi) düflük prim öderler. E¤er malul-lük ve yafll›l›k sigortas›nda oldu¤u gibi ilgili sigorta kolunun sa¤layaca¤› menfaat-ten tamamen veya büyük ölçüde sigortal›n›n kendisi faydalanacak ise sigortal›n›ndaha yüksek oranda prim ödemesi beklenir.

Prim ödeyen sigortal›n›n yan› s›ra aile fertlerinin ve genel toplum kesimlerininfaydaland›¤› sigorta kollar› için (genel sa¤l›k sigortas› ve aile ödenekleri sigortas› gi-bi) devletin prim ödemesi ve hatta daha yüksek oranda prim ödeyerek finansmanakat›lmas› beklenir. Bu sigorta kollar› sosyal devletin gelirin yeniden da¤›l›m›n› dü-flük gelirliler için de¤ifltirme politikas›na en fazla cevap veren sigorta kollar›d›r.

Sigortal›lar›n statüsü de primlerin belirlenmesinde tayin edici rol oynar. Kendiad›na ba¤›ms›z çal›flanlar genellikle bütün primleri kendileri öderler. Devlet, bukesimlerin prim yükünü azaltmak üzere katk›da bulunabilir. Ba¤›ml› çal›flanlar için


Sosyal sigorta primlerininbelirlenmesi teknik oldu¤ukadar iktisadi ve sosyalfaktörlerin yan› s›ra politiktercihlere de ba¤l›d›r.

Genel sa¤l›k sigortas› gibisigortal›lar›n yan› s›raailelerinin de faydaland›¤›sigortalar için devletinfinansmana kat›lmas› dahakolay savunulabilir.

sigortal›larla birlikte iflverenleri de prim öder. Ancak, hangisinin daha yüksek oran-da prim ödeyece¤i bir tercih konusudur. 1980’li y›llara kadar iflverenler daha yük-sek oranda prim öderken, küreselleflme süreci ile artan uluslararas› rekabet dola-y›s›yla iflverenin rekabet avantaj›n› korumay› amaçlayan devletler iflveren primleri-ni düflürme yolunu tercih etmifllerdir (Alper, 2009: 58-59). Devlet, özürlüler, kad›n-lar ve gençler gibi özel olarak korunmas› gereken (dezavantajl›) gruplar›n istihda-m›n› teflvik etmek üzere bunlar› istihdam edecek iflverenlerin prim yükünün tama-m›n› veya büyük bir k›sm›n› üstlenebilir. Benzer flekilde devlet, ilave ve yeni istih-dam› teflvik etmek üzere yat›r›mlar›n teflvik edilmesine yönelik politikalar›n›n birparças› olarak geliflmekte olan bölgelerde sigortal› primlerini tamamen veya büyükölçüde üstlenebilir.

Sosyal sigortalar›n primleri ilk kuruluflunda belirlendikten sonra zaman içindede¤iflen flartlara göre primler yeniden belirlenebilir. Sistemin dinamizmi de bunugerektirir. Gelecek dönemlere yönelik projeksiyonlara ba¤l› olarak e¤er sosyal si-gortalar›n harcamalar›nda bir art›fl bekleniyorsa (birçok ülkede nüfusun yafllanma-s›na ba¤l› olarak emeklilik sigortalar›n›n giderlerinin artmas› gibi) artan harcama-lar› karfl›lamak üzere primlerin kademeli olarak art›r›lmas› söz konusu olabilece¤igibi azalt›lmas› veya prim ödeyenlerin prim oranlar›n›n de¤ifltirilmesi söz konusuolabilir.

Devlet sizce daha çok hangi gruplar için prim ödeyerek finansmana kat›l›r?

SOSYAL S‹GORTALARIN PR‹M DIfiI GEL‹RLER‹ Sosyal sigortalar›n temel gelir kayna¤› primler olmakla birlikte, prim d›fl› gelirleride vard›r. Bu gelirler; özellikle fon esas›na göre kurulmufl olan sosyal sigortalar›nfon ve yat›r›m gelirleri, devlet katk›lar› ile idari ve gecikme cezas› gelirleridir.

Fon ve Yat›r›m GelirleriSosyal sigortalar finansman yöntemi olarak fon biriktirme esas›na göre kurulmufl-larsa, gelirlerin elde edilmesi ile harcanmas› aras›nda geçen zaman dilimi için fon-lar› çeflitli alanlarda de¤erlendirerek yat›r›m gelirleri elde edebilirler. Sosyal sigor-ta fonlar›n›n çeflitli alanlara yat›r›lmas›na ba¤l› olarak kurumlar faiz, rant, kira vehatta kar ve kar pay› gibi gelirlere sahip olacaklard›r. Fon gelirlerinin ne kadarönemli olaca¤› sosyal güvenlik fonlar›n›n büyüklü¤üne ve yat›r›mlar›n etkinli¤ineba¤l› olacakt›r. Ancak, baz› ülkelerde toplam tasarruflar›n % 25-40 aras›nda de¤i-flen miktarlara ulaflan fonlar›n (Yazgan, 1981: 88), baz› sosyal sigorta kurumlar› içinönemli bir gelir kayna¤› olacakt›r. Nitekim 2000 y›l› Haziran ay›nda prim toplama-ya bafllayan ve yaln›zca % 4 oran›nda prim toplayan iflsizlik sigortas› fonu Ocak2012 tarihi itibar›yla toplam T71.7 milyar gelir elde etmifl, toplam fon geliri de 39milyar T’ye ulaflm›flt›r (www.iskur.gov.tr). ‹flsizlik sigortas› gelirleri GSY‹H’n›n %6.5’ine ulaflm›flt›r. Kuruluflundan itibaren iflsizlik sigortas› fonunun yat›r›m gelirleriprim gelirlerinden daha yüksek olmufltur.

Devlet Katk›lar› Devlet, çal›flt›rd›¤› sigortal›lar için iflveren olarak ödedi¤i primlerin d›fl›nda çeflitliflekillerde katk› yaparak sosyal sigortalar›n finansman›na do¤rudan veya dolayl›flekilde kat›labilir (Dilik, 1992: 235-238 ve Alper, 2009: 62-64). Devletin do¤rudanfinansmana katk›s› iki flekilde gerçekleflir. Bunlar:


Devlet, özürlüler, kad›nlar vegençler gibi özel olarakkorunmas› gereken gruplar›nistihdam›n› teflvik etmekiçin prim ödeyerekfinansmana kat›labilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




4

• Sosyal sigorta kurumlar›n›n giderlerinin gelirlerinden fazla olmas› ve aç›kvermesi hâlinde, sistemin garantörü olarak aç›klar›n kapat›lmas› için Hazine-den transfer yap›lmas› ve

• Sosyal sigortan›n bütünü veya baz› sigorta kollar› için toplam giderlerininbelirli bir miktar›n›n veya yüzdesinin devletçe karfl›lanmas›d›r.

Bunlardan ilki flartl› kat›l›md›r. Sistemin finansman aç›¤› vermesi hâlinde devletaç›klar› kapatmak üzere katk›da bulunacakt›r. ‹kincisi ise bafltan garanti edilmifl birkatk› fleklidir. Sigortal› ve iflveren primleri ile elde edilen gelirlerin belirli bir yüz-desi veya toplam harcamalar›n belirli bir yüzdesi her y›l devlet taraf›ndan sosyal si-gorta kurumlar›na aktar›l›r. Ülkemizde 1992 y›l›ndan itibaren devlet SSK, Ba¤-Kurve Emekli Sand›¤› için, 2006 y›l›ndan sonra da SGK’n›n finansman aç›klar›n› kapat-mak üzere her y›l artan oranda katk›da bulunmaktad›r.

Devletin sosyal güvenli¤in finansman›na dolayl› flekilde kat›l›m› da söz konu-sudur ve birçok ülkede rastlanan ve zorunlu olan kat›l›m flekli de budur (Yazgan,1992: 156). Bütün ülkelerde sosyal sigortalar›n ilk kurulufluna ait giderler bütçedenbu amaçla ayr›lan tahsisatla gerçeklefltirilir. Özellikle ilk kurulufltaki teflkilatlanmaile ilgili olarak bina ve teçhizat›n temini ile ilgili harcamalar bu kapsamdad›r. E¤ersosyal sigorta kurum personeli memur statüsünde ise bunlar›n maafllar› da bütçe-den ödenir ve bu da bir finansmana kat›l›m fleklidir.

Devletin sosyal sigortalar›n finansman›na dolayl› kat›l›m›n›n ikinci ve yayg›nflekli sosyal sigorta kurumlar›n›n, di¤er kamu ve özellikle özel sektör kurulufllar›-n›n çeflitli ifllemleri için ödemek zorunda oldu¤u vergi, harç ve teminat bedeli gibiçeflitli masraflardan muaf tutulmas› fleklinde gerçekleflir. Sosyal sigorta kurumlar›sat›n ald›klar› mal ve hizmetler, hatta ithal ettikleri mal ve hizmetler için vergi veharçlardan muaf tutulabilirler. Sigortal›, iflveren ve üçüncü kiflilerle olan iliflkilerdeortaya ç›kan çeflitli idari ve hukuki ifllemlerle ilgili masraflardan da muaf tutulabi-lirler. Bir di¤er ifade ile devlet sosyal sigorta kurumlar›n›n çeflitli ifllem maliyetleri-ni (haberleflme, bildirim, yaz›flma, ulafl›m, vb.) üstlenebilirler.

‹dari Para ve Gecikme Cezalar› Sosyal sigortalar›n ilk kuruluflunda planlanan bir gelir kayna¤› olmamakla birliktesistemin iflleyifli ile ilgili süreç sosyal sigortalara idari para cezalar› ve zaman›ndaödenmeyen primlere yönelik gecikme cezalar› dolay›s›yla önemli bir gelir kayna¤›sunmaktad›r.

Sosyal sigortalar, uzun dönemli, sürekli ve güvenilir bilgi ak›fl› ve kay›t sistemi-ne göre çal›fl›rlar. Bu sebeple kay›tlar›n düzgün, bilgi ak›fl›n›n süreklili¤ini sa¤la-mak üzere sistemin iflleyifli ile ilgili taraflara, ço¤unlukla da iflverenlere belirli iflle-ri, kurumlarca belirlenen flekil flartlar›na uygun olarak ve belirlenen süreler içindeyerine getirmesi yükümlülü¤ü getirilmifltir. Sigortal›lar›n ve iflyerlerinin usulüne uy-gun flekilde ve yaz›flma kurallar›na uygun olarak kuruma bildirilmesi, ifl kazalar› vemeslek hastal›klar›n›n süresi içinde bildirilmesi gibi ifllemler iflverenler taraf›ndanyerine getirilmek zorundad›r. Sosyal sigorta kurumlar› iflverenlerin bu yükümlülük-lerini aksatmamas› için bildirmeme veya geç bildirme hâlinde oldukça yüksek ida-ri para cezalar›na hükmederler. Bu cezalar da ülkemizde oldu¤u gibi sosyal sigor-ta kurumlar› için önemli bir gelir kayna¤› hâline gelebilir.

Primlerin süresi içinde ödenmesi sosyal sigortalar›n ayl›klar› zaman›nda öde-mesi ve sa¤l›k harcamalar›n› karfl›layabilmesi için hayati öneme sahiptir. Sosyal si-gortalar, iflverenlere ve sigortal›lara primleri süresi içinde ödememeleri hâlinde ge-


Sosyal sigorta kurumlar›n›nfinansman aç›klar›n›kapatmak için Hazine’dengelir aktar›lmas› devletinsosyal sigortalar›nfinansman›na do¤rudankat›lma örne¤idir.

Sosyal sigorta kurumlar›n›nçeflitli ifllemlerinde vergi veharç benzeri masraflardanmuaf tutulmas› devletindolayl› flekilde sosyalsigortalar›n finansman›nakat›lmas› anlam›ndad›r.

‹dari para cezalar›, öncedenöngörülmeyen ancak sosyalsigortalar için önemli gelirkaynaklar›ndan biri olabilir.

cikme cezas› tahakkuk ettirirler. Prim ödememe e¤iliminin yüksek ve yayg›n oldu-¤u ölçüde, tahsil edilebilme flart›yla süresinde ödenmeyen primler için tahakkukettirilen gecikme cezalar› da sosyal sigortalar için gelir kayna¤›d›r.

Di¤er GelirlerYukar›da say›lan gelirler d›fl›nda da sosyal sigorta kurumlar›n›n gelirleri olabilir.Çeflitli kifli veya kurumlarca sosyal sigortalara yap›lan ba¤›fllar ve yard›mlar bu kap-samda de¤erlendirilebilir. Nitekim, birçok ülke sosyal sigorta mevzuat›nda bu türba¤›fl ve yard›mlar için teflvik edici muafiyetler getirmifltir. Sosyal sigortalara, ev, ar-sa ve iflyeri gibi gayrimenkuller yan›nda, nakdi ba¤›fl ve yard›mlar da yap›labilir.Ba¤›fl ve yard›mlar aras›nda özellikle sa¤l›k kurulufllar›na yönelik cihaz al›m›, araçal›m› ve hizmet binalar›n›n tefrifli gibi yard›mlar da söz konusu olabilir.

Sosyal sigortalar, sigortal›lar için yapm›fl olduklar› harcamalar ile ödemelerin birk›sm›n› bu zarara yol açan kifli veya kurulufllardan tahsil edebilirler. Sigortal›lar›n,ifl kazalar› ve meslek hastal›klar›, hastal›k, malullük ve ölüm gibi tehlikelere maruzkalmas›na kas›tl› davran›fllar› veya kusurlar› dolay›s›yla neden olanlardan sosyal si-gorta kurumlar› sigortal›lar için yapm›fl olduklar› harcamalar› tahsil edebilirler. Si-gortal›lar için yap›lan sa¤l›k harcamalar› ile kendilerine veya ölümleri hâlinde ailebireylerine yap›lacak ödemelerin peflin sermaye de¤erleri, kusurlu olan kifli ve ku-rulufllardan tahsil edilebilir. Bu tür gelirler, sosyal sigorta kurumlar›n›n “mal varl›-¤›ndaki azalmay›” gidermek üzere tahsil edilen gelirler olarak de¤erlendirilir sos-yal sigortalar›n gelir kaynaklar› aras›nda yer al›r.

Sosyal sigortalar›n bir di¤er gelir kayna¤›n› çeflitli kifli ve gruplardan karfl›l›ks›zolarak ald›¤› primler olufltur. Nitekim, ülkemizde oldu¤u gibi hâlen sosyal sigortakurumlar›ndan ayl›k alan ancak tekrar sigortal› say›lmas› gereken bir iflte çal›flan-lar›n ayl›klar›n›n kesilmeden çal›flmalar›na izin vermek için al›nan sosyal güvenlikdestek primi, karfl›l›ks›z bir primdir. Kurumun ald›¤› bu prime karfl› herhangi birsosyal güvenlik garantisi sa¤lama yükümlülü¤ü olmad›¤› için Kurum aç›s›ndan bumal varl›¤›n› art›ran bir gelir kayna¤›d›r.

Çok s›k rastlanmamakla birlikte, sosyal sigorta kurumlar› kendi faaliyet alanla-r› ile ilgili olarak yapt›klar› dan›flmanl›k ve proje hizmetleri dolay›s›yla ek gelir el-de edebilirler. Sosyal sigorta kurumlar› di¤er ülkelerin sosyal sigorta sistemlerininkuruluflu veya yeniden yap›land›r›lmas› sürecinde verecekleri dan›flmanl›k hizmet-leri için hizmet bedeli alabilirler. Son olarak sosyal sigorta kurumlar› sahip olduk-lar› fiziki yap› ve imkânlardan baz› kamu kurum ve kurulufllar› ile özel sektör ku-rulufllar› ve kiflileri faydaland›rarak, hizmetten faydalanma bedeli alabilirler ve buda ilave gelir kayna¤› olabilir.

Devletin, üçüncü taraf olarak prim ödeme d›fl›nda, sosyal sigortalar›n finansman›na do¤-rudan kat›lma flekilleri sizce nelerdir?

PR‹MLER‹N YANSIMASI Sosyal sigortalarda primlerin belirlenmesi süreci, yaln›zca toplam prim miktar›n›nve kimlerin ne oranda prim ödeyece¤inin belirlenmesi ile tamamlanmaz. Sosyal po-litikan›n ve sosyal güvenli¤in sa¤lamaya çal›flt›¤› adalet duygusu bak›m›ndan ger-çekte kimlerin prim yüküne katland›¤›n›n bilinmesi de önemlidir. Primlerin yans›-mas›, prim yüküne kimin veya kimlerin katland›¤› ile ilgilidir. Sistemin kuruluflu es-nas›nda prim ödeme yükümlüsü olarak bilinen kifliler, flartlar uygun ise, zamaniçinde bu yükü baflkalar›na yans›tabilirler. Vergilerde oldu¤u gibi primlerde de yan-s›ma, gerçek finansman yüküne kimlerin katland›¤›n›n belirlenmesi ile ilgilidir.


Sosyal güvenlik destekprimi, sosyal sigortalar›n,sigortal›lara herhangi birmenfaat sa¤lamadan,karfl›l›ks›z olarak sa¤lad›¤›gelir kaynaklar›ndan biridir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




5

Primlerin yans›t›lmas› ilesosyal güvenli¤in sosyaladaleti sa¤lama ilkesiaras›nda do¤rudan bir iliflkivard›r.

Sigortal› Primlerinin Yans›mas›Sigortal›lar›n ödemifl olduklar› primleri yans›tmalar› iflgücü içindeki statülerineba¤l› olarak de¤iflir. Buna göre bir iflverene ba¤l› olarak çal›flan sigortal›lar ile ken-di ad›na ba¤›ms›z çal›flan sigortal›lar›n primleri yans›tmalar› farkl›l›k gösterir.

Ba¤›ml› Çal›flanlar ve Primlerin Yans›t›lmas› Bir iflverene ba¤l› olarak çal›flan sigortal›lar, kamu ve özel sektörde hizmet akdi ileçal›flan ücretliler (iflçiler) ve kamu kesiminde maafll› olarak çal›flanlar (memurlar)olmak üzere iki ana gruptan oluflur.

Kamu kesiminde memur olarak çal›flanlar›n maafllar›n›n seviyesi ve art›fl oran-lar› genellikle bütçe kanunlar› ile belirlendi¤i ve bu süreçte de memurlar›n pazar-l›k hakk› olmad›¤› için memurlar›n ödedikleri primleri baflkalar›na yans›tma im-kânlar› yoktur. Ancak, özellikle yeni sigorta kollar› oluflturulurken veya mevcut si-gorta kollar›n›n prim oranlar› yükseltilirken memurlar›n net maafllar›nda azalma ol-mas›n› önlemek için yeni prim oran› veya prim art›fl oran› kadar maafllar›nda birart›fl olursa bu durumda ilave prim yükü iflverenleri (devlet) taraf›ndan üstlenilmiflolur. Ancak bu süreçte memurlar›n bir etkisi yoktur.

Son y›llarda ülkemizde de oldu¤u gibi kamu görevlilerinin sendikalar alt›ndaörgütlenmeleri ve toplu görüflme veya toplu pazarl›k yapma imkanlar›n›n oldu¤udurumlarda memurlar›n ödedikleri primleri iflverene yans›tma imkânlar› vard›r.Toplu görüflme veya pazarl›k sürecinde memur sendikalar› maafl seviyelerini ve ar-t›fl oranlar›n› belirlerken primlerden kaynaklanan ücret azalmas›n› telafi edecek fle-kilde art›fl sa¤layabilirlerse primler iflverene yans›t›lm›fl olur.

Ba¤›ml› çal›flanlar içinde kamu ve özel sektörde hizmet akdi ile ba¤›ml› olarakücretli statüsünde çal›flanlar›n ödedikleri primleri iflverenlerine yans›tma ihtimalidaha yüksektir. Öncelikle sendikal› iflçiler, e¤er sendikan›n pazarl›k gücü yüksekise toplu sözleflme sürecinde primleri iflverenlerine yans›tabilirler. Bu her zamanbütün prim yükünün yans›t›lmas› anlam›na gelmeyebilir. Genellikle prim oranlar›-n›n yükseltildi¤i veya prime esas kazançlar›n de¤ifltirilmesi dolay›s›yla net ücretinazald›¤› durumlarda, iflçiler bu azalmay› tamamen veya bir ölçüde telafi edecek fle-kilde ücret art›fl› sa¤layabilirlerse prim yükünü iflverenlerine yans›tm›fl olurlar (Yaz-gan, 1992: 169). Sendikal› iflçilerin prim yükünü iflverene yans›tma ihtimali kamuiflyerlerinde daha yüksektir.

Sendikal› olmayan ancak pazarl›k gücü yüksek olan ba¤›ml› çal›flanlar iflveren-le yapt›klar› bireysel ifl sözleflmelerinde net ücret üzerinden anlaflma sa¤layabilir-lerse yaln›zca prim yükünü de¤il, vergi yükünü de iflverenlerine yans›tm›fl olurlar(Alper, 2009: 64). Yüksek vas›fl› iflçiler, üst kademe yöneticiler, biliflim uzmanlar›ve çeflitli konularda dan›flmanl›k yapanlar gibi bulunmas› ve ikamesi zor olan ça-l›flanlar genellikle prim yükünü iflverenlerine yans›t›rlar. ‹flgücü piyasas›nda trans-fer yoluyla istihdam edilenler de “rekabet d›fl› çal›flan” olman›n avantaj› ile primyükünü iflverene yans›tabilir.

Öte yandan, ücretli çal›flanlar içinde düflük vas›fl›, kolay ikame edilebilen, sen-dikas›z ve pazarl›k gücü olmayan çal›flanlar›n pazarl›k gücü olmad›¤› veya son de-rece zay›f oldu¤u için ödedikleri primleri iflverenlerine yans›tmalar› söz konusude¤ildir.

Ba¤›ml› çal›flanlar›n ödedikleri primleri yans›tmalar› konusundaki temel tart›fl-ma alanlar›ndan birini primlerin kaynakta kesilmesi dolay›s›yla primin gerçekte ki-min taraf›ndan ödendi¤i ile ilgilidir (Alper, 2009: 64). Buna göre, primler kaynak-ta kesildi¤i için sigortal›lar ücret hesab›n› ellerine geçen net ücret üzerinden yapar-


Pazarl›k gücü yüksek memursendikalar›, toplugörüflmeler s›ras›nda primyükünü devleteyans›tabilirler.

Kamu iflyerlerinde sendikal›iflçilerin, prim yükünüiflverene yans›tmaihtimalleri daha yüksektir.

Ücret pazarl›¤›n› net ücretüzerinden yapan yüksekvas›fl› çal›flanlar veyöneticiler prim yükünütamamen iflvereneyans›t›rlar.

Ba¤›ml› çal›flanlar, primlerinücret ve maafl üzerindenkaynakta kesilmesidolay›s›yla prim yükünüfazla hissetmezler.

lar ve kendi adlar›na ödenen sigortal› primleri onlar› ilgilendirmez. Dolay›s›ylaprimler onlar için bir yük olarak kabul edilmez. Bütün sigortal› ve iflveren primle-rinin iflveren taraf›ndan hesaplan›p, sosyal sigorta kurumlar›na ödendi¤i durumlar-da bu durum daha belirgindir. Ancak, bir baflka görüfle göre sigortal›lar›n önemlibir k›sm› brüt-ücret net ücret ay›r›m›n›n fark›ndad›r ve vergi ve primler dolay›s›ylaücretlerinde ne kadarl›k bir azalma oldu¤unun bilincindedir ve flartlar uygun oldu-¤unda bu sebeple katland›¤› yükü iflverene yans›tmak ister (Yazgan, 1992: 169).

Kendi Ad›na Ba¤›ms›z Çal›flanlar ve Primlerin Yans›t›lmas›Kendi ad›na ba¤›ms›z çal›flanlar, çal›flma statüsü ve gelir seviyesi bak›m›ndan iflgü-cü içinde en heterojen (birbirine benzemeyen, ortak özellikleri az olan) grubu olufl-turur. Bu farkl›l›k ve çeflitlili¤e ba¤l› olarak da primleri yans›tma imkan ve ihtimalifarkl›l›k gösterir. Öncelikle, kendi ad›na ba¤›ms›z çal›flanlar bütün sigorta primleri-ni kendileri öderler ve toplam prim yükü ba¤›ml› çal›flanlardan daha yüksektir. Primoran›n›n yüksekli¤i yan›nda ba¤›ms›z çal›flanlar primlerini bizzat kendileri ödedik-leri için prim yükünü, primleri kaynakta kesilen ba¤›ml› çal›flanlara göre daha fazlahissederler (Alper, 2009: 65). Bunun bir istisnas›, çiftçilerde oldu¤u gibi sigorta pri-minin ürün sat›fl bedeli üzerinden stopaj yoluyla al›nd›¤› hallerdir.

Kendi ad›na ba¤›ms›z çal›flanlar›n primleri yans›tmalar› yapt›klar› iflle yak›ndanilgilidir. E¤er bir mal ve hizmet üretimi gerçeklefltiriyorlar ise ürettikleri mal ve hiz-metin perakende fiyat›n› belirlerken primler için katland›klar› maliyeti mal ve hiz-metin fiyat›na yans›tabiliyorlarsa prim yükünü o mal ve hizmetin tüketicisine yan-s›tm›fl olurlar. Ancak bu mal ve hizmetin piyasas› ve talep elastikiyeti ile yak›ndanilgilidir. E¤er ayn› mal ve hizmeti üreten rakip üreticiler var ise ve ürün fiyat elas-tikiyeti çok yüksek ise prim yükü dolay›s›yla art›r›lan mal ve hizmet fiyat›n›n yük-sekli¤i tüketicileri bu mal ve hizmetten vazgeçiriyorsa prim yükü üreticinin üzerin-de kal›r. Tersi bir durum söz konusu ise, yani mal ve hizmetin fiyat› ne olursa ol-sun tüketiciler sat›n almak zorunda ise prim yükü rahatl›kla o mal ve hizmeti kul-lanan tüketici üzerine yans›t›lm›fl olur. Bu yans›tma her zaman bire bir olmay›p,belirli bir oran›n yans›t›lmas› fleklinde de olabilir.

Ba¤›ms›z çal›flan kifli mal ve hizmet üreten de¤il ancak ticaretini yapan arac› ki-fli statüsünde ise de benzer durum söz konusudur. Ticaretini yapt›¤› mal ve hizme-tin piyasas›na ve tüketici talep elastikiyetine ba¤l› olarak primleri tüketicilere tama-men veya bir ölçüde yans›tabilir. Bunun d›fl›nda bütün yükü kendisi üstlenmiflolur.

Ba¤›ms›z çal›flanlar›n ödemifl oldu¤u primler vergiden muaf tutulursa ödenenprim vergi matrah›ndan düflüldü¤ü ölçüde prim yükü devlete yans›t›lm›fl olur.Özellikle, yat›r›m ve istihdam teflviki politikalar›n›n bir parças› olarak primlerin ta-mam›n›n veya bir k›sm›n›n devlet taraf›ndan üstlenildi¤i hâllerde ba¤›ms›z çal›flan-lar›n prim yükü devlete yans›t›lm›fl olur (Alper, 2009: 66)

‹flveren Primlerinin Yans›t›lmas›Birçok ülkede sosyal sigorta primleri a¤›rl›kl› olarak iflveren üzerindedir ve iflve-renler daha yüksek oranlarda prim öderler (bak›n›z tablo 5.1). ‹fl kazalar› ve mes-lek hastal›klar› sigortas› gibi sigorta kollar›n›n primleri de tamamen iflverenler tara-f›ndan ödenir. Ancak bu durum, gerçekte iflverenlerin ödedikleri primlerin yükü-ne tamamen katland›klar› anlam›na da gelmez.

‹flverenler, sosyal sigorta primlerini ücretin bir parças› ve emek maliyeti olarakkabul ederler ve kar marjlar›n›n azalmamas› için ödenmemesi ve kaç›n›lmas› gere-


Kendi ad›na ba¤›ms›zçal›flanlar›n prim yükleriniyans›tmalar› ürettikleri malve hizmetin talepelastikiyetine ba¤l› olarakde¤iflir.

‹flverenlerin daha yüksekoranda prim ödemeleri, primyüküne katland›klar›anlam›na gelmez.

ken bir yük olarak mümkünse tüketicilere, çal›flanlara ve girdi temin edenlere yan-s›tmak isterler (Yazgan, 1992: 170-172; Dilik, 1991: 223-230 ve Alper, 2009: 65-67).Sigortal›larla karfl›laflt›r›ld›¤› zaman iflverenlerin primleri yans›tma potansiyeli dahayüksektir. Ancak, iflverenler için de primlerin yans›t›lmas› belirli flartlara ba¤l›d›r.

‹flverenler, öncelikle prim yükünü ürettikleri mal ve hizmetlerin fiyatlar› üzerin-den tüketicilere yans›tmak isterler. ‹flverenlerin, prim yükünü dolayl› bir vergi gibigörmeleri fiyatlar› kullanarak prim yükünü yans›tma isteklerinin gerekçesini olufl-turur. Ancak iflverenlerin prim yükünü yans›tabilme potansiyeli, ürettikleri mal vehizmetin iç ve d›fl piyasalardaki rekabet flartlar› ile tüketici talep elastikiyetine ba¤-l› olarak de¤iflir. Talep elastikiyeti s›f›r olan mal ve hizmetlerde yans›tma tamamen,di¤er hâllerde k›smen gerçekleflir.

‹flverenler, fiyatlar› art›rma imkânlar› yok veya s›n›rl› ise prim yükünü faktör fi-yatlar›n› düflürerek gerçeklefltirmek isterler (Dilik, 1991: 224). Bu durumda iflveren-ler üretim sürecinde kulland›klar› girdileri daha düflük maliyetlerle temin etmeyeçal›fl›rlar. Ancak bu da faktör piyasas›n›n flartlar›na ba¤l›d›r. Kabul etmek gerekir kiküreselleflme sürecine ba¤l› olarak ithalata yönelik serbestlefltirme uygulamalar›bir çok iflveren için girdi maliyetlerini önemli ölçüde azaltma imkân› vermifltir.

‹flverenler, prim maliyetlerini ücretleri düflürerek çal›flanlara yans›tabilirler. Üc-ret seviyesini prim ve vergi giderlerini de dikkate alarak düflük belirleyebilirler.Ancak bu çal›flanlar›n vas›f ve niteli¤ine göre de¤iflir. Düflük vas›fl› ve kolay ikameedilen ve sendikas›z çal›flanlar için prim yükü kolayl›kla çal›flanlara yans›tabilir.

Kay›t d›fl› çal›flman›n yayg›n oldu¤u ülkelerde, sigortal› primlerinin yan› s›raiflverenlerin ödemesi gereken prim yükü tamamen sigortal›lara yans›t›labilir. Sigor-tal›lar› hiç bildirmeme, kay›t d›fl›-kaçak çal›flt›rma iflveren için hiç prim ödememeanlam›na gelmektedir. Sosyal güvenlik kapsam› d›fl›nda kalma dolay›s›yla bütünyük sigortal›n›n üzerindedir (Alper, 2009: 66). Benzer flekilde sigortal› sosyal sigor-ta kurumlar›na bildirilmifl olmakla birlikte gün olarak eksik bildiriliyor veya primeesas kazançlar› düflük gösteriliyorsa sigortal› primlerinin yan› s›ra iflveren primleride bu ölçüde sigortal›ya yans›t›lm›fl olmaktad›r. Ülkemizde hizmet akdi ile çal›flansigortal›lar bak›m›ndan kay›t d›fl› çal›flman›n % 40’lar civar›nda olmas›, sigortal›la-r›n % 60’›ndan fazlas›n›n prime esas kazançlar›n›n asgari ücret düzeyinden bildiril-mesi bu tür yans›tmaya yayg›n bir örnektir.

Sigortal›lar›n kaçak olarak çal›flt›r›lmalar› her zaman iflveren zorlamas› ile ger-çekleflmez. Zaman zaman sigortal›lar da ellerine geçen net ücretin daha yüksek ol-mas› için veya eflinden sosyal güvenlik garantisi var ise bundan mahrum olmamakiçin kay›t d›fl› çal›flmak isteyebilirler. Kocas›ndan dul ayl›¤› alan kad›nlar, anne-ba-balar›n›n ölümüne ba¤l› ölüm ayl›¤› alan çocuklar ile iste¤e ba¤l› sigortal› olanlarkendileri gönüllü olarak sigortas›z çal›flmak isteyebilirler. Bu da prim yükünü gö-nüllü olarak üstlenmeleri anlam›na gelir.

Devlet Primlerinin Yans›mas› Devletin sosyal sigorta kurumlar›na prim ödeyerek kat›lmas› hâlinde bu primlerinyüküne kimlerin katland›¤›, prim yükünün gerçekte kimin üzerinde oldu¤u sosyaladaletin sa¤lanmas› bak›m›ndan önemlidir. Devlet taraf›ndan ödenen primlerin yü-künün kimde oldu¤u, devletin prim katk›s›n› hangi gelir kaynaklar›ndan sa¤lad›¤›ile yak›ndan ilgilidir (Yazgan, 1992: 173-175).

E¤er devlet, sosyal sigorta primlerini genel vergi gelirlerinden karfl›l›yorsa, si-gortal›lar da dâhil olmak üzere herkes ödedi¤i vergi oran›nda sosyal sigortalar›n fi-nansman›na kat›lm›fl olur. Bu noktada vergilerin yap›s› ve a¤›rl›kl› olarak kimler ta-


‹flverenlerin ödedikleriprimlerin yükünübaflkalar›na yans›tmaimkân› sigortal›lardan dahafazlad›r.

Sigortal›lar›n sigortas›z(kay›td›fl›-kaçak) olarakçal›flt›r›lmas› prim yükününtamamen sigortal› üzerineyans›t›lmas›, çal›flan›nsosyal güvenliksiz kalmas›demektir.

Vergi gelirlerinin kimlerdenelde edildi¤i, devletprimlerinin yüküne kimlerinkatland›¤›n› belirler.

raf›ndan ödendi¤i önemli hâle gelmektedir. E¤er ülkenin toplam vergi gelirleriiçinde, düflük gelirle ba¤›ml› olarak çal›flanlar›n ödedi¤i vergiler daha yüksek isesosyal sigorta sistemi, sigortal›lar›n kendi ödedikleri primler d›fl›nda yine düflük ge-lirliler taraf›ndan finanse ediliyor demektir. Bu durum, devletin sosyal devlet olmaniteli¤ini ve devletin finansmana kat›lmas›n›n sosyal boyutunu zay›flat›r.

Vergi gelirleri içinde çeflitli mal ve hizmetlerin fiyatlar› üzerinden al›nan vergigelirleri a¤›rl›kl› ise prim yükünün kimin üzerinde oldu¤u, bu mal ve hizmetlerinneler oldu¤u ve kimin tüketti¤ine ba¤l› olarak de¤iflecektir. Yüksek gelirlilerin tü-ketti¤i “lüks tüketim” olarak adland›r›lan mal ve hizmetler üzerinden al›nan vergi-lerin a¤›rl›kl› oldu¤u durumda devletin prim ödeyerek finansmana kat›lmas› yük-sek gelirlilerden düflük gelirlilere sosyal sigortalar arac›l›¤› ile gelir transferi anla-m›na gelir. Ayn› durum lüks mal ve hizmet ithalat›ndan al›nan vergiler için de sözkonusudur. Ancak, dolayl› vergilerin ald›¤› mal ve hizmetler genifl toplum kesim-lerinin tüketti¤i, zorunlu ihtiyaç maddelerinden al›n›yor ise (elektrik, su, do¤al gaz,iletiflim, ulaflt›rma, petrol ürünleri, ilaç, ekmek, vb.) bu durumda sosyal sigortala-r›n finansman› düflük gelirlilere aktar›lm›flt›r. Devlet primleri dolay›s›yla ortaya ç›-kan prim yükü düflük gelirliler üzerine yans›t›lm›flt›r.

‹ster dolayl› isterse do¤rudan vergiler söz konusu olsun, devletin ödedi¤i prim-lerin veya finansman katk›s›n›n gerçek yükünün kimler üzerinde oldu¤unun belir-lenmesi her zaman kolay de¤ildir (Alper, 2009: 67).

‹flverenler sizce hangi hallerde ödedikleri primlerin yükünü çal›flt›rd›klar› sigortal›lar›nüzerine yans›t›rlar?

SOSYAL S‹GORTALARIN F‹NANSMAN YÖNTEMLER‹

Hangi Finansman Yöntemi, Niçin Tercih Edilir? Sosyal sigortalarda gelirler ile giderler aras›ndaki ifllem dengesinin sa¤lanmas›ndafarkl› finansman yöntemleri (metodlar›) benimsenebilir. ‹ki temel finansman yön-temi vard›r: Fon yöntemi ve da¤›t›m yöntemi. Bu iki yöntem farkl›laflt›r›larak karmasay›labilecek yöntemler de gelifltirilebilir (Yazgan, 1992: 158). Hangi yöntem tercihedilirse edilsin, sosyal sigortalar mutlaka bu yöntemlerden birini tercih etmek zo-rundad›r (Richardson, 1970: 61). Finansman yönteminin seçilmesi, aktüeryal hesapdengesinin sa¤lanmas› bak›m›ndan zorunlu bir ifllem olmakla birlikte sosyal sigor-ta sisteminin dayan›flma felsefesini de belirler. Fon sisteminin seçilmesi, her kufla-¤›n kendi sosyal güvenli¤ini kendisinin karfl›lamas› (nesil içi dayan›flmay›), da¤›-t›m sisteminin benimsenmesi ise bugün çal›flanlar›n bugün ihtiyac› olanlar›n sosyalgüvenli¤ini sa¤lamas› (nesiller aras› dayan›flma) anlam›na gelmektedir.

Sosyal sigortalar›n finansman yöntemi olarak hangi finansman yönteminin ter-cih edilece¤ini;

• Sosyal sigorta kapsam›na al›nacak tehlikelerin özellikleri,• Ülkenin ekonomik, sosyal ve kültürel yap› özellikleri ile siyasi yap›s›,• Sosyal sigortalar›n kurulma tarihi ve ilk kurulufl y›llar› özellikleri, • Siyasi iktidar›n tercihleri

gibi faktörler belirler. Çok genel olarak belirtmek gerekirse ilgili sigorta kolu ile ilgi-li riskler bir y›ldan di¤erine büyük dalgalanmalar göstermiyor ve sigorta kolu ile il-gili harcamalar küçük sapmalarla düzenli flekilde hesaplanabiliyor ise da¤›t›m yönte-mi benimsenebilir (Richardson, 1970: 61 ve Yazgan, 1992: 158). ‹fl kazalar› ve mes-lek hastal›klar› ve anal›k gibi k›sa vadeli sigorta kollar›n›n harcamalar› genellikle bir


Vergi gelirleri içinde dolayl›vergilerin a¤›rl›kl› oldu¤uülkelerde devlet primlerininyükü genifl toplumkesimlerinin üzerindedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




6

Giderleri bir y›ldan di¤erineistikrarl› olan sosyal sigortakollar› için genellikleda¤›t›m yöntemi tercihedilir.

y›ldan di¤erine istikrarl›d›r ve da¤›t›m yöntemi ile finanse edilebilir. Ancak, bir y›ldandi¤erine harcamalar›n de¤iflti¤i sigorta kollar›nda fon yöntemini benimsemek dahaisabetlidir ve hatta bazen zorunluluktur. Bu aç›dan iflsizlik sigortas› çok öne ç›kan birsigorta koludur ve fon yöntemi ile finanse edilmesi bir zorunluluktur.

Genel sa¤l›k sigortas› gibi nüfusun tamam›n› kapsayan, sosyal güvenlik ihtiya-c›n›n kayna¤›n› oluflturan hastal›k riskinin herkes için ayn› derecede geçerli ve te-mel bir insan hakk› olarak kabul edilmifl olmas› dolay›s›yla finansman yöntemi ola-rak da¤›t›m yöntemi daha çok tercih edilir. Genel sa¤l›k sigortas› için da¤›t›m yön-teminin benimsenmesi, bugün çal›flan ve geliri olan neslin, bugün hastalanan vegiderlerini karfl›layamayan insanlar›n sosyal güvenlik garantisini nesil içi bir daya-n›flma ile sa¤lamas› anlam›na gelir. E¤er sosyal güvenlik tehlikesi herkesi de¤il debelirli bir nüfus veya çal›flan kesimi ilgilendiriyor ise bu takdirde o grubun kendisosyal güvenli¤ini kendisinin sa¤lamas› tercih edilir ve fon yöntemi öne ç›kar.

Yafll›l›k, malullük ve ölüm sigortas› gibi sigorta kollar› uzun vadeli tehlikelerleilgili oldu¤u ve önceden öngörülebildi¤i için, kiflilerin basiretli davranarak kendisosyal güvenliklerini kendileri sa¤lamas› tercih edilir. Bu bak›mdan bu sigorta kol-lar› için fon yöntemi daha çok benimsenen bir finansman yöntemidir. Ancak, birülke sosyal güvenlik sistemini çok geç y›llarda kurmufl ise sigortan›n ilk kuruldu-¤u y›llarda belirli yafl›n üzerinde olanlar›n kendi sosyal güvenlik ihtiyaçlar›n› kar-fl›layacak tasarrufu yapmak için yeterli zamanlar› olmad›¤› düflüncesi ile da¤›t›myöntemi de benimsenebilir.

Siyasi iktidarlar, bir sosyal sigorta sisteminin k›sa dönemde ilgili sigorta kolu ileilgili koruma garantisi sa¤lamas›n› tercih ederler ise da¤›t›m yöntemi benimsenir.E¤er bir yafll›l›k sigortas› fon esas›na göre kurulursa ilk emekli ayl›klar› 25-30 y›lsonra ba¤lanabilecektir. E¤er siyasi iktidar sistemin bu kadar gecikmesine raz› ol-maz ise da¤›t›m yöntemine göre finanse edilen ve k›sa sürede ayl›k ba¤layan birsistemin kurulmas›n› tercih eder. Politik aç›dan daha tercih edilebilir bir durumdur.

Da¤›t›m Yöntemi (Y›l› Y›l›na Finansman Yöntemi) Y›l› y›l›na finansman yöntemi (pay as you go) olarak da bilinen bu yöntem, en ba-sit tarifi ile “sosyal sigortalar›n sigorta ve yönetim giderlerinden oluflan k›sa dönem(bu süre genel olarak bir y›ld›r) toplam giderlerinin, ayn› y›l içinde elde edilen ge-lirlerle karfl›lanmas›n› sa¤layan yöntemdir” (Yazgan, 1992: 159. Dilik, 1991: 247ve Alper, 2009: 68). Da¤›t›m yöntemi genellikle, harcamalar› bir y›ldan di¤erinebüyük dalgalanmalar göstermeyen k›sa vadeli sosyal sigorta risklerinin (hastal›k, iflkazalar›, anal›k, malullük gibi) finansman yöntemi olarak tercih edilir.

Da¤›t›m sistemi, k›sa dönemli gelirler ile k›sa dönemli giderleri karfl›lama esas›-na dayand›¤› için aktüeryal hesaplar›n çok isabetli flekilde yap›lm›fl olmas› gerekir.Ancak, ne kadar isabetli yap›l›rsa yap›ls›n, sosyal risklerin özelli¤i gere¤i bir y›ldandi¤erine risklerin meydana gelme ihtimallerinde ve buna ba¤l› olarak da harcama-larda dalgalanmalar meydana gelebilir. Herhangi bir hesap dönemi içinde harca-malar›n önceden hesaplanmayan flekilde artmas› hâlinde (Domuz gribi benzerisalg›n hastal›klar›n ortaya ç›kmas›, genifl toplum kesimlerini etkileyen deprem, subask›n› gibi do¤al afetlerin meydana gelmesi gibi) sosyal sigortalar›n gelirlerini y›liçinde bu ola¤anüstü harcama art›fl›n› karfl›layacak flekilde art›rmak mümkün de-¤ildir. Bu durumda, beklenmeyen harcama art›fllar›n› karfl›layacak küçük, yedek,ihtiyat fonlar›n›n oluflturulmas› kaç›n›lmazd›r ve sigorta kolunun primleri hesapla-n›rken bu yedek fonlar›n oluflturulmas›na imkân verecek seviyede belirlenmesineözen gösterilir. Ancak, bu durumda oluflturulan fonlar›n orta ve uzun dönemde


Siyasi iktidarlar, yöntem k›sasürede sosyal güvenlikgarantisi sa¤lamayabafllad›¤› için da¤›t›myöntemi ile finansman› dahaçok tercih ederler.

Da¤›t›m yöntemine finanseedilen sigorta kollar›nda,salg›n hastal›klar ve depremgibi do¤al afetler dolay›s›ylaortaya ç›kabilecekbeklenmeyen giderart›fllar›n› karfl›lamak içinyedek fonlar oluflturulabilir.

sosyal sigortalara ilave gelir sa¤lama veya iktisadi kalk›nmaya destek olma gibiamaçlar beklenmez (Yazgan, 1992: 159). Da¤›t›m yönteminde, yukar›da say›lan se-beplerle yedek fonlar›n oluflturulmas› finansman yönteminin niteli¤ini de¤ifltirmez.

Da¤›t›m yönteminde zaman içinde prim oranlar›n›n ve prime esas kazançlar›nde¤ifltirilmesi, yeniden belirlenmesi gerekebilir. Ortalama hayat ümidinin uzamas›-na ba¤l› olarak sa¤l›k harcamalar›n›n artmas›, sanayileflmeye ba¤l› olarak ifl kaza-lar›n›n say›s›n›n artmas› gibi durumlarda ortaya ç›kan harcama art›fl›n› karfl›lamakiçin prim oranlar› yükseltilir. Ancak, ortalama hayat standard›n›n iyileflmesine ba¤-l› olarak sa¤l›k harcamalar›n›n azalmas› veya ifl kazalar› ve meslek hastal›klar›n›ndüflmesi veya do¤um oranlar›n›n düflmesine ba¤l› olarak anal›k sigortas› harcama-lar›n›n azalmas› gibi sebeplerle sigorta giderlerinde bir azalma söz konusu olursabu takdirde de primlerin azalt›lmas› mümkündür. Prim oranlar›n›n yeniden hesap-lanmas›n› gerektiren durumlara, aile yap›s›n›n ve ba¤›ml›l›k oranlar›n›n de¤iflmesi,iflgücü yap›s›n›n de¤iflmesi gibi faktörler de eklenebilir.

Sosyal sigortalar›n finansman yöntemi olarak da¤›t›m yönteminin benimsenme-sinin olumlu yönleri (avantajlar›) vard›r. Bunlar (Yazgan, 1992: 159-160; Alper,2009: 69; Ar›c›, 1992: 120):

• Farkl› nesiller aras›nda sosyal dayan›flman›n sa¤lanmas›na yönelik olarakgençlerden yafll›lara, çal›flan ve geliri olanlardan olmayanlara do¤ru gelirtransferi sa¤layarak sosyal güvenli¤in gelirin yeniden da¤›l›m› amac›na hiz-met eder.

• Basit ve herkes taraf›ndan kolay anlafl›labilir bir iflleyifl sistemi vard›r.• Fon yönteminin uygulanmas› halinde ihtiyaç duyulan ayr›nt›l› muhasebe ka-

y›tlar›na ve bürokratik ifllemlere gerek duyulmaz. Sistemin iflletilme maliyet-leri daha düflüktür.

• Sigorta kolu oluflturulduktan k›sa bir süre sonra sosyal güvenlik garantisisa¤lamaya bafllar. Bu özelli¤i dolay›s›yla siyasi iktidarlar taraf›ndan daha çoktercih edilen bir yöntemdir.

• Aktüeryal hesaplar sa¤l›kl› flekilde yap›l›rsa, birkaç y›ll›k süre içinde gelir vegiderlerle ilgili büyüklükler belli olaca¤› için sigortal›lardan gereksiz ve kar-fl›l›¤› olmayan prim al›nmas› söz konusu olmaz.

Yukar›da belirtilen olumlu yönlerine karfl›, da¤›t›m yönteminin olumsuz yönle-ri de vard›r. Bunlar:

• Hastal›k, ifl kazalar› ve iflsizlik gibi risklerde k›sa dönemde meydana gelendalgalanmalar›n yarataca¤› maliyet art›fl›n› karfl›lamak için primleri k›sa dö-nemde yükseltme ve gelirleri art›rma imkân› yoktur.

• Uzun vadeli sigorta kollar› için finansman yöntemi olarak kullan›lmas› hâlin-de, nüfusun yafllanmas› gibi demografik faktörlerdeki de¤iflme dolay›s›ylagelecek nesillerin prim yükü artar.

• Ödenen primlerle sa¤lanan haklar aras›ndaki iliflki zay›f olaca¤› için uzundönemde sigortal›lar prim ödemekten kaç›n›rlarken, ayl›k ve gelir alanlar iseayl›k ve gelir art›fl taleplerini yüksek tutarlar.

• Siyasi iktidarlar›n müdahalelerine aç›k bir yöntemdir. • Fon yöntemi ile finansman›n sa¤lad›¤› avantajlardan faydalan›lamaz. • ‹flsizlik sigortas› gibi mutlaka fon yöntemine göre finanse edilmesi gereken

sigorta kollar› için uygun de¤ildir.

Sizce hangi sigorta kollar›n›n finansman yöntemi olarak da¤›t›m yöntemi tercih edilir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




7

Sa¤l›k harcamalar›n›nartmas›, prim oranlar›n›yükseltir.

Fon Yöntemi Kapitalizasyon (capital accumulation), fon biriktirme, fonlama veya k›saca fonyöntemi olarak da bilinen bu yöntem; sosyal sigortalar›n uzun dönemde elde edi-len gelirlerle uzun dönemli giderlerinin karfl›lanmas› esas›na dayan›r. Bu finansmanyöntemi, bugün çal›flan, geliri olan ve prim ödeyen neslin, kendi gelece¤ini garan-ti alt›na almas› ilkesi üzerine kurulmufltur. Fon biriktirme yöntemi kendi içinde;

• Bireysel (ferdi) fon biriktirme yöntemi ve• Toplu (kolektif) fon biriktirme yöntemiolmak üzere ikiye ayr›l›r (Yazgan, 1992: 161). E¤er sigortal›lar, kendi adlar›na

aç›lan bir hesaba prim ödüyor ve gelecekte de kendilerine ödenecek gelirlerin ve-ya verilecek hizmetlerin finansman› bu hesapta biriken fonlardan karfl›lan›yorsa bi-reysel fon biriktirme yöntemi söz konusudur. Toplu fon biriktirme yönteminde iseherkesten gelir ve kazanc› dikkate al›narak toplanan primlerle oluflturulan fonlar-dan, flartlar yerine gelince herkese belirli flartlarda yap›lan ödemeler veya sa¤lananhizmetler finanse edilir.

Bireysel fon yönteminde, herkesin ödedi¤i primler kendi hesab›nda birikir vesigortal›lar ayl›k ba¤lanmas› söz konusu oldu¤u zaman ne kadar ayl›k alaca¤›n› bi-lirler. Bu yöntemde primlerin fiyat-bedel ve karfl›l›k olma özelli¤i çok güçlüdür.Ödenen primlerle sa¤lanan menfaatler aras›nda do¤rudan bire bir iliflki vard›r.Yöntem bu flekli ile özel sigortalara çok benzer (Yazgan, 1992: 161). Bireysel fonbiriktirme yöntemi herkes için ayr› prim belirlenmesine imkan verir. Ancak, sistemsosyal güvenli¤in özünü oluflturan sosyal dayan›flma ilkesini göz ard› eder. Nesiliçi gelir transferine imkan vermez.

Toplu fon biriktirme yöntemi, kiflisel farkl›l›klar› dikkate almaks›z›n herkestenal›nan primlerle ihtiyac› olan herkese sosyal güvenlik garantisi sa¤lar. Gerek prim-lerin tahsilinde gerekse ayl›klar›n belirlenmesinde alt ve üst s›n›rlar uygulayarak,bireysel fon biriktirme yönteminin aksine, sosyal güvenli¤in sosyal dayan›flma il-kesini hayata geçirir. Yüksek gelirlilerden al›nan yüksek primlerle oluflturulan fon-lardan, düflük gelirli olan ve düflük prim ödeyenlere ödenen yüksek ayl›klarla ne-sil içi gelirin yeniden da¤›l›m›n›n gerçekleflmesine imkan verir ve sistemin sosyalvasf›n› güçlendirir (Yazgan, 2009: 161). Uygulamada, bireysel fon yöntemi, özel si-gortalara çok benzedi¤i, sosyal sigortalar›n sosyal dayan›flmay› sa¤lama ilkesinigöz ard› etti¤i gerekçesiyle çok benimsenen bir yöntem de¤ildir.

Baz› sigorta kollar› için fon yönteminin uygulanmas› kaç›n›lmazd›r. Örne¤in,iflsizlik sigortas›, iflsizlik riskinin bir dönemden di¤erine dalgalanmalar gösterme-si dolay›s›yla mutlaka fon biriktirme yöntemi ile finanse edilir. Uzun vadeli sigor-ta kollar› için fon yöntemi kolayl›kla tercih edilebilir. Söz konusu tehlikeler uzundönemli oldu¤u, bireylerin gelecek dönemlerle ilgili tehlikelerin fark›nda olmas›ve yeterli tasarrufu yapabilecekleri zamanlar›n›n olmas› dolay›s›yla malullük, yafl-l›l›k ve ölüm gibi uzun dönemli tehlikeler için fon biriktirme yöntemi tercih edi-lebilir. Ancak, k›sa sürede sistemden ayl›k ba¤lamak isteyen ülkeler ayn› sigortakollar› için da¤›t›m yöntemini de benimseyebilirler. K›sa dönemli sosyal güvenliktehlikeleri için (ifl kazalar›, hastal›k, anal›k) fon yöntemi uygulanamaz. Ancak, birönceki bafll›kta vurguland›¤› gibi, bu sigorta kollar› ile ilgili olarak bir y›ldan di-¤erine harcamalarda art›fl yaratacak dalgalanmalar dikkate al›narak “k›smi fonyöntemi” olarak da adland›r›labilen, küçük fonlara imkân veren karma finansmanyöntemleri kullan›l›r.


Sigortal›lar kendi adlar›naaç›lan hesaplara primödüyor, ayl›klar›n› da buhesapta biriken fonlardanal›yorlar ise bireysel fonyöntemi geçerlidir.

Bireysel fon biriktirmeyöntemi, sosyal güvenli¤insosyal dayan›flma ilkesinezarar verir.

‹flsizlik sigortas› gibi,gelirleri bir y›ldan di¤erinedalgalanmalar gösterensigorta kollar› fon yöntemiile finanse edilir.

Finansman yöntemi olarak fon yönteminin benimsenmesinin olumlu yönleriafla¤›daki bafll›klarda toplanabilir (ILO, 1984: 112; Yazgan,1992: 162; Dilik, 1991:248 ve Alper, 2009: 248; Ar›c›, 1999: 122):

• Sigortal›lar, ödedikleri primlerin gelecekte kendi sosyal güvenlik ihtiyaçlar›-n›n karfl›lanmas›nda kullan›laca¤›n› bildikleri için sistemi kolay benimserler,prim ödeme konusunda daha istekli davran›rlar.

• Sistem bafllang›çta yüksek primlerle çal›flmas›na ra¤men, zaman içinde fongelirlerinin artmas› ile prim oranlar› düfler.

• Sigortal›lar ödedikleri primlere ilaveten fon gelirleri ile birlikte daha yüksekbir sosyal güvenlik garantisine kavuflurlar.

• Özellikle ferdi fon yönteminde hesaplar bireyler üzerinden yürütüldü¤ü içinsiyasi iktidarlar›n sistemin iflleyifline müdahaleleri s›n›rl› kal›r.

• Ödenen primlerle sa¤lanan menfaatler aras›nda güçlü bir iliflki oldu¤u içindaha fazla prim ödeyerek daha yüksek sosyal güvenlik garantisi elde etmekisteyenlerin taleplerine cevap verebilen bir sistem oluflturulabilir.

• Tasarruf e¤ilimi düflük, sermaye birikiminin yetersiz oldu¤u ülkelerde sos-yal güvenlik fonlar› iktisadi ve sosyal kalk›nma için ihtiyaç duyulan fonlar›noluflturulmas›na imkân verir.

• Sosyal güvenlik fonlar›, durgunluk dönemlerinde talep art›r›c›, enflasyondönemlerinde ise talep azalt›c› etkisi ile iktisadi istikrar›n sa¤lanmas›na yar-d›mc› olur.

• Fonlar, sermaye piyasas›n› güçlendirdi¤i ölçüde ülkenin borçlanma ihtiyac›-n› ve borçlanma maliyetini azalt›r.

Yukar›da belirtilen olumlu özellikler yan›nda fon yöntemine yönelik elefltirilerde vard›r. Bunlar:

• Her nesil, kendi sosyal güvenli¤ini kendisi karfl›lad›¤› için sosyal güvenli¤innesiller aras› sosyal dayan›flmay› sa¤lama ilkesi ortadan kalkar.

• Sosyal sigorta sisteminin ilk kuruldu¤u y›llarda, daha önce bu sistem olma-d›¤› için kapsama al›namayan, kalan sürede de yafl, prim ödeme süresi gibiflartlar› yerine getiremeyen nesiller sosyal güvenlik korumas› d›fl›nda kal›r.

• Orta ve uzun dönemde primlerin vergi karakteri güçlenece¤i için, özellikletoplu fon biriktirme yönteminde sigortal›lar prim ödemekten kaç›nma e¤ili-mine girerler.

• Sosyal güvenlik fonlar›n›n iyi de¤erlendirilememesi hâlinde fonlar›n erime-si ve sigortal›lar›n gelecek dönemler için yapt›¤› tasarruflar›n erimesine yolaçabilir.

Görüldü¤ü gibi, her iki finansman yönteminin de olumlu ve olumsuz yönlerivard›r. ‹flsizlik sigortas› için fon yönteminin kullan›lmas›, ifl kazalar› ve hastal›k gi-bi k›sa dönemli sigorta kollar› için de da¤›t›m yönteminin tercih edilmesi bir zo-runluluktur. Di¤er sigorta kollar› için hangi finansman yönteminin benimsenece¤i,ülkenin iktisadi, sosyal ve kültürel yap› özellikleri ile kurulufl y›llar›ndaki imkans›z-l›klar veya zorunluluklarla belirlenir. Zaten tasarruf yetersizli¤i olan bir ülkede,özellikle uzun vadeli sigorta kollar› için fon yönteminin benimsenmesi bir zorun-luluktur.

Uygulamada birçok ülke, sosyal sigorta sistemlerinin ilk kurulufl y›llar›nda özel-likle uzun vadeli sigorta kollar›n›n finansman› için fon biriktirme yöntemini tercihetmifltir. Ancak zaman içinde; bir yandan sosyal sigortalar taraf›ndan sa¤lananmenfaatlerin belirlenmesinde ödenen prim-sa¤lanan hak aras›ndaki iliflkinin (kül-fet-nimet dengesi) zay›flat›lmas›, di¤er yandan sosyal güvenlik fonlar›n›n etkin


Fon yöntemi, tasarruf e¤ilimidüflük, sermaye birikimiyetersiz geliflmekte olanülkeler için önemli fonlarsa¤lar.

Tasarruf e¤ilimi düflük, vergitaban› zay›f ülkeler için uzunvadeli sigorta kollar› zorunluolarak fon yöntemi ilefinanse edilir.

ve verimli flekilde de¤erlendirilememesi dolay›s›yla erimesi sosyal sigortalar›n zo-runlu olarak fon yönteminden vazgeçmelerine, fiilen da¤›t›m yöntemine geçmele-rine yol açm›flt›r. Hatta, bugün gelinen noktada bir çok ülkede aktif/pasif sigor-tal› oran› gibi sosyal sigortalar›n temel göstergeleri bozuldu¤u için aktüeryal den-geler bozulmufl, fon yöntemine göre finanse edilen sosyal sigorta sistemleri, fonla-r›n erimesi bir yana finansman aç›¤› vermeye bafllam›flt›r. Sosyal sigorta kurumlar›-n›n finansman aç›klar›, yaln›zca sistemin sürdürülebilirli¤i ile ilgili bir problem ola-rak kalmam›fl, bütün ülkenin makro-ekonomik dengelerini olumsuz olarak etkile-yen bir faktör hâline gelmifltir.

Fon yöntemi ile sosyal güvenli¤in sosyal dayan›flmay› sa¤lama ilkesi aras›ndaki iliflki siz-ce nedir?

SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N VERG‹LERLE F‹NANSMANISosyal güvenli¤in finansman›n›n devlet taraf›ndan vergi gelirleri ile karfl›lanmas›n›niki farkl› boyutu vard›r. Primli rejimler olarak adland›r›lan sosyal sigortalar›n vergi-lerle finanse edilmesi ve sosyal yard›m ve hizmetlerden oluflan kamu sosyal gü-venlik harcamalar›n›n vergilerle finanse edilmesi ayr› fleylerdir.

Sosyal Sigortalar›n Vergilerle Finansman›Sosyal sigortalar›n vergi gelirleri ile finanse edilmesi de bütün bir sistemin veya ba-z› sigorta kollar›n›n finansman› bak›m›ndan farkl›l›klar göstermektedir. Bütün birsosyal sigorta sisteminin vergi gelirleri ile finanse edilmesi nadir rastlanan bir du-rumdur ve Avustralya ile Yeni Zelanda bu bak›mdan en belirgin ülke uygulamala-r›n› oluflturmaktad›r (SSA, 2010: 32). Bu iki ülkenin tarihsel özellikleri ve co¤rafiflartlar›, yo¤un insan göçü alan ülkeler olmalar› sosyal sigorta sisteminin vergilerlefinanse edilmesini adeta zorunlu k›lm›flt›r. Bu ülkelerde sistemin vergilerle finanseedilmesi iflleyifl bak›m›ndan sistemi sosyal sigortalardan uzaklaflt›ran uygulamalar›da beraberinde getirmifltir. Nitekim, vergi ile finansman›n do¤al sonucu olarak;sosyal güvenlik ivazlar›n›n tespitinde gelir ve servet testi uygulamalar›n›n yap›lma-s›, kapsamda genellik ilkesinin öne ç›kmas› ve sa¤lanan menfaatler ve ayl›klar›nbelirlenmesinde asgari gelir garantisi sa¤lanmas›na yönelik uygulamalar daha be-lirgin flekilde ortaya ç›km›flt›r.

Sosyal sigortalar›n vergi ile finansman›nda daha s›k rastlanan durum belirli si-gorta kollar›n›n finansman›n›n tamamen vergilerle karfl›lanmas›d›r. Aile ödeneklerisigortas› gibi, prim ödeyen sigortal›dan ziyade bütün ailesine sosyal güvenlik garan-tisi sa¤lamaya yönelik sigorta kollar› genellikle vergilerle finanse edilmektedir. Ni-tekim, sosyal sigorta sistemi primle finanse edilen Hollanda, Norveç, ‹spanya, ‹sveç,‹ngiltere gibi ülkelerde aile ödenekleri sigortas› tamamen vergi gelirleri ile finanseedilmektedir (SSA, 2010). Aile ödenekleri sigortas›, devletin gelirin yeniden da¤›l›-m›n› de¤ifltirerek yoksullukla mücadele de kullanabildi¤i en etkin araçlardan biri ol-du¤u için çok say›da ülke bu sigorta kolunun finansman›n› vergilerle sa¤lamay› ter-cih etmektedir. Çocuk, kad›n ve aile içindeki dezavantajl› gruplara yönelik parasalödemelerle ailenin giderlerinin karfl›lanmas›na yönelik harcamalar (kira, e¤itim,sa¤l›k vb) bu sigorta kolu kapsam›nda karfl›lanan giderlerdir ve bu özellikleri ilevergi ile finanse edilen kamu sosyal güvenlik harcamalar›na çok yak›nd›rlar.

Devlet, bütün bir sosyal sigorta sisteminin veya sigorta kolunun harcamalar›n›ntamam›n› vergilerle karfl›lamad›¤› durumlarda, belirli sigorta kollar›n›n finansmanaç›klar›n› karfl›lamak veya finansman aç›¤› olsun olmas›n harcamalar›n bir k›sm›n›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




8

Bütün bir sosyal sigortasisteminin vergilerle finanseedilmesi, zaman içindesistemi sosyal sigortaolmaktan uzaklaflt›r›r.

Aktif-pasif sigortal› oran›,prim ödeyen sigortal›lar›nayl›k alanlara oran›d›r.

karfl›lamak amac›yla vergi gelirlerini kullanabilmektedir. Devletin sosyal sigortala-r›n finansman›na kat›lmas›n›n en yayg›n yolunu bu yöntem oluflturmaktad›r. Aileödenekleri sigortas› için Fransa, Yunanistan, Macaristan ve Avusturya gibi ülkeler-de devlet sosyal sigortalar›n harcamalar›n›n bir k›sm›n›n karfl›lanmas› için finans-man deste¤i sa¤lamaktad›r (SSA, 2010).

Kamu Sosyal Güvenlik Harcamalar›n›n VergilerleFinansman›Devlet, sosyal sigortalar›n kapsama almad›¤› veya kapsam d›fl›nda b›rakt›¤› kesim-lere yönelik sosyal güvenlik harcamalar›n› vergilerle finanse eder. Yafll›lar, özürlü-ler ve muhtaç çocuklara yönelik ödemeler veya bu kesimlere yönelik hizmetlervergi gelirleri ile finanse edilir. Bu noktada hangi vergi gelirleri ile sosyal güvenli-¤in finansman›n karfl›land›¤› da önem kazan›r. Genellikle, Bütçe Kanunu ve prog-ramlar› kapsam›nda toplam vergi gelirlerinden belirli miktarlar›n sosyal güvenlikharcamalar› için tahsis edilmesi tercih edilir. Ancak bu yöntem, her y›l siyasi ikti-dar›n bu miktar›n tayini konusunda karar vermesini gerektirir ki bir y›ldan di¤eri-ne veya siyasi iktidar de¤iflikliklerinde tahsisatlar›n süreklili¤i ve seviyesi için ga-ranti verilemez.

Sosyal güvenlik için özel (tahsisi) vergi al›nmas› s›k karfl›lafl›lan bir durum de-¤ildir. Ancak, sosyal güvenlik aç›klar›n›n kapat›lmas› veya deprem gibi genifl top-lum kesimlerinin zarar gördü¤ü ola¤anüstü dönemlerde ortaya ç›kan ve öncedenöngörülemeyen sosyal güvenlik harcamalar› için geçici süreli (1 y›ldan 5 y›la kadargibi) ilave vergiler konulabilir. Bu vergi do¤rudan bu isimle adland›r›lan ayr› birvergi olarak belirlenebilece¤i gibi, çeflitli mal ve hizmet bedelleri üzerinden dolay-l› vergi fleklinde de belirlenebilir. Brezilya, sosyal güvenli¤in finansman arac› ola-rak vergileri kullanma bak›m›ndan bahsedilen yöntemlerin birço¤unu kullanmak-tad›r. Ülkemizde sosyal yard›mlaflma ve dayan›flma vak›flar›nca yap›lacak yard›m-lar›n finansman›nda kullan›lmak üzere konulan vergiler ve Marmara depremindensonra uygulanan iletiflim vergisi bu kapsamda de¤erlendirilebilir.

Sosyal güvenli¤in vergilerle finansman›nda s›kl›kla kullan›lan yöntemlerden bi-ri de alkollü içkiler ve tütün mamulleri üzerinden al›nan vergilerdir. Toplum sa¤l›-¤› gibi sebeplerle daha az tüketilmesi istenen mal ve hizmetleri yasaklamak yerinefiyat ya da bedelini yükselterek tüketimini k›s›tlamak s›k rastlanan bir durumdur.Tütün mamulleri ve alkollü ürünler bu amaçla kullan›lan maddelerin bafl›nda ge-lir. Birçok ülkede bu ürünler üzerine konulan ilave vergilerle sosyal amaçl› proje-ler ve harcamalar finanse edilir. Bu ürünler üzerine kurulan sosyal güvenlik vergi-leri ile harp malulleri veya özürlülere yönelik baz› kamu sosyal güvenlik harcama-lar›n›n finanse edilmesi söz konusu olabilmektedir.

Sosyal güvenli¤in toplam vergi gelirlerinden ayr›lan paylarla finansman›n›n en önemli de-zavantaj› sizce nedir?

Sosyal Güvenli¤in Vergilerle Finansman› ‹le ‹lgiliTart›flmalarSosyal güvenlik sistemlerinin, özellikle sosyal sigortalar›n vergilerle finansman› be-raberinde bir tak›m tart›flmalar› da getirir. Vergi ile finansman›n olumlu ve olum-suz yönlerini öne ç›karan bu tart›flmalar, sosyal güvenlik sistemlerini yeni kuranveya yeniden yap›land›ran ülkeler için yol gösterici olabilir.


Devlet, kamu sosyal güvenlikharcamalar›n› genellikletoplam bütçe gelirlerindenay›rd›¤› tahsislerle karfl›lar.

Sosyal güvenli¤infinansman› için özel vergiuygulamas›, genelliklesistemin giderlerinin artt›¤›ola¤anüstü dönemler içinbaflvurulan bir yöntemdir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




9

Hangi flekilde olursa olsun, sosyal güvenlik harcamalar›n›n vergi ile finansma-n›, zaten vergi tahsili için oluflturulan bir maliye teflkilat› oldu¤u için ayr›ca primtoplaman›n getirece¤i ilave mali yük ve bürokratik ifllemler azald›¤› ölçüde siste-min maliyetini düflürür (Richardson, 1970: 66). Daha az prim ödemenin yan›ndatek ve sabit oranl› olarak herkesten al›nan vergilerin anlafl›lmas›, hesaplanmas› veuygulanmas› da kolayd›r.

Ancak, hangi tür vergilerle ve kimin ödedi¤ine ba¤l› olarak sosyal güvenli¤infinansman› ile sosyal adaletin sa¤lanmas› ve sosyal dayan›flman›n güçlendirilmesiaras›nda yak›n iliflki vard›r (Dilik, 1991: 239). Sosyal güvenli¤in finansman› içinkullan›lan vergilerin; ödeme gücü ilkesine göre yüksek gelir gruplar›ndan yüksek,düflük gelir gruplar›ndan ise düflük oranlarda al›nd›¤› durumlarda sosyal adaletisa¤lama ve sosyal dayan›flmay› güçlendirme etkisi daha yüksektir. Artan oranl› ola-rak uygulanan gelir vergisi bu etkiyi yaratabilir. Vergilerle finansman›n beklenenetkiyi yaratmas› vergi sistemi ve mevzuat› ile uygulanmas›na ba¤l› olarak gerçek-leflebilecektir (Dilik, 1991: 240).

Öte yandan, sosyal güvenlik kapsam›ndaki nüfus ile vergi ödeyen nüfus ayn›ise bu durumda vergi ile finansmandan beklenen, gelirin yeniden da¤›l›m›n› sa¤-lama fonksiyonu zay›flar. Sistem, kiflilerin prim yerine vergi ödeyerek kendi sosyalgüvenliklerini sa¤lamas› anlam›n› tafl›r. Benzer flekilde, sosyal güvenli¤in finans-man› için kullan›lan vergiler dolayl› vergiler niteli¤inde ise ve bu vergilerde düflükgelirli genifl toplum kesimlerinin tüketti¤i mal ve hizmetler üzerinden al›n›yor iseyine beklenen gelir da¤›l›m›n› de¤ifltirme amac› gerçekleflmez (Dilik, 1991: 241).

Sosyal sigortalar›n vergilerle finansman›na yönelik ciddi bir elefltiri kayna¤›n›da, kifli onurunu zedeleyen, ekonomiyi politikaya araç eden, beceriksizlikleri ödül-lendiren ve yeteneklilerin cesaretini k›ran bir etki yapabilece¤i iddias› oluflturmak-tad›r. Bu durumun, yukar›da say›lan iktisadi ve sosyal tesirler yan›nda siyasi rejimidemokrasiden totaliter bir rejime do¤ru da dönüfltürücü etki yapabilece¤i de ilerisürülmektedir (Dilik, 1991: 242).

Sosyal güvenli¤in sosyal dayan›flmay› sa¤lama ilkesi sizce hangi vergi gelirlerinin finans-manda kullan›lmas› ile sa¤lan›r?


Sosyal güvenli¤infinansman›n yüksekgelirlilerden al›nan vergilerlekarfl›lanmas›, sisteminsosyal dayan›flma ilkesinigüçlendirir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




10


Sosyal Güvenlik sistemlerinin gelir kaynaklar›n›

listelemek.

Sosyal sigortalar›n temel finansman kayna¤›primlerdir. Bunun d›fl›nda fon ve yat›r›m gelirle-ri ile devlet katk›s› gibi prim d›fl› gelirler de sos-yal sigortalar›n finansman kaynaklar›d›r.

Sosyal sigortalar›n gelir kayna¤› olarak primle-

rin yerini ve önemini tart›flmak.

Sosyal sigortalar›n gelir kayna¤› olarak primlerinyeri ve önemine iliflkin çeflitli yaklafl›mlar vard›r.Bir yaklafl›ma göre primler sosyal sigortalar›nsa¤lam›fl oldu¤u sosyal güvenlik hizmetlerindenfaydalanman›n bedeli yani fiyat›d›r. Bu yakla-fl›mla sosyal güvenlik hizmetleri de mal ve di¤erhizmetler gibi sat›n al›nmaktad›r. Bir baflka yak-lafl›ma göre ise primler ücret veya gelirin bir par-ças›d›r. Ücretin parças› olarak prim sigortal›larbak›m›ndan brüt ücretten kesilen miktar, iflve-renler için ise ücret maliyetinin bir unsurudur.Ancak yap›lan ücret kesintisi ile sosyal sigorta-lardan sa¤lanan fayda aras›nda birebir iliflkininolmamas› primlerin ücretin bir parças› olma özel-li¤ini zay›flatmaktad›r. Baflka bir yaklafl›ma görede primler bir çeflit vergidir. Buna göre, sosyalgüvenlik devlet taraf›ndan sa¤lanmas› gerekenbir kamu hizmetidir ve primler de kamu otorite-si kullan›larak zorunlu flekilde tahsil edilen ver-gilerdir.

Gelir kayna¤› olarak primlerin vergilerden üs-

tünlüklerini anlatmak.

Sosyal sigortalar›n finansman›nda gelir kayna¤›olarak primler vergilerden üstün konumdad›r.Bunun nedenleri, insanlar›n vergi ödemektençok prim ödemeye ikna edilmesinin daha kolayolmas›d›r. Çünkü insanlar, yapt›klar› prim öde-melerinin karfl›l›¤›n› alacaklar›n› bilirler. Vergiler-den üstün olmas›n›n bir di¤er nedeni ise, primle-rin ço¤unlukla ücret ya da maafl üzerinden ke-sinti biçiminde al›nmas› nedeniyle çal›flanlar›nprim yükünü hissetmemesidir. Ayr›ca, ödenenprim miktar› artt›kça gelir ve ayl›klar›n da miktarolarak artmas› sigortal›n›n prim ödeme e¤iliminigüçlendirmektedir. Primleri vergilerden üstün k›-lan önemli yönlerden bir di¤eri ise sosyal tarafla-

r›n prim ödeyerek finansmana kat›lmas›n›n özerkyönetim yap›s›na sahip sosyal sigortalar›n yöne-tim ve karar süreçlerine kat›lmalar›na imkân ve-rilmesidir. Böylece, özerk yönetimle sosyal si-gorta fonlar›n›n etkin kullan›m› sa¤lanacak, hakve yükümlülüklerin belirlenmesinde taraflar da-ha sorumlu davranacaklard›r.

Primlerin nas›l belirlenece¤ini aç›klamak.

Sosyal sigorta primlerinin belirlenmesi süreci ikiaflamal›d›r. ‹lk aflama teknik hesaplama, ikinciaflama ise her ülke ve toplumun iktisadi, sosyalve kültürel yap›s› ile politik tercihlerine göre kimne kadar prim ödeyecek sorular›na cevap afla-mas›d›r. Primler, genel ilke olarak sosyal sigorta-lar›n bütün giderlerini karfl›layacak seviyede ge-lir elde edilmesine imkân verecek oran ve mik-tarda belirlenir. Örnekle aç›klanacak olursa, ifl-sizlik sigortas›n›n oluflturulmas›na iliflkin ilk sü-reçte toplam iflsiz say›s›ndan hareketle hangi sa-y›da iflsize, ne kadar süre ile ve ne miktarda öde-me yap›laca¤› belirlenir. ‹kinci aflamada ise ilkaflamada belirtilen toplam iflsizlik sigortas› gider-lerini karfl›layabilmek için kimlerin hangi kazanç-lar›ndan ve ne oranda prim al›naca¤›n›n belirlen-mesi gerekir. Burada kimlerin ne kadar prim öde-yece¤i konusunda belirleyici faktörler, sigortakolu, oluflturulan sosyal riskin özelli¤i, sigortal›-lar›n statüsü ve kazanç seviyesi, iflverenlerin du-rumu ile devletin niteli¤i gibi unsurlard›r. Sigor-tal›lar›n statüsü de primlerin belirlenmesinde ta-yin edici rol oynar.

Primlerin yans›t›lmas›n›n ne anlama geldi¤ini

ifade etmek.

Primlerin yans›mas›, prim yüküne kimin ya dakimlerin katland›¤› ile ilgilidir. Sistemin kuruluflus›ras›nda prim ödeme yükümlüsü olarak bilinenkifliler, flartlar uygun ise zaman içinde bu yükübaflkalar›na yans›tabilirler. Ancak çal›flanlar, iflve-renler ve devlet aç›s›ndan primlerin yans›t›lmas›farkl›l›k göstermektedir. Hatta çal›flanlar aç›s›n-dan da ba¤›ml› statüde çal›flanlar ile kendi ad›naba¤›ms›z çal›flanlar›n prim yans›malar› da birbi-rinden farkl›d›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


Sosyal sigortalar›n gelir gider dengesinin hangi

finansman yöntemleri ile sa¤lanaca¤›n› de¤er-

lendirmek.

Sosyal sigortalarda gelirler ile giderler aras›ndakiifllem dengesinin sa¤lanmas›nda fon yöntemi, da-¤›t›m yöntemi veya bu iki yöntem farkl›laflt›r›la-rak karma bir yöntem de benimsenebilir. Fon sis-teminin seçilmesi her kufla¤›n kendi sosyal gü-venli¤ini kendisinin karfl›lamas›n›; da¤›t›m siste-minin benimsenmesi ise bugün çal›flanlar›n bu-gün ihtiyac› olanlar›n sosyal güvenli¤ini sa¤la-mas› anlam›na gelmektedir. Genel olarak belirt-mek gerekirse ilgili sigorta kolu ile ilgili risklerbir y›ldan di¤erine dalgalanmalar göstermiyor vesigorta kolu ile ilgili harcamalar küçük sapmalar-la düzenli flekilde hesaplanabiliyor ise da¤›t›myöntemi benimsenebilir. Ancak bir y›ldan di¤eri-ne harcamalar›n de¤iflti¤i sigorta kollar›nda fonyönetimi benimsenebilir.

Devletin sosyal güvenli¤in finansman›n› vergi-

lerle sa¤lamas›n›n etkilerini tart›flmak.

Hangi flekilde olursa olsun, sosyal güvenlik har-camalar›n›n vergi ile finansman›, zaten vergi tah-sili için oluflturulan bir maliye teflkilat› oldu¤uiçin ayr›ca prim toplaman›n getirece¤i ilave maliyük ve bürokratik ifllemler azald›¤› ölçüde siste-min maliyetini düflürür. Sosyal sigortalar›n vergi-lerle finansman›na yönelik ciddi bir elefltiri kay-na¤›n› da kifli onurunu zedeleyen, ekonomiyipolitikaya araç eden, beceriksizlikleri ödüllendi-ren ve yeteneklilerin cesaretini k›ran bir etki ya-pabilece¤i iddias› oluflturmaktad›r. Öte yandan,sosyal güvenlik kapsam›ndaki nüfus ile vergiödeyen nüfus ayn› ise bu durumda vergi ile fi-nansmandan beklenen, gelirin yeniden da¤›l›m›-n› sa¤lama fonksiyonu zay›flar. Sosyal sigortala-r›n vergilerle finansman›na yönelik ciddi bir elefl-tiri kayna¤›n› da kifli onurunu zedeleyen, ekono-miyi politikaya araç eden, beceriksizlikleri ödül-lendiren ve yeteneklilerin cesaretini k›ran bir et-ki yapabilece¤i iddias› oluflturmaktad›r.

6NA M A Ç

7NA M A Ç


1. “Sosyal sigortalar›n sa¤lam›fl oldu¤u güvenlik garan-tisinden faydalanmak için düzenli olarak ödenen mali-yet pay›n”a ne ad verilir?

a. Bonservisb. Ücretc. Primd. Fiyate. Gider

2. Afla¤›dakilerden hangisi primleri vergilerden üstünk›lan özelliklerden biri de¤ildir?

a. Primlerin yüküne kolay katlan›l›rb. Primlerin yükü sigortal›larca fazla hissedilmezc. Primle finansman özerk yönetimi sa¤lard. Primlerin yans›t›lmas› daha kolayd›re. Prim ödemesi ile sa¤lanan fayda iliflkisi daha

kuvvetlidir

3. Afla¤›dakilerden hangisi bir ülkede çoklu prim siste-minin uygulanabilmesi için gerekli özelliklerden biride¤ildir?

a. ‹flletmelerin fonksiyonel iflbölümüne göre teflki-latlanm›fl olmas›

b. ‹flgücü içerisinde ba¤›ms›z statüde çal›flanlar›nsay›s›n›n fazla olmas›

c. Sigortal›lar›n e¤itim seviyesinin yüksek olmas›d. Muhasebe ve kay›t sisteminin geliflmifl olmas› e. Büyük iflletmelerin olmas›

4. “Sigortal›lar aras›ndaki prim yükünü eflit da¤›tmaamac›yla kazanç üzerinden al›nan prim”e ne ad verilir?

a. Nispi primb. Mutlak primc. Safi primd. Gayrisafi prime. Net prim

5. Ülkemizde kendi hesab›na ba¤›ms›z çal›flanlar içinhangi prim flekli uygulan›r?

a. Safi primb. Brüt primc. Net primd. Nispi prime. Mutlak prim

6. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal sigortalar›n prim d›fl›gelirlerinden biri de¤ildir?

a. Ba¤›fllarb. Fon Gelirleric. Yat›r›m gelirlerid. Devlet katk›lar›e. ‹dari para cezalar›

7. “Bugün çal›flanlar›n bugün ihtiyac› olanlar›n sosyalgüvenli¤ini sa¤lamas›” afla¤›daki finansman yöntemle-rinden hangisiyle mümkündür?

a. Fon yöntemib. Da¤›t›m yöntemic. Factoring yöntemid. Risk yönetimi yöntemie. ‹fl ortakl›¤› yöntemi

8. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal sigortalar›n finans-man›nda hangi yöntemin tercih edilece¤ini belirleyenfaktörlerden biri de¤ildir?

a. Sosyal sigorta kapsam›na al›nacak tehlikelerinözellikleri

b. Ülkelerin kültürel yap› özellikleric. Sosyal sigortalar›n ilk kurulufl y›llar› özelliklerid. Siyasi iktidar›n tercihlerie. Ülkelerin demografik yap›s›

9. Ülkelerin yafll›l›k, malullük ve ölüm sigorta kollar›için tercih etti¤i finansman yöntemi afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. ‹fl ortakl›¤› yöntemib. Risk yönetimi yöntemic. Fon yöntemid. Da¤›t›m yöntemie. Factoring yöntemi

10. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal güvenli¤in vergilerlefinansman›n›n sa¤lad›¤› olumlu yönlerden biri de¤ildir?

a. Vergilerle finansman sosyal güvenlik sistemininmaliyetini düflürür

b. Vergilerle finansman gelir gruplar› aras›nda sos-yal adaleti sa¤lar

c. Vergilerle finansman gelir gruplar› aras›nda sos-yal dayan›flmay› güçlendirir

d. Vergilerle finansman siyasi rejimden totaliter ya-p› oluflturur

e. Vergilerle finansman›n uygulamas› kolayd›r



SONRA YUNAN‹STAN’A DÖNER‹Z

Maliye Bakan› Mehmet fiimflek, memurlara ve emekli-lere bol keseden zam yapamamay›z, sonra Yunanis-tan’a döneriz demifl. Yerden gö¤e kadar hakl›d›r. Benbeklerdim ki, ayn› tepkiyi kendisinin de bizzat lehtar›oldu¤u bir hususta, milletvekilleri maafllar›na fahiflzam yap›l›rken de göstersin. Göstermekle kalmas›n,Baflbakan› da ikna edip bu “bal tutan parma¤›n› ya-

lar” zamm›n› engellesin. Heyhat, Osmanl›’n›n memu-ra maafl ödeyemezken d›fl borçla saray infla etme ge-lene¤i sürüyor.

Çal›flan Kifli Emekli Maafl› Alamaz

Bir kifli, çal›fl›yorsa, emekli de¤ildir. Emekli de¤ilse deemekli maafl› alamaz. Bir kifli milletvekili maafl› al›yor-sa, ayr›ca emekli maafl› alamaz. Daha do¤rusu almama-l›d›r. Ben de emekli olduktan sonra bir iflverene ba¤l›olarak çal›flt›m. Hem maafl hem de emekli ayl›¤› ald›m.Pek tabii, maafltan dayan›flma primi kesildi. Bu büyükbir yanl›flt›r. Çünkü “emekli olmak” art›k çal›flmak iste-miyorum veya çal›flacak gücüm yok veya çal›flacak birifl bulam›yorum anlam›na gelir. Bir kifli emekli olduktansonra e¤er bir iflte çal›fl›yorsa, yukar›daki gerekçelerdenhiçbiri geçerli de¤ildir. Emekli maafl› an›nda kesilmeli-dir. ‹flten ç›karsa daha yüksek bir tutardan emekli ayl›-¤› almaya yeniden bafllamal›d›r. Yafll›l›k sigortas› mate-mati¤i budur.

Eskiden Çal›flan Kifli Emekli Ayl›¤› Alamazd›

Eskiden devlet memurlar›na “hem bu dünyas› hem deöbür dünyas› mamur” denirdi. Çünkü memurun kendi-si ahrete gittikten sonra da hayatta kalan kar›s›na ve ço-cuklar›na maafl ödenmeye devam edilirdi. Osmanl› dev-let memurlar›n›n dul ve yetimlerine Cumhuriyet devletiayl›k ödemeyi sürdürmüfltür. Zaten baflka türlüsü de ol-mazd›. Devlet denilen “iflyeri” hiç bir zaman kapanmaz,çal›flanlar iflsiz kalmaz. Ayr›ca devlet memurunu kimsekovamaz. Onlar›n “özlük haklar›” daima sakl›d›r. 1960’l›y›llarda devletten özellikle Deniz Kuvvetlerinden emek-li olmufl güverte, makine elektronikçi subaylar ticari ge-milerde veya özel fabrikalarda, nispeten düflük ayl›klaçal›flmaya bafllad›lar. Çünkü Emekli Sand›¤›’ndan emek-li olanlar, SSK’ya ba¤l› bir iflyerinde çal›fl›rlarsa, onlar›n

emekli ayl›¤› kesilmez kural› vard›. Ama ayn› imkânSSK emeklileri için yoktu. Zaten sigorta emeklisi de çokazd›. Sonra ayn› düzenleme sigortadan emekli olanlarada geçerli oldu. Birçok çal›flan, emekli ayl›¤› almak içinflirketinden istifa etti. Ertesi gün ayn› iflyerinde ayn› iflteçal›flmaya bafllad›.

Sosyal Güvenlik Nas›l ‹flas Etti

Süleyman Demirel, sosyal sigortalar› zora sokan iki bü-yük karar› alan büyü¤ümüzdür. Hem 1969’da hem de1991’de iki defa erken emeklilik kap›s›n› açarak, sigor-talar›n tüm teknik hesaplar›n› altüst etti. Herhalde ken-disinin hakl› gerekçeleri vard›. Ama bugün hem emek-lilerin çok yetersiz ayl›k almalar›n›n hem de bütçeninen büyük kara deli¤ini teflkil eden sosyal güvenlik aç›k-lar›n›n kapanamaz hale gelmesinde, bu düzenlemelerinetkisi vard›r. Yunanistan gibi olmamak için, hem emek-li olma yafl› yükseltilmeli (ki k›smen yap›lm›flt›r) hemde erken emeklilik için geçmifl hizmetleri borçlanaraksayd›rma gibi uydur kayd›r ifllemler yap›lmamal› amaen önemlisi çal›flanlar›n emekli ayl›klar› kesilmelidir.Bu kural›n “ilkesizli¤i” milletvekili maafl zamlar›ndakendini iyice belli etmifltir.

Son Söz: Devlet, ne millete ne de vekiline k›yak yapamaz.

Kaynak: Ege CANSEN


28 Aral›k 2011

”

“


SOSYAL GÜVENL‹K S‹STEM‹M‹Z‹N ‹KT‹SAD‹

MESELELER‹: ‹fiS‹ZL‹K VE N‹SB‹ SERMAYE-EMEK

MAL‹YET‹

Turan Yazgan (1981), Türk Sosyal Güvenlik

Sistemi ve Meseleleri, Türk Dünyas› Araflt›rmalar›

Vakf›, ‹stanbul. s. 83-88

Sosyal güvenlik, tehlike ile ortaya ç›kan ifl göremezlikhalinde gelirin devaml›l›¤›n› sa¤lar. ‹flsizlik de bizatihibir tehlikedir. Çal›flma gücü kaybolmad›¤› halde, geliredönüfltürülmedi¤i için di¤er soysal güvenlik tehlikele-rinden farkl› olsa da ayn› sonucu do¤urmakta, insan›gelirsiz b›rakmaktad›r. Bununla birlikte, belirli süredenfazla iflsiz kalan kimseye sosyal güvenli¤in yapabilece-¤i bir fley yoktur. ‹fl bulma ümidinin az oldu¤u, iflsizli-¤in çok oldu¤u bir cemiyette sosyal güvenlikten bah-setmek oldukça güçtür. Çünkü iflgücü içinde iflsizliktendolay› gelir sahibi olmayan fertlerin nisbeti yükseksedevlet bütçesinin önemli bir bölümü ile dahi gelir em-niyetini sa¤lamak mümkün olmaz. ‹flsizlik sigortas› dabu tip cemiyetlerde derde deva bir müessese olmaktanuzakt›r. Bununla birlikte, sosyal güvenlik fonlar› yat›-r›mlar›n finansman›nda kullan›lmak suretiyle iflsizli¤inazalmas›na, sosyal güvenlik ivazlar› da piyasa talep hac-minde afl›r› düflmelerin önlenmesine yard›m eder. Ta-sarruf meylinin düflük oldu¤u azgeliflmifl ülkelerde buhususlar son derecede önemlidir.‹flsizli¤in çok önemli bir iktisadi ve sosyal problem ol-du¤u bir ülkede problemin çözümünde sosyal güvenlikfonlar›n›n kullan›lmas›ndan baflka bizatihi sosyal gü-venli¤in “finansman metodu” da yararl› olabilir. Bilindi-¤i gibi daha az sermaye ile nispi olarak daha çok ifl-

çi çal›flt›racak yat›r›m projelerinin seçilmesi, ser-

mayenin k›t ve iflsizli¤in yayg›n oldu¤u bir ülke

için çok önemlidir. ‹ktisadi manada bu seçim, müm-kün mertebe makine ve teçhizat yerine emek ikame et-mek demektir. Bir ikame ancak eme¤in nispi fiyat›n›n,sermayenin nispi fiyat›ndan düflük olmas› halinde müm-kündür. Sosyal sigorta primleri, ücret bordrosu üze-

rinden belirli bir yüzdenin kesilmesi yolu ile öden-

di¤i takdirde bunun iflverene düflen hissesi, bir

emek maliyetidir ve kendi nisbetinde eme¤in fiyat›n›(ücreti) art›ran bir unsurdur. Bu nisbetin Türkiye’de ak›lalmaz bir seviyeye yükseldi¤i görülmektedir. Prim oranlar›n›n bu derece yükselmifl olmas›,

Türk sosyal güvenlik sisteminin Türk ekonomisi-

nin flartlar›na tamamen ters tesir etmektedir. Tür-kiye’de iktisadi problem deyince, üretim ve buna ba¤l›

olarak arz yetersizli¤i akla gelir. Geliflmifl ekonomilerdeise problem üretim ve arz da de¤il aksine talep yeter-sizli¤inde dü¤ümlenir. Böyle ülkelerde tüketimin teflvi-ki, pazarlaman›n teflviki flartt›r. Bizde ise tam aksineüretimin teflviki, sanayicinin teflviki gerekir. Halbuki,sadece ve sadece sosyal sigorta primleri bile sanayiciyeverilen çok fliddetli bir cezad›r. fiöyle bir mukayese bucezan›n anlafl›lmas›n› kolaylaflt›rabilir:

Kar› 10.000.000 TL, Sanayici, çal›flt›rd›¤› insan 100

Kar› 10.000.000 TL, Tüccar, çal›flt›rd›¤› insan 5

Ayn› kar› elde eden sanayici 100 kifli istihdam ederkentüccar 5 kifli istihdam etmektedir. Sanayici tüccar ile

ayn› oranda ödedi¤i vergilere ilaveten % 25-27 ara-

s›nda bir vergi daha ödeyecektir. Bu vergi soysal

güvenlik primleridir. Sanayici ve tüccar›n vergi veprim yükleri karfl›laflt›r›ld›¤› zaman tüccar nispi olarakçok büyük avantajlara sahiptir. Bu durum sermayeninyat›r›mdan kaçmas›, bir mal›n birden fazla el de¤ifltir-mesi, spekülasyon gibi istemedi¤imiz hususlarda sosyalgüvenlik sisteminin de pay› vard›r diyebiliriz. Burada kastetti¤imiz husus, sanayinin teflviki ile ilgilide¤ildir. Türkiye’de eme¤in nispi maliyeti sosyal gü-venlik vas›tas› ile yükseltilirken, sermayenin nispi mali-yeti de baflka yollarla düflürülmektedir. Türkiye’de yat›-r›mlar›n teflviki gümrük indirimleri, hatta gümrüksüz it-halat ve yat›r›m indirimleri ile ucuz kredi gibi yollarlayap›lmaktad›r. Bunlar›n hepsi sermayenin nispi maliye-tini düflürücü tedbirlerdir. Bir taraftan eme¤in maliyetiart›r›l›rken, di¤er taraftan sermaye maliyetinin düflürül-mesi, Türkiye’de tatbik edilmesi gereken iktisat politi-kas›n›n tam tersine bir politikad›r. Bunun tabii sonucu:• Sermaye israf›d›r. Gerçekten Türkiye’de en k›t unsur

olan sermaye, Türkiye’de en fazla israf edilen unsurhaline gelmifltir.

• Artan iflgücünü massedecek ifl imkanlar›n›n yarat›la-mamas›d›r. Çünkü yat›r›mlar emek yo¤un yat›r›mlarde¤ildir.

Sosyal güvenli¤in finansman›nda yüksek prim oranlar›-n›n uygulanmas›, pamu¤un taban fiyat›n› dünya fiyatla-r›n›n çok üstünde tespit etmekten farkl› de¤ildir. ‹hra-cata aç›lmak isteyen bir ekonominin, girdi maliyetlerin-de rekabet edebilmesi esast›r. Dünyadaki ülkeler içindebizdeki gibi yüksek prim oranlar›yla sosyal güvenliksa¤layan ülke hemen hemen yok denecek kadar azd›r.

Okuma Parças›


1. c Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Primlerin Tarifi” bafll›¤› alt›nda verilen bilgiler-den yararlan›n.

2. d Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Primlerin Vergilerden Üstünlü¤ü” bafll›¤› alt›n-da verilen bilgilerden yararlan›n.

3. b Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Primlerin Çeflitleri” bafll›¤› alt›nda verilen bilgi-lerden yararlan›n.

4. a Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Primlerin Çeflitleri” bafll›¤› alt›nda verilen bilgi-lerden yararlan›n.

5. e Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Primlerin Çeflitleri” bafll›¤› alt›nda verilen bilgi-lerden yararlan›n.

6. a Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Sigortalar›n Prim D›fl› Gelirleri” bafll›¤›alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

7. b Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Sigortalar›n Finansman Yöntemleri” bafl-l›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

8. e Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Sigortalar›n Finansman Yöntemleri” bafl-l›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

9. c Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Sigortalar›n Finansman Yöntemleri” bafl-l›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

10. d Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenli¤in Vergilerle Finansman› ile ‹l-gili Tart›flmalar” bafll›¤› alt›nda verilen bilgiler-den yararlan›n.


Sosyal sigortalar›n sa¤lad›¤› sosyal güvenlik garantisin-den do¤rudan faydalanan sigortal›lar için primler di¤ermal ve hizmetlerden faydalanmak için ödedikleri fiyatveya bedele benzerlik göstermekte, bir karfl›l›k niteli¤ikazanmaktad›r. Ancak sigortal›lar›n yan› s›ra iflverenle-rin ve devletin de prim ödemesi, primleri di¤er mal vehizmetlerin fiyatlar›ndan farkl›laflt›ran ilk noktad›r. ‹kin-ci olarak, ödenen fiyat ile sat›n al›nan mal ve hizmetle-rin miktar› aras›nda do¤rusal bir iliflki vard›r. 3 lira ile 1kilo domates al›n›rken, 6 lira ile 2 kilo; 9 lira ödeyerek

3 kilo domates al›nabilir. Ancak, sosyal sigortalarda in-sanlar her zaman ödedikleri primin bire bir karfl›l›¤› an-lam›na gelecek kadar hizmet veya ayl›k almazlar. Ba-zen daha fazla, bazen daha az hizmet veya ayl›k al›rlar.Nitekim, birkaç ay sigortal› olan ve asgari ücretten bir-kaç yüz lira hastal›k sigortas› primi ödeyen sigortal› 5-6bin liray› aflan bedelli bir sa¤l›k hizmetinden faydalana-bilir. Çok uzun süre prim ödeyen bir sigortal› da hiçhastalanmam›flsa ödedi¤i primlerin karfl›l›¤›n› hiç ala-mayabilir. Bu bak›mdan da primler yaln›zca bir fiyatolarak de¤erlendirilemez.

S›ra Sizde 2

Geliflmekte olan ülkeler, vergi taban› zay›f, maliye tefl-kilat› güçsüz oldu¤u için kamu hizmetleri için yap›lanharcamalar› karfl›layacak yeterli gelir kaynaklar›na sa-hip de¤illerdir. Sosyal güvenli¤in finansman›nda vergi-lerin kullan›lmas› halinde mevcut vergi oranlar›n›n yük-seltilmesi, harcamalar› karfl›layacak ilave gelirin sa¤lan-mas›na imkân vermeyecektir. Aksine, vergi oranlar›n›nyükselmesi hâlen vergi ödeyenlerin vergiden kaç›nmae¤ilimini yükseltece¤i veya vergi yükünü baflkalar› üze-rine yans›tma e¤ilimlerini güçlendirece¤i için sosyaladalet ilkesini de zedeleyecektir. Geliflmekte olan ülke-ler için sosyal güvenli¤in finansman›nda kullan›lacakilave kayna¤› yaratman›n tek yolu, insanlar›n kolayl›klaödeyebilece¤i, ödemekten kaç›nmayaca¤› primle fi-nansmand›r.

S›ra Sizde 3

Her sigorta kolu için ayr› prim al›nmas› öncelikle prim-lerin fiyat, karfl›l›k olma özelli¤ini güçlendirir. Primlerinfiyat olma özelli¤inin güçlü olmas› prim ödeme e¤ilimi-ni art›r›r, insanlar› prim ödemeye ikna etmek daha ko-layd›r. ‹kinci olarak, her yeni sosyal risk için yeni primalmak psikolojik olarak ödeyenlerin prim yükünü dahaaz hissetmelerini sa¤lar. ‹nsanlar tek ve yüksek oranl›primleri ödeme konusunda daha isteksiz, ayr› ancaktoplam olarak daha yüksek oranl› primlerin yüküne da-ha kolay katlanabilirler. Son olarak da bütün çal›flanlarbütün sosyal risklere tabi de¤ildirler. Tek oranl› prim-lerde herkesten, baz› sigorta kollar› ile ilgili risklere da-hil olmasalar bile bu sigorta kollar› için de prim ödeme-leri adaletli de¤ildir.



S›ra Sizde 4

Devlet, de¤iflik sebeplerle farkl› gruplar için prim öde-yerek sistemin finansman›na kat›labilir. Öncelikle, sos-yal devlet anlay›fl›n›n gere¤i olarak hiç geliri olmayan-lar›n veya düflük gelirlilerin sosyal güvenli¤ini sa¤la-maya yönelik olarak onlar›n prim yükünü azaltacakflekilde prim ödeyerek finansmana kat›l›r. ‹kinci ola-rak, genel sa¤l›k sigortas› ve aile ödenekleri gibi primödeyenler d›fl›nda aile fertlerinin de faydaland›¤› si-gorta kollar›n›n finansman›na kat›l›r. Üçüncü olarakdevlet, özürlüler, gençler, kad›nlar ve di¤er dezavan-tajl› gruplar›n istihdam›n› teflvik etmek için bu kimse-leri çal›flt›ran iflverenlerin yükünü azaltmak üzere primödeyerek finansmana kat›l›r. Son olarak, yat›r›mlar›teflvik amac›yla geliflmekte olan bölgelerde iflyeri açanve sigortal› çal›flt›ran iflverenlerin prim yükünü azalt-mak için prim öder.

S›ra Sizde 5

Devlet, prim ödeme d›fl›nda iki yöntemle sosyal sigor-talar›n finansman›na do¤rudan katk›da bulunabilir. Bun-lardan ilki; finansman aç›¤› olmas› hâlinde aç›klar› ka-patmak için Hazineden gelir transferi yapmas›d›r. Bu,flartl› bir finansmana kat›lma fleklidir ve devletin sosyalgüvenlik sistemlerinin garantör olmas›n›n sonucudur.‹kinci olarak, devlet, herhangi bir ön flart olmaks›z›nbütün bir sosyal sigorta sisteminin veya belirli sigortakollar›n›n toplam harcamalar›n›n belirli bir yüzdesiniher y›l düzenli olarak karfl›lamay› garanti edebilir. Me-sela, sa¤l›k harcamalar›n›n % 20’si devlet taraf›ndanödenebilir ve bu her y›l gerçeklefltirilir. Ülkemizde heriki flekilde de devlet sosyal sigortalara do¤rudan katk›yapmaktad›r.

S›ra Sizde 6

‹flverenler, sendikal› olmayan, pazarl›k gücü zay›f veikamesi kolay iflgücünün ödedi¤i primleri kolayl›kla ça-l›flanlar üzerine yans›tabilir. E¤er çal›flanlar sendikal›de¤illerse ücret ve çal›flma flartlar› bireysel sözleflmeler-le belirlenir. Vas›f seviyesi düflük olan iflçiler pazarl›kgücü olmad›¤› ve ifllerini yapabilecek kiflileri kolayl›klabulmak mümkün oldu¤u için iflverenin kendilerine tek-lif etti¤i ücret seviyesi üzerinden çal›flmak zorunda ka-l›rlar. ‹flveren de bu nitelikteki çal›flanlar›n ücretlerinibelirlerken, prim maliyetini çal›flana yans›tacak flekildedüflük seviyede belirler.

S›ra Sizde 7

Genellikle, y›ll›k harcamalar› ve gelirleri bir y›ldan di-¤erine fazla de¤iflmeyen, büyük dalgalanmalar göster-meyen sigorta kollar› için finansman yöntemi olarakda¤›t›m yöntemi tercih edilir. ‹fl kazalar› ve meslek has-tal›klar›, hastal›k ve anal›k gibi sigorta kollar› bu özel-likleri gösterir. Ancak, bu sigorta kollar›n›n giderlerindede do¤al afetler veya salg›n hastal›klar dolay›s›yla baz›dönemlerde ola¤anüstü art›fllar meydana gelebilir. Butür durumlar için yedek fonlar oluflturulmas›, da¤›t›myönteminin aksamaks›z›n sürdürülmesine imkân verir.‹flsizlik sigortas›, k›sa vadeli bir sigorta kolu oldu¤u hal-de iflsizlik riskinin özelli¤i gere¤i sistem zorunlu olarakfon yöntemi ile finanse edilir. Bu bak›mdan bütün k›savadeli sigorta kollar› da¤›t›m yöntemi ile finanse edile-bilir denilemez.

S›ra Sizde 8

Esasen uzun vadeli sigorta kollar›n›n finansman yönte-mi olarak benimsenen fon yöntemi, bugün çal›flan vegeliri olan neslin, kendi gelece¤i için prim ödemesi vetasarruf etmesi anlam›na gelir. Bu iflleyifl, ayn› neslinfarkl› zaman dilimleri aras›nda gelir transferi sa¤lar.E¤er, gelir ve ayl›klar belirlenirken herkesin ödedi¤iprim ile ald›¤› ayl›klar aras›nda bire bir iliflki kuran birayl›k hesaplama sistemi benimsenirse yöntem sosyaldayan›flma ilkesini ortadan kald›r›r. Ancak, gelir ve ay-l›klar hesaplan›rken ödenen prim miktar› ne olursa ol-sun alt s›n›r ayl›klar› belirleniyorsa yüksek gelirlilerdendüflük gelirlilere gelir transferi sa¤layan bir yöntem or-taya ç›kar. Bu da sosyal güvenli¤in sosyal dayan›flma il-kesini güçlendirir.

S›ra Sizde 9

Sosyal güvenlik harcamalar›n›n, genel bütçe gelirlerin-den ayr›lan paylarla karfl›lanmas› hâlinde karfl›lafl›labi-lecek en olumsuz geliflme, bir y›ldan di¤erine bu amaç-la ayr›lan de¤iflme ihtimalidir. Siyasi iktidarlar, özelliklekriz dönemlerinde sosyal harcamalardan kolayl›kla vaz-geçebilir veya öncelik s›ras›n› de¤ifltirebilirler. Bu ba-k›mdan vergilerle sa¤lanan sosyal güvenlik korumas›-n›n süreklili¤i ve seviyesi bak›m›ndan bir garanti verile-mez. Sosyal devletin bu harcamalar› kesinlikle göz ard›edemeyece¤i görüflü her zaman gerçekleflmeyebilir.


S›ra Sizde 10

Sosyal güvenli¤in finansman› için kullan›lan vergiler;yüksek gelirlilerden, do¤rudan, artan oranl› olarak al›-nan gelir ve kazanç vergisi niteli¤inde ve düflük gelir-lilere aktar›l›yorsa gelirin yeniden da¤›l›m›n› sa¤lamave sosyal dayan›flmay› güçlendirme etkisi vard›r. Ayn›flekilde, yaln›zca yüksek gelirlilerin tüketti¤i mal ve hiz-metlerle lüks mal ve hizmet ithalat› üzerinden al›nandolayl› vergiler de gelirin yeniden da¤›l›m›n› sa¤lay›c›etki yapar. Ancak, yaln›zca vergi gelirlerinin kimlerdenelde edildi¤i de¤il, düflük gelirlilere ba¤lanacak gelir veayl›klar›n hesaplanma esaslar› da gelirin yeniden da¤›-l›m›n› etkiler.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAlper, Y. (2009), Sosyal Güvenlik, Uluda¤ Üniversitesi,

‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültesi, Bursa.Alper, Y. (2011). Sosyal Güvenlik, (Tokol, A. ve Alper,

Y. (ed.)), Sosyal Politika, Bursa: Dora Yay›nevi. Ar›c›, K. (1999), Sosyal Güvenlik, Tes-‹fl Sendikas›

E¤itim Yay›nlar›, Ankara.Cichon, M. (2004). Financing Social Protection,

International Labour Organisation, Geneva. Dilik, S. (1991), Sosyal Güvenlik, Kamu ‹flverenleri

Sendikas›, Ankara.Gerek, N. (2010), Sosyal Güvenlik Hukuku, Anadolu

Üniversitesi Yay›nlar›, Eskiflehir.Güzel, A. Okur, A. R. ve Caniklio¤lu, N. (2010), Sosyal

Güvenlik Hukuku Beta, 13. Bask›, ‹stanbul.ILO (2012), www.ilo.org/socialprotection.ILO. (1984). Introduction to Social Security,

International Labour Organisation, Third Edition,Geneva.

ILO. (1995), Sosyal Güvenlik: ‹flçi E¤itimi El Kitab›,

Uluslararas› Çal›flma Bürosu-Türk-‹fl, Ankara.ILO. (2001), Social Security: A New Consensus,

International Labour Organisation, Geneva.ILO. (2011), World Social Security Report 2010/11:

Providing Coverage in Times of Crisis and

Beyond, International Labour Organisation,Geneva.

Richardson, J. H. (1970). ‹ktisadi ve Mali Yönüyle

Sosyal Güvenlik, (Çev: Turan Yazgan), ‹stanbulÜniversitesi, ‹ktisat Fakültesi, ‹stanbul.

Seyyar, Ali. (2004). Sosyal Güvenlik Terimleri,

Papatya Yay›nlar›, ‹stanbul. Tuncay, C. ve Ekmekçi, Ö. (2008), Sosyal Güvenlik

Hukukunun Esaslar›, Legal, ‹stanbul. Yalç›ntafl, O. T. (1981). Sosyal Siyaset, Der Yay›nlar›,

‹stanbul.Yazgan, T. (1977), Görüfller: Sosyal Güvenli¤imiz,

Kutsun Yay›nevi, ‹stanbul.Yazgan, T. (1992). ‹ktisatç›lar ‹çin Sosyal Güvenlik

Ders Notlar›, Türk Dünyas› Araflt›rmalar› Vakf›,Kutyay Yay›nlar›, ‹stanbul.

Yazgan, T. (1977). Sosyal Sigorta, ‹stanbul Üniversitesi,‹ktisat Fakültesi, Yay›n No: 402. ‹stanbul.

www.ilo.org

www.ssa.govwww.iskur.gov.trwww.sgk.gov.tr

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sosyal güvenli¤in iktisadi ve mali boyutunun anlam› ifade edebilecek,Ülkelerin, sosyal güvenlik için ay›rd›klar› kaynaklar›n büyüklü¤ünü karfl›lafl-t›rabilecek,‹ktisadi geliflme seviyesi ile sosyal güvenli¤e ayr›lan pay›n seviyesi aras›nda-ki iliflkiyi kurabilecek,Sosyal güvenlik fonlar›n›n önemini ve bu fonlar›n yat›r›m›nda (de¤erlendiril-mesinde) geçerli ilkeleri aç›klayabilecek,Sosyal güvenlik sistemlerinin temel iktisadi göstergeler üzerindeki etkilerinide¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Prim• Sosyal Güvenlik Fonlar›• Fonlar›n Yat›r›m ‹lkeleri• Ekonomik ve Sosyal Fayda Kriteri

• Likidite Kriteri• Gelir ve Güvenlik Kriteri• Sosyal Amaçl› Yat›r›mlar• Demografik F›rsat Penceresi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

N

N

Sosyal Güvenlik Sosyal Güvenli¤in‹ktisadi ve Mali Boyutu

• G‹R‹fi• SOSYAL GÜVENL‹K

HARCAMALARI: SEV‹YES‹ VE SEYR‹• SOSYAL GÜVENL‹K FONLARININ

YATIRIMI• SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N ‹KT‹SAD‹

ETK‹LER‹

6SOSYAL GÜVENL‹K

G‹R‹fiSosyal güvenlik sistemleri sosyal yap› ve sosyal hayatla ilgili sistemlerdir. Ancak,zaman içinde en fazla kamu harcamas› yap›lan ve millî gelirden en fazla pay alansosyal sektör hâline gelmifltir. Geliflmifl ülkelerde millî gelirin % 30’unu aflan sos-yal güvenlik harcamalar›n›n ekonomik etkileri, sosyal güvenli¤in iktisadi ve maliboyutunu temel ilgi ve tart›flma alanlar›ndan biri hâline getirmifltir (Cichon vd.,2004: v). Sosyal güvenlik için yap›lan harcamalar artt›kça sistemin; hangi gelir kay-naklar› ile finanse edilece¤i, finansman metodunun ne olaca¤›, sosyal güvenlikiçin kullan›lan kaynaklar›n emek arz›, istihdam seviyesi, tasarruf e¤ilimi, sermayebirikimi ve büyüme h›z› gibi temel ekonomik de¤iflkenler üzerindeki etkilerininne yönde oldu¤u konular› çok yönlü tart›flmalar›n oda¤› hâline gelmifltir (Alper,2009: 74).

Sosyal güvenli¤in iktisadi ve mali boyutunu önemli hâle getiren bir baflka fak-tör 1970’li y›llarda yaflanan kriz olmufltur. Özellikle neo-liberal iktisatç›lar›n artansosyal güvenlik harcamalar›n› ekonomik krizin sebebi olarak göstermeleri, sosyalgüvenli¤in iktisadi boyutu ile ilgili tart›flmalar› h›zland›rm›flt›r (ILO, 1994: 5). Sosyalgüvenli¤in iktisadi boyutu ile ilgili tart›flmalar›n, sanayi toplumu sosyal güvenliksistemlerinin tasfiyesi ve özellefltirilmesi gerekti¤i yönünde geliflmesi, bir süre butart›flmalar›n d›fl›nda ILO’nun çal›flmalar›n› da etkilemifltir. ILO; sosyal güvenlik sis-temlerinin baflar›s›n› ve üstlenmifl oldu¤u görevleri yerine getirebilmesini, uzundönemli ve yeterli finansal kaynaklara sahip olmalar› mümkün olabilece¤ini, fi-nansmanla ilgili problemlerin sosyal güvenli¤e karfl› bir meydan okuma olarakde¤erlendirilmesi gerekti¤ini kabullenerek sosyal güvenli¤in finansal boyutu ile il-gili kapsaml› çal›flmalar bafllatm›flt›r (Cichon, 2004: v).

1980’li y›llardan sonra sosyal güvenlik sistemlerinin olumsuz etkilerinin olma-d›¤›n› savunmaya çal›flan ILO’nun yeni yaklafl›m›na göre sosyal güvenlik, gelece-¤e yat›r›md›r (http://www.issa.int/Topics/Social-security-financing). Yine ILO’yagöre sosyal güvenlik temel ekonomik de¤iflkenler üzerinde olumlu etkileri olan veverimlili¤i art›ran bir faktördür (ILO, 2005: 3). Bugün gelinen noktada, sosyal gü-venli¤in iktisadi boyutu, di¤er taraflardan daha fazla ILO’nun gündemindedir veekonomik büyümeyi h›zland›ran bir faktör olarak sosyal güvenli¤i tart›flmalar›noda¤›na yerlefltirmeyi amaçlamaktad›r.

Sosyal Güvenli¤in ‹ktisadi veMali Boyutu

ILO’ya göre ekonomik krizlersosyal güvenli¤infinansman› ile ilgilitart›flmalar› art›rm›flt›r.

Sosyal güvenli¤in iktisadi boyutu ile ilgili olarak bu ünitede ele al›nacak anabafll›klar flunlard›r:

• Ülkeler, sosyal güvenli¤in finansman› için millî gelirden ne kadar pay ay›r-maktad›rlar ve gelecek dönemlerde bu pay›n seyri ne olacakt›r?

• Sosyal güvenlik fonlar›n›n yat›r›m ilkeleri ve etkileri nelerdir? • Sosyal güvenli¤in, emek arz› ve istihdam seviyesi, tasarruf e¤ilimi ve serma-

ye birikimi, gelirin yeniden da¤›l›m› ve ekonomik büyüme üzerine etkilerinelerdir?

Sosyal güvenli¤in iktisadi boyutu ile ilgili çok yönlü tart›flmalar için ILO taraf›ndan haz›r-lanan kapsaml› çal›flma için bak›n›z: Cichon, Michael: Scholz, W: Meerendonk, AV: Hage-mejer, K: Bertranou, F: ve Plamondon, P. (2004). Financing Social Protection, Internatio-nal Labour Organisation, Geneva.

SOSYAL GÜVENL‹K HARCAMALARI: SEV‹YES‹ VESEYR‹

Sosyal Güvenlik Harcamalar›n› Art›ran FaktörlerSosyal güvenlik için yap›lan harcamalar›n seviyesi, millî gelirden (GSY‹H) buamaçla ayr›lan pay, yani tahsis edilen kaynaklar›n seviyesi ile ölçülür (ILO, 2004:80). Sosyal güvenlik harcamalar›n›n millî gelirden ayr›lan payla ölçülmesi, hangiaç›dan yaklafl›l›rsa yaklafl›ls›n sosyal güvenlik amac›yla yap›lan gelir transferlerininmillî gelirle do¤rudan veya dolayl› olarak iliflkili olmas›ndan kaynaklan›r (Cichon,2005: 60). Nitekim, emekli ayl›klar› kiflilerin çal›fl›rken elde ettikleri gelirler veyaortalama ücretlerle ilgilidir. Benzer flekilde, sa¤l›k harcamalar›n›n seviyesi de sigor-tal›lar›n gelirleri ve birey bafl›na millî gelirle yak›ndan ilgilidir. Sosyal güvenlik sis-temlerinin ekonomik boyutunun bu amaçla yap›lan harcamalar›n millî gelirden al-d›¤› payla ölçülmesi, ülkeler aras›nda karfl›laflt›rmalar yap›lmas›na ve her ülkeninkendi sosyal güvenlik sisteminin performans›n› de¤erlendirmesine de imkân verir(Cichon, 2005: 60).

Millî gelirden ayr›lan pay›n büyüklü¤ü dikkate al›n›nca, tarihî geliflim süreciiçinde geliflme seviyesi, siyasi rejimi ve sosyal yap›s› ne olursa olsun, hemen he-men bütün ülkelerde zaman içinde sosyal güvenlik harcamalar›n›n artt›¤› görül-müfltür. Sosyal güvenlik harcamalar›n› art›ran belli bafll› faktörler flunlar olmufltur(ILO, 1994: 8-9; Cichon,2005: 61-62; Alper, 2009: 99-102):

• Sosyal koruma kapsam›n›n genifllemesi: Sosyal güvenlik sistemleri, bafl-lang›çta herkese, bütün sosyal güvenlik risklerine karfl› koruma garantisisa¤layacak flekilde kurulmam›flt›r. Zaman içinde koruma kapsam›na al›nankifli say›s› artarken sosyal güvenlik garantisi sa¤lanan sosyal risklerin de sa-y›s› artm›flt›r. Kifli ve sosyal riskler bak›m›ndan kapsam›n genifllemesi, sos-yal güvenlik harcamalar›n› da art›rm›flt›r.

• Sosyal refah devleti anlay›fl›n›n güçlenmesi: II. Dünya Savafl› sonras›dönemde geliflen sosyal refah devleti anlay›fl›, siyasi iktidarlar›n sosyal gü-venlik harcamalar›n› art›rmaya yönelik politikalar takip etmesine yol açm›fl-t›r. Sosyal güvenli¤in temel bir insan hakk› olarak kabul edilmesi ve bu hak-k›n gereklerini yerine getirme görevinin devlete verilmesi, devletin sosyalgüvenlik harcamalar›n› art›rm›flt›r. Bir yandan, vergi ile finanse edilen kamusosyal güvenlik harcamalar› art›r›l›rken di¤er yandan sosyal sigortalarca sa¤-lanan ayl›klar›n seviyesi art›r›lm›fl, yard›mlar›n süresi uzat›lm›flt›r.


Sosyal güvenlikharcamalar›n›n seviyesi vegeliflme seyri millî gelirdenayr›lan payla ölçülür. Buölçü, uluslararas›karfl›laflt›rmalara ve sosyalgüvenlik sistemlerininperformans›n›de¤erlendirme imkân› verir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



• Demografik faktörler: Nüfusun yafllanmas› ve yafll› nüfus içinde de dahayafll› olan nüfusun art›fl› (75 yafl ve üzeri) bir yandan sa¤l›k harcamalar›n› ar-t›r›rm›fl, di¤er yandan daha uzun sürelerle emekli ayl›klar› ödenmesine yolaçm›flt›r.

• Programlar›n olgunlaflmas›: Özellikle sosyal sigorta esas›na göre kurulansistemler, zaman içinde ayn› anda birden fazla nesile, toplam olarak da da-ha fazla kifliye ayl›k ve gelir ödeyen kurumlar hâline gelmifltir.

• Sosyal yap›daki de¤ifliklikler: fiehirleflme ve sanayileflmeye ba¤l› olarakgeleneksel sosyal yard›mlaflma uygulamalar›n›n zay›flamas›, ailenin küçül-mesi, boflanmalar›n art›fl›na ba¤l› olarak tek ebeveynli ailelerin art›fl› sosyalgüvenlik ihtiyac›n› art›rm›flt›r. E¤itim sürelerinin uzamas›na ba¤l› olarak ifl-gücüne girme yafl› yükselmifl, ba¤›ml›l›k oranlar› yükselmifltir.

• Sa¤l›k hizmetlerinin maliyetindeki art›fllar: Sa¤l›k hizmetlerine erifliminkolaylaflmas› yan›nda t›bbi alanda meydana gelen teknolojik geliflmelerinsa¤l›k hizmetlerinin maliyetini art›rmas› sa¤l›k sigortalar›n›n giderlerini art›r-m›flt›r. Sa¤l›¤›n temel bir insan hakk› olarak kabul edilmesinden sonra mali-yet endiflesinden kaynaklanan süre ve standart s›n›rlamalar›n›n kald›r›lmas›harcamalar› art›rm›flt›r.

• ‹flsizlik: 1950-1975 y›llar› aras›nda tam istihdam hedefi peflinde koflan, iflsiz-lik oranlar›n› % 2-4 aras›nda tutan ekonomiler 1970’lerden sonra % 10 ve da-ha yüksek oranl› iflsizlik oranlar› ile karfl›laflm›fllard›r. Artan iflsizlik dolay›s›y-la prim ödeyenler azal›rken gelir ve ayl›k alanlar artm›flt›r.

• Uluslararas› emek ve insan göçü: ‹ktisadi, sosyal ve çok zaman da siyasisebeplerle geliflmekte olan ülkelerden geliflmifl ülkelere do¤ru olan iflgücüve insan göçü, bu kiflilerin sosyal koruma ihtiyac›n› ve bunlara yönelik har-camalar› art›rm›flt›r.

• ‹ktisadi krizler: Krizler, iflsizlik sigortas›n›n giderlerini art›rma yan›nda sos-yal güvenlik fonlar›n›n erimesine yol açm›flt›r.

• Kötü yönetim: Sosyal güvenlik için ayr›lan kaynaklar›n etkin kullan›lama-mas›, suistimal edilmesi ve israf edilmesi, ayn› sonuçlar› elde etmek için da-ha fazla harcama yap›lmas›n› gerektirmifltir.

Say›lan bu faktörler, ayn› zamanda ve ayn› oranda de¤ilse bile hemen hemenbütün ülkelerde sosyal güvenlik harcamalar›n› art›ran temel faktörler olmufltur.

Demografik (nüfusla ilgili) faktörler sosyal güvenlik harcamalar›n› sizce nas›l art›rm›flt›r?

Sosyal Güvenlik Harcamalar›n›n Geliflme SeyriSosyal güvenlik harcamalar› zaman içinde her ülkede artmakla birlikte bu art›fl, herdönemde, her ülke ve bölge grubu için ayn› flekilde ve h›zla gerçekleflmemifl, buart›fl ülkeler ve bölgeler aras›nda farkl› seviyelerde gerçekleflmifltir. Bu farkl›l›k,sosyal güvenlik harcamalar›n›n seviyesinin büyük ölçüde millî gelirin seviyesineba¤l› olmas›ndan kaynaklanm›flt›r. Farkl› iktisadi geliflme seviyesine sahip ülkeler-de sosyal güvenlik harcamalar›n›n seviyesi de farkl›l›k göstermifltir.

1960’l› y›llarda OECD üyesi ülkelerde sosyal güvenlik harcamalar› GSY‹H’nin%3-12’si aras›nda de¤iflirken, 1970’li y›llar›n sonunda %7-23 aras›nda (ILO, 1994:4), 2000’li y›llarda ise %14-29 aras›nda de¤iflen büyüklüklere ulaflm›flt›r (Cichon,2005: 62-67). Bu ülkeler grubunda, 1960-1990 y›llar› aras›ndaki 30 y›ll›k dönemdesosyal güvenlik harcamalar› yaklafl›k olarak iki kat artm›fl ve ülke ortalamas› ola-

1576. Ünite - Sosyal Güvenl i¤ in ‹kt isadi ve Mal i Boyutu

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Ülkelerin iktisadi geliflmeseviyesi ile sosyal güvenlikharcamalar›n›n seviyesiaras›nda do¤rudan ve güçlübir iliflki vard›r.

rak %18’ler seviyesine ulaflm›flt›r. ‹ktisadi geliflme seviyesi ile sosyal güvenlik har-camalar› aras›ndaki güçlü iliflkiyi do¤rular flekilde, OECD üyesi ülkeler içinde yeralan ve daha geliflmifl olan birçok Avrupa ülkesinde bu oran %20-30 aras›nda de-¤iflen, hatta baz› ülkelerde aflan de¤erlere yükselmifltir (Cichon, 2005: 62). Bir kar-fl›laflt›rma yapabilmek amac›yla 1990 y›l› itibar›yla dünyan›n çeflitli bölgelerindetoplam sosyal güvenlik harcamalar› ve bu harcamalar içinde de emeklilik ödeme-leri ile sa¤l›k harcamalar›n›n pay› afla¤›da tablo 6.1’de verilmifltir.

Tablo 6.1; söz konusu bölgelerde bulunan ülkelerden istatistiki veri temin edi-lebilen ülkeler dikkate al›narak haz›rlanm›flt›r. Tablo verileri; 21 Afrika, 15 Asya, 26Avrupa, 20 Latin Amerika ve Karayipler, 2 Kuzey Amerika ve 3 Okyanusya ülkesiolmak üzere 87 ülke dikkate al›narak haz›rlanm›flt›r (ILO, 2004:112-114). Tablo 6.1;1990 y›l› itibar›yla toplam sosyal güvenlik harcamalar›n›n seviyesi bak›m›ndan ge-nel bir fikir vermekle birlikte ayn› bölge grubu içinde yer alan ülkeler aras›ndakifarkl›l›klara da dikkat etmek gerekecektir. Nitekim, bölge ortalamas› % 4.3 olan Af-rika k›tas›nda bulunan Cezayir de sosyal güvenlik harcamalar› GSY‹H’nin % 7.6’s›seviyesinde iken Nijerya’da yaln›zca % 1’dir. Harcamalar›n ortalama seviyesi %6.4olan Asya ülkeleri içinde yer alan ‹srail’de bu oran % 14.2 iken, bir baflka Asya ül-kesi Filipinler’de yaln›zca 1.7 dir. Avrupa ülkeleri aras›nda ise 1990 y›l› itibar›yla enyüksek harcama oran› %29.7 ile Hollanda’da iken en düflük oran ise %13.1 ile Es-tonya’dad›r.

Geliflmifl ülkeler içinde de sosyal güvenlik harcamalar›n›n seviyesi farkl›l›k gös-termifltir. Ayn› geliflme seviyesine sahip Avrupa ülkelerinde sosyal güvenlik harca-malar›, daha liberal politikalar izleyen Kuzey Amerika ülkelerinden oldukça yük-sektir. Avrupa ülkeleri içinde de Bat› ve Kuzey Avrupa ülkelerinin sosyal güvenlikharcamalar› Güney ve Do¤u Avrupa ülkelerinden belirgin flekilde daha yüksektir.Benzer karfl›laflt›rmalar› AB üyesi ülkeler aras›nda da yapmak ve farkl› harcama se-viyeleri bulmak mümkündür (Cichon, 2005: 63-64). Kendi içinde farkl›l›klar olma-s›na ra¤men, bütün olarak geliflmifl ülkelerin sosyal güvenlik harcamalar› dünya-n›n di¤er ülkelerinden kesinlikle daha yüksektir.

Bölgeler

Toplam Sosyal

Güvenlik Harcamalar›

(GSY‹H’nin % olarak)

Emeklilik

Ödemelerinin

toplam harcamalar

içindeki pay›

Sa¤l›k

Harcamalar›n›n

toplam harcamalar

içindeki pay›

Bütün Ülkeler 14.5 6.6 4.9

Afrika 4.3 1.4 1.7

Asya 6.4 3.0 2.7

Avrupa 24.8 12.1 6.3

Latin Amerika ve

Karayipler8.8 2.1 2.8

Kuzey Amerika 16.6 7.1 7.5

Okyanusya 16.1 4.9 5.6


Tablo 6.1Toplam SosyalGüvenlikHarcamalar› (1990)

Kaynak: ILO (2004),Social Security: NewConsensus, ILO,Geneva, s.81.

Geliflmekte olan ülkelerde sosyal güvenlik harcamalar›n›n seviyesi, iktisadi ge-liflme seviyeleri aras›ndaki farkl›l›klara ilaveten sosyal güvenlik sistemlerinin ku-rumsal yap›s›, kifli olarak kapsam›, sosyal güvenlik garantisi sa¤lanan sosyal risk-lerin say›s› gibi sebeplere ba¤l› olarak da farkl›l›klar göstermektedir (Cichon, 2005:65-68). Fransa ve Belçika sömürgesi iken ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan çok say›da Afrikaülkesi, sömürge döneminin etkisiyle kay›tl› sektörde çal›flanlara yönelik uzun va-deli sigorta kollar› ile sosyal güvenlik sistemlerini bafllatm›fllard›r. Bu ülkelerde, ai-leye yönelik sosyal güvenlik harcamalar› toplam sosyal güvenlik harcamalar› için-de en önemli harcama kalemini oluflturmufltur. 1975 y›l› itibar›yla birçok Afrika ül-kesinde sosyal güvenlik harcamalar› millî gelirin % 1’inden daha düflüktür. Özel-likle sa¤l›k harcamalar›n›n sosyal güvenlik sistemi d›fl›nda karfl›lanmas› dolay›s›ylabu oranlar düflük gibi görünse de 1990’l› y›llarda toplam sosyal güvenlik harcama-lar› GSY‹H’nin ancak %4,3 seviyesinde gerçekleflebilmifltir.

A¤›rl›kl› olarak uzun vadeli sosyal sigorta riskleri ile ifl kazalar› ve meslek has-tal›klar›n› sosyal sigorta sistemi ile kuran ve baz›lar› petrol üreticisi olan Arap ülke-lerinde de sosyal güvenlik harcamalar› çok düflük seviyelerde kalm›flt›r. Bu ülkelergrubunda, 1980’li y›llardan sonra sosyal güvenlik harcamalar›nda dikkat çeken birart›fl sa¤lanmas›na ra¤men iktisadi geliflme seviyeleri göz önüne al›n›nca toplamsosyal güvenlik harcamalar› hâlâ çok düflüktür.

Asya, bir yanda Çin ve Hindistan gibi kalabal›k nüfuslu ülkeleri, di¤er yandaHong-Kong, Kore ve Japonya gibi OECD üyesi ülkeleri, di¤er yanda da ‹ran veBangladefl gibi çok farkl› yap›sal özelliklere sahip ülkeleri bar›nd›ran bir k›tad›r.Baz› ülkelerde sosyal güvenlik sistemlerinin kapsam› % 10’lar›n alt›nda kalm›flt›r.1992 y›l› itibar›yla 10 Asya ülkesinde sosyal güvenlik harcamalar› GSY‹H’nin yal-n›zca % 1.6’s› seviyesindedir. Hatta, Hindistan’da 1975 y›l›nda % 1.5 olan harcama-lar›n seviyesi 1992 de % 0.9’a düflmüfltür. Öte yandan küçük bir Asya ülkesi olanSingapur’da sosyal güvenlik harcamalar› y›ll›k % 25’lik art›flla 1975 y›l›ndaki %1.9’luk seviyeden 1990 y›l›nda % 8.9’a yükselmifltir. Ancak Singapur’da gerçekle-flen bu art›fl ayn› oranda olmasa da Hong-Kong, Tayland, Malezya gibi ülkelerdede görülmüfltür (Cichon, 2004: 66).

Sosyal güvenlik sistemlerini, 1950’li y›llardan önce, Avrupa modeli sosyal sigor-talar› örnek alarak kuran Latin Amerika ülkelerinde 1980’li y›llarda fiili’de bafllayanuygulama ile sistemin özellefltirilmesi veya özel sosyal güvenlik uygulamalar›n›nkapsam›n› geniflleten yeni yap›lanmalar görülmüfltür. Bölgede çal›flan nüfusun an-cak % 15’ ini sosyal güvenlik kapsam›na alan ülkeler yan›nda (Honduras, El Salva-dor gibi), bu oran› % 60’lar›n üzerine ç›karan ülkeler de (fiili, Uruguay gibi) vard›r.Bölge ülkelerinde sosyal güvenlik harcamalar›n›n GSY‹H’nin % 15.2’sine ulaflt›¤›Küba gibi ülkeler ile % 1’in alt›nda olan Venezuella gibi ülkeler yan yanad›r.

‹ktisadi geliflme seviyesindeki farkl›l›klar d›fl›nda sosyal güvenlik harcamalar›n›n seviye-sini belirleyen faktörler sizce nelerdir?

Günümüzde Sosyal Güvenlik Harcamalar› Sosyal güvenlik harcamalar›, GSY‹H içindeki pay› bak›m›ndan 1990’l› y›llar da art-maya devam etmifltir. Bu art›fl›n geliflme seyri, de¤iflik ülke gruplar› bak›m›ndantablo 6.2’de görülmektedir. Bölgelerle ilgili istatistiki veriler 2000-2007 y›llar› ara-s›ndaki verilerdir ve söz konusu ülkelerdeki yönetim giderleri de dâhil bütün ka-mu sosyal güvenlik harcamalar›n› kapsamaktad›r (ILO, 2011: 261).


Sosyal güvenlikharcamalar›n›n seviyesi,sosyal güvenliksistemlerinin kurumsalyap›s›, kifli olarak kapsam›,kapsama al›nan sosyalrisklerin say›s›na ba¤l›olarak da ülkeler aras›ndafarkl›l›klar göstermektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Tablo 6.2, farkl› ülkeler grubu dikkate al›narak oluflturuldu¤u için tablo 6.1 ve-rileri ile birebir karfl›laflt›rmak ve de¤erlendirmeler yapmak mümkün de¤ildir. Ve-rilerin hesaplanmas›nda kapsama al›nan de¤iflkenlerin de farkl›l›¤› söz konusu-dur. Yine de 1990’l› y›llar ile 2000’li y›llara ait verilerden hareketle bir de¤erlen-dirme yapmak gerekirse küreselleflme sürecinden kazançl› ç›kan geliflmifl ülkelerile baz› Uzak Do¤u ve Güney Amerika ülkelerinin refah art›fl›na paralel olaraksosyal güvenlik harcamalar›n› art›rd›¤› görülmektedir. Bütün bir k›ta olarak Avru-pa, Avrupa k›tas› içinde de Bat› Avrupa ülkelerinin sosyal güvenlik harcamalar›di¤er ülke gruplar›n›n çok üzerindedir. Harcama seviyesi bak›m›ndan Avrupa ül-kelerine en yak›n ülke grubu Kanada ve ABD’den oluflan Kuzey Amerika ülkele-ridir. Ancak bu ülkelerin harcamalar› % 15 seviyesindedir ve Bat› Avrupa ülkele-rinden çok afla¤›lardad›r. Yetersiz olmakla birlikte, 1990’l› y›llarla karfl›laflt›r›ld›¤›zaman di¤er ülke gruplar›nda da harcamalar›n seviyesi bak›m›ndan dikkat çekiciart›fllar gözlenmektedir.

Tablo 6.3, sosyal güvenlik harcamalar›n›n seviyesi bak›m›ndan ülkeler baz›n-da bir karfl›laflt›rma yapma amac›yla haz›rlanm›flt›r. Ülke gruplar› bak›m›ndan ya-p›lan karfl›laflt›rmaya göre ülkelerin geliflme seviyesi ile sosyal güvenlik harcama-lar›n›n seviyesi aras›ndaki iliflkinin daha kolay de¤erlendirilmesine imkân verenbir tablodur.

Bölgeler

Sa¤l›k D›fl›ndaki

Sosyal Güvenlik

Harcamalar›

Sa¤l›k Harcamalar›

Toplam Sosyal

Güvenlik

Harcamalar›

Dünya 5.72 2.67 8.39

Bat› Avrupa 17.98 7.10 25.08

Merkezi ve Do¤u

Avrupa 14.08 4.82 18.91

Kuzey Amerika 8.98 6.98 15.96

Kuzey Afrika 11.02 2.53 13.56

Ba¤›ms›z Devletler

Toplulu¤u9.93 3.59 13.52

Orta Do¤u 7.09 3.11 10.20

Latin Amerika ve

Karayipler 7.63 2.20 9.83

Asya-Pasifik 3.65 1.68 5.32

Sahra Alt› Afrika

Ülkeleri 2.81 2.51 5.32


Tablo 6.2Bölgeler ve ÜlkeGruplar›na GöreSosyal GüvenlikHarcamalar›(GSY‹H’nin YüzdesiOlarak) (2005-2007)

Kaynak: ILO (2011).World Social SecurityReport 2010/11:Providing Coveragein Times of Crisisand Beyond. ILO,Geneva, 258-261.

Tablo 6.3, Özellikle Avrupa ülkeleri olmak üzere geliflmifl ülkelerin sosyal gü-venlik harcamalar›n›n yine % 20-30 aras›nda de¤iflen yüksek oranlarda oldu¤unu;bu ülke grubu içinde Merkezi Avrupa (Almanya ve Fransa) ile Kuzey Avrupa (Da-nimarka, ‹sveç gibi) ülkelerinde harcamalar›n seviyesinin % 30’lara yak›n seviye-lerde gerçekleflirken di¤er Avrupa ülkelerinde % 20’ler civar›nda gerçekleflti¤inigöstermektedir. Yine, 1990’lar sonras› dönemde, ülkemiz dâhil olmak üzere iktisa-di geliflme h›z› yüksek olan ülkelerin sosyal güvenlik harcamalar›n›n % 10’lar›nüzerine ç›kt›¤› da tablo verilerinden ortaya ç›kmaktad›r. Çin, son y›llarda bu amaç-la yapt›¤› harcamalarda önemli art›fllar olmas›na ra¤men toplam nüfusunun yo¤un-lu¤u dolay›s›yla tabloda yer alan ülkeler grubu içinde sosyal güvenlik harcamalar›en düflük ülke durumundad›r.

Ülkeler Y›l›

Sa¤l›k hariç sosyal

güvenlik

harcamalar›

Sa¤l›k

harcamalar›

Toplam sosyal

güvenlik

harcamalar›

Çin 2006 4.08 1.89 5.97

Japonya 2005 12.30 6.30 18.60

Güney Kore 2005 3.70 3.20 6.90

Belçika 2005 19.10 7.30 26.40

M›s›r 2007 11.51 2.56 14.07

Rusya 2006 8.25 4.04 12.29

Danimarka 2005 21.20 5.90 27.10

Polonya 2005 16.70 4.30 21.00

Norveç 2005 15.80 5.80 21.60

‹sveç 2005 22.60 6.80 29.40

Birleflik Krall›k 2005 14.30 7.00 21.30

Yunanistan 2005 14.90 5.60 20.50

‹talya 2005 18.20 6.80 25.00

Fransa 2005 21.40 7.80 29.20

Almanya 2005 19.00 7.70 26.70

Hollanda 2005 14.90 6.00 20.90

Brezilya 2001 9.60 3.08 12.68

Meksika 2005 4.50 2.90 7.40

Kanada 2005 9.70 6.80 16.50

ABD 2005 8.90 7.00 15.90

Türkiye 2005 8.30 5.40 13.70


Tablo 6.3Ülkeler itibar›ylaSosyal GüvenlikHarcamalar›(GSY‹H’nin yüzdesiolarak) (2005-2007)


Avrupa ülkeleri, dünyan›ndi¤er yörelerindeki ülkelerlekarfl›laflt›r›ld›¤› zaman,sosyal güvenlik harcamalar›hâlâ çok yüksek olanülkelerdir.

Nüfusun Yafllanmas› ve Sosyal Güvenlik Harcamalar›n›nGelece¤iSosyal güvenlik hakk›n›n kapsam›n›n genifllemesine ilaveten nüfusun yafllanmas›-na ba¤l› olarak emeklilik ödemeleri ve sa¤l›k harcamalar›n›n art›fl› do¤al olaraktoplam sosyal güvenlik harcamalar›n› da art›racakt›r. Ancak bu art›fllar›n ne seviyede gerçekleflece¤i, sosyal güvenlik sistemlerinin gelece¤i ile ilgili tart›flmalar› daberaberinde getirmektedir. 21. yüzy›l için sosyal güvenlik sistemlerinin harcamala-r› bak›m›ndan nüfus temel belirleyici de¤iflken hâline gelmifltir. Bu sebeple, sosyalgüvenlik sistemlerinin yeniden yap›land›r›lmas›na (reform) yönelik çal›flmalardanüfus projeksiyonlar› önem tafl›maktad›r.

Emeklilik ödemeleri ile birlikte, sa¤l›k harcamalar›n› art›racak olan yafll› nüfus,geliflmifl ülkeler için 60 yafl üzeri dikkate al›n›rsa 21. yüzy›l›n ortas›nda toplam nü-fusun üçte birine (%32.6) ulaflacakt›r. fiu anda genç nüfusa sahip gibi görünen ge-liflmekte olan ülkelerde de nüfus h›zla yafllanacak ve bu ülkeler için de oran %20’lere yükselecektir. Yafll› nüfus içinde 80 yafl›n› geçenlerin oran› ise yine yüzy›-l›n ortas›nda geliflmifl ülkeler için %9.5’e ulaflacakt›r. Bu ülkeler, genç nüfusa sahipolman›n getirdi¤i demografik f›rsat penceresinin sa¤lam›fl oldu¤u avantajlar›yak›n zamanda kaybedeceklerdir.

Nüfusun yafllanmas› bütün dünya için ortak bir problem olmakla birlikte, yafll›nüfus problemi, baz› ülkeler için çok daha acil bir problem olarak ortaya ç›kacak-t›r. Projeksiyonlara göre; 2050 y›l›nda Japonya’da 60 yafl›n› geçenlerin toplam nü-fusa oran› %44.2; 80 yafl›n› geçenlerin ise % 15.6 olacakt›r (ILO, 2011: 140). Yafll›nüfus problemini en fliddetli flekilde yaflayacak bir baflka ülke Almanya’d›r. Alman-ya’da 2050 y›l› itibar›yla 60 yafl üstü nüfus %39.5; 80 yafl üstü nüfus ise % 14.1 ora-n›na ulaflacakt›r. Yafll› nüfus problemi, Bat› Avrupa’n›n bütün ülkeleri yan›nda(Belçika, Fransa, Hollanda, ‹sviçre, Avusturya) Kuzey Avrupa ülkeleri (Danimarka,‹sveç, Norveç) ve Güney Avrupa (‹talya, Yunanistan, Portekiz) ülkeleri için de 80yafl üstü nüfusun 2050 y›l›nda % 10’lar› aflmas› ile ciddi problem hâline gelecektir(ILO, 2011:141-142).

Sosyal güvenlik harcamalar›n›n art›fl›, sistemlerin sürdürülebilirli¤i ile ilgili tar-t›flmalar› da beraberinde getirmektedir. Sosyal güvenlik sisteminin gelece¤i ve al›n-mas› gereken tedbirler bak›m›ndan gelece¤e yönelik projeksiyonlar yap›lmaktad›r.OECD ülkeleri için, demografik (do¤um oranlar›, ortalama hayat ümidi) ve ekono-mik faktörler (büyüme, istihdam, verimlilik, emek arz›) gibi de¤iflkenler esas al›na-rak, büyüme h›z›n›n temel-gerçekci (%2), iyimser (%3) ve kötümser (%1) beklen-tileri karfl›layacak flekilde dikkate al›narak yap›lan projeksiyonlar 2050 y›l›na kadar


Nüfus, içinde bulundu¤umuzyüzy›lda sosyal güvenliksistemlerinin gelece¤inietkileyen en önemlifaktörlerden biri hâlinegelmifltir.

Tablo 6.4Nüfusun YafllanmaProjeksiyonlar›


Bölgeler,

Ülkeler

Y›llar

60 yafl üstü nüfusun toplamnüfusa oran›

80 yafl üstü nüfusun toplamnüfusa oran›

2000 2005 2010 2030 2050 2000 2005 2010 2030 2050

Dünya 9.9 10.2 11.0 16.5 21.9 1.1 1.3 1.5 2.3 4.3

Geliflmifl

bölgeler/ülkeler19.5 20.1 21.8 28.8 32.6 3.1 3.7 4.3 6.4 9.5

Az geliflmifl

bölgeler/ülkeler7.5 8.0 8.6 14.2 20.2 0.7 0.8 0.9 1.6 3.5

Demografik f›rsatpenceresi: Nüfusun yap›salolarak de¤iflimi ile ilgiliolup, aktif (çal›flan) nüfusunen yüksek, ba¤›ml› nüfusunise en düflük seviyedeoldu¤u dönemi ifade eder.Yeterli iktisadi büyümeh›z›na ulafl›l›rsa söz konusuülkenin iktisaden s›çramayapma imkân›n›n en yüksekoldu¤u durum olarak kabuledilir.

Japonya ve Almanya bafltaolmak üzere birçok geliflmiflülke, özellikle de Avrupaülkeleri, yüzy›l›n ilk yar›s›ndayafll› nüfus problemini enfazla yaflayan ülkelerolacakt›r.

afla¤›daki sonuçlar› vermifltir. Burada yaln›zca % 2’ lik büyümeyi esas alan temel(gerçekci) senaryo sonuçlar› verilmifltir.

Tablo 6.5 sosyal güvenlik harcamalar›n›n ele al›nan zaman diliminde artma sey-rinin devam edece¤ini, geliflmifl ülkeler için % 30 seviyesini aflaca¤›n›, ancak bu se-viyenin üzerine çok fazla ç›kmayaca¤›n› göstermektedir. Öte yandan geliflmifl an-cak daha liberal ekonomik ve sosyal politika uygulayan Kuzey Amerika ülkelerin-de ayn› dönemde sosyal güvenlik harcamalar›n›n %20’nin alt›nda kalaca¤›n› dagöstermektedir. Nitekim, iyimser beklentilerle büyüme h›z›n›n % 3 olaca¤› senar-yoda Bat› Avrupa ülkelerinde harcamalar % 30’lar seviyesinde kal›rken KuzeyAmerika’da ve Okyanusya’da yine %20’lerin alt›nda kalm›flt›r (ILO, 2004: 78). An-cak bu geliflmeler toplumlar›n ekonomik ve sosyal politika tercihlerinde k›r›lmalarolmayaca¤› varsay›m› alt›nda gerçekleflecektir. Kuvvetli bir ihtimal görünmemeklebirlikte, bugün yap›lan baz› tart›flmalardan hareketle ABD’nin toplam nüfusun %15’ini kapsam d›fl›nda b›rakan sa¤l›k sistemini de¤ifltirerek kamunun öne ç›kt›¤›genel sa¤l›k sigortas› veya benzeri bir politikay› tercih etmesi hâlinde bu ülke içinbütün senaryo de¤iflir ve bir Avrupa ülkesi gibi sosyal harcamalar›n seviyesi bu ül-kede de %25’lere yükselebilir. Bu tür geliflmelerin di¤er ülkelerde de görülmesiuzak ihtimal de¤ildir.

Kuzey Amerika ülkelerinin sosyal güvenlik harcamalar› senaryo döneminde çokfazla de¤iflmezken bu ülkelere benzer liberal ekonomik politikalar uygulayan an-cak 2050 y›l›nda yafll› nüfus problemini en fliddetli flekilde yaflayacak ülke olan Ja-ponya’n›n sosyal harcamalar› h›zla artarak %27’ye yükselmektedir. Di¤er senaryo-larda da Japonya için benzer büyüklükler ortaya ç›kmakta 2040-2050 aras›ndaki 10y›ll›k dönemde toplam sosyal harcamalar bu ülkede % 25 civar›nda artmaktad›r.

Harcamalar sigorta kollar› itibar›yla incelendi¤i zaman, sosyal güvenlik harca-malar› içinde iflsizlik sigortas› harcamalar›n›n senaryo döneminde azal›rken, en bü-yük art›fl›n emeklilik harcamalar›nda ve sa¤l›k harcamalar›nda ortaya ç›kt›¤› görül-mektedir. En büyük harcama kalemini oluflturan iki sigorta kolu için 2010-2050 dö-neminde emeklilik harcamalar› % 50 artarken sa¤l›k harcamalar›ndaki art›fl›n % 35olarak gerçekleflmesi beklenmektedir (ILO, 2004: 79).

Sigorta kollar›,

BölgelerY›llar 1980 1990 2010 2030 2050

Toplam Harcamalar 16,30 18,30 19,3 23,2 25,5

Yafll›l›k 7,80 8,50 10 13,7 15,2

Sa¤l›k 4,80 5,60 5,6 6,5 7,4

‹flsizlik 1,00 1,30 1,1 0,5 0,4

Di¤erleri 2,80 2,80 2,5 2,5 2,5

Japonya 11,10 12,40 17,7 22 27

Kuzey Amerika 12,50 14,40 13,9 17,5 17,9

Okyanusya 12,60 15,60 17,4 17,7 18,4

Kuzey Avrupa 20,30 22,40 23 25,1 25,1

Güney Avrupa 16,80 21,10 22,2 25,1 31,4

Bat› Avrupa 24,20 24,70 25,9 30,8 33,4


Tablo 6.5OECD ülkelerindeSosyal Harcamalar›nGelece¤i (GSY‹H’ninYüzdesi Olarak- % 2BüyümeVarsay›m›na Göre)

Kaynak: Cichon,Michael: Scholz, W:Meerendonk, AV:Hagemejer, K:Bertranou, F: vePlamondon, P.(2004). FinancingSocial Protection,International LabourOrganisation,Geneva. 79-80.

Ülkelerin takip etti¤iekonomik ve sosyalpolitikalardaki keskinde¤ifliklikler, sosyal güvenlikharcamalar›n›n beklenendendaha h›zl› art›fl›na yolaçabilir.

Sosyal güvenlik harcamalar›n›n sosyal riskler itibar›yla çeflitli ülkeler bak›m›n-dan gösterdi¤i geliflme seyri, Tablo 6.6’da verilmifltir. Tablo 6. 6, toplam sosyal gü-venlik harcamalar› içinde yafll›l›k sigortas› ile sa¤l›k sigortas› ödemelerinin bütünülkeler için en önemli sosyal harcama alan›n› oluflturdu¤unu ortaya koymaktad›r.Di¤er sigorta kollar› ile ilgili harcamalar, büyüklük itibar›yla ihmal edilebilir oran-lardad›r. Baz› ülkelerde iflsizlik, baz› ülkelerde de aile ödenekleri sigortas›n›n % 3veya biraz üzerinde gerçekleflti¤ini ortaya koymakla birlikte toplam harcamalariçindeki paylar› çok yüksek de¤ildir.

Tablo 6.5 ve tablo 6.6 verileri birlikte de¤erlendirildi¤i zaman, sosyal güvenlikharcamalar›n› azaltma veya kontrol alt›na almaya yönelik çabalar›n yafll›l›k sigorta-s› ile sa¤l›k sigortas› üzerinde yo¤unlaflaca¤› görülmektedir. Daha yüksek sosyal gü-venlik garantisi için millî gelirden daha fazla pay ay›rma seçene¤i gelecek dönem-lerde geliflmifl ülkeler için çok geçerli olmayacakt›r. Sosyal güvenlik sistemlerininprim oranlar›n› yükselterek gelirleri art›rma imkân› da artan rekabet endiflesi ilemümkün görünmemektedir. Bu durumda zaman içinde yap›lacak düzenlemelerle:

• Yafll›l›k ayl›¤›na hak kazanma flartlar›n›n zorlaflt›r›lmas› ve emekli olma ya-fl›n›n yükseltilmesi,

• Sosyal güvenlik garantisi sa¤lamada bireysel sorumluluk alan›n›n geniflletile-rek kamu programlar›n›n sa¤lad›¤› sosyal koruman›n seviyesinin düflürülmesi,

ÜlkelerToplam

HarcamalarSa¤l›k ‹flsizlik Ölüm

Aile

ÖdenekleriMalullük Yafll›l›k Di¤er

Çin 6.0 1.9 0.1 0.1 0.1 0.0 2.4 1.4

Japonya 18.6 6.3 0.3 1.3 0.8 0.7 8.6 0.3

Güney Kore 6.9 3.2 0.2 0.2 0.3 0.6 1.5 0.8

Belçika 26.4 7.3 3.3 2.0 2.6 2.3 7.2 0.6

Danimarka 27.1 5.9 2.8 0.0 3.4 4.3 7.3 1.7

Fransa 29.2 7.8 1.7 1.8 3.0 1.9 10.9 1.2

Almanya 26.7 7.7 1.7 0.4 2.2 1.9 11.2 0.6

Yunanistan 20.5 5.6 0.4 0.8 1.1 0.9 10.8 0.8

‹talya 25.0 6.8 0.5 2.5 1.3 1.7 11.6 0.0

Hollanda 20.9 6.0 1.5 0.3 1.6 3.6 5.5 1.1

Norveç 21.6 5.8 0.5 0.3 2.8 4.4 6.3 0.8

Polonya 21.0 4.3 0.5 1.0 1.1 2.7 10.4 0.6

‹sveç 29.4 6.8 1.2 0.6 3.2 5.6 9.6 1.1

Türkiye 13.7 5.4 0.1 1.6 0.0 0.2 6.4 0.0

‹ngiltere 21.3 7.0 0.3 0.2 3.2 2.4 6.1 1.6

Brezilya 12.7 3.1 0.4 1.7 0.6 1.0 4.5 1.3

Meksika 7.4 2.9 0.0 0.3 1.0 0.1 1.0 2.1

Kanada 16.5 6.8 0.6 0.4 1.0 0.9 3.7 2.8

ABD 15.9 7.0 0.3 0.8 0.6 1.3 5.3 0.5


Tablo 6.6Sosyal Riskler‹tibar›yla SosyalGüvenlikHarcamalar› (2003-2007)

Kaynak: ILO (2011).World Social SecurityReport 2010/11:Providing Coveragein Times of Crisisand Beyond. ILO,Geneva, 263-266

• Kay›t d›fl›l›¤›n önlenerek, prim ödeyenlerle ilgili taban›n geniflletilmesi,• Sa¤l›k hizmetlerinden faydalananlardan al›nan katk› paylar›n›n art›r›lmas›,• Kaynak kullan›m›nda etkinli¤i sa¤layacak iyi yönetim modellerinin geliflti-

rilmesiyöntemleri gündeme gelecektir. Geliflmekte olan ülkelerde, sosyal harcamalar içindaha fazla kaynak ay›rma imkânlar›n›n k›s›tl› olmas›, sosyal güvenlik sistemlerininyeniden yap›lanmas› çal›flmalar›n›, reformist veya sil-bafltan anlam›na gelecek kap-saml› düzenlemeler daha s›k gündeme gelecektir.

Artan sosyal güvenlik harcamalar›n›n sosyal güvenlik sistemini krize düflürmemesi içinsizce hangi tedbirlerin al›nmas› beklenebilir?

Millî Gelir ve Sosyal Güvenlik Harcamalar›Sosyal güvenlik harcamalar›n›n seviyesi ile GSY‹H’nin ve birey bafl›na millî geliraras›nda do¤rudan bir iliflki vard›r. Tablo 6.2, 6.5 ve 6.6 incelendi¤i zaman, iktisa-den geliflmifl ülkelerin sosyal güvenli¤e daha fazla pay ay›rd›klar› görülmektedir.Benzer bir iliflki birey bafl›na millî gelir seviyesi ile sosyal güvenlik harcamalar›n›nseviyesi aras›nda da kurulabilir.

Birey bafl›na millî gelirin yüksekli¤i ile sosyal güvenlik harcamalar›n›n yüksek-li¤i aras›nda do¤rusal bir iliflki olmakla birlikte bu iliflki bire bir de¤ildir. Nitekim,Grafik 6.1, ayn› seviyede millî gelire sahip olan ülkelerin sosyal güvenlik harcama-lar›n›n ayn› oranda olmad›¤›n› göstermektedir. Örnek vermek gerekirse; birey ba-fl›na millî geliri 5000 dolar civar›nda olan ülkelerden; Türkiye’ de sosyal güvenlik


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Grafik 6.1

0 5000 10000 15000 20000 25000 30000

Kifli Bafl›na GSYH(ABD $)

5

10

15

20

25

30

35

•Türkiye

•Rusya•Arnavutluk•Romanya

•Bulgaristan

•Moldova •Litvanya

•Belarus

•Letonya

•Fetonya •Çek Cumhuriyeti

•Portekiz•‹rlanda

•‹zlanda

•Ukrayna •H›rvatistan•Slovakya

•Macaristan

•Polonya

•Yunanistan

•‹spanya •‹ngiltere•‹talya

•Avusturya

•Hollanda

•Belçika•Norveç

•‹sviçre Lüksemburg •

•Fransa•Almanya

•Finlandiya •Danimarka•‹sveçR2=0.5198

So

syal

Gü

ven

lik H

arca

mal

ar›

(GS

YH

%’s

i)

Avrupa Ülkelerinde Sosyal Koruma Harcamalar›n›n, Birey Bafl›na Millî Gelire Oran›

Kaynak: Cichon, Michael: Scholz, W: Meerendonk, AV: Hagemejer, K: Bertranou, F: ve Plamondon, P.(2004). Financing Social Protection, International Labour Organisation, Geneva, s 64.

harcamalar›n›n GSY‹H’ye oran› %10’un alt›nda iken, Bulgaristan, Rusya ve Roman-ya’da %10-15 aras›nda, Macaristan, H›rvatistan ve Polonya’da %20’nin üzerindedir.Benzer flekilde, birey bafl›na millî geliri 20-25 bin dolar aras›nda olan ‹talya ve ‹n-giltere’de sosyal güvenlik harcamalar›n›n oran› %20-25 aras›nda iken, ayn› gelir se-viyesine sahip Avusturya, Belçika, Norveç ve Hollanda’da %25-30 aras›nda, Alman-ya, Fransa, ‹sveç ve Danimarka’da ise % 30’un üzerindedir.

Grafik 6.1; ekonomik geliflme seviyeleri, sosyal yap›lar› ve politikalar› büyükölçüde birbirine yak›n Avrupa ülkeleri için birey bafl›na gelir ile sosyal güvenlikharcamalar› aras›ndaki iliflkiyi r2 de¤eri olarak 0.51 olarak ortaya koyarken, ülkegrubu çeflitlendikçe bu iliflkinin daha zay›f olarak gerçekleflti¤i görülmektedir. Ni-tekim, 1990 y›l› esas al›narak çeflitli ülkeler için yap›lan hesaplamalar, r2 de¤erini0.28 olarak ortaya koymufltur (ILO, 2001: 82, fiekil 5.1). 1990 y›l›nda 10 bin dolarcivar›nda birey bafl›na millî geliri olan ülkelerden G.Kore’nin sosyal güvenlik har-camalar› millî gelirin %5’i civar›nda iken, ayn› gelir grubunda bulunan Arjantin’de%12; Uruguay’da %22 olarak ç›km›flt›r. Yine birey bafl›na millî geliri 30 bin dolar ci-var›nda olan ABD’de sosyal güvenlik harcamalar› millî gelirin % 16’s› iken, Fran-sa’da % 30, ‹sveç’te % 35 olarak gerçekleflmifltir. Bu konuda en çarp›c› farkl›l›k, 35bin dolar gelire sahip olan Singapur ile Danimarka karfl›laflt›r›ld›¤› zaman ortayaç›kmakta; Singapur’da sosyal güvenlik harcamalar› millî gelirin %3-4’ü civar›ndaiken ayn› gelire sahip Danimarka’da % 33 civar›nda gerçekleflmifltir (ILO, 2001:82). Millî gelirden sosyal güvenli¤e ayr›lan pay ile birey bafl›na millî gelir seviyesiaras›ndaki iliflkinin güçlü oldu¤u ülkeler, sosyal devlet anlay›fl›n›n daha hakim ol-du¤u ülkelerdir. Bu, gelecekte sosyal devlet anlay›fl› yayg›nlaflt›kça gelir seviyesiile sosyal güvenli¤e ayr›lan pay aras›ndaki iliflkinin kuvvetlenece¤inin bir deliliolarak kabul edilebilir.

Ülkelerin iktisadi ve sosyal yap› farkl›l›klar›, sosyal güvenlik sistemlerinin tarihîgeliflim süreci ve nihayet devlet anlay›fl› ve politikalar› sosyal güvenlik harcamala-r›n›n seviyesini belirlemektedir. Sosyal refah devleti anlay›fl›n›n hakim oldu¤u, de-mokratik rejime sahip ülkelerde sosyal güvenlik için daha yüksek pay ayr›l›rkenayn› iktisadi ve siyasi kuflak içinde olan ancak daha liberal iktisadi politikalar uy-gulayan ülkelerde sosyal güvenlik harcamalar› daha düflük seviyelerde gerçeklefl-mektedir.

SOSYAL GÜVENL‹K FONLARININ YATIRIMIFon oluflturmak sosyal güvenlik sistemlerinin birincil amaçlar›ndan biri de¤il, fi-nansman yöntemi ile ilgili tercihlerinin do¤al bir sonucudur. Nitekim, özellikleuzun vadeli sigorta kollar› (malullük, yafll›l›k ve ölüm) için finansman yöntemiolarak fon biriktirme yönteminin tercih edilmesi hâlinde gelirlerin elde edilmesiile harcanmas› aras›ndaki uzun zaman dilimi farkl›l›¤› sosyal güvenlik kurumlar›-n›n kasalar›nda önemli fonlar birikmesine yol açar. Öte yandan, iflsizlik sigortala-r› finansman yöntemi olarak mutlaka fon biriktirme yöntemine göre iflletilirler vebu sigorta kolu için de büyük miktarlara eriflen fonlar ortaya ç›kabilir. Büyük mik-tarlara ulaflan sosyal güvenlik fonlar›n›n muhafazas› ve bu fonlar›n yat›r›m› (de¤er-lendirilmesi) ile ilgili süreç ve ifllemler sosyal güvenlik kurumlar›n›n önemli prob-lem alanlar›ndan birini oluflturur. Sosyal güvenlik fonlar› do¤rudan yat›r›m amaçl›oluflturulan fonlar de¤ildir. Bu sebeple, fonlar›n yat›r›m alanlar›, yat›r›m prensiple-ri ve yönetimi di¤er fonlardan farkl›l›k gösterir ve problem de bu farkl›l›klardankaynaklan›r.


Sosyal devlet anlay›fl›güçlendikçe, millî gelir art›fl›ile sosyal güvenlikharcamalar›n›n aras›ndakiiliflki de artmaktad›r.

Fon biriktirme sosyalgüvenlik sistemlerininbirincil amac› de¤ildir,ancak finansman yöntemiolarak fon biriktirmeyönteminin seçilmesidolay›s›yla ortaya ç›kar.

Sosyal Güvenlik Fonlar›n›n Önemi ve Büyüklü¤üSosyal güvenlik fonlar›n›n yönetimi ve yat›r›m›, sadece finansmanla ilgili bir prob-lem gibi görünmekle birlikte, bu alanda ortaya ç›kacak baflar› veya baflar›s›zl›k bü-tün olarak sosyal güvenli¤in finansman yöntemleri ile ilgili tercihleri de etkilemek-tedir (Tamagno, 2001:1). Bir anlamda, finansman yöntemi olarak fon biriktirmeyönteminin etkinli¤i ve geçerlili¤i tart›fl›lmaktad›r. Nitekim, bir çok ülke yaflanankriz ve sosyal güvenlik sistemlerinin gelece¤i ile ilgili olumsuz beklentileri de dik-kate alarak finansman yöntemi olarak da¤›t›m yöntemi yerine tam fon biriktirmeyöntemini tercih etme e¤ilimi içine girmifltir (Yermo, 2008: 3). Öte yandan, fonla-r›n iyi de¤erlendirilememesi ve özellikle enflasyon sebebiyle erimesi, fon biriktir-me yönteminin bir zaaf› olarak kabul edilmekte ve yeni sosyal güvenlik program-lar› için finansman yöntemi olarak fon biriktirme yönteminin tercih edilmemesiiçin gerekçe olarak ileri sürülmektedir (Alper, 2009: 71).

Kamu sosyal güvenlik fonlar›n›n büyüklü¤ü, ülkenin iktisadi geliflme seviyesiyan›nda tarihî geliflim seyri, sosyal güvenlik sisteminin kurumsal yap›s› ve fon say›-s›na ba¤l› olarak de¤iflir (Cichon, 2004: 338). Geliflmifl ülkelerin geliflmekte olan ül-kelere göre, kurulufl tarihi eski olanlar›n yak›n tarihte kurulanlara göre, birden faz-la fon oluflturan ülkelerin tek fon oluflturan ülkelere göre, sosyal güvenlik kapsam›-na al›nan kifli say›s› fazla olanlar az olanlara göre ve nihayet zaman içinde bu fon-lar› daha etkin iflleten ülkelerin di¤erlerine göre daha fazla fon birikimi sa¤layacak-lar› kesindir. Geliflmekte olan ülkeler için sosyal güvenli¤in finansman›nda fon yön-teminin tavsiye edilmesi, bu fonlar›n ulaflabilece¤i miktar›n büyüklü¤ü dolay›s›ylatasarruf ve sermaye birikimi yetersizli¤i problemini aflabilecekleri görüflüdür Nite-kim, Fas, Tunus ve Brezilya gibi ülkelerde 1970’li y›llarda sosyal güvenlik kurumla-r› fonlar›n›n toplam tasarruf içindeki pay› % 20’ler civar›na ulaflm›flt›r (ILO, 1984:132).Türk sosyal güvenlik sistemi de sosyal sigortalar arac›l›¤›yla ilave tasarruf yaratmabak›m›ndan önemli fonlar yaratm›flt›r. 1977 y›l› itibar›yla prim gelirleri ile oluflan ta-sarruflar toplam tasarruflar›n % 28.7’sine ulaflm›flt›r (Yazgan, 1981:89). Bu, tasarrufyetersizli¤i olan Türkiye için o dönemlerde önemli bir kaynak olmufltur.

Dünya bankas› taraf›ndan, 2002 y›l›nda 65 ülkeyi kapsayan bir çal›flma, kamusosyal güvenlik fonlar›n›n say›s› ve büyüklü¤ü bak›m›ndan bölgelere (ülke grup-lar›na) göre da¤l›m› ile ilgili dikkat çeken sonuçlar ortaya koymufltur (World Bank,2004: 35). Özellikle küreselleflme sürecinden en kazançl› ç›kan ülke gruplar› içinfonlar›n GSY‹H’nin %16.6’s›n› oluflturan büyüklüklere ulaflmas›, bu ülkelerin ikti-sadi geliflmelerinin finansman› için de önemli bir f›rsat gibi görünmektedir.

BölgelerKamu Fonu

Say›s›

Ülke say›s›n›n bölgedeki

ülke say›s›na oran›

Fonlar›n GSY‹H

içindeki pay› (%)

Yüksek Gelirli OECD

ülkeleri10 45 10.8

Latin Amerika ve

Karayipler11 44 8.4

Sahra Alt› Afrika 22 47 8.7

Do¤u Asya 5 56 7.0

Güney Asya 9 90 16.6

Orta Do¤u ve Küzey

Afrika7 33 12.3


Kamu sosyal güvenlikkurumlar›n›n fon büyüklü¤ü,millî gelir seviyesi yan›ndasosyal güvenlik kapsam›naal›nanlar›n say›s›,programlar›n kurulufl tarihive oluflturulan fon say›s›naba¤l› olarak da de¤iflir.

Tablo 6.7Kamu Sosyal GüvenlikFonlar›n›n BölgelereGöre Da¤›l›m› (65 Ülke)

Kaynak: World Bank(2004), “Public PensionFund Management:Governance,Accountability andInvestmen Policies”(Edit: A.R. Museleum, R.J.Palacios), Proceedingsof the Second PublicPension FundManagement Conference,May 2003, s.35.

Uluslararas› Sosyal Güvenlik Birli¤inin (International Social Security Associati-on-ISSA), bir çal›flmas›nda fonlarla ilgili araflt›rma yapt›¤› 20 ülkede kamu sosyalgüvenlik programlar›n›n toplam fon birikiminin 2007 y›l› itibar›yla 3.5 trilyon dola-ra ulaflt›¤›n› ortaya koymufltur (www.apec.org.au/docsS6-Paz-Bernardo). Bir baflkaçal›flmada ise 2006 y›l› itibar›yla baz› OECD ülkelerinde kamu sosyal güvenlikprogramlar›n›n sahip olduklar› toplam fon miktarlar› tablo 6.8’de verilmifltir.

Tablo 6.8, ABD sosyal güvenlik fonlar›n›n 2 trilyon dolar› geçti¤ini, bu ülkeyi1.2 trilyon dolar ile Japonya’n›n takip etti¤ini göstermektedir. Tabloda yer alan di-¤er ülkelerde kamu sosyal güvenlik fonlar›n›n miktar›, bu iki ülkede ulafl›lan mik-tardan çok daha düflüktür. Hemen belirtmek gerekir ki, birçok ülkenin sosyal gü-venlik sisteminin finansman yöntemi olarak fiilen da¤›t›m yöntemi çal›flmak duru-munda kald›¤›n› ve hatta çok say›da ülkenin sosyal güvenlik sistemlerinin fon bi-riktirmek bir yana, devletin önemli gelir transferi yapmas› gereken aç›klar verdi¤idikkate al›n›rsa bu fonlar›n önemi daha da artmaktad›r.

Sosyal güvenlik fonlar›n›n GSY‹H içinde ulaflt›¤› pay dikkate al›n›nca de¤iflikbir tablo ortaya ç›kmaktad›r. Tablo 6.8’de yer alan ülkelerden Norveç’in kamu sos-yal güvenlik fonunda biriken miktar, 2006 y›l› itibar›yla bu ülke GSY‹H’sinin%83’üne ulaflm›flt›r. Fonda biriken paran›n 2017 y›l›nda 800-900 milyar dolara ulafl-mas› beklenmektedir (Yermo, 2008: 7). ‹sveç, Japonya ve Kore’de sosyal güvenlikfonlar› GSY‹H’nin %20-40 aras›nda de¤erlere ulafl›rken, ABD ve ‹rlanda’da %10’unüzerinde, di¤erlerinde ise % 10’un alt›ndad›r. Ancak, gelecek dönemlere iliflkinprojeksiyonlar çok dikkat çekici sonuçlar ortaya koymaktad›r. ‹rlanda’da toplamsosyal güvenlik fonlar›n›n, her y›l % 1 büyüyerek, 2055 y›l›nda GSY‹H’nin %45’ineulaflmas› beklenirken; 2006 y›l›nda GSY‹H’nin %6’s› civar›nda sosyal güvenlik fo-

Ülkeler Fon Bafllang›ç Y›l› Fon Miktar› (milyar Dolar)

ABD 1940 2.048

Japonya 1959 1.217

Norveç 1990 278

Güney Kore 1988 190

‹sveç 2000 117

Kanada 1962 86

‹spanya 1997 44

Fransa 1999 39

‹rlanda 2001 23

Avustralya 2006 13

Portekiz 1989 8

Meksika —— 7

Yeni Zelanda 2001 6

Polonya 2002 1

Danimarka 1964 0.6


Tablo 6.8Baz› OECDÜlkelerinde KamuSosyal GüvenlikFonlar›

Kaynak: Yermo, Juan(2008), “Governanceand Investment ofPublic PensionReserve Funds inSelected OECDCountries”, OECD,Working Paper onInsurance andPrivate Pensions,No.15. s. 5.

nuna sahip Yeni Zelanda’da bu oran›n 2037 y›l›nda %33’e ulaflaca¤› hesaplanmak-tad›r (Yermo, 2008: 7).

Sosyal güvenlik fonlar›, bütün ülkeler için önemli olmakla birlikte tasarruf e¤ili-mi düflük ve sermaye birikimi yetersiz olan geliflmekte olan ülkeler için daha büyükönem arzetmektedir. Çünkü bu fonlar, uzun dönemlidir ve istikrarl›d›r. Orta veuzun dönemli kalk›nma planlar› yapan ülkeler için enerji, sulama, ulaflt›rma ve ha-berleflme gibi uzun dönemde net getirisi yüksek olacak alanlara yap›lacak yat›r›m-lar için istikrarl›, önceden hesaplanabilir bir finansman kayna¤›d›r (Alper, 2009: 71).

Türkiye, sosyal sigortalar›n uzun vadeli sigorta kollar›n›n finansman yöntemiolarak fon biriktirme yöntemini benimsemifl olmas›na ra¤men, 1990’l› y›llar›n ba-fl›ndan itibaren önce SSK, daha sonra Ba¤-Kur ve Emekli Sand›¤› finansman aç›¤›vermeye bafllam›flt›r. Türkiye sosyal sigortalar vas›tas›yla fon yaratma flans›n› 1999y›l›nda kurulan iflsizlik sigortas› ile yeniden elde etmifltir. Bafllang›çta %7 olarak be-lirlenen toplam prim oran› 2003 y›l›ndan itibaren % 4’e düflürülmesine ra¤men ve2008-2011 y›llar› aras›nda GAP projesinin finansman› için tahsis edilen 10 milyar Thariç olmak üzere, Ocak 2012 tarihi itibar›yla net 54 milyar T fon yaratm›flt›r ve bu2011 y›l› GSY‹H’nin %5’i civar›nda bir büyüklü¤e eflittir (www.iskur.gov.tr/bul-ten/02/2012).

Sosyal güvenlik ve özel emeklilik kurumlar›n›n fonlar› ile ilgili olarak Ça¤atay Ergene-kon’un 2000 y›l› TÜG‹AD Ekonomi ödülü alan çal›flmas› için bak›n›z, Ça¤atay Ergenekon(2001), Emeklili¤in Finansman›: Global Özel Emeklilik Fonu Uygulamalar› Ifl›¤›nda Ül-kemiz ‹çin Öneriler, Emin Ofset, ‹stanbul.

Sosyal Güvenlik Fonlar›n›n Yat›r›m ‹lkeleri ve Kriterleri

Fonlar›n Yat›r›m ‹lkeleriSosyal güvenlik fonlar›n›n asli fonksiyonu, sosyal güvenlik kurumlar›n›n gelecekdönemlerde yerine getirmesi gereken yükümlülükleri (emekli ayl›klar›n›n öden-mesi) için karfl›l›k oluflturmakt›r (Dilik, 1991: 255). Ancak, fon bir defa olufltuktansonra, yukar›da belirtilen as›l fonksiyona ilaveten:

• Sosyal güvenlik kurumlar›na ilave gelir sa¤lama,• Sermaye birikimi sa¤lama, • ‹ktisadi amaçl› yat›r›mlar için finansman kayna¤› oluflturma,• Sosyal amaçl› yat›r›mlar için finansman kayna¤› oluflturma, • Durgunluk dönemlerinde iktisadi istikrar› sa¤lama

fonksiyonlar› da kaç›n›lmaz olarak ortaya ç›kmaktad›r (Dilik, 1991:255-268). Sos-yal güvenlik fonlar›n›n oluflturulmas›n›n as›l sebebini göz ard› etmeden, yani sos-yal güvenlik garantisi sa¤lama fonksiyonunu ikinci plana atmadan, yukar›da belir-tilen ikincil amaçlar›n› gerçeklefltirmek için fonlar›n yönetim ve yat›r›m ilkelerininbelirlenmesi gerekmektedir.

Sosyal güvenlik fonlar›n›n de¤erlendirilmesi sürecinde, birbiri ile karfl›l›kl› etki-leflimi olan 6 ayr› prensibin göz önüne al›nmas› gerekir. Bu prensipler (Tomagno,2001: 2-14);

• Hedeflerin aç›kl›¤› (belirginli¤i): Öncelikle sosyal güvenlik fonlar›n›n ku-rumlar›n gelir ve ayl›k ödemelerini temin etme ve prim ödeyenlere ilave ge-lir sa¤lama amac› vurgulanmal›, varsa fonlar›n yat›r›m› konusunda yap›lan di-¤er tercihler de aç›k olarak belirtilmelidir. Ödeyenler, kendi primlerinin han-gi önceliklerle ve hangi amaçlarla yat›r›ld›¤›n› bilmek, sosyal güvenlik kurum-


Sosyal güvenlik fonlar›, uzundönemli ve istikrarl› fonlaroldu¤u için, tasarruf e¤ilimidüflük ve sermaye birikimiyetersiz olan geliflmekte olanülkelerde uzun dönemliyat›r›mlar›n finansman› içinkullan›labilirler.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lar› ilgililere bu konularda bilgi vermek zorundad›r. Büyümeyi art›rmak, istih-dam› teflvik etmek, ekonomik istikrar› sa¤lamak ve hayat standard›n› yükselt-mek gibi amaçlarla yat›r›m yap›lacaksa bu amaçlar ile sosyal güvenli¤in as›lamaçlar› aras›nda ak›lc› bir denge kurmak gerekecektir. Hedeflerin aç›kl›¤›,bu dengenin nas›l kurulaca¤›n›n da belirtilmesi anlam›na gelmektedir.

• Politik müdahalelerden uzak olma: Fonlar›n yat›r›m›nda etkinlik sa¤la-mak için, fon yönetiminin bafllang›çta belirlenen amaçlar do¤rultusunda ve-rece¤i yat›r›m kararlar›na, baflka öncelikleri öne ç›karan siyasi müdahalele-rin olmas›n› engellemek gerekir. Ancak, fon yönetimlerinin yat›r›m kararla-r›na politik amaçl› müdahalelerin önlenmesi, yöneticilerin verdikleri yat›r›mkararlar› için siyasi iktidara ve sigortal›lara hesap vermemesi anlam›na gel-memektedir. Fon yönetimleri, hesap verme makam› olarak hangi otorite be-lirlenmiflse (ilgili bakanl›k, bakanlar kurulu veya parlamento) düzenli olarakbu makama hesap vermek durumundad›r.

• Sigortal›lara hesap verme: Sosyal güvenlik kurumlar›na prim ödeyenlerleayl›k alanlar›n sisteme olan güvenlerinin sa¤lanmas› için fon yönetimininyat›r›m faaliyetleri ile ilgili olarak hesap vermesi gerekir. Fon yönetimleriözellikle uzun dönemli ve büyük hacimli yat›r›m kararlar› yan›nda fonlar›nyat›r›m alanlar›, gelirleri ve gelecek dönem projeksiyonlar› ile ilgili süreklive güvenilir bilgiler vermelidirler. Fon yönetimleri, sistemin do¤rudan ilgilitaraflar›n›n yeterli, güvenilir ve sürekli bilgi edinmelerini sa¤layacak flekildefleffaf bir yönetim anlay›fl›na sahip olmal›d›r. Birçok ülkede yaflanan tecrü-beler, sigortal›lar› ve iflverenleri prim ödemeye teflvik etmek ve sürekliliksa¤lamak için onlar›n güvenlerini sa¤layacak fleffafl›k politikas› takip edil-mesi gerekti¤ini göstermifltir.

• Güvenilir yönetim: Bütün organizasyonlar gibi sosyal güvenlik fon yöne-timi ile ilgili kurumlar›n, etkin olarak çal›flabilmeleri için yönetimlerinin gü-venilir ve fleffaf olmas› gerekir. Yönetim terimi çok genifl bir ilgi alan›na sa-hip olmakla birlikte fon yönetimlerinin; yat›r›mlar›n performans kriterleri,planlama ve karar alma süreçleri, yönetim sorumluluklar›n›n paylafl›m›,uyuflmazl›klar›n çözüm yollar› ve denetim mekanizmalar›n›n belirgin olma-s› gerekir.

• Düflük maliyetli yönetim: Fon iflletim (yönetim) giderlerinin düflük olma-s› prim ödeyenlerin menfaatlerinin korunmas› bak›m›ndan önemlidir. Do¤-ru yat›r›m kararlar›n›n verilmesi, fon yat›r›m portföyünün seçimi ve de¤iflenflartlara ba¤l› olarak yat›r›m portföyünün de¤ifltirilmesi ve çeflitlendirilmesidüflük maliyetle çal›flmay› mümkün k›labilir. ‹fllem maliyetlerinin düflüklü-¤ü, özellikle özel emeklilik fonlar› ile karfl›laflt›r›ld›¤› zaman kamu sosyal gü-venlik fonlar› yönetiminin etkinli¤i konusunda bir karfl›laflt›rma yapmaimkân› verir.

• Basiretli (ihtiyatl›) yat›r›m: Fon yönetimleri, hem prim ödeyen sigortal›-lar›n hem de fonun menfaatlerinin korunmas› bak›m›ndan en fazla getiriyisa¤layacak flekilde “basiretli bir yat›r›mc›” sorumlulu¤u ile davranmal›d›r.

Sosyal güvenlik sistemlerinin özellikle nüfusun yafllanmas› dolay›s›yla gelecekdönemlerde yaflayaca¤› problemlerin sistemlerin sürdürülebilirli¤ini ortadan kald›r-mamas› için sosyal güvenlik fonlar›n›n yat›r›m› ve yönetimi konusu son dönemdeözel bir ilgi alan›n› oluflturmufltur. Fon yönetimlerinin fonlar›n yat›r›m› sürecindealaca¤› kararlarla ilgili olarak nas›l bir yaklafl›m benimsemesi gerekti¤i temel tart›fl-ma alanlar›ndan birini oluflturmaktad›r. Bir görüfle göre; kamu sosyal güvenlik fon-


lar›n›n yönetimleri de özel fon yönetimleri gibi piyasa mekanizmalar›n›n belirleyici-li¤i alt›nda yat›r›m kararlar›n› almal›, di¤er görüfle göre ise bu fonlar›n sosyal amaç-l› olmas› dolay›s›yla iflleyifl kurallar›n›n tamamen piyasa mekanizmas›n›n kurallar›-na b›rak›lamayaca¤›, özel kriterler getirilmesi yönündedir (Tamagno, 2001: 14).

Sosyal güvenlik fonlar›, asli fonksiyonuna ilaveten dolayl› olarak sizce hangi tür fonksi-yonlar› yerine getirmektedir?

Fonlar›n Yat›r›m KriterleriKamu sosyal güvenlik fonlar›n›n oluflturulma amaçlar› dikkate al›narak, fonlar›nyat›r›m› konusunda özel sektör emeklilik fonlar›n›n yat›r›m kriterlerinden farkl› kri-terlerle de¤erlendirilmesi gerekti¤i kabul edilmektedir. Nitekim, ILO’nun bu amaç-la gelifltirdi¤i fon yat›r›m kriterleri genel bir kabul görmüfltür. Öte yandan, ILO kri-terleri de dikkate al›narak, birçok ülke sosyal güvenlik fonlar›n›n yönetimi ile ilgi-li olarak ilgili mevzuatta fon yönetimlerinin uymas› gereken kriterlerle ilgili hü-kümlere yer vermifl, fonlar›n yat›r›m alanlar› ile ilgili düzenlemeler ve s›n›rland›r-malar getirmifllerdir.

Varl›k yönetimi ile ilgili olarak, kamu-özel ay›r›m› olmaks›z›n; en yüksek getiri-yi sa¤lamak, en düflük riskle çal›flmak, uzun dönemli öngörülerde bulunmak, sü-rekli performans de¤erlendirmeleri yapmak (Cichon, 2004:347-356) gibi temel kri-terler olmakla birlikte sosyal güvenlik fonlar›n›n yat›r›m› ile ilgili olarak; güvenlik(emniyet), gelir, likidite ve ekonomik sosyal fayda kriterleri genel kabul görmüflyat›r›m kriterleri olarak benimsenmifltir. Bu kriterlerden güvenlik, gelir ve likiditekriteri objektif; ekonomik ve sosyal fayda kriteri ise subjektif kriter olarak s›n›f-land›r›labilir (Alper, 2009:73). Sosyal güvenlik fonlar›n›n yat›r›m kriterleri ve bun-larla ilgili tart›flmalar afla¤›da özetlenmeye çal›fl›lm›flt›r (Fonlar›n yat›r›m kriterleriile ilgili görüfller için bkz, Yazgan, 1992: 313-316: Cichon, 2004: 344-346; Talas,1979: 364-368; Dilik, 1991: 268; Alper, 2009: 72-74; Ar›c›, 123-125).

Güvenlik (Emniyet) kriteri: Sosyal güvenlik kurumlar›, sigortal›lara alm›fl ol-duklar› primlere karfl›l›k onlar›n ihtiyaç duyduklar› dönemlerde gelir ve ayl›k öde-me taahhüdü alt›na girmifllerdir. Güvenlik kriteri, kurumlar›n üstlenmifl oldu¤u buyükümlülü¤ü yerine getirmelerini sa¤layacak flekilde yat›r›lan fonlar›n geri dönü-flünün garanti alt›na al›nmas›, fonlar›n geri dönüflü garantili alanlarda de¤er kay-betmeden yat›r›lmas› anlam›na gelmektedir.

Fonlar›n geri dönüflü garantili olan alanlara yat›r›lmas›, yani düflük riskli alanla-ra yat›r›lmas› getiri oranlar›n›n düflük olmas› anlam›na gelmektedir. Bu bak›mdanbanka mevduatlar›, devlet bonosu ve tahvilleri geri dönüfl garantisi yüksek yat›r›malanlar›d›r. Güvenlik kriteri, sosyal güvenlik fonlar›n›n borsa gibi riski yüksek, spe-külatif kazançlara imkân veren alanlara yat›r›lmas›n› engeller. Nitekim, bir çok ül-kede fonlar›n borsada de¤erlendirilmesini önlemeye yönelik k›s›tlay›c› hükümlervard›r. Öte yandan, sosyal güvenlik fonlar›n›n borsaya yat›r›m yapmalar› hâlindeborsan›n ifllem hacminin artaca¤›, borsan›n derinleflece¤i ve spekülatif hareketlerinönlenece¤i ve borsay› istikrara kavuflturaca¤› görüflü de vard›r (Alper, 2009: 72).

Gelir kriteri: Finansman yöntemi olarak fon biriktirme yönteminin tercih edil-mesinin güçlü gerekçelerinden birini, fonlar›n yat›r›m› ile elde edilecek ilave gelir-lerle prim ödeyenlerin gelecekte daha yüksek sosyal güvenlik garantisine kavufla-caklar› iddias›d›r. Bu kritere göre sosyal güvenlik fonlar›; öncelikle enflasyondandolay› ortaya ç›kacak de¤er kayb›n› önleyecek, ilaveten art› getiri sa¤layacak alan-lara yat›r›lmal›d›r. Bu ilave getiri oran›n›n ne olaca¤› ülkeden ülkeye ve o ülkede-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Güvenlik kriteri, sosyalgüvenlik fonlar›n›n geridönüflü garantili olanlarayans›t›lmas›d›r.

Güvenlik kriteri, sosyalgüvenlik fonlar›n›n borsagibi yüksek, spekülatifkazançlara imkân verenalanlara yat›r›lmas›n›engeller.

ki ekonomik politikalara, banka ve para piyasas›na ve sermaye piyasas›n›n duru-muna göre de¤iflir.

Fonlar›n yat›r›m gelirleri için bir ölçü getirmek gerekirse fonlar; enflasyondandolay› ortaya ç›kan de¤er kayb›n› önleyecek oran›n üzerine en az büyüme h›z› dailave edilince bulunacak toplam oran kadar gelir sa¤lamal›d›r. Mesela, y›ll›k enflas-yon oran›n›n %5; büyüme h›z›n›n da % 6 oldu¤u bir ülkede fonlar›n getiri oran› enaz %11 olmal›d›r. Bir baflka ölçüye göre de fonlar›n en az getiri oran› en risksiz ya-t›r›m alan› olan devlet bono-tahvillerinin getiri oran› kadar olmal›d›r. Hiçbir risk al-madan devlet bono ve tahvili al›m› ile y›ll›k %15 getiri sa¤lanabiliyorsa, fonlar›n bualanlar d›fl›ndaki getiri oranlar› da en az %15 olmal›d›r.

Likidite (ak›flkanl›k-nakde çevrilebilirlik) kriteri: Likidite (nakde çevrilebi-lirlik, ak›flkanl›k) veya kolay paraya çevrilebilme kriteri, sosyal güvenlik kurumla-r›n›n k›sa dönemli harcamalar›n› karfl›lamak için hesaplar›nda nakit para tutmalar›veya kolay nakde çevrilebilir alanlara yat›r›m yapmalar› ile ilgilidir. Hiçbir sosyalgüvenlik kurumu, günü gelen ödemeleri için, fonlar›n yat›r›mda oldu¤unu, bu se-beple sigortal›lar›n gelir veya ayl›klar için beklemeleri gerekti¤ini söyleyemez. Sos-yal güvenlik kurumlar› bu tür k›sa dönemli; ayl›k, hatta bazen günlük ödemeleriniaksatmadan yerine getirmek üzere haz›r nakit para tutmak zorundad›r. Ancak,özellikle bankalar›n vadesiz hesaplar›nda tutulan nakit fonlar›n getirisi yok veyason derecede düflüktür. Benzer flekilde kolay paraya çevrilebilen alanlara yap›lanyat›r›mlar›n da getiri oran› düflüktür. Bu durumda, sosyal güvenlik kurumlar›n›nnakit para bulundurma ihtiyac› ile fonlar› kolay paraya çevrilen ancak düflük geti-risi olan alanlara yat›r›m yapma zorunlulu¤u çat›fl›r. Kurumlar›n yapmas› gerekenayl›k, 3 ayl›k hatta günlük ve haftal›k nakit ihtiyaçlar›n› gerçekçi flekilde hesapla-yarak bu ihtiyaçlar› karfl›layacak miktarda paray› nakit tutmalar›, di¤erlerini ilavegetiri sa¤layacak alanlara yat›rmalar›d›r. Bu amac›n gerçekleflmesi, sosyal güvenlikkurumlar› fon yönetimlerinin nakit ak›fl ihtiyac›n› ve karfl›l›klar› sa¤l›kl› hesaplama-lar› ile mümkündür.

Ekonomik ve sosyal fayda kriteri: Üzerinde en fazla tart›flma yap›lan fon ya-t›r›m kriteridir ve subjektif kriter olarak adland›r›l›r (Alper, 2009: 73). Nitekim, gü-venlik, getiri ve likidite kriterleri bak›m›ndan flartlar tatmin edici ise fonlar›n eko-nomik ve sosyal fayda kriterine göre yat›r›m› gündeme gelir ve bu kritere göre ya-p›lan yat›r›mlar›n sigortal›n›n e¤itim, sa¤l›k ve bir bütün olarak hayat standard›n›niyileflmesine yönelik do¤rudan veya dolayl› katk›lar› olur (Talas, 1978: 367; Cic-hon, 2004: 345).

Fonlar›n ekonomik ve sosyal fayda kriterine göre yat›r›m alanlar›n›n belirlenme-sini savunan görüfl taraftarlar›; güvenlik, gelir ve likidite kriterlerinin tasarruf e¤ili-mi düflük ve sermaye birikimi yetersiz olan geliflmekte olan ülkelerin gerçeklerineuymad›¤›, bu ülkeler için fonlar›n yat›r›m alanlar› belirlenirken kurallar›n esnetile-rek iktisadi büyümeyi h›zland›racak, risk oran› yüksek ancak orta ve uzun dönem-de toplam faydas› büyük olacak alanlara (enerji, ulaflt›rma, sulama, haberleflme,demir-çelik vb sektörler) yat›r›labilece¤ini savunmaktad›rlar (Alper, 2009: 73).

Fon yat›r›m alanlar› bütün bir toplumun refah seviyesini yükseltecek ekonomikve sosyal alanlarda kullan›labilece¤i gibi, do¤rudan prim ödeyenlerin ekonomikve sosyal durumlar›n›n iyileflmesine katk›da bulunacak alanlara da yat›r›labilir.Sosyal projeler olarak adland›r›lacak bu alanlar›n bafl›nda konut, sa¤l›k ve e¤itimsektörleri gelir. Fonlar, sosyal güvenlik kurumlar› taraf›ndan do¤rudan bu amaçlayap›lan fiziki yat›r›mlar için veya sigortal›lar›n yapt›¤› yat›r›mlar›n kredi ihtiyac›n›karfl›lamak için kullan›labilir. SSK, ilk kuruldu¤u y›llarda sa¤l›k hizmeti veren sa¤-l›k kurulufllar›n›n yetersizli¤ini dikkate alarak kendi sigortal›lar›na sa¤l›k hizmeti


Sosyal güvenlik fonlar›, enaz enlasyon ve büyüme h›z›toplam› kadar getirisa¤lamal›d›r.

Sosyal güvenlik fonlar›, primödeyen sigortal›lar›n konut,sa¤l›k ve e¤itim ihtiyac›n›karfl›lamaya yönelik sosyalprojelerin finansman›ndakullan›labilir.

Kolay paraya çevrilen(likiditesi yüksek) alanlarayap›lan yat›r›mlar›n getirioran› düflüktür.

verecek SSK hastanelerinin yap›m›n› bu fonlarla gerçeklefltirmifltir. Benzer flekilde,sigortal›lar›n düflük maliyetli konut sahibi olabilmelerini sa¤lamak için iflçilerinkurdu¤u ve ortak oldu¤u konut kooperatiflerine düflük faizli kredi vermifltir.

Devletler, uzun dönemde ülke ekonomisinin üretim gücüne önemli katk›dabulunacak alt yap› projelerinin finansman› için sosyal güvenlik fonlar›n› kullanabi-lirler. Sosyal güvenlik fonlar›n›n niteli¤i bu uzun dönemli yat›r›mlar› finanse etmekiçin uygundur. Ülkemiz için Güneydo¤u Anadolu Projesi (GAP), bu nitelikte birprojedir. Ancak, fonlar›n bu alanlarda kullan›lmas› güvenlik ve gelir kriterlerindenvazgeçilmesini gerektirmez. Önemli olan, uzun dönemli bu yat›r›mlar için devletingeri dönüfl ve asgari gelir sa¤lama garantisi vermesi, yani fonlar›n garantörü olma-s›d›r. Ancak, yukar›da say›lan gerekçelerle bile olsa, sosyal güvenlik fonlar›, ku-rumlar›n asli fonksiyonlar›n› yerine getirmelerini engelleyecek, mali yap›lar›n› bo-zacak ve sistemi sürdürülebilir olmaktan ç›karacak alanlara yat›r›lamaz.

Ekonomik ve sosyal fayda kriteri, sizce niçin subjektif kriter olarak s›n›fland›r›l›r?

Fonlar›n Yat›r›m› ve Tart›flmalarFonlar›n ekonomik ve sosyal fayda kriterine göre, özellikle gelir kriteri göz ard›edilerek belirli alanlara yat›r›lmas› baz› tart›flmalar› da beraberinde getirebilmekte-dir. E¤er sosyal sigorta kurumlar›, düflük gelirli çal›flanlar› kapsam›na al›yor ve fon-lar bunlar›n primleri ile oluflturuluyorsa, fonlar›n ekonomik fayda kriteri ile alt ya-p› yat›r›mlar›nda kullan›lmas› kalk›nman›n finansman›n›n düflük gelirlilere finanseettirilmesi anlam›na gelmektedir. Özellikle bu yat›r›mlar›n geliri düflükse bu defasigortal›lar›n istismar› da söz konusu olabilmektedir.

Karfl› görüfl, geliflmekte olan ülkeler için sermaye birikimi yetersizli¤inin düflükyat›r›m, düflük büyüme h›z› “k›s›r döngüsünü” k›rabilmek için sosyal güvenlik fon-lar›n› ekonomik fayda kriterine göre ülke ve toplum aç›s›ndan orta ve uzun dö-nemde katma de¤eri fazla olan alanlara yat›rabilece¤ini, bunun bir tercih de¤il zo-runluluk oldu¤unu ileri sürmektedirler. Bu yat›r›mlar›n yap›lmas› için alternatifkayna¤›n yüksek faizle d›fl borçlanma oldu¤u, bunun da ülke ekonomisini borçbata¤›na sürükleyece¤ini belirtmektedirler. Bu ülkeler için sosyal sigorta fonlar›n›nileride toplumun geneli için sa¤layaca¤› faydan›n büyüklü¤ü düflünülerek iktisadikalk›nmaya en fazla hizmet edecek alanlara yat›r›lmas› do¤ald›r (Yazgan, 1992:315).E¤er, fonlar›n dönüflü ve asgari getiri oran› devlet taraf›ndan garanti edilmiflse, buanlamda nereye yat›r›ld›¤›n›n fazla önemi yoktur.

‹ngiltere baflta olmak üzere çok say›da ülkenin geçmiflte uzun dönemli, yüksekriskli ve hatta ülke d›fl›ndaki büyük yat›r›mlar›n› sosyal güvenlik fonlar› ile finanseetmeleri, ekonomik ve sosyal fayda kriteri ile yap›lan yat›r›mlar›n hakl›l›¤›n› güç-lendirmektedir. Nitekim, ‹ngilterenin Süveyfl Kanal› yap›m›nda, Hindistan’daki ba-z› alt yap› yat›r›mlar›n›n finansman›nda sosyal güvenlik fonlar›n› kullanmas› ülked›fl›ndaki riskli yat›r›m alanlar›na örnek olarak verilmektedir (Richardson, 1970:68). Günümüzde küreselleflmenin sermaye piyasalar›na yönelik etkileri, fonlar›nülke d›fl›nda de¤erlendirilmesi konusunda daha fazla seçenek sunuyor gibi görün-mekle birlikte, kamu menfaatinin öne ç›kt›¤› sosyal güvenlik fonlar› için bu alter-natif konusunda ihtiyatl› davranma zorunlulu¤u vard›r.

Sosyal güvenlik fonlar›n›n özellikle çal›flanlar›n sosyal refah›na katk›da buluna-cak alanlar için yat›r›lmas›, sosyal fayda görüflü ile daha kolay savunulmaktad›r.Buna göre sa¤l›k tesisleri yap›m›, konut inflaatlar› ve e¤itim yat›r›mlar› gibi alanlarsosyal güvenlik fonlar› ile finanse edilebilecek ilk akla gelen sosyal projelerdir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Sosyal sigorta programlar›düflük gelirli çal›flanlar›kapsama al›yorsa, bunlar›nödemifl oldu¤u primlerleoluflan fonlar›n ekonomik vesosyal fayda kriterine görealt yap› yat›r›mlar›nayöneltilmesi, kalk›nman›nfinansman›n›n düflükgelirlilere yüklenmesianlam›na gelir.

Devlet garantisi olmas›flart›yla, geliflmekte olanülkelerde sosyal güvenlikfonlar› kaç›n›lmaz olarakiktisadi büyümeyih›zland›racak alt yap›yat›r›mlar›n›nfinansman›nda kullan›l›r.

Devletler, uzun dönemdeülke ekonomisinin üretimgücüne önemli katk›dabulunacak alt yap›projelerinin finansman› içinsosyal güvenlik fonlar›n›kullanabilirler.

Sosyal güvenlik fonlar›n›n yat›r›m alanlar› ile ilgili tart›flmalar, bu alanla ilgilidüzenlemeler yap›lmas›n›n ne kadar gerekli oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Fonla-r›n yat›r›m›nda; kamu özel ay›r›m› yapmaks›z›n fon yönetiminin ve yat›r›m›n›n do-¤al kurallar›na ilaveten kolay yönetilebilme, sosyal güvenli¤in asli fonksiyonlar›n-dan uzaklaflmama ve olmazsa olmaz kural olarak mutlaka ilave gelir sa¤lamaamaçlar›n› gerçeklefltirecek yasal düzenlemeler yapmak gerekir.

Fonlar›n Yat›r›m›nda Türkiye TecrübesiTürk sosyal sigorta kurumlar› (SSK, Ba¤-Kur ve Emekli Sand›¤›), uzun vadeli sigor-ta kollar› bak›m›ndan finansman metodu olarak fon biriktirme yöntemi ile kurul-mufltur. Bu ünitenin önceki bafll›klar›nda belirtildi¤i gibi prim gelirleri ile toplamtasarruflar›n %30’una yaklaflan fonlar oluflturulmufltur. Ancak, özellikle yüksek enf-lasyon dönemlerinde sosyal güvenlik fonlar› yanl›fl yat›r›mlarla eritilmifltir. Nite-kim, 1965 y›l›ndan sonraki dönemde SSK fonlar›n›n getiri oran› hep negatif olmufl,enflasyon oran›n›n %104.4’e ç›kt›¤› 1980 y›l›nda fonlar›n net kayb› % 96 olmufltur.1980’li y›llardan sonra sürekli de¤er kaybeden fonlar›n bu dönemde y›ll›k ortala-ma kay›p oran› %26-52 aras›nda de¤iflmifltir (Özsuca, 1994: ss).

Ancak Türkiye 1999 y›l›nda kurulan iflsizlik sigortas› fonlar›n›n iflletilmesi konu-sunda baflar›l› bir uygulamay› da gerçeklefltirmifltir. Haziran 2000 tarihinden itiba-ren prim toplamaya bafllayan iflsizlik sigortas› fonu, Ocak 2012 tarihi itibar›yla top-lam 71.7 milyar T fon yaratm›fl, bunun da 39 milyar T’si faiz geliri olmufltur. Ayn›dönemdeki iflçi, iflveren primleri ve devlet katk›s›n›n tutar› 32 milyar T’dir. Bir di-¤er ifade ile fonun yat›r›m gelirleri prim gelirlerinden daha fazlad›r (www.is-kur.gov.tr/bulten).

DÖNEMLER FON (%) TEFE (%) DÖV‹Z SEPET‹

2001 23,5 (%)

2002 104,3 11,9 8,5

2003 75,44 88,6 114,3

2004 56,91 30,9 13,54

Temmuz 2000 -Aral›k 2004 Dönemi

32,55 14 -14,6

DÖNEMLER FON (%) ÜFE (%) B T‹P‹ YATIRIMFONU (%)

DÖV‹Z

SEPET‹ (%)

2005 23,53 2,66 - -0,02

2006 18,65 11,58 - 5,31

2007 17,98 5,93 12,08 -17,58

2008 17,71 8,10 12,53 29,85

2009 14,90 5,93 6,13 -1,65

2010 9,91 8,87 2,85 3,38

2011 8,65 13,32 4,08 23,99

Bir Önceki Aya Göre 0,69 -0,09 0,74 -1,88

Ocak 2012-fiubat 2012 1,56 0,29 1,62 -8,30

Mart 2011 - fiubat 2012Dönemi (y›ll›k)

8,87 9,15 5,47 9,76


‹flsizlik sigortas› fonu,yüksek getiri sa¤lama kriteribak›m›ndan baflar›l› birörnek olarakde¤erlendirilebilir.

Tablo 6.9‹flsizlik Sigortas› FonGelirleri

Kaynak: ‹fiKUR,‹flsizlik Sigortas›Fonu, Ayl›k Bülteni:fiubat 2012, Ankara

Tablo 6.9, Fonun özellikle 2000-2004 döneminde, yat›r›mlar›n getiri oran›n› de-¤erlendirmek için gösterge olarak al›nabilecek TEFE ve Döviz Sepeti de¤iflkenleri-ne göre çok yüksek bir getiri oran› sa¤lad›¤›n› göstermektedir. Ancak, 2005 y›l›sonras› dönemde fon yat›r›mlar›n›n getiri oran› düflmekle birlikte, spekülatif bir ya-t›r›m arac› olan döviz sepetinde belirli dönemler d›fl›nda meydana gelen ola¤an d›-fl› art›fllar d›fl›nda (2008 ve 2011 y›llar›), yine gösterge de¤iflkenlerin üzerinde sey-retmifltir. Bu durum iflsizlik sigortas› fonunun iyi bir yönetimle yüksek getiri sa¤la-ma amac›n› gerçeklefltirdi¤ini göstermektedir.

Öte yandan Ocak 2012 tarihi itibar›yla toplam fon varl›¤›n›n; %19,96’s› kupon-suz tahvil, %76,12’si kuponlu tahvil, %2,29’u mevduat, %1,63’ü de döviz tevdiat he-sab›ndan oluflmaktad›r. Bu, fon kaynaklar›n›n tamam›na yak›n›n›n devletin iç borç-lanma ihtiyac›n› karfl›lamak için kullan›ld›¤›n› ve ekonomik istikrar› sa¤lama fonk-siyonunun öne ç›kt›¤›n› göstermektedir. Bu toplumun geneli bak›m›ndan iç borç-lanma ihtiyac›n› azaltt›¤› ve borçlanma faizini düflürdü¤ü için olumlu olmakla bir-likte, sigortal›lar için düflük getiri oran›na raz› olma anlam›na gelmektedir.

Bafllang›c›ndan bugüne kadar (Mart 2002- Ocak 2012), toplam olarak 2.463 binkifliye iflsizlik ödene¤i verilmifltir. Bu amaçla yap›lan ödemelerin toplam miktar›4.6 milyar T’dir ve bu miktar, 2008-2011 y›llar› aras›nda fondan GAP projesinin fi-nansman› için Hazine’ye aktar›lan 10 milyar T’lik miktardan çok düflüktür ( ‹fiKUR,fiubat 2012 bülteni). ‹flsizlik sigortas›ndan faydalananlar›n toplam iflsizlere oran›hiçbir zaman % 7-8’i geçmemifltir. ‹flsizlik sigortas›ndan faydalanan kifli say›s›n›ns›n›rl› kalmas›, iflsizlik ödeneklerinin k›sa süreli (6-10 ay) ve düflük seviyede belir-lenmesi (Asgari ücretin netini geçmeyecek) fonun asli amaçlar›n›n geri plana itil-di¤i görüfllerine hakl›l›k kazand›rmaktad›r.

SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N ‹KT‹SAD‹ ETK‹LER‹Sosyal güvenlik sistemleri; yüksek maliyeti, kamu harcamalar›n›n dengesini bozma-s› ve bütçe aç›klar›na yol açmas›, faiz oranlar›n› yükselterek yat›r›mlar›n ve iktisadibüyüme h›z›n›n düflmesine yol açt›¤› görüflü ile 1970’li y›llar›n ikinci yar›s›ndan iti-baren yaflanan krizin sebebi olarak itham edilmektedir (ILO, 1994: 5). Bu görüflekarfl›l›k ILO, 2000’li y›llarda; sosyal güvenli¤i ekonominin verimlili¤i ve üretkenli¤i-ni art›ran, kriz dönemlerinde olumsuz sonuçlara karfl› tampon fonksiyonu üstlenenve nihayet gelece¤e yat›r›m olarak gören bir yaklafl›m gelifltirmektedir (ILO, 2011:106; ILO, 2001: 42). Hangi yönden bak›l›rsa bak›ls›n, millî gelirden ayr›lan pay›nbüyüklü¤ü dolay›s›yla sosyal güvenlik sistemlerinin ekonomik etkileri çok yönlübir ilginin ve z›t yönlü tart›flmalar›n oda¤› hâline gelmifltir. Sosyal güvenli¤in:

• Millî gelir ve iktisadi büyümeye etkisi,• Emek arz› ve istihdam seviyesine etkisi,• Gelirin yeniden da¤›l›m›na etkisi,• Tasarruf e¤ilimi ve sermaye birikimine etkisi

ekonomik boyutu ile ilgili tart›flmalar›n a¤›rl›kl› konular›n› oluflturmaktad›r. Sosyalgüvenlik sistemlerinin yukar›da belirtilen alanlara olan etkisi her ülke ve her dö-nem için ayn› seviyede ve yönde gerçekleflmez. Sosyal güvenlik programlar›n›nekonomik etkilerinin yönünü ve derecesini belirleyen faktörler (Alper, 2009: 74);

• Sosyal güvenlik kurumlar›nca ba¤lanan ayl›klar›n ortalama kazançlara oran›,• Sosyal güvenli¤in finansman› için kullan›lan gelir kaynaklar›, bu kaynakla-

r›n prim veya vergi olmas›, kimlerden ne oranda tahsil edildi¤i,• Ayl›klar ile ödenen primler aras›ndaki iliflkinin varl›¤› ve derecesi,• Ayl›klar›n yeniden belirlenmesinde kullan›lan ayarlama yöntemleri,


‹flsizlik sigortas› fonu,devletin iç borçlanmaihtiyac›n› karfl›layarakekonomik istikrar›sa¤lam›flt›r, ancak fonunsosyal güvenlik garantisisa¤lama fonksiyonu ikinciplanda kalm›flt›r.

ILO, 2000’li y›llardanitibaren sosyal güvenli¤inekonomik boyutlar› ile ilgiliçal›flmalar›n› artt›rm›flt›r.

• Sosyal güvenlik kurumlar›n›n finansman metodu olarak fon veya y›l› y›l›nafinansman metodunu benimsemesi,

• Sosyal güvenlik fonlar›n›n kullan›m alanlar› ve de¤erlendirilme flekilleri,olarak s›ralanabilir. Yukar›da belirtilen faktörler bak›m›ndan ülkeler aras›nda veyaayn› ülkede dönemler aras›nda ortaya ç›kan farkl›l›klar, sosyal güvenli¤in iktisadietkilerinin yönünü ve derecesini de¤ifltirir.

Sosyal güvenlik sistemleri sizce hangi temel iktisadi de¤iflkenler ve göstergeler üzerine et-kide bulunur?

Sosyal Güvenlik: Millî Gelir ve ‹ktisadi BüyümeSosyal güvenlik sistemleri ile millî gelir aras›nda karfl›l›kl› bir iliflki vard›r. Öncelik-le, sosyal güvenlik harcamalar›n›n seviyesi, ünitenin önceki konular›nda görüldü-¤ü gibi, büyük ölçüde millî gelir taraf›ndan belirlenir. Ancak sosyal güvenlik biryat›r›m alan› ve harcama kalemi olarak millî geliri oluflturan unsurlardan biridir veçarpan etkisi ile millî gelirin seviyesini belirler. (Koç, 2004: 155). Sosyal güvenlikharcamalar› ve yat›r›mlar› artt›kça millî gelir de artar ve bu sosyal güvenli¤in millîgelir üzerindeki do¤rudan etkisini oluflturur. Sosyal güvenlik sistemlerinin yafll›la-ra, malullere, dul ve yetimlere verdi¤i sürekli gelir ve ayl›klar›n harcamalar› art›r-mas› bir yana ekonomik istikrar sa¤lad›¤› ölçüde bunlar ekonomik büyümeyeolumlu etkilerde bulunur.

Sosyal güvenlik sistemleri çal›flanlar›n verimlili¤ini art›rd›¤› ve sosyal istikrar›sa¤lad›¤› ölçüde ekonomik büyümeye katk›da bulunur. Sosyal güvenli¤in bu etki-si sigorta kollar›na göre de¤iflir. Sigorta kollar› itibar›yla bu etkileri incelemek ge-rekirse (ILO, 2001: 45-46):

• Sa¤l›k sigortas›n›n varl›¤› iflgücünün sa¤l›k standard›n› iyilefltirdi¤i ve hasta-lanmalar› hâlinde k›sa sürede tedavi imkân› sa¤lad›¤› ölçüde çal›flma hayat-lar›n›n kesintisiz ve sürekli olmas›na imkân verir ve çal›fl›lan süre olarak top-lam istihdam› art›r›r.

• Yafll›l›k sigortas›n›n varl›¤›, verimlili¤i düflen yafll› iflgücünün iflgücünden ay-r›lmas›na, iflsiz ancak verimlili¤i yüksek gençlerin iflgücüne kat›lmalar›n›sa¤lar.

• Hastal›k sigortas›ndan sa¤lanan ödenekler, sigortal›n›n iyileflme ve iflinedönme süresini k›salt›r.

• Anal›k sigortas›, kad›n çal›flanlar›n genel sa¤l›k durumlar› ve iflgücüne kat›-l›mlar›n›n süreklili¤ini sa¤lar.

• ‹fl kazalar› ve meslek hastal›klar› sigortas›, bu sebeple ortaya ç›kan iflgünükay›plar›n› azalt›r.

• ‹flsizlik ödene¤i, iflsizlik bask›s›n›n azalmas›na yönelik olarak kendileri içinen uygun ve verimli ifli seçme konusunda daha sa¤l›kl› kararlar verirler.

• Aile ödenekleri sigortas›, ailenin yoksulluk tehlikesini azaltt›¤› ölçüde ço-cuklar›n e¤itime kat›lma sürelerini art›r›r ve vas›f seviyelerinin yükselmesineimkân haz›rlar.

Sosyal güvenlik sistemlerinin millî gelir üzerindeki etkisi daha çok dolayl› yol-larla olur. Nitekim, sosyal güvenlik sistemlerinin iflleyifl mekanizmalar› sigortal›la-r›n, ifl arayanlar›n, tasarruf sahiplerinin, yat›r›mc›lar›n bireysel kararlar›n› etkiledi¤iölçüde sosyal güvenlik sistemleri de sosyo-ekonomik geliflme üzerine etkide bulu-nur (ILO, 2001:42). Sosyal güvenlik sistemleri ifl piyasas›n›, ekonomik performan-s› art›racak ve iktisadi büyümeyi h›zland›racak dolayl› etkilerde bulunur. Bu dolay-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Sosyal güvenlik, iflgücününverimlili¤ini art›rd›¤› vesosyal istikrar› sa¤lad›¤›ölçüde ekonomik büyümeyekatk›da bulunur.

Sosyal güvenlik sistemleridaha çok dolayl› yollarlamillî geliri etkiler.

l› etkiler ana hatlar› ile afla¤›daki bafll›klar alt›nda toplanabilir (ILO, 2001: 42-43;ILO, 1984:123-125; Cichon, 2004: 111-121; ILO, 2005: 2-5):

• Sosyal güvenlik garantisi sa¤lanm›fl, gelecek endiflesi olmayan, moral gücüyüksek çal›flanlar›n iflgücü verimlili¤i daha yüksektir. Üretken iflgücüne yö-nelik bir yat›r›m olarak sosyal güvenlik, verimlili¤i art›r›c› bir etki yapar.

• Sosyal güvenlik garantisine sahip olmak için iflgücüne kat›lma oranlar› yük-selir. ‹flgücüne kat›lma oran›n›n yükselmesi, üretim faktörlerinden biri olaneme¤in millî gelire katk›s›n› ve büyümeyi art›r›r.

• ‹nsanlar›n sosyal güvenlik garantisine sahip bir iflte çal›flma arzusu, iflgücü-nün kay›t d›fl› sektörden kay›tl› sektöre, tar›m kesiminden kentlere ve sana-yi sektörüne geçiflini h›zland›r›r. Sosyal güvenlik, verimlili¤i art›racak flekil-de iflgücünü düzenleyici etkide bulunur.

• Sa¤l›k hizmeti arz›n› art›racak sa¤l›k tesisleri yat›r›mlar› ile yafll›lar, özürlülerve çocuklara yönelik hizmetler için yap›lacak fiziki yat›r›mlar (yurtlar, huzu-revleri vb.) ve bu kesimlere yönelik hizmet al›mlar› millî geliri büyütür, bü-yüme h›z›n› art›r›r.

• Fon biriktirme esas›na göre finanse edilen sosyal güvenlik sistemlerinin fon-lar› ekonomik büyümeyi h›zland›racak yat›r›mlar için gerekli finansman ih-tiyac›n› karfl›lar.

Genel olarak sosyal refah devleti ve bu devletin en önemli görüntüsünü olufl-turan sosyal güvenlik harcamalar›n›n yüksek oldu¤u ülkelerde; moral gücü yük-sek insanlar›n iflgücü verimlili¤inin yüksek oldu¤u, insangücünün e¤itim seviyesi-nin yükseldi¤i, iflgücünün formel ekonomiye entegrasyonunun kolaylaflt›¤›, top-lumsal güven ve sosyal huzurun sa¤lanmas› ile yarat›lan politik istikrar ve uyumunekonomik politikalara istikrar kazand›rd›¤› (Cichon, 2004: 120-121) ve bütün bun-lar›n birlikte h›zl› ve istikrarl› ekonomik büyüme için uygun ortam sa¤lad›¤› ilerisürülmektedir.

Genel sa¤l›k sigortas›, ekonomik büyümeye sizce nas›l etkide bulunur?

Emek Arz› ve ‹stihdam Seviyesine EtkileriSosyal güvenlik sistemlerinin emek arz› ve istihdam seviyesi üzerine etkileri, özel-likle II. Dünya Savafl› sonras› dönemde sosyal güvenlik programlar›n›n kapsam›n›ngenifllemesi ile emekli olma hakk›n› elde eden yafll› nüfusun o yafl grubuna gelin-ce iflgücüne kat›lma oran›n›n h›zla düflmesi dolay›s›yla ilgi çekmifltir. Gerçekten, ifl-gücüne kat›lma oran› ülke sosyal güvenlik sisteminin belirledi¤i kronolojik emek-li olma yafl›na gelince bir önceki yafl grubuna göre h›zla düflmektedir (Alper, 2009:75). Çal›flabilecek insanlar›n emekli olarak çal›flma hayat›ndan ayr›lmas›, özellikleekonominin tam istihdamda oldu¤u dönemlerde emek arz› yetersizli¤i yaratabil-mekte ve iktisadi büyümeyi olumsuz etkileyebilmektedir. Bu durum sosyal güven-lik sistemlerinin emek arz› ve istihdam seviyesi üzerine etkilerinin incelenmesinigündeme getirmifltir. Sosyal güvenlik sistemlerinin emek arz› ve istihdam seviyesiüzerine etkileri çeflitli flekillerde kendini gösterir.

Sosyal güvenli¤in emek arz›na ilk etkisi, sistemin finansman› için ayr›lan prim-lerin kiflilerin kullan›labilir gelirlerini azaltmas› dolay›s›yla bireylerin çal›flma-boflzaman tercihlerini de¤ifltirmesi ile mikro seviyede ortaya ç›kar. Kullan›labilir geliriazaltan bir faktör olarak prim oran› yükseldikçe çal›flman›n faydas› azalmakta veinsanlar daha az çal›flmay› tercih ederek çal›flma sürelerini (emek arzlar›n›) k›salt-maktad›rlar. Bu da sonuçta toplam emek arz›n› daraltmaktad›r. Ancak, yüksek


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

Yafll›l›k sigortalar›, emekliayl›¤› alma hakk›n›kazananlar›n çal›flmahayat›ndan ayr›lmas›dolay›s›yla emek arz›n›daralt›c› etki yapar.

Sosyal güvenlikharcamalar›n›n yüksekoldu¤u ülkelerdeçal›flanlar›n moral gücü veverimlilikleri de yüksektir.

oranl› primlerin, bireylerin kullan›labilir gelirlerini azaltmas›, ayn› geliri elde etmekiçin daha uzun süreler çal›flma zorunlulu¤u (tersine dönen emek arz e¤risi) se-bebiyle emek arz›n› art›r›c› etki de yapabilir. Sosyal güvenlik sistemlerinin bireyle-rin emek arz› üzerine etkisi bu z›t yönlü iki etkiden hangisinin güçlü olaca¤›naba¤l› olarak de¤iflecektir. Bu da kiflilerin yapt›¤› iflin niteli¤i, gelir seviyesi, yafl› vecinsiyetine ba¤l› olarak de¤ifliklik gösterecektir (Alper, 2009: 75).

Sosyal güvenlik sistemlerinin emek arz›na yönelik ikinci etkisi, makro seviyedeve toplam istihdam seviyesi bak›m›ndan uzun vadeli sigorta kollar›ndan yafll›l›k si-gortas› dolay›s›yla ortaya ç›kar. Yafll›l›k ve malullük sigortalar›n›n varl›¤›, bu sigor-ta kollar›ndan ayl›k almaya hak kazanan kiflilerin çal›flma hayat›ndan ayr›lmas›nayol açar, iflgücü d›fl›na ç›kmalar›n› h›zland›r›r. Birçok ülkede, emekli olma yafl› ileiflgücünden ayr›lma yafl› aras›nda çok kuvvetli bir iliflkinin oldu¤u görülmüfltür.Emeklilik, birçok kifli bak›m›ndan geciktirilmifl veya ertelenmifl taleplerin gerçek-lefltirilme dönemi olarak kabul edildi¤i için (deniz k›y›s›nda yaflama, köye dönme,hobilerini gerçeklefltirmek için zaman ay›rma, yurt içi ve/veya yurt d›fl› seyahatle-re kat›lma, ailesine daha fazla zaman ay›rma gibi ) insanlar bu yafla gelince çal›fl-ma hayat›ndan ayr›l›rlar ve toplam emek arz› düfler.

Sosyal güvenlik sistemleri, baz› çal›flan gruplar› için iflgücüne kat›lmalar› vetoplam emek arz›n›n artmas› sonucunu do¤urabilir. Sosyal güvenlik sistemlerininsa¤lad›¤› haklardan faydalanmak için, efllerine veya evlili¤e ba¤l› sosyal güvenlikhakk›n›n yetersizli¤i dolay›s›yla daha önce çal›flma hayat›na kat›lma arzusu olma-yan ev kad›nlar›n›n iflgücüne kat›lmalar› söz konusu olabilir. Benzer durum ö¤-renciler ve özürlüler gibi gruplar için de söz konusu olur ve bu gruplar›n iflgücü-ne kat›lmalar› toplam emek arz›n› art›r›c› etki yapar. Benzer flekilde, belirli bir sü-re çal›flt›ktan sonra çeflitli sebeplerle (evlenme, çocuklar›na bakma veya evdeözürlü veya yafll›lara bakma zorunlulu¤u gibi) çal›flma hayat›ndan erken ayr›lan-lar, özellikle yafll›l›k sigortas›ndan faydalanabilmek için yeniden çal›flma hayat›nagirme e¤ilimi gösterebilirler. Bu da özellikle kad›n iflgücünün emek arz›n› art›r›c›etki yapar.

Sosyal güvenlik sistemleri toplam emek arz›n› oldu¤u kadar emek talebini deetkileyerek istihdam seviyesine etki eder. Nitekim, ücret maliyetinin bir unsuruolarak sosyal sigorta primlerinin ücret içindeki pay› artt›kça, iflverenler yükselenemek maliyeti dolay›s›yla ikame etkisi ile emek yo¤un üretimden sermaye yo¤unüretim teknolojisine geçerler ve emek taleplerini daralt›rlar. Bu k›sa dönemde de-¤il, ancak teknolojik de¤iflmenin gerçekleflece¤i orta ve uzun dönemde ortaya ç›-kan bir etkidir. Nitekim, özellikle 1990’l› y›llardan sonra yaflanan kriz dönemlerisonras›ndaki ekonomik büyüme dönemlerinde görülen istihdam yaratmayaniktisadi büyüme, bu etki dolay›s›yla görülür.

Primlerin emek maliyeti üzerindeki etkileri, bir çok ülkede siyasi iktidarlar› ifl-veren primlerini düflürmeye, mümkün de¤ilse iflveren primlerinin bir k›sm›n›ndevlet taraf›ndan ödenmesi gibi tedbirleri beraberinde getirmifltir (ILO, 2001: 47).Küreselleflme sürecine ba¤l› olarak artan uluslararas› rekabet 1990’l› y›llardansonra devletlerin bu tür tedbirleri daha yayg›n olarak almas›na yol açm›flt›r. Ben-zer flekilde, son y›llarda ülkemizde de bütün yat›r›m teflvik politikalar›n›n merke-zinde vergi ve prim teflvikleri ile uygulamalar yer almakta, yeni yat›r›mlar ve ila-ve istihdam› teflvik etmek üzere sosyal güvenlik sisteminin emek istihdam›na yö-nelik maliyetleri devlet taraf›ndan üstlenilmektedir. ‹flsizlik sigortas› fonlar›n›n buamaçla kullan›lmas› bu sosyal güvenlik-istihdam iliflkisinin bir baflka boyutunugöstermektedir.


Tersine dönen emek arze¤risi: Ücret seviyesiartarken çal›flmak isteyenlerbir noktaya kadar artar.Ancak, bu noktadan sonraücret artmas›na ra¤mençal›flmak isteyenlerinsay›s›nda azalma meydanagelir. Ücretle çal›flan iflçisay›s› aras›ndaki bu iliflkiyigösteren e¤ri, tersine dönenemek arz e¤risidir.

Çal›flmak istemeyen ancaksosyal güvenlik sistemininsa¤lam›fl oldu¤u haklardan,özellikle sa¤l›k sigortas› veemekli ayl›¤›ndanfaydalanmak için baz›gruplar (ev kad›nlar›)çal›flma hayat›na girerler,bu da toplam emek arz›n›art›r›r.

‹kame etkisi: Bir mal›nfiyat› düfltü¤ü zaman, bumal›n di¤er mallarkarfl›s›nda daha ucuz hâlegelmesi dolay›s›ylatüketicilerin tercihlerinide¤ifltirerek bu maldandaha fazla talep etmeleriikame etkisi ile ortaya ç›kantalep art›fl›d›r.

Sosyal güvenlik, emek arz ve talebini yaln›zca miktar olarak de¤il nitelik olarakda de¤ifltirici etkiler yapar. Bu etkilerden biri, özellikle geliflmekte olan ülkelerde,primlerin (vergilerin) yüksekli¤inden kaynaklanan iflgücü maliyetindeki art›fl dola-y›s›yla sigortas›z, (kaçak) iflçi çal›flt›rman›n, yani kay›t d›fl› çal›flman›n yayg›nlaflma-s›d›r. Sigorta primlerinin yüksekli¤i kay›td›fl› çal›flman›n tek sebebi olmamakla bir-likte önde gelen sebeplerinden biridir. Nitekim, 2000’li y›llardan sonra ülkemizde,belirli sektörlerde özellikle yabanc› iflgücü çal›flt›rman›n yayg›nlaflmas›, yani kay›t-d›fl›l›¤›n art›fl› bu iliflkinin varl›¤›n› ortaya koymaktad›r.

Öte yandan, ILO’nun ileri sürdü¤ü görüfle göre de sosyal güvenlik sistemlerininvarl›¤›, insanlar›n daha güvenli ve gelecek garantisi olan ifllerde çal›flma iste¤ini ar-t›rmakta, kay›td›fl› sektörden kay›tl› sektöre, tar›m sektöründen de sanayi ve hiz-metler sektörüne bir iflgücü göçü yaflanmas›na sebep olmaktad›r. Sosyal güvenli-¤in iflgücü piyasas›n› olumlu yönde düzenleyici bu etkisi toplam verimlilik seviye-sini de yükseltmektedir (ILO, 2001: 42-43; Cichon, 2004: 111-121; ILO, 2005: 2-5).

‹flsizlik sigortas›n›n da iflgücü piyasas› üzerine etkileri vard›r. Geliflmifl ve geniflkapsaml› koruma sa¤layan bir iflsizlik sigortas›n›n varl›¤› çal›flma hayat›nda bar›fl›ve istikrar› sa¤lad›¤› gibi, iflgücünün daha verimli ifllerde çal›flmas›na imkân vereniflgücü devrini de sa¤lar. Gelir kesilmesi dolay›s›yla, çal›flma flartlar›n› be¤enmedi-¤i ifllerde çal›flmaya mahkum olanlar, iflsizlik ödene¤i ald›klar› süre içinde ifl haya-t›nda kendileri için en uygun ve verimli olarak çal›flabilecekleri iflleri seçme imkân›-na sahip olurlar. Nihayet, iflsizlik sigortalar›n›n uyguland›¤› aktif istihdam politika-lar› çerçevesinde iflgücünün vasf›n› gelifltirme veya iflgücüne yeni vas›f kazand›rmaamac›yla yap›lan e¤itim faaliyetleri iflgücünün verimlili¤ini art›r›r.

Yafll›l›k sigortas›n›n emek arz› üzerindeki etkileri sizce nelerdir?

Tasarruf E¤ilimi ve Sermaye Birikimine EtkileriSosyal güvenlik özünde bir gelir transferi mekanizmas›d›r ve bu mekanizman›nözünü de “tasarruf transferi” oluflturur (Yazgan, 1992: 25; Ar›c›, 1999: 51). Öncelik-le bireyler; gençken yafll›l›k dönemleri, sa¤l›kl› iken hastal›kl› dönemleri için tasar-ruf yaparlar. Bireysel tasarruflar›n yetersiz oldu¤u durumlarda, aile baflta olmaküzere toplu tasarruflar bafllar. Bunlar›n da yetersiz oldu¤u durumlarda kurumsal ta-sarruflar bafllar ki, günümüz sosyal güvenlik sistemleri sosyal güvenlik garantisisa¤lamak da bireysel tasarruflar›n yetersizli¤ini ikame etmek için oluflturulmufl ku-rumsal tasarruf mekanizmalar›d›r (Yazgan, 1992: 27; Ar›c›, 1999: 51-52). Lonca sis-temindeki orta sand›klar›ndan zorunlu ifltirak esas›na dayanan sosyal sigortalarakadar sistemin özünde bireysel tasarruflar›n yetersizli¤ini gidermeye yönelik ku-rumlar oluflturma düflüncesi vard›r. Ancak, özellikle belirtmek gerekir ki, sosyalgüvenlik kurumlar›n›n öncelikli amac›, iktisadi amaçl› tasarruf yetersizli¤ini gider-mek ve sermaye birikimi sa¤lamak de¤ildir. Özellikle sermaye birikimi sistemin ifl-leyiflinin yaln›zca bir sonucudur.

Sosyal güvenlik sisteminin emek arz›na yönelik en belirleyici etkisi yafll›l›k si-gortas› ile ortaya ç›kar. Birçok kifli için emeklilik, geciktirilmifl veya ertelenmifl ta-leplerini (yazl›k sahibi olarak deniz kenar›nda yaflama, köye dönme, hobilerinigerçeklefltirece zamana sahip olma, çocuklar› ile daha uzun süre geçirme, yurt içive/veya yurt d›fl› seyahatler yapma gibi) gerçeklefltirme dönemi olarak görülür. Busebeple çok say›da çal›flan prim gün say›s›, sigortal›l›k süresi ve emekli olma yafl›ile ilgili flartlar› yerine getirdi¤i zaman çal›flma hayat›ndan ayr›l›r. Bir çok durumda


Sosyal güvenlik primlerininyüksekli¤i, emek maliyetiniart›rd›¤› ölçüde kay›td›fl›çal›flmay› art›r›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

Sosyal güvenlik sistemleri,bireysel tasarruflar›kurumsal tasarrufadönüfltürme mekanizmas›olarak tarif edilebilir.

özellikle kamu sektöründe belirli yafla gelenler gönüllü olmasalar da emekliyesevk edilirler. ‹ster gönüllü, ister zorunlu olsun, her durumda emeklilik o yaflta bu-lunanlar›n iflgücüne kat›lma oranlar›n› ve toplam emek arz›n› daralt›r.

Sosyal güvenli¤in tasarruflarla ilgili ilk etkisi, bireyin kullan›labilir gelirinin tü-ketim ve tasarruf aras›nda da¤›l›m›na yani tasarruf e¤ilimine yöneliktir. Ancak buetki her birey için ayn› yönde ve derecede de¤ildir. (Alper, 2009: 76-77).

• Düflük gelirli bireyler için, özellikle kaynakta kesilen sosyal güvenlik prim-leri zorunlu tasarruf e¤ilimini art›r›c› bir etkiye sahiptir. Çünkü, bu kimsele-rin zaten düflük olan gelirlerinden gönüllü olarak tasarruf etmeleri mümkünde¤ildir.

• Yüksek gelirli gruplar için sosyal güvenli¤in tasarruf e¤ilimine etkisi, bu ki-flilerin gönüllü tasarruflar›nda yapacaklar› de¤iflikli¤e ba¤l› olacakt›r. ‹kameetkisi ile gönüllü tasarruflar›n› azaltmalar› veya daha yüksek bir gelir garan-tisi için ayn› tasarrufu yapmaya devam etmeleri hâlinde toplam tasarruflar›artacakt›r.

• Yayg›n bir görüfle göre, primlerin kaynakta kesilmesi ve bu sebeple katlan›-lan yükün birçok kifli taraf›ndan hissedilmemesi dolay›s›yla, gönüllü tasarruf-lar›nda bir azalma olmamakta ve bireylerin toplam tasarruflar› artmaktad›r.

• Sosyal güvenli¤in bireylerin tasarruf e¤ilimine yönelik bir etkisi de görgüetkisinden kaynaklan›r. Buna göre, bir sosyal güvenlik sisteminin varl›¤› ge-lecek endiflesi ve tehlikelerle mücadele bilincini art›rd›¤› ölçüde bireylerintasarruf yapma e¤ilimleri art›racakt›r. Tehlike bilinci ile gelecek dönemleriçin tasarrufta bulunma iste¤i, toplam tasarruflar› art›racakt›r.

• Öte yandan, sosyal güvenlik, ikame etkisi ile özellikle bireylerin gönüllü ta-sarruflar›n› azalt›c› bir etki yapabilir. Buna göre, tehlikeye maruz kald›¤› za-man sosyal güvenlik garantisinin sa¤lanaca¤›n› bilmek, olmad›¤› durumagöre bu amaçla tasarruf yapmay› düflünen bireyleri tasarruf yapmaktan vaz-geçirecektir ve gönüllü tasarruflar azalacakt›r. Bu etki özellikle orta gelirgruplar›nda kendini hissettirecektir.

Bir sosyal güvenlik sisteminin toplam tasarruflar üzerindeki etkisinin art›r›c› m›,yoksa azalt›c› yönde mi gerçekleflece¤i, z›t yönlü etkilerin net sonucuna ba¤l› ola-cakt›r. Tasarruf art›r›c› etkisi, azalt›c› etkilerinden daha fazla ise toplam tasarruflarartacak, aksi hâlde azalacakt›r.

Sosyal güvenli¤in tasarruflarla ilgili etkisi, yaln›zca toplam tasarruflar› art›rmaveya azaltma yönünde ortaya ç›kmaz. Tasarruflar›n fleklinde ve niteli¤inde de birde¤iflme meydana gelir (Alper, 2009:76). Öncelikle, ikame etkisi ile gönüllü tasar-ruflar›n yerini zorunlu tasarruflar ald›¤› için toplam tasarruflar içinde zorunlu tasar-ruflar›n pay› artar. Gönüllü tasarruflar›n ekonomiye girmesi ile zorunlu tasarrufla-r›n girmesi farkl› mekanizmalarla gerçekleflebilir. Zorunlu tasarruflar›n kurumlararac›l›¤›yla gerçeklefltirilmesi, ekonomik amaçlarla daha kolay kullan›labilmesineimkân sa¤lar.

Sosyal güvenli¤in tasarruflar üzerindeki bir baflka etkisi ise bireysel tasarruflar›nyerini kurumsal tasarruflar›n almas›d›r. Bir sosyal güvenlik sisteminin olmad›¤› dö-nem veya durumlarda sosyal güvenlik için yap›lan tasarruflar birey ve aile seviye-sinde kal›rken, özellikle sosyal sigortalar›n oluflmas›yla toplu ve kurumsal tasarruf-lara dönüflmektedir. Bireysel tasarruflar›n ekonomik etkileri ile kurumsal tasarruf-lar›n kullan›m alanlar› ve ekonomik etkileri daha farkl›d›r. Bireysel tasarruflar, ço-¤unlukla gayrimenkul al›m› veya k›ymetli metal al›m› gibi mikro yat›r›m alanlar›na


Sosyal güvenliksistemlerinin bireyseltasarruflar› kurumsaltasarruflara dönüfltürmesi,bu tasarruflarla oluflansermaye birikimininmakroekonomik amaçlarlakullan›m›n› kolaylaflt›r›r.

Ba¤›ml› çal›flanlar içinprimlerin kaynakta kesilmesitoplam tasarrufu artt›r›c›etki yapar.

yönelirken, kurumsal tasarruflar›n iç borçlanma ihtiyac›n›n karfl›lanmas›na yönelikbono ve tahvil al›m› ile uzun dönemli iktisadi yat›r›mlar›n finansman ihtiyac›n›nkarfl›lanmas› gibi makro yat›r›m alanlar›nda kullan›lmas› söz konusu olmaktad›r.

Sosyal güvenlik sistemlerinin yaratt›¤› ilave tasarruflar›n ekonomi üzerindekiolumlu etkileri kurumsal tasarruflarla sa¤lanan sermaye birikiminde daha belirgin-dir. Bu fonlar, ülkenin genel ekonomi politikas›na uygun olarak daha kolay yön-lendirilebilir ve daha uzun dönemli yat›r›mlar›n finansman› için kullan›labilir. Bi-reysel tasarruflar›n da¤›n›k olmas› bir yana belirli alanlara yönlendirilmeleri yaimkâns›z ya da son derece yüksek maliyetlidir.

Sosyal güvenli¤in tasarruf e¤ilimi ve toplam tasarruflar üzerindeki etkileri, so-nuç olarak sermaye birikimini etkileyecektir. Özellikle, toplam tasarruflar›n ve ser-maye birikiminin yetersiz oldu¤u geliflmekte olan ülkelerde sosyal güvenlik ku-rumlar› önemli fonlar yaratabilme kapasitesine sahip kurumlar olarak ortaya ç›k-maktad›rlar. Nitekim, sosyal sigortalar›n fon metodunu benimsedikleri ülkelerde,bu ülkelerin ihtiyaç duydu¤u, 15-20 y›ll›k uzun dönemli alt yap› yat›r›mlar› (ener-ji, sulama, ulaflt›rma, haberleflme) için finansman ihtiyac›n› karfl›layabilecek fonlaryarat›labilmektedir (Bu konuda daha ayr›nt›l› bilgi için ünitenin sosyal güvenlikfonlar›n›n yat›r›m› bafll›kl› konusuna bak›n›z).

Gelirin Yeniden Da¤›l›m›na EtkileriSosyal güvenlik, gelirin yeniden da¤›l›m›n› sa¤layarak sosyal adaleti sa¤lamaya ça-l›flan en kapsaml› sosyal politika arac›d›r (Yazgan, 1992: 329). Sosyal güvenlik, ikitemel amaçla gelirin yeniden da¤›l›m›n› de¤ifltirir (Alper, 2009: 77).

Bunlardan ilki, bireylerin iradeleri d›fl›nda meydana gelen tehlikelerin zararla-r›ndan kurtar›lmalar› için, toplumu oluflturan bireyler aras›nda; tehlikeye u¤rama-yanlardan u¤rayanlara veya tehlikesiz dönemlerden tehlikeye maruz kal›nan dö-nemler için gelir transferi sa¤lanmas› ile ilgilidir. Bu tür gelirin yeniden da¤›l›m› za-ten sosyal güvenli¤in varl›k sebebini oluflturur.

Sosyal güvenli¤in gelirin yeniden da¤›l›m›n› sa¤lamadaki ikinci temel amac› isesosyal adaleti sa¤lamakt›r. Tehlikenin zararlar›na maruz kalan kiflilerin ihtiyaçlar›-n›n esiri olmamas›, yaflad›klar› toplum içinde insan haysiyetine yarafl›r asgari birhayat standard›na kavuflmalar› için yüksek gelirlilerden düflük gelirlilere do¤ru birgelir transferi sa¤lanarak gelir yeniden da¤›t›l›r (Alper, 2009: 77). Özellikle sosyalsigorta sisteminde sigortal›lardan al›nan primler, prime esas kazançlar ve primödenen süre ile sigortal›lara ba¤lanan ayl›klar›n seviyesi, alt ve üst s›n›r uygulama-s› ile bu gelir transferi sa¤lan›r. Sistemin özü, düflük gelirlilerden düflük prim almayüksek ayl›k ödeme, yüksek gelirlilerden yüksek prim alma düflük gelir ödeme il-kesine dayan›r. Vergilerle finanse edilen kamu sosyal güvenlik harcamalar›nda iseyüksek gelirlilerden al›nan vergilerle, düflük gelirliler veya yoksullara ayl›k veyagelir ba¤lanarak gelirin yeniden da¤›l›m› sa¤lan›r.

Sosyal güvenli¤in gelir da¤›l›m›na etkisi her zaman sosyal adaleti sa¤layacak fle-kilde olumlu olmayabilir. E¤er, özellikle sosyal sigortalar›n külfet-nimet dengesiiyi kurulamam›flsa, sistem düflük gelirlilerden yüksek gelirlilere do¤ru negatif gelirtransferi sa¤layabilir (Yazgan, 1992: 331). Benzer bir durum, vergileme sistemin-den dolay› kamu sosyal güvenlik harcamalar› ile de ortaya ç›kabilir.

Sosyal güvenli¤in, gelirin yeniden da¤›l›m›na etkisi 3 de¤iflik flekilde kendinigösterir (Alper, 2009: 77-78).

Bunlardan ilki nesiller aras› gelir transferidir. Bu tür gelir transferinde, bugü-nün genç, çal›flan ve prim ödeyen nesli, daha önce çal›flm›fl ve flu anda sistemden


Sosyal güvenlik sistemleri,gelirin yeniden da¤›l›m› ilesosyal politikan›n sosyaladaleti sa¤lama amac›n›gerçeklefltirir.

Sosyal sigortalar›niflleyiflinde ödenen primlerlesa¤lanan faydalararas›ndaki iliflki (nimet-külfet dengesi) sa¤l›kl›flekilde kurulamam›flsa,sistem negatif gelirda¤›l›m›na yol açabilir.

Sosyal güvenlik geliflmekteolan ülkelerde önemli fonyaratma kapasitesinesahiptir.

gelir ve ayl›k alan yafll› neslin sosyal güvenlik garantisini sa¤lar. Sosyal güvenliksistemlerinin finansman yöntemi olarak da¤›t›m yöntemini benimsemeleri hâlindebu tür gelir transferi sa¤lan›r.

Sosyal güvenlik nesil içi gelir da¤›l›m›n› da sa¤lar. Özellikle, hastal›k ve ifl ka-zalar› gibi k›sa vadeli sosyal güvenlik tehlikeleri için y›l› y›l›na finansman metodubenimsenmifl ise bugün çal›flanlar ve prim ödeyenler, bugün hastalanan ve muh-taç durumda kalanlar›n sosyal güvenlik garantilerini sa¤lamaktad›rlar. Bir di¤er ifa-deyle, ayn› zaman diliminde yaflayan insanlar aras›nda tehlikeye u¤ramayanlardanu¤rayanlara bir gelir transferi sa¤lanmaktad›r.

Üçüncü olarak, zamanlar aras› gelirin yeniden da¤›l›m›n› sa¤lar. Sosyal güven-lik sistemlerinin finansman metodu olarak bireysel fon metodunu benimsedikleridurumlarda, tehlikesiz geçen dönemlerde ödenen primlerle, tehlikeye maruz kal›-nan dönemlerin sosyal güvenlik ihtiyac›n› karfl›lamaya yönelik bir gelir transferisa¤lanmaktad›r. Fon esas›na göre kurulmufl yafll›l›k sigortalar› ve iflsizlik sigortalar›bu tür gelir transferi sa¤layan sigorta kollar› için en kapsaml› örne¤i olufltururlar.

Sosyal güvenlik sistemleri, geliri dikey veya yatay olarak yeniden da¤›t›r. Di-key gelir da¤›l›m›, yüksek gelirlilerden düflük gelirlilere, yatay gelir da¤›l›m› ise ay-n› gelir seviyesinde bulunanlar aras›ndaki gelir da¤›l›m›d›r. Sosyal güvenlik sistem-lerinden beklenen daha çok yüksek gelirlilerden düflük gelirlilere do¤ru dikey ge-lir da¤›l›m› sa¤lanmas›d›r.

Sosyal güvenlik sistemlerinin gelirin yeniden da¤›l›m›n› nas›l ve hangi yöndegerçeklefltirece¤i, sistemin gelir kaynaklar›, prim yükünün kimin üzerinde oldu¤u,hangi finansman metodunu benimsedi¤i ve ayl›klar›n hesaplanmas› ile ilgili esas-lar belirler (Alper, 2009: 78). Say›lan bu faktörler yan›nda sosyal güvenlik sistemi-nin hangi sektördeki iflgücünü kapsama ald›¤› (sanayi, hizmetler veya tar›m), han-gi gelir grubundaki iflgücünü kapsama ald›¤› (yüksek gelirli, düflük gelirli) gibi fak-törlere de ba¤l› olarak de¤iflecektir (ILO, 1984:128).

Sosyal Güvenli¤in Di¤er ‹ktisadi EtkileriSosyal güvenlik sistemleri, millî gelirin üçte birine ulaflan hacimde kaynak kullan-malar› ve gerek primler gerekse ald›¤› ayl›klarla genifl toplum kesimlerinin kulla-n›labilir gelirini etkiledi¤i ölçüde di¤er iktisadi göstergeler ve de¤iflkenler üzerindede etkiler yarat›r. ‹ktisadi istikrar›n sa¤lanmas› ve yat›r›mlar›n teflvik edilmesi bu et-kilerin bafl›nda gelmektedir (Alper, 2009: 78).

Sosyal güvenlik programlar›, iktisadi durgunluk dönemlerinde talebin canland›-r›lmas›, enflasyon dönemlerinde de k›s›lmas› yönündeki etkileri ile iktisadi istikra-r›n sa¤lanmas›na katk›da bulunabilirler. Talep yetersizli¤i dolay›s›yla ekonominindurgunluk içine girdi¤i dönemlerde, gerek iflsizlik sigortas›ndan yap›lan ödemeler,gerekse uzun vadeli sigorta kollar›ndan (yafll›l›k, malullük) ba¤lanan ayl›klar, tale-bin canl› ve sürekli kalmas›na yard›mc› oldu¤u ölçüde üretimi ve ekonomik can-lanmay› teflvik eder. Yüksek oranl› enflasyon dönemlerinde ise sosyal güvenlikprimleri dolay›s›yla kullan›labilir gelirlerdeki azalma talep daralmas›na ve fiyat se-viyesinde düflüfle yol açabilir (Dilik, 1991: 264). Her iki yöndeki etkinin derecesi,sosyal güvenlik programlar›n›n kapsam›na ve kulland›¤› kaynaklar›n hacmine ba¤-l› olarak bir ülkeden di¤erine de¤iflebilir. Sosyal güvenli¤in iktisadi istikrar› sa¤la-ma fonksiyonu, kapsaml› bir iflsizlik sigortas› var ise çok belirgin hâle gelir. ‹flsizli-¤in artt›¤› durgunluk dönemlerinde iflsizlik ödenekleri ile sat›n alma gücünün de-vam›n› sa¤layarak talebin düflmesini önler (Yazgan, 1992: 316).


‹flsizlik sigortas›, özellikledurgunluk dönemlerindeiktisadi istikrar›nsa¤lanmas›na katk›dabulunur.

Sosyal güvenliksistemlerinin yüksekgelirlilerden düflük gelirlileredo¤ru gelir transferisa¤lamas› beklenir.

Sosyal güvenlik sistemleri, belirli sektörlerdeki geliflmeyi ve bu sektörlerde ya-p›lacak yat›r›mlar› teflvik eden veya h›zland›ran bir etkiye sahip olabilirler. Kap-saml› bir sa¤l›k sigortas›n›n oluflturulmas› hâlinde, önce toplam sa¤l›k hizmetleritalebinde bir art›fl, bu art›fl› takiben ihtiyac› karfl›lamak üzere sa¤l›k sektörüne ya-p›lan yat›r›mlar artar. Bu yat›r›mlardan, özellikle hastane ve benzeri sa¤l›k tesisle-rinin yap›lmas› veya ilaç fabrikalar›n›n kurulmas› gibi fiziki yat›r›mlar ülkedeki sa¤-l›k sektörünün geliflmesini h›zland›r›r. Sosyal güvenlik sistemlerinin sa¤l›k sektörüile ilgili yat›r›mlar› iki yönde etkili olabilir. E¤er, sosyal güvenlik sistemi, sa¤l›k hiz-metini d›flardan sat›n alma yolunu tercih ederse bu sebeple ortaya ç›kan talebi kar-fl›lamaya yönelik özel sektör yat›r›mlar› ciddi flekilde artacakt›r. Nitekim, 2005 y›-l›ndan sonra sa¤l›kta dönüflüm projesi ve 2008 y›l›nda genel sa¤l›k sigortas›n›n ku-rulmas›ndan sonra özel sektörün sa¤l›k yat›r›mlar›ndaki art›fl bu etkinin somut birgöstergesidir. Sosyal güvenlik kurumlar›n›n sa¤l›k hizmetini kendilerinin üretmeyitercih etmeleri hâlinde ise kamu sektörünün sa¤l›k yat›r›mlar› artacakt›r. Ancak,hangi sistem tercih edilirse edilsin, sonuçta sosyal güvenlik sistemi, ülkenin toplamsa¤l›k sektörü yat›r›mlar›n› art›r›c› bir etkide bulunacakt›r.

Sosyal güvenlik kurumlar›, yaln›zca sa¤l›k alan›nda de¤il, sosyal amaçl› di¤erbaz› alanlarda da yat›r›mlar› art›r›c› etkilerde bulunabilir. Birçok ülkede sosyal si-gorta kurumlar› fonlar›n›n, özellikle düflük gelir gruplar›n›n konut ihtiyac›n› karfl›-lamak için konut yap›m›nda kullan›ld›¤› veya bu amaçla oluflturulan kooperatifle-rin finansman ihtiyaçlar›n› karfl›lad›¤› görülmüfltür.


Genel sa¤l›k sigortas›,toplam sa¤l›k hizmetleritalebini art›rd›¤› ölçüdesa¤l›k sektörü yat›r›mlar›nave iktisadi büyümeyekatk›da bulunur.


Sosyal güvenli¤in iktisadi ve mali boyutunun an-

lam›n› ifade etmek.

Geliflmifl ülkelerde millî gelirin önemli bir pay›-n›n sosyal güvenlik harcamalar›na aktar›lmas›,sosyal güvenli¤in iktisadi ve mali boyutunu te-mel ilgi ve tart›flma alanlar›ndan biri hâline getir-mifltir. Sosyal güvenlik için yap›lan harcamalarartt›kça sistemin; hangi gelir kaynaklar› ile finan-se edilece¤i, finansman metodunun ne olaca¤›,sosyal güvenlik için kullan›lan kaynaklar›n emekarz›, istihdam seviyesi, tasarruf e¤ilimi, sermayebirikimi ve büyüme h›z› gibi temel ekonomikde¤iflkenler üzerindeki etkilerinin ne yönde ol-du¤u konular› çok yönlü tart›flmalar›n oda¤›hâline gelmifltir. Sosyal güvenli¤in iktisadi ve ma-li boyutunu, ülkelerin sosyal güvenlik için millîgelirden ay›rd›klar› pay›, sosyal güvenlik fonlar›-n›n yat›r›m ilkeleri ve etkilerini ve sosyal güven-li¤in emek arz›, tasarruf düzeyi ve ekonomik bü-yüme gibi iktisadi de¤iflkenler üzerindeki etkile-rini kapsamaktad›r.

Ülkelerin sosyal güvenlik için tahsis ettikleri kay-

naklar›n büyüklü¤ünü karfl›laflt›rmak.

1990’l› y›llar ile 2000’li y›llara ait verilerden hare-ketle bir de¤erlendirme yapmak gerekirse küre-selleflme sürecinden kazançl› ç›kan geliflmifl ül-keler ile baz› Uzak Do¤u ve Güney Amerika ül-kelerinin refah art›fl›na paralel olarak sosyal gü-venlik harcamalar›n› art›rd›¤› görülmektedir. Bü-tün bir k›ta olarak Avrupa, Avrupa k›tas› içindede Bat› Avrupa ülkelerinin sosyal güvenlik har-camalar› di¤er ülke gruplar›n›n çok üzerindedir.Harcama seviyesi bak›m›ndan Avrupa ülkeleri-ne en yak›n ülke grubu Kanada ve ABD’den olu-flan Kuzey Amerika ülkeleridir. Ancak, bu ülke-lerin harcamalar› ancak % 15 seviyesindedir veBat› Avrupa ülkelerinden çok afla¤›lardad›r. Ye-tersiz olmakla birlikte 1990’l› y›llarla karfl›laflt›r›l-d›¤› zaman di¤er ülke gruplar›nda da harcama-lar›n seviyesi bak›m›ndan dikkat çekici art›fllargözlenmektedir.

‹ktisadi geliflme seviyesi ile sosyal güvenli¤e ayr›-

lan pay›n seviyesi aras›ndaki iliflkiyi kurmak.

Ülkelerin ekonomik geliflme seviyesi ile sosyalgüvenlik harcamalar›n›n seviyesi aras›nda do¤-rudan ve güçlü bir illiflki vard›r. OECD ülkelergrubunda, 1960-1990 y›llar› aras›ndaki 30 y›ll›kdönemde sosyal güvenlik harcamalar› yaklafl›kolarak iki kat artm›fl ve ülke ortalamas› olarak%18’ ler seviyesine ulaflm›flt›r. ‹ktisadi geliflmeseviyesi ile sosyal güvenlik harcamalar› aras›n-daki güçlü iliflkiyi do¤rular flekilde, OECD üye-si ülkeler içinde yer alan ve daha geliflmifl olanbirçok Avrupa ülkesinde bu oran %20-30 aras›n-da de¤iflen, hatta baz› ülkelerde aflan de¤erlereyükselmifltir. Ancak, a¤›rl›kl› olarak uzun vadelisosyal sigorta riskleri ile ifl kazalar› ve meslekhastal›klar›n› sosyal sigorta sistemi ile kuran vebaz›lar› petrol üreticisi olan Arap ülkelerindesosyal güvenlik harcamalar› çok düflük seviye-lerde kalm›flt›r. Bu ülkeler grubunda, 1980’li y›l-lardan sonra sosyal güvenlik harcamalar›ndadikkat çeken bir art›fl sa¤lanmas›na ra¤men, ik-tisadi geliflme seviyeleri göz önüne al›n›nca, top-lam sosyal güvenlik harcamalar› hâlâ çok dü-flüktür. Sosyal güvenlik sistemlerini, 1950’li y›l-lardan önce, Avrupa modeli sosyal sigortalar›örnek alarak kuran Latin Amerika ülkelerinde1980’li y›llarda fiili’de bafllayan uygulama ile sis-temin özellefltirilmesi veya özel sosyal güvenlikuygulamalar›n›n kapsam›n› geniflleten yeni ya-p›lanmalar görülmüfltür.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Sosyal güvenlik fonlar›n›n önemini ve bu fonla-

r›n yat›r›m›nda geçerli ilkeleri aç›klamak.

Sosyal güvenlik fonlar›n›n yönetimi ve yat›r›m›alan›nda ortaya ç›kacak baflar› veya baflar›s›zl›kbütün olarak sosyal güvenli¤in finansman yön-temleri ile ilgili tercihleri de etkilemektedir. Sos-yal güvenlik fonlar›n›n asli fonksiyonu, sosyalgüvenlik kurumlar›n›n gelecek dönemlerde yeri-ne getirmesi gereken yükümlülükleri için karfl›-l›k oluflturmakt›r. Kamu-özel ay›r›m› olmaks›z›n;en yüksek getiriyi sa¤lamak, en düflük riskle ça-l›flmak, uzun dönemli öngörülerde bulunmak,sürekli performans de¤erlendirmeleri yapmakgibi temel kriterler olmakla birlikte sosyal gü-venlik fonlar›n›n yat›r›m› ile ilgili olarak; güven-lik (emniyet), gelir, likidite ve ekonomik sosyalfayda kriterleri genel kabul görmüfl yat›r›m kri-terleri olarak benimsenmifltir. Bu kriterlerden gü-venlik, gelir ve likidite kriteri objektif; ekonomikve sosyal fayda kriteri ise subjektif kriter olaraks›n›fland›r›labilir.

Sosyal güvenlik sistemlerinin temel iktisadi gös-

tergeler üzerindeki etkileri de¤enlendirmek.

Sosyal güvenli¤in millî gelir ve iktisadi büyüme-ye, emek arz› ve istihdam seviyesine, gelirin ye-niden da¤›l›m›na ve tasarruf e¤ilimi ve sermayebirikimine etkileri ekonomik boyutu ile ilgili tar-t›flmalar›n konusunu oluflturmaktad›r. Sosyal gü-venlik harcamalar› ve yat›r›mlar› artt›kça millî ge-lir de artar ve bu sosyal güvenli¤in millî gelir üze-rindeki do¤rudan etkisini oluflturur. Ayn› zaman-da, sosyal güvenlik sistemleri çal›flanlar›n verim-lili¤ini art›rd›¤› ölçüde ekonomik büyümeye kat-k›da bulunmaktad›r. Sosyal güvenlik sistemleri-nin emek arz› ve istihdam seviyesi üzerine etki-leri çeflitli flekillerde kendini göstermektedir. Sos-yal güvenli¤in emek arz›na ilk etkisi, sistemin fi-nansman› için ayr›lan primlerin kiflilerin kullan›-labilir gelirlerini azaltmas› dolay›s›yla bireylerinçal›flma-bofl zaman tercihlerini de¤ifltirmesi ilemikro seviyede ortaya ç›kmaktad›r. Sosyal gü-venlik sistemlerinin emek arz›na yönelik ikincietkisi, makro seviyede ve toplam istihdam sevi-yesi bak›m›ndan uzun vadeli sigorta kollar›ndanyafll›l›k sigortas› dolay›s›yla ortaya ç›kmaktad›r.Sosyal güvenlik özünde bir gelir transferi meka-nizmas›d›r. Bireyler; gençken yafll›l›k dönemleri,sa¤l›kl› iken hastal›kl› dönemleri için tasarruf ya-parlar. Bireysel tasarruflar›n yetersiz oldu¤u du-rumlarda, aile baflta olmak üzere toplu tasarruf-lar bafllar. Bunlar›n da yetersiz oldu¤u durumlar-da kurumsal tasarruflar bafllar ki, günümüz sos-yal güvenlik sistemleri sosyal güvenlik garantisisa¤lamak için bireysel tasarruflar›n yetersizli¤iniikame etmek için oluflturulmufl kurumsal tasarrufmekanizmalar›d›r. Bunlara ilave olarak sosyal gü-venlik, gelirin yeniden da¤›l›m›n› sa¤layarak sos-yal adaleti temin etmeye çal›flan en kapsaml› sos-yal politika arac›d›r.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal güvenlik harcamala-

r›n› artt›ran faktörlerden biri de¤ildir?

a. Sosyal refah devleti anlay›fl›n›n güçlenmesi

b. Demografik faktörler

c. Sosyal koruma kapsam›n›n daralmas›

d. Programlar›n olgunlaflmas›

e. ‹flsizlik

2. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal güvenlik fonlar›n›n

fonksiyonlar›ndan biri de¤ildir?

a. Siyasi amaçl› yat›r›mlar için finansman kayna¤›

oluflturma

b. Sosyal güvenlik kurumlar›na ilave gelir sa¤lama

c. Sermaye birikimi sa¤lama

d. ‹ktisadi amaçlar için finansman kayna¤› olufltur-

ma

e. Durgunluk dönemlerinde iktisadi istikrar sa¤la-

ma


de¤erlendirilmesi sürecinde gözönüne al›nmas› gerekli

prensiplerden biri de¤ildir?

a. Hedeflerin aç›kl›¤›

b. Sigortal›lara hesap verme

c. Güvenilir yönetim

d. ‹htiyatl› yat›r›m

e. Politik müdahalelere yak›n olma


yat›r›m kriterlerinden biri de¤ildir?

a. Siyasi fayda

b. Güvenlik

c. Gelir

d. Likidite

e. Ekonomik fayda

5. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal güvenli¤in ekonomik

boyutu ile ilgili tart›flma konular›ndan biri de¤ildir?

a. Sosyal güvenli¤in millî gelir ve iktisadi büyüme-

ye etkisi

b. Sosyal güvenli¤in iflletme emek talebine etkisi

c. Sosyal güvenli¤in emek arz› ve istihdam seviye-

sine etkisi

d. Sosyal güvenli¤in gelirin yeniden da¤›l›m›na et-

kisi

e. Sosyal güvenli¤in sermaye birikimine etkisi

6. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal güvenlik programla-

r›n›n ekonomik etkilerinin yönünü belirleyen faktörler-

den biri de¤ildir?

a. Sosyal güvenlik kurumlar›n›n finansman meto-

dunun belirlenmesi

b. Ayl›klar ile ödenen primler aras›ndaki iliflkinin

varl›¤› ve derecesi

c. Ayl›klar›n yeniden belirlenmesinde kullan›lan

ayarlama yöntemleri

d. Sosyal güvenlik kurumlar›nca ba¤lanan ayl›kla-

r›n toplanan primlere oran›

e. Sosyal güvenlik fonlar›n›n kullan›m alanlar›

7. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal güvenli¤in millî gelir

üzerindeki dolayl› etkilerinden biri de¤ildir?

a. Üretken iflgücünün verimlili¤ini artt›rmas›

b. Eme¤in millî gelire katk›s›n› artt›rmas›

c. ‹stihdam alanlar› oluflturulmas›n› sa¤lamas›

d. ‹flgücünün sektörel anlamda düzenleyicili¤ini

sa¤lamas›

e. Yat›r›mlar için gerekli finanasman ihtiyac›n›

sa¤lamas›

8. Afla¤›dkailerden hangisi sosyal güvenlik harcamala-

r›n›n art›fl›nda etkili olan sosyal yap›daki de¤iflim fak-

törlerinden biri de¤ildir?

a. fiehirleflme

b. Sanayileflme

c. Ailenin küçülmesi

d. Tek ebeveynli ailelerin art›fl›

e. Nüfusun yafllanmas›



9. Afla¤›dakilerden hangisi geliflmekte olan ülkelerde

sosyal güvenlik harcamalar›n›n seviyesini belirleyen un-

surlardan biri de¤ildir?

a. Sosyal geliflme seviyesi

b. ‹ktisadi geliflme seviyesi

c. Sosyal güvenlik sistemlerinin kurumsal yap›s›

d. Sosyal güvenlik sistemlerinin kifli olarak kapsam›

e. Sosyal güvenlik garantisi sa¤lanan sosyal riskle-

rin say›s›

10. 2005 y›l› itibariyle Türkiye’de GSY‹H’dan toplam

sosyal güvenlik harcamalar› için ayr›lan pay›n oran›

nedir?

a. %18,6

b. %13,7

c. %7,4

d. %6,9

e. %5,9

PETROLÜ BULDU AMA SOSYAL GÜVENL‹K

BATIYOR

Brezilya son dönemde y›ld›z› parlayan bir ülke. Bak›lanölçüte göre art›k dünyan›n alt›nc›, yedinci veya sekizin-ci büyük ekonomisi ve ‹ngiltere’yi de geçti, ekonomikbaflar›s›yla G7 içine bile girebilir. Üstelik flimdi de dün-yan›n en büyük petrol ülkelerinden biri olabilecek bo-yutta off-shore kaynak buldu. Üstelik ülkenin bafl›ndada Dilma Rousseff gibi müthifl mücadeleci, eski solcubir Bayan Baflkan var. Ama uluslararas› sorunlar da var.Asl›nda New York Times’ta köfle yazar› ve oldum olas›Brezilya sempatizan› Roger Cohen uluslararas› siyasisorunu vurgulam›fl. Brezilya ekonomisi kuvvetlenince,ülke Bat›’ya bafl kald›rd›. Dilma da bu çerçevede 9 Ni-san 2012 tarihinde ABD’yi ziyaret edecek. Ama Dil-ma’n›n ziyareti Obama taraf›ndan geçmiflteki Çin, Hin-distan ve Meksika baflkanlar›n›n ziyaretlerine benzerbir statüye al›nmam›fl. Obama Dilma’n›n ziyaretini ‘res-mi ziyaret’ kategorisine ald›rmam›fl, biraz burnunu sürt-mek niyetinde. Bu durumda Dilma ABD Kongresi’ndekonuflamayacak ve Beyaz Saray’da resmi bir ‘black-tie’akflam yeme¤ine de ça¤r›lmayacak. Obama Brezilya’yak›zg›n. Bu k›zg›nl›k sonucu da ABD Embraer adl› Bre-zilya uçak flirketinden alaca¤› 20 uça¤›n sipariflini ve ta-bii 355 milyon dolarl›k kontrat› da iptal etmifl. ObamaDilma’n›n Küba ile flörtüne, Chavez’e engel olmamas›-na ve ‹ran’a destek ç›kmas›na ve s›k s›k her konudaABD’ye dikelmesine reaksiyon veriyor. Brezilya (ve Türkiye) gibi ülkelerin uluslararas› siyasikavgaya giriflmeden önce, flu andaki ekonomik p›r›lt›n›nne kadar kal›c› oldu¤unu do¤ru de¤erlendirmeleri gere-kiyor. Brezilya ve Türkiye gibi hamle yapan ülkelerin de30-40 y›l sürecek ekonomik sorunlar› da hâlâ var. Türki-ye’ye bakarsak her y›l cari denge aç›¤›n›n üçte ikisi ka-dar bütçe aç›¤› verdiren enerji ithalat›m›z büyük bir ba-¤›ml›l›k yarat›yor. Bu y›llarca bafl›m›za bela olacak birkonu. Brezilya’n›n ise enerji sorunu art›k yok ve tersineenerji sektörü onlara büyük gelir ve avantaj sa¤layacak. Bizim otuz-k›rk y›l sonra bile zor ortadan kalkacak olandi¤er ekonomik sorunumuz GSY‹H oran› olarak yüzde4-5 aras›nda veya y›lda 35-40 milyar dolar civar›nda hery›l aç›k veren bir sosyal güvenlik sistemimiz. ‹flte petrol


26.03.2012

“


bulmufl olan Brezilya, geçmiflte sosyal güvenlik refor-munu yapamam›fl ve bize benzer flekilde ama bizdenkat be kat daha büyük, inan›lmaz boyutta bir sosyal gü-venlik sorunuyla oturuyor. Ve Dilma bu konuda reformyapmaya kalkt›¤›nda da engelleniyor. The Economist verilerine göre, y›llarca ekonomiye ide-olojik yaklafl›m sonucu, flu anda çok genç bir ülke olanBrezilya’da 20-64 yafl aras›ndaki çal›flan nüfusa emekli-lerin oran›, yüzde 71. Brezilya’n›n sosyal güvenlik

sorunu Yunanistan’dan bile büyük. Brezilya y›lda

GSY‹H’nin yüzde 17 kadar›n› emeklilik ödemeleri

için harcamakta. Brezilya’y› geçen tek ülke ‹talya. Ta-bii Brezilya’n›n emeklilik ödemeleri dünyan›n en bon-kör emeklilik ödemeleri. Emekli kifli maafl›n›n yüzde75’ini al›yor. 60 yafl›n› geçen her k›rsal kesim insan› isehiç sosyal güvenlik primi ödememifl de olsa ve her fa-kir kifli de, devletten asgari ücret kadar emeklilik öde-mesi al›yor. Di¤er taraftan esas dev delik yaratan iseemeklilik yafl›. Emeklilik sistemine 15 y›l ödeme yapankifliler erkekseler 65 ve kad›nsalar 60 yafl›nda emeklioluyorlar. Ama 35 y›l (kad›nlarda 30 y›l) çal›flan kifliler-de, özel sektörde, erkeklerde ortalama emeklilik yafl›54 ve kad›nlarda ise ortalama emeklilik yafl› 52. Bununsonucu sosyal güvenlik sisteminin vergi ve primleri çokyüksek. Brüt maafl›n yüzde 32’si kadar emeklilik primödemesi kesiliyor. Yap›lan araflt›rmalara göre Brezilya’n›n emeklilik

ödemeleri yükü, reform yap›lmazsa 2050 y›l›nda

brüt maafllar›n yüzde 82’si düzeyine kadar ç›kmak

zorunda. Bu da mümkün de¤il. Bu nedenle de sosyalgüvenlik sistemi ve devlet bütçesi iflas›n efli¤inde. Bunedenle de ya daha düflük emekli maafl› verilecek, yaerken emeklilik kald›r›lacak ya da daha çok insan›n kat-k› yapmas› zorlanacak (kay›t d›fl› sorunu). Brezilya1999’da (bizim gibi) bir sosyal güvenlik reformu yap-maya çal›flm›fl sorunlar› pek çözememiflti. Bizde de ol-du¤u gibi, siyaset ve sendikalar ve emekliler reformunuengellemifllerdi. fiimdi yeni bir ümit kap›s› ç›kar›lacakolan petrolden elde edilecek vergiler ile sosyal güven-lik aç›¤›n› kapatmak. Ama önce de milyarlarca dolarl›kpetrol ç›karma ve tafl›ma yat›r›m› yap›lmas› gerekiyor.Ve tabii bir de kamu çal›flanlar› ile özel sektörde çal›-flanlar›n emeklilik ödemelerini eflde¤er hâle getirmekgerekiyor. Hat›rlan›rsa bizde de kamu emeklisi, SSK ve-ya Ba¤kur emeklisinden çok fazla emeklilik maafl› al›r.

Kaynak: Deniz Gökçe, Akflam, 26 Mart 2012.

ÜLKEM‹Z‹N ‹LK ÇALIfiMA BAKANI SAYIN SAD‹

IRMAK’IN ‹fiÇ‹ S‹GORTALAR KURUMU ‹LK GENEL

KURULU AÇIfi KONUfiMASI

Say›n arkadafllar,‹flçi Sigortalar› Kurumunun ilk Genel Kurulunu aç›yo-rum. ‹fl alemimizin de¤erli temsilcileriyle, k›ymetli ilimadamlar›m›z› sayg› ile selamlar›m.Kurumun 1 Temmuz 1946’dan 1 Ocak 1947’ye kadarolan alt› ayl›k ikinci çal›flma devresine ait rapor ve bi-lançosunu huzurunuza sunuyoruz. De¤erli mütalaalar›-n›zdan faydalanaca¤›z. Kanunlar› uygulamakta kusurve gecikmeleri gittikçe azaltma ve mevzuat›n kafi geldi-¤ine kanaat getirdi¤imiz sahalarda yeni kanun tasar›la-r›yla Büyük Millet Meclisine bafl vurmak suretiyle Türkifl alemine hizmetlerimizi geniflletmek karar›nday›z.fiuna inan›yoruz ki, iflçi-iflveren Devlet münasebetleribak›m›ndan Türkiyemiz ana prensiplerde isabetli biryoldad›r. Büyük Meclisin çizdi¤i yoldan yürüyerek ve sizlerin de-¤erli irflatlar›n›zdan faydalanarak çal›flmalar›m›za de-vam edece¤iz.Türk sosyal hayat›n›n en önemli dayan›flma müessese-si hâline getirmeyi düflündü¤ümüz ‹flçi Sigortalar› Kuru-mu, flimdilik ifl kazalar›, meslek hastal›klar›, anal›k hal-lerine karfl› garantiler vazetmifl bulunuyor. Bu teflebbü-sü iki istikamette gelifltirmek istiyoruz.1. Kanundan faydalananlar›n say›s›n› art›rmak,2. Kanunun sa¤lad›¤› garantileri geniflletmek. Bilindi¤i gibi sigortadan flimdilik yaln›z, ‹fl Kanununatabi olan iflçiler faydalanabiliyor. Halbuki bu kanun yal-n›z büyük sanayi müesseselerini ihtiva etti¤i için birçok iflyerleri bunun d›fl›nda kal›yor. Teflkilat›m›z gelifl-tikçe ‹fl Kanununun flumülünü geniflleterek on kiflidendaha fazla iflçi çal›flt›ran yerlere de varl›¤›m›z› sokmakistiyoruz. Deniz ve tar›m, hava iflçileri ergeç bu kanu-nun flumülüne girmelidir, kanatindeyiz.Kanunumuzun sa¤lad›¤› teminatlara ihtiyarl›k sigortas›-n› da eklemek son derece önemli sosyal bir ad›m ola-cakt›r. Bu husustaki haz›rl›klar›m›z ilerlemifltir.Müessesenin hizmetleri, ilk alt› ayl›k tecrübe devresin-de bir tak›m müflüllerle karfl›laflm›flt›r. Bunlar› ve ald›¤›-m›z mükabil tedbirleri flöyle s›ralayabiliriz:1. Sigorta kanunumuz müsbit evrak mecburiyeti vazet-

mifl bulunuyordu. Tatbikatta bu, büyük müflküllerdo¤uruyordu. Bunu görünce derhal Büyük MilletMeclisine yeni bir tasar› ile baflvurduk ve bildi¤imizyeni kanunlarla formaliteleri esasl› surette azaltt›k.

Okuma Parças›

”


Ve birçok tediyeleri maktu hâle getirdi¤imiz gibi a¤›rolmayan ifl kazalar›nda adli takibat mecburiyetinihafiflettik. Bunu ifl alemimiz genifl bir ferahl›k olarakhissetti.

2. Kanuni hak ve vecibelerin memleketin her taraf›ndaiflçi ve iflverenlerimiz taraf›ndan iyice kavranmas›nakadar bir zaman geçmesi tabii idi. Bunu kolaylaflt›r-mak için broflürler neflrettik, seri konuflmalar yapt›k,radyodan faydaland›k.Bu husustaki çal›flmalara sistemli devam etmek ihtiya-c›n› duymaktay›z. Çünkü hak ve vecibeler taraflarcaiyice kavranmad›kça haklar›n ihtikak› zor olacakt›r.

3. Müessesenin memlekette yeni olmas›ndan ve gele-ne¤i olmamas›ndan do¤an müflküller idari tenkil ba-k›m›ndan kendisini önemle hissettirmifltir. Filhakikamüessese bir taraftan bir amme müessesesi ve di¤ertaraftan hususi hukuk hükümlerine tabi bir kurumolarak çift cephelidir. Buna intibak edecek bir idaremekanizmas› kurmak hayli zaman alm›flt›r.Bu husustaki çal›flmalar›m›z›n sonu gelmifltir kana-atinde de¤iliz. Gördü¤ümüz kusurlar› düzeltmeyedevam etmekteyiz.

4. Bu çeflit hizmetlere elveriflli personel bulunmama-s›ndan gelen müflküller ki, bunu yenmek için çokzorluk çekti¤imizi ve çekmekte oldu¤umuzu söyle-me¤e mecburuz. Fakat y›lmadan bu çal›flmalara de-vam edecek ve bu ifle en elveriflli vaziyette personelyetifltirece¤iz.

‹dealimiz odur ki, hak sahipleri haklar›n› azami süratleazami kolayl›kla alabilsinler. Bu hedefe varmak için nelaz›msa hepsini yapaca¤›z ve önümüzdeki Genel Kuru-la daha büyük baflar›larla ç›kaca¤›z.Müessesesinin ekonomik ifllemesi, göz önünde tuttu¤u-muz bafll›ca esas olmufltur. Bu maksatla fazla memurkullanmaktan, fazla flube ve ajan ihdas etmekten çekin-dik. Bu prensibimize sad›k kalaca¤›m›z› Genel Kurulateyit etmek isterim.Arkadafllar, müessesemizin gayesi iflçilerimize oldu¤ukadar iflverenlerimize de hizmet oldu¤undan her ikizümre ile iflbirli¤i etme¤e çok k›ymet veriyoruz. Öyleumuyoruz ki, iflverenleri birçok hukuki mülellefiyetler-den korudu¤umuz için önümüzdeki y›l onlar›n yard›m›daha müsbet olacakt›r ve prim tahsilat› da kolayl›kla vedaha genifl ölçüde olacakt›r. Bu hususta baz› müflküllere tesadüf etti¤imizi söylemekborcumdur. Ümidimiz odur ki, bu sosyal müessese iflçive iflgörenlerin tam bir anlay›fl› ve tesanüdü sayesindehedefe ulaflacakt›r.

Sözlerime son vermeden önce de¤erli Yönetim Kurulu-nun çal›flmalar›n› teflekkürle anmay› borç bilirim. Arkadafllar, müessesenin en selahiyetli organ› hâlindetoplanm›fl bulunuyorsunuz. Çal›flmalar›n›zda hay›rl› ba-flar›lar dilerim.

Kaynak: Fiflek, A. Gürhan; fierife Türcan Özsuca veMehmet Ali fiu¤le. (1997), Sosyal Sigortalar Kurumu

Tarihi (1946-1996), Ankara.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. c Bu soruyu do¤ru yan›tayabilmek için ünitenin

“Sosyal Güvenlik Harcamalar›n› Art›ranFaktörler” bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerdenyararlan›n.

2. a Bu soruyu do¤ru yan›tayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenlik Fonlar›n›n Yat›r›m ‹lkeleri veKriterleri” bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerdenyararlan›n.

3. e Bu soruyu do¤ru yan›tayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenlik Fonlar›n›n Yat›r›m ‹lkeleri veKriterleri” bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerdenyararlan›n.

4. a Bu soruyu do¤ru yan›tayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenlik Fonlar›n›n Yat›r›m ‹lkeleri veKriterleri” bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerdenyararlan›n.

5. b Bu soruyu do¤ru yan›tayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenlil¤in ‹ktisadi Etkileri” bafll›¤›alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

6. d Bu soruyu do¤ru yan›tayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenli¤in ‹ktisadi Etkileri” bafll›¤›alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

7. c Bu soruyu do¤ru yan›tayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenlik: Millî Gelir ve ‹ktisadiBüyüme” bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerdenyararlan›n.

8. e Bu soruyu do¤ru yan›tayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenlik Harcamalar›n› Art›ranFaktörler” bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerdenyararlan›n.

9. a Bu soruyu do¤ru yan›tayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenlik Harcamalar›n›n Geliflme Seyri”bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

10. b Bu soruyu do¤ru yan›tayabilmek için ünitenin“Günümüzde Sosyal Güvenlik Harcamalar›”bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.


S›ra Sizde 1Sosyal güvenlik harcamalar›n› art›ran çok say›da faktörvard›r. Ancak, özellikle 1970’li y›llardan sonra demog-rafik yap›daki de¤iflme bu harcamalar› art›ran faktörle-rin bafl›nda gelmektedir. Hayat standard›ndaki iyilefl-meye ba¤l› olarak ortalama hayat ümidinin artmas› yafl-l› nüfus oran›n› art›rm›flt›r. Nüfusun yafllanmas›, sosyalgüvenlik sistemleri bak›m›ndan prim ödeyen çal›flan vegenç nüfusun azalmas›, ancak ayl›k ödenen yafll› nüfusmiktar›n›n artmas› sonucunu do¤urmufltur. Daha fazlakifliye daha uzun süre ayl›k ödeyen sistemin giderleriartm›flt›r. Öte yandan, genç nüfusa göre sa¤lIk hizmettalebi daha yüksek olan yafll› nüfus için yap›lan sa¤l›kharcamalar› da artm›flt›r.

S›ra Sizde 2Sosyal güvenlik harcamalar›n›n seviyesini belirleyen enönemli faktör iktisadi geliflme seviyesi olmakla birlikte,ayn› geliflme seviyesine sahip ülkeler aras›nda; sosyalgüvenlik sistemlerinin kurulufl tarihi, kapsam›na ald›¤›nüfusun geniflli¤i, sosyal güvenlik garantisi sa¤lanan si-gorta kollar›n›n say›s› gibi faktörlere ba¤l› olarak harca-malar›n seviyesi de de¤iflmektedir. Daha fazla insan›,daha fazla sosyal güvenlik tehlikesine karfl› korumakapsam›na alan ülkelerde sosyal güvenlik harcamalar›çok do¤al olarak daha yüksektir.

S›ra Sizde 3Nüfusun yafllanmas›na ba¤l› olarak, özellikle yafll›l›k si-gortas›ndan ödenecek emekli ayl›klar› ile sa¤l›k harca-malar›ndaki art›fl sosyal güvenlik sistemlerinin toplamharcamalar›n› art›racakt›r. Ülkelerin millî gelirden dahafazla pay ay›rarak harcama art›fl›n› karfl›lamalar› dahaönceki dönemlere göre daha s›n›rl› olaca¤›ndan; yafll›-l›k ayl›¤›na hak kazanma flartlar›n›n a¤›rlaflt›r›lmas›(emeklilik yafl›n›n yükseltilmesi), kay›t d›fl› çal›flman›nönlenerek prim ödeyenlerin say›s›n›n art›r›lmas›, sa¤l›khizmetlerinden faydalananlardan al›nan katk› paylar›-n›n yükseltilmesi ve nihayet mevcut kaynaklar›n etkinyönetimi ile harcamalar›n azalt›lmas›na yönelik tedbir-lerin al›nmas› beklenmektedir.

S›ra Sizde 4Sosyal güvenlik fonlar› oluflturman›n as›l gerekçesi, primödeyen sigortal›lar›n gelecek dönemlere yönelik gelirve ayl›klar›n›n ödenmesi, sa¤l›k harcamalar›n›n karfl›-lanmas›d›r. Ancak, fonlar oluflturulduktan sonra; sigor-tal›lara daha yüksek ödeme yapmak için ilave gelir sa¤-lama, sermaye birikimi sa¤lama, özellikle geliflmekteolan ülkelerde iktisadi ve sosyal amaçl› yat›r›mlar›n fi-

nansman ihtiyac›n› karfl›lama fonksiyonlar› da kendili-¤inden ortaya ç›kmaktad›r. Nihayet, özellikle durgun-luk dönemlerinde sosyal güvenlik kurumlar›n›n yapm›floldu¤u sürekli ödemeler genifl toplum kesimlerinin sa-t›n alma gücünü korumalar›na ve yapt›klar› harcamalar-la ekonominin canlanmas›na katk›da bulunmaktad›r.

S›ra Sizde 5Güvenlik, gelir ve likidite kriterleri, etkileri ölçülebilenkriterlerdir. Örne¤in, gelir kriterine göre sosyal güvenlikfonlar› devlet tahvil ve bonolar›n›n getiri oran›ndan dahadüflük getirisi olan alanlara yat›r›lamaz. Ancak, orta veuzun dönemde ülkenin iktisadi geliflmesine katk›da bu-lunacak ve toplumun refah seviyesini yükseltecek haber-leflme, ulafl›m, enerji ve hatta güvenlik sektörü gibi alan-lara yap›lacak yat›r›mlar›n k›sa dönemde getirisi düflükolabilir. Bu noktada, sigortal›lar›n bireysel menfaatleri ile(yüksek getiri) toplumun menfaatleri (düflük getirisi olanalt yap› yat›r›mlar›n›n yap›lmas›) aras›nda en az›ndan k›-sa dönemli çat›flmalar olabilir. Devletin, sosyal güvenlikfonlar›n› düflük getirisi olan alanlara yap›lacak yat›r›mla-r›n finansman› için kullanmas› siyasi bir tercih konusu-dur ve bu sebeple subjektif kriter olarak de¤erlendirilir.

S›ra Sizde 6 Sosyal güvenlik sistemleri, millî gelirin % 30’lar›na ula-flan bir kayna¤› kullanmaya bafllad›¤› için, temel iktisa-di göstergeler üzerinde çeflitli yönlerde etkiler yarat›r.Bu etkiler; iktisadi büyüme ve millî gelirin seviyesi,emek arz› ve istihdam seviyesine, gelirin çeflitli seviye-lerde yeniden da¤›t›m›na, bireylerin tasarruf e¤ilimleri-ne ve sermaye birikimine yönelik etkilerdir. Bu etkilerinyönü ve derecesi sosyal güvenlik sisteminin gelir kay-naklar›na, finansman metodlar›na, gelir ve ayl›klar›n he-saplanma esaslar›na, sosyal güvenlik sisteminin kapsa-m›na ald›¤› nüfus kesiminin özelliklerine göre de¤iflir.

S›ra Sizde 7Sosyal güvenli¤in iktisadi büyüme üzerindeki dolayl›ancak olumlu etkilerinden biri genel sa¤l›k sigortas›n›nvarl›¤› ile gerçekleflir. Kapsaml› bir genel sa¤l›k sigorta-s›n›n varl›¤› iki yönde olumlu etkide bulunur. ‹lk olarakçal›flanlar›n ve toplumun genel sa¤l›k standard›ndakiiyilik hâli çal›flanlar›n kesintisiz olarak iflgücüne kat›l-mas›na ve toplam çal›flma süresinin artmas›na yol açar.Bir üretim faktörü olarak toplam emek arz›n›n süre ola-rak artmas› üretim miktar›n› art›r›r. ‹kinci olarak, çal›-flanlar›n hastalanmalar› hâlinde tedavi olarak k›sa süre-de yeniden çal›flma hayat›na dönmeleri ifle devaml›l›¤›ve istikrar› art›r›r.



S›ra Sizde 8

Sosyal güvenlik sisteminin emek arz›na yönelik en be-lirleyici etkisi yafll›l›k sigortas› ile ortaya ç›kar. Birçokkifli için emeklilik, geciktirilmifl veya ertelenmifl taleple-rini (yazl›k sahibi olarak deniz kenar›nda yaflama, köyedönme, hobilerini gerçeklefltirece zamana sahip olma,çocuklar› ile daha uzun süre geçirme, yurt içi ve/veyayurt d›fl› seyahatler yapma gibi) gerçeklefltirme dönemiolarak görülür. Bu sebeple, çok say›da çal›flan prim günsay›s›, sigortal›l›k süresi ve emekli olma yafl› ile ilgiliflartlar› yerine getirdi¤i zaman çal›flma hayat›ndan ayr›-l›r. Birçok durumda özellikle kamu sektöründe belirliyafla gelenler gönüllü olmasalar da emekliye sevk edi-lirler. ‹ster gönüllü, ister zorunlu olsun her durumdaemeklilik o yaflta bulunanlar›n iflgücüne kat›lma oranla-r›n› ve toplam emek arz›n› daralt›r.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAlper, Y. (2009), Sosyal Güvenlik, Uluda¤ Üniversitesi,

‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültesi, Bursa.Alper, Y. (2011). Sosyal Güvenlik, (Tokol, A ve Alper,

Y (ed.)), Sosyal Politika, Bursa: Dora Yay›nevi. Ar›c›, K (1999). Sosyal Güvenlik, Tes-‹fl Sendikas›

E¤itim Yay›nlar›, Ankara.Cichon, Michael: Scholz, W: Meerendonk, AV:

Hagemejer, K: Bertranou, F: ve Plamondon, P.(2004). Financing Social Protection, InternationalLabour Organisation, Geneva.

Dilik, S.(1991). Sosyal Güvenlik, Kamu ‹flverenleriSendikas›, Ankara.

Gerek, N. (2010). Sosyal Güvenlik Hukuku, AnadoluÜniversitesi Yay›nlar›, Eskiflehir.

Güzel, A. Okur, A.R. ve Caniklio¤lu, N. (2010). Sosyal

Güvenlik Hukuku, Beta, 13. Bask›, ‹stanbul.ILO (2012), www.ilo.org/socialprotection. ILO. (1984). Introduction to Social Security,


ILO (1994). 21. Yüzy›la Do¤ru: Sosyal Güvenlik (Çev:Y. Alper-‹. Tatl›o¤lu), Türk Dünyas› Araflt›rmalar›Vakf›, ‹stanbul.

ILO. (1995). Sosyal Güvenlik: ‹flçi E¤itimi El Kitab›,Uluslararas› Çal›flma Bürosu-Türk-‹fl, Ankara.

ILO. (2004). Social Security: A New Consensus,International Labour Organisation, Geneva.

ILO. (2005). “Social Protection as a Productive

Factor”, For Debate and Guidance, Committee onEmployment and Social Policy, ILO, Geneva.http://www.ilo.org/public/english/standards/relm/gb/docs/gb294/pdf/esp-4.pdf

ILO. (2011). World Social Security Report 2010/11:



ISSA (2004). “Guidelines fort he Investment of Social

Security Funds”, Tecnical Report 13, ISSA 28thGeneral Assembly, Beijing, 12-18 September 2004,ht tp ://www.issa . in t/Resources/Technica l -Reports/node_42571

Koç, Muzaffer (2004). Sosyal Güvenlik Sisteminin

Ekonomik Büyüklüklerle ‹liflkisi, Malatya. Richardson, J. Henry (1970). ‹ktisadi ve Mali Yönüyle

Sosyal Güvenlik, (Çev: Turan Yazgan), ‹stanbulÜniversitesi, ‹ktisat Fakültesi, ‹stanbul.

Seyyar, Ali (2004). Sosyal Güvenlik Terimleri, PapatyaYay›nlar›, ‹stanbul.

Talas, Cahit (1978). Sosyal Ekonomi, S. Yay›nlar›,Ankara.

Tamagno, Edward (2001). “Social Security Funds:

Principles and Considerations”, Caledon Instituteof Social Policy, http://www.caledoninst.org/Publications/Detail/

Tuna, O. Yalç›ntafl (1981). Sosyal Siyaset, DerYay›nlar›, ‹stanbul.

Tuncay, C. ve Ekmekçi, Ö. (2008). Sosyal Güvenlik

Hukukunun Esaslar›, Legal, ‹stanbul. Yazgan, T. (1977). Görüfller: Sosyal Güvenli¤imiz,

Kutsun Yay›nevi, ‹stanbul.Yazgan, T. (1992). ‹ktisatç›lar ‹çin Sosyal Güvenlik


Yermo, Juan (2008). “Governance and Investment of

Public Pension Reserve Funds in Selected OECD

Countries”, OECD, Working Paper on Insuranceand Private Pensions, No.15. France.

World Bank (2004). “Public Pension Fund

Management: Governance, Accountability and

Investmen Policies” (Edit: A.R. Museleum, R.J.Palacios), Proceedings of the Second Public PensionFund Management Conference, May 2003

www.ilo.org.www.iskur.gov.tr.www.issa.org. www.sgk.gov.trwww.ssa.gov.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sosyal güvenli¤in uluslararas› boyut kazanmas›n› h›zland›ran sebepleri ifadeedebilecek,Sosyal güvenli¤in uluslararas› boyut kazanmas›nda hukuki sürecianlatabilecek,Sosyal güvenlikle ilgili belli bafll› uluslararas› sözleflme ve tavsiye kararlar›n›s›ralayabilecek, Uluslararas› Çal›flma Örgütünün sosyal güvenlikle ilgili sözleflme ve tavsiyekararlar›n› aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Uluslararas› Sözleflme• Avrupa Sosyal fiart›• Uluslararas› Çal›flma Örgütü• Filadelfiya Bildirgesi• Avrupa Konseyi• Birleflmifl Milletler

• ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi• Uluslararas› Tavsiye Karar›• Sosyal Devlet• Sosyal Güvenli¤in Asgari Normlar

Sözleflmesi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N

Sosyal Güvenlik Sosyal Güvenli¤inUluslararas› Boyutu

• G‹R‹fi• SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N

ULUSLARARASI BOYUTKAZANMASINI HIZLANDIRANSEBEPLER

• SOSYAL GÜVENL‹⁄‹NULUSLARARASI BOYUTKAZANMASINDA HUKUK‹SÜREC‹N SEYR‹

• SOSYAL GÜVENL‹KLE ‹LG‹L‹ BELL‹BAfiLI ULUSLARARASI SÖZLEfiMEVE TAVS‹YE KARARLARI

7SOSYAL GÜVENL‹K

G‹R‹fiSosyal güvenlik özü itibar›yla millî bir meseledir. Her ülkenin kendi sosyal güven-lik sistemi vard›r. Her ülke kendi ülkesinde ve kendi s›n›rlar› içinde yaflamaktaolan vatandafllar›na sosyal güvenlik sa¤lar. Bafllang›ç itibar›yla durum bu ölçüdedüflünülmüfl ve geliflme millî s›n›rlar ve vatandafllarla s›n›rl› bir kapsamda ele al›n-m›flt›r. Ancak zaman içinde sosyal güvenlik ülke s›n›rlar›n› aflan ve uluslararas› bo-yut kazanan bir sosyal politika alan› hâline gelmifltir.

Sosyal güvenli¤e uluslararas› boyut kazand›ran ilk geliflme, zamanla ticari, tu-ristik, e¤itim ve çeflitli amaçlarla vatandafllar›n yurt d›fl›na gitmeleri; çal›flmak, e¤i-tim, ticaret ve turistik amaçlarla baflka ülkelerde bulunmalar› birtak›m sosyal gü-venlik hakk›ndan faydalanma bak›m›ndan sorunlar yaratm›flt›r. Sosyal güvenli¤inuluslararas› boyut kazanmas›nda bu geliflmelerin büyük etkisi olmufltur.

‹nsanlar›n ülkeler aras›ndaki hareketlili¤inin artmas›, devletleri yurt d›fl›na gi-den ve yurt d›fl›nda yaflamak zorunda olan vatandafllar›n›n sosyal güvenlik ihtiyaç-lar›n› karfl›lamak amac›yla tedbirler gelifltirme aray›fl›na itmifltir. Bu aray›fllar zamaniçerisinde ülkeler aras›nda sosyal güvenlik haklar›n›n sa¤lanmas›na yönelik ikiliveya çok tarafl› anlaflmalar›n konusunu oluflturmufltur.

Öte yandan insan haklar›n›n geliflim sürecinin de sosyal güvenli¤in uluslarara-s› boyut kazanmas›na olumlu katk›s› inkâr edilemez. Sosyal güvenli¤in bir insanhakk› olarak kabul edilmesi; en baflta ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi olmak üze-re insan haklar›na dair uluslararas› sözleflmelerin ortaya ç›kmas›; bu sözleflmelerinhayata geçirilmesine yönelik mekanizmalar da beraberinde sosyal güvenli¤i ulus-lararas› bir sorun hâline getirmifltir. Uluslararas› sözleflmelerin devletlerce onaylan-mas›; onaylam›fl ülkelerin uluslararas› sözleflme mekanizmalar› içinde de¤erlendi-rilmesi sosyal güvenli¤in uluslararas› kamuoyunun ilgi oda¤› hâline gelmesine ne-den olmufltur.

SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N ULUSLARARASI BOYUTKAZANMASINI HIZLANDIRAN SEBEPLER Sosyal güvenli¤in uluslararas› boyut kazanmas›n›n vatandafl temelindeki etkilerigöz ard› edilemez. Ancak bu geliflmelerin daha da h›zlanmas› ve sosyal güvenli¤ingünümüzdeki anlamda uluslararas› bir mesele hâline gelmesini h›zland›ran bir ta-k›m geliflmelerin de bu sürecin h›zlanmas›nda belirleyici katk›lar› oldu¤unu unut-mamak gerekir.

Sosyal Güvenli¤inUluslararas› Boyutu

‹ktisadi Geliflmeler Özellikle II. Dünya Savafl›’ndan sonraki dönemde dünya çap›nda iktisadi iliflkilerbüyük ivme kazanm›flt›r. Bu süreç içerisinde uluslararas› alanda ticaret, üretim veyat›r›m yapma gücüne ulaflan firmalar›n (çok uluslu firmalar›n) ortaya ç›kmas›uluslararas› ticaretin geliflmesi, turizmde uluslararas› turistik ziyaretlerin artmas› vebu alanda faaliyet gösteren firmalar›n kurulmas›, bir baflka ülkeye e¤itim amac›ylagiden büyük say›da nüfusun ortaya ç›kmas›; yine göçmen iflçili¤in ve iflgücü göçü-nün büyük say›lara ulaflmas›na yol açan iktisadi geliflmeler yaflanm›flt›r.

‹ktisadi faktörlerin sosyal güvenli¤in uluslararas›na etkisi daha çok dolayl› fle-kilde gerçekleflmifltir. Ülkeler aras›ndaki iktisadi geliflme farklar›n›n büyümesi, ge-liflmifl ülkeleri geri kalm›fl di¤er dünya ülke insanlar› için çal›flmak ve yaflamak içincazip bölgeler hâline getirmifltir. Haberleflme teknolojisindeki geliflme, televizyonyay›nc›l›¤›, internet iletifliminin geliflmesi ve ulafl›m masraflar›n›n düflmesi insanla-r› bir ülkeden di¤er ülkeye yo¤un göçe teflvik etmifltir. Önce çal›flmak isteyenlerin“emek göçü” olarak bafllayan bu süreç aile bireylerini de yanlar›na almak isteme-lerinden itibaren “insan göçüne” dönüflmüfltür. Nitekim, ILO verilerine göre 175milyon insan do¤du¤u ülke d›fl›nda yaflamaktad›r ve bu dünyan›n 5. büyük nüfu-suna sahip ülke anlam›na gelmektedir (ILO, 2006: 18).

Uluslararas› emek ve insan göçü, hem göç edilen ülke hem de göç alan ülkeiçin sosyal güvenlik haklar›n›n ülkeler aras›nda transferini zorunlu k›lm›flt›r. Bu ge-liflme, ülkeleri göç konusu oluflturan çal›flanlar ve ailelerinin sosyal güvenli¤inisa¤lamaya yönelik ülkeler aras› anlaflmalar yapmak zorunda b›rakm›flt›r.

Devlet Anlay›fllar›ndaki Geliflmeler Yirminci yüzy›lda insanl›k büyük de¤iflme ve geliflmeler göstermifltir. 19. yüzy›ldaortaya ç›kan ve geliflen liberalizmin sosyal ve ekonomik sonuçlar› radikal sosyalistak›mlar›n ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›. Yirminci yüzy›l›n ilk yar›s›nda Rusya’daSovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birli¤inin kurulmas› ve komünist rejimlerin Rusyave Do¤u Avrupa ülkelerinde hakim olmas›; Çin’de komünist bir yönetimin hakimi-yet kurmas›; Avrupa’da, Almanya ve ‹talya’da Faflist yönetimlerin hakim hâle gel-mesi bu siyasi geliflmelerin bafl›nda gelmektedir.

Siyasi geliflmeler yirminci yüzy›lda iki büyük Dünya savafl›na ve yeni ekonomikdüzen de 1929 Dünya Ekonomik Bunal›m› gibi bir büyük iktisadi krize neden ol-mufltur. Bütün bu tecrübeler milyonlarca insan›n hayat›na mal olmufltur. Geridekalan dünyada insanl›k yoksulluk ve açl›k içinde geçen y›llar yaflam›flt›r. Bu gelifl-meler sonucunda liberal ve sosyalist devlet anlay›fl›nda önemli ölçüde yumuflama-lar yaflanm›fl; daha önemlisi sosyal devlet anlay›fl› hakim olmaya bafllam›flt›r (Gö-ze, 1979: 127). II. Dünya Savafl› sonras› dönemde, devlet anlay›fl›n›n de¤iflerek sos-yal devlet anlay›fl›n›n hakim olmas› devletlerin sosyal politika uygulamalar›n› dade¤ifltirmifltir. Sosyal güvenlik, sosyal politikan›n amaçlar›n› gerçeklefltirmede kul-land›¤› en genifl kapsaml› araç olarak (Alper, 2009:3) sosyal devletin en fazla kay-nak tahsis etti¤i alan› oluflturmufltur.

Sosyal devlet, Uluslararas› Çal›flma Örgütünün sosyal politikalar›n› benimse-yen, sosyal güvenlikle ilgili sözleflmelerini iç hukuka aktarma konusunda dahaolumlu bakan devlettir. K›sacas›, Sosyal devlet anlay›fl›n›n dünyada yayg›nlaflma-ya bafllamas› sosyal güvenli¤in geliflmesine ve uluslararas›laflmas›na önemli katk›sa¤lam›flt›r.


Uluslararas› emek ve insangöçü sosyal güvenli¤iuluslararas›laflt›rm›flt›r.

Sosyal devlet anlay›fl›n›nyayg›nlaflmas›, sosyalgüvenlikle ilgili uluslararas›sözleflmelerinimzalanmas›n›kolaylaflt›rm›flt›r.

‹ktisadi Bütünleflme HareketleriÜlkeler ve bölgeler aras› iktisadi bütünleflme (entegrasyon) hareketlerinin de sos-yal güvenli¤in uluslararas›laflmas›nda önemli rolü olmufltur. ‹ktisadi bütünleflme,üretim faktörlerinin ülkeler aras›ndaki dolafl›m›n›n serbestlefltirilmesidir. Bu ba-k›mdan iktisadi entegrasyonlar›n geliflebilmesi için bu entegrasyonlar içindeki üre-tim faktörleri ve özellikle iflgücü ve insan hareketlili¤inin önündeki engellerin kal-d›r›lmas› gerekir.

Eme¤in ve insan›n ülkeler aras›ndaki hareketlili¤ini engelleyen en önemli sos-yal hak sosyal güvenlikle ilgilidir. Çal›flmak için bir ülkeden di¤er ülkeye giden ki-fli, ücret ve çal›flma flartlar› ile ilgili di¤er haklar›n› yeni ülkede ilk defa çal›flmayabafll›yor gibi düzenleyebilir. Sendikalaflma hakk›n› da bu flekilde kullanabilir vegitti¤i ülkede, e¤er yasal bir engel yoksa, mevcut sendikaya üye olabilir. Ülkesinegeri dönerken de ayn› flekilde k›sa dönemli bu haklar› ile ifllemleri tamamlayabilirve sonland›rabilir. Halbuki sosyal güvenlik haklar›, özellikle yafll›l›k, malullük veölüm gibi uzun vadeli sigorta kollar› bak›m›ndan kiflilere ba¤l› haklard›r ve tafl›n-mas› gerekir. Bir örnekle aç›klamak gerekirse 30’lu yafllara kadar 8-10 y›l Türki-ye’de çal›flan bir kifli, çal›flmak için Almanya’ya gider 10-15 y›lda bu ülkede çal›fl-t›ktan sonra geri dönerse, ne Türkiye’de ne de Almanya’daki çal›flmalar› tek bafl›-na emekli olma hakk› vermez. Çünkü emekli olabilmek için belirli bir yafla gelme-nin yan› s›ra 25-30 y›l çal›flma ve prim ödeme zorunlulu¤u vard›r. Bu kiflinin Tür-kiye ve Almanya’daki çal›flma sürelerinin birlefltirilmesi hâlinde ancak Türkiye ve-ya Almanya’da emekli olma hakk› kazanabilir. Bu gerçek, sosyal güvenli¤in ulus-lararas›laflmas›n›n en önemli gerekçesini oluflturur.

Bölgesel bir ekonomik bütünleflme hareketi olarak bafllayan Avrupa Birli¤i’ningeliflme süreci sosyal güvenli¤in uluslararas›laflmas›na en iyi örnektir. Nitekim, Av-rupa Ekonomik Toplulu¤unun kurulmas› ile birlikte kurucu ülkeler aras›nda eme-¤in ve sermayenin serbest dolafl›m›n›n önündeki engellerin kald›r›lmas› için di¤eralanlar gibi sosyal güvenlik üzerinde de durulmufltur. Sosyal güvenli¤in iktisadibütünleflmenin önünde bir engel olmaktan ç›kar›lmas› için düzenlemeler yap›lm›fl;bu düzenlemelerle ilgili idari mekanizmalar kurulmufl ve Avrupa Adalet Divan› bualandaki uyuflmazl›klar› çözen bir yarg› organ› olarak da görev yapmaya bafllam›fl-t›r. Avrupa Ekonomik Toplulu¤undan Avrupa Birli¤i’ne giden süreç içinde meyda-na gelen geliflmeler incelendi¤inde iktisadi entegrasyonlar›n sosyal güvenli¤inuluslararas› boyut kazanmas›ndaki rolü daha iyi anlafl›l›r (Ar›c›, 1997: 12).

‹ktisadi bütünleflme hareketleri sosyal güvenli¤in uluslararas› bir nitelik kazanmas›n› siz-ce nas›l etkilemifltir?

‹nsan Haklar› Alan›ndaki Geliflmeler ‹nsan haklar› alan›ndaki geliflmelerde Birleflmifl Milletler Teflkilat›n›n (BM) kurul-mas› ile bafllayan sürecin önemli bir yeri vard›r. II. Dünya Savafl› sonras›nda h›zla-nan bu süreç içerisinde baflta ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi olmak üzere çok sa-y›da uluslararas› sözleflme haz›rlanm›flt›r. BM’nin çal›flmalar›na Uluslararas› Çal›flmaTeflkilat›n›n (ILO’nun) çal›flanlar›n haklar›n› korumak amac›yla haz›rlam›fl oldu¤usözleflmelerin ve tavsiye kararlar›n›n da önemli katk› sa¤lad›¤› bilinir. Yine AvrupaKonseyinin haz›rlayarak uygulamaya koydu¤u Avrupa Sosyal fiart›, Avrupa ‹nsanHaklar› Sözleflmesi gibi sözleflmeleri de unutmamak gerekir.

1957. Ünite - Sosyal Güvenl i¤ in Uluslararas› Boyutu

AB gibi bölgesel bütünleflmehareketleri sosyal güvenli¤inuluslararas›laflma sürecinih›zland›r›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Sonuç olarak insan haklar›na dair bütün sözleflmelerde sosyal güvenlik hakk›temel bir insan hakk› olarak kabul edilmifltir. Bu sözleflmelerin bütün dünyadauygulamaya girmesine yönelik faaliyetler de sosyal güvenli¤in geliflmesine katk›sa¤lam›flt›r.

Uluslararas› GöçYirminci yüzy›l, çeflitli sebeplerle ülkeler aras› insan göçünün artt›¤› bir dönemolarak da dikkati çekmektedir. Yaln›zca daha iyi bir ifl ve gelecek için de¤il, ken-di ülkesindeki siyasi ve sosyal flartlar›n zorlamas› ile çok say›da insan, çok zamanda kaçak olarak do¤du¤u ülkeden ayr› kalm›flt›r. Yüzy›l›n bafl›nda ABD, ‹kinciDünya Savafl›’ndan sonra Avrupa, 1970’ler sonras›nda da Kanada, Avustralya gibibölgeler göç alan bölgeler olmufltur. ‹nsanlar, kendi ülkelerinden savafllar, katliam-lar, kabileler aras› kanl› mücadeleler veya dini inanç farkl›l›klar› dolay›s›yla ayr›l-mak zorunda kalm›fllard›r.

Uluslararas› göç, sosyal güvenlik haklar› bak›m›ndan ayr›ld›¤› ülkede kazanm›floldu¤u haklar›n terk edilmesi, göç etti¤i ülkede de dezavantajl› grup olarak kendi-si ve ailesi için yeterli sosyal güvenlik garantisi sa¤layacak bir ifl ve çal›flma ortam›bulamamas› sonucunu do¤urmufltur. ILO baflta olmak üzere uluslararas› kurulufl-lar bu kesimlere yönelik siyasi ve sosyal düzenlemeler çerçevesinde sosyal güven-lik kapsam›na al›nmas›na yönelik uluslararas› düzeyde sözleflmeler imzalam›fllar-d›r. Bu geliflme sosyal güvenli¤in uluslararas›laflma sürecini h›zland›rm›flt›r.

SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N ULUSLARARASI BOYUTKAZANMASINDA HUKUK‹ SÜREC‹N SEYR‹Sosyal güvenli¤in uluslararas› boyut kazanmas›n›n millî devletler bak›m›ndan na-s›l bir hukuki seyir izleyerek günümüze geldi¤i de üzerinde durulmas› gerekenönemli bir konudur. Ülkelerin bu anlamda izledi¤i yol incelendi¤i zaman, bu alan-daki hukuki geliflmenin üçlü bir yap› içinde gerçekleflti¤i gözlemlenir. Bunlar:

i. ‹kili anlaflmalar, ii. Uluslararas› sözleflmelerin kabulü veiii. Yurt d›fl› hizmet borçlanmas› hakk›n›n tan›nmas›,

olarak özetlenebilir. Afla¤›da bu süreç hakk›nda bilgi verilecektir.

‹kili Uluslararas› Anlaflmalar Sosyal güvenli¤in uluslararas› boyut kazanmas›nda ülkeler öncelikle çok say›davatandafl›n›n yaflamakta oldu¤u ülkelerle ikili sosyal güvenlik sözleflmeleri yapmaksuretiyle bu ülkelerde yaflamakta olan vatandafllar›n›n yaflamakta olduklar› ülkede-ki sosyal güvenlik haklar›n›n korunmas›; yurda dönüfllerinde bu haklar›n yurda ta-fl›nabilmesi; yurt d›fl›na ç›karken ülkede sosyal güvenli¤e tabi geçen sürelerin gidi-len ülkeye nakledilebilmesi ve sonuçta sosyal güvenli¤in bir engel olmaktan ç›ka-r›lmas› ve sosyal güvenlik haklar›n›n korunmas›n›n sa¤lanmas›n› sa¤lam›fllard›r.

Küreselleflen dünyada eme¤in serbest dolafl›m› imkân›ndan faydalanan kimse-ler bir baflka ülkede ifl bularak çal›flmakta, yaflamakta ya da uzun süreli olarak oülkede farkl› sebeplerle hayat›n› sürdürmek durumunda kalabilmektedir. ‹flte ken-di ülkesinden farkl› bir ülkede çal›flan, yaflayan bu insanlar›n sosyal güvenlik so-runlar›n›n çözümü, bu ülkelerde kazanacaklar› sosyal güvenlik haklar›n›n kaybol-mas›n›n önlenmesi, kendi ülkesine tafl›nmas›n›n sa¤lanmas› gibi konular uluslara-ras› sosyal güvenlik anlaflmalar›n›n yap›lmas› ile çözülür. Böylece sosyal güvenlikhaklar›nda kay›p olaca¤› endiflesi ile insanlar yurt d›fl›na ç›kmama yahut da yafla-


Ülkeler aras› ikili sosyalgüvenlik sözleflmeleri sosyalgüvenli¤in uluslararas›boyut kazanmas›na yol açanilk faktör olmufltur.

Uluslararas› emek ve insangöçü küresel dünyan›nöncelikli sosyal güvenliksorunlar›ndan birinioluflturmaktad›r.

d›¤› ülkeden kendi ülkesine dönmemek gibi bir durumla karfl›laflmaktan kurtulur-lar. ‹kili sosyal güvenlik anlaflmalar›, bir devletin di¤er devletlerle karfl›l›kl› olarakanlaflmaya vard›klar› alanlarda imzalad›klar› anlaflmalard›r. Sosyal güvenlikle ilgiliolmak üzere her devlet bir baflka devlet ile anlaflma yaparak yurt d›fl›nda çal›flmak-ta olan vatandafllar›n›n sosyal güvenliklerini garanti alt›na almaya çal›fl›rlar.

Uluslararas› sosyal güvenlik anlaflmalar› sosyal güvenli¤in uluslararas› boyutkazanmas›nda ilk aflamay› meydana getirirler. Tarihî geliflim itibar›yla ikili antlafl-ma yapma ihtiyac› özellikle göçmen iflçi olay›n›n bafllamas› ile gündeme gelen birolgudur. Bu antlaflmalar en yayg›n flekilde iflçi gönderen ülkeler ile ev sahibi ülke-ler aras›nda yap›lagelmektedir. Türkiye, 1960’l› y›llardan sonra Avrupa ülkelerineiflçi gönderen ülke olarak bugüne kadar 23 ülke ile ikili sosyal güvenlik sözleflme-si imzalam›flt›r (www.calisma.gov.tr).

Çok Tarafl› Uluslararas› Anlaflmalar ve SözleflmelerÇok tarafl› uluslararas› anlaflmalar ve sözleflmeler uluslararas› kurulufllar›n haz›rla-d›¤› ve birden çok devlet taraf›ndan onaylanm›fl olan anlaflma ve sözleflmelerdir.Bu sözleflmeler ve anlaflmalar uluslararas› kuruluflun anlaflma ve sözleflmelerin ha-z›rlanmas›na iliflkin esaslar› içinde yürürlü¤e girerler.

Uluslararas› anlaflma ve sözleflmelerin bir devlet içinde ba¤lay›c› olabilmesi içinusulüne uygun olarak, o devletin yasama organ› taraf›ndan onaylanmas› gerekir.Bu anlaflmalar ilgili devletlerin yasama organlar›nda kabul edilerek o ülke için ba¤-lay›c› hale gelirler. Ülkelerin uluslararas› anlaflmalar› onaylama zorunluluklar› bu-lunmamaktad›r. Ancak uluslararas› anlaflmay› onaylam›fl olmak o ülkeye iki önem-li yükümlülük getirir. Bunlardan birisi o anlaflma hükümlerini içeri¤i itibar›yla mil-li mevzuata aktarmakt›r. ‹kinci önemli yükümlülük ise her y›l o anlaflma ile ilgiliuluslararas› kurulufla rapor vermek, kuruluflun soru ve elefltirilerini cevaplamak veyine kuruluflun denetim mekanizmas›n›n denetimlerine r›za göstermektir.

Uluslararas› anlaflma ve sözleflmeler bir kanunla onaylan›r. Kanunla onaylan-m›fl uluslararas› kaynaklar onaylayan ülkenin millî mevzuat›n›n bir parças› hâlinegelirler. Kanunla onaylanmam›fl bulunan uluslararas› kaynaklar ise uluslararas› ku-rulufllar›n sözleflme, tavsiye karar› gibi farkl› adlarla yay›nlanan kararlard›r. Bunla-r›n sosyal güvenlikle ilgili kararlar›, kanunla onaylanmam›fl ise millî mevzuat›n birparças› niteli¤i tafl›mazlar. Dolay›s› ile ba¤lay›c› de¤ildirler. Ancak, ba¤lay›c› olma-mas› bu nitelikteki kararlar›n sosyal güvenlikle ilgisi ve etkisinin bulunmad›¤› an-lam›na gelmez. Kanunla onaylanmam›fl uluslararas› sözleflme ve tavsiye kararlar›-n›n milli mevzuat› dolayl› olarak etkileme özelli¤i bulunmaktad›r. Bunlar konu ileilgili uluslararas› kamuoyunun görüfl ve kanaatlerini dünya kamuoyuna sunan me-tinlerdir. Uluslararas› kamuoyunu etkiler. Her devlet, uluslararas› kamuoyunun et-kisi ve bask›s› alt›ndad›r. Bu etki geliflme yolunda uluslararas› rekabeti teflvik ede-bilir. Yahut da bu uluslararas› bask›dan etkilenen devletler kendi vatandafllar›na dauluslararas› sözleflmelerle öngörülen seviye ve muhtevada haklar tan›ma yolunagidebilirler. Bu aç›dan uluslararas› sözleflme hükümleri millî mevzuat›n de¤iflmesive geliflmesine katk› sa¤layan, yol gösteren, haz›rlanacak millî mevzuat için fikirveren metinlerdir.

Bu geliflme süreci içerisinde sosyal güvenlik bir insan hakk› hâline gelmekte vesosyal güvenli¤in kifli bak›m›ndan korunma kapsam› vatandafllarla s›n›rl› olmaktanç›kmaktad›r. Uluslararas› sözleflmelerin onaylanmas› vatandafl olan olmayan ay›r›-m›n› ortadan kald›rmakla kalmamakta, sosyal güvenli¤in karfl›lad›¤› riskler bak›-m›ndan da kapsam› genifllemekte ve uluslararas›nda ortak bir sosyal güvenlik stan-


Türkiye, önce 1960’l›y›llardan sonra iflçigönderdi¤i Avrupa ülkeleriile ikili sosyal güvenliksözleflmesi imzalam›flt›r.

Ülkelerin uluslararas›anlaflmalar› onaylamazorunluluklar› yoktur.

Ülkeler, uluslararas›sözleflmeleri onaylamasalarbile sosyal güvenlikdüzenlemeleri yaparken busözleflmeleri göz ard›etmezler.

dard› oluflmaya bafllamaktad›r. Böylece yabanc›lar›n millî sosyal güvenlik sistemle-rinden bir vatandafl gibi faydalanabilme imkân› do¤maktad›r. Bu geliflmeler desosyal güvenli¤in uluslararas› boyut kazanmas›n› gelifltirici etki yarat›r.

Borçlanma ‹mkânlar›n›n GetirilmesiBaz› ülkelerin ikili sosyal güvenlik sözleflmesi yapamad›¤› ülkelerdeki vatandaflla-r›n›n sosyal güvenlik meselelerinin çözülmesi bak›m›ndan ald›klar› bir baflka ted-bir ise yurt d›fl›nda geçirdikleri süreyi ülkelerinin sosyal güvenlik sistemine sayd›r-ma imkan› veren hizmet borçlanmas› imkân›n›n sa¤lanmas›d›r.

Bu düzenleme ile millî devletler yurt d›fl›nda yaflayan, çal›flan insanlar›n›n sosyalgüvenlik ile ilgili sorunlar›n›n çözülmesine katk› sa¤lamak amac›yla yurt d›fl›nda ge-çen sürelerini borçlanarak ülkede geçmifl gibi sayd›rmas›n› sa¤larlar. Yurt d›fl› hiz-met borçlanmas› hakk›n›n tan›nmas›, sosyal güvenli¤in uluslararas› boyut kazanma-s›n›n önündeki engellerinin kald›r›lmas›na katk› yapan önemli bir yoldur.

Anayasal Boyutu Sosyal güvenli¤in anayasal bir hak olarak kabul edilmesi ve ülke anayasalar›ndadüzenlenmesi uluslararas› boyut kazanmas›n› kolaylaflt›rm›flt›r. Anayasalarda öncekendi vatandafllar› için sosyal güvenli¤i bir insan hakk› olarak tan›yan devletler bualandaki uluslararas› sözleflmeleri de daha kolay imzalam›fllard›r. Veya, uluslarara-s› sözleflme hükümleri anayasalara yans›t›lm›flt›r. Bizim anayasam›zda yer alan“Herkes sosyal güvenlik hakk›na sahiptir” (m.60). benzeri düzenlemeler, zamaniçinde sosyal güvenlik hakk› bak›m›ndan yabanc›lara yönelik sosyal güvenlik dü-zenlemelerinin kapsam›n› geniflletmifltir.

Anayasada yap›lan düzenleme bu kadar›yla da kalmam›fl kanunla onaylanm›fluluslararas› sözleflmelerin kanun hükmünde oldu¤u, anayasaya ayk›r›l›¤›n›n iddiaedilemeyece¤i ve hatta millî kanunlardaki hükümlerle millî mevzuat aras›ndaki ça-k›flma halinde insan haklar›na dair uluslararas› sözleflme hükümlerinin öncelik ala-ca¤›na dair anayasal düzenlemeler (bkz. Anayasa m.90 ) yap›lm›flt›r. Sosyal güven-lik hakk›n›n anayasal bir hak olarak düzenlenmesi ve anayasalarda insan haklar›-na dair uluslararas› sözleflmelere kanunlar hiyerarflisinde milli kanunlardan üstünbir yer verilmifl olmas› sosyal güvenlik hakk›n›n korunmas› bak›m›ndan hiçbir za-man göz ard› edilemeyecek bir geliflmedir.

SOSYAL GÜVENL‹KLE ‹LG‹L‹ BELL‹ BAfiLIULUSLARARASI SÖZLEfiME VE TAVS‹YE KARARLARI Baflta insan haklar› alan› olmak üzere uluslararas› kurulufllar belirli alanlarda bütündünyada asgari seviyede birtak›m standartlar›n oluflturulmas› ve uygulamalar›ngerçekleflmesine iliflkin sözleflmeler haz›rlamakta ve bu sözleflmelerin onaylanma-s› için çaba göstermektedirler.

Sosyal güvenlik alan›nda da uluslararas› kurum ve kurulufllar taraf›ndan haz›r-lanm›fl ve uygulamaya girmifl ya da girmesi için çal›fl›lan çok say›da sözleflme mev-cuttur (Brownlie, 1992: 21). Bu sözleflmeler millî devletler taraf›ndan onaylanma-d›kça o devlet için ba¤lay›c› bir hukuk kayna¤› hâline gelmezler. Ancak, kanunlaonaylan›ncaya kadar bu sözleflmeler o ülke için faydalanabilece¤i bir bilgi kayna-¤›, bir hak standard› niteli¤i tafl›r. Uluslararas› camian›n kabul etti¤i bir sözleflme-nin varl›¤› halinde Uluslararas› kurulufllar dünya kamuoyunu etkileyerek ülkelerüzerinde do¤rudan ve dolayl› bask›lar yaratarak söz konusu sözleflmenin onaylan-mas› için çaba gösterirler.


Yurt d›fl› hizmetborçlanmas›, anlaflmayap›lamayan ülkelerdekivatandafllar›n sosyalgüvenliklerini sa¤lamay›amaçlar.

T.C. Anayasas›’na göre,“Herkes sosyal güvenlikhakk›na sahiptir” (md.60).

Uluslararas› düzeyde birsözleflmenin varl›¤›,imzalamayan ülkelerüzerinde bask› yarat›r.

Uluslararas› sözleflmenin kanunla onaylanm›fl olmas› hâlinde o sözleflme millimevzuat›n bir parças› ve hangi konu ile ilgili ise o alanda bir hukuk kayna¤› hâli-ne gelir. Öte yandan bir sözleflmeyi onaylayan ülke, sözleflmeyi haz›rlayan kuru-ma karfl› birtak›m yükümlülükler alt›na girmeyi de kabul etmifl olur. Sözleflmeninuygulamas›yla iliflkili olarak belirli aral›klarla ilgili uluslararas› kurulufla rapor ver-mek ve sözleflmeyi millî mevzuat›na aktarmak, uluslararas› kuruluflun anlad›¤› fle-kilde o sözleflmeyi uygulamaya koymak ve gerekti¤inde bu kuruluflun sözleflme-nin uygulanmas›na dair denetim yapmas›n› kabul etmek gibi yükümlülükler buanlamda bir sözleflmeyi onaylam›fl olmaktan do¤an yükümlülüklerdir.

Sosyal güvenlik alan›nda çok say›da uluslararas› sözleflme ve tavsiye kararlar›bulunmaktad›r. Afla¤›da bu sözleflme ve tavsiye kararlar›ndan belli bafll›lar› hakk›n-da k›saca bilgi verilecektir.

Birleflmifl Milletler SözleflmeleriBirleflmifl Milletler Antlaflmas›, BM’nin amaçlar› aras›nda “Ekonomik, sosyal, kültü-rel ve insanc›l nitelikteki uluslararas› sorunlar›n çözümünde ve ›rk, cinsiyet dil vedin ayr›m› gözetmeksizin herkes için insan haklar›na ve temel özgürlüklerinesayg›y› gelifltirip özendirmede uluslararas› iflbirli¤ini gelifltirmek” (m.1/3) hükmü-ne yer vermifltir. Sosyal güvenli¤in bir insan hakk› olarak kabul edildi¤i bilindi¤iiçin BM’de bu alanda faaliyet yürütmeyi amaçlar› aras›na katm›fl bulunmaktad›r.BM’nin bu amaca yönelik çal›flmalar› sonuç vermifl ve afla¤›daki uluslararas› me-tinler kabul edilmifltir.

‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi, insan haklar› konusundaki temel metinlerdenbirisidir. 10 Aral›k 1948 tarihli belgede sosyal güvenlik konusunda da hükümlereyer vermektedir. Bildirge’nin önsözünde “insanl›k ailesinin bütün üyelerinde bu-lunan haysiyetin ve bunlar›n eflit ve devir kabul etmez haklar›n›n tan›nmas› hu-susun, hürriyetin, adaletin ve dünya bar›fl›n›n temeli olmas›na, ‹nsan haklar›n›ntan›nmamas› ve hor görülmesinin insanl›k vicdan›n› isyana sevk eden vahflilikle-re sebep olmufl bulunmas›na, dehfletten ve yoksulluktan kurtulmufl insanlar›niçinde söz ve inanma hürriyetlerine sahip olacaklar› bir dünyan›n kurulmas› enyüksek amaçlar› olarak ilan edilmifl bulunmas›na” ifadesiyle BM’nin verdi¤iönem vurgulanmaktad›r.

‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nin önsözünde yer alan düzenlemeler d›fl›nda Beyanna-me’de konumuzla ilgili sizce baflka hangi düzenleme hükümleri yer almaktad›r?

Özellikle ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nin 22. ve 25. maddeleri, konumuzbak›m›ndan özel bir önem tafl›maktad›r. Bu maddeler sosyal güvenlik hakk›n›n öz-lü bir ifadesini vermektedir. Sosyal yard›m hakk› da bu maddede aç›¤a kavuflturul-maktad›r (Okur-Güzel: 42-43). Afla¤›da Türkçeye çevrilmifl tam metinleri verilenbu iki madde; sosyal güvenlik hakk›n›n s›n›rlar›, ne anlafl›lmas› gerekti¤i, amac› vehangi uygulamalarla sa¤lanaca¤› konusunda aç›k hükümler içermektedir.

Madde 22Herkesin, toplumun bir üyesi olarak, sosyal güvenli¤e hakk› vard›r. Ulusal ça-balarla ve uluslararas› iflbirli¤i yoluyla ve her devletin örgütlenmesine ve kay-naklar›na göre, herkes onur ve kiflili¤inin serbestçe geliflimi için gerekli olanekonomik, sosyal ve kültürel haklar›n›n gerçeklefltirilmesi hakk›na sahiptir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Madde 25 1. Herkesin kendisinin ve ailesinin sa¤l›k ve refah› için beslenme, giyim, konut

ve t›bbi bak›m hakk› vard›r. Herkes, iflsizlik, hastal›k, sakatl›k, dulluk, yafll›-l›k ve kendi iradesi d›fl›ndaki koflullardan do¤an geçim s›k›nt›s› durumun-da güvenlik hakk›na sahiptir.

2. Analar›n ve çocuklar›n özel bak›m ve yard›m görme haklar› vard›r.Bütün çocuklar, evlilik içi veya evlilik d›fl› do¤mufl olsunlar, ayn› sosyal gü-venceden yararlan›rlar.

‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi; hukuki ba¤lay›c›l›¤› olan bir uluslararas› bel-ge niteli¤inde kabul edilmemektedir (Brownlie, 1992: 21). Ancak, Bildirge, içeri¤iitibar›yla insan haklar› hukukunun baz› temel elemanlar›n› tafl›makta ve insan hak-lar›na dair BM sözleflmelerinin yorumunda etkili bir rehber niteli¤inde kabul edil-mektedir. Bu anlamda da BM Genel Kurulu ve BM Hukukçular›n›n baz›lar› taraf›n-dan; BM hukukunun bir parças› olarak kabul edilmektedir (Brownlie, 1992: 21).Bu anlamda bildirgenin dolayl› olarak büyük bir hukuki etkisi oldu¤u aç›kt›r.

Mültecilerin Statüsüne Dair Sözleflme (1951)Bu sözleflme BM’nin 1-25 Temmuz 1951 tarihleri aras›nda Cenevre’de düzenlemiflbulundu¤u “Göçmenlerin ve Vatans›zlar›n Statüsüne Dair Konferans’›nda kabuledilen belgelerden birisidir. 102 devletin imzalam›fl bulundu¤u bu sözleflme 22 Ni-san 1954 tarihinde yürürlü¤e girmifltir. Bafllang›çta 1 Ocak 1951 tarihinden önce budurumda bulunan kimseleri kapsam›na almakta iken BM’nin 16 Aral›k 1966 tarihin-de BM Genel Kurulunda kabul edilen bir protokol ile bu s›n›rlama kald›r›lm›flt›r. 4Ekim 1967 tarihinden itibaren uygulamaya giren bu protokol ile bu tarihten itibarenbütün mültecileri kapsayacak flekilde uygulanmaktad›r (Brownlie, 1992: 64).

Mültecilerin insan haklar›n›n korunmas›na dair hükümler baflta olmak üzeremültecilerin bulunduklar› ülkelerdeki statülerine dair hükümlerin bulundu¤u busözleflmede; mültecilerin sosyal güvenlik bak›m›ndan korunmas›na dair hükümlerde m.23 ve 24’te yer almaktad›r. Sözleflmenin ‹fl Mevzuat› ve Sosyal Güvenlik bafl-l›¤›n› tafl›yan 24. maddesinde sosyal güvenli¤e dair hükümler yer almaktad›r. Bu-na göre; bu sözleflmeyi imzalayan ülkeler, ülkelerine iltica eden ve kanunlara uy-gun olarak oturan kimselere;

i. Kamu acil yard›mlar› ve sosyal yard›mlar› aç›s›ndan eflit ifllem yapacakt›r(m.23).

ii. Ücretin bir parças› olarak verilen aile ödeneklerinde eflit ifllem yapacakt›r(m.24/1).

iii. Sosyal güvenlik alan›nda (ifl kazas› ve meslek hastal›klar›, anal›k, hastal›k,maluliyet, yafll›l›k, ölüm, iflsizlik ve aile yard›mlar› (aile sorumluluklar›) vemillî mevzuatla düzenlenmifl olan sosyal güvenlik sisteminin kapsam›ndakibütün riskler aç›s›ndan mülteciler vatandafllarla eflit muameleye tabi tutula-caklard›r.

iv. ‹fl kazalar› ve meslek hastal›klar› sonucu ölen mültecilerin hak sahiplerineyap›lacak sosyal güvenlik yard›mlar› ve ödenecek tazminatlar aç›s›ndan haksahiplerinin ikametgâhlar›n›n antlaflmaya taraf ülkenin d›fl›nda bulunmas›n-dan olumsuz olarak etkilenmeyecektir (m.24/2).

v. Antlaflmaya taraf ülkeler yapm›fl bulunduklar› antlaflmalar ve yapacaklar› ant-laflmalarla elde ettikleri sosyal güvenlik alan›nda haklar›n kazan›lmas› ve ka-zan›lm›fl haklar›n korunmas› konusundaki hükümlerden mültecileri de vatan-dafllarla ayn› flartlarda olmak üzere faydaland›racak ve tan›yacaklard›r (m.24/3).


Mülteci (s›¤›nmac›): Irk›,dini, milliyeti, belirli birtoplumsal gruba üyeli¤i veyasiyasi düflünceleri nedeniylezulüm görece¤i korkusu veendiflesi tafl›yan, bu sebepleülkesinden ayr›lan vekorkusu nedeniyle geridönemeyen veya dönmekistemeyen, ilticaetti¤i/s›¤›nd›¤› ülketaraf›ndan endifleleri hakl›bulunan yabanc›d›r(http://www.ebilge.com).

vi. Antlaflmaya taraf ülkeler, antlaflmaya taraf ülkeler ile taraf olmayan ülkeleraras›nda yap›lm›fl veya yap›labilecek anlaflmalarla elde edecekleri haklardanda mültecilerin faydaland›r›lmas›na mümkün olabildi¤i kadar çaba göstere-ceklerdir. (m.24/4).

Sosyal güvenlik alan›nda mültecilerle ülke vatandafllar›n›n her konuda eflit haklara sahipolmas› sizce mümkün müdür?

Vatans›zlar›n Statüsüne Dair Sözleflme (1954)BM’nin vatans›z insanlara, bulunduklar› ülkede istikrarl› bir yaflama statüsü sa¤la-maya yönelik çal›flmalar›n›n sonucu olarak BM’nin 13-23 Eylül 1954 tarihleri ara-s›nda New York’ta düzenledi¤i bir konferans›nda “Vatans›zlar›n Statüsüne DairSözleflme” kabul edilmifl ve 6 Haziran 1960 tarihinde yürürlü¤e girmifltir (Brownli-e, 1992: 82-97).

Bu sözleflmenin 23. ve 24. maddeleri aynen mültecilerin durumlar›na dair söz-leflmenin 23. ve 24. maddeleri gibi kaleme al›nm›flt›r. Bu flekilde antlaflmaya tarafolan ülkelerin, vatans›zlara da sosyal güvenlik aç›s›ndan vatandafllarla eflit ifllemyapmalar› sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r.

Uluslararas› Medeni ve Siyasi Haklar Sözleflmesi (1966)BM’in, Medeni ve Siyasi Haklara Dair Uluslararas› Sözleflme’si 16 Aral›k 1966 tari-hinde toplanan BM Genel Kurulunda kabul edilmifl ve 23 Mart 1976 tarihinde yü-rürlü¤e girmifltir. Sözleflmeye 95’ten fazla ülke taraft›r (Brownlie, 1992: 125-143).

Bireylerin medeni ve siyasi haklar›na dair BM’nin bu sözleflmesinde öncelikleyaflama hakk›na (m.6) iflaret edilerek “Her insan, niteli¤inden gelen yaflama hak-k›na sahiptir. Bu hak yasa ile korunur. Kimse keyfi olarak yaflam›ndan yoksun b›-rak›lamaz” hükmüne yer verilmifltir. Bilindi¤i gibi sosyal güvenlik yaflayanlar›nsorunudur. Ölenlerin, yaflama hakk›n› kaybedenlerin sosyal güvenlik ihtiyac›ndansöz edilemez.

Sözleflme, sosyal güvenli¤e dair aç›k hükümlere sahip de¤ildir. Ancak m.23’te“Aile toplumun temel birimidir. Ailenin, toplum ve devlet taraf›ndan korunmahakk› vard›r”. hükmünü; yine m.24’te “Her çocu¤un; ›rk, renk, cinsiyet, dil, din,milli ve sosyal köken, mülkiyet ya da do¤ufltan herhangi bir ayr›m yap›lmaks›z›nailesi, toplum ve devlet taraf›ndan yetiflkin olmama durumunun gerektirdi¤i ko-runma tedbirlerine hakk› vard›r” hükmünü de sosyal güvenlikle ilgili kabul etmekdurumunday›z.

Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararas› Sözleflmesi (1966)BM’in Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara Dair Uluslararas› Sözleflme’si 16 Ara-l›k 1966 tarihinde toplanan BM Genel Kurulunda kabul edilmifl ve 3 Ocak 1976 ta-rihinde yürürlü¤e girmifltir. Türkiye’nin 2000 y›l›nda imzalam›fl oldu¤u sözleflmeyibugüne kadar 188 dünya ülkesinden 137’si imzalayarak taraf olmufltur(http://www.belgenet.com).

Sözleflmenin giriflinde “insanl›k ailesinin bütün üyelerinin eflit, devredilmez vevazgeçilmez haklar› ile insan›n do¤as›ndan gelen sayg›nl›¤›n›n tan›nmas›n›n,dünyada özgürlük, adalet ve bar›fl›n temelini oluflturdu¤u”na dikkat çekilmekteve “‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’ne uygun olarak, korku ve yoksulluktan kur-tulma özgürlü¤ünden yararlanan özgür insanlar ülküsünün ancak herkesin kifli


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Vatans›z (haymatlos):Herhangi bir ülke hukukunagöre vatandafll›k ba¤›bulunmayan kifliler. Bir ülkevatandafll›¤›ndan ç›kar›landi¤er ülkeler taraf›ndan dakabul edilmeyen kiflilerinstatüsü.

Sosyal güvenlik yaflayanlar›nmeselesidir; hayat hakk›olmayanlar›n, ölenlerinsosyal güvenlik haklar›ndansöz edilemez.

haklar› ve siyasi haklar da oldu¤u kadar ekonomik, sosyal ve kültürel haklar› kul-lanabilme flartlar›n›n da yarat›lmas› durumunda gerçekleflebilece¤i” belirtilmekte-dir. Bu sözleflmede sosyal güvenlik bak›m›ndan önem tafl›yan hükümler flunlard›r:

• Bu sözleflmeye taraf olan devletler, herkesin sosyal sigorta dâhil sosyal gü-venlik hakk› oldu¤unu kabul eder (m.9).

• Toplumun do¤al ve temel birimi olan aile, özellikle kuruluflu ve ba¤›ml› ço-cuklar›n bak›m› ve e¤itimi aç›s›ndan en genifl biçimde korunmal› ve destek-lenmelidir (m.10/1).

• Do¤um öncesi ve sonras›nda makul bir süre için analara özel korunma sa¤-lanmal›d›r. Bu dönemlerde çal›flan analara ücretli izin ya da yeterli sosyalgüvenlik yard›mlar›yla izin sa¤lanmal›d›r (m.10/2).

• Babal›k nedenleri ya da di¤er flartlar yüzünden ayr›mc›l›k yap›lmadan bü-tün çocuklar ve gençler için özel korunma ve yard›m önlemleri al›nmal›d›r.Çocuklar ve gençler ekonomik ve sosyal sömürüden korunmal›d›r. Çocuk-lar›n ve gençlerin ahlak ve sa¤l›klar›na zararl› ya da yaflamlar› için tehlike-li olabilecek ya da ola¤an geliflimlerini engelleyebilecek ifllerde çal›flmalar›yasalarla cezaland›r›lmal›d›r. Devletler ayr›ca daha alt›nda ücretli çocukeme¤i kullan›lmas›n›n yasakland›¤› ve cezaland›r›ld›¤› bir alt yafl s›n›r› tes-pit etmelidir (m.10/3).

• Bu sözleflmeye taraf olan devletler, yeterli g›da, yiyecek ve konut ile herke-sin kendisi ve ailesi için yeterli bir yaflam düzeyine sahip olma hakk›n› veyaflam koflullar›n› sürekli gelifltirme hakk›n› kabul eder. Taraf devletler buhakk›n yaflama geçirilmesi için hür iradeye dayal› uluslararas› iflbirli¤inin te-mel önemini dikkate alarak, uygun önlemleri sa¤layacaklard›r (m.11/1).

• Bu sözleflmeye taraf olan devletler, herkesin aç kalmama temel hakk›na sa-hip oldu¤unu dikkate alarak tek bafllar›na ya da uluslararas› iflbirli¤i yoluyla;a. Teknik ve bilimsel bilginin tam kullan›m›, beslenme ilkelerine iliflkin bil-

ginin yayg›nlaflt›r›lmas› ile do¤al kaynaklar›n kullan›m›n› ve gelifltirilmesi-ni en etkin biçimde gerçeklefltirecek flekilde tar›msal sistemlerin gelifltiril-mesi ya da düzeltilmesi yoluyla yiyeceklerin üretim, korunma ve da¤›l›myöntemlerinin gelifltirilmesi için,

b. G›da ihraç ve ithal eden ülkelerin sorunlar›n› dikkate alarak, dünya g›dakaynaklar›n›n ihtiyaca göre eflit da¤›l›m›n› sa¤lamak için gerekli özgülprogramlar içeren önlemleri alacaklard›r (m.11/2).

• Bu sözleflmeye taraf olan devletler herkese ulaflabilecek en yüksek düzeydefiziksel ve akli sa¤l›k düzeyinden yararlanma hakk›n› tan›r (m.12-1).

• Bu sözleflmeye taraf olacak devletlerce bu haklar›n tam olarak yaflama geçi-rilmesi için al›nacak önlemler zorunlu olarak flunlar› içerecektir;a. Ölü do¤um ve çocuk ölüm oranlar›n›n düflürülmesinin ve çocu¤un sa¤-

l›kl› gelifliminin sa¤lanmas›;b. Çevrenin ve iflyeri sa¤l›¤›n›n iyilefltirilmesi;c. Salg›n, mahalli, mesleki ve di¤er hastal›klar›n önlenmesi, tedavisi ve

denetimi;d. Hastal›k durumunda tüm t›bbi hizmet ve ilgiyi sa¤layacak koflullar›n ya-

rat›lmas› (m.12/2).Yukar›daki hükümler incelendi¤i zaman bu belgenin uluslararas› sosyal güven-

lik hukuku alan›nda ne kadar büyük bir öneme sahip oldu¤u görülecektir.


Toplumun temel birimiolarak aile en genifl biçimdekorunmal› vedesteklenmelidir.

Her Çeflit Irk Ay›r›m›n›n Ortadan Kald›r›lmas›na Dair Uluslararas›Sözleflme (1966)Irk ay›r›m› ve ›rk ay›r›m›ndan kaynaklanan çat›flmalar›n dünyada önemli bir sorunhâline geldi¤ini gören BM bu alandaki her türlü ay›r›mc›l›¤›n yok edilmesine dair birsözleflme haz›rlam›flt›r. 7 Mart 1966 tarihinde imzaya aç›lm›fl bulunan bu sözleflmeBM Genel Kurulu taraf›ndan 21 Aral›k 1965’te kabul edilmifltir. Sözleflmeye 71 ülkeimza koymufl ve 128 ülke ise sözleflmeye taraf olmufltur (Brownlie, 1992: 148-161).

Sözleflmenin giriflinde bütün insanlar›n eflit haklara sahip ve hür olarak do¤du-¤una, kanun karfl›s›nda eflit oldu¤una ve eflit hukuki korumaya sahip bulundu¤u-na ve BM’nin sömürgecili¤in her çeflidine karfl› oldu¤una, ›rk ay›r›m›na dayal› üs-tünlük anlay›fl›n›n yanl›fll›¤›na dikkat çekilmektedir.

Bu sözleflmede; sözleflmeye taraf ülkelerin ›rk ay›r›m› temeline dayal› her türlüay›r›mc›l›¤› yasaklamas› ve ortadan kald›rmas› ile ülkesinde yaflayan herkese ›rk,renk ya da millî veya etnik orijini ne olursa olsun say›lan haklardan faydaland›r›l-mas› ve kanun önünde eflit ifllem yap›lmas› öngörülmektedir. Sözleflmede temelhaklar, ekonomik, sosyal ve kültürel haklar, siyasi haklar alan›nda ›rk ay›r›m›nadayal› ay›r›mc›l›¤›n yasaklanmas› öngörülmektedir. Bu anlamda “halk sa¤l›¤›, t›bbibak›m, sosyal güvenlik ve sosyal hizmetler” alan›nda da ›rk ay›r›m›na dayal› farkl›ifllem yap›lmamas› öngörülmektedir (m.5).

Kad›nlara Karfl› Her Türlü Ayr›mc›l›¤›n Kald›r›lmas›na DairSözleflme (1979 ) Kad›nlara karfl› temel haklar, ekonomik ve sosyal haklar ve siyasi haklar bak›m›n-dan her türlü ay›r›mc›l›¤›n kald›r›lmas› ve kad›nlarla erkeklere eflit ifllem yap›lma-s›na imkân sa¤lama amac› tafl›yan bu BM Sözleflmesi, BM Genel Kurulunun 18 Ara-l›k 1979 tarihli toplant›s›nda kabul edilmifl ve 3 Eylül 1981 tarihinde yürürlü¤e gir-mifltir. Sözleflmeye 103 devlet taraf olmufltur (Brownlie, 1992: 169-181).

Cinsiyet temeline dayal› olarak kad›nlara yönelik her türlü ayr›mc›l›¤› ve farkl›ifllem yap›lmas›n› önlemek temel hedefi olmas› bak›m›ndan bu sözleflme sosyalgüvenlik sisteminden sa¤lanan haklar ve yükümlülükler aç›s›ndan da cinsiyet te-meline dayal› ayr›m yap›lmamas›n› öngörmektedir. Anlaflmaya taraf ülkelerin yü-kümlülü¤ü bu türlü ay›r›mc›l›¤a neden olabilecek bütün mevzuat hükümlerini ye-niden düzenlemek, gerekli her türlü önemi almak ve idari bak›mdan da bu tür ay›-r›mc›l›¤a izin ve imkân vermemektir (m.2).

Sözleflmede, taraf ülkelerin sosyal güvenlik alan›na iliflkin olmak üzere kad›n-lara karfl› ayr›mc›l›¤›n önlenmesi ile kad›n ve erkeklere;

i. Aile yard›mlar›na hak kazanma, ii. Özellikle emeklilik, iflsizlik, hastal›k, malullük, yafll›l›k ve di¤er iflgöremezlik

durumlar›na karfl› olmak üzere sosyal güvenlik hakk› sa¤lanmas› bak›m›n-dan (m.11)

herhangi bir ay›r›m yap›lmamas›, eflit muamele edilmesi öngörülmektedir.

Çocuk Haklar› Sözleflmesi (1989) Çocuk haklar›n› akla gelebilecek her yönden belirleyen ve çocuklar›n bu haklar›-n›n korunmas› bak›m›ndan sözleflmeye taraf ülkelere gerekli her türlü önlemi al-ma yükümlülü¤ü getiren bu sözleflme, BM Genel Kurulu’nun 20 Kas›m 1989 tari-hinde oylama yap›lmaks›z›n kabul edilmifltir. Yirmi ülkenin onaylamas›ndan bir aysonra 2 Eylül 1990 tarihinde yürürlü¤e girmifl ve uygulanmaya bafllanm›flt›r (Brown-


Sosyal güvenlik alan›ndasa¤lanan hak veyükümlülüklerden kad›nlarerkeklerle eflit flekildeyararlan›r.

Çocuk Haklar› Sözleflmesi,BM’de oylama yap›lmaks›z›nkabul edilmifltir.

Bütün insanlar eflit haklarasahip ve hür olarak do¤ar.

lie, 1992: 182-202). Çocuk Haklar› Sözleflmesi Türkiye ad›na 14.9.1990 tarihindeimzalanm›fl ve 9.12.1994 tarih ve 4058 say›l› Kanun’la onaylanmas› uygun bulun-mufltur (RG.27.1.1995 tarih ve 22184 say›).

Çocuklar hakk›nda her türlü ay›r›mc›l›¤›n yap›lmas›n› (›rk, renk, dil, din, siyasivs. kanaat, millî ve sosyal geçmifli, mal varl›¤›, do¤um ve sair farkl›l›klar› sebebiy-le) da yasaklayan (sözleflmenin girifl maddesi) sözleflmede çocuklar›n insan haysi-yetine yarafl›r bir uygulama görmesi için gerekli bütün koruma sa¤lanmaktad›r.Çocuk Haklar› Sözleflmesi çocuklar›n “Magna Carta”s› ya da “‹nsan Haklar› Yasa-s›” olarak nitelendirilmektedir (Ak›ll›o¤lu, 1995: 1).

Çocuklar›n sosyal güvenlik hakk› bak›m›ndan da korunmas› için sözleflmedegerekli hükümler konulmufltur. Sözleflmenin sosyal güvenlik bak›m›ndan genel veözel hükümler tafl›d›¤› anlafl›lmaktad›r. Örne¤in, zihni ve/veya bedeni aç›dan sa-kat çocuklar›n sosyal güvenlik aç›s›ndan özel bir flekilde korunmas›n› sa¤lamayayönelik hükümler (m.23) bulunmaktad›r. Bu maddede bu durumdaki çocuklaraözel bir bak›m yap›lmas› ve bak›m›n ücretsiz olmas› öngörülmektedir (m.23/2-3.).

Sözleflmede çocuklar›n sosyal güvenlik bak›m›ndan korunmas›na dair esas dü-zenleme m.26’da yap›lm›flt›r (Ak›ll›o¤lu, 1995: 9). Bu madde ile çocuklar›n sosyalgüvenlik bak›m›ndan korunmas›n›n sa¤lanmas› ve onlar›n ihtiyaçlar›na uygun sos-yal güvenlik yard›mlar› yap›lmas› öngörülmektedir. Türkçe metni afla¤›da verilen26. madde incelendi¤i zaman, Sözleflme’nin çocuklar›n di¤er haklar› ile birlikte eleal›nd›¤›nda onlara ihtiyaçlar›n› karfl›lamaya yeter bir “Sosyal Güvenlik Hakk›” ta-n›nm›fl bulundu¤u görülecektir.

Madde 26: 1. Taraf Devletler, her çocu¤un sosyal sigorta dahil, sosyal güvenlikten yara-

lanma hakk›n› tan›r ve bu hakk›n tam olarak gerçekleflmesini sa¤lamakiçin ulusal hukuklar›na uygun, gerekli önlemleri al›rlar.

2. Sosyal Güvenlik, çocu¤un ve çocu¤un bak›m›ndan sorumlu olanlar›n kay-naklar› ve koflullar› göz önüne al›narak ve çocuk taraf›ndan ya da onunad›na yap›lan sosyal güvenlikten yararlanma baflvurusuna iliflkin baflkacadurumlar da göz önünde tutularak sa¤lan›r.

Çocuk Haklar› Sözleflmesi’nin sosyal güvenlik hakk› sizce hangi hükümle ve nas›l düzen-lenmifltir?

Bütün Göçmen ‹flçilerin ve Ailelerinin Haklar›n›n Korunmas›na DairUluslararas› Sözleflme (1990)Bu Sözleflme, BM Genel Kurulunun 45. oturumunda kabul edilmifltir (Brownlie,1992: 203-240). Göçmen iflçiler ve ailelerinin yaflad›klar› ülke vatandafllar› ile eflitiflleme tabi tutulmas›, insan haklar› yönünden korunmalar›n› temin etmek üzere ha-z›rlanan bu sözleflme ile göçmenlerin korunmalar› ve fena muameleye u¤ramalar›-n›n önlenmesi öngörülmektedir. Vatandafl› olmad›klar› bir ülkede, ücretli bir faali-yetle ifltigal eden kimseler olarak tan›mlanan (m.2/1) mültecilerin haklar›n›n korun-mas› bak›m›ndan önem tafl›yan bu sözleflmeden bu iflçilerin hangi alanlarda sorun-larla karfl›laflabilece¤ini de anlamak mümkündür. Çünkü sözleflmenin Üçüncü Bö-lümü’nde “Göçmen ‹flçilerin ve Ailelerinin ‹nsan Haklar›” bafll›¤› alt›nda insan hak-lar› aç›s›ndan hangi alanda nas›l muamele görecekleri de belirlenmifltir.

Sözleflmede, göçmen iflçiler ve ailelerinin sosyal güvenlik hakk› bak›m›ndankorunmas›na dair hükümler de yer almaktad›r. Sözleflmenin 27. maddesinde sos-yal güvenli¤e dair afla¤›daki hükümler yer almaktad›r:


Magna Carta: 1215 y›l›nda‹ngiltere’de imzalanan veAnayasal sürecingelifliminde bafllang›çolarak kabul edilen belgedir.Günümüzde, orijinalbelgeden ziyade, birfenomen olarak herhangi birhukuk alan›ndagerçeklefltirilen ilk hukukibelge vurgusu yapmak içinkullan›l›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

• Göçmen iflçiler ve aileleri, istihdam edilmifl olmalar› durumunda sosyal gü-venlik bak›m›ndan bulunduklar› ülkenin millî mevzuat›nda; kabul edilmiflbulunan ikili veya çok tarafl› uluslararas› antlaflmalarla tan›nm›fl bulunan hü-kümlere uymak flart› ile vatandafllarla eflit ifllem göreceklerdir. Göçmen iflçi-lerin kaynak ülkesi ile çal›flt›ran ülkeler, bu normun uygulanmas› konusundagerekli düzenlemeleri yapabileceklerdir.

• Göçmen iflçiler ve ailelerinin sosyal güvenlik yard›mlar›na imkân sa¤lanma-d›¤› durumlarda ise, bu ülkelerin sosyal güvenlik amac›yla yapt›¤› harcama-lar›n aynen vatandafllarda oldu¤u gibi ilgili kurumlardan tahsil edebilmeleriimkânlar›n› araflt›racaklard›r.”

Sözleflmenin 28. maddesine göre, “Göçmen iflçiler ve aileleri hayatlar›n›n ko-runmas› bak›m›ndan acil durumlarda veya vatandafllarla ayn› flekilde olmaküzere sa¤l›klar›n›n telafi edilemez flekilde zarar görmesini önlemek için vatandafl-larla eflit flekilde sa¤l›k bak›m› görme hakk›na sahiptirler. Bu nitelikteki yard›mla-r›n yap›lmas›ndan oturma veya ikamet süreleri gerekçe gösterilerek kaç›n›lamazve reddedilemez”.

Sözleflme göçmen iflçilerin ve ailelerinin korunmas›na dair sözleflme hükümle-rinin uygulan›p uygulanmad›¤›n› üye ülkeler ad›na takip etmek, ihlalleri izlemekve flikâyetlere iliflkin karar almak üzere bir gözlem komitesi (A committee to mo-niter its implementation) kurulmas›n› öngörmektedir (Brownlie, 1992: 203).

Bu hükümler ile göçmen iflçiler ve ailelerinin sosyal güvenlik haklar›n›n ko-runmas› ve eflit ifllem görmeleri alan›nda çok önemli bir ad›m›n at›lm›fl oldu¤usöylenebilir.

Göçmen ‹flçiler ve Ailelerinin Korunmas›na Dair Sözleflme hükümlerine göre Uluslararas›Takip Komitesinin yap›s› ve görevleri sizce nelerdir?

Uluslararas› Çal›flma Örgütü’nün Sözleflme ve TavsiyeKararlar›Uluslararas› seviyede öncelikle; çal›flanlar›n korunmas› ve bütün dünyada standarthaklara kavuflturulmas›, asgari seviyede bir haklar katalo¤una ulafl›lmas› alanlar›n-da etkili çal›flmalar yapan uluslararas› kurulufllardan birisi de Uluslararas› Çal›flmaÖrgütü (ILO)’dür (Turan, 1979: 129-167). ILO’nun sosyal güvenlik alan›nda da ça-l›flmalar› bulunmaktad›r. ILO sözleflme ve tavsiye kararlar› hâlinde standartlar› ha-z›rlamakta ve bu standartlar›n ilgili ülkelerin mevzuatlar›n›n bir parças› hâline gel-mesi için çaba harcamaktad›r.

ILO’nun statüsünde yer alan baz› hükümler sosyal güvenlik bak›m›ndan daönem tafl›maktad›r. Teflkilat, özellikle sosyal adalet üzerinde durmakta ve Anaya-sas›’n›n giriflinde “evrensel ve sürekli bir bar›fl ancak sosyal adalete dayal› olarakkurulabilir” hükmüne yer verilmifl bulunmaktad›r. ILO özellikle konumuz aç›s›n-dan sosyal güvenlik alan›nda standartlar haz›rlamas› bak›m›ndan uluslararas› kuru-lufllar aras›nda öncü olma gibi bir fonksiyona sahiptir (Brownlie, 1992: 241).

ILO’nun sosyal güvenlik alan›nda haz›rlam›fl bulundu¤u çok say›da standartkoyan sözleflme ve tavsiye karar› mevcuttur. Bu sözleflme ve tavsiye kararlar›n›nbir k›sm› genel nitelikli bir k›sm› ise sigorta dallar›na özgü kararlard›r. Afla¤›da bubelgeler hakk›nda k›sa k›sa bilgi sunulacakt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

“Evrensel ve sürekli bir bar›flancak sosyal adalete dayal›olarak kurulabilir” (ILO).

Genel Nitelikli Sözleflme ve Tavsiye Kararlar›• Filadelfiya Bildirgesi (1944): ILO’nun Filadelfiya’da toplanan 26.Ulusla-

raras› Çal›flma Konferans›nda 10 May›s 1944 tarihinde kabul edilerek ilanedilmifl bulunan bu Bildirge’de sosyal güvenli¤e iliflkin önemli hükümler yeralmaktad›r. Bildirge modern sosyal güvenlik sistemlerinin do¤ufluna da etkieden bir metindir.

Bildirge’nin I. maddesinde yer alan temel prensipler aras›nda bulunan flu hü-küm çok önemlidir: “Her nerede olursa olsun fakirlik, bütün insanlar›n refah› içinbir tehlike teflkil eder.” (I.c). Bildirge’nin III. maddesinde ise “Korunmaya muhtaçolan herkes için bir esas gelir sa¤lamak üzere, sosyal güvenlik tedbirlerinin, di¤ertaraftan tam s›hhi yard›mlar›n geniflletilmesi (III/f)” ve “Çocuklar›n ve analar›n›nkorunmas› (III/h)” hükmü yer almaktad›r. Ayr›ca (I/i), uygun bir g›da, mesken iyivakit geçirme ve kültür vas›talar›n›n temin edilmesi alanlar›nda yap›lacak çal›flma-larda ILO yard›mc› olmay› bir vazife olarak kabul etmektedir. Bilindi¤i gibi bu Bil-dirge daha sonra ILO’nun esas statüsüne eklenmifltir (Brownlie, 1992: 243-245).

ILO’nun sosyal güvenlik alan›nda birtak›m sözleflme ve tavsiye kararlar› da var-d›r ki bunlardan baz›lar› afla¤›dakilerden ibarettir:

• Gelir Güvencesine Dair 67 No’lu Tavsiye Karar›: Gelir Güvencesinedair 67 Nolu tavsiye karar› ILO’nun Filadelfiya’da yap›lan Çal›flma Konferan-s›’nda 12 May›s 1944 tarihinde kabul edilmifltir. Bu kararda gelir güvencesi-nin sosyal güvenli¤in temel esaslar›ndan birisi oldu¤u vurgulanmakta; sos-yal güvenlik alan›n›n milletlerin iflbirli¤i yapmalar› gereken bir alan oldu¤ugerçe¤inden söz edilerek ILO’nun bu alandaki geliflmeleri teflvik edece¤ibeyan edilmektedir.

Tavsiye karar›nda gelir güvencesi sistemlerinin yoksullu¤un kald›r›lmas›n› he-def almas› öngörülmektedir. Gelir güvencesi zorunlu sosyal sigorta sistemleri ilegaranti alt›na al›nacak; bu flekilde söz konusu garantiye sahip olamayanlar için desosyal yard›m sistemleri sa¤lanacakt›r. Bu tavsiye karar›; gelir güvencesi ihtiyac›n›do¤uran riskleri “hastal›k, anal›k, sakatl›k (malullük), yafll›l›k, geçindiren kimseninölümü (dul ve yetimlik), iflsizlik, acil nitelikli harcamalar, ifl kazalar›” olarak saym›flve bu risklerde gelir güvencesinin içeri¤i hakk›nda bilgi verilmektedir. Tavsiye ka-rar›n›n en önemli özelli¤i ise kamunun bu gelir güvencesinin sa¤lanabilmesi içinneler yapabilece¤i hakk›nda bilgiler vermesidir.

• Sosyal Güvenli¤in Asgari Normlar› Hakk›nda 102 No’lu Sözleflme: Busözleflme Türkiye’nin 29.7.1971 tarih ve 1451 say›l› Sosyal Güvenli¤in Asga-ri Normlar› Hakk›nda 102 say›l› Sözleflmenin Onanmas›na Dair Kanun ile(RG.10.8.1971 T.ve 13922 Say›) onaylanm›flt›r. ILO’nun sosyal güvenlik ala-n›nda uluslararas› düzeyde geçerli olmas›n› öngördü¤ü asgari standartlar›belirleyen bir sözleflmedir. 102 say›l› Sözleflme ile sosyal güvenlik alan›ndasa¤l›k yard›mlar› (m.7-12), hastal›k ödenekleri (m.13- 18), iflsizlik yard›mla-r› (m.19-24), ihtiyarl›k yard›mlar› (m.25-30), ifl kazalar›yla meslek hastal›kla-r› hâlinde yap›lacak yard›mlar (m.31-38), aile yard›mlar› (m.39-45), anal›kyard›mlar› (m.46-52), maluliyet yard›mlar› (m.53-58), ölüm yard›mlar› (m.59-64 )na dair asgari standartlar ve yard›mlar›n muhtevalar›n›n nelerden ibaretolmas› gerekti¤ine ve de periyodik ödemelerde uygulanacak normlara (m.65-67) dair esaslar belirlenmektedir. Sözleflmede yabanc›lara eflit ifllem yap›l-mas› ve vatandafllarla ayn› haklara sahip k›l›nmas›na dair bir norm da (m.68)yer almaktad›r.


102 say›l› Sözleflme, ILO’nunsosyal güvenlik alan›ndabütün dünyada geçerliolmas›n› arzu etti¤i asgaristandartlar› belirlemektedir.

Sözleflme incelendi¤i zaman bu alanda uygulama imkân› olan normlar›n tespitedildi¤i anlafl›lmaktad›r. Bu düzenlemenin aç›klamas› ise “Sözleflmenin uygulanmaflans›n› art›rmak amac›yla standartlar› düflük tutarak sosyal güvenlikte standartlar›düflük olan ülkelere flevk vermeyi tercih etmektir (Okur-Güzel, 1999: 44)” fleklin-de yap›labilmektedir (Türk-‹fl, 1980: 112-148).

• Sosyal Güvenlik Aç›s›ndan Vatandafllarla Vatandafl OlmayanlaraEflit ‹fllem Yap›lmas›na dair 118 No’lu Sözleflme (1962): Bu sözleflme,29.7.1971 tarih ve 1453 say›l› Kanun ile Türkiye taraf›ndan onaylanm›flt›r(RG. 10.8.1971/ 13922). Sözleflmenin özü bu sözleflmeyi uygulayan ülkele-rin di¤er ülke vatandafllar›na da sosyal güvenli¤e tabi olma, yard›mlardanhak kazanma aç›s›ndan ikamet flart›na ba¤l› olmaks›z›n eflit bir flekilde uy-gulamay› kabul etmektedir. Sözleflmede yard›mlardan faydalanma bak›m›n-dan baz›lar› için belirli bir süre ülkede ikamet flart›n›n konabilece¤i de ka-bul edilmektedir. Sözleflmede hangi sosyal güvenlik yard›mlar› için ne gibiön flartlar›n konulabilece¤i de düzenlenmektedir ki; bu düzenleme eflit iflle-min do¤urabilece¤i birtak›m sak›ncalara karfl› esneklik ve koruyucu tedbiralma imkânlar›n› getirmektedir.

• Sosyal Güvenlik Haklar›n›n Korunmas› ‹çin Uluslararas› Bir SistemKurulmas›na Dair 157 No’lu Sözleflme (1982): ILO’nun 21 Haziran 1982tarihindeki oturumunda kabul etmifl oldu¤u bir sözleflmedir. Bu sözleflmedeyer alan sosyal güvenlik yard›mlar› ile ilgili haklar (t›bbi bak›m, hastal›k,anal›k, malullük, yafll›l›k, ölüm, ifl kazalar› ve meslek hastal›klar›, iflsizlik, ai-le yard›mlar› ile rehabilitasyon yard›mlar› alan›nda (m.2) uygulanacak vesözleflmeyi onaylayacak ülkelerin ba¤l› olaca¤› kurallar tespit edilmektedir.Memurlar ve muharip gaziler kapsam d›fl›nda tutulmaktad›r. Ayr›ca sosyalyard›m veya t›bbi yard›m sistemlerinden yap›lacak sosyal güvenlik yard›m-lar› da bu sözleflme kapsam› d›fl›nda tutulmufltur (m.2/4).

Sözleflmede sosyal güvenlik haklar›n›n korunmas›n› sa¤lamak için birtak›m te-mel kurallar konulmaktad›r. Bunlardan birisi uygulanacak mevzuata dair kurallar-d›r. Uygulanacak mevzuata dair getirilen kurallar afla¤›daki flekildedir.

Uygulanacak mevzuat›n belirlenmesi tespitte kanunlar ihtilaf›na meydan ver-memek, sosyal güvenlik aç›s›ndan korumas›zl›¤a yol açmayacak, çifte prim öde-mesine sebep olmayacak, baflkaca yükümlülüklerde, yard›mlarda ve primlerdetekrara meydan vermeyecek flekilde üye ülkelerin karfl›l›kl› anlaflmas›na ba¤l› ola-rak tespit edilecektir.

Tespitte afla¤›daki kurallar uygulanacakt›r: i. Üye ülkelerden birisinin ülkesinde normal bir flekilde istihdam edilen iflçiler

bir baflka ülkede ikamet etmekte veya iflçileri çal›flt›ran flirketin tescil edildi-¤i merkezi veya iflverenlerinin ikametgâh› bir baflka ülkede bulunsa dahi ça-l›flmakta olduklar› ülkenin mevzuat›na tabi olacaklard›r.

ii. Üye ülkelerden birisinin ülkesinde faaliyetlerini sürdüren ba¤›ms›z çal›flankimseler bir baflka ülkede ikamet etmekte dahi bulunsalar o ülkenin mev-zuat›na tabi olurlar.

iii. Üye ülkelerden birisinin bayra¤›n› tafl›yan bir gemide çal›flan iflçiler ve ba-¤›ms›z çal›flanlar bir baflka ülkede ikamet etmekte olsalar veya iflverenin ika-metgâh› veya çal›flt›ran iflletmenin idare merkezi bir baflka ülkede olsa dahibayrak ülkesi mevzuat›na tabi olur.

iv. Faal nüfusa dahil olmayan kimseler ikamet etmekte olduklar› üye devletinmevzuat›na tabi olacaklard›r (m.5/1).


5510 say›l› Kanun’lagetirilen düzenlemelerleyabanc›lar›n sosyalgüvenlikleri ile ilgili olarak118 say›l› sözleflmegereklerini yerine getirmebak›m›ndan önemli bir ad›mat›lm›flt›r.

Sözleflmede üye ülke tabiriILO’ya üye olup dasözleflmeyi imzalam›flbulunan ülkeler olaraktan›mlanmaktad›r (m.1).

Üye ülkelerin baz› kesimler için örne¤in ba¤›ms›z çal›flanlara ikamet ülkesi ka-nununun uygulanmas› gibi farkl› bir uygulama yönünde anlaflma yapabilirler(m.5/2).Yine üye ülkeler yapacaklar› anlaflmalarla istisna hükümler getirebilirler.

Sosyal güvenlik haklar›n›n korunmas›n› sa¤lamak üzere; i. Karfl›l›kl›l›k esas›na dayal› olmak, ii. ‹flçiler (s›n›r iflçileri ve mevsimlik iflçiler dahil) ve üye ülkelerden birisinin

vatandafl› olmak flart› ile aileleri, ba¤›ml›lar›n› kapsamak, iii. Üye ülkelerden birisinde ikamet eden mülteciler ve vatans›z kimseleri de

kapsamak, iv. Aksi kararlaflt›r›lmad›kça üye ülkelerden birisinin kurumunun di¤er kurum

ad›na yapt›¤› harcamalar veya ödemelerin öteki ülkeden tahsilini talep etmek,v. Primlerde, yükümlülüklerde ve sa¤lanan yard›mlarda tekrara düflmemek,

esas olmak üzere mekanizmalar kurulacakt›r (m.4/3).Farkl› üye ülkelerde kazan›lm›fl bulunan haklar sigortal›l›k, çal›flma, mesleki

faaliyet veya ikamet süreleri aç›s›ndan ihtiyaç duyuldu¤u kadar› ile birlefltirilebi-lecektir (m.7/1). ‹ki veya daha fazla ülke mevzuat›na tabi olarak geçen süreleryaln›zca bir kere birlefltirmede esas al›nabilir (m.7/2). Üye ülkeler niteli¤i itiba-r›yla farkl› olan sürelerin birlefltirilmesinde özel düzenlemeleri anlaflma ile yapa-bilirler (m.7/3).

Sözleflmede uzun vadeli sigorta kollar›ndan yap›lacak yard›mlarda (yafll›l›k,malullük, ölüm ve meslek hastal›klar›na ba¤l› malulen emeklilik yard›mlar›nda)orant›l›l›k prensibinin uygulanmas› hususunda bir formül üzerinde üye ülkeler an-laflmaya varacaklard›r (m.8/1).

Üye ülkelerden birisinde kazan›lm›fl bulunan malullük, yafll›l›k, ölüm nakit yar-d›mlar› ile ifl kazalar›na ba¤l› olarak do¤an malulen emekli ayl›klar› ve ölüm öde-neklerini üye ülkelerden bir baflkas›n›n vatandafllar›na, mültecilere ve vatans›zlaraikamet yerine bak›lmaks›z›n üye ülkelerde yap›lan antlaflma flartlar›nda garantiedeceklerdir (m.9/1). Üye ülkelerin yetkili otoriteleri veya kurumlar› birbirlerinebu sözleflmenin uygulanmas› aç›s›ndan destek vereceklerdir (m.12). Bu desteklerücretsiz yap›lacakt›r (m.12/2). Kendilerine yönelen talep ve belgelerin yabanc› ül-ke dili olmas›, ret için bir gerekçe olarak kullan›lmayacakt›r (m.12/3).

Talepler üye ülkelerden birisine yap›lm›fl ve merci yanl›fl ise talebin yap›ld›¤› anbaflvuru tarihi olarak kabul edilecek ve bu merci, talebi do¤ru yerine göndermek-le yükümlü olacakt›r (m.13/2). Sosyal güvenlik ödemeleri yetkili kurumca do¤ru-dan yap›labilece¤i gibi üye ülke sosyal güvenlik kurumlar› taraf›ndan da hak sahi-bine do¤rudan ödenebilir (m.13).

Bu sözleflme tafl›d›¤› hükümler itibar›yla sosyal güvenlik alan›nda kazan›lm›flbulunan haklar›n korunmas› ve hak sahiplerine sosyal güvenlik sa¤lanmas›ndakullan›lmas›na dair geçerli olacak kurallara dair esaslar niteli¤indedir. Hemen ifa-de edelim ki; bu haklar üye ülkelerin bu sözleflmeyi onaylamas› oran›nda sosyalgüvenlik hakk›n›n uluslararas› alanda korunmas›na büyük katk› sa¤lam›fl olacakt›r.

• Sosyal Güvenlik Haklar›n›n Korunmas›na Dair Tavsiye Karar›(1983): Bu tavsiye karar› yukar›da ana esaslar› belirlenen sözleflme hüküm-lerine aç›kl›k kazand›rmak üzere haz›rlanm›flt›r.

ILO’nun Sosyal Güvenlik Dallar›na Dair Sözleflme ve TavsiyeKararlar› ILO baflka alanlarda oldu¤u gibi sosyal güvenlik alan›nda da belirli standartlar›nmilli devletler taraf›ndan kabul edilmesi için standartlar haz›rlamaktad›r. Sözleflme


ve tavsiye karar› ad› alt›nda haz›rlanan ve ILO Konferans›’nda kabul edilen bu me-tinler hem yol göstermekte hem de bütün dünyada sosyal güvenlik alan›ndaki uy-gulamalar›n belirli bir standarda kavuflmas›na katk› sa¤lamaktad›r. Uluslararas› Ça-l›flma örgütünün sosyal güvenlik alan›ndaki tavsiye kararlar›n›n listesi, ilgili olduk-lar› sosyal sigorta riskleri bak›m›ndan grupland›r›lm›fl olarak afla¤›daki gibidir:

Hastal›k Sigortas›na Dair Olanlari. Sanayide Hastal›k Sigortas›na Dair 24 No’lu ve 1927 tarihli Sözleflmeii. Hastal›k Sigortas›na Dair 25 No’lu 1927 tarihli Sözleflme iii. T›bbi Bak›ma Dair 69 No’lu 1944 tarihli Tavsiye Karar›iv. T›bbi Bak›m ve Hastal›k Yard›mlar›na Dair 130 Say›l› Sözleflme v. T›bbi Bak›m ve Hastal›k Yard›mlar›na Dair 134 Say›l› Tavsiye Karar›

Yafll›l›k-Maluliyet ve Ölüm Yard›mlar› Alan›nda Sözleflme ve TavsiyeKararlar›

i. Sanayide Yafll›l›k Sigortas› Hakk›nda 35 No’lu ve 1933 tarihli Sözleflmeii. Tar›mda Yafll›l›k Sigortas›na Dair 36 No’lu ve 1933 tarihli Sözleflme iii. Sanayide Malullük Sigortas› Hakk›nda 37 No’lu ve 1933 tarihli Sözleflme iv. Tar›mda Malullük Sigortas›na Dair 38 No’lu ve 1933 tarihli sözleflme v. Sanayide Ölüm Sigortas›na Dair 39 No’lu ve 1933 tarihli sözleflme vi. Tar›mda Ölüm Sigortas›na Dair 40 No’lu ve 1933 tarihli Sözleflmevii.Göçmenlerin Emeklilik Haklar›n›n Sürdürülmesine Dair 48 No’lu ve 1935 ta-

rihli Sözleflmeviii.Malullük, Yafll›l›k ve Ölüm Yard›mlar›na Dair 128 No’lu ve 1967 tarihli

Sözleflmeix. Malullük, Yafll›l›k ve Ölüm Yard›mlar›na Dair 131 No’lu ve 1967 tarihli Tav-

siye Karar›

‹fl Kazalar› Yard›mlar›na Dair Sözleflme ve Tavsiye Kararlar›i. Tar›mda ‹flçi Tazminatlar›na Dair 12 No’lu ve 1921 tarihli Sözleflmeii. Kazalarda ‹flçilerin Tazmin Edilmesine Dair 17 No’lu ve 1925 tarihli Sözleflmeiii. ‹flçi Tazminatlar›n›n Yarg›lanmas›na Dair 23 No’lu ve 1925 tarihli Tavsiye

Karar›iv. Meslek Hastal›klar› ‹çin ‹flçi Tazminatlar›na Dair 18 No’lu ve 1925 tarihli Söz-

leflmev. Kaza Tazminatlar›nda Eflit ‹fllem Yap›lmas›na Dair 25 No’lu ve 1925 tarihli

Tavsiye Karar› vi. Meslek Hastal›klar›n›n Tazmin Edilmesine Dair 42 No’lu ve 1934 tarihli Söz-

leflme (Yeni flekilde );v. ‹fl Kazalar› Yard›mlar›na Dair 121 No’lu ve 1964 tarihli Sözleflme

‹flsizlik Yard›mlar›na Dair Sözleflme ve Tavsiye Kararlar› i. ‹flsizli¤in Sa¤lanmas›na Dair 44 No’lu ve 1934 tarihli Sözleflmeii. ‹flsizli¤in Sa¤lanmas›na Dair 44 No’lu ve 1934 tarihli Tavsiye Karar› iii. ‹stihdam›n Teflviki ve ‹flsizli¤e Karfl› Korunmaya Dair 168 No’lu ve 1988 ta-

rihli Sözleflme iv. ‹stihdam›n Teflviki ve ‹flsizli¤e Karfl› Korunmaya Dair 176 No’lu ve 1988 ta-

rihli Tavsiye Karar›


Anal›k Yard›mlar›i. Anal›¤a Karfl› Korunmaya Dair 3 No’lu ve 1919 tarihli Sözleflmeii. Anal›¤a Karfl› Korunmaya Dair 103 No’lu ve 1952 tarihli Sözleflme (Gözden

Geçirilmifl fiekli)iii. Anal›¤a Karfl› Korunmaya Dair 95 No’lu ve 1952 tarihli Tavsiye Karar›Bu standartlar, sosyal güvenlik hakk›n›n uluslararas› boyut kazanmas›na dolay-

l› yönden katk› sa¤lamaktad›rlar. Ancak bu standartlar›n dar anlamda sosyal gü-venli¤in uluslararas› boyutu içerisinde de¤erlendirilmesi söz konusu de¤ildir.

‹çerisinde Sosyal Güvenlik Hükmü Bulunan Farkl› Alanlarla ‹lgiliSözleflme ve Tavsiye Kararlar› ILO’nun çok say›daki sözleflme ve tavsiye kararlar› içerisinde baz›lar› vard›r ki; sos-yal güvenlik hakk›n›n uluslararas› alanda korunmas› aç›s›ndan daha büyük önemtafl›r. Yukar›da verilen sosyal güvenli¤e dair sözleflme ve tavsiye kararlar› daha çokmillî alanda geçerli olmas›na çal›fl›lan ve millî ülkelerde geçerli olmas› öngörülensosyal güvenli¤e dair hükümler tafl›maktad›r. Afla¤›da, do¤rudan sosyal güvenlikleilgili olmayan ancak tafl›d›¤› hükümler ve düzenlemelerle özellikle sosyal güvenlikhakk›n›n uluslararas› boyut kazanmas› aç›s›ndan önemli oldu¤u düflünülen sözlefl-me ve tavsiye kararlar› yer almaktad›r.

Göçmen ‹flçilere Dair SözleflmelerYabanc› iflçi çal›flt›rmak hukuki, sosyal ve siyasi birtak›m sorunlar› beraberinde ge-tirmektedir (Bohning, 1996: ss) Yabanc› iflçiler kanuni veya kanun d›fl› olarak ül-keye girmekte ve yine ayn› flekilde çal›flmaktad›rlar. Göçmen iflçilerin hem çal›flmahayat›nda hem de sosyal hayatta korunmalar› çok önemli bir sorun oluflturmaktad›r.Göçmen iflçilerin korunmas› insan haklar›na dair uluslararas› normlar›n belirlenmesiçal›flmalar›nda önemli bir konu olmaktad›r.

ILO; göçmen iflçilere dair bir dizi sözleflme ve tavsiye karar› yay›nlam›flt›r. Göç-men iflçilerin sosyal güvenlik bak›m›ndan korunmas›, ayr›mc›l›¤›n bu alanda ön-lenmesi amac›n› tafl›yan bu sözleflmeler ILO’nun bu alandaki katk›lar› aç›s›ndanönemli görülmesi gerekir. Bunlardan belli bafll›lar› afla¤›da s›ralanm›flt›r:

i. ‹fl Kazalar›n›n Tazmininde Eflit ‹fllem Yap›lmas›na Dair 19 No’lu ve 1925 ta-rihli Sözleflme

ii. Göçmenlerin Emeklilik Haklar›n›n Sürdürülmesine Dair ve 48 No’lu ve 1935tarihli say›l› Sözleflme

iii. Sosyal Güvenlikte Eflit ‹fllem Yap›lmas›na Dair 118 No’lu ve 1962 tarihli Söz-leflme

iv. Sosyal Güvenlik Haklar›n›n Sürdürülmesine Dair 157 No’lu ve 1982 tarihliSözleflme

v. Denizcilere Dair 165 No’lu ve 1987 tarihli ve Sosyal Güvenlik SözleflmesiGöçmen iflçilerin sosyal güvenli¤ine dair bu sözleflmeler göçmen iflçilere dair

di¤er sözleflmelerle tamamlanmaktad›r. Bu sözleflmelerle 5 temel prensibin hayatageçirilmesi amaçlanm›flt›r. Bunlar;

i. Eflit ifllem yap›lmas›,ii. Uygulanacak mevzuat›n belirlenmesini temin eden prensiplerin tespiti,iii. Kazan›lm›fl haklar›n ve yard›mlar›n yap›lmas›n›n yurt d›fl›nda da sürdürül-

mesinin temin edilmesi,


iv. Haklar›n tahakkukunda da kazan›lm›fl haklar›n dikkate al›nmas›n›n teminedilmesi,

v. Karfl›l›kl›l›k esas›na dayal› uygulaman›n yap›lmas›olarak belirlenmifltir. (ILO. s.8-9). Burada esas olan koordinasyonu sa¤layacakesaslar›n tespit edilmesidir.

Denizcilere Dair Sözleflme ve Tavsiye Kararlar› Deniz çal›flanlar›n›n nitelikli durumlar› söz konusudur. Denizciler, iflleri gere¤i bir-den çok ülkede çal›flma durumunda kalabilmektedirler. ILO’nun bu alanda bir k›s-m› dolayl› bir k›sm› ise do¤rudan olmak üzere iki türlü sözleflme ve tavsiye karar-lar› mevcuttur. ILO’nun sosyal güvenlik hakk›n›n uluslararas› boyut kazanmas› aç›-s›ndan dolayl› nitelikteki sözleflme ve tavsiye kararlar›n›n bir listesi afla¤›da s›ralana-cakt›r. Yukar›da da ifade edildi¤i gibi bunlar millî ülkelerde denizcilerin korunma-s›na ve belirli bir çal›flma flartlar›na kavuflturulmalar›na dair esaslar getiren sözlefl-melerdir. Sosyal güvenlik hakk›n›n uluslararas› boyut kazanmas› aç›s›ndan önemligördü¤ümüz sözleflme ve tavsiye kararlar› ise afla¤›da ayr›ca ele al›nacakt›r.

ILO’nun denizcilerin sosyal güvenli¤ine dair sözleflme ve tavsiye kararlar› afla-¤›da s›ralanmaktad›r:

i. Limanlarda Denizcilerin Refah›na Dair 48 No’lu ve 1936 tarihli Sözleflmeii. Denizcilerin Refah›na Dair 106 No’lu ve 1970 tarihli Tavsiye Karar›iii. Denizcilerin Refah›na Dair 163 No’lu ve 1987 tarihli Sözleflmeiv. Denizcilerin Refah›na Dair 173 No’lu ve 1987 tarihli Sözleflmev. Denizcilerin Sa¤l›klar›n›n Korunmas› ve T›bbi Bak›mlar›na Dair 164 No’lu ve

1987 tarihli Sözleflmevi. Deniz Kazalar›nda ‹flsizlik Tazminat› Ödenmesine Dair 8 No’lu ve 1920 ta-

rihli Sözleflme vii.Denizcilerin ‹flsizlik Sigortas›na Dair 10 No’lu ve 1920 tarihli Tavsiye Karar›viii.Hasta ve Yaral› Denizciler ‹çin Gemi Sahiplerinin Sorumlulu¤una Dair 55

No’lu ve 1936 tarihli Sözleflme ix. Denizcilerin Hastal›k Sigortas›na Dair 56 No’lu ve 1936 tarihli Sözleflme x. Denizcilerin Sosyal Güvenli¤ine Dair 70 No’lu ve 1946 tarihli Sözleflmexi. Denizcilerin Sosyal Güvenli¤ine Dair Anlaflmalara Dair 75 No’lu ve 1946 ta-

rihli Tavsiye Karar› xii.Denizcilerin Ba¤›ml›lar›n›n T›bbi Bak›m›na Dair 76 No’lu ve 1946 tarihli Tav-

siye Karar›xiii.Denizcilerin Emeklilik Haklar›na Dair 71 No’lu ve 1946 tarihli Sözleflme

Denizcilerin Sosyal Güvenli¤ine Dair (Gözden Geçirilmifl Hali) 165 No’luve 1987 Tarihli SözleflmeSosyal güvenli¤in uluslararas› boyutu ile yak›ndan ilgili ILO sözleflmelerinden biri-si de bu sözleflmedir. ILO’nun Genel Kurulunda 9 Ekim 1987 tarihinde kabul edil-mifl bulunan bu sözleflme ayn› nitelikli Hastal›k Sigortas›na Dair 1936 ve SosyalGüvenli¤e dair 1946 tarihli sözleflmelerin gözden geçirilmesini de ifade etmektedir.

Sözleflmeye taraf olan ülkeleri denizcilerin sosyal güvenliklerinin korunmas›alan›nda yükümlü hâle getiren bu sözleflmede afla¤›daki hükümler dikkat çekiciniteliktedir:

i. Sosyal güvenlikle ilgili genel standartlar konulmufltur (m.7-8). ii. Denizciler bak›m›ndan 102 No’lu Sosyal Güvenli¤in Asgari Standartlar›na

Dair Sözleflme ile sa¤lanan haklar asgari standart olarak kabul edilmifltir(m.9-10).


Sözleflmede özellikle yabanc› ve göçmen denizcilerin korunmas›na dair hü-kümler yer almaktad›r ki bu hükümler; sosyal güvenlik hakk›n›n uluslararas› bo-yut kazanmas› aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. Kanunlar ihtilaf›na ve sosyal güvenlikbak›m›ndan korumas›z bir durumun ortaya ç›kmas›na engel olmak aç›s›ndan söz-leflmeye baz› esaslar konulmufltur. Bu anlamda;

i. Denizciler yaln›zca tek bir ülke mevzuat›na tabi olacakt›r, ii. Bu mevzuat ya bayrak ülkesi mevzuat› ya da denizcinin ikamet ülkesi mev-

zuat› olacakt›r, iii. Sözleflmeye taraf üye ülkeler, aralar›nda yapacaklar› antlaflmalarla baflkaca

kurallar› kabul edebilirler (m.17).Mevzuat olarak; bir ülke kanununa tabi bir baflka ülke vatandafl› denizcilere

sosyal güvenlik haklar›n›n sa¤lanmas›nda, yükümlülüklerde uygulanan mevzuatülkesi vatandafllar› ile eflit ifllem yap›lacakt›r (m.18).

Primsiz sistemden yap›lan yard›mlar bak›m›ndan ise belirli bir süre o ülkedeikamet etmifl bulunmak veya ölen kimsenin ölümünden önce belirli bir süre ika-met etmifl olmas› flart› konulabilir. Bu anlamda, iflsizlik ve anal›k yard›mlar› bak›-m›ndan 6 ayl›k bir bekleme süresi, maluliyet yard›mlar›nda ve ölüm ayl›klar›ndatalep tarihinden önce befl y›ll›k ikamet süresi aranabilir (m.19). Primsiz sistemdenyap›lacak yard›mlar konusunda üye ülkeler aralar›nda antlaflmalarla düzenlemeyapabileceklerdir (m.25).

Üye ülkeler, maluliyet, yafll›l›k ve ölüm yard›mlar›, ifl kazalar›na ba¤l› ölüm vemaluliyet sebebiyle elde edilen haklar› üye ülkelerinin vatandafllar›, mülteciler vevatans›zlar yönünden ikamet yerine bak›lmaks›z›n garanti alt›na alacaklard›r (m.24).

Avrupa Konseyi Sözleflmeleri1949 y›l›nda kurulan Avrupa Konseyi 21 üyeden oluflan uluslararas› bir teflkilatt›r.Konsey Avrupa’n›n askerî bak›mdan savunulmas›n› sa¤lamak amac›yla kurulanNATO yan›nda, onu sosyal ve ideolojik anlamda tamamlamak üzere kurulmufl birteflkilatt›r (Brownlie, 1992: 325). Konsey sosyal güvenlik alan›nda da çal›flmalaryapmakta ve bu çal›flmalar›nda ILO’dan da faydalanmaktad›r (Okur-Güzel, 2010:44). Bu sözleflmeler daha çok sosyal güvenlik olay›n› üye ülkeler dâhilinde ele al-makta ve gelifltirilmesini hedeflemektedir.

Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi, uluslararas› sözleflmelerde insan haklar›-na belirli bir hukuki içerik getiren ilk sözleflmedir. 4 Kas›m 1950 tarihinde Roma’daimzalanm›fl ve 3 Eylül 1953 y›l›nda yürürlü¤e girmifltir. Türkiye de dahil 22 ülke busözleflmeyi onaylam›flt›r. Ayr›ca 22 ülke Avrupa komisyonuna bireysel baflvuruhakk›n› kabul etmifl ve Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesinin kararlar›n›n ba¤lay›-c›l›¤›n› tan›m›flt›r (Brownlie, 1992: 326). Sözleflmenin uluslararas› hukukta haklar›çi¤nenen bireylere haklar›n› çi¤neyen devlete karfl› Uluslararas› ‹nsan Haklar› Ko-misyonuna baflvuruda bulunabilme hakk›n› tan›mas›, taraf devletlere haklar›n ko-runmas› aç›s›ndan ihlal eden taraf ülkeye karfl› denetim hakk›n› ve baflvuru hakk›-n› vermesi, karfl›l›kl›l›k esas›na dayanmayan uygulama yükümlülü¤ü getirmesi vesözleflmeyi kabul ederken çekince koyma hakk›n› s›n›rl› bir flekilde tan›mas› gibibirtak›m temel özellikleri bulunmaktad›r (Gölcüklü-Gözübüyük, 1996: 11-16).

Bu sözleflmede sosyal güvenlikle ilgili do¤rudan hükümler bulunmamaktad›r.Ancak insan haklar›na teminat getirme ve Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesinin ku-rulufluna dair hükümlere yer verilmesi aç›s›ndan önem tafl›r.


Avrupa Konseyi 21 üyeülkeden oluflur.

Avrupa ‹nsan Haklar›Sözleflmesi; insan haklar›nauluslararas› düzeyde hukukibir muhteva getiren ilksözleflmedir.

Avrupa Sosyal fiart› (1961), 18 Ekim 1961 tarihinde ‹talya’n›n Torino fleh-rinde imzalanm›fl ve 26 fiubat 1965 tarihinde gerekli olan 5 devletin onaylamas›ile yürürlü¤e girmifltir. Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesini tamamlamak amac›ylahaz›rlanm›flt›r.

Türkiye bu flart› 1964 y›l›nda imzalam›fl ancak 16.6.1989 tarih ve 3581 say›l›Kanun ile onaylanmas›n› uygun bulmufltur. Onay, kanunda baz› maddelere çe-kince konulmufl olmas›na ra¤men sosyal güvenli¤e ait maddeler çekince konul-maks›z›n onaylanm›flt›r. Ancak di¤er temel haklar alan›nda oldu¤u gibi sosyal gü-venli¤e dair de afla¤›da sunulan ve sosyal güvenlik bak›m›ndan önem tafl›yan hü-kümler bulunmaktad›r:

Sözleflmenin bafllang›c›nda insan haklar› ve temel özgürlüklerinin gerçekleflti-rilmesinin hedef al›nd›¤› vurguland›ktan sonra “Hiçbir ›rk, renk, cinsiyet, siyasalgörüfl, ulusal soy ve sosyal köken ay›r›m› gözetmeksizin sosyal haklardan yarar-lanma hakk›n›n sa¤lanmas› gerekti¤inin göz önüne” al›naca¤› ifade edilmektedir.Sözleflme taraflar› birinci bölümde millî ve uluslararas› bütün yollar izlenerek afla-¤›daki hak ve ilkelerin etkin bir biçimde gerçekleflebilece¤i flartlara ulaflmay› poli-tikalar›n›n amac› sayacaklar›n› kabul etmektedirler. Buna göre Avrupa Sosyal fiar-t›’nda yer alan 19 temel hak ve ilkeden sosyal güvenlikle ilgili olanlar flunlard›r:(http://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr)

1. Herkesin hür bir flekilde sahip olaca¤› iflle yaflam›n› sa¤lama f›rsat› olacakt›r.4. Tüm çal›flanlar›n, kendileri ve ailelerine yeterli bir yaflam düzeyini sa¤lamak

için adil bir ücret alma hakk› vard›r.7. Çocuklar ve gençler u¤rayacaklar› bedensel ve manevi tehlikelere karfl› özel

korunma hakk›na sahiptir.11.Herkes ulafl›labilecek en yüksek sa¤l›k düzeyinden yararlanmas›n› mümkün

k›lan her türlü önlemlerden yararlanma hakk›na sahiptir.12.Tüm çal›flanlar ve geçimini sa¤lad›klar› kifliler sosyal güvenlik hakk›na sa-

hiptir.13. Yeterli kaynaklardan yoksun herkes, sosyal ve sa¤l›k yard›m› hakk›na sahiptir.14.Herkes sosyal refah hizmetlerinden yararlanma hakk›na sahiptir.15.Özürlü kimseler, özürlerinin nedeni ve niteli¤i ne olursa olsun, mesleki e¤i-

tim, rehabilitasyon ve topluma yeniden intibak hakk›na sahiptir.16. Toplumun temel birimi olan aile, tam geliflmesini sa¤lamaya yönelik uygun

sosyal, siyasal ve ekonomik korunma hakk›na sahiptir.17.Medeni hâllerine ve aile iliflkilerine bak›lmaks›z›n, analar ve çocuklar uygun

sosyal ve ekonomik korunma hakk›na sahiptir.19. Bir âkit taraf göçmen iflçiler ve aileleri herhangi bir baflka âkit taraf›n ülke-

sinde korunma ve yard›m hakk›na sahiptir.Sözleflme’nin ikinci bölümünde ise sosyal güvenlik alan›nda baz› yükümlülük-

ler getirilmifltir. Bu yükümlülükler aras›ndai. Sosyal güvenlik sistemi kurma,ii. Sosyal güvenlik sistemini yeterli seviyede tutma,iii. Sosyal güvenlik sisteminin seviyesini yükseltme,iv. Sosyal güvenlikte eflit ifllem yapma,v. Hizmet birlefltirmesi yapma, say›lmaktad›r.Sosyal yard›m ve sosyal hizmet alan›nda isei. Yard›m yapma ve hizmet sa¤lama,ii. Yard›m yap›lanlar›n siyasal ve sosyal haklar›n› k›s›tlamama,


Avrupa Sosyal fiart›, 19temel hak ve ilkenin 11’indedo¤rudan veya dolayl› olaraksosyal güvenlik hakk›na yervermifltir.

iii. Eflit ifllem yapma,iv. Kifli ve kurulufllar› bu alanda özendirme gibi yükümlülüklerin tan›nm›fl bu-

lundu¤u tespit edilmektedir (Centel, 1991: 93-117).Biz bunlardan yaln›zca do¤rudan sosyal güvenlik ile ilgili olanlar› afla¤›da s›ra-

lamakla yetiniyoruz:• Sosyal Güvenlik Hakk› (m.12): Akit taraflar sosyal güvenlik hakk›n›n et-

kin biçimde kullan›lmas›n› sa¤lamak üzere;1. Bir sosyal güvenlik sistemi kurmay› ve korumay›,2. Sosyal güvenlik sistemini “En az Sosyal Güvenlik Standartlar›na ‹liflkin

Uluslararas› Çal›flma Sözleflmesi” (No.102)’nin onaylanmas› için gerekendüzeyden daha düflük olmamak üzere yeterli bir düzeyde tutmay›,

3. Sosyal güvenlik sistemini giderek daha yüksek bir düzeye ç›karmaya çal›flmay›,4. Uygun ikili ve çok tarafl› sözleflmeler yaparak veya baflka yollarla bu sözlefl-

melerde yer alan koflullara ba¤l› olarak;a. Korunan kiflilerin akit ülkeler aras›nda ne suretle olursa olsun yer de¤ifl-

tirmeleri s›ras›nda di¤er akit taraf vatandafllar› ile sosyal güvenlik mevzu-at›ndan do¤an yard›mlar›n muhafazas› dâhil sosyal güvenlik haklar› iti-bar›yla kendi vatandafllar› ile eflit ifllem görmelerini,

b. Akit taraflardan her birinin yasalar›na göre tamamlanan sigorta ve çal›fl-ma sürelerinin birlefltirilmesi yoluyla sosyal güvenlik haklar›n›n verilme-si, korunmas› ve yeniden tan›nmas›n› sa¤lamak için giriflimlerde bulun-may› taahhüt ederler.

• Sa¤l›k ve Sosyal Yard›m Hakk› (m.13): Akit taraflar, sa¤l›k ve sosyal yar-d›m hakk›n›n etkin biçimde kullan›lmas›n› sa¤lamak için;

1. Yeterli olana¤› bulunmayan ve kendi çabas›yla veya baflka kaynaklardan,özellikle bir sosyal güvenlik sisteminden yararlanarak böyle bir olanak sa¤-layamayan herkese yeterli yard›m› sa¤lamay› ve hastal›k hâlinde bunun ge-rektirdi¤i bak›m› sunmay›,

2. Böyle bir yard›m görenlerin, bu nedenle siyasal ve sosyal haklar›n›n k›s›tlan-mas›n› önlemeyi,

3. Herkesin kiflisel veya ailevi mahrumiyet hâlini önlemek, gidermek ve hafif-letmek için gerekebilecek tavsiyelerle kiflisel yard›mlar› uygun kamusal ve-ya özel hizmetler eliyle alabilmesini sa¤lamay›,

4. Bu maddenin 1. 2. ve 3. f›kralar›nda de¤inilen hükümleri, ülkelerinde yasalolarak bulunan baflka akit taraflar›n uyruklar›n› kendi uyruklar›yla eflit tuta-rak 11 Aral›k 1953’te Paris’te imzalanm›fl olan Sosyal ve T›bbi Yard›m Avru-pa Sözleflmesi’yle üstlendi¤i yükümlülükler uyar›nca uygulamay› taahhüteder.

• Sosyal Refah Hizmetlerinden Yararlanma Hakk› (m.14): Akit taraf-lar, sosyal refah hizmetlerinden yararlanma hakk›n›n etkin biçimde kulla-n›lmas› için;

1. Sosyal hizmet yöntemlerinden yararlanarak toplumda gerek bireylerin, ge-rek gruplar›n refah ve geliflmelerine ve sosyal çevreye uymalar›na katk›dabulunacak hizmetleri gelifltirmeyi veya sa¤lamay›,

2. Bireylerin ve gönüllü veya benzeri örgütlerin bu tür hizmetlerin kurulmas›ve sürdürülmesine katk›lar›n› özendirmeyi taahhüt ederler.


Avrupa Sosyal fiart›n›imzalayan ülkeler bir sosyalgüvenlik sistemi kurmay› veILO’nun 102 No’luSözleflmesinde belirtilenstandartlardan az olmamaküzere sosyal güvenlikgarantisi sa¤lamay› taahhütederler.

Sözleflmede ayr›ca bedensel ya da zihinsel özürlülerin mesleki e¤itimi, mesle-¤e ve topluma yeniden intibak hakk›na dair hüküm (m.15) mevcuttur. Sosyal gü-venlik bak›m›ndan m.16 ve 17’nin ayr› bir yeri vard›r. Buna göre:

• Ailenin Sosyal, Yasal ve Ekonomik Korunma Hakk› (m.16): Akit taraf-lar, toplumun temel birimi olan ailenin tam geliflmesi için gerekli koflullar›sa¤lamak üzere; sosyal yard›m ve aile yard›mlar›, mali düzenlemeler, konutsa¤lama, yeni evlilere yard›m ve di¤er yöntemlerle aile yaflam›n›n ekono-mik, yasal ve sosyal bak›mdan korunmas›n› gelifltirmeyi taahhüt eder.

• Analar›n ve Çocuklar›n Sosyal ve Ekonomik Korunmas› Hakk›(m.17): Akit taraflar, analar›n ve çocuklar›n sosyal ve ekonomik korunmahakk›n›n etkin biçimde kullan›lmas› için; uygun kurulufl veya hizmetlerinkurulmas› veya korunmas› dâhil, bu amaca uygun ve gerekli tüm önlemlerialacakt›r.

• Çal›flan Göçmenlerin ve Ailelerinin Korunma ve Yard›m Hakk› (m19):Bu hükümlerle ilgili hükümetler çal›flan göçmenlerin ve ailelerinin bir bafl-ka akit taraf›n ülkesinde korunma ve yard›m hakk›n›n etkin bir biçimde sa¤-lanmas› ve buna iliflkin al›nmas› gereken tedbirlere yer verilmektedir ki göç-men iflçi gönderen bir ülke bak›m›ndan önem tafl›yan bir hükümdür.

Sosyal flart›n ekinde (m.38), sözleflmeye taraf olan ülkeler kendi vatandafllar› d›-fl›nda üye ülke vatandafllar›ndan bu sözleflmeyi kabul edenle ülke vatandafllar›n›kanunlara uygun bir flekilde ikamet etmekte ve çal›flmakta olmas› durumunda busözleflmeden do¤an haklar› aynen uygulamay› kabul etmeleri öngörülmektedir.

Avrupa Sosyal fiart›, çal›flan göçmenlerin ve ailelerinin korunma ve yard›m hakk›n› sizcenas›l düzenlemifltir?

Avrupa Sosyal Güvenlik SözleflmesiAvrupa Sosyal Güvenlik Sözleflmesi bu alandaki di¤er önemli belgelerden birisidir.14.12.1972 tarihinde Paris’te imzalanm›fl olup Türkiye 13.7.1976 tarih ve 2023 say›-l› Kanun ile (RG.23.7.1976 T.,15655 Sa.) kabul etmifltir. Bu sözleflme ile getirilen te-mel ilkeler: sosyal güvenlik alan›nda sözleflmeye dâhil ülke vatandafllar›na eflit ifl-lem yap›lmas›, kiflilerin bulunduklar› yerden bir baflka yere gitmeleri ve yerleflme-leri ya da bulunmalar› hâlinde sosyal güvenlik bak›m›ndan kazan›lm›fl haklar›n›nkorunmas›, farkl› ülkelerde geçen hizmetlerinin birlefltirilmesine imkân sa¤lanma-s›, di¤er sosyal güvenli¤e dair sözleflme hükümlerinin geçerlili¤ini etkileme olarakbelirlenmifltir (Kral, 1987: 286).

Günümüzde sosyal güvenlik alan›nda önemli geliflmeler yaflanm›flt›r. Sosyal gü-venlikte yabanc› ve vatandafl ay›r›m› büyük ölçüde kald›r›lm›fl ve sosyal güvenli-¤in uluslararas› alanda ekonomik ve sosyal geliflmelerin önünde bir engel olma-mas› ve uluslararas› alanda çal›flan, ifl yapan hareket eden kiflilerin sosyal güvenlikhaklar›n›n korunmas› alan›nda önemli mesafeler al›nm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Avrupa Sosyal GüvenlikSözleflmesi, taraf ülkeleraras›nda eme¤in serbestdolafl›m›n› sa¤lamayayönelik sosyal güvenliktedbirlerinin al›nmas›n›öngörür.


Sosyal güvenli¤in uluslararas› boyut kazanma-

s›n› h›zland›ran sebepleri ifade etmek.


s›nda iktisadi geliflmeler, devlet anlay›fl›ndaki ge-

liflmeler, iktisadi bütünleflmeler ve insan haklar›

alan›ndaki geliflmelerin etkisi bulunmaktad›r.

Özellikle II. Dünya Savafl›’ndan sonra dünya ça-

p›nda iktisadi iliflkiler büyük ivme kazanm›flt›r.

‹ktisadi geliflmeler çok büyük say›da insanlar› bir

baflka ülkede yaflamak zorunda b›rakm›fl ve bu

gerçe¤in ortaya ç›kard›¤› sosyal güvenlik ihtiyaç-

lar›n›n çözümü de sosyal güvenli¤in uluslararas›

boyut kazanmas›n› h›zland›rm›flt›r. Ekonomik ve

siyasi yaflamda gerçekleflen de¤iflimler sonras›n-

da liberal ve sosyalist devlet anlay›fl›nda önemli

yumuflamalar yaflanm›fl ve art›k sosyal devlet an-

lay›fl› hakim olmaya bafllam›flt›r. Bu da sosyal gü-

venli¤in geliflmesine katk›da bulunmufltur. ‹kti-

sadi bütünleflmelerin de sosyal güvenli¤in gelifl-

mesinde önemli rolü olmufltur. Bu anlamda en

önemli örnek Avrupa Ekonomik Toplulu¤unun

kurulmas› olmufltur. ‹nsan haklar› alan›ndaki ge-

liflmelerde Birleflmifl Milletler Örgütünün kurul-

mas› ile bafllayan sürecin önemli bir yeri vard›r.

Bu süreç içerisinde ‹nsan Haklar› Evrensel

Bildirgesi olmak üzere birçok say›da uluslararas›

sözleflme haz›rlanm›flt›r. ‹nsan haklar›na dair bü-

tün sözleflmelerde sosyal güvenlik hakk› temel

bir insan hakk› olarak kabul edilmifltir.


s›nda hukuki süreci anlatmak.

Sosyal güvenli¤in uluslararas› boyut kazanmas›-

na iliflkin hukuki geliflme üçlü bir yap› içerisin-

de gerçekleflmifltir. Bunlar ikili anlaflmalar, ulus-

lararas› sözleflmeler ve yurt d›fl› hizmet borçlan-

mas› hakk›d›r. ‹kili uluslararas› anlaflmalarla ül-

keler, çok say›da vatandafl›n›n yaflamakta oldu-

¤u ülkelerdeki sosyal güvenlik haklar›n›n ko-

runmas›, yurda dönüfllerinde bu haklar›n›n yur-

da tafl›nabilmesi, yurt d›fl›na ç›karken ülkede sos-

yal güvenli¤e tabi geçen sürelerin gidilen ülke-

ye nakledilmesi ve sosyal güvenli¤in bir engel

olmaktan ç›kar›lmas› ve sosyal güvenlik haklar›-

n›n korunmas› sa¤lanm›flt›r. Çok tarafl› uluslara-

ras› sözleflmelerin onaylanmas› vatandafl olan ve

olmayan ayr›m›n› ortadan kald›rmakla kalma-

makta ve sosyal güvenli¤in karfl›laflt›¤› riskler

bak›m›ndan da kapsam genifllemekte ve ulusla-

raras› ortak bir seviyeye ulaflmaktad›r. Ülkelerin

ikili sosyal güvenlik sözleflmesi yapamad›¤› ül-

kelerdeki vatandafllar›n›n sosyal güvenlik

sorunlar›n›n çözülmesi bak›m›ndan ald›klar› bir

baflka önlem ise yurt d›fl› hizmet borçlanmas›

imkân›n›n sa¤lanmas›d›r.

Sosyal güvenlikle ilgili belli bafll› uluslararas› söz-

leflme ve tavsiye kararlar›n› s›ralamak.

Sosyal güvenlik alan›nda uluslararas› kurum ve

kurulufllar taraf›ndan haz›rlanm›fl ve uygulama-

ya girmifl ya da girmesi için çal›fl›lan çok say›da

sözleflme bulunmaktad›r. Uluslararas› sözleflme-

nin kanunla onaylanm›fl olmas› hâlinde o söz-

leflme millî mevzuat›n bir parças› ve hangi konu

ile ilgili ise o alanda bir hukuk kayna¤› hâline

gelirler. Ayr›ca sözleflmeyi onaylayan ülke söz-

leflmeyi haz›rlayan kuruma karfl› birtak›m yü-

kümlülükler alt›na girmeyi de kabul etmifl olur.

Sosyal güvenlik alan›nda uluslararas› sözleflme

ve tavsiye kararlar›n›; Birleflmifl Milletler Sözlefl-

meleri, ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi, Mülte-

cilerin Statüsüne Dair Sözleflme, Vatans›zlar›n

Statüsüne Dair Sözleflme, Uluslararas› Medeni

ve Siyasi Haklar Sözleflmesi, Ekonomik, Sosyal

ve Kültürel Haklar Uluslararas› Sözleflmesi, Her

Çeflit Irk Ay›r›m›n›n Ortadan Kald›r›lmas›na Dair

Uluslararas› Sözleflme, Kad›nlara Karfl› Her Tür-

lü Ayr›mc›l›¤›n Kald›r›lmas›na Dair Sözleflme,

Çocuk Haklar› Sözleflmesi, Bütün Göçmen ‹flçi-

lerin ve Ailelerinin Haklar›n›n Korunmas›na Da-

ir Uluslararas› Sözleflme ve Uluslararas› Çal›flma

örgütünün Sözleflme ve Tavsiye Kararlar› olarak

s›ralamak mümkündür.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Uluslararas› Çal›flma Örgütünün sosyal güven-

likle ilgili sözleflme ve tavsiye kararlar›n› aç›k-

lamak.

ILO’nun, sosyal güvenlik alan›ndaki uygulamala-

r›n belirli bir standarda kavuflmas› ad›na imza at-

t›¤› sözleflme ve tavsiye kararlar› öncelikle sigor-

ta risklerine karfl› koruma sa¤layan düzenleme-

lerdir. Bu düzenlemeleri, hastal›k sigortas›, yafll›-

l›k-malullük ve ölüm sigortas›, ifl kazalar› sigorta-

s›, anal›k sigortas›na yönelik sözleflme ve tavsiye

kararlar› olarak s›ralamak mümkündür. Bunlara

ilave olarak ILO’nun katk›s›n›n oldu¤u di¤er dü-

zenlemeler ise, göçmen iflçilere ve denizcilere

dair sözleflmeler ile denizcilerin sosyal güvenli¤i-

ne dair sözleflmedir.

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal güvenli¤in uluslara-ras› boyut kazanmas›n› h›zland›ran sebeplerden biride¤ildir?

a. ‹ktisadi geliflmelerb. Devlet anlay›fl›ndaki geliflmelerc. Toplumsal yaflamdaki geliflmelerd. ‹ktisadi entegrasyonlare. ‹nsan haklar› alan›ndaki geliflmeler

2. Bir devlet bir baflka devlette çal›flan vatandafllar›n›nsosyal güvenliklerini afla¤›daki düzenlemelerden hangi-siyle garanti alt›na almaktad›r?

a. Serbest Ticaret Anlaflmalar› b. ‹kili Uluslararas› Anlaflmalarc. Bireysel Hizmet Anlaflmalar›d. Yat›r›m Anlaflmalar›e. Teflvik Anlaflmalar›

3. “Uluslararas› kurulufllar›n haz›rlad›¤› ve birden çokdevlet taraf›ndan onaylanan” sözleflmelere ne ad verilir?

a. Çok Tarafl› Ulusal Sözleflmelerb. Bölgesel Sözleflmelerc. ‹kili Uluslararas› Sözleflmelerd. Çok Tarafl› Uluslararas› Sözleflmelere. Ulusal Sözleflmeler

4. Afla¤›dakilerden hangisi uluslararas› bir anlaflmay›onaylayan ülkenin yerine getirmesi gerekli yükümlü-lüklerden biri de¤ildir?

a. Anlaflma hükümlerini düzenlemekb. Anlaflma hükümlerini kendi mevzuat›na aktar-

makc. Her y›l uluslararas› kurulufla rapor vermekd. Uluslararas› kuruluflun sorular›n› yan›tlamake. Uluslararas› kuruluflun denetimine izin vermek

5. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal güvenlik alan›nda yeralan Birleflmifl Milletler Sözleflmelerinden biri de¤ildir?

a. ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesib. Mültecilerin Statüsüne Dair Sözleflme c. Vatans›zlar›n Statüsüne Dair Sözleflmed. Uluslararas› Medeni ve Siyasi Haklar Sözleflmesie. Avrupa Konseyi Sözleflmesi

6. “Do¤um öncesi ve sonras›nda analara özel korunmasa¤lanmas› gerekti¤i” afla¤›daki sözleflmelerden hangi-sinde hüküm bulmufltur?

a. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslarara-s› Sözleflmesi

b. Çocuk Haklar› Sözleflmesic. Kad›nlara Karfl› Her Türlü Ayr›mc›l›¤›n Kald›r›l-

mas›na Dair Sözleflmed. Uluslararas› Medeni ve Siyasi Haklar Sözleflmesie. ‹nsan Haklar› Evrensel Beyannamesi

7. Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi hangi y›lda ve ne-rede imzalanm›flt›r?

a. 1950 y›l›nda Torinodab. 1950 y›l›nda Romadac. 1953 y›l›nda Romadad. 1961 y›l›nda Romadae. 1961 y›l›nda Torinoda

8. Afla¤›dakilerden hangisi Avrupa Sosyal fiart›’n›n sos-yal güvenli¤e dair yükümlülüklerinden biri de¤ildir?

a. Sosyal güvenlik sistemi kurmab. Sosyal güvenlik sisteminin seviyesini yükseltmec. Sosyal Güvenlikte eflit ifllem yapmad. Sosyal güvenlik sistemini de¤ifltirmee. Sosyal güvenlikte hizmet birlefltirmesi yapma

9. “Kiflilerin bulunduklar› yerden bir baflka yere gitme-leri ve yerleflmeleri halinde sosyal güvenlik bak›m›ndankazan›lm›fl haklar›n›n korunmas›” temel ilkesi afla¤›dakisözleflmelerden hangisine aittir?

a. ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesib. Avrupa Konseyi Sözleflmesic. Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesid. Avrupa Sosyal fiart›e. Avrupa Sosyal Güvenlik Sözleflmesi

10. “Sosyal Güvenlik Aç›s›ndan Vatandafllarla VatandaflOlmayanlara Eflit Muamele Yap›lmas› Hakk›nda Sözlefl-me” afla¤›daki uluslararas› kurulufllardan hangisi tara-f›ndan kabul edilmifltir?

a. ‹nsan Haklar› Komisyonu b. Uluslararas› Çal›flma Örgütüc. Avrupa Konseyid. Avrupa Birli¤ie. Birleflmifl Milletler



SOSYAL GÜVENL‹K VE L‹BERAL EKONOM‹K

ÖZGÜRLÜKLER ÇATIfiMASI

Günümüzde sosyal devlet ilkesi tam bir evrim geçirmifldurumda. 60’lar›n sosyal devlet anlay›fl›, bireyin her tür-lü ihtiyac›n›n devletçe hem de bedava karfl›lanmas› esa-s›na dayan›rd›. Oysa günümüzde sosyal devletten anla-fl›lan, bireyin tüm ihtiyaçlar›n›n de¤il, acil ve zorunlukabul edilen temel ihtiyaçlar›n›n devletçe karfl›lanmas›ve bireyin de ekonomik olanaklar› ölçüsünde temel hiz-metlerin finansman›na katk› sa¤lamas› gerekti¤i. Sosyaldevletin bu yeni yorumuna radikal solcular ve devletçiekonomiyi savunanlar ‘sosyal devlet sadaka veren dev-lete indirgenerek, içi boflalt›ld›’ diye karfl› ç›k›yorlar. Li-beraller ise, 60’lar›n sosyal devlet anlay›fl› devletten ge-çinmeye al›flan bireyi ‘asalaklaflt›rm›flt›’ diyerek, yeniyorumun bu ilkeyi daha realist hale getirdi¤ini savunu-yor. Sonuçta bu ilke günümüzde ne kadar liberal yo-rumlan›rsa yorumlans›n, temel sosyal güvenlik hizmet-lerinin ve temel e¤itim hizmetlerinin bireylere devletçeve en az›ndan önemli k›sm›n›n bedava sunulmas› genelkabul görüyor. Bu yaklafl›m, dünyadaki liberal ekono-mik anlay›fl›n kalesi olarak bilinen ABD’de bile yeniObama yönetimince benimsenmifl durumda.Obama yönetimi iflbafl›na gelir gelmez ABD’de sosyalgüvenlik hizmetlerini gelifltirmek üzere büyük bir re-form haz›rlad›. Reformun en önemli ayaklar›ndan biride, 2012 y›l›ndan itibaren tüm bireylerin özel sigortaflirketlerinden birine özel sa¤l›k sigortas› yapt›rmas›n›zorunlu tutan ve yeni yürürlü¤e giren kanun. ABD’defederal düzeyde bizim SGK benzeri bir sosyal güvenlikkurumu bulunmad›¤› için, bu ifl özel sigortalar yoluylahalledilmeye çal›fl›lm›fl. Herkesin özel sa¤l›k sigortas›yapt›rmas›n›n zorunlu tutulmas› ve böylece normaldesa¤l›k sorunu olmayanlar›n da sisteme girerek prim öde-mesi sistemin ekonomik yönden iflleyebilmesi için enkilit nokta. Ne var ki Virginia eyaletinde bir federal yar-g›ç (Henry Hudson) geçti¤imiz günlerde reformun buen kilit kanununu Amerikan Anayasas›’na ayk›r› bula-rak iptal etti. Davay› açan da seçimle gelen VirginiaEyalet Baflsavc›s›. Bu arada küçük bir not: Amerikan

hukuk sisteminde ayr› bir Anayasa Mahkemesi bulun-mad›¤›ndan, Yüksek Mahkeme yan›nda herhangi birfederal yarg›ç da bakmakta oldu¤u bir davada uygula-d›¤› bir federal kanun hükmünün anayasaya uygunlu-¤unu denetleyebiliyor. Yarg›c›n temel iptal gerekçesi,bireylerin bir özel flirket ürününü sat›n almaya zorunlututulmas›n›n anayasan›n özel teflebbüs ve ticaret hürri-yetine ayk›r› bulunmas›. Yarg›ç, Amerikan Anayasa-s›’n›n Amerikan Kongresi’ne bu derece genifl bir ‘eko-nomik kolluk yetkisi’ tan›mad›¤› düflüncesinde. Ayr›cazorunlu tafl›t sigortas› uygulamas›n›n hukuki durumu-nun farkl› oldu¤unu söylüyor. Zira hem bu zorunlulu-¤u öngören eyaletler ve onlar›n ekonomik kolluk yetki-leri anayasaya göre çok daha genifl. Hem de, ‘kifli tafl›tsahibi olmamay› seçebilir ama ‘yaflamamay›’ seçemez!’diyor. Sonuçta her ne kadar bu davan›n Yüksek Mah-keme’ye kadar gidebilecek sürecinin iki y›lda sonuçlan-mas› beklense de, karar kamuoyunda çok büyük yank›buldu. Tüm hukuk ve siyaset kamuoyu bu karar› konu-fluyor. Bu karar›n Obama’ya büyük siyasi darbe vuraca-¤› söyleniyor. Karar› baflsayfaya tafl›yan New York Ti-mes, bu yarg› karar›n›n Demokratlar ile Cumhuriyetçi-ler aras›ndaki en önemli siyasi çat›flma fitilini atefllemerolü oynad›¤› düflüncesinde. Görüldü¤ü üzere yarg› ka-rarlar› ve yarg›çlar/savc›lar dünyan›n her yerinde ‘siya-set sinemas›n›n baflaktörleri’ olabiliyor. Bence pek de‘hay›rlara vesile’ olmasa da.

Kaynak: Ali Ulusoy, Akflam gazetesi


17 Aral›k 2010

”

“


Uluslararas› Çal›flma Örgütü 2011 y›l› itibar›yla çal›flmahayat›n›n de¤iflik yönlerine iliflkin toplam 189 Sözleflmekabul etmifltir. Bunlardan Türkiye’nin imzalad›¤› Söz-leflmeler afla¤›da verilmifltir. Türkiye, en fazla say›daILO sözleflmesini imzalayan ülkeler aras›nda ilk s›ralar-da yer almaktad›r.TÜRK‹YE’N‹N ONAYLADI⁄I ILO SÖZLEfiMELER‹• 2 No’lu ‹flsizlik Sözleflmesi• 11 No’lu Örgütlenme Özgürlü¤ü (Tar›m) Sözleflmesi• 14 No’lu Haftal›k Dinlenme (Sanayi) Sözleflmesi • 15 Nol’lu Asgari Yafl (Trimciler ve Ateflçiler) Sözlefl-

mesi • 26 No’lu Asgari Ücret Belirleme Yöntemi Sözleflmesi • 29 No’lu Zorla Çal›flt›rma Sözleflmesi • 34 No’lu Ücretli ‹fl Bulma Bürolar› Sözleflmesi • 42 No’lu ‹flçinin Tazmini (Meslek Hastal›klar›) Söz-

leflmesi (Revize) • 45 No’lu Yeralt› ‹flleri (Kad›nlar) Sözleflmesi • 53 No’lu Ticaret Gemilerinde Çal›flan Kaptanlar Ve

Gemi Zabitlerinin Meslekî Yeterliliklerinin Asgari‹caplar›na ‹liflkin Sözleflme

• 55 No’lu Gemi adamlar›n›n Hastalanmas›, Yaralan-mas› ya da Ölümü Halinde Armatörün Sorumlulu¤u-na ‹liflkin Sözleflme

• 58 No’lu Asgari Yafl (Deniz) Sözleflmesi (Revize) • 59 No’lu Asgari Yafl (Sanayi) Sözleflmesi (Revize) • 68 No’lu Gemilerde Mürettebat ‹çin ‹afle ve Yemek

Hizmetlerine ‹liflkin Sözleflme• 69 No’lu Gemi Aflç›lar›n›n Mesleki Ehliyet Diploma-

lar›na ‹liflkin Sözleflme• 73 No’lu Gemi adamlar›n›n Sa¤l›k Muayenesine ‹lifl-

kin Sözleflme• 77 No’lu Gençlerin T›bbi Muayenesi (Sanayi) Söz-

leflmesi• 80 No’lu Son Maddelerin Revizyonu Sözleflmesi • 81 No’lu ‹fl Teftifli Sözleflmesi • 87 No’lu Sendika Özgürlü¤ü ve Sendikalaflma Hak-

k›n›n Korunmas› Sözleflmesi • 88 No’lu ‹fl ve ‹flçi Bulma Servisi Kurulmas› Sözlefl-

mesi• 92 No’lu Mürettebat›n Gemide Bar›nmas›na ‹liflkin

Sözleflme• 94 No’lu Çal›flma fiartlar› (Kamu Sözleflmeleri) Söz-

leflmesi • 95 No’lu Ücretlerin Korunmas› Sözleflmesi • 96 No’lu Ücretli ‹fl Bulma Bürolar› Sözleflmesi (Revize)• 98 No’lu Örgütlenme ve Toplu Pazarl›k Hakk› Söz-

leflmesi • 99 No’lu Asgari Ücret Tespit Mekanizmas› (Tar›m)

Sözleflmesi

• 100 No’lu Eflit Ücret Sözleflmesi • 102 No’lu Sosyal Güvenlik (Asgari Standartlar) Söz-

leflmesi • 105 No’lu Zorla Çal›flt›rman›n Kald›r›lmas› Sözleflmesi• 108 No’lu Gemi adamlar› Ulusal Kimlik Katlar›na ‹lifl-

kin Sözleflme• 111 No’lu Ay›r›mc›l›k (‹fl ve Meslek) Sözleflmesi • 115 No’lu Radyasyondan Korunma Sözleflmesi • 116 No’lu Son Maddelerin Revizyonu Sözleflmesi • 118 No’lu Muamele Eflitli¤i (Sosyal Güvenlik) Söz-

leflmesi • 119 No’lu Makinalar›n Korunma Tertibat› ile Techizi

Sözleflmesi • 122 No’lu ‹stihdam Politikas› Sözleflmesi • 123 No’lu Asgari Yafl (Yeralt› ‹flleri) Sözleflmesi • 127 No’lu Azami A¤›rl›k Sözleflmesi • 133 No’lu Mürettebat›n Gemide Bar›nd›r›lmas›na ‹lifl-

kin Sözleflme (‹lave Hükümler) • 134 No’lu ‹fl Kazalar›n›n Önlenmesine (Gemi adam-

lar›) ‹liflkin Sözleflme• 135 No’lu ‹flçi Temsilcileri Sözleflmesi • 138 No’lu Asgari Yafl Sözleflmesi • 142 No’lu ‹nsan Kaynaklar›n›n Gelifltirilmesi Sözlefl-

mesi • 144 No’lu Üçlü Dan›flma (Uluslararas› Çal›flma Stan-

dartlar›) Sözleflmesi • 146 No’lu Gemiadamlar›n›n Y›ll›k Ücretli ‹znine ‹lifl-

kin Sözleflme• 151 No’lu Çal›flma ‹liflkileri (Kamu Hizmeti) Sözlefl-

mesi• 152 No’lu Liman ‹fllerinde Sa¤l›k ve Güvenli¤e ‹lifl-

kin Sözleflme• 153 No’lu Karayollar› Tafl›mac›l›¤›nda Çal›flma Saat-

leri ve Dinlenme Sürelerine ‹liflkin Sözleflme• 155 No’lu ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i ve Çal›flma Ortam›-

na ‹liflkin Sözleflme • 158 No’lu Hizmet ‹liflkisine Son Verilmesi Sözleflmesi• 159 No’lu Mesleki Rehabilitasyon ve ‹stihdam (Sa-

katlar) Sözleflmesi • 161 No’lu Sa¤l›k Hizmetlerine ‹liflkin Sözleflme • 164 No’lu Gemi Adamlar›n›n Sa¤l›¤›n›n Korunmas›

ve T›bbi Bak›m›na ‹liflkin Sözleflme• 166 No’lu Gemi Adamlar›n›n Ülkelerine Geri Gön-

derilmesine ‹liflkin Sözleflme• 182 No’lu En Kötü Biçimlerdeki Çocuk ‹flçili¤inin

Yasaklanmas› ve Ortadan Kald›r›lmas›na ‹liflkin AcilEylem Sözleflmesi

Kaynak: http://www.ilo.org/public/turkish/region/eur-pro/ankara/about/sozlesmeler.htm

Okuma Parças›


1. c Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenli¤in Uluslararas› Boyut Kazan-mas›n› H›zland›ran Sebepler” bafll›¤› alt›nda ve-rilen bilgilerden yararlan›n.

2. b Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“‹kili Uluslararas› Anlaflmalar” bafll›¤› alt›nda ve-rilen bilgilerden yararlan›n.

3. d Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Çok Tarafl› Uluslararas› Sözleflmeler” bafll›¤›alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

4. a Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Çok Tarafl› Uluslararas› Sözleflmeler” bafll›¤›alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

5. e Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Birleflmifl Milletler Sözleflmeleri” bafll›¤› alt›ndaverilen bilgilerden yararlan›n.

6. a Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslara-ras› Sözleflmesi” bafll›¤› alt›nda verilen bilgiler-den yararlan›n.

7. b Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi” bafll›¤› alt›n-da verilen bilgilerden yararlan›n.

8. d Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Avrupa Sosyal fiart›” bafll›¤› alt›nda verilen bil-gilerden yararlan›n.

9. e Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Avrupa Sosyal Güvenlik Sözleflmesi” bafll›¤› al-t›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

10. b Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Uluslararas› Çal›flma Teflkilat›” bafll›¤› alt›ndaverilen bilgilerden yararlan›n.


‹ktisadi bütünleflmenin üretim faktörleri ve ülkeler ara-s›ndaki dolafl›m› serbestlefltirmesi, iflgücü ve insan ha-reketlili¤inin önündeki engellerin kald›r›lmas›n› gereklik›lm›flt›r. Hareketlili¤in önündeki engellerden en önem-lisi de sosyal güvenlikle ilgilidir. Çal›flmak için bir ülke-den di¤er bir ülkeye giden kifli, ücret ve çal›flma flartla-r› ile ilgili di¤er haklar›n› yeni ülkede ilk defa çal›flma-ya bafll›yor gibi düzenleyebilir. Ancak uzun dönemli si-gorta kollar›n›n tafl›nabilirli¤i bak›m›ndan yurt d›fl›nda

geçen tüm bu çal›flma sürelerinin birlefltirilmesi gerekir.Bu da ancak sosyal güvenli¤in uluslararas›laflt›r›lmas›y-la mümkün olacakt›r.

S›ra Sizde 2

Bildirge’nin maddeleri aras›nda yer alan afla¤›daki hü-kümler de konumuz aç›s›ndan önem tafl›maktad›rlar:• m.3-Yaflamak, hürriyet ve flahs›n güvenli¤i her

bireyin hakk›d›r.• m.23-

1. Her flahs›n çal›flmaya, iflini serbestçe seçme¤e,adil ve elveriflli çal›flma flartlar›na ve iflsizlikten

korunmaya hakk› vard›r.3. Çal›flan her kimsenin, kendisine ve ailesine in-

sanl›k haysiyetine uygun bir yaflay›fl sa¤layan vegerekirse her türlü sosyal koruma vas›talar›ylade tamamlanan adil ve elveriflli bir ücrete hakk›vard›r.

• m.25-1. Her flahs›n kendisi gerekse ailesi için, yiyecek, gi-

yecek, mesken, t›bbi bak›m, gerekli sosyal hiz-metler dâhil olmak üzere sa¤l›¤› ve refah›n› teminedecek uygun bir hayat seviyesine ve iflsizlik, has-tal›k, sakatl›k, dulluk, ihtiyarl›k, veya geçim im-kanlar›ndan iradesi d›fl›nda mahrum b›rakacakdi¤er hâllerde güvenli¤e hakk› vard›r.

2. Anal›k ve çocukluk döneminde birey özel bak›mve yard›m görmek hakk›na sahiptir. Bütün ço-cuklar, evlilik içinde veya d›fl›nda do¤sunlar, ay-n› sosyal korumadan faydalan›rlar.

S›ra Sizde 3

Bu alanda iki konuda s›n›rlama yap›labilecektir;i. Kazan›lm›fl ve talep edilmifl bulunan haklar alan›nda

bu haklar›n sürdürülmesine dair uygun tedbirlerinal›nmas›,

ii. Bütünüyle kamu fonlar›ndan ödenmesi öngörülensosyal güvenlik yard›mlar› alan›nda ve emeklilik ay-l›¤›na hak kazanmak için öngörülen flartlar› yerinegetirmemifl bulunanlara ödenek verilmesi konusun-da ikamet ülkesinin millî mevzuat› ile özel düzenle-meler yap›labilir.

S›ra Sizde 4

Çocuk Haklar› Sözleflmesi’ne göre, m.26/1 “Sözleflmeyetaraf devletler çocuklar›n sosyal sigorta dâhil sosyal gü-venlik sisteminden sa¤lanan haklardan çocuklara fay-



dalanma hakk›n› tan›yacaklar; millî mevzuatlar›nda buhakk›n tamam›yla sa¤lanmas›n› sa¤layacak gerekli ted-birleri alacaklard›r. Sosyal güvenlik yard›mlar› çocu¤unveya çocu¤a bakmakla yükümlü bulunan kimselerinsahip bulundu¤u imkânlar ve içinde bulundu¤u flartlarile çocu¤a baflkaca yard›m yap›lmas›n› hakl› k›lan di¤erdurumlar ve talepler de dikkate al›nmak suretiyle sa¤-lanacakt›r” (m.26/2).

S›ra Sizde 5

Uluslararas› antlaflmalarda konulan hükümlerin kabuledilmesi kadar bu hükümlerin uygulan›p uygulanmad›-¤›n›n da kontrol edilmesi ve takibi önem tafl›r. ‹flte Söz-leflmede öngörülen gözlem ve takip komitesi ve görev-leri incelendi¤i zaman (m.72-78) uluslararas› alanda in-san haklar›n›n dolay›s› ile sosyal güvenlik hakk›n›n ko-runmas› aç›s›ndan da önemli bir ad›m at›lm›fl olmakta-d›r. Co¤rafi denge içerisinde 5 kifliden oluflacak bu ko-mite, kendi çal›flma esaslar›n› da ayr›ca bir yönetmelikledüzenleyebilecektir. Sekretarya hizmetleri ve ücretleriBM taraf›ndan karfl›lanacak olan komitenin; sözleflme-nin uygulanmas›n› takip etmek, ülkelerin y›ll›k ve befly›ll›k raporlar›n› tetkik etmek ve BM organlar›na (bafltaBM Genel Kurulu olmak üzere) bu alanda görüfl vermekve istiflarede bulunmak gibi görevleri vard›r (m.74). Ko-mite raporlar›n›n ILO’ya sunulmas› ve ILO’nun da komi-tede oy hakk› olmaks›z›n temsilci bulundurmas› (davet-le) mümkündür. Komitenin çal›flma esaslar› incelendi-¤inde göçmen iflçilerle ilgili ülkelerin uygulamalar›n›ndünya kamuoyuna sunulmas› aç›s›ndan Komitenin faali-yetlerinin etkili olabilece¤i anlafl›lmaktad›r.

S›ra Sizde 6

Avrupa Sosyal fiart›’n›n 19.maddesi, çal›flan göçmenle-rin ve ailelerinin korunma ve yard›m hakk›na iliflkindüzenlemelerini içermektedir. Buna göre; akit taraflar,çal›flan göçmenlerin ve ailelerinin bir baflka taraf ülke-sindeki korunma ve yard›m hakk›n›n etkili bir biçimdekullan›lmas›n› sa¤lamak amac›yla;1. Bu tür çal›flanlara, özellikle do¤ru bilgilendirme

konusunda yard›mc› olacak yeterli ve ücretsiz hiz-metleri sa¤lamay› veya bu hizmetleri sürdürmeyi veulusal yasalar›n ve yönetmeliklerin imkan verdi¤i öl-çüde ülkeden bir baflka ülkeye göçe iliflkin yan›lt›c›propagandaya karfl› tüm uygun önlemleri almay›,

2. Kendi yetki alanlar› içinde bu çal›flanlar ile aileleri-nin ülkeden ç›k›fllar›n›, yolculuklar›n› ve karfl›lanma-lar›n› kolaylaflt›racak uygun önlemler almay› ve yinekendi yetki alanlar› içinde bunlara yolculuklar› s›ra-

s›nda uygun hizmetleri ve sa¤l›k ve t›bbi bak›m ileyeterli hijyen koflullar› sa¤lamay›,

3. Uygun oldu¤u ölçüde, göçmen gönderen ve göç-men alan ülkelerdeki özel ya da kamusal sosyal ser-visler aras›ndaki iflbirli¤ini teflvik etmeyi,

4. Kendi ülkesinde yasal olarak bulunan bu tür çal›flan-lara, yasalar ya da yönetmeliklerle düzenlenmek yada idari makamlar›n denetimine ba¤l› olmak üzere;ücret, di¤er istihdam ve ifl koflullar›, sendika üyeli¤ive toplu pazarl›¤›n sa¤lad›¤› olanaklardan yararlan-ma, bar›nma konular›nda kendi vatandafllar›na oldu-¤undan daha az lehte davran›lmamas›n› sa¤lamay›,

5. Kendi ülkelerinde yasal olarak bulunan bu tür çal›-flanlar›n, çal›flt›r›lan kifliler için ödenmesi gereken is-tihdam vergileri, harç ve primler bak›m›ndan kendivatandafllar›ndan daha az lehte bir muameleye tabiolmamalar›n› sa¤lamay›,

6. Ülkede, yerleflmesine izin verilmifl bir yabanc› çal›-flan›n ailesinin yeniden birleflmesini olabildi¤incekolaylaflt›rmay›,

7. Kendi ülkelerinde yasal olarak bulunan bu tür çal›-flanlar›n bu maddede belirtilen konulara iliflkin yar-g›sal ifllemler bak›m›ndan kendi vatandafllar›ndandaha az lehte bir muameleye tabi olmamalar›n› sa¤-lamay›,

8. Kendi ülkelerinde yasal olarak ikamet eden bu türçal›flanlar›n, ulusal güvenli¤i tehlikeye sokmad›kça,kamu yarar› ya da genel ahlaka ayk›r› bir eylemdebulunmad›kça s›n›r d›fl› edilmemesini sa¤lamay›,

9. Bu tür çal›flanlar›n kazanç ve tasarruflar›n›n diledik-leri kadar›n› transfer etmelerine yasal s›n›rlar içindeizin vermeyi,

10.Bu madde ile sa¤lanan koruma ve yard›mlar›n kap-sam›na, bunlar›n uygulanabilirli¤i ölçüsünde, ba¤›m-s›z çal›flan göçmenleri de dâhil etmeyi,

11.Göçmen olarak çal›flanlara ve ailelerine, onlar› kabuleden devletin ulusal dilinin veya birden fazla ulusaldil olmas› hâlinde bunlardan birinin ö¤retilmesiniteflvik etmeyi ve bunu kolaylaflt›rmay›,

12.Göçmen olarak çal›flan kiflinin çocuklar›na, elverifl-li oldu¤u ölçüde, göçmen olarak çal›flan kiflinin anadilinin ö¤retilmesini teflvik etmeyi ve bunu kolay-laflt›rmay› taahhüt ederler.


AKILLIO⁄LU, Tekin. (1995). “Çocuk Haklar›na DairSözleflme”, Birleflmifl Milletler Çocuk Haklar›

Sözleflmesi Üzerine Gözlemler, AÜSBF ‹nsanHaklar› Merkezi, Anlaflmalar Dizisi No.1, Ankara.

ARICI, Kadir. (1997). Avrupa Birli¤i Sosyal Güvenlik

Hukuku, Ankara. BOHNING, W. R. (1996). Employing Foreign

Workers, International Labour Office, Geneva.BROWNLIE, Jan (Ed.). (1992). Basic Documents on

Human Rights, 3.rd. Edition, Clarendon Pres,Oxford.

CENTEL, Tankut. (1991). “Avrupa Sosyal fiart› ve TürkSosyal Hukuk düzeni “, ‹fl Hukuku ve Sosyal

Güvenlik Hukuku Türk Milli Komitesi: 15.Y›l

Arma¤an›, Bayrak Matbaac›l›k, ‹stanbul.GÖLCÜKLÜ, A. Feyyaz ve GÖZÜBÜYÜK, A. fieref.

(1996). Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ve

Uygulamas›, 2. Bask›,Turan Kitabevi, Ankara.GÖZE, Ayferi. (1979). Sosyal Devlet Sistemi,

Fakülteler Matbaas›, ‹stanbul. ILO (2006), “Social Security for all: Investing in

Global Social and Economic Development: a

consultation”, Issues In Social Protection,Discussion Paper 16, Geneva,http://www.globalaging.org/pension/world/2007/s

sforall.pdf KIRAL, fiemsettin (Derleyen) (1987). T.C. Anayasas›,

Çal›flma Hayat›yla ‹lgili Uluslararas›

Sözleflmeler, Basisen Yay›n›, ‹stanbul.TURAN, Kamil. (1979). Uluslararas› Sendikal

Hareketler, Ankara.Türk-‹fl (1980). Uluslararas› Çal›flma Teflkilat› ILO

Türkiye Taraf›ndan Onaylanan Sözleflmeler,

Türk-‹fl Yay›nlar› No.137, Demircio¤lu Matbaac›l›k,Ankara.

http://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.trhttp://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/an-

kara/about/sozlesmeler.htm


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sanayi toplumu sosyal güvenlik sistemini kriz içine düflüren faktörleri ifadeedebilecek, Sanayi toplumu sosyal güvenlik sistemlerinin sa¤lad›¤› baflar›lar› ve baflar›s›zolduklar› alanlar› listeleyebilecek,Dünya Bankas› taraf›ndan önerilen yeni sosyal güvenlik sisteminin temelözelliklerini anlatabilecek, Küreselleflme ile birlikte sosyal güvenlik sistemlerinin de¤iflimini zorlayanfaktörleri aç›klayabilecek,ILO’nun yeni dönem sosyal güvenlik anlay›fl›n›n temel esaslar›n› s›ralayabilecek,ILO’nun yeni dönem sosyal güvenlik yaklafl›m› içinde asgari sosyal güvenlikgarantisi sa¤lama hedefini tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Sosyal Güvenli¤in Alt›nça¤›• Çok Ayakl› Sosyal Güvenlik

Sistemleri• Dezavantajl› Gruplar• Pozitif Ayr›mc›l›k• Asgari Sosyal Güvenlik Garantisi

• Kay›t D›fl› (informel) Sektör• Demografik De¤iflim• Yafll› Nüfus Problemi• ‹nsana Yak›fl›r ‹fl• Yatay-Dikey Kapsam

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N

NN

Sosyal Güvenlik

• SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N ARTANÖNEM‹ VE ARTAN SORUNLARI

• KÜRESELLEfiME ÖNCES‹ DÖNEM• KÜRESELLEfiME SONRASI DÖNEM• DE⁄‹fiEN SOSYAL GÜVENL‹K

ANLAYIfiI VE YEN‹ YAKLAfiIMLAR

Sosyal GüvenlikteYeni Geliflmeler veSorunlar

8SOSYAL GÜVENL‹K

SOSYAL GÜVENL‹⁄‹N ARTAN ÖNEM‹ VE ARTAN SORUNLARIILO’nun ifadesiyle 1950-2010 aras›ndaki 60 y›ll›k sürede gerçekleflen h›zl› iktisadibüyüme ile bütün dünyada toplam millî gelir 10 kattan fazla, birey bafl›na düflenmillî gelir de % 260’dan fazla artmas›na ve ayn› dönemde kabul edilen ‹nsan Hak-lar› Evrensel Bildirgesi’nde “sosyal güvenlik hakk›, temel bir insan hakk›” olarak ta-rif edilmifl olmas›na ra¤men hâlâ dünya nüfusunun s›n›rl› bir kesimi yeterli sosyalgüvenlik hakk›na sahip de¤ildir ve günümüz dünyas›nda sosyal sisteme yönelikbu meydan okumay› anlamak kolay de¤ildir (ILO, 2011b: 19). Yetersiz kapsam›dolay›s›yla sosyal güvenlik, bütün insanlar için temel ve vazgeçilmez bir insan hak-k› olarak kabul edilmesine ra¤men, dünyada ancak s›n›rl› say›da kesimin faydalan-d›¤› bir imtiyaz gibidir. Nitekim, dünya nüfusunun yaln›zca % 20’si uluslararas›standartlara uygun yeterlilikte sosyal güvenlik garantisine sahiptir. Dünya nüfusu-nun % 75’ini oluflturan 5.1 milyon kiflinin yeterli sosyal güvenlik garantisi yoktur.Dünyada, 1.4 milyon kiflinin günlük 1.25 ABD dolar›n›n alt›nda gelirle (ILO, 2011b:xxi), hayat›n› sürdürmek zorunda oldu¤u derin bir yoksulluk problemi vard›r.

Küreselleflme süreci ile birlikte son 20 y›ll›k dönemde dünya toplam refah se-viyesindeki dikkat çekici art›fla, dünyan›n birçok ülkesinde görülen ola¤anüstü ik-tisadi büyümeye ra¤men; yoksulluk seviyesi hâlâ çok yüksek, eflitsizlikler derinlefl-mekte, kay›t d›fl›l›k yayg›nlaflmakta ve sosyal güvenlik garantisinden yoksun çal›-flan kitlelerin say›s› artmaktad›r. Son dönemde yaflanan ekonomik krizlerin de et-kisiyle, genel ekonomik büyümenin sa¤lad›¤› olumlu sonuçlardan her bölge, ülkeve ülke içinde de belirli toplum kesimleri dengeli flekilde faydalanamamakta gelireflitsizlikleri artmaktad›r (ILO, 2011b: 1-2).

Sosyal güvenlik, sosyal refah devletinin gelir da¤›l›m› eflitsizliklerini gidermekiçin kulland›¤› en genifl kapsaml› sosyal politika arac›d›r. Bir baflka ifade ile yok-sullukla mücadelede de kullan›lan en etkili araç sosyal güvenliktir. Sosyal güven-lik sistemlerinin baflar›s›z kalmas›, dünyan›n yoksullukla mücadelede baflar›s›z kal-mas›, bu mücadeleyi kaybetmesi anlam›na gelmektedir. Küreselleflmenin olumsuzsonuçlar›n›n ortadan kald›r›lmas› ancak yayg›n ve kapsaml› bir sosyal güvenlik sis-teminin varl›¤› ile mümkün olabilecektir.

Sosyal güvenlik; çal›flanlar›n, ailelerinin ve bütün toplumun hayat standard›n›niyilefltirilmesi için önemli bir araçt›r. Temel bir insan hakk› olarak sosyal güvenlik;sosyal dayan›flmay›, sosyal huzuru ve sosyal bütünleflmeyi güçlendirdi¤i ölçüde

Sosyal Güvenlikte YeniGeliflmeler ve Sorunlar›

Sosyal güvenlik hâlâ dünyanüfusunun yaln›zca%20’sinin faydalanabildi¤ibir hakt›r.

Sosyal güvenlik, sosyal refahdevletinin gelir da¤›l›m›eflitsizliklerini gidermek içinkulland›¤› en geniflkapsaml› sosyal politikaarac›d›r.

sosyal bar›fl›n sa¤lanmas›na katk›da bulunan en önemli sosyal politika arac›d›r(ILO, 2000: 1). Ancak bugün gelinen noktada sosyal güvenlik yaln›zca sosyal bar›-fl› ve sosyal huzuru sa¤layan bir sosyal politika arac› de¤il, ayn› zamanda ekono-mik krizlerin olumsuz etkilerini ortadan kald›rma fonksiyonu gören çekirdek (te-mel-ana) otomatik ekonomik dengeleyici durumundad›r (ILO, 2011b: 2). Çün-kü, orta ve uzun dönemde dengeli, sürekli ve istikrarl› bir ekonomik büyüme an-cak gelir da¤›l›m› adaletsizliklerinin giderilmesi ile mümkün olacakt›r.

Sosyal güvenlik sürekli ve istikrarl› bir ekonomik büyüme yan›nda demokratikrejimin güçlendirilmesine de katk›da bulunmaktad›r. Yafll›l›k, iflsizlik ve hastal›k gi-bi riskler dolay›s›yla muhtaç duruma düflen insanlara sa¤lad›¤› gelir garantisi ile bi-rey olarak onlar›n insanl›k onurunu korudu¤u, eflitsizlikleri azaltarak sosyal adale-ti sa¤lad›¤› ölçüde genifl toplum kesimlerinin politik süreçle bütünleflmelerine vedemokratik sistemin geliflmesine katk›da bulunmaktad›r (ILO, 2000: 2).

Bugün gelinen noktada sosyal güvenlik, yukar›da belirtilen nedenlerle para-doksal (çeliflkili) bir geliflmenin merkezindedir. Bir yandan ekonomik, sosyal vepolitik hayat›n istikrar›n›n ve sürdürülebilirli¤inin vazgeçilmez unsuru olarak görü-lürken, di¤er yandan dünya nüfusunun ancak % 20’sinin yeterli sosyal güvenli¤esahip oldu¤u belirtilmektedir. Sosyal güvenli¤in kendisinden beklenen amaçlar›gerçeklefltirmesi kapsam›n›n genifllemesi ile mümkün olacakt›r.

Bu ünitede, günümüz sosyal güvenlik sistemlerinin karfl›laflt›¤› sorunlar, bu so-runlardan ç›k›fl için çözüm aray›fllar› ve uygulanan politikalar üzerinde durulacak-t›r. Sosyal güvenlik sisteminin yaflad›¤› sorunlar ve geçirdi¤i de¤iflim, küreselleflmeolgusunun belirleyicili¤i dikkate al›narak 1990’lar öncesi dönem sanayi toplumusosyal güvenlik sistemi, sonras› ise küreselleflme sonras› dönem olarak ayr›ayr› ele al›nacakt›r.

Sosyal güvenlik, hem bireyler hem de toplum bak›m›ndan uzun dönemli yat›-r›mlar ve beklentiler alan›d›r. Bütün çal›flma hayat› boyunca ödenen primlerle, bü-tün emeklilik dönemi boyunca ayl›k al›nmas› beklenir. Bu özelli¤i dolay›s›yla sis-temin karfl›laflt›¤› problemler, k›sa dönemde, bugünden yar›na ortaya ç›kmaz.Problemlerin çözümü de bugünden yar›na al›nacak tedbirlerle hemen sa¤lanamaz(Alper, 2009: 3). Örne¤in, nüfusun yafllanmas› ve buna ba¤l› sosyal güvenlik prob-lemleri en az 40-50 y›ll›k bir sürede ortaya ç›kar. Yafll› nüfusa ba¤l› problemlerinçözümüne yönelik tedbirlerden beklenen sonuçlar da en az bu sürenin yar›s› ka-dar geçecek sürede beklenen olumlu sonuçlar› verebilir. Bu ünitede yer alan sos-yal güvenlik sistemlerinde kriz, problemler ve çözüm yollar› ile ilgili tart›flmalar› buzaman gerçe¤ini dikkate alarak de¤erlendirmek gerekir.

KÜRESELLEfiME ÖNCES‹ DÖNEM

Sanayi Toplumu Sosyal Güvenlik Sistemi: Geliflimi, Baflar›lar› ve Baflar›s›zl›klar›

Kurumsal Yap›s› ve Geliflimi Sosyal güvenlikte geleneksel tekniklerin kullan›ld›¤› dönem, 1883 y›l›nda Alman-ya’da Bismark taraf›ndan ilk sosyal sigortan›n (hastal›k sigorta kolu) kurulmas› ilesona ermifl modern veya ça¤dafl sosyal güvenlik dönemi bafllam›flt›r. Bu dönem esasolarak, iflgücünün önemli bir k›sm›n›n sanayi sektöründe istihdam edildi¤i, nüfusunbüyük ço¤unlu¤unun da flehirlerde yaflad›¤› bir dönemdir. Ça¤dafl sosyal güvenliksistemi iki temel teknik üzerine infla edilmifltir. Bunlar sosyal sigorta tekni¤i ve sos-


Bugün gelinen noktadasosyal güvenlik ekonomikkrizlerin olumsuz etkileriniortadan kald›ran otomatikekonomik dengeleyicikonumundad›r.

Sosyal güvenlik sürekli veistikrarl› bir ekonomikbüyüme yan›nda demokratikrejimin güçlendirilmesine dekatk›da bulunmaktad›r.

yal yard›m teknikleridir. Sosyal sigorta tekni¤i, ilk sosyal sigortan›n kuruldu¤u1883 y›l› ile Birinci Dünya Savafl›’na kadar olan dönem aras›nda bütün sanayileflmiflülkelerde; daha çok çal›flan›, giderek artan say›da sosyal riske karfl› sosyal güvenlikkorumas› sa¤layacak flekilde yayg›nlaflm›flt›r (ILO, 1984: 3-4). Sosyal sigortalar, II.Dünya Savafl› sonras› dönemde yeni ba¤›ms›zl›¤›na kavuflan geliflmekte olan ülke-lerde de temel sosyal güvenlik tekni¤i olarak benimsenmifltir (Alper, 2009: 20).

Sanayi toplumu sosyal güvenlik sisteminin ikinci tekni¤ini oluflturan vergilerlefinanse edilen sosyal yard›mlar, 1930’lu y›llardan itibaren Iskandinav ülkeleribaflta olmak üzere Kanada, Avustralya ve Yeni Zelanda gibi ülkelerde geliflti. Sos-yal yard›m tekni¤i, sosyal sigorta tekni¤ini benimseyen ülkelerde daha fazla sosyalgüvenlik garantisi sa¤lamak amac›yla da kullan›ld› (Alper, 2009: 95). Sanayi toplu-mu veya ça¤dafl sosyal güvenlik sistemi, primli sistemler olarak adland›r›lan sosyalsigortalar ve primsiz sistemler olarak adland›r›lan sosyal yard›mlar ile flekillendi.

Sosyal güvenli¤in ILO sözleflmeleri ve Birleflmifl Milletler, ‹nsan Haklar› EvrenselBildirgesi’nde temel bir insan hakk› olarak kabul edilmesi ve evrenselleflmesinin yan›s›ra II. Dünya Savafl› sonras› dönemde geliflen siyasi ve sosyal ortam›n da etkisi ile1950-1975 y›llar› aras›nda geçen çeyrek yüzy›ll›k dönemde sa¤lanan geliflmelerle ge-linen nokta sosyal güvenli¤in alt›n ça¤› olarak adland›r›lm›flt›r (Alper, 2009: 96).

Sosyal Güvenlik Alan›nda Sa¤lanan Baflar›lar ve Olumlu GeliflmelerSanayi toplumu sosyal güvenlik sisteminin II. Dünya Savafl› sonras› dönemde sa¤-lad›¤› baflar›lar ve sosyal güvenlik alan›ndaki olumlu geliflmeler ana hatlar› ile afla-¤›da s›ralanmaktad›r (ILO, 1984: 3-4; Alper, 2009: 96-97). Buna göre;

• Toplumlar›n sosyal güvenlik için ay›rd›klar› pay artm›fl, 1950-60’l› y›llardamillî gelirin % 3-12’si sosyal güvenlik için harcan›rken bu miktar 1970’li y›l-larda % 20’lere ve hatta baz› ülkelerde % 30’lara yükselmifltir.

• Bafllang›çta yaln›zca sanayi sektöründe mavi yakal› olarak çal›flanlar› kapsa-ma alan sistem zaman içinde s›ras›yla; beyaz yakal›lar›, hizmet sektöründeçal›flanlar›, kentlerde kendi ad›na ba¤›ms›z çal›flanlar› ve nihayet tar›m kesi-minde çal›flanlar› sosyal güvenlik kapsam›na alm›flt›r.

• Özellikle sa¤l›k sigortas›nda koruma birimi olarak ailenin kabul edilmesi ileprim ödeyenlerin efl ve çocuklar› ile ana babalar› da sosyal güvenlik flemsi-yesi alt›na al›nm›flt›r.

• Sosyal güvenlik programlar›, giderek daha fazla say›da sosyal riske karfl› ko-ruma garantisi sa¤lam›flt›r.

• Sosyal yard›m tekni¤inin kullan›lmas› ile sosyal güvenlik belirli risklerle kar-fl›lafl›lmas› hâlinde ortaya ç›kan gelir kayb›n› telafi eden sistemler olmaktanç›karak, genifl anlamda yoksullukla mücadele arac› hâline gelmifl, sebebi neolursa olsun yoksullu¤a yol açan nedenlerin sonuçlar› kapsama al›nm›flt›r.

• Sosyal güvenlik garantisinin para olarak seviyesi, hizmet olarak da standar-d› yükselmifltir.

Bu dönemin dikkat çeken bir özelli¤i de bütün siyasi iktidarlar›n (ister liberal,ister sosyal demokrat) tam bir görüfl birli¤i içinde sosyal güvenlik harcamalar›n› ar-t›rmalar›d›r. Bu dönemi k›saca özetlemek gerekirse “insanlar yaln›zca kendileriiçin de¤il, çocuklar› ve ebeveynleri için de yar›n endiflesi tafl›mayacaklar› güvenlibir toplum yaratma” idealine çok yaklaflm›fllard›r.

Sanayi toplumu sosyal güvenlik sisteminin II. Dünya Savafl› sonras› dönemde sosyal güven-lik alan›nda gerçeklefltirdi¤i olumlu geliflmelerden ilk üçü sizce nedir?

2278. Ünite - Sosyal Güvenl ikte Yeni Gel iflmeler ve Sorunlar

Sosyal güvenlikte gelenekseldönem, 1883 y›l›ndaAlmanya’da ilk sosyalsigortan›n kuruluflu ile sonaermifltir.

Ça¤dafl sosyal güvenliksistemi; sosyal yard›mlar vesosyal yard›mlardan oluflaniki teknik üzerindegeliflmifltir.

Sanayi toplumu sosyalgüvenlik sistemi, 1970’liy›llarda yar›n endiflesitafl›mayan güvenli birtoplumsal hayat yaratm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Sistemin Baflar›s›zl›klar› ve Olumsuz Geliflmeler1973 Petrol Krizi ile bafllad›¤› ileri sürülen ekonomik kriz, sosyal güvenli¤in alt›nça¤›n› da sona erdirmifltir. Sosyal güvenlik için ayr›lan kaynaklar›n % 30’lar seviye-sine yaklaflmas›na ra¤men bir yandan sosyal amaçlar› gerçeklefltirmede baflar›s›zl›-¤›, de¤iflen yeni toplumsal yap›n›n ihtiyaçlar›na cevap verememesi ve olumsuz ik-tisadi etkileri dolay›s›yla çok yönlü elefltirilerin merkezi hâline gelmifltir. ILO, sana-yi toplumu sosyal güvenlik sistemine yönelik elefltirilerin kayna¤›n› oluflturan ba-flar›s›zl›klar› ve yetersizlikleri flu bafll›klar alt›nda toplam›flt›r (ILO, 1984: 6-8):

• Millî gelirin % 30’una yaklaflan harcamalara ra¤men yoksulluk problemi çö-zülememifl, kriz dönemlerinde yeniden kendini göstermifltir.

• Sosyal sigorta tekni¤inin, aktüeryal endiflelerle tam gün ve bütün y›l çal›flan-lar› kapsam›na alacak flekilde programlanmas›, k›sa süreli ve düflük ücretliçal›flanlar› sosyal güvenlik kapsam› d›fl›nda b›rakm›flt›r.

• Hizmet sektöründe yayg›nlaflan a-tipik çal›flma flekilleri ve esnek çal›flmakapsam›ndakiler sosyal sigorta tekni¤inin d›fl›nda kalm›flt›r.

• Sosyal sigortalar, tehlikenin sebebine ba¤l› olarak ay›r›m dolay›s›yla (hasta-l›k ve ifl kazalar›, sakatl›k ile malullük hâlleri) “ihtiyac› olan herkese eflit dav-ran›l›r” ilkesini hayata geçirememifltir.

• Sistem aileyi; erke¤in çal›flt›¤› ve gelir sahibi oldu¤u, kad›n ve çocuklar› daçal›flan erke¤e ba¤›ml› olarak tan›mlam›flt›r. Sistem erkekler taraf›ndan er-keklerin ihtiyaçlar›n› karfl›layacak flekilde oluflturulmufltur.

• Zaman içinde cömert uygulamalarla haklar›n geniflletilmesi, külfet-nimetiliflkisini koparm›fl, sistem çal›flan ve sürekli prim ödeyen ahmaklar ilekarfl›l›ks›z faydalanan asalaklar yaratm›flt›r.

Sistemin elefltirilmesinin di¤er sebebini ise ters yönlü, olumsuz ekonomiketkileri oluflturmaktad›r (ILO, 1984: 7-8). Bunlar;

• Artan sosyal güvenlik harcamalar›, kamu harcamalar›n› art›rm›fl, genel bütçedengeleri bozulmufltur,

• Hükûmetlerin bütçe aç›klar›n› gidermeye yönelik borçlanma politikalar› fa-iz oranlar›n› yükseltmifltir,

• Yükselen faizler, yat›r›m maliyetlerini art›rd›¤› ölçüde yat›r›mlar›n azalmas›-na, büyüme h›z›n›n düflmesine yol açm›flt›r,

• Yüksek oranl› primler ücret maliyetini yükseltti¤i ölçüde üretim maliyetleri-ni ve fiyatlar genel seviyesini yükseltmifltir,

• Prim kesintileri dolay›s›yla net ücreti azalan iflçiler daha yüksek ücretler ta-lep etmifller, bu da maliyetleri yükseltmifltir,

• Yüksek ayl›klar, emeklilik yafl›na gelenlerin iflgücünden ayr›lmalar›na vetoplam emek arz›n›n düflmesine yol açm›flt›r.

Sanayi Toplumu Sosyal Güvenlik Sistemlerinde Kriz ve Yeniden Yap›lanma ‹htiyac›Geliflmifl ülke sosyal güvenlik sistemleri 20. yüzy›l›n son çeyre¤inde; temel göster-geleri bozulmufl (aktif/pasif sigortal› dengesi), ülkelerin genel bütçe dengesini zor-layacak büyüklükte finansman aç›klar› veren ve gelecek dönemlere yönelik yü-kümlülüklerini yerine getirmekte zorlanan ciddi bir krizin efli¤ine girmifllerdir. Kri-zin sebeplerinin bir k›sm› sistemin iflleyiflinden, bir k›sm› da kriz olmasayd› bile sis-temin ekonomik, sosyal ve kültürel yap›daki de¤iflime cevap vermede yetersiz kal-mas›ndan kaynaklanm›flt›r. Geliflmifl ülkelerde, sistemin kendi iflleyiflinden kaynak-lanan problemler (ILO, 1984: 8):


1973 petrol krizi ile bafllayandönem sosyal güvenli¤inalt›n ça¤›n› sona erdirmifltir.

Sanayi toplumu sosyalgüvenlik sistemi, erkeklertaraf›ndan, erkeklerinihtiyaçlar›n› karfl›lamaküzere oluflturulmufltur.

Yüksek oranl› primler, ücretmaliyetini yükseltti¤i ölçüdeenflasyonu art›rm›flt›r.

• Nüfusun yafllanmas›na ba¤l› olarak prim ödeyen aktif/pasif (prim öde-yen/ayl›k alan) sigortal› dengesinin bozulmas›,

• Sistemlerin yafllanmas› dolay›s›yla zaman içinde daha fazla say›da kifliye sü-rekli ayl›k ödenmesi,

• Sa¤l›k harcamalar›ndaki art›fl,• Sürekli ve yüksek oranl› iflsizli¤in gelirleri azaltan, giderleri art›ran etkisi,• Yüksek oranl› enflasyonun sosyal güvenlik fonlar›n› eritmesi olarak s›ralanabilir.Geliflmekte olan ülkelerde sosyal güvenlik sistemlerini krize götüren geliflme-

ler, yukar›da say›lan faktörlere ilave ve onlardan farkl› olarak;• Sosyal güvenlik sistemlerinin yetersiz kurumsal ve yasal alt yap› ile kurul-

malar›,• Sosyal güvenlik kurumlar›n›n hantal bir bürokratik yap›ya ba¤l› kötü yöne-

timlerine ilaveten kurumlar aras›nda iflbirli¤i ve koordinasyon eksikli¤i, • Karmafl›k, anlafl›lmas› güç ve s›k de¤iflen mevzuat›n varl›¤›,• Baflta sa¤l›k sigortas› olmak üzere yayg›n suistimaller ve kötüye kullanma,• Politik amaçlarla sosyal sigortac›l›k ilkelerine ayk›r› müdahalelerle kurumla-

r›n dengelerinin bozulmas›,• Sosyal güvenli¤in baflar›s›z ekonomik ve sosyal politikalar›n olumsuz sonuç-

lar›n› gidermek için kullan›lmas› (özellefltirme, iflsizlik, erken emeklilik vb)olarak say›labilir (Alper, 2009: 102).

Geliflmekte olan ülkeler için sosyal güvenlik sistemi ile do¤rudan ilgili tarafla-r›n (sigortal›lar, iflverenler ve devletin) sistemin özüne ayk›r› tutum ve davran›flla-r›n› da ilave etmek gerekir. Özellikle sosyal sigortalar›n hassas aktüeryal hesapdengesine ba¤l› olarak iflleyen sistemler oldu¤u göz ard› edilerek; çal›flanlar›n enaz prim ödeyerek en fazla ayl›k almaya yönelik davran›fllar›, iflverenlerin hiç veyaen az prim ödemek için kay›t d›fl› çal›flt›rmak istemeleri ve devletin sosyal sigorta-lar›n imkânlar›n› politik amaçlarla kullanmalar› (seçim dönemlerinde ayl›klar›nyükseltilmesi, erken emeklilik uygulamalar›na yer verilmesi gibi) bu ülkelerde sis-temi erken krize sokmufltur. Geliflmifl ülkelerdekine benzer yafll› nüfus problemiolmamas›na ra¤men ülkemizde oldu¤u gibi, erken yaflta emeklilik uygulamalar› ileaktif/pasif sigortal› dengesi bozulmufltur.

Geliflmekte olan ülkelerde, sosyal güvenlik sistemlerini krize götüren sebeplerden ilk üçüsizce nelerdir?

Yeniden Yap›lanma ‹htiyac› Do¤uran ‹ktisadi, Sosyal ve Kültürel GeliflmelerSanayi toplumu sosyal güvenlik sistemlerini krize götüren faktörler olmasayd› bileiktisadi, sosyal ve kültürel yap›daki de¤iflmeler dolay›s›yla yeni dönemin de¤iflensosyal güvenlik ihtiyaçlar›na cevap veremeyece¤i için sistemde yap›sal de¤ifliklik-ler yap›lmas› zorunluluk hâline gelmiflti (Alper, 2009: 102). Sistemde yap›sal de¤i-fliklik yap›lmas›n› zorunlu k›lan bu faktörler;

• Sosyal güvenlik anlay›fl›n›n de¤iflmesi, baz› toplumsal gruplar›n vebireylerin sosyal güvenlik bilincinin art›fl›na ba¤l› olarak kendi sosyal gü-venlik ihtiyaçlar›n› karfl›layabilecek yeterlili¤e kavuflmalar›, zorunlu sigorta-l›l›k anlay›fl›n›n bu kesimin ihtiyaçlar›n› karfl›lamada yetersiz kalmas›,

• ‹stihdam ve iflgücünün yap›s›ndaki de¤iflime ba¤l› olarak iflgücününa¤›rl›kl› olarak hizmet sektöründe istihdam edilmesi, hizmet sektöründe a-


Geliflmekte olan ülkelerde,baflar›s›z ekonomikpolitikalar›n faturas›n›nsosyal güvenlik sistemlerineyüklenmesi (özellefltirme,erken emeklilik, iflsizlik)sosyal güvenlik sistemlerinikrize düflürmüfltür.

Geliflmekte olan ülkelerde,sosyal silgortalar›nimkanlar› politik amaçlarlakullan›lm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

tipik çal›flma flekillerinin ve esnek çal›flman›n yayg›nlaflmas›, ev-iflyeri ay›r›-m›n›n kalkt›¤› ifllerin art›fl›, kad›n iflgücünün art›fl›,

• Artan uluslararas› rekabet dolay›s›yla iflverenlerin prim ödeme yükününazalt›lmas› zorunlulu¤unun ortaya ç›kmas› ve primle finansman yerine ver-gi ile finansman ilkesinin a¤›rl›k kazanmaya bafllamas›,

• Sosyal yap›daki de¤iflim ve de¤iflen aile yap›s› dolay›s›yla ailenin sos-yal güvenlik ihtiyac›n›n artmas›. Boflanmalar›n art›fl›, tek ebeveynli ailele-rin say›s›ndaki art›fl, resmi evlilik ba¤› olmaks›z›n birlikte yaflama ve çocuksahibi olma e¤iliminin artmas› yönündeki geliflmeler geleneksel aile yap›-s›n› ve bunu esas alan sosyal güvenlik sistemini ifllevsiz hâle getirmifltir.Erke¤in çal›flan, kad›n ve çocuklar›n da erke¤e ba¤l› sosyal güvenlik ga-rantisine sahip olmas›na dayal› kat› sistem yeni sosyal yap›n›n ihtiyaçlar›-na cevap verememifltir.

• Kad›nlar›n iflgücüne kat›lmalar› ve de¤iflen rolleri, sosyal güvenlik ih-tiyaçlar›n› da de¤ifltirmifltir. Çal›flan kad›n›n iflyeri ve iflle ilgili sorumlulukla-r› ile ev ve aileye yönelik sorumluluklar› çat›flm›fl, sosyal sigorta tekni¤ininiflleyifl esaslar›n› de¤ifltirme ihtiyac› do¤mufltur. Kad›nlar›n çal›flma ile hasta,yafll› ve özürlü aile bireylerine bakma yükümlülü¤ünü ba¤daflt›ran düzenle-melere ihtiyaç duyulmufltur.

• Sosyal güvenlik için ayr›lan kaynaklarda üst s›n›ra gelinmesi, dahafazla sosyal güvenlik garantisi isteyenler için zorunlu sigortal› olunan sis-temler d›fl›nda yeni sosyal güvenlik tekniklerine olan ihtiyac› art›rm›flt›r.

Sanayi toplumu sosyal güvenlik sisteminde yeniden yap›lanma ihtiyac› do¤uran sosyal se-bepler sizce nelerdir?

Sosyal Güvenlikte Yeniden Yap›lanman›n Esaslar› ve YönleriILO, bir yandan mevcut sanayi toplumu sosyal güvenlik sistemine yönelik elefltiri-leri karfl›lamak, di¤er yandan yeni dönemin de¤iflen ekonomik ve sosyal ihtiyaçla-r›na cevap verecek bir sosyal güvenlik sisteminin temel iflleyifl özellikleri ve ilkele-rini belirlemek için 1984 y›l›nda sosyal güvenlik uzmanlar›na “21. Yüzy›la Do¤ruSosyal Güvenlik” bafll›kl› bir rapor haz›rlatm›flt›r.

ILO’nun genel olarak sosyal güvenlik anlay›fl›n› yans›tan bu raporda; öncelikleliberal iktisatç›lar taraf›ndan ileri sürülen; sosyal güvenlik harcamalar›n›n temel ik-tisadi de¤iflkenler üzerindeki olumsuz etkilerinden hareketle bütün bir sisteminde¤ifltirilmesi gerekti¤i görüfllerini reddetmifl, sistemin köklü flekilde de¤ifltirilmesi-ni de¤il, mevcut sistem içinde kal›narak bir yandan iyilefltirilmesi di¤er yandan daolumsuz etkilerini giderecek tedbirler al›nmas›n› esas alan çözüm önerileri gelifltir-mifltir (Alper, 2009: 106). ILO, söz konusu raporda;

• Henüz sanayi toplumu sosyal güvenlik sistemini bile tam olarak kuramam›flgeliflmekte olan ülkeler için mevcut sistemlerinin eksikliklerini gidermeye,sa¤lanan sosyal güvenlik garantisinin kapsam ve seviyesini yükseltmeye,

• Geliflmifl ülkeler için ise daha insan merkezli bir sistemi hayata geçirme-ye, iktisadi ve sosyal hayattaki yap›sal de¤iflikliklere cevap verecek düzen-lemeleri yapmaya,

yönelik önerileri dile getirmifltir (Alper, 2009: 106). Mevcut sosyal güvenlik sis-temlerinin iyilefltirilmesi ve yeni ihtiyaçlara cevap verebilecek hâle gelmesine yö-nelik öneriler ana bafll›klar› ile flu noktalarda toplanm›flt›r (ILO, 1984: 17-29);


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

• Sosyal sigorta tekni¤i üzerine kurulan sosyal güvenlik sistemlerinin kapsam-la ilgili yetersizliklerinin giderilmesi bak›m›ndan sistemin a-tipik ifllerde es-nek çal›flma yöntemleri ile çal›flanlar› kapsama alacak flekilde düzenlenmesi,

• De¤iflen aile yap›s› ve kad›n›n iflgücüne kat›lma oranlar›ndaki art›fl dikkateal›narak, kad›nlar›n ev-iflyeri sorumluluklar›n› birlikte dikkate alan de¤iflik-likler yap›lmas›; kad›n-erkek ay›r›m›n› ortadan kald›ran hatta pozitif ay›-r›mc›l›k olarak de¤erlendirilebilecek flekilde kad›n haklar›n›n geniflletilme-sine yönelik düzenlemeler yap›lmas›,

• Tek ebeveynli aileler, iflsizler, maluller, emekli olma yafl›na gelenler gibi,sosyal güvenlik bak›m›ndan özel durumlar› dikkate al›nmas› gereken grup-lara yönelik düzenlemeler yap›lmas›,

• Gelir ve ayl›klar›n seviyesinin, sosyal güvenli¤in yoksullukla mücadale ama-c›n› da gerçeklefltirecek flekilde yükseltilmesi,

• Hizmete çevrilerek sunulan sosyal güvenlik hizmetlerinin standartlar›n›nyükseltilmesinin yan› s›ra kiflilerin özel durumlar›na cevap verecek flekildesunulmas›,

• Sosyal güvenlik harcamalar›n›n emek arz›, tasarruf, sermaye birikimi, büyü-me ve enflasyon gibi temel iktisadi de¤iflkenler üzerindeki olumsuz etkileri-ni giderecek önlemler gelifltirilmesi, aray›fllar içine girilmesi,

• Sosyal güvenlik sistemlerinin, nüfusun yafllanmas› da dikkate al›narak, gele-cek dönem yükümlülüklerini yerine getirebilece¤i sürdürülebilir bir finans-man yap›s›na kavuflturulmas›,

• Sosyal güvenlik kurumlar›n›n halkla iliflkiler fonksiyonunun gelifltirilmesi,herkesi bir tutan, farkl›l›klar› dikkate almayan standart-genel uygulamalar-dan, kiflisel farkl›l›klar› dikkate alan bireysel ihtiyaçlara ve farkl›l›klara cevapverebilecek uygulamalara geçilmesi,

• Sosyal güvenlik hak ve yükümlülüklerinin takibi ile ilgili olarak kiflisel bilgi-lere ulafl›mda kolayl›k sa¤lanmas›, ancak kiflisel bilgilerin saklanmas› ile il-gili güvenlik tedbirleri de al›nmas›,

• Dezavantajl› gruplar›n özel ihtiyaçlar›na cevap verecek düzenlemeler ya-p›lmas›; özürlü gruplar›na yönelik özel hizmet birimleri yan›nda göçmenlerve az›nl›klar gibi iletiflim problemi olanlar›n sosyal güvenlik kurumlar› ileiliflkilerinin sa¤lanmas›.

ILO’nun, mevcut sistemin iyilefltirilerek devam›na yönelik önerilerine karfl›l›k,sosyal güvenlik sistemine yönelik en kapsaml› ve radikal de¤ifliklik önerileriDünya Bankas›n›n haz›rlatt›¤›, “Yafll›l›k Krizinden Kaç›nmak: Yafll›lar› Korumave Büyümeyi Teflvik Politikalar›” konulu araflt›rma Raporu ile dile getirilmifltir(WB, 1994).

Dünya Bankas›, demografik yap› de¤iflikli¤i ve nüfusun yafllanmas›n›, 21. yüz-y›lda sosyal güvenlik sistemlerinin iflleyiflini etkileyecek en önemli faktör olarakkabul ederek sosyal güvenlik sistemine yönelik öneriler gelifltirmifltir. Raporda;mevcut sosyal güvenlik sisteminin sosyal sigorta tekni¤i üzerine kuruldu¤u, sosyalsigortalar›n prim ödeyenlerle ayl›k alanlar aras›ndaki dengeye ba¤l› olarak ayaktakalabilecekleri, nüfusun yafllanmas›n›n bu dengeyi ayl›k alanlar lehine bozarak sis-temin giderlerini art›raca¤› ileri sürülmüfltür (WB, 1994: 10). Dünya Bankas›, gele-cek dönem sosyal güvenlik sisteminin mevcut sistem üzerine infla edilemeyece¤i-ni ve reform olarak adland›r›labilecek kapsaml› bir yeniden yap›lanman›n zorunluoldu¤unu savunmufltur. Ancak, Dünya Bankas›, özellikle güçlü bir sosyal refahdevleti gelene¤i olan geliflmifl ülkelerde, ço¤ulcu demokratik rejimin de etkisi ile


Kad›n-erkek ay›r›m›n›ortadan kald›rande¤ifliklikler yan›nda,kad›nlar lehine düzenlemeleriçeren, pozitif ay›r›mc›l›kuygulamalar›n›n da kapsam›geniflletilmeli.

Dezavantajl› gruplar: Çeflitlisebeplerle, daha çok dafiziksel engellerle herkesinkulland›¤› haklar› veimkânlar› kullanamayankesimler için kullan›l›r.Engelliler, göçmenler,çocuklar, kad›nlar vbgruplar.

Güçlü sosyal refah devletigelene¤i ve ço¤ulcudemokratik rejimin varl›¤›,sosyal güvenlikte radikalde¤iflimlerin yap›lmas›önünde bir engeldir.

sosyal güvenlik sistemlerinin bugünden yar›na ve sil-bafltan de¤ifltirilemeyece¤igerçe¤inden hareketle daha uzun dönemde gerçeklefltirilebilecek öneriler gelifltir-mifltir. Dünya Bankas›, liberal iktisatç›lar›n askeri yönetimin hakim oldu¤u bir or-tamda 1981 y›l›nda fiili’de gerçeklefltirilen sosyal güvenli¤in özellefltirme uygula-mas›n› bir çözüm alternatifi olarak görmemifltir.

Dünya Bankas›na göre, yeni dönem sosyal güvenlik sisteminin en önemli özel-li¤i bugün oldu¤u gibi kamu taraf›ndan kurulan ve zorunluluk esas›na göre çal›flantek ayakl› de¤il, Çok Ayakl› Sosyal Güvenlik Sistemi olacakt›r. Banka, çok ayak-l› bir sosyal güvenlik sistemine geçiflin gerekçelerini güçlü bir teorik temele oturt-mufltur. Buna göre, hangi yöntem ve sistemle kurulmufl olursa olsun sosyal güven-lik sistemlerinin mutlaka yerine getirmeleri gereken üç temel fonksiyon vard›r.Bunlar (WB, 1994: 14);

• Gelirin yeniden da¤›l›m›n› sa¤lamak,• Tehlikelerin zararlar›na karfl› sigorta sa¤lamak ve• Bireylerin daha fazla tasarruf yapmalar›n› sa¤lamakolarak say›lm›flt›r. ‹ster kamu, ister özel sektör inisiyatifi hakim olsun, tek ayak-

l› bir sosyal güvenlik sisteminin bu üç fonksiyonu birlikte gerçeklefltirmesi müm-kün de¤ildir. Nitekim, mevcut kamu sosyal güvenlik sistemleri ço¤unlukla gelirinyeniden da¤›l›m› fonksiyonuna a¤›rl›k vermifller, sistemin tasarruf sa¤lama fonksi-yonu zaman içinde zay›flam›flt›r. Öte yandan, fiili’de uygulanan flekliyle özel sek-tör inisiyatifinin hakim oldu¤u sosyal güvenlik sistemi de tek ayakl› bir sistemdirve bu yap›lanman›n da sosyal güvenli¤in üç temel fonksiyonunu yerine getirmesimümkün de¤ildir. fiili uygulamas› tasarruf fonksiyonuna a¤›rl›k veren, sigorta fonk-siyonunu k›smen yerine getiren, gelirin yeniden da¤›l›m›n› sa¤lama fonksiyonunuihmal eden bir model olarak ortaya ç›km›flt›r. Raporda, ister kamu ister özel sektörinisiyatifi ile iflletilsin, tek ayakl› bir sistemin sosyal güvenlik sistemlerinden bekle-nen fonksiyonlar›n›n hepsini birlikte gerçeklefltiremeyece¤i belirtilerek, yeni birkurumsal yap› ve iflleyifl önerilmektedir. Bu çok ayakl› (multi-pillar) bir sistemegeçifl ile mümkün olabilecektir (WB, 1994: 14).

Tablo 8.1’de Dünya Bankas› taraf›ndan önerilen çok ayakl› sosyal güvenlik sis-teminin temel özellikleri yer almaktad›r. Bu yeni yap›da temel belirleyici faktörler;

• Programlar›n kamu veya özel sektör taraf›ndan kurulmas›,• Kat›l›m›n zorunlu veya gönüllülük esas›na dayanmas›, • Finansman›n›n primler veya vergilerle karfl›lanmas›,• Finansman yöntemi olarak fon biriktirme veya da¤›t›m yöntemini benimse-

meleriolacakt›r.

Zorunlu Kamu

Programlar›

Zorunlu Özel

Programlar

Gönüllü Özel

Programlar

Amaçlar-HedeflerGelirin yeniden

da¤›l›m› ve sigorta

Özel tasarruflar ve

Sigorta

Özel tasarruflar ve

sigorta

Kurumsal Yap› ve

Düzenleme

Yoklamal›, asgari veya

sabit oranl› bir gelir

garantisi

Bireysel tasarruf

planlar› veya mesleki

programlar

Bireysel tasarruf

planlar› veya mesleki

programlar

Finansman

Kaynaklar› ve

Yönetimi

Vergilerle finansman

ve da¤›t›m metodu

Primlerle finansman ve

düzenlenmifl fon

metodu

Sigortal› primleri ile

finansman ve tam fon

metodu


Tek ayak üzerine kurulmuflsosyal güvenlikprogramlar›n›n, sosyalgüvenlik sistemlerindenbeklenen üç temelfonksiyonu birliktegerçeklefltirmesi mümkünde¤ildir.

Tablo 8.1Çok Ayakl› SosyalGüvenlik SistemiModeli

Kaynak: WORLDBANK (1994);Averting The Old AgeCrisis: Policies toProtect The Old andPromote Growth,World Bank PolicyResearch Report,Oxford UniversityPress (Summary),

Yeni sistemde, birinci ayak sosyal güvenlik kurumlar›, kamunun kontro-lünde ve zorunluluk esas›na göre kurulan kurumlar olup a¤›rl›kl› olarak gelirin ye-niden da¤›l›m›n› ve k›smen de sigorta fonksiyonlar›n› yerine getirecektir. Sistem,da¤›t›m yöntemine göre finanse edilecek, gelirlerini de vergiler veya vergi karak-teri kuvvetli sosyal güvenlik primleri oluflturacakt›r. Birinci ayak sosyal güvenlikkurumlar›, sistem içindeki bireylere ödedikleri primlere göre de¤il, ihtiyaçlar›n›nseviyesine göre ödeme yapacak, ancak bu ödeme herkes için asgari bir gelir ga-rantisi sa¤layacak seviyede olacakt›r.

‹kinci ayak sosyal güvenlik kurumlar›, özel sektör inisiyatifinde oluflturula-cak ancak kapsama girmek zorunlu olacakt›r. Özel sektör inisiyatifinde oluflturu-lan kurumlar›n yönetimi ve faaliyetleri kamu taraf›ndan denetlenecek ve bu ku-rumlar kamunun gözetimi alt›nda olacakt›r. ‹kinci ayak kurumlar, sosyal güvenli-¤in özel tasarruf ve sigorta fonksiyonlar›n› yerine getireceklerdir. Sistem, sigortal›ve/veya iflveren primleri ile finanse edilecek ve belirli ihtiyat fonlar›n›n ayr›lmas›-na imkân veren fon biriktirme metodu ile iflletilecektir.

Üçüncü ayak sosyal güvenlik kurumlar›, tamamen özel sektör inisiyatifi ileoluflturulan kurumlar olacakt›r. Sistemin tasarruf fonksiyonunu gerçeklefltirmeamac› öncelikli olacak, k›smen de sigorta fonksiyonunu yerine getirecektir. Tama-men sigortal› primleri ile finanse edilecek, ödenen primlerle iliflkili gelir veya ay-l›klar ödenecektir. Sistemin finansman yöntemi ise tam fon metodu olacakt›r.

Çok ayakl› sistemin önemli özelli¤i, farkl› ayaklarda yer alan kurumlar›n birbi-rinin alternatifi de¤il, birbirini tamamlayan bir bütünün parçalar› olmas›d›r. Bu ku-rumlar birlikte oluflturuldu¤u ve iflletildi¤i zaman bir anlam ifade etmekte, mevcuttek ayakl› sistemlerin eksikliklerini veya boflluklar›n› ortadan kald›ran bir fonksi-yon görmektedir.

Çok ayakl› bir sosyal güvenlik sistemi oluflturma ile ilgili temel problem, bu sis-teme geçifl süreci ile ilgilidir. Di¤er sosyal politika önlemlerinden farkl› olarak, sos-yal güvenlik sistemleri geriye ve ileriye yönelik çok uzun dönemli haklar ve yü-kümlülükler do¤ururlar. Bu sebeple bugünden yar›na veya çok k›sa bir sürede,çok önemli bir maliyete katlanmadan, sosyal güvenlikle ilgili köklü de¤ifliklikleryapmak mümkün de¤ildir. Sosyal güvenlik alan›nda k›sa sürede reform niteli¤in-de kapsaml› de¤ifliklikler yapmak;

• Mevcut sosyal güvenlik sisteminin devam ettirilemeyecek flekilde derin birkriz içine düfltü¤ü ülkelerde,

• Hiç sosyal güvenlik sisteminin mevcut olmad›¤› veya yeni bafltan kuruldu-¤u ülkelerde,

• ‹ktisadi ve siyasi sistemi köklü flekilde de¤iflen ülkelerde (Do¤u bloku ülke-leri veya eski Sovyetler Birli¤inden ayr›lan cumhuriyetler gibi)

daha kolay olabilir (Alper, 2009: 108-109). Yerleflik ve kapsaml› sosyal güven-lik sistemlerine sahip olan ülkelerde bugünden yar›na bu yap›sal de¤iflikli¤i ger-çeklefltirmek mümkün görünmemektedir. Nitekim, geliflmifl ülkelerde (AB ülkele-ri gibi) çok ayakl› sisteme geçifl, 30-40 y›ll›k bir süreyi kapsayan süreç içinde ha-yata geçirilmeye çal›fl›l›rken, daha yetersiz ve kriz içine düflmüfl sosyal güvenliksistemine sahip ülkelerde (Latin Amerika ülkeleri, eski do¤u blokunda yer alan do-¤u Avrupa ülkeleri) reform niteli¤indeki kapsaml› düzenlemeler yap›larak daha k›-sa sürelerde çok ayakl› sisteme geçifl sa¤lanmaya çal›fl›lmaktad›r.

1990’l› y›llarda finansman krizi ile karfl›laflan ve kapsaml› reform aray›fllar› içinegiren Türkiye’de çok ayakl› bir sosyal güvenlik sistemine geçifl önerisi ilk defa,T.C. Hükûmeti taraf›ndan 1995 y›l›nda ILO uzmanlar›na haz›rlat›lan sosyal güven-


Çok ayakl› sosyal güvenliksisteminde, farkl› ayaklardayer alan kurumlar birbirininalternatifi olarak de¤il,birbirlerini tamamlayanbütünün parçalar› olarakfonksiyon görürler.

Sosyal güvenlik sistemi kriziçinde olan ülkelerde,sistemi yenidenyap›land›rmaya yönelikkapsaml› de¤ifliklikler(reformlar) daha kolayyap›l›r.

lik sisteminin yeniden yap›land›r›lmas›na yönelik raporla gündeme getirilmifltir(Raporla ilgili tart›flmalar için bak›n›z Kenar, 1996: 5-26). Raporda, ILO uzmanlar›taraf›ndan sunulan dört ayr› alternatif içinde en çok kabul gören iki ayakl› bir sos-yal güvenlik sistemi öneren 3. ve 4. seçenekler olmufltur. Türkiye, kapsam› yeter-siz olmakla birlikte, 2001 y›l›nda 4632 say›l› Kanun’la getirilen Bireysel EmeklilikSistemi ile çok ayakl› bir sisteme geçmifl, özel sektör inisiyatifi ile gönüllülük esa-s›na dayanan ikinci ayak sosyal güvenlik kurumlar› oluflturulmufltur.

Bir sosyal güvenlik sisteminin yerine getirmesi gereken üç temel fonksiyon sizce nedir?

Çok ayakl› bir sosyal güvenlik sisteminde ikinci ayak sosyal güvenlik sisteminin iflleyiflesaslar› sizce nelerdir?

ILO’nun, 20. yüzy›l›n son çeyre¤inde sosyal güvenlik sistemlerinin yeniden yap›lanmas›nave yeni yüzy›ldaki iflleyifl esaslar›na yönelik görüfl ve de¤erlendirmeleri için bak›n›z; 21.Yüzy›la Do¤ru Sosyal Güvenlik (1994). (Çev: Yusuf Alper-‹smail Tatl›o¤lu); Türk Dünyas›Araflt›rmalar› Vakf›, ‹stanbul.

KÜRESELLEfiME SONRASI DÖNEM

Küreselleflme Süreci ve Sosyal EtkileriKüreselleflme süreci tek bafl›na sosyal güvenlik sistemlerindeki de¤iflim ve dönü-flümü aç›klayan faktörlerden biri olmamakla birlikte, 1980’li y›llar sonras›nda dün-yada yaflanan iktisadi, sosyal, siyasi ve kültürel geliflmelerle ilgili de¤iflimi incele-mek için mutlaka dikkate al›nmas› gereken bir faktördür. Küreselleflmeyi göz ard›ederek bu dönemi ve günümüzü aç›klamak mümkün de¤ildir.

Bir olgu olarak küreselleflme; esasen 1980’li y›llar sonras›nda ortaya ç›kan kü-resel ölçekteki ekonomik bütünleflme (entegrasyon) hareketlerini aç›klamak içingelifltirilen bir kavramd›r. Ancak, çok k›sa bir sürede adeta bir fenomen hâline ge-len terim, yaln›zca iktisadi alandaki geliflmeleri de¤il siyasi, sosyal ve kültürel ha-yatla ilgili geliflmeleri de aç›klamak için yayg›n flekilde kullan›lmaya bafllanm›flt›r.Bir dönem, hangi mesle¤i yaparsa yaps›n, hangi konuyu aç›klamak isterse istesin,küreselleflmeye referans vermeden konuflmak/yazmak mümkün olamaz hâle gel-mifltir. Küreselleflmenin bu flekilde yayg›n kullan›m› ve çok boyutlu hâle gelmesi,tan›m›n› da güçlefltirmifltir. Ortaya ç›k›fl› ve geliflimi itibar›yla yayg›n olarak kabulgören görüfle göre küreselleflmenin temel göstergeleri;

• Uluslararas› mal ve hizmet ticaretinin artmas›, • Uluslararas› sermaye hareketleri ve yat›r›mlar›n art›fl›, • Haberleflme ve ulafl›m maliyetlerinin düflmesi ve iletiflimin art›fl›,• Çok uluslu flirketlerin büyümesi olarak kabul edilmektedir (UN, 2001: 9). Hangi temel göstergeler kullan›l›rsa

kullan›ls›n, hangi aç›dan tan›mlanmaya çal›fl›l›rsa çal›fl›ls›n küreselleflme dünya ça-p›nda bir bütünleflme sürecidir ve ülkelerin, toplumlar›n birbirlerine olan karfl›l›k-l› ba¤›ml›l›klar›n›n artmas› anlam›na gelmektedir.

ILO taraf›ndan haz›rlanan Dünya Çal›flma Raporu (2000), küreselleflme dö-nemi olarak adland›r›lan 1990’lar sonras› dönemde bir çok ülkede refah seviyesi-nin artt›¤›n› ortaya koymakla beraber (ILO, 2000: 3), küreselleflme sürecinin tersyönlü olumsuz etkileri dolay›s›yla ayn› dönemde, bir çok ülkenin yoksullaflt›¤› ve


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Daha sonradan çok say›dagösterge gelifltirilmesinera¤men, küreselleflmenintemel göstergesi,uluslararas› mal ve hizmetticaretinin art›fl›na ba¤l›ekonomik bütünleflmesürecidir.

toplumsal kesimler aras›nda gelir eflitsizliklerinin artt›¤› bir geliflme de yaflanm›flt›r(ILO, 2006: 19). Küreselleflme süreci, refah devletinin ülke içinde düzenlemeleryapma ve kendi kendine yeterli olma özelli¤ini azaltt›¤› ölçüde yeni sosyal sorun-lar›n kayna¤› olarak ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Çal›flma hayat› ve endüstri iliflkile-ri sistemi ile ilgili olarak küreselleflme sürecinin tetikledi¤i ileri sürülen;

• Ekonomi içinde hizmet sektörünün öneminin artmas›na ba¤l› olarak iflgücü-nün a¤›rl›kl› olarak hizmet sektöründe istihdam edilmesi,

• Hizmet sektörünün büyümesi ile birlikte kad›nlar›n iflgücüne kat›lma oran-lar›n›n yükselmesi ve kad›nlar, gençler, ö¤renciler ile özürlüler için daha uy-gun olan düflük gelirli, güvencesiz esnek çal›flma flekillerinin yayg›n-laflmas›,

• Sendikal örgütlenmenin zay›flamas› ve nihayet çok uluslu flirketler dolay›-s›yla toplu pazarl›k sürecinin küresel ölçe¤e tafl›nmas› ile sendikalar›n pa-zarl›k güçlerinin azalmas›

yönündeki de¤iflim endüstri iliflkileri sistemini olumsuz etkilemifltir. Bu de¤iflimsürecinde ortaya ç›kan bir baflka açmaz, küreselleflmenin temel ekonomik paradig-mas›n› oluflturan “küresel rekabette baflar› için maliyetlerin düflürülmesi” yaklafl›m›dolay›s›yla refah devleti harcamalar›n›n azalt›lmas›na yönelik politikalar›n hayatageçirilmesi ile ortaya ç›km›flt›r. Artan sosyal sorunlar ve fakat küçülen sosyalrefah devleti yaklafl›m› yeni dönemin en dikkat çeken çeliflkisini oluflturmufltur.Özellikle belirli ülkelerde gelir da¤›l›m› eflitsizlikleri ve yoksulluk artt›kça, ulusdevletin küçülmesine ba¤l› olarak sosyal devletin bu problemleri gidermeye yöne-lik müdahaleleri ve imkanlar› da azalm›flt›r.

Günümüz Sosyal Güvenlik Sistemlerinde De¤iflimi Zorlayan FaktörlerKüreselleflme, tek bafl›na bütün bir sosyal politikay› ve sosyal güvenlik sistemleri-nin iflleyiflini de¤ifltiren faktör de¤ildir. Ancak, küreselleflme di¤er faktörlerden et-kilenirken, kendisi de o faktörleri de¤ifltirdi¤i için iç içe geçmifl karfl›l›kl› etkilere sa-hiptir. Küreselleflme ve karfl›l›kl› etkileflimde bulundu¤u bu faktörlerin hepsinin tektek ve birlikte sosyal güvenlik sistemlerini de¤ifltiren etkileri vard›r (ILO, 2006: 15).

Günümüz sosyal güvenlik sisteminin iflleyiflini etkileyen ve yeniden yap›lan-ma ihtiyac› do¤uran faktörler; demografik yap›daki de¤iflme, emek piyasas›nda-ki de¤iflim, uluslararas› emek göçü, kay›t d›fl› çal›flman›n yayg›nlaflmas›, küresel-leflme ve artan belirsizlikler ile ekonomik krizler bafll›klar› alt›nda toplanabilir(ILO, 2006: 15-26).

Nüfus Yap›s›ndaki De¤iflimGenel olarak “yafll›l›k-yafllanan nüfus” problemi olarak tan›mlanan demografik ya-p›daki de¤iflim; do¤um oranlar›n›n düflmesi ve ortalama hayat ümidinin uzamas›naba¤l› olarak sosyal güvenlik sisteminin en yayg›n tekni¤ini oluflturan sosyal sigorta-lar›n iflleyifli üzerine çok yönlü olumsuz etkiye sahiptir (ILO, 2006: 15-16). Öncelik-le, iflgücüne kat›lma oran› düfltü¤ü için prim ödeyen aktif sigortal› say›s› düfler vegelirleri azal›r. ‹kinci olarak, ortalama hayat ümidi uzad›kça ve yafll› nüfus artt›kçasosyal sigortalar›n gelir ve ayl›k ödedi¤i pasif nüfus artar ve giderleri artar. Sosyalgüvenlik sistemlerinin, toplam harcamalar› içinde en önemli gider unsurunu % 60’ayaklaflan oranla yafll›lara yönelik harcamalar oluflturur (Cichon, 2004: 79). K›sacas›,nüfusun yafllanmas› sosyal güvenlik sisteminin gelir-gider dengesini bozan, siste-min mali bak›mdan sürdürülebilirli¤ini güçlefltiren bir yap› ortaya ç›kar›r.


Sosyal aç›dan küreselleflme,artan sosyal sorunlar ancakküçülen sosyal refah devletianlam›na gelmektedir.

Günümüz toplumlar›ndabirçok sorunun kayna¤›olarak gösterilen demografikde¤iflim; do¤um oranlar›n›ndüflmesi ve ortalama hayatümidinin uzamas›na ba¤l›olarak nüfusun yafllanmas›anlam›na gelmektedir.

Yafll› nüfus, iflgücüne kat›l›m oran›n› düflürdü¤ü ölçüde, ekonominin üretken-li¤ini de azalt›r. Bu nedenle nüfusun yafllanmas› yaln›zca sosyal güvenlik sistemi-ni ilgilendiren bir problem de¤ildir ve yaln›zca emeklilik yafl›n›n yükseltilmesi buproblemin çözümü için de yeterli olmaz (ILO, 2006:16). Demografik yap›daki de-¤iflim ve nüfusun yafllanmas› problemi, 21. yüzy›lda, geliflme seviyesi ne olursa ol-sun, bütün ülkelerin ortak problemidir ve etkileri yaln›zca sosyal güvenlik sistemiile s›n›rl› de¤ildir.

‹stihdam ve ‹flgücü Piyasas›ndaki De¤iflim1990’l› y›llarda; bir yandan Sovyetler Birli¤inin çözülmesi ile bu blok içinde yer alanülkelerin (Rusya, Do¤u Avrupa ülkeleri ve di¤er ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan Orta Asyave Karadenize k›y›s› olan ülkeler), di¤er yandan dünyan›n büyük nüfuslu ülkeleriÇin ve Hindistan’›n uluslararas› emek piyasas›na kat›lmas› ile küresel emek piyasas›neredeyse ikiye katlanm›flt›r. Bu ülkelerdeki genel ücret seviyesi düflük oldu¤u içindünyada (küresel-global) genel ücret seviyesi de düflmüfltür (ILO, 2006: 17). ‹letiflimve ulaflt›rma teknolojisindeki geliflmeler ve ulafl›m maliyetlerinin düflüflü yaln›zcamal ve hizmetlerin dolafl›m›n› de¤il, her vas›ftaki eme¤in de uluslararas› piyasadadolafl›m›na yol açm›flt›r. Emek piyasalar›n›n küreselleflmesi ile birlikte emek üzerin-den yürütülen rekabet de uluslararas› bir nitelik kazanm›flt›r. Düflük emek maliyetiüzerine yap›lan rekabet sosyal güvenlik sistemlerini olumsuz etkilemifltir.

Küreselleflme dünya emek piyasas›n› sizce nas›l etkilemifltir?

Uluslararas› Emek ve ‹nsan Göçü Emek ve insan göçü, küresel dönemin emek piyasas›n›n flartlar›n› belirleyen un-surlar›ndan biri hâline gelmifltir. Bu göç; ülke içinde k›rsal kesimden kentlere, ül-keler aras›nda ise insan ve emek göçü fleklinde kendini göstermektedir. ILO veri-lerine göre; yüzy›l›n bafl›nda 175 milyon insan do¤du¤u veya vatandafl› oldu¤u ül-ke d›fl›nda yaflamaktad›r. Ayr›ca, bunlar›n 60 milyonu göçmen iflçi statüsündedir(ILO, 2006: 18). Yine ILO verilerine göre 1995-2005 y›llar› aras›ndaki 10 y›ll›k dö-nemde, k›rsal kesim iflgücü oran› % 3 civar›na düflerek % 40’lara gerilemifltir. Bu200 milyon insan›n flehirlere göçü anlam›na gelmektedir ki önümüzdeki dönemdünyan›n en kalabal›k ülkesi olan Çin içinde yaflanacak göç dolay›s›yla çok dahadramatik rakamlar ortaya ç›kacakt›r (ILO, 2006: 18). Uluslararas› emek göçününbüyüklü¤ü ile ilgili bir de¤erlendirme yapmak gerekirse, ILO verilerine göre ulus-lararas› emek göçü ile ülke de¤ifltirenler nüfus bak›m›ndan dünyan›n 5. büyük ül-kesi konumuna gelmifllerdir.

Ülke içinde ve özellikle ülkeler aras›nda meydana gelen emek ve insan göçüsosyal güvenlik sistemleri için çok yönlü bir problem kayna¤›d›r. Gerekli düzenle-meler yap›lmaz ise göç sosyal güvenlik haklar›n›n kayb›na yol açan bir sonuç do-¤urur (ILO, 1984: 27). Göçmen iflçilere do¤du¤u (göç etti¤i) ülkeden çal›flt›¤› ülke-ye ilk ç›k›fl›nda ve çal›flt›¤› ülkeden do¤du¤u ülkeye geri dönüflünde çal›flmalar›naba¤l› olarak kazand›klar› sosyal güvenlik haklar›n›n transferine imkân verilmezse,göçmenler her iki ülkede de sosyal güvenlik haklar›ndan mahrum kal›r (ILO, 2006:18). Bu özellikle, uzun vadeli sigorta kollar›ndan sa¤lanan emeklilik hakk› ile ya-k›ndan ilgilidir. 1960’l› y›llarda Türkiye’den Avrupa ülkelerine do¤ru bafllayanemek göçü böyle bir sorun ortaya ç›karm›fl, ülkeler aras›nda yap›lan ikili sözleflme-lerle sosyal güvenlik haklar›n›n transferine imkan sa¤lanarak çal›flma hayat›n› fark-l› ülkelerde geçirenlerin sigortal›l›k sürelerini birlefltirerek emekli olmalar›na imkân


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Uluslararas› emek göçü ileülke de¤ifltirenler, nüfusbak›m›ndan dünyan›n 5.büyük ülkesi konumunagelmifltir.

1960’l› y›llarda Türkiye’denAvrupa ülkelerine do¤ru olanyo¤un iflçi göçünün sosyalgüvenlik sorunlar› ikilisosyal güvenlik sözleflmelerive yurt d›fl› borçlanmas› ileçözülmüfltür.

Nüfusun yafllanmas›yaln›zca sosyal güvenliksistemini ilgilendiren birproblem de¤ildir.

tan›nm›flt›r. Ancak, yaln›zca iflçi gönderen ülkenin sorunu çözmeye yönelik çaba-lar› göçün yaratt›¤› sosyal güvenlik sorunlar›n› çözmek için yeterli olmaz.

Ülke içi ve uluslararas› insan ve emek göçü, göç eden kifli yan›nda geride b›-rakt›¤› ba¤›ml› statüdeki aile fertleri (efl, çocuk ve anne baba) ile ilgili sosyal gü-venlik sorunlar› yarat›r. Do¤du¤u ülkede b›rakt›¤› ba¤›ml› nüfusun sosyal güvenli-¤i, göç etti¤i-çal›flt›¤› ülke mi yoksa yaflad›¤›-vatandafl› oldu¤u ülke taraf›ndan m›karfl›lanacakt›r sorusu, ülkeler aras› ikili ve çok tarafl› sosyal güvenlik sözleflmele-ri yap›lmas›n› gerektirir. ILO’nun 1962 y›l›nda kabul etti¤i 118 No’lu, “Vatandafllar-la, Vatandafl Olmayan Kimselere Sosyal Güvenlik Konusunda Eflit Muamele Yap›l-mas› Konusunda Sözleflme” uluslararas› emek ve insan göçünün sosyal güvenlikalan›nda yaratt›¤› sorunlar› çözmek için gelifltirilmifl tedbirlerden biridir. Ancak busözleflmede öngörülen tedbirlerin etkinli¤i ülke hükûmetleri taraf›ndan iç hukukayans›yacak düzenlemelerin yap›lmas› hâlinde mümkün olacakt›r.

Kay›t D›fl› Çal›flman›n Yayg›nlaflmas›ILO’nun emek piyasas›na yönelik çal›flmalar›nda en baflar›s›z kald›¤›, gelecek dö-nemlere iliflkin projeksiyonlar›nda en çok yan›ld›¤› alanlar›n bafl›nda kay›t d›fl› sek-tör gelmektedir. Kay›t d›fl› (informel) çal›flma, 1970’li y›llarda h›zlanan k›rsal kesim-den kentlere göçün geçici süre ile yaratt›¤› bir sorun olarak görülürken bugün ka-l›c› hatta baz› ülkelerde iflgücünün en yo¤unluklu oldu¤u sektör hâline gelmifltir.Sektörün Afrika k›tas›nda ulaflt›¤› büyüklükler sorunun büyüklü¤ünü ortaya koy-ma bak›m›ndan dikkat çekicidir. Nitekim, bu k›tada tar›m d›fl› istihdam›n yaklafl›kolarak % 80’i; flehirlerdeki istihdam›n % 60’›ndan fazlas› ve son y›llarda yarat›lan ifl-lerin % 90’dan fazlas› kay›t d›fl› sektöre ait ifllerdir (ILO, 2002: 5). Ancak kay›t d›fl›çal›flma yaln›zca geliflmekte olan ülkelere ait bir problem olarak görülmemelidir.Küreselleflme ve artan rekabet bask›s› ile uluslararas› yasal olmayan emek göçü ge-liflmifl ülkeler için de kay›t d›fl› sektörü büyütmektedir.

Kay›t d›fl› istihdam›n sosyal güvenlik aç›s›ndan tafl›d›¤› önem bu sektörde çal›-flanlar›n hiç sosyal güvenlik korumalar›n›n olmamas›d›r. Kay›t d›fl› sektörde çal›fl-ma, genel olarak verimlili¤i düflük ifllerde, düflük ücretle, uzun çal›flma süreleri ileve yeterli ifl sa¤l›¤› güvenli¤i olmayan ortamlarda çal›flma anlam›na gelmektedir.ILO’nun insana yak›fl›r ifl standartlar›n›n hiç veya son derece zay›f oldu¤u ifllerdirve merdiven alt› sektör olarak da tarif edilir (ILO, 2002: 60). Kay›t d›fl› sektör, çal›-flan yoksullar üreten, istihdam›n problem çözen de¤il, problem üretti¤i çal›flmaflartlar›n›n geçerli oldu¤u bir sektördür.

Sosyal güvenli¤in özellikle sosyal sigorta tekni¤i, uzun dönemli, güvenilir ka-y›tlar›n varl›¤› ile iflleyen, uzun dönemli yükümlülüklere karfl›, uzun dönemli hak-lar›n elde edildi¤i bir esas üzerine infla edilmifltir. Kay›t d›fl› çal›flma, sosyal güven-lik garantisi sa¤lama bak›m›ndan sosyal sigorta tekni¤ini tamamen d›flar›da b›ra-kan, sosyal güvenli¤in dayan›flma anlay›fl›na ters iflleyen bir sektördür.

Küreselleflme ve Uluslararas› Rekabetin Art›fl›1980-1990’l› y›llarda küreselleflmenin ekonomik paradigmas›, mikro düzeyde ma-liyetlerin düflürülmesi, makro düzeyde vergilerin azalt›lmas› için kamu harcamala-r›nda kesinti yap›lmas› anlay›fl› üzerine kurulmufltu (ILO, 2006: 19). Bu yaklafl›m,refah devleti anlay›fl›n›n küçülmesi ve sosyal harcamalar›n k›s›lmas› sonucunu;sosyal harcamalar›n k›s›lmas› da bu harcamalar içinde en büyük pay› oluflturansosyal güvenlik harcamalar›n›n azalt›lmas› sonucunu do¤urmufltur. Bu noktada te-mel problem; küreselleflmenin bir yandan gelir da¤›l›m›n› bozup, eflitsizlikleri ar-


Türkiye, ILO’nun 118 No’lusözleflmesine uygundüzenlemeleri 2003 y›l›ndahayata geçirmifltir.

Küreselleflme ve artanrekabet bask›s› kay›t d›fl›çal›flmay› geliflmifl ülkeleriçin de bir sosyal sorunhâline getirmektedir.

Kay›t d›fl› sektör, geliflmekteolan ülkelerde geçici sürelide¤il, kal›c› ve hatta enbüyük sektör hâlinegelmifltir.

Türkiye için de¤iflikyöntemlerle yap›lanhesaplamalar›n tamam›ndakay›t d›fl› sektör % 40’danbüyük ç›km›flt›r.

Küreselleflme, yol açt›¤›sorunlarla sosyal güvenlikihtiyac›n› art›r›rken, rekabetendiflesi ile sosyalharcamalar›n k›s›lmas›n›önermektedir.

t›rd›¤› ölçüde genifl toplum kesimlerinin sosyal güvenlik ihtiyac›n› art›r›rken, di¤eryandan artan sosyal güvenlik ihtiyac›n› karfl›lamak için yap›lacak harcamalarda k›-s›nt› yap›lmas›n› önermesidir.

Nitekim, emekli ayl›klar›n›n seviyesinin düflürülmesi, iflsizlik sigortas› ödenek-lerinin azalt›lmas›, sa¤l›k harcamalar›n›n k›s›lmas› ve cepten yap›lan harcamalar›nart›fl› bu geliflmenin sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r (ILO, 2006: 19). Küreselleflme-nin bir baflka etkisi, emeklilik rejimlerinde “tan›mlanm›fl ayl›k” (defined benefits),sisteminden “tan›mlanm›fl katk›” (defined contribution) sistemine geçilmesidir.Bu, sosyal güvenlik garantisi sa¤lama yükümlülü¤ünün bireylere aktar›lmas› anla-m›na gelmektedir (ILO, 2006: 18). Sosyal güvenlik sisteminin kurumsal yap›s›n›nde¤iflmesi, sistemin özellefltirilmesi veya özel sektör inisiyatifinin art›r›lmas› anla-m›na gelmektedir. Nüfusun yafllanmas› ile birlikte de¤erlendirildi¤i zaman,bireylerin daha uzun süre prim ödemesi ancak daha düflük seviyelerde ayl›k alma-s› sonucu ortaya ç›kacak ve sosyal güvencesizlik artacakt›r. 1981 y›l›nda fiili’de bafl-layan sosyal güvenlik sisteminin özellefltirilmesi e¤ilimi, her ülkede karfl›l›k bulma-sa da birçok ülkede sosyal güvenlik sistemlerinin özellefltirilmesine yönelik çal›fl-malar› h›zland›rm›flt›r (ILO, 2006: 20-21).

Küreselleflmenin sosyal güvenlik sistemlerine yönelik olumsuz etkileri sizce nelerdir?

Ekonomik KrizlerBütün ekonomik düflüfller ve krizler, sosyal güvenlik sisteminin iflleyiflini do¤ru-dan etkiler. Üretimin azalmas›na ba¤l› olarak istihdam seviyesinin düflmesi ve ifl-sizli¤in art›fl›, ücretler ve gelirlerdeki düflme, kendi ad›na ba¤›ms›z çal›flanlar›n ge-lirlerinin azalmas› veya ifllerini kaybetmesi, kay›tl› ekonomiden kay›t d›fl› ekonomi-ye geçifl krizlerin çal›flanlara yans›yan ilk olumsuz etkileridir. Öte yandan, kriz dö-nemleri yoksullu¤un artt›¤› ölçüde sosyal güvenlik sistemlerinin de baflta iflsizlik si-gortas› ödenekleri olmak üzere harcamalar›n› artt›rd›¤› dönemlerdir. Krizler, sosyalgüvenlik sistemleri üzerinde çift yönlü olumsuz etkilere sahiptir Bir yandan çal›flanve prim ödeyen say›s› azald›kça sosyal güvenlik kurumlar›n›n gelirleri azal›rken di-¤er yandan sistemden gelir ve ayl›k alanlar›n say›s› artt›kça harcamalar artar. Sos-yal güvenlik kurumlar›n›n gelir gider dengesi bozuldu¤u gibi, kamunun da gelir-gider dengesi bozulur. Devletin vergi gelirleri azal›rken, sosyal amaçla yap›lmas›gereken harcamalar› artt›¤› için merkezi hükûmet ve yerel idare bütçelerinin den-gesi bozulur. Her iki kesimde de mali aç›dan sürdürülebilirlik sorunu ortaya ç›kar.

Küreselleflmenin ekonomik krizlere etkisi, hiçbir ülkenin kendi sebep olmad›-¤› ya da kendinden kaynaklanmayan krizlerin d›fl›nda kalamamas›d›r. Küresellefl-me sürecinin yaratt›¤› ekonomik bütünleflme ve karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k; hangi ülke ve-ya ülkelerde, hangi sektör veya sektörlerde ortaya ç›karsa ç›ks›n, krizin olumsuzsonuçlar›ndan di¤er ülkelerin de do¤rudan ve k›sa sürede olumsuz flekilde etkilen-mesine yol açmaktad›r.

Sosyal güvenlikle krizler aras›ndaki iliflki her zaman olumsuz de¤ildir. De¤iflensosyal güvenlik anlay›fl› çerçevesinde; sosyal güvenlik sistemleri ekonomik kriz dö-nemlerinde genifl toplum kesimlerinin krizden olumsuz etkilerini yumuflat›c› tam-pon-yast›k müessese fonksiyonu görmekte ve baflta iflsizler olmak üzere çal›flanlar›nyoksulluk çemberine düflmelerini önlemektedir (ILO, 2011: 106). Bu gerçek, hükû-metlerin kriz dönemlerinde sosyal rahats›zl›klar› azaltmak için daha fazla sosyal gü-venlik harcamas› yapmas› sonucunu do¤urmaktad›r. Kamuoyu, kriz dönemlerindesosyal harcamalar›n art›r›lmas›na yönelik politikalar› daha kolay desteklemektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

Ekonomik krizler, sosyalgüvenlik sistemleri üzerindegelirlerini azaltan,giderlerini art›ran çift yönlüolumsuz etkilere yol açar.

Küreselleflmenin yol açt›¤›ekonomik bütünleflme sürecive karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k,ekonomik krizleri de küreselhâle getirmifltir.

Sosyal güvenli¤in krizinolumsuz etkilerini azalt›c›etkisi, sosyal güvenlikharcamalar›n›n art›fl›n›beraberinde getirmektedir.

DE⁄‹fiEN SOSYAL GÜVENL‹K ANLAYIfiI VE YEN‹ YAKLAfiIMLAR

ILO ve Sosyal Güvenlikte Yeni Yaklafl›mKendi rasyonalitesi ile iflleyen bir küreselleflme süreci müdahale edilmedi¤i zamanbirbirine z›t ve ters yönlü sonuçlar do¤urmaktad›r. Bir yanda; mucizevi ve etkile-yici bir iktisadi büyüme, birleflen ve bütünleflen piyasalar ile birlikte göz kamaflt›-r›c› bir zenginlik art›fl›, di¤er yanda ülkeler ve bölgeler aras›nda derinleflen gelirfarkl›l›klar› ve ülke içinde artan eflitsizliklerin varl›¤› yan yana gerçekleflmektedir(ILO, 2011b: 1). Küreselleflen dünya ekonomisinin zenginlik yaratt›¤› kesin, ancakadaletli ve herkesin bu zenginlikten faydalanmas›na imkân verecek “kapsay›c›” birsüreç olmad›¤› da gerçe¤in di¤er yüzünü oluflturmaktad›r.

Küreselleflmenin bu olumsuz sonuçlar›, ILO’yu sürecin yönlendirilmesi için ak-tif rol üstlenmeye zorlam›fl, di¤er uluslararas› kurulufllar›n da deste¤ini alarak birdizi faaliyet bafllatm›flt›r. 1995 y›l›nda Kopenhag’ta düzenlenen “Dünya Sosyal Ge-liflme Zirvesi-World Summit For Social Development” küreselleflmenin olumsuzsosyal sonuçlar›n›n dile getirildi¤i en kapsaml› faaliyet olmufl, uluslararas› camia-n›n küreselleflmenin sosyal sorunlar›na ilgisini art›rm›flt›r. Bu Zirve’yi takip edendönemde ILO;

• Çal›flmaya ‹liflkin Temel Haklar ve ‹lkeler Bildirgesi (The Declaration onFundemental Principles and Rights at Work) (1998),

• ‹nsana Yak›fl›r ‹fl (Decent Work) Stratejisi (1999),• Herkes ‹çin F›rsatlar Yaratan Adil Bir Küreselleflme Raporu (A Fair Globali-

sation: Creating Opportunities for All) (2004)çal›flmalar› ile küreselleflmenin sosyal sorunlar›na yönelik politikalar ve ilkeler

gelifltirmifltir. Küreselleflme karfl›t› olmak yerine, sürecin yönetilebilir ve yönlendi-rilebilir oldu¤una inanarak küreselleflmenin yaratt›¤› eflitsizliklerin ortadan kald›-r›lmas›na yönelik tedbirlerin al›nmas› ILO’nun benimsedi¤i yaklafl›m olmufltur(ILO, 2004b: x). ILO, insan haklar›na ve onuruna sayg›y› esas alan ortak evrenselde¤erlere dayanan, sosyal yönü güçlü; adil, kapsay›c›, demokratik olarak yöneti-lebilir, bütün ülkeler ve insanlara yaratt›¤› f›rsatlardan adil flekilde faydalanabil-meleri için eflit f›rsatlar sunan bir küreselleflme sürecini oluflturmay› amaçlam›flt›r(ILO, 2004b: ix-x). ILO, küreselleflmenin sosyal boyutu ile ilgili faaliyetlerini “Ulus-lararas› Çal›flma Örgütü, Adil Bir Küreselleflme ‹çin Sosyal Adalet Bildirgesi-TheILO Declaration on Social Justice For a Fair Globalisation” ile bütüncül bir nitelikkazand›rm›flt›r.

ILO’nun yeni dönemde sosyal güvenlikle ilgili politikalar›n› de¤ifltiren enönemli anlay›fl de¤iflikli¤i; sosyal güvenli¤in bir maliyet unsuru de¤il verim-lili¤i ve üretkenli¤i art›ran insana yönelik yat›r›m oldu¤u yaklafl›m›n›n ka-bulü ile gerçekleflmifltir (ILO, 2006: 27). Geliflmifl ve kapsay›c› bir sosyal güvenliksisteminin varl›¤›; nüfusun yafllanmas›, uluslararas› emek ve insan göçü, aile ya-p›s›ndaki de¤iflim ve çözülme, toplumsal de¤erlerdeki de¤iflme ve aids gibi baz›ülkeler için ciddi problem olan hastal›k tehlikeleri gibi iktisadi büyümenin sürek-lili¤ini ve istikrar›n› tehdit eden olumsuzluklar› giderici etki yapar (ILO, 2006: 27).Sosyal güvenlik sistemleri bu etkiyi, sa¤l›k hizmetlerinde sa¤lad›¤› iyileflme ile ifl-gücünün ifle devaml›l›¤›n› sa¤layarak ve verimlili¤ini art›rarak, ifl piyasas›n› dü-zenleyici faaliyetleri ile iflgücünün etkin kullan›m›n› mümkün k›larak gerçekleflti-rir (ILO, 2006: 27).


Müdahale edilmeyen birküreselleflme süreci,dengesiz ve ters yönlüsonuçlar do¤urmaktad›r.

ILO, küreselleflme sürecinekarfl› ç›kmak yerine,yaratt›¤› sosyal sorunlar›nçözümene yönelik tedbirlergelifltirmeyi benimsemifltir.

ILO’ya göre sosyal güvenlikbir maliyet unsuru de¤il,verimlilik ve üretkenli¤iart›ran insana yönelik biryat›r›md›r.

Sosyal güvenlik sistemleri ekonomik istikrar›n sa¤lanmas› yan›nda; temel bir in-san hakk› olarak sosyal güvenlik garantisini sa¤lad›¤› ölçüde insan onurunun ko-runmas›na ve sosyal huzurun sa¤lanmas›na hizmet eder. Bu da toplumsal hayattaeflitlik ve sosyal adaleti sa¤lad›¤› ölçüde ço¤ulcu ve kat›l›mc› demokratik rejimingeliflmesi ve güçlenmesine yard›mc› olur (ILO, 2001: 2).

Sosyal Güvenlikte Yeni Yaklafl›m›n Temel Esaslar›ILO’nun sosyal güvenli¤e yönelik yaklafl›m de¤iflikli¤i ile ilgili temel esaslar 2001y›l›nda “Sosyal Güvenlik Sorunlar› ve Çözümler” konulu 89. Uluslararas› Çal›flmaKonferans›’nda belirlenmifltir. Bu Konferans’ta yap›lan tart›flmalarla oluflturulan gö-rüfller, Örgütün, 2001 tarihli “Sosyal Güvenlikte Yeni Uzlaflma-Social Security: ANew Concencus) bafll›kl› raporunda yay›nlam›flt›r. Bu raporda sosyal güvenlik; kar-fl›laflt›¤› sorunlar, engeller ve gelece¤e yönelik beklentiler bak›m›ndan de¤erlendi-rilmifltir. Örgütün yeni sosyal güvenlik anlay›fl› ile ilgili de¤erlendirmeleri 21 bafll›kalt›nda toplanm›flt›r (ILO, 2001: 1-6). Bu de¤erlendirmeleri, ILO’nun 21. yüzy›l sos-yal güvenlik politikas›n›n genel çerçevesini belirleyen sonuçlar olarak de¤erlendir-mek de mümkündür. Buna göre,

1) ILO’nun sosyal güvenlik ihtiyac› duyan herkesi kapsama alacak flekilde sos-yal güvenli¤in kapsam›n› geniflletecek ve iyilefltirecek bir çal›flmay› bafllatmazaman› gelmifltir.

2) Temel bir insan hakk› olarak sosyal güvenlik, sosyal dayan›flmay› güçlendir-di¤i ölçüde, sosyal bar›fl›n ve sosyal içermenin sa¤lanmas›na katk›da bulu-nur. Sosyal güvenlik demokratik rejmin gelifltirilmesi ve güçlenmesi içinönemlidir.

3) ‹yi yönetilen bir sosyal güvenlik sistemi, maliyet unsuru de¤il verimlili¤i ar-t›ran insana yönelik bir yat›r›md›r. Küreselleflmenin sosyal sorunlar›n›n çö-zümü ve yap›sal dönüflüm politikalar› için dün oldu¤undan daha fazla sos-yal güvenli¤e ihtiyaç vard›r.

4) Her ülke ve bölge için geçerli, tek ve do¤ru bir sosyal güvenlik modeli yok-tur. Her toplum kendi iktisadi, sosyal, kültürel yap› özellikleri ve tarihî geli-flim farkl›l›klar›na ba¤l› olarak kendisi için baflar›l› bir model gelifltirebilir.

5) Yeni sosyal güvenlik anlay›fl›n›n tercihi, mevcut sosyal güvenlik sistemleritaraf›ndan kapsama al›namayan, hiç korunmas›z kesimleri öncelikle kapsa-ma almakt›r.

6) Kay›t d›fl› sektör, sosyal güvenlik sistemlerine yönelik en büyük tehdittir. Bukesimde bulunanlar›n sosyal güvenli¤i devlet taraf›ndan karfl›lanmal› ve ka-y›tl› ekonomiye geçifle yönelik politikalar güçlendirilmelidir.

7) Çal›flanlar için “insana yak›fl›r ifl” ortam› sa¤lanmas› en geçerli sosyal güven-lik garantisi sa¤lama yoludur.

8) Sosyal güvenlik sistemlerinin iflleyifli, cinsiyet eflitli¤ini sa¤layacak prensip-ler üzerine kurulmal›d›r.

9) Sosyal güvenlik sistemleri, kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m oranlar›n›n artmas›n›,aile yap›s›ndaki de¤iflmeyi, kad›n ve erke¤in aile içinde de¤iflen rollerinidikkate alarak eflitlik prensibine dayal› sosyal hizmetler gelifltirmelidir.

10)Kad›n ve erkek çal›flanlar aras›nda var olan ücret ay›r›mc›l›¤› ortadan kald›-r›lmaya çal›fl›l›rken, kad›nlar› korumaya yönelik pozitif ay›r›mc›l›k örne¤iuygulamalar da gelifltirilmelidir.


Sosyal güvenlik, toplumsalhayatta eflitlik ve sosyaladaleti sa¤lad›¤› ölçüdedemokratik rejimingüçlenmesine katk›dabulunur.

Her ülke için geçerli, tek vedo¤ru bir sosyal güvenliksistemi yoktur.

Kay›t d›fl› sektör, sosyalgüvenlik sistemlerine yöneliken büyük tehdittir.

Kad›nlara yönelik pozitifay›r›mc›l›k örne¤iuygulamalaryayg›nlaflt›r›lmal›d›r.

Pozitif ay›r›mc›l›k: Herkesinkulland›¤› haklar›kullanamayan dezavantajl›gruplara, eflitlefltirici ilavehaklar verilmesi, kolayl›klarsa¤lanmas›d›r.

11)Nüfusun yafllanmas› problemi dikkate al›narak baflta kad›nlar olmak üzereyafll›lar, özürlüler ve gençlerin iflgücüne kat›l›m oranlar› yükseltilerek sosyalgüvenlik kurumlar›n›n mali yap›lar›n›n güçlendirilmesi amaçlanmal›d›r.

12)Baflta Sahra Alt› Afrika ülkeleri olmak üzere aids benzeri bulafl›c› hastal›kla-r›n yaratt›¤› olumsuz etkiler için ILO önderli¤inde acil çözüm yollar› geliflti-rilmelidir.

13)Mevcut sosyal güvenlik sistemlerinin yetersizliklerini giderecek flekilde, bi-reysel tasarruflar›n teflvikine dayanan tamamlay›c› sosyal güvenlik program-lar› oluflturulmas› teflvik edilmelidir.

14)Sosyal güvenlik kurumlar›n›n uzun dönemli mali dengelerinin sa¤lanmas›nayönelik aktueryal hesaplar yap›lmal›, bu hesaplar›n gere¤i al›nmas› gerekentedbirler, sosyal taraflar›n kat›l›m› ile belirlenmelidir.

15)Toplumda en fazla ihtiyac› olan ancak imkânlar› en yetersiz olan gruplar ön-celikle sosyal güvenlik kapsam›na al›nmal›d›r.

16)Her ülke, ILO’nun temel prensiplerini dikkate alarak bütün nüfusu kapsama ala-cak millî bir sosyal güvenlik politikas› gelifltirmelidir. Bu amaçla yaln›zca kamuimkanlar› de¤il, bafllang›ç harcamalar›n›n karfl›lanmas› veya ödemelere katk›dabulunma gibi teflviklerle di¤er kesimlerin de kapsama al›nmas› sa¤lanmal›d›r.

17)ILO’nun sosyal güvenlikle ilgili bütün çabalar› 1944 Filadelfiya Bildirisi’nde-ki temel esaslara uygun olmal›, “insana yak›fl›r ifl” ve temel sosyal güvenlikstandartlar›n› temel almal›d›r.

18)Sosyal güvenlik sistemi üzerine yap›lacak çal›flmalar; sosyal güvenlik kapsa-m›n›n geniflletilmesi, aids benzeri bulafl›c› hastal›klar›n sosyal güvenlik üze-rine etkileri, sosyal güvenlik sistemlerinin yönetimi, eflitlik ve ay›r›mc›l›k,yafll› nüfus ve sosyal güvenli¤e etkileri, sosyal güvenli¤in finansman› ve iyiuygulamalar›n paylafl›lmas› konular› üzerinde yo¤unlaflmal›d›r.

19)ILO, hükûmetler ve sosyal taraflarla; sosyal güvenli¤in kapsam›n›n geniflle-tilmesi, kay›t d›fl› ekonomiden kay›tl› ekonomiye geçifl, sosyal güvenlikprogramlar›n›n yönetimi ve finansman›n› iyilefltirme, sosyal taraflarla sosyaldiyalogun gelifltirilmesi, demografik ve ekonomik yap› de¤iflikliklerine ce-vap verebilecek sosyal güvenlik politikalar›n›n gelifltirilmesi, konular›ndateknik bilgi deste¤i sa¤layacak iliflkilere girmelidir.

20)ILO, yukar›da belirtilen prensiplere uygun çal›flmalar› bir an önce tamamla-yarak Örgüt yönetim kuruluna sunmal›d›r.

21)ILO, Uluslararas› Sosyal Güvenlik Birli¤i (ISSA) ile iflbirli¤ini gelifltirmeye de-vam etmeli, sosyal güvenli¤in kapsam›n› geniflletmeye yönelik çal›flmalar›nadestek için IMF ve Dünya Bankas›n› davet etmelidir.

ILO, 2001 y›l›nda kabul edilen yukar›da özetlenen prensipler çerçevesinde2003 y›l›nda “Herkes ‹çin Sosyal Güvenlik Kampanyas›-Global Campaign on Soci-al Security and Coverage for All” ile ilgili çal›flmalar›n› bafllatt›. Bu çal›flmay› taki-ben “Adil ve Kapsay›c› Bir Küreselleflme ‹çin Asgari Sosyal Koruma-Social Protecti-on Floor For a Fair and Inclusive Globalisation” Raporu ile yeni dönemin sosyalgüvenlik politikalar›n›n genel esaslar›n› oluflturdu (ILO, 2011: vii). Raporun haz›r-lanmas›nda, öngörüldü¤ü gibi Dünya Sa¤l›k Örgütü (WHO), BM Kalk›nma Örgü-tü (UNDP), BM Çocuklara Yard›m Örgütünün (UNICEF), yan› s›ra IMF ve G20’ninde bu çal›flmalara deste¤i olmufltur.

ILO’nun 2001 y›l›nda belirledi¤i yeni sosyal güvenlik yaklafl›m›nda yer alan en önceliklialan sizce hangisidir?


Di¤er sosyal sorunlar›nçözümünde oldu¤u gibisosyal güvenlikpolitikalar›n›ngelifltirilmesinde de taraflararas›nda sosyal diyaloggelifltirilmelidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

Toplumda en fazla ihtiyac›olan ancak imkânlar› enyetersiz olan gruplaröncelikle sosyal güvenlikkapsam›na al›nmal›d›r.

Herkes ‹çin Sosyal GüvenlikILO’nun yeni dönem sosyal güvenlik politikas›n›n merkezinde, sosyal güvenlikprogramlar›n›n kapsam›n›n geniflletilmesi stratejisi yer alm›fl, 2003 y›l›nda toplanan91. Uluslararas› Çal›flma Konferans›’nda Herkese Sosyal Güvenlik ‹çin Küresel Kam-panya slogan› ile bafllat›lm›flt›r. Dünya nüfusunun yaln›zca % 20’sinin yeterli sos-yal güvenlik kapsam›nda olmas›, nüfusun yar›dan fazlas›n›n yetersiz veya hiç sos-yal güvenlik garantisinin olmamas› kampanyan›n temel gerekçesini oluflturmufltur.

Sosyal güvenli¤in kapsam› sorunu iki boyutludur. Kifli olarak kapsam, yataykapsam olarak da adland›r›l›r ve “herkesin sosyal güvenlik kapsam›na al›nd›¤›”durumu ifade eder. Dikey kapsam ise bütün sosyal risklere karfl› koruma garan-tisi sa¤lanan durumu ifade eder. Sosyal güvenlik hakk›n›n özü bak›m›ndan her iki-si de önemli olmakla birlikte ILO, önceli¤i “herkesi kapsama alma” hedefine ver-mifl, “hiç kapsamda olmama” problemini çözmeye yönelik stratejiler gelifltirmifltir(ILO, 2001: 56-58). Sosyal güvenlik programlar›n›n kifli olarak kapsam›n› genifllet-me çal›flmalar› çerçevesinde belirledi¤i stratejiye uygun olarak hükûmetlere ve sos-yal taraflara;

• Sosyal sigorta programlar›n›n kifli olarak kapsam›n›n geniflletilmesi,• Hiç sosyal sigorta kapsam›nda olmayanlara yönelik mikro sigortac›l›k uy-

gulamalar›n›n teflvik edilmesi,• Vergi gelirleri ile finanse edilen genel kapsaml› (üniversal-yoklamas›z) sos-

yal yard›m ve hizmet programlar›n›n bafllat›lmas›,• Vergi gelirleri ile finanse edilen gelir testine ba¤l› (means-tested-yoklamal›)

ayl›k ba¤lama ve sosyal hizmet programlar›n›n bafllat›lmas›önerilerinde bulunmufltur (ILO, 2001: 60). ILO’ya göre bu araçlardan biri, bir-

kaç› veya hepsi kullan›labilir. Nihai amac›n sosyal güvenlik kapsam›na al›nan kiflisay›s›n›n art›r›lmas› oldu¤u gerçe¤i bir kenara b›rak›lmadan, “hangi arac›n kulla-n›laca¤› ülkelerin kendi ekonomik, sosyal ve kültürel yap›lar› ile politik tercihleri-ne ve kendi önceliklerine göre belirlenebilir”.

ILO, sosyal güvenli¤in kapsam›n›n geniflletilmesine yönelik faaliyetlerde yol gös-terici (rehber) nitelikte olmak üzere Örgütün Sosyal Güvenlik Bölümüne, çok taraf-l› bir kat›l›mla gerçeklefltirilen “Sosyal Güvenli¤in Kapsam›n›n Geniflletilmesi” bafl-l›kl› bir çal›flma yapt›rm›flt›r. Bu çal›flmada sosyal güvenli¤in kapsam›n› geniflletme-ye yönelik politikalar ve stratejiler uygulan›rken temel al›nmas› gereken esaslar›;

• Herkese temel bir sosyal güvenlik garantisi sa¤lamaya yönelik genellik (üni-versality),

• Sosyal güvenlik garantisinin seviyesini yükseltmeye yönelik geliflimcilik(progressiveness),

• Mevcut sosyal güvenlik tekniklerinden en uygun olanlar›n› kullanmaya vesosyal taraflar›n sürece kat›l›mlar›n› sa¤lamaya yönelik ço¤ulculuk (plura-lism),

• Sosyal güvenli¤in amaçlar›n› gerçeklefltirmeye yönelik politikalarda sonuçodakl› (outcome focus) pragmatik yaklafl›mlar› benimsemek

olarak belirlemifltir (ILO, 2010: 16-17). ILO, söz konusu çal›flmada, kapsam ba-k›m›ndan etkin ve etkili iflleyen bir sosyal güvenlik sistemi oluflturmak için geliflti-rilecek ulusal strateji ve yaklafl›mlara da yer vermifltir. Sosyal güvenli¤in yatay (ki-fli olarak) ve dikey (seviye olarak) kapsam›n›n geniflletilmesine yönelik olarak“sosyal güvenlik merdiveni-the social security staircase” olarak adland›rd›¤› ka-demeli bir geliflme stratejisinin yönlerini oluflturmufltur (ILO, 2010: 19).


ILO, yeni dönem sosyalgüvenlik anlay›fl›nda herkesisosyal güvenlik kapsam›naalma hedefine öncelikvermifltir.

Mikro sigortac›l›k; hiçsosyal güvenlik kapsam›ndaolmayanlar›n, en az›ndan birveya birkaç sosyal riskekarfl› kapsama al›nmas›n›amaçlayan, bir nevi s›n›rl›sosyal güvenlik kapsam›naal›nmad›r.

ILO, sosyal güvenli¤in kapsam›n› geniflletmeye yönelik çabalar›n› 2010/11 ta-rihli Dünya Sosyal Güvenlik Raporu’nda da devam ettirmifltir. Bu Rapor’da, biryandan sosyal güvenlik kapsam›ndan ne anlafl›lmas› gerekti¤i ile kavramsal tan›m-lamalar yap›l›rken di¤er yandan sosyal güvenlik sistemlerinin kapsam›n›n ölçülme-sine yönelik yöntemler gelifltirilmifltir (ILO, 2011b: 22). ILO, Sosyal güvenlik prog-ramlar›n›n kapsam›n›n ölçülmesinde kullan›labilecek üç göstergeyi;

• Hangi sosyal risklere karfl› sosyal güvenlik korumas› sa¤land›¤› (sosyal riskalan›-scope),

• Sosyal güvenlik garantisine sahip olanlar›n toplam nüfusa oran› (kifli olarakkapsam-extend),

• Sa¤lanan sosyal güvenlik garantisinin seviyesi ve yeterlili¤i (level)olarak belirlemifltir. Birinci gösterge, ILO’nun 102 say›l› Sözleflmesi’nde belirlenen sosyal güvenlik

standartlar›na ulaflmak için 9 sosyal riskten hangilerine karfl› koruma garantisi sa¤-land›¤›n› ölçmektedir. Geliflmifl ülkeler bütün sosyal risklere yönelik kurumsal ya-p›y› olufltururken, geliflmekte olan ülkelerde birçok sosyal risk kapsam d›fl›ndad›r.‹kinci gösterge, sistemin etkinli¤i ile ilgilidir. Bir sosyal güvenlik program›n›n kap-sam›na almas› gereken nüfus ile alabildi¤i nüfusu oranlayarak sistemin ne kadaretkin oldu¤unu ölçmeye çal›flmaktad›r. Son gösterge ise sa¤lanan sosyal güvenlikgarantisinin seviyesi ve standard› ile ilgilidir. Sa¤l›k hizmetlerinde hizmete ulafl›mve hizmet kalitesi, parasal ödemelerde ise (emekli ayl›klar› gibi) ayl›klar›n seviye-si ve kiflilere ve ailelerine sa¤lad›¤› hayat standard› ölçü olmaktad›r.

Ancak ILO’ya göre bu göstergeler kullan›l›rken daha sa¤l›kl› sonuçlar elde et-mek için her ülkedeki yasal düzenlemelerle sa¤lanan sosyal güvenlik garantisi ilebu yasal düzenlemelerle uygulamada kapsama al›nan kifliler bak›m›ndan mutlakaay›r›m yapmak gerekir (ILO, 2011b: 22-23). Bir örnekle aç›klamak gerekirse ülke-miz 1990’l› y›llardan sonra sektörü ve statüsü ne olursa olsun bütün çal›flanlar›nsosyal sigorta kapsam›na al›nmas›na imkân veren yasal düzenlemeleri yapt›¤› vekurumsal yap›y› oluflturdu¤u hâlde çal›flanlar›n % 40-45’i kapsam d›fl›nda kalm›flt›r.Yasal olarak hiçbir boflluk olmamas›na ra¤men, yasalar›n uygulanmas›nda herkesikapsama almaya yönelik etkinlik sa¤lanamam›flt›r.

ILO, sosyal güvenlik programlar›n›n kapsam›n›n ölçülmesinde sizce hangi göstergeleriesas almaktad›r?

Herkese Asgari Sosyal Güvenlik GarantisiILO’nun yeni dönem sosyal güvenlik anlay›fl› kapsam›nda gelifltirdi¤i ikinci strate-jik hedef, sa¤lanan sosyal güvenlik garantisinin asgari seviyesini, yani kabul edile-bilecek en düflük standartlar› ve seviyeyi belirlemek olmufltur. Bu ihtiyaç iki temelsebeple ortaya ç›km›flt›r. Bunlardan ilki, geliflmekte olan ülkelerde sosyal güvenlikgarantisinin kapsam›n›n geniflletilmesine yönelik uygulamalarda ortaya ç›km›flt›r(ILO, 2011b: xxii). Bu ülkelerde, ne flekilde olursa olsun veya bir flekilde herkesikapsama almaya yönelik faaliyetler, ILO’nun sosyal güvenlik için belirlemifl oldu-¤u asgari standartlar›n bile alt›na düflen sonuçlar do¤urmufltur. Halbuki ILO, sos-yal güvenlik sistemlerinin kapsam›n›n geniflletilmesine yönelik çal›flmalar gerçek-lefltirirken, 1944 Bildirgesi ve çeflitli ILO sözleflmelerinde yer alan temel sosyal hak-lardan geriye gidifl anlam›na gelecek uygulamalara imkan verilmesini istememifltir.Temel sosyal haklarda geriye gidifl anlam›na gelecek yaklafl›mlardan kaç›nm›flt›r.Bu tür geliflmelere yol açmamak için bu ülkelerde gelifltirilen sosyal güvenlik po-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9

ILO’nun asgari sosyalgüvenlik standartlar›, temelsosyal haklarda geriye gidifliönlemek için, bundan dahaafla¤›s› kabul edilemezanlam›nda en düflükseviyenin belirlenmesidir.

Bir sosyal güvenlikprogram›n›n kapsam›naald›¤› nüfusun kapsamaal›nmas› gereken nüfusaoran› sistemin etkinli¤inigösterir.

litikalar›na yol gösterici nitelikte olmak üzere sosyal güvenli¤in kabul edilebilir enasgari standartlar›n› belirlemifltir.

ILO’yu sosyal güvenlikte asgari koruma standartlar›n› ve seviye belirlemeyezorlayan ikinci sebep, küreselleflmenin gelir da¤›l›m› eflitsizliklerini art›ran, baz›toplumlar için yoksullu¤u derinlefltiren, adil olmayan olumsuz sonuçlar›n› ortadankald›rmaya yönelik sosyal politikalar›n s›n›rlar›n› belirleme ihtiyac›ndan kaynak-lanm›flt›r.

ILO’nun asgari sosyal güvenlik garantisi sa¤lama hedefi, Birleflmifl Milletler ta-raf›ndan da desteklenmifltir. Sosyal güvenlikte asgari seviye belirlenmesi, genelolarak sosyal adaleti sa¤lama ve özel olarak da sosyal güvenlik hakk›n›n gerekle-rini yerine getirme hedefleri ile do¤rudan ilgili ve birbirlerini destekleyici-güçlen-dirici niteliktedir. Ana fikri “hiç kimseyi belirli gelir seviyesinin alt›nda b›rakmamave herkese hayat›n›n devam› için ihtiyaç duydu¤u asgari sosyal hizmetleri sa¤la-ma” olan sosyal güvenlikte asgari koruma seviyesi ‹nsan Haklar› Evrensel Bildir-gesi’nde say›lan temel insan haklar› dikkate al›narak ve onlarla ba¤lant›l› olarakbelirlemifltir (ILO, 2011b: xxiv). Bu hedef, ILO’nun “insana yak›fl›r ifl” gündemi ilede do¤rudan iliflkilidir.

Asgari sosyal güvenlik garantisi sa¤lama hedefi, iki temel alanda sa¤lanacak ga-ranti ile gerçeklefltirilecektir. Bunlar (ILO, 2011b: 9);

• Herkese asgari gelir garantisi sa¤lamak: Bu unsur, toplumda herkesinçeflitli flekillerde yap›lacak ödemelerle asgari bir gelir garantisine kavuflturul-mas› ile ilgilidir. Hedef kitlenin özelli¤ine göre ayni veya nakdi sosyal trans-ferler yapmak, yafll›lar ve maluller için ayl›k ba¤lamak, çocuklar için gelirdeste¤i sa¤lamak, iflsizler ve yoksullar için istihdam garantisi sa¤lamak, ge-lir deste¤i sa¤lamak ve ihtiyaç duyduklar› sosyal hizmetleri sunmak. Hangiyol ve yöntemle olursa olsun, herkese asgari bir gelir garantisi sa¤lanmas›esast›r.

• Herkese temel sa¤l›k, e¤itim, g›da, temizlik ve konut hizmetleri veimkânlar› sa¤lamak: ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesin’de yer verilen te-mel insan haklar›n›n kullan›lmas›na imkan vermek üzere insanlar›n kendile-ri ve ailelerinin hayatlar›n› idame ettirmek için zorunlu olan temel sa¤l›k hiz-metlerine ulafl›m, f›rsat eflitli¤ini güçlendiren ve kiflisel imkanlar›n› art›rane¤itim hizmetlerinden faydalanma; temiz ve sa¤l›kl› bir çevrede yaflama, in-sani standartlarda günlük hayat›n› sürdürebilece¤i bir konutta yaflama, ken-disi ve ailesi için yeterli beslenme imkânlar›na sahip olma ile ilgili ayni venakdi imkânlar›n sa¤lanmas›.

ILO’ya göre sosyal güvenlik garantisi bak›m›ndan asgari koruma garantisininsa¤lanmas›, Örgütün yoksullukla ve gelir da¤›l›m› eflitsizlikleri ile mücadelede ba-flar›s›n› art›racak önemli araçlardan biri olacakt›r (ILO, 2011b: 35).

ILO’ya göre; asgari seviyede sosyal güvenlik garantisi sa¤lama hedefi, sizce hangi temelalanlarda sa¤lanacak garantilerle temin edilecektir?

Krizlere Karfl› Mücadele Arac› Olarak Sosyal GüvenlikEkonomik kriz dönemlerinde sosyal güvenlik sistemlerinin kapsam›n›n geniflletil-mesi ve bu amaçla yap›lan harcamalar›n art›r›lmas› toplam talep seviyesini art›rd›-¤› ölçüde ekonomik krizden ç›k›fl› kolaylaflt›r›r. Emekli ayl›klar›n›n seviyesininyükseltilmesi, sa¤l›k harcamalar›nda bir k›s›nt›ya gidilmeyerek sektörün küçülme-sinin önüne geçilmesi, sosyal güvenlik garantisinden mahrum genifl toplum kesim-


ILO’nun asgari sosyalgüvenlik standard› belirlemeçabalar›, ‹nsan Haklar›Evrensel Bildirgesindesay›lan temel insan haklar›ile ilgilidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



10

Herkese asgari korumagarantisinin sa¤lanmas›hedefi ILO’nun yoksulluklave gelir da¤›l›m›eflitsizlikleriyle mücadeledebaflar›s›n› belirleyecektir.

lerine gelir transferi sa¤layarak sat›n alma güçlerinin art›r›larak talebin canland›r›l-mas› sosyal güvenli¤in krizlerle mücadelede etkinli¤ini art›rmaktad›r.

Ekonomik krizler, sosyal güvenlik sistemlerinin sürdürülebilir bir finansman ya-p›s›na kavuflturulmas› ve olumsuz ekonomik etkilerinin ortadan kald›r›lmas›na yö-nelik yeniden yap›land›rma çal›flmalar›n› da etkilemektedir. Nitekim bu çerçevede;

• Baflta genel sa¤l›k sigortas› olmak üzere genifl toplum kesimlerine yöneliksosyal güvenlik programlar›n›n finansman› için prim yerine vergilerin kulla-n›lmas› veya vergilerin a¤›rl›¤›n›n art›r›lmas›,

• Vergi gelirleri kullan›larak yoksul genifl toplum kesimlerine yönelik ayni ve-ya nakdi gelir transferlerinin yap›lmas›,

• Baflta yafll›l›k sigortas› olmak üzere uzun vadeli sigorta kollar›n›n finansmanyöntemi olarak fon biriktirme yöntemine geçifl e¤iliminin artmas›,

• Bireysel fon biriktirme yöntemi ile çal›flan tamamlay›c› özel sosyal güvenliktedbirlerinin gelifltirilmesi ihtiyac›n›n belirginleflmesi,

• fiirketlerin uluslararas› piyasada rekabet avantajlar›n› korumak için üretimmaliyetlerini düflürme amac›yla iflveren yükünü azaltacak flekilde primlerindüflürülmesi ve devletin sosyal güvenli¤in finansman›na kat›l›m›n›n artmas›,

• ‹stihdam› art›rmak için uygulanan teflvik politikalar›n›n yayg›nlaflmas›, vebenzeri geliflmeler kriz dönemlerinde sosyal güvenlik sistemleri ile ekono-mik yap› aras›ndaki karfl›l›kl› etkileflim alanlar›n› oluflturmaktad›r.



Sanayi toplumu sosyal güvenlik sistemini kriz içi-

ne düflüren faktörleri ifade etmek.

Günümüz, ça¤dafl sosyal güvenlik sistemleri esas

olarak sanayi toplumunun sosyal güvenlik ihti-

yac›n› karfl›lamak için oluflturulmufltur. Bu sistem

esasen 1883 y›l›nda Almanya’da Bismark taraf›n-

dan gelifltirilen sosyal sigorta tekni¤i üzerine ku-

rulmufl, daha sonra vergilerle finanse edilen sos-

yal yard›mlar ve hizmetlerle desteklenmifltir. Sos-

yal sigortalar›n ilk kuruldu¤u dönemden yakla-

fl›k 100 y›l sonra, 1970’li y›llar›n ikinci yar›s›nda

mevcut sosyal güvenlik sistemi kriz içine girmifl-

tir. Nüfusun yafllanmas› dolay›s›yla sosyal sigor-

talar›n aktif/pasif sigortal› dengesinin bozulmas›;

daha fazla say›da kifliye uzun süreler için emekli

ayl›¤› ödenmesi dolay›s›yla giderlerin artmas›,

sa¤l›k harcamalar›n›n art›fl›, sürekli ve yüksek

oranl› iflsizlik, yüksek oranl› enflasyon dolay›s›y-

la sosyal güvenlik fonlar›n›n erimesi gibi sebep-

ler sanayi toplumu sosyal güvenlik sistemini kri-

ze sokmufltur. Krizden kastedilen, gelirlerinin

azalmas›, giderlerinin artmas› dolay›s›yla mali

dengelerinin bozulmas›d›r.

Sanayi toplumu sosyal güvenlik sistemlerinin sa¤-

lad›¤› baflar›lar› ve baflar›s›z olduklar› alanlar›

listelemek.

Özellikle II. Dünya Savafl› sonras› dönemde,

1970’li y›llar›n ortalar›na kadar geçen yaklafl›k 30

y›ll›k sürede alt›n ça¤›n› yaflayan sosyal güvenlik

sistemlerinin baflar›l› oldu¤u alanlar; millî gelir-

den sosyal güvenli¤e ayr›lan paylar›n artmas›, sa-

nayi sektörü için gelifltirilen sistemin zaman için-

de bütün çal›flanlar› kapsam›na almas›, çal›flan

ve prim ödeyen kiflinin yan› s›ra efl, çocuk ve

ana-babadan oluflan di¤er aile bireylerine de sos-

yal güvenlik garantisi sa¤layarak kapsam› genifl-

letmesi, giderek daha fazla say›da sosyal riske

karfl› ve yüksek standartda sosyal koruma sa¤-

lanmas›, sosyal yard›m tekni¤inin geliflerek her-

kesin kapsama al›nmas› ve sosyal güvenli¤in te-

mel bir insan hakk› olarak kabul edilmesi olarak

say›labilir. Sanayi toplumu sosyal güvenlik siste-

mi, insanlar›n yar›n endiflesi duymad›klar› bir sos-

yal hayat yaratm›flt›r. Olumlu geliflmeler yan›nda

sistem özellikle petrol krizi ile bafllayan dönem-

den sonra; artan harcamalara ra¤men yoksulluk

probleminin çözülememesi, sosyal sigorta tekni-

¤inin boflluklar› dolay›s›yla k›sa süreli çal›flanla-

r›n kapsam d›fl›nda kalmas›, de¤iflen iflgücü ve

çal›flma flekillerinin yeni sosyal güvenlik ihtiyaç-

lar›na cevap verememesi, kad›n›n iflgücüne kat›l-

ma oranlar›n›n artmas› ve aile yap›s›n›n de¤iflme-

si gibi sosyal yap› de¤iflikliklerine cevap verme-

de yetersiz kalmas› sistemin baflar›s›zl›klar›n› ve

yetersizliklerini oluflturmufltur.

Dünya Bankas› taraf›ndan önerilen yeni sosyal

güvenlik sisteminin temel özelliklerini anlatmak.

Sanayi toplumu sosyal güvenlik sistemlerinin kriz

içine düflmesi dolay›s›yla Dünya Bankas›, nüfu-

sun yafllanmas› probleminden hareketle yeni bir

sosyal güvenlik sistemi önermifltir. Buna göre;

bir sosyal güvenlik sistemi hangi flekilde kurul-

mufl olursa olsun üç temel fonksiyonu gerçeklefl-

tirmek zorundad›r. Bunlar; gelirin yeniden da¤›-

l›m›n› sa¤lamak, sigorta sa¤lamak ve tasarruf

amac›n› gerçeklefltirmek olarak belirtilmifltir.

Dünya Bankas›na göre mevcut sistem bu üç ama-

c›n birlikte gerçeklefltirilmesi için yetersizdir an-

cak çözüm liberal iktisatç›lar›n önerdi¤i gibi özel-

lefltirme de de¤ildir. Dünya Bankas› üç ayakl› bir

sosyal güvenlik sistemi önermektedir. Bu yeni

modele göre; birinci ayak sosyal güvenlik ku-

rumlar› gelirinin yeniden da¤›l›m› fonksiyonunu

sa¤lamak için, kamu taraf›ndan oluflturulacak,

a¤›rl›kl› olarak vergilerle finanse edilecek, kat›-

l›m zorunlu olacak ve herkese asgari bir gelir ga-

rantisi sa¤layacak. ‹kinci ayak sosyal güvenlik

kurumlar› sigorta fonksiyonu sa¤layacak, sigor-

tal› ve iflveren primleri ile finanse edilecek kat›-

l›m zorunlu olacak ancak özel sektör inisiyatifi

ile kurulacak. Üçüncü ayak sosyal güvenlik ku-

rumlar› ise tasarruf fonksiyonunu gerçeklefltir-

mek için özel sektör taraf›ndan kurulacak, gö-

nüllü kat›l›m esas olacak ve primlerle finanse

edilecektir. Finansman yöntemi olarak da tam

fon biriktirme yöntemi ile çal›flacakt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Küreselleflme ile birlikte sosyal güvenlik sistemle-

rinin de¤iflimini zorlayan faktörleri aç›klamak.

Küreselleflme süreci, tek bafl›na de¤il ancak afla-

¤›da say›lan faktörlerle birlikte karfl›l›kl› olarak

birbirlerini etkileyerek sosyal güvenlik sistemle-

rinde de¤iflimi zorunlu hâle getirmifltir. Yaln›zca

geliflmifl ülkeler için de¤il, geliflmekte olan ülke-

ler için de nüfusun yafllanmas› sosyal güvenlik

sistemlerini olumsuz etkileyecektir. Hizmet sek-

törünün artan önemi ve bu sektördeki çal›flma

flartlar› küresel emek piyasas›n› olumsuz etkile-

mifltir. Uluslararas› emek ve insan göçü sosyal

güvenlik korumas› d›fl›nda kalan kesimleri art›r-

m›flt›r. Yaln›zca geliflmekte olan ülkeler için de-

¤il, geliflmifl ülkeler için de kay›t d›fl› çal›flman›n

yayg›nlaflmas› sosyal güvenlik sistemleri için cid-

di bir tehdit hâline gelmifltir. Küreselleflme süre-

ci ile artan uluslararas› rekabet güvencesiz iflleri

art›rm›fl, kay›t d›fl›l›¤› yayg›nlaflt›rm›flt›r. Sosyal

güvenlikte bireysel sorumluluk ilkesi öne geç-

meye bafllam›flt›r. Ekonomik krizlerin küresellefl-

mesi sosyal sigorta tekni¤ini kullanan sistemlerin

mali dengelerini bozmufltur.

ILO’nun yeni dönem sosyal güvenlik anlay›fl›n›n

temel esaslar›n› s›ralamak.

ILO, yeni dönem sosyal güvenlik anlay›fl›n› bir-

kaç temel üzerine oluflturmufltur. ILO’ya göre

sosyal güvenlik politikalar›; olumlu sosyal so-

nuçlar›n›n yan› s›ra ekonomik sistem üzerinde

verimlili¤i art›r›c›, ekonomik istikrar› sa¤lay›c› ve

siyasi sistem bak›m›ndan da demokrasiyi güçlen-

dirici etkileri göz önüne al›narak belirlenmelidir.

Yeni dönem politikas›n›n özünü öncelikle her-

kesin sosyal güvenlik kapsam›na al›nmas› olufl-

turmaktad›r. Sosyal güvenlik sistemlerinden bü-

tün olumlu sonuçlar›n gerçekleflmesi, ancak her-

kesin kapsama al›nmas› ile mümkün olabilecek-

tir. Sosyal güvenlikte tek do¤ru yoktur. Her ülke,

kendi ekonomik, sosyal ve kültürel yap› özellik-

leri, tarihî geçmifli ve politik tercihlerine göre sos-

yal güvenlik sistemleri oluflturabilir. Önemli olan,

ILO’nun belirledi¤i sosyal güvenlikle ilgili temel

prensipleri hayata geçirmek, standartlar› gerçek-

lefltirmektir. Ülkeler, iktisaden en zay›f olan top-

lum kesimlerini öncelikle sosyal güvenlik kapsa-

m›na alacak politikalar gelifltirmelidir.

ILO’nun yeni dönem sosyal güvenlik yaklafl›m›

içinde asgari sosyal güvenlik garantisi sa¤lama

hedefini tart›flmak.

ILO’nun yeni dönem sosyal güvenlik anlay›fl›n›n

ikinci aya¤›n› asgari sosyal güvenlik garantisi sa¤-

lama hedefi oluflturmaktad›r. Bu hedef, herkesi

kapsama almaya yönelik sosyal güvenlik politi-

kalar›n›n özellikle geliflmekte olan ülkelerde

ILO’nun sosyal güvenlik için belirledi¤i asgari

normlar›n alt›na düflülmesine yönelik uygulama-

lar dolay›s›yla tan›mlanm›flt›r. ILO bak›m›ndan

kabul edilebilecek en asgari standartlar ve seviye

anlam›ndad›r. ILO bu hedefi belirlerken, yeni dö-

nemde takip edilen sosyal güvenlik politikalar›

ile oluflturulacak yeni yap›lar›n, ILO’nun temel

sosyal haklarla ilgili standartlar›ndan geriye gidi-

fle yol açmamas›n› amaçlam›flt›r. Bu amaçla, iki

temel araç kullan›lmas›n› önermifltir. Bunlardan

ilki herkese asgari bir gelir garantisi sa¤lamak,

ikincisi ise temel sosyal haklar› kullanmas›na im-

kan verecek flekilde e¤itim, sa¤l›k, g›da, konut

ve temizlik ile ilgili sosyal yard›m ve hizmetlerin

sunulmas› olarak belirlenmifltir. Bu iki araç kul-

lan›larak ILO’nun sosyal güvenlik sistemleri ile

sa¤lamak istedi¤i standart sa¤lanm›fl olacakt›r.

4NA M A Ç

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. “Sosyal sigortalar›n sa¤lam›fl oldu¤u güvenlik garan-tisinden faydalanmak için düzenli olarak ödenen mali-yet pay›n”a ne ad verilir”

a. Bonservisb. Ücretc. Primd. Fiyate. Gider

2. Afla¤›dakilerden hangisi geliflmifl ülkelerde sosyalgüvenlik sisteminin kendi iflleyiflinden kaynaklananproblemlerden biri de¤ildir?

a. Prim ödeyen sigortal› dengesinin bozulmas›b. Sa¤l›k harcamalar›ndaki art›flc. Sürekli ve yüksek oranl› iflsizli¤in gelirleri artt›-

ran, giderleri azaltan etkisid. Yüksek oranl› enflasyonun sosyal güvenlik fon-

lar›n› eritmesie. Zaman içinde daha fazla kifliye sürekli ayl›k

ödenmesi

3. Ça¤dafl sosyal güvenlik dönemi ilk olarak hangi ül-kede bafllam›flt›r?

a. Rusyab. ‹talyac. Fransad. ‹ngilteree. Almanya

4. Afla¤›dakilerden hangisi küreselleflme öncesi dö-nemde sosyal güvenlik sisteminde de¤ifliklik yap›lmas›-n› zorunlu k›lan faktörlerden biri de¤ildir?

a. ‹stihdam ve iflgücünün yap›s›ndaki de¤iflmeb. Siyasal yap›daki de¤iflmec. Artan uluslararas› rekabetd. Sosyal yap›daki de¤iflmee. Kad›nlar›n de¤iflen rolleri

5. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal güvenlik sistemleri-nin mutlaka yerine getirmeleri gereken fonksiyonlar-dan biridir?

a. Gelirin yeniden da¤›l›m›n› sa¤lamakb. Tehlikelerin ortaya ç›kmas›n› önlemekc. Bireylerin daha fazla yat›r›m yapmalar›n› sa¤la-

makd. Gelirin artt›r›m›n› sa¤lamake. Bireylerin çal›flma yaflam›na kat›l›m›n› sa¤lamak

6. Afla¤›dakilerden hangisi Dünya Bankas› taraf›ndanönerilen çok ayakl› sosyal güvenlik sisteminin özellik-lerinden biri de¤ildir?

a. Finansman yöntemi olarak da¤›t›m yöntemininbenimsenmesi

b. Finansman›n primlerle karfl›lanmas›c. Kat›l›m›n zorunlu ve gönüllülük esas›na dayanmas›d. Programlar›n bir tek özel sektör taraf›ndan kurulmas›e. Finansman›n vergilerle karfl›lanmas›

7. Afla¤›dakilerden hangisi günümüz sosyal güvenliksisteminin iflleyiflini etkileyen faktörlerden biri de¤ildir?

a. Demografik yap›daki de¤iflmeb. Emek piyasas›ndaki de¤iflimc. Ulusal emek göçüd. Küreselleflmee. Ekonomik kriz

8. Afla¤›dakilerden hangisi ILO’nun sosyal güvenli¤inkapsam›n› geniflletmeye yönelik politikalar uygularkentemel ald›¤› unsurlardan biri de¤ildir?

a. Genellikb. Gelenekselcilikc. Geliflimcilik d. Ço¤ulculuke. Sonuç odakli olma

9. Afla¤›dakilerden hangisi kriz dönemlerinde sosyalgüvenlik sistemleri ile ekonomik yap› aras›ndaki karfl›-l›kl› etkileflim alanlar›ndan biri de¤ildir?

a. K›sa vadeli sigorta kollar› için fon biriktirme yön-temine geçifl e¤iliminin artmas›

b. Program›n finansman›nda vergilerin a¤›rl›¤›n›nartmas›

c. Yoksul kesimlere nakdi gelir transferi yap›lmas›d. ‹stihdam› teflvik politikalar›n›n yayg›nlaflmas›e. Devletin sosyal güvenli¤in finansman›na kat›l›-

m›n›n artmas›

10. Afla¤›dakilerden hangisi küreselleflme öncesi dö-nemde sanayi toplumu sosyal güvenlik sisteminin eldeetti¤i baflar›lardan biri de¤ildir?

a. Toplumlar›n sosyal güvenlik için tahsis ettikleripay artt›

b. Prim ödeyenlerin efl ve çocuklar› sosyal güven-lik kapsam›na al›nd›

c. Yoksulluk probleminin çözümlenmesi sa¤land›d. Daha fazla say›da sosyal riske karfl› koruma ga-

rantisi sa¤land›e. Sosyal güvenlik garantisinin hizmet standard›



13 Mart 2008

SOSYAL GÜVENL‹K REFORMU VE KAYIT DIfiI EKO-

NOM‹...

Bilal Çetin

Sosyal güvenlik reformuna muhalefet eden çevreler, if-las etmifl, çökmüfl durumda olan sistemi aya¤a kald›r-mak için alternatif bir model önermiyorlar. En fazla söy-lenen “niye kay›t d›fl› ekonomi kay›t alt›na al›nm›yor”elefltirisi. Evet do¤ru, kay›t d›fl›l›¤›n ekonominin her alan›nda bo-zucu etkileri oldu¤u bir gerçek. Bununla mücadele edil-mesi gereklili¤ini de bugüne kadar hiç bir iktidar yad-s›m›fl de¤il. Y›llardan beri “kay›t d›fl› ile mücadele” ko-nusunda çok iddial› ifadeler de kulland› politikac›lar,bakanlar. Ama bu konuda ciddi bir mesafe al›nabildi¤i-ni söyleyebilmek güç. Kay›t d›fl›l›¤›n en basit ama en çarp›c› örne¤i istihdamverilerinde mevcut. Türkiye ‹statistik Kurumu TÜ‹K’inson rakamlar›na göre Türkiye’de mevcut istihdam›nyaklafl›k yar›s› kay›t d›fl›. TÜ‹K verilerine göre çal›fl›yorgözüken 10 milyon kiflinin hiçbir sosyal güvenlik kuru-muna kayd› yok. Bu 10 milyon kay›t d›fl› çal›flan› kay›t alt›na almak, sos-yal güvenlik kurumu ile iliflkilendirip prim kesmeyebafllamak reforma gerek kalmaks›z›n sistemi kurtarma-ya yeter mi? Hay›r yetmez...Bir kere en kararl› siyasi iktidar› bulsan›z, en iyi en tu-tarl› en sert tedbirleri uygulamaya koysan›z bile kay›td›fl› ekonomiyi bugünden yar›na bitirebilmeniz müm-kün de¤il. Ancak bugüne kadar çok konuflulmas›na karfl›n buyönde mesafe al›namayan kay›t d›fl›l›¤› ortadan kald›r-mak konusunda ciddi ad›mlar at›lmas› elbette çokönemli. Örne¤in hâlen Türkiye’de bir emekliye düflen aktif si-gortal› say›s› 1,97. 10 milyon kay›t d›fl› çal›flan›n dörttebiri kay›t alt›na al›nabilse bu oran 2,3’e yükselecek.Kay›t d›fl› çal›flanlar›n yar›s› kay›t alt›na al›nabildi¤indeise oran 2,63’e yükselecek. Ki bu da sosyal güvenliksisteminin aç›¤›n›n azalt›lmas›na kuflkusuz katk› yapa-cak.

Ama varolan soruna çözüm getirmeyecek. Çünkü bugünkü sistemde insanlar sosyal güvenlik sis-temine ba¤l› çal›flt›klar›, prim ödedikleri süreden dahafazla süre ile maafl al›yorlar. Sosyal Güvenlik Kurumuverilerine göre 2005 y›l› itibariyle bir kiflinin emekli ay-l›¤› alma süresi erkeklerde ortalama 26-27 y›l, kad›nlar-da ise 32-33 y›l. Bu sürdürülebilir bir durum de¤il. Bir baflka çarp›k nokta flu: Bugün emekli ayl›klar›n›n düflüklü¤ünden herkes yak›-n›yor. Özellikle de Ba¤-Kur ve SSK emeklileri gerçek-ten çok düflük ayl›klar al›yorlar ve insanlar›n bu ayl›k-larla geçinebilmeleri, hayatlar›n›n son döneminde in-sanca bir yaflam sürdürebilmeleri mümkün de¤il. Ama sistemin daha fazlas›n› ödemeye takad› yok. Çün-kü yine SSK’ya ba¤l› sigortal›lar›n yüzde 60’› asgari üc-retle çal›fl›yor görünüyor. Yani resmi olarak T480 netmaafl al›yor. ‹nand›r›c› de¤il. Bu da bir baflka kay›t d›fl›-l›k. ‹flveren çal›flt›rd›¤› iflçisinin maafl›n› düflük göstere-rek hem prim kaç›r›yor hem de vergi. Özetle sosyal güvenlik reformu kaç›n›lmaz. “Kay›t d›-fl›l›¤› ortadan kald›ral›m, reformu bir tarafa b›rakal›m”demek sistemi ölüme terketmekten baflka anlam ifadeetmez. Meclis gündemindeki tasar›da elefltirilebilecek eksik,fazla noktalar olabilir. Baz› yönlerden emekçilerin hakkayb›na u¤rad›¤› da söylenebilir. Bunlar›n bir k›sm›n›Genel Kurul görüflmeleri s›ras›nda düzeltmek mümkün.Ama flu gerçek ki bu reform yap›lmazsa emekçilerin deülkenin de kayb› çok büyük olacak.


“

”


TEPAV: “SA⁄LIK REFORMUNUN MAL‹YET‹ E⁄‹T‹-

ME YÜKLEND‹”

Kompozisyonu bozuk ve maliyetli sa¤l›k harcama-

lar› hem SGK’n›n bütçesini altüst etti, hem de ka-

mu harcamalar› içinde e¤itim harcamalar›na akta-

r›lan payda gerilemeye neden oldu

ANKARA- TEPAV kompozisyonu bozuk ve maliyetlisa¤l›k harcamalar›n›n, aktar›lan büyük kayna¤a ra¤menSGK’n›n bütçesini altüst etti¤ini aç›klad›. Sa¤l›k harca-malar›ndaki bu “sa¤l›ks›zl›¤›n” faturas› ise e¤itim harca-malar›na kesildi. Sosyal harcamalar içinde sa¤l›k harca-malar›n›n pay› artarken e¤itim harcamalar›n›n pay›ndabelirgin bir düflme oldu.TEPAV ‹stikrar Enstitüsü taraf›ndan haz›rlanan Mali ‹z-leme Raporu -2009 Y›l› May›s Haziran Aylar› Bütçe So-nuçlar› aç›kland›. Rapor’da ayr›ca “Sosyal Güvenlik Ku-rumu’nun H›zla Bozulan Mali Dengesi ve Sa¤l›k Harca-malar›ndaki Reel Art›fl” ile “Otomatik Dengeleyiciler veTürkiye Uygulamas›/Maliye Politikas›n›n ‹kilemi” bafl-l›kl› bölümler de yer ald›.

SGK bütçe dengesi % 186 oran›nda bozuldu

TEPAV Raporu’nda y›l›n ilk alt› ay› sonunda faiz d›fl›bütçe harcamalar›n›n yaklafl›k % 50’sinin cari transferlerile sermaye transferlerine gitti¤ine dikkat çekilerek, “Sa-dece Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK)’na yap›lan trans-ferlerin faiz d›fl› harcamalar içindeki pay› % 26 olmufl-tur. Geçen y›l›n ayn› döneminde bu oran›n % 22 oldu-¤u dikkate al›nd›¤›nda, sosyal güvenlik sistemindekisorunlar›n merkezi yönetim bütçesi üzerinde ne düzey-de bir mali bask› yaratt›¤› daha iyi anlafl›lmaktad›r” de-nildi. Rapor’a flöyle devam edildi: “SGK dengesine bak›ld›¤›nda Haziran ay›nda gelirlerdeyaflanan % 8,9 oran›ndaki düflme, harcamalardaki % 17oran›ndaki art›flla birlikte, kurum bütçe dengesinin %186 oran›nda bozulmas›na yol açm›flt›r. Haziran sonuitibari ile prim gelirlerindeki yavafllamaya karfl›n gider-lerin sa¤l›k kaynakl› olarak artmas› SGK’n›n yap›sal ni-telikli bir problemle karfl› karfl›ya kald›¤›n› bize göster-mektedir. SGK’n›n harcamalar› içinde dönemsel olarak öne ç›kanunsur, ilaç harcamalar›n›n Haziran sonunda % 20,2 ora-n›nda artmas›d›r. Tedavi harcamalar›n›n % 9’lar düze-yinde art›yor olmas› toplam sa¤l›k harcamalar›ndaki ar-t›fl› % 13’ler düzeyinde tutmufltur. Bununla birlikte, ta-hakkuk etmeyen ve ertelenen tedavi giderlerinin T2milyar’yi aflt›¤› dikkate al›nd›¤›nda, asl›nda sa¤l›k har-

camalar›n›n aç›klanan›n çok üzerinde oldu¤unu söyle-mek yan›lt›c› olmayacakt›r. “ TEPAV’›n 2008 Eylül Ay› Mali ‹zleme Raporu’nda kom-pozisyonu bozuk ve maliyetli sa¤l›k harcamalar›n›n art-maya devam etmesi durumunda kamu sa¤l›k sistemininfinansman aç›s›ndan ciddi bir darbo¤aza girece¤i uyar›-s› yap›lm›flt›.

Maliyet e¤itime ödetildi

Kamu sosyal harcamalar›n›n GSYH’a oran›n›n 1999-2008 aras›nda % 30 civar›nda art›fl gösterdi¤i ifade edi-len Rapor’da, art›fl›n e¤itim, sa¤l›k ve sosyal güvenlikve koruma harcamalar›nda farkl› oranlarda oldu¤unadikkat çekildi. Rapor’da flu ifadelere yer verildi: “E¤itimharcamalar› azal›rken sa¤l›k ve sosyal güvenlik ile ko-ruma harcamalar› bu dönemde artm›flt›r. Sa¤l›k harca-malar›nda % 50’yi aflan art›fl bu dönemde öne ç›kan birgeliflme olmufltur. Sosyal harcamalar›n kendi içinde da-¤›l›m›na bakt›¤›m›zda, belirgin bir flekilde e¤itim harca-malar›n›n ald›¤› pay düflerken (% 30’dan % 22’ye), sa¤-l›k harcamalar› ile sosyal güvenlik ile sosyal korumaharcamalar›n›n pay›n›n ise artt›¤› görülmektedir. ‹stik-rar program›n›n uyguland›¤› bu dönemde sosyal harca-malar içinde e¤itim harcamalar› program›n maliyetiniyüklenmifl görünmektedir.”

Türkiye’nin bir maliye politikas› yoktur

TEPAV Raporu’nda bütçe aç›¤›n›n y›l›n ilk yar›s›ndaT23,2 milyar olarak gerçekleflti¤i ve T1,9 milyar fazlaveren önceki y›l›n ayn› dönemine göre çok ciddi bir ar-t›fl gösterdi¤i hat›rlat›ld›. “Vergi gelirleri ekonomik da-ralmadan etkilenirken, harcamalarda buna paralel birazal›fl gözlenmemekte; tersine, art›fl e¤ilimi dikkati çek-mektedir” denilen de¤erlendirmeye flöyle devam edildi: “‹lk bak›flta bu bulgulardan hareketle kamu otoritesi-nin bilinçli bir maliye politikas› uygulayarak bütçe aç›-¤›n› artt›rmak sureti ile durgunlukla mücadele etti¤ifleklinde bir sonuç ç›karmak mümkün görülebilir. An-cak belli sektörlere geçici olarak getirilen vergi indirim-leri hariç olmak üzere gelir kanad›nda Hükümet tara-f›ndan yap›lan bilinçli bir düzenleme olmad›¤› gibi;harcama art›fllar› da kamu otoritesinin bilinçli harcama-lar›ndan çok esnekli¤i olmayan harcamalardan kaynak-l›, otomatik (yasal olarak yap›lmak zorunda olan) ola-rak meydana gelen art›fllar olarak göze çarpmaktad›r.Raporumuz’un yay›na haz›rland›¤› dönemde Orta Va-deli Program ve Orta Vadeli Mali Program›n yasal süre-

Okuma Parças›


leri oldukça afl›lm›fl olmas›na ra¤men aç›klanmam›fl ol-mas›, Hükümet’in ne tür bir maliye politikas› uygulaya-ca¤› konusunda bir ikilem içinde bulundu¤una iflaretetmektedir.”

Sorunlar›n a¤›rlaflt›¤› bir döneme giriliyor

Rapor’da, “Özetlemek gerekirse; alt› ayl›k bütçe uygu-lama sonuçlar› durgunlu¤a karfl› iradi bir maliye politi-kas›n›n bulunmad›¤›, maliye politikas› uygulamas›ndaikilem yafland›¤›, bütçe haz›rl›k süreci ve politika belge-lerinin haz›rlan›p harcamac› kurulufllara yön gösteril-mekte gecikildi¤i, dolay›s› ile sektörel politika öncelik-lerinin yaflama geçirilemedi¤i bir ortamda y›l›n geri ka-lan bölümünde aç›¤›n daha da artt›¤› ve sorunlar›n bi-raz daha a¤›rlaflt›¤› bir döneme girildi¤ine iflaret etmek-tedir” denildi.

Kaynak: TEPAV | Türkiye Ekonomi Politikalar› Arafl-t›rma Vakf› | www.tepav.org.tr/ 28/08/2009

1. c Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünite-nin “Sosyal Güvenlik Kavram›yla Benzer Kav-ramlar” bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerden ya-rarlan›n.

2. c Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sanayi Toplumunda Sosyal Güvenlik Sistemle-rinde Kriz ve Yeniden Yap›lanma ‹htiyac›” bafl-l›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

3. e Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Küreselleflme Öncesi Dönem” bafll›¤› alt›ndaverilen bilgilerden yararlan›n.

4. b Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sanayi Toplumunda Sosyal Güvenlik Sistemle-rinde Kriz ve Yeniden Yap›lanma ‹htiyac›” bafl-l›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

5. a Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sanayi Toplumunda Sosyal Güvenlik Sistemle-rinde Kriz ve Yeniden Yap›lanma ‹htiyac›” bafl-l›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.

6. d Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sanayi Toplumunda Sosyal Güvenlik Sistemle-rinde Kriz ve Yeniden Yap›lanma ‹htiyac›” bafl-l›¤› alt›nda verilen bilgilerden yararlan›n.


8. b Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünitenin“Sosyal Güvenlikte Yeni Yaklafl›m›n TemelEsaslar›” bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerden ya-rarlan›n.

9. a Bu soruyu do¤ru yan›tlayabilmek için ünite-nin “Sosyal Güvenlikte Yeni Yaklafl›m›n Te-mel Esaslar›” bafll›¤› alt›nda verilen bilgilerdenyararlan›n.




S›ra Sizde 1

Toplumlar, millî gelirden daha fazla pay› sosyal güven-

lik ihtiyac›n› karfl›lamak için ay›rmaya bafllam›fllar, ge-

liflmifl ülkelerde millî gelirin % 20’sinden fazlas› sosyal

güvenlik için ayr›lm›flt›r. Bafllang›çta yaln›zca çal›flan ki-

fliye sosyal güvenlik garantisi sa¤layan sistem zaman

içinde efl, çocuk ve anne babalar› ile birlikte bütün ai-

leye sosyal güvenlik korumas› sa¤lamaya bafllam›fl, kap-

sam› genifllemifltir. Sosyal güvenlik programlar›n›n kap-

sam› hem kifli olarak hem de koruma garantisi sa¤lanan

sosyal riskler bak›m›ndan genifllemifltir.

S›ra Sizde 2

Geliflmekte olan ülkelerde sosyal sigorta tekni¤i 1950’li

y›llardan sonra geliflmifl olmas›na ra¤men 1980’li y›llar-

da 100 y›ll›k tarihî geçmifle sahip geliflmifl ülke sistem-

leri ile benzer problemlerle karfl›laflm›fllard›r. Sistemler

erken yaflland›r›lm›flt›r. Bunun sebepleri aras›nda; poli-

tik amaçlarla sosyal sigortalar›n temel prensiplerine ay-

k›r› müdahaleler yap›lmas› (erken yaflta emeklilik); ku-

rumsal ve yasal alt yap› yetersizlikleri dolay›s›yla kap-

sam bak›m›ndan karfl›lafl›lan boflluklar ve baflta sa¤l›k

sigortas› olmak üzere harcamalar› art›ran kötüye kul-

lanma ve suistimaller, say›labilir.

S›ra Sizde 3

Aile yap›s›n›n de¤iflmesi, çekirdek ailenin de parçala-

narak; anne ile çocuklar veya baba ile çocuklardan olu-

flan tek ebeveynli ailelerin artmas› aileyi bir sosyal gü-

venlik riski hâline getirmifltir. fiehirleflme ve hizmet sek-

törünün talep etti¤i iflgücüne uygunluk dolay›s›yla ka-

d›nlar›n iflgücüne kat›lma oranlar› yükselmifltir. K›sa sü-

reli ifllerde çal›flan kad›nlar›n efllerine ve evliliklerine

ba¤l› sosyal güvenlik haklar›ndan faydalanmak yerine

kendi çal›flmalar›na ba¤l› sosyal güvenlik garantisine

kavuflma istekleri artm›flt›r. Daha önce aile içinde çö-

zülmeye çal›flan yafll›, özürlü ve kimsesiz çocuklar›n

sosyal güvenlik ihtiyaçlar›n›n toplum taraf›ndan kurum-

sal tedbirlerle çözülme e¤ilimi artm›flt›r

S›ra Sizde 4

Hangi sistem ve yöntemle kurulmufl olursa olsun, sos-

yal güvenlik sistemlerinin 3 temel fonksiyonu vard›r.

Bunlardan ilki; gelirin yeniden da¤›l›m› fonksiyonudur

ve yüksek gelirlilerden düflük gelirlilere do¤ru bir gelir

transferi sa¤lanmas› anlam›na gelir. Sigorta fonksiyonu;

belirsizliklere karfl› bireysel olarak tedbir almada yeter-

siz kalan kiflileri zararla karfl›laflt›klar› zaman bu zarar›

tazmin edecek sigorta sa¤lamakt›r. Sistemin son fonksi-

yonu ise gelecek dönemlerde daha yüksek gelir ve ay-

l›k elde etmek için daha fazla tasarruf etmek isteyenle-

rin tasarruf yapma ihtiyaçlar›n› karfl›lamakt›r.

S›ra Sizde 5

‹kinci ayak sosyal güvenlik kurumlar›; özel sektör inisi-

yatifi ile kurulan, ancak kapsama girmenin zorunlu ol-

du¤u sosyal güvenlik kurumlar› olacakt›r. Yönetim özel

sektöre ait olmakla birlikte, sistemde olanlar›n menfaat-

lerini korumak için devletin çok yönlü bir denetimi ve

gözetimi olacakt›r. Kurumlar›n gelir kayna¤›, kat›lanlar

ve iflverenleri taraf›ndan ödenecek primler olacakt›r.

Sosyal güvenlik sisteminin sigorta fonksiyonunu yerine

getirecek, k›smen de tasarruf sa¤lama amac›na hizmet

edecektir. Sigorta fonksiyonu için k›smi (yedek) fon bi-

riktirme, tasarruf fonksiyonu için tam fon biriktirme

yöntemi ile finanse edilecektir.

S›ra Sizde 6

Küreselleflmenin getirdi¤i ekonomik bütünleflme (en-

tegrasyon), Sovyetler Birli¤inin ve Do¤u Blokunun çö-

zülmesi ile bu ülkelerdeki eme¤in uluslararas›laflma sü-

recini h›zland›rm›flt›r. Buna Çin ve Hindistan gibi Dün-

yan›n en kalabal›k nüfusuna sahip iki ülkenin de dâhil

olmas› ile dünya emek piyasas›, arz bak›m›ndan ikiye

katlanm›fl, ancak talep art›fl› ayn› seviyede gerçeklefl-

memifltir. Arz ve talep aras›ndaki bu dengesizlik ücret-

ler genel seviyesinin düflmesinin yan› s›ra güvencesiz

iflleri art›rm›flt›r.



S›ra Sizde 7

Küreselleflmenin sosyal güvenlik sistemleri üzerinde et-

kisi çok yönlüdür ve genel olarak olumsuzdur. Önce-

likle, rekabet endiflesi ile iflgücü maliyetinin düflürül-

mesine yönelik tedbirler al›nmas›, kay›t d›fl› ve güven-

cesiz ifllerde çal›flanlar›n say›s›n› art›rmakta, sosyal gü-

venlik kapsam› daralmaktad›r. Öte yandan, hükûmetle-

re önerilen vergilerin düflürülmesine yönelik tedbirler

de vergi gelirlerinin ve buna ba¤l› olarak devletin sos-

yal güvenlik harcamalar›n›n k›s›lmas›na yol açmaktad›r.

Küreselleflmenin bir di¤er etkisi de sosyal güvenlik an-

lay›fl›n› de¤ifltirmesi, sosyal güvenlik garantisi sa¤lama

yükümlülü¤ü bak›m›ndan devletin rolünü azaltarak bi-

reysel sorumluluklar› art›rmas›d›r. Bu anlay›fl de¤iflikli-

¤i, sosyal güvenlik sistemlerinin özellefltirilmesine yö-

nelik de¤iflimleri güçlendirmektedir.

S›ra Sizde 8

ILO, 2001 y›l›nda gerçeklefltirdi¤i 89. Uluslararas› Çal›fl-

ma Konferans›’nda yeni dönem sosyal güvenlik anlay›-

fl›n›n temel esaslar›n› 21 ayr› bafll›kta toplam›flt›r. Ancak

bunlardan “herkesin sosyal güvenlik kapsam›na al›n-

mas›” hedefine özel bir önem ve öncelik vermifltir.

ILO’ya göre, sosyal güvenlik sistemlerinden beklenen

olumlu sonuçlar›n gerçekleflmesi, öncelikle bu ihtiyac›

duyanlar›n kapsama al›nmas› ile mümkün olacakt›r. Kü-

reselleflme ile birlikte artan kay›t d›fl› çal›flma, genifl ça-

l›flan kesimlerini sosyal güvenlik korumas› d›fl›nda b›-

rakm›flt›r. Kifliyi herhangi bir sosyal güvenlik program›-

n›n kapsam›na almadan, sosyal güvenlikten beklenen

bireysel ve toplumsal sonuçlar›n gerçekleflmesi müm-

kün de¤ildir.

S›ra Sizde 9

ILO, herkesi sosyal güvenlik kapsam›na alma hedefine

yönelik faaliyetleri de¤erlendirmek için ölçülebilir gös-

tergeler kullanmay› amaçlam›flt›r. Bu amaçla 3 gösterge

kullanmaktad›r. Öncelikle ILO’nun 102 No’lu Sözlefl-

mesinde yer alan 9 sosyal riskten hangilerine karfl› ko-

ruma garantisi sa¤land›¤› ölçülmektedir. ‹kinci olarak

sosyal risklerin kapsam›na al›nanlar›n toplam nüfusa ve

çal›flanlara oran› kullan›lmaktad›r. Mesela, emekli olma

yafl›na gelenlerden ne kadar› emekli ayl›¤› alma hakk›-

na sahiptir veya iflsizlerden ne kadar› iflsizlik ödene¤i

alabilmektedir. Üçüncü ve son gösterge olarak da kap-

sama al›nanlara sa¤lanan sosyal güvenlik garantisinin

seviyesi sorgulanmaktad›r. Emekli ayl›¤› alanlar›n ayl›k-

lar›, sosyal güvenlik idealine uygun seviyede bir hayat

standard› sa¤layacak seviyede midir? ‹flsizlik sigortas›

ödeneklerinin miktar› iflsiz kalan kifli ve ailenin geçimi-

ni sa¤layacak seviyede midir? Bu sorular›n cevab› da

üçüncü gösterge kullan›larak verilmektedir.

S›ra Sizde 10

ILO, sosyal güvenlik için belirledi¤i asgari seviyede

koruma garantisi sa¤lama hedefini iki temel alan› kul-

lanarak gerçeklefltirmeyi amaçlamaktad›r. Bu alanlar-

dan ilki; herkese ifli, statüsü ve konumu ne olursa ol-

sun bir gelir ba¤lamakt›r. Yafll›lar, çocuklar, özürlüler,

kad›nlar ve iflsizler gibi bütün dezavantajl› gruplara as-

gari seviyede gelir veya ayl›k ba¤lanacakt›r. ‹kinci ola-

rak, insanlar›n ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nde

yer alan temel haklar› kullanmas›na imkân verecek fle-

kilde ihtiyaç duyduklar› temel e¤itim, sa¤l›k, g›da, te-

mizlik ve ikamet ile ilgili imkânlar sa¤lanacak, hizmet-

ler götürülecektir. Bu iki alan birbirini tamamlayacak

flekilde kullan›larak, sosyal güvenli¤in “herkese, yafla-

d›klar› toplum içinde insan haysiyetine yarafl›r bir ha-

yat standard› sa¤lama” ideali hayata geçirilmeye çal›fl›-

lacakt›r.


Alper, Y. (2009). Sosyal Güvenlik, Uluda¤ Üniversite-si, ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültesi, Bursa.

Alper, Y. (2011). Sosyal Güvenlik, (Tokol, A. ve Alper,Y. (ed.)), Sosyal Politika, Bursa: Dora Yay›nevi.

Ar›c›, K (1999). Sosyal Güvenlik, Tes-‹fl Sendikas›E¤itim Yay›nlar›, Ankara.

Cichon, M., W. Scholz, A.V. Meerendonk, K. Hagemejer,F. Bertranou ve P. Plamondon, (2004). Financing

Social Protection, International LabourOrganisation, Geneva.

Güzel, A., A.R. Okur ve N. Caniklio¤lu, (2010). Sosyal

Güvenlik Hukuku Beta, 13. Bask›, ‹stanbul.ILO (2012). www.ilo.org/socialprotection. ILO. (1984). Introduction to Social Security,


ILO (1994). 21. Yüzy›la Do¤ru: Sosyal Güvenlik (Çev:Y. Alper-‹. Tatl›o¤lu), Türk Dünyas› Araflt›rmalar›Vakf›, ‹stanbul.

ILO, (2000). World Labour Report 2000: Income

Security and Social Protection in Changing

World, International Labour Office, GoverningBody, Geneva.

ILO, (2002). “Decent Work and the Informal

Economy”, Report IV, International LabourConference 90’th Session, Geneva,http://www.ilo.org/public/english/standards/relm/ilc/ilc90/pdf/rep-vi.pdf

ILO. (2004a). Social Security: A New Consensus,International Labour Organisation, Geneva.

ILO (2004b). A Fair Globalisation Creating

Opportunities For All. International LabourOrganisation, first edition, Geneva.

ILO. (2005). “Social Protection as a Productive

Factor”, For Debate and Guidance, Committee onEmployment and Social Policy, ILO, Geneva.http://www.ilo.org/public/english/standards/relm/gb/docs/gb294/pdf/esp-4.pdf

ILO (2006). “Social Security for all: Investing in

Global Social and Economic Development: a

consultation”, Issues In Social Protection,Discussion Paper 16, Geneva, http://www.globalaging.org/pension/world/2007/ssforall.pdf

ILO (2007). Social Protection and Inclusion:

Converging Efforts From a Global Perspective,

Lizbon 2-3 October, 2006, Proceedings, InternationalLabour Office, Geneva.

ILO, (2009). World of Work Report 2009: The Global

Jobs Crisis and Beyond, International LabourOrganisation, International Institute For LabourStudies, Geneva.

ILO (2010). Extending Social Security To All: A Guide

Through Challenges and Options, InternationalLabour Office, Social Security Department, Geneva.

ILO. (2011a), World Social Security Report 2010/11:



ILO (2011b). Social Protection Flor For a Fair and

Inclusive Globalisation, International LabourOffice, Geneva.

Kapar, R.(2005). Sosyal Koruman›n ‹flgücü Piyasas›-

na Etkisi, Birleflik Metal ‹fl, ‹stanbul. Kenar, N.- T. Teksöz ve A. H. Coflkun, (1996). “Sosyal

Güvenlik Sistemimiz ve Reform Projesi”, HazineDergisi, Sosyal Güvenlik Özel Say›s›, Ankara.

Koç, M. (2004). Sosyal Güvenlik Sisteminin Ekono-

mik Büyüklüklerle ‹liflkisi, Malatya. Seyyar, A. (2004). Sosyal Güvenlik Terimleri, Papat-

ya Yay›nlar›, ‹stanbul. Tamagno, E. (2001). “ Social Security Funds: Principles

and Considerations”, Caledon Institute of Social Policy,http://www.caledoninst.org/Publications/Detail/

United Nations (2001). “World Public Sector Report:

Globalization and The State:2001”, Economic andSocial Affairs”, New York.

UN (2008). Development and Globalisation: Facts

and Figures. United Nations Conference on Tradeand Development,

Yazgan, T. (1992). ‹ktisatç›lar ‹çin Sosyal Güvenlik


WORLD BANK (1994). Averting The Old Age Crisis:

Policies to Protect The Old and Promote

Growth, World Bank Policy Research Report,Oxford University Pres (Summary),

World Bank (2004), “Public Pension Fund

Management: Governance, Accountability and

Investmen Policies” (Edit: A.R. Museleum, R.J.Palacios), Proceedings of the Second Public Pensi-on Fund Management Conference, May 2003

http://www.i lo.org/global/topics/social-secu-rity/lang—en/index.htm


255Sözlük

AAktif-pasif sigortal› oran›: Sosyal sigortalara prim ödeyen

(çal›flan-aktif) sigortal›lar›n bu kurumlardan gelir ve ay-

l›k alanlara (pasif sigortal›lara) oran›d›r. Sosyal sigorta

kurumlar›n›n aktüeryal dengesi ile yak›ndan ilgilidir. Ge-

nel olarak bu oran›n 4 olmas›n›n (yani 4 çal›flana karfl›-

l›k bir kiflinin ayl›k ald›¤› durum) sa¤l›kl› bir finansman

yap›s›n›n göstergesi.

Aktüeryal denge: Özel veya sosyal sigortal›n›n giderleri (sa¤-

lanan menfaatler) ile gelirleri (yap›lan katk›lar) aras›nda

eflitli¤in sa¤lanmas› hali.

DDa¤›t›m yöntemi: Sosyal sigortalar›n, sigorta ve yönetim gi-

derlerinden oluflan k›sa dönem toplam giderlerinin, ay-

n› y›l içinde elde edilen gelirlerle karfl›lanmas›n› sa¤la-

yan finansman yöntemi.

Dar anlamda sosyal güvenlik: Bireylere, ILO’nun 102 say›-

l› sözleflmesinde belirtilen yafll›l›k, hastal›k ve iflsizlik gi-

bi belirli risklere karfl› koruma garantisi sa¤lanmas›.

Demografik f›rsat penceresi: Nüfusun yap›sal olarak de¤i-

flimi ile ilgili olup, aktif nüfusun en yüksek, ba¤›ml› nü-

fusun ise en düflük seviyede oldu¤u dönemi ifade eder.

Yeterli iktisadi büyüme h›z›na ulafl›l›rsa söz konusu ül-

kenin iktisaden s›çrama yapma imkan›n›n en yüksek ol-

du¤u durum.

Devlet katk›lar›: Bir ülkede devletin, iflveren olarak çal›flt›r-

d›¤› sigortal›lar için ödedi¤i primler d›fl›nda çeflitli flekil-

lerde sosyal sigortalar›n finansman›na do¤rudan veya

dolayl› flekilde kat›lmas› (‹stihdam› teflvik edecek flekil-

de prim katk›s›nda bulunmas›, sigorta giderlerinin belir-

li bir yüzdesini karfl›lamas› gibi, sosyal sigorta kurumla-

r›n›n ifllemlerini vergi ve harç benzeri giderlerden muaf

tutmas› gibi).

Dezavantajl› gruplar: Çeflitli sebeplerle, daha çok da fiziksel

engellerle herkesin kulland›¤› haklar› ve imkanlar› kul-

lanamayan kesimler için kullan›lan bir kavram.

Dikey kapsam: Sosyal güvenlikte bütün sosyal risklere karfl›

koruma garantisi sa¤lanan durumu ifade eder.

Do¤um: Çal›flan kad›nlar için; do¤umdan önce ve sonra be-

lirli süreler için çal›flmama halini ifade eden bir sosyal

risk.

E-FE-sigorta: Sosyal sigorta kurumlar›n›n sigortal›, iflveren ve

üçüncü kiflilerle olan sigortac›l›k ifllemlerini elektronik

ortam üzerinden yürütmeleri.

Evlenme: ‹nsanlar›n nesillerini devam ettirme ve bir aile kur-

ma faaliyeti olmakla beraber giderleri art›ran bir sosyal

risk.

Filadelfiya Bildirgesi: ILO’nun Filadelfiyada toplanan 26.

Uluslararas› Çal›flma Konferans›nda 10 May›s 1944 tari-

hinde kabul edilerek ilan edilmifl ve sosyal güvenli¤e

iliflkin önemli hükümler bulunan metin.

Fon biriktirme yöntemi: Sosyal sigortalar›n uzun dönemde

elde edilen gelirlerle uzun dönemli giderlerinin karfl›lan-

mas›n› esas alan finansman yöntemi.

GGenifl anlamda sosyal güvenlik: Sebebi ne olursa olsun,

muhtaçl›k yaratan bütün risklere karfl› bireylere ve aile-

sine sosyal koruma garantisi sa¤lanmas›.

HHastal›k: Bireyin bedeni ve ruhi bak›mdan iyi olma halinden

uzaklaflt›¤› durum.

I-‹‹dari özerklik: Sosyal sigortalarda yönetim yetkisi kullan›l›r-

ken karar süreçlerine kamunun yan› s›ra sosyal tarafla-

r›n kat›l›m› da kat›l›m›na imkan veren yönetim fleklidir.

Sosyal sigortalar bak›m›ndan devletin yan› s›ra, iflveren-

lerin, sigortal›lar›n meslek örgütlerinin (sendikalar vb)

ile çeflitli sosyal gruplar›n (emekliler gibi) yönetim or-

ganlar›nda temsil edilmesi hali.

‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi: Birleflmifl Milletler tara-

f›ndan 10 Aral›k 1948 tarihinde kabul edilen ve insan

haklar› konusundaki temel metin.

‹nsana yak›fl›r ifl: ‹nsan onuruna yak›fl›r çal›flma koflullar›n-

da, ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i koflullar›na uygun, sosyal gü-

venlik garantisi sa¤lanm›fl, sendika arac›l›¤›yla temsil

edilebilme olanaklar›na sahip, zorla çal›flt›rma ve çocuk

iflçili¤inin olmad›¤›, yapt›¤› ifl karfl›l›¤›nda hak etti¤i üc-

retin al›nabildi¤i, k›saca çal›flmaya iliflkin temel hak ve

ilkelerin sa¤land›¤› çal›flma flekli.

‹flsizlik: Çal›flma güç, yetenek ve iste¤i olan ve cari flartlarda

ifli kabule haz›r iken ifl bulamayan kiflinin durumu.

‹yi yönetim: Bir sosyal güvenlik sisteminin; herkesi sosyal

güvenlik kapsam›na alma, herkese insan haysiyetine ya-

rafl›r bir hayat standard› sa¤lama ve ülke imkanlar› ile

sosyal güvenlik hedeflerini en etkin flekilde uzlaflt›ran

yönetim biçimi.

Sözlük


KKülfet-nimet dengesi: Sosyal sigortalar taraf›ndan sa¤lanan

menfaatlerin belirlenmesinde ödenen prim ile sa¤lanan

haklar aras›nda denge sa¤lamay› amaçlayan iliflki.

M-NMali Özerklik: Sosyal sigorta kurumlar›n›n giderlerini kar-

fl›layabilece¤i yeterli gelir kaynaklar›na sahip olmas›

durumu.

Mikro sigortac›l›k: Baz› kifli veya gruplar›n ya da meslekle-

rin yaln›zca bir ya da birkaç sigorta kolu bak›m›ndan

kapsama al›nmas›.

Mutlak prim: Sigortal›lar›n kazançlar›n›n belirsiz ve istikrar-

s›z oldu¤u çal›flan gruplar› veya sektörler için uygula-

nan, ço¤unlukla da maktu miktar olarak belirlenen prim.

Nispi prim: Sigortal›lar aras›ndaki prim yükünü eflit da¤›tma

amac›yla kazanç üzerinden, kazanc›n belirli bir oran›

olarak al›nan prim.

ÖÖlüm: Kiflinin hukuki varl›¤›n›n sona ermesi olarak adland›r›-

labilecek ölüm, bir sosyal sigorta riski olarak ölen kifli-

nin sa¤l›¤›nda geçindirmekle yükümlü oldu¤u kifliler için

(efl, çocuklar, anne-baba) sosyal güvenlik ihtiyac› yara-

tan muhtaçl›k sebebi.

Özel sigorta: Ayn› riskle karfl› karfl›ya kalm›fl olan kimselerin

bu riskin sonuçlar›na karfl› dayan›flmaya girmesini sa¤la-

yan bir teknik.

PPozitif ayr›mc›l›k: Herkesin kulland›¤› haklar› kullanamayan

dezavantajl› gruplara, eflitlefltirici ilave haklar verilmesi,

kolayl›klar sa¤lanmas›.

Prim yükü: Sosyal güvenlik sisteminden yararlanmak iste-

yenlerin ödemek zorunda olduklar› primler dolay›s›yla

katland›klar› miktard›r. Sigortal› ise kullan›labilir gelirin-

deki azalma, iflveren ise maliyetlerdeki art›fl dolay›s›yla

vazgeçti¤i kâr.

Prim: Sosyal sigortalar›n finansman› için kullan›lan, vergi, fi-

yat ve geciktirilmifl ücret olma özellikleri tafl›yan, kendi-

ne has özellikleri olan bir finansman vas›tas›.

Primlerin yans›mas›: Sosyal sigorta kurumlar›na prim öde-

yen sigortal›lar, iflveren ve devletin ödedikleri primlerin

maliyetini di¤er gruplara aktarmas›n› ifade eden durum.

Primsiz sosyal güvenlik sistemi: Kamu sosyal güvenlik har-

camalar› olara da bilinen, yararlananlar›n sistemin fi-

nansman›na kat›lmad›¤› sosyal güvenlik uygulamalar›-

d›r. Vergi gelirleri ile finanse edilirler ve karfl›l›k olma

özelli¤i yoktur.

SSafi (net) prim/ gayri safi prim oran›: Sosyal sigortalar›n

finansman kaynaklar›n› ne ölçüde kulland›¤›n›n bir öl-

çüsü.

Sakatl›k: Kiflide ortaya ç›kan ve süreklilik arz eden bedeni ve

ruhi kay›plar.

Sand›k: Sosyal yard›mlaflma ve dayan›flmay› örgütlemekte

kullan›lan örgütlenme biçimi.

Sigorta kollar›na göre ayr› prim: Her bir sigorta kolu için

ayr› prim al›nmas› halidir. Primlerin, fiyat olma özelli¤ini

güçlendiren bir yöntem.

Sigorta tekni¤i: Bireylerin karfl›laflabilecekleri tehlikelerin za-

rar ve masraf do¤uran sonuçlar›ndan kendilerini koru-

mak için önceden tedbir alma ihtiyac›ndan do¤an sosyal

güvenlik tekni¤i.

Sosyal adalet: Toplumda sosyal farkl›l›klar›n ortadan kald›r›l-

mas›n›, en aza indirilmesini ve sosyal alanda adaletli bir

toplum yarat›lmas›n› sa¤lama durumu.

Sosyal dayan›flma: Toplum içinde yaflayan bireylerin ekono-

mik ya da sosyal amaçlarla bir araya gelmeleri, karfl›l›kl›

olarak yard›mlaflmaya girmeleri.

Sosyal devlet: Toplumun korunmaya, bak›ma ve yard›ma

muhtaç kesimlerine gerekli görüldü¤ünde ekonomik ve

sosyal durumlar›n› gelifltirmelerini sa¤lamak ve toplum

içinde d›fllanmaks›z›n yaflamlar›n›, insanca bir beslenme

ve bar›nma imkan›na kavuflmalar›n› sa¤lamas› için des-

tek yapmas› gerekti¤i anlay›fl›n› benimseyen bir devlet

s›fat›.

Sosyal güvenli¤in alt›n ça¤›: Sosyal güvenlik sisteminde, II.

Dünya Savafl› sonras› dönemde geliflen siyasi ve sosyal

ortam›nda etkisi ile 1950-1975 y›llar› aras›nda geçen çey-

rek yüzy›ll›k dönemde sa¤lanan geliflmelerle gelinen

nokta.

Sosyal Güvenli¤in Asgari Normlar› Sözleflmesi: ILO’nun

sosyal güvenlik alan›nda uluslararas› düzeyde geçeli ol-

mas›n› öngördü¤ü asgari standartlar› belirledi¤i, 1952 ta-

rih ve 102 say›l› sözleflme olup Türkiye 29.7.1971 tarihin-

de onaylam›flt›r.

Sosyal güvenli¤in yönetimi: Sosyal güvenlik için tahsis edi-

len kaynaklarla, sosyal güvenli¤in amaçlar›n› gerçeklefl-

tirmeye yönelik yönetim yap›lanmalar›n›n oluflturulmas›,

karar süreçlerinin belirlenmesi.

Sosyal güvenlik riski: Sosyal bir varl›k olan insan›n toplum

içinde yaflamaktan ve yarat›l›fl›ndan kaynaklanan tehli-

keler.

Sosyal güvenlik tekni¤i: Sosyal güvenlik sa¤lamak amac›yla

kullan›lan yol ve yöntemler.

257Sözlük

Sosyal güvenlik: ‹nsanlar›n istek ve iradeleri d›fl›nda meyda-

na gelen tehlikelerin zararlar›ndan kurtar›lmas›, yaflad›k-

lar› toplum içinde kendilerine ve ailelerine onlar› baflka-

lar›na muhtaç etmeyecek bir koruma garantisinin sa¤-

lanmas›.

Sosyal hizmet: Toplumda uyumlu olarak yaflama engelleri

bulunan kimselere hayatlar›n› kolaylaflt›rmak, ihtiyaçlar›-

n› gidermek ve toplumda insana yarafl›r bir biçimde ya-

flamas›n› temin etmek için sa¤lanan hizmetler bütünü.

Sosyal politika: Toplumda ortaya ç›kabilecek sosyal ve ikti-

sadi farkl›l›klar›, sosyal adaletsizlikleri en aza indirmek,

sosyal adaleti ve sosyal bar›fl› sa¤lamaya yönelik her tür-

lü politikaya verilen ad.

Sosyal sigorta: Sosyal güvenlik garantisinin sa¤lanmas›nda;

sigorta tekni¤i esas al›narak devlet taraf›ndan kurulan ve

üyeli¤in zorunlu oldu¤u, kapsama al›nanlar›n prim öde-

yerek karfl›l›kl› yard›mlaflma içine girdikleri sosyal gü-

venlik tekni¤ine verilen ad.

Sosyal sorumluluk: ‹flletmelerin topluma karfl› duyarl› dav-

ranmalar›d›r. ‹flletme performans›n›n sadece ekonomik

olarak de¤il, sosyal ve çevresel etkileriyle birlikte de¤er-

lendirilmesini öne ç›karan bir kavram.

Sosyal yard›m: Yaflad›¤› yer ve çevrede kendini ve ailesini

geçindirme imkanlar›ndan mahrum kalm›fl kiflilere, muh-

taçl›k durumlar›n›n tespitine ba¤l› olarak ayni veya nak-

di, sürekli veya geçici, sistemli ve düzenli olarak yap›lan

karfl›l›ks›z gelir transferleri.

Sosyal yard›mlaflma tekni¤i: Toplumun en küçük birimi

olan ailede bafllayarak çeflitli toplum seviyelerinde ger-

çeklefltirilen yard›mlaflma tekni¤i.

Sosyo-ekonomik risk: Toplum halinde yaflamaktan kaynak-

lanan ihtiyaçlar ya da ihtiyaçlar›n ortaya ç›kard›¤› riskler.

TTasarruf tekni¤i: Tasarruf etmek kiflinin harcanabilir geliri-

nin bir k›sm›ndan gelecekte karfl›laflabilece¤i s›k›nt›lar

ya da yapmay› düflündü¤ü yat›r›mlar nedeniyle vazgeç-

mesi ve harcamamas› olay›d›r. Tasarruf tekni¤i en temel

sosyal güvenlik tekni¤i.

Taflra hizmet birimleri: Sosyal güvenlik kurumlar›n›n en

son noktada kiflilere yüzyüze hizmet veren idari birimle-

ridir. Taflra hizmet birimi olarak adland›r›lmas› flehirlerde

olmad›klar› anlam›na gelmez.

Tek prim: Bir ülkede sosyal güvenlik sisteminin kapsam›nda-

ki tüm sigorta kollar› için tek bir prim belirlenmesi.

U-ÜUluslararas› Çal›flma Örgütü: ‹nsan haklar›n›n, sosyal ada-

letin ve çal›flma haklar›n›n iyilefltirilmesi için 1919 y›l›n-

da kurulan Birleflmifl Milletler ihtisas kurulufludur. Türki-

ye ILO’ya 1932 y›l›nda üye olmufltur. Merkezi Cenev-

re’dedir.

Üçüncü sektör: Kar amac› gütmeyen sivil toplum kurulufllar›

olarak tan›mlanan üçüncü sektör, çevre, toplum, kültür,

sa¤l›k ve e¤itim gibi ortak sorunlar›n çözümü için geli-

flen bir sosyal hareket.

VVak›f: Belli bir mal›n ya da paran›n ayr› bir tüzel kiflilik teflkil

edecek biçimde sosyal yard›m için tahsis edilmesi ile or-

taya ç›kan sosyal yard›m kurumlar›.

Vatandafl odakl› hizmet anlay›fl›: Kamu kurumlar›n›n özel

sektör iflletmelerinin “müflteri odakl› hizmet” anlay›fl›na

benzer flekilde hizmet sunduklar› kifli ve gruplar›n ihtiyaç-

lar›n› karfl›layacak ve memnuniyetlerini art›racak bir yak-

lafl›mla hizmet sunum organizasyonlar›n› oluflturmalar›.

YYafll›l›k: Yafl alma sürecinin belirli bir dönemine veya canl›

organizmalar›n gelifliminin, hayat›n›n son safhas›na veri-

len ad.

Yatay kapsam: Sosyal güvenli¤in kifli olarak, herkesi, bütün

çal›flanlar› kapsama alacak flekilde kapsam›n›n belirlen-

mesi.

Yönetim: Organizasyon kaynaklar›n›n etkin ve yeterli biçim-

de planlanmas›, örgütlenmesi, yöneltilmesi ve denetlen-

mesi yoluyla organizasyon amaçlar›na eriflilmesini sa¤la-

yan bir süreç.

Education

Vahdi Boydaş, Mensur Boydaş,Sosyal güvenlik