Wielka Reforma Teatralna

Wielka reforma teatru to całokształt przemian w teatrze europejskim na przełomie XIX i XX w. postulujących uznanie teatru za sztukę samodzielną, która nie musi odtwarzać świata realnego, nie musi stosować środków będących iluzją zachowań ludzkich, nie musi przedstawiać życiorysów bohaterów, nie musi odbywać się w budynku teatralnym, aktor, jeżeli już jest, nie musi tylko grać dla widza.

Zerwano z tzw. gwiazdorstwem aktorskim, preferowano grę zespołową, podporządkowaną wizji reżysera-inscenizatora, głównemu twórcy widowiska i znawcy teatru;

Teatr meiningeński (1860–1918) pełna nazwa „Meininger Hoftheater” w skrócie „Meininger” był imprezą dworską

Książę Georg II (1826-1914) władca księstwa Sachsen Meiningen w Turyngii, twórca teatru dworskiego w Meiningen. Interesował się historią i archeologią, sztuką i teatrem, zachwycił się przedstawieniami Szekspirowskimi Charlesa Keana w Londynie. Nowoczesna idea reżysera, która kieruje zespołem na scenie (sam książę z pomocą Ludwiga Chronegka).

MEININGEŃCZYCY I TEATR NATURALISTYCZNY

Nowoczesny system pracy: praca zespołowa pod nadzorem reżysera - eliminacja wad systemu gwiazd poprzez rotację ról.

Kilkumiesięczne próby, jak najszybciej w kostiumach Reżyseria scen zbiorowych: wykorzystanie statystów, dopracowanie szczegółów roli

każdej postaci z tłumu Wierność tekstowi dramatu Dążenie do doskonałej iluzji realności świata przedstawionego w ramach włoskiej

sceny pudełkowej (liście na kulisach malowane na różne odcienie zieleni, użycie pary jako kurzu, chłopcy z doklejonymi brodami w głębi sceny dla uzyskania efektu oddalenia, gra plecami do widzów)

Myślenie kategoriami obrazu scenicznego: asymetria ustawienia aktorów, złudzenie nieustannego ruchu na scenie.

Na scenie „okno na przeszłość”: autentyzm dekoracji, realizm antykwaryczny, najnowszych odkryć archeologicznych (do „Juliusza Cezara” znaleziska z Forum Romanum)

MEININGEŃCZYCY I TEATR NATURALISTYCZNY

Photograph of the first production in Stockholm of August Strindberg's 1888 naturalistic play Miss Julie in November 1906, at The People's Theatre

Źródło zdjęcia - Meiningeńczycy, Wiktor Brumer. Lwów, 1938.

Źródło zdjęcia - Meiningeńczycy, Wiktor Brumer. Lwów, 1938.

Wszystkie rysunki reprodukowane wg książki: Max Grube Geschichte der Meininger, Berlin-Leipzig. 1926

Théâtre Libre („Teatr Wyzwolony” 1887 – 1895)

André Antoine (1858-1943) urzędnik gazowni miejskiej, wraz z grupą amatorów otworzył w 1887r. Théâtre Libre, który stał się placówką artystycznego realizmu.

Teatr miał walczyć z rutyną i komercjalizmem, otwierając drogę debiutom i nowej dramaturgii zwycięskiego naturalizmu, któremu przewodził w literaturze E. Zola

Twórca i dyrektor paryskiego Théâtre-Libre (1887-1896), wystąpił z prowokacyjną manifestacją naturalizmu. Pierwszym triumfem naturalistycznej prawdy w teatrze był jego spektakl Potęga ciemnoty L.N. Tołstoja (1888). Jako pierwszy we Francji wystawiał dramaty: H. Ibsena - Upiory (1890), Dzika kaczka (1891) oraz A. Strindberga - Panna Julia (1893). 1896-1906 prowadził Théâtre Antoine’a, a następnie objął dyrekcję Odeonu (1906-1914). Był pierwszym wybitnym reżyserem we Francji, który wystawił dramaty W. Shakespeare’a: Król Lear, Juliusz Cezar, Koriolan, Romeo i Julia. Zaliczany do reformatorów teatru, odrzucił tzw. scenę pudełkową, zmieniając zasady kompozycji dekoracji oraz sposobu gry aktorskiej (postulował, by aktor identyfikował się całkowicie z postacią sceniczną).

Pierwszy w Europie nowoczesny teatr laboratorium (nowe metody pracy, tematy, dramaturgia)

Inscenizacje dramatów naturalistycznych i realistycznych: Upiory Ibsena (1890), Dzika kaczka (1891), Panna Julia Strindberga (1893), Tkacze Hauptmanna (1893)

Aktorstwo realistyczne- walka z systemem gwiazd, dopracowanie szczegółów dialogu, gestu i sytuacji

Scenografia naturalistyczna -> efekt „czwartej ściany” – prawdziwe meble i rekwizyty (tranches de vie -> kawałki życia), likwidacja rampy

W 1896 r. „Théâtre Libre” zmienił nazwę na „Théâtre Antoine”, pod którą przetrwał do dziś, odszedłszy oczywiście od naturalizmu.

Długoletnia działalność tego reformatora (żył w latach 1858 – 1943) została podsumowana prostym stwierdzeniem: „Antoine to trzydzieści lat francuksiego teatru”.

Craig Edward Gordonwłaściwie Henry Edward Gordon Godwin Wardell (1872-1966), angielski aktor, reżyser, scenograf. Debiutował w londyńskim Court Theatre w Olivii W.G. Willsa (1878) i po dwudziestu latach kariery aktorskiej wyrzekł się jej na zawsze mimo znacznych sukcesów w rolach szekspirowskich.

-Współpraca z Ottonem Brahmem- wystawienie „Wenecji ocalonej” Otway’a.

-Współpraca z Konstantym Stanisławskim – wystawienie „Hamleta” (Moskwa 1912)

• Uznanie teatru za sztukę autonomiczną względem literatury i innych sztuk• Teatr nie może być sługa literatury• Podniesienie reżysera do rangi artysty teatru• Przyznanie scenografii funkcji jednego z aktorów - słynne parawany Craiga

(screens)• Koncepcja nadmarionety• Krytyka realistycznego i naturalistycznego teatru (m. in. Meiningeńczyków),

sceny pudełkowej z jej malarskimi dekoracjami, prymatem aktora, podrzędną rolą reżysera

• Reżyser (stage-manager) powinien awansować z kogoś, kto troszczy się o sprawy organizacyjne i techniczne, do rangi artysty teatru - niezależnego i odpowiedzialnego za organiczną całość dzieła teatralnego

• Scenografia dzieła teatralnego powinna być symboliczna, powinna współtworzyć najważniejsze sensy spektaklu

• Należy się skupić na doskonaleniu ruchu aktora na scenie - w teatrze wszystko tworzy się z ruchu aktora

Craig Edward Gordon: najważniejsze osiągnięcia

Teza: aktorstwo nie jest sztuką a aktor nie jest artystą, gdyż w sztuce aktorskiej zbyt wiele jest przypadku, a za mało działań celowychKonkluzja: aktorzy zdani na emocje i przypadek hamują rozwój teatru • Sięgnąć do rytualnych korzeni teatru• Nadmarioneta w miejsce aktora• Dzisiejsze lalki (marionetki) są wulgarnymi komediantkami, cieniami dawnych

postaci bóstw• Nadmarioneta ma przypominać dawne figury bóstw, a teatrowi powinna być

przywrócona ranga sakralnego wydarzenia• Nadmarioneta nie będzie się wdzięczyć, ulegać emocjom, naśladować

realistycznie życia, tak jak czynią to dzisiejszy aktorzy. „Jej ideałem nie będzie ciało i krew, lecz niejako ciało w transie ; dążyć będzie do spowicia się w śmiertelne piękno, promieniując jednocześnie żywym duchem”

• Craig był pod urokiem rzeźb egipskich

Craig Edward Gordon: aktor i nadmarioneta

Edward Gordon Craig as Hamlet in 1897

Craig’s Hamlet final scene model

Craig’s Hamlet final scene photo

Craig's design (1908) for Hamlet 1-2 at Moscow Art Theatre

Adolphe Appia

(1862-1928), szwajcarski scenograf, reżyser, teoretyk teatru. Współtwórca reformy teatru, zwolennik jego autonomii. Podejmował próby koordynacji przestrzeni scenicznej komponowanej z brył i płaszczyzn z ruchem aktorów, muzyką, światłem, postulował trójwymiarową aranżację przestrzeni teatralnej, realizując te zasady we własnych projektach.

NAJWAŻNIEJSZE OSIĄGNIĘCIAWprowadzenie trójwymiarowej scenografii w miejsce płaskich dekoracji malarskich- pojęcie przestrzeni rytmicznejWyeksponowanie roli aktora (jego żywej obecności) w dziele teatralnymPodkreślenie wagi inscenizacji (mise en scene) i inscenizatora. NOWE WYMAGANIA WOBEC TECHNIKI TEATRALNEJNie dekoracje realistyczne czy naturalistyczne (np. prawdziwe drzewa), lecz symbolistyczna, trójwymiarowa scenografiaUsunąć brak koherencji między dwuwymiarową, malarską dekoracją a trójwymiarowym aktorem; obecność aktora niweczy malarską iluzję dekoracjiWprowadzić aktywne światłoDekoracja nie służy osiągnięciu iluzji realności przestrzeni, lecz wspomaga realność ludzkiego ciała na scenie

APPIA O AKTORZEUformować przestrzeń sceniczną służącą aktorowi i prezentacji dramatu wewnętrznegoRola aktora określona przez proporcje wyznaczone muzyką - aby wydobyć najważniejsze elementy tej roli, należy nadać przestrzeni znaczenie muzyczne poprzez jej zrytmizowanie za pomocą „zespołu praktykabli”Aktor ma wyrzec się własnej istoty „po to, by stać się całkowicie muzycznym”Aktor powinien się stopić z muzyką i przestrzenią- realizacja wagnerowskiej idei „dzieła wszechsztuk”; inscenizacja dramatu wagnerowskiego powinna stanowić organiczną całośćWyeksponować ciało aktora w ruchu- scenografia i światło

Adolphe Appia (1909), Espaces Rythmics

Parsifal, 1896Appia's intent was to create a believable mood for the scene. Trees are symbolic, not literal.

Rhythmic Spaces

Niemirowicz-Danczenko Władimir

(1858–1943), rosyjski reżyser, reformator teatru. W 1898 założył wraz z K. Stanisławskim Teatr Artystyczny w Moskwie, przy którym w 1919 otworzył Studio Muzyczne (od 1926 Teatr Muzyczny jego imienia).

Zasługą jego było wprowadzenie do teatralnego repertuaru dramatu modernistycznego, inscenizacji dramatów M. Gorkiego, A. Czechowa, adaptacji prozy F. Dostojewskiego, L. Tołstoja. Zajmował się także reżyserią operową oraz pracą pedagogiczną.

Stanisław Wyspiański

Dramatopisarz, malarz, reformator teatru, grafik (układy graficzne wydań własnych dramatów i czasopisma „Życie”); za życia uznany za czwartego wieszcza; studia w Krakowie- Szkoła Sztuk Pięknych i Uniwersytet Jagielloński (historia sztuki); Podróże po Europie (Włochy, Francja, Szwajcaria, Niemcy); w teatrach niemieckich poznał dzieła Wagnera (Monachium, Bayreuth, Drezno); kilkakrotnie wyjeżdżał na dłużej do Paryża (nowe prądy w malarstwie, teatr i opera); 1905- Studium o „Hamlecie”; 31.10.1901r. – „Dziady” Adama Mickiewicza- na długie lata wzór inscenizacji.

• Warszawianka (Teatr Miejski w Krakowie, 26 listopada 1898)- pierwsza sztuka Wyspiańskiego wystawiona w teatrze, skutki nieudolnych działań dowództwa podczas bitwy pod Grochowem, zgubny pęd młodzieży do bohaterskiej śmierci.

• Klątwa, Sędziowie (1899)- dwie tragedie naturalistyczne pisane wierszem• Wesele- prapremiera 16 marca 1901 w Teatrze Miejskim; z odwołaniami do

autentycznego wesela, które odbyło się 20 listopada 1900r. po ślubie poety Lucjana Rydła z Jadwigą Mikołajczykówną, córką chłopa z Bronowic.

• Wyzwolenie (Teatr Miejski, 1903r.) – „teatr w teatrze”, na pustej scenie teatru miejskiego ustawiane są dekoracje przedstawiające katedrę na Wawelu.

• Akropolis (1904)- dziedziniec Wawelu i katedra, ożywają posągi i postaci na gobelinach.

• Noc listopadowa (1904)- premiera po śmierci Wyspiańskiego w 1908r. za dyrekcji Ludwika Solskiego; w Ogrodzie Łazienkowym podczas wybuchu powstania listpadowego ożywają posągi przedstawiające greckich bogów

NAJWAŻNIEJSZE UTWORY DRAMATYCZNE WYSPIAŃSKIEGO

WYBRANE INSCENIZACJE INNYCH DRAMATÓW WYSPIAŃSKIEGO

• Wyzwolenie, reż. Juliusz Osterwa i rola Konrada, Teatr Polski w Warszawie (1918), Teatr na Pohulance w Wilnie (1923)

• Achilles, reż. Leon Schiller, Teatr im. W. Bogusławskiego w Warszawie, 1925

• Noc listopadowa, reż. Stanisława Wysocka, Teatr Polski w Poznaniu, 1927; Teatr Polski w Warszawie, 1935

• Wyzwolenie, reż. Wilam Horzyca• Akropolis w Teatrze 13 Rzędów w Opolu, reż. Jerzy Grotowski,

scenografia Józef Szajna, 1962• Noc listopadowa, reż. Kazimierz Dejmek, Teatr Nowy w Łodzi, 1956• „Sędziowie” i „Klątwa”, reż. Konrad Swinarski, Stary teatr w Krakowie,

1968• Noc listopadowa, reż. Andrzej Wajda, Stary Teatr w Krakowie, 1974, 1979

(Teatr Telewizji)

CECHY DRAMATURGII WYSPIAŃSKIEGO

• Znacząca rola trójwymiarowej, determinującej zdarzenia sceniczne przestrzeni- realnej i symbolicznej zarazem (Teatr Miejski, Wawel, Łazienki)

• Malarskość przestrzeni (Wiejska chata w Weselu i obrazy na jej ścianach), kostiumów (czerwony kask Ateny, czarne chusty Nike w Nocy listopadowej), rola światła i cienia w kształtowaniu obrazu scenicznego.

• Sceny naturalistyczne sąsiadujące z symbolicznymi (sceny rodzajowo- reportażowe w Weselu, symboliczne postaci i rekwizyty: Stańczyk, Chochoł, Hetman, róg, sceny uliczne w Nocy listopadowej- wieszanie i rozszarpywanie ludzi; zamordowanie kijem pastuszka przez Odysa- w Powrocie Odysa)

• Motywy mitologiczne i historyczne służące budowaniu warstwy symbolicznej dramatu• Wrażliwość na muzyczną jakość słowa poetyckiego, muzyka jako instrument budowania

napięcia dramatycznego (Wesele, Warszawianka)• Wizjonerskie ujęcie posągów i postaci na obrazach, ożywających, będących w ruchu,

zmienność nastrojów, zderzenie konkretów z fantastyką, jawy ze snem• Tekst dramatu jako precyzyjnie zaplanowana partytura potencjalnego spektaklu teatralnego,

dramatopisarz jako reżyser-inscenizator, myślący o teatralnym efekcie, chwycie, rozwiązaniu.

LEON SCHILLER O STANISŁAWIE WYSPIAŃSKIM

• Prekursor teatru walczącego, tzn. teatru politycznego, wyprzedził teatr Piscatora. „Wyzwolenie” jest pierwszym w naszej literaturze dramatem politycznym.

• Pierwszy inscenizator Dziadów, uważanego dotąd za niesceniczny• Pierwszy w Polsce realizator teatru monumentalnego• „teatrem ogromnym” Wyspiańskiego miał się stać być może projektowany

teatr na stokach Wawelu.• „Wyspiański był „artystą teatru” […] tzn. że był poetą-dramatykiem,

malarzem, rzeźbiarzem i konstruktorem, reżyserem i inscenizatorem, kierownikiem artystycznym teatru i jego ideologiem- w jednej osobie”

Wilhelm Richard Wagner

(1813-1883), kompozytor niemiecki.

Wybitny przedstawiciel niemieckiej muzyki neoromantycznej, zreformował operę rozwijając gatunek dramatu muzycznego i realizując nowatorską koncepcję dzieła syntetycznego (Gesamtkunstwerk), w którym słowo i muzyka pochodzące od jednego twórcy łączą się w integralny dramat sceniczny, przy czym orkiestra symfoniczna pełni rolę komentatora tekstu dramatycznego.

• Koncepcję tę opisał w pracy Opera i dramat (1851, wydanie polskie 1907). W konstrukcji muzycznej dramatów istotne znaczenie miała siatka motywów przewodnich, symbolizujących postaci utworu, idee i uczucia.

• Dokonał także rozszerzenia składu orkiestry symfonicznej. Jego nowatorska twórczość znalazła szeroki oddźwięk wśród kompozytorów następnych pokoleń.

• Ważniejsze pisma: Sztuka i rewolucja (1849, wydanie polskie 1904), Zukunftmusik (1860).

Konstanty Siergiejewicz Stanisławskiwłaściwie: Konstantin Siergiejewicz Aleksiejew (1863–1938), aktor rosyjski, reżyser, teoretyk i wybitny reformator teatru. W 1898 wspólnie z W.I. Niemirowiczem-Danczenką założył Teatr Artystyczny w Moskwie (MChAT), w którym był reżyserem i aktorem. „Kółko Aleksiejewów” ->

przedstawienia amatorskie w domowym teatrze

1888- współzałożyciel Towarzystwa Sztuki i Literatury, zebrał zespół aktorów- amatorów.

Autor książek: „Moje życie w sztuce”; „Praca aktora nad sobą”, „Praca aktora nad rolą”; „Etyka”

TEATR STUDIO WEDŁUG STANISŁAWSKIEGO

• Studio - zespół twórczy łączący pracę nad doskonaleniem umiejętności zawodowych z poszukiwaniem nowych dróg w teatrze (definicja K. Osińskiej, Leksykon teatru rosyjskiego XX w., Warszawa 1997)

• Pierwszym Studiem w Rosji było Studio na Powarskiej założone z inicjatywy Stanisławskiego w 1905r., prowadzone przez Mayerholda; ani teatr, ani szkoła, tylko rodzaj laboratorium nowych form; odnowienie teatru poprzez odejście do realizmu i obyczajowości.

• Pierwsze Studio MChT (założone w 1912r., prowadzone przez Stanisławskiego i Sulerżyckiego)- praca z aktorami nad elementami „systemu”, zasada: „bez etyki nie ma estetyki”, surowa dyscyplina; reżyserowali: Bolesławski, Wachtangow; w 1924r. Studio przekształciło się w MChAT-2.

• Drugie Studio MChT (zał. W 1916r. przez reżysera Mczediełowa w oparciu o prywatną Szkołę Sztuki Dramatycznej.

• Studio Wachtangowa (założone w 1913r., kilkakrotnie zmieniało nazwy , od 1920r- III Studio MChAt, w 1926r. przekształcone w Teatr im. Wachtangowa) – studio jako rodzaj klasztoru; słynne przedstawienie Księżniczki Turandot Gozziego realizujące zasady realizmu fantastycznego i oparte na teatralizacji teatru (reż. Wachtangow, 1922)

• Czwarte studio MChAT (założone w 1921r. przez aktorów MChAT-u).

WPŁYW IDEI STANISŁAWSKIEGO NA TEATR I KINO XXw.• W Związku Radzieckim: MChAT im. M. Gorkiego; MChAT im. A. Czechowa• We Francji: Coppeau, Barrault, Jean Vilar• W USA: “The Methot”, amerykańska wersja “systemu” rozpropagowana m.in. przez

Ryszarda Bolesławskiego; powstało Actors’ Studio Lee Strasberga, które wykształciło wielu wybitnych aktorów (m.in. Marlon Brandon, Marylin Monroe, James Dean, Paul Newman, Robert De Niro, Dustin Hoffman, Hervey Keitel, Al Pacino)

• W Polsce: Studya St. Wysockiej (1915) oraz Reduta Osterwy i Limanowskiego (1919), a po wojnie Jerzy Grotowski i jego Teatr Laboratorium.

UCZNIOWIE STANISŁAWSKIEGO• Wsiewołod Mayerhold• Jewgienij Wachtangow• Leopold Sulerżycki• Iwan Moskwin

Brecht Bertolt(1898-1956), niemiecki pisarz, poeta, inscenizator, teoretyk i praktyk teatru epickiego. Reżyser i autor dramatów wystawianych w teatrze awangardowym Deutsches Theater (1924-1926).• 1949 - powstaje Berliner Ensemble

(zespół teatralny) w Berlinie Wschodnim, pod kierownictwem Heleny Weigel i Bertolda Brechta

Zwolennik sztuki zaangażowanej, propagował zbliżony do anarchizmu bunt przeciwko ideologii mieszczańskiej i militaryzmowi. Koncepcję teatru epickiego sformułował w książce Mały organon dla teatru (1949, wydanie polskie 1955), opowiadając się przeciwko iluzjonizmowi, co miało ułatwić stworzenie intelektualnego dystansu (tzw. efekt obcości) nakłaniającego widza do ideowej refleksji.

Najważniejsze dramaty Brechta:

• Baal (1922)• Werble w nocy (1922)• Opera za trzy grosze (wg. Opery żebraczej Gay’a) – 1928• Karabiny Pani Carrar (1937)• Strach i nędza III Rzeszy (1938)• Życie Galileusza (1938-1939)• Matka Courage i jej dzieci (1939)• Dobry człowiek z Seczuanu (1940)• Kariera Artura Ui (1941)• Kaukaskie koło kredowe (1941)

Jerzy Grotowski

(1933–1999), polski reżyser, pedagog, teoretyk sztuki teatralnej, twórca nowoczesnej metody aktorskiej. Absolwent krakowskiej PWST (1955), W latach 1955–1956 studiował w GITiS i odbywał praktykę reżyserską w MChAT w Moskwie. Powszechnie uznawany za jednego z największych twórców i reformatorów teatru XX wieku.

Nie chciał tradycyjnie opowiadać fabuły, lecz próbował tak przekształcać dramat, by stworzyć myślowo zwartą inscenizację. W kolejnych premierach, ORFEUSZU i KAINIE, Grotowski kwestionował tradycyjną funkcję literatury w teatrze, montował spektakl podobnie jak robi się to w filmie. Zarzucano mu, że skupia się na eksperymentach formalnych. Zresztą sam przyznawał później, że przedstawienie KAIN było: "bardziej egzorcyzmami przeciwko teatrowi konwencjonalnemu niż propozycją kontrprogramu". (Jerzy Grotowski, "Teatr Laboratorium 13 Rzędów", w: "5. Festiwal Polskich Sztuk Współczesnych", Wrocław 17-25 października)

Grotowski budował swój "program", wnikliwie badając relację pomiędzy sceną a widownią i - w konsekwencji - pomiędzy aktorem i widzem. W SIAKUNTALI widzowie przejęli rolę bohatera zbiorowego, w DZIADACH traktowano ich jak uczestników obrzędu, w KORDIANIE byli pacjentami zakładu psychiatrycznego, zaś w FAUŚCIE wcielali się w postać spowiednika głównego bohatera. W tym czasie reżyser razem z zespołem skupił się przede wszystkim na poszukiwaniu nowej formy wyrazu aktorskiego, dla którego szczególne znaczenie miała praca nad SIAKUNTALĄ.

Teoretyczny dorobek: dwa teatryCraig, Appia, Schlemmer, Artaud

Spektakl jako autonomiczny przedmiot estetyczny, równorzędny wytworom innych rodzajów sztuk, powstały z syntezy (lub harmonii) rozmaicie nazywanych i pojmowanych składników

Główne miejsce w teatrze przyszłości przeznaczone dla jedynego artysty – inscenizatora, poety-muzyka, kapłana

Wzór idealnej struktury bardziej lub mniej otwarcie szukany w muzyce (marząc o czymś na kształt wizualnej muzyczności, która przezwycięży czasową nietrwałość teatru

Stanisławski, Copeau, Meyerhold, Brecht Widowisko sceniczne jako przekaz, a sztuka teatru jako sztuka oddziaływania w dynamicznie i zwrotnie ujmowanej relacji: scena – widowniaW centrum uwagi umieszczana na ogół literatura i sztuka aktorska. Doskonalenie i przekształcanie technik aktorskich, usiłując pogodzić prawdę aktora z prawdą postaci i widowni (której przysługiwała funkcja arbitra, nabierającego z czasem większego znaczenia) – akcentowanie konwencjonalności sztuki teatru jako „mowy znaków”, bądź odzwierciedlającej świat realny, bądź wyrażającej, niemimetyczną grę konwencji

Bibliografia Poszukiwania Nowego Teatru : w kręgu teorii 1887-1939 /

Tamara Trojanowska, Krzysztof Pleśniarowicz. – Wrocław : Wydawnictwo „Nauka dla wszystkich”, 1988.

Wielka Reforma Teatru w Europie : ludzie-idee-zdarzenia / Kazimierz Braun. – Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1984.

http://wikipedia.pl/

www.akademia-kultury.edu.pl

Dziękuję za uwagę.