1

Ontgrenzing. Een tijdsdiagnose

F. Lammertyn

Centrum voor Sociologisch Onderzoek

K.U.Leuven

13 oktober 2009

2

Inleiding• De maatschappij waarin we leven is een:

– postindustriële, een reflexief moderne, een laatmoderne, een postfordistische … maatschappij. We bevinden ons in de tweede (derde) moderniteit, de vluchtige/vloeibare moderniteit, in een risicomaatschappij, in een globaal tijdperk, in een netwerkmaatschappij enz.

– maatschappij die zich kenmerkt door processen van: destandaardisering, decentralisering, flexibilisering, secularisering, individualisering, pluralisering, desinstitutionalisering en … ontgrenzing

• Ontgrenzing– Proces waarbij de onder bepaalde historische omstandigheden tot stand

gekomen maatschappelijke instituties (afspraken, conventies) en onderscheidingen die het handelen reguleren, door sociale ontwikkelingen eroderen, ontbonden worden en daarbij een permanente dynamiek krijgen heropening mogelijkheden: kansen en risico’s

– Ontgrenzing leidt tot nemen van beslissingen, tot politiek

3

• Waarom de grensmetafoor?– Biedt de mogelijkheid om vanuit eenzelfde invalshoek te benaderen:

• heel uiteenlopende maatschappelijke domeinen (arbeid, cultuur, politiek …)

• en heel sterk van elkaar verschillende empirische fenomenen (grenzen tussen activiteiten (werkend/werkloos), invloedssferen (bedrijf/markt), tussen categorieën (nog niet of niet meer leven/leven) …

– Leent zich tot het benoemen van verschillende soorten verandering: grenzen kunnen verdwijnen, afbrokkelen, verschuiven, vager worden, pluraliseren …

Inleiding

4

• Ontgrenzing manifesteert zich op veel domeinen. Deze uiteenzetting

– Samenleven

• In gezin

• In breder maatschappelijk verband

– Cultuur

• Individualisering

• Secularisering

• Vermaatschappelijking natuur

– Economie en arbeidsbestel

• Economie

• Arbeidsbestel

– Politiek

Inleiding

5

• Inleiding

1.1. ‘Das ganz normale Chaos der Liebe’ (Beck & Beck-Gernsheim)• Gezinnen in verandering

– Van burgerlijk partnerschapsrelatietype

– Van ‘la famille nucléaire’ ‘la famille incertaine’

– Van gemeenschap gebaseerd op behoefte electieve affiniteit

– ‘Was kommt nach der Familie? Een postfamiliaal gezin

– Castells: crisis van het patriarchale gezin

– Laatmoderne, reflexief moderne, postmoderne … gezin

• Wat is er gaande?– Baseline

– Dit model is niet verdwenen, verliest wel zijn modelkarakter

1. Samenleven

6

• Ontwikkelingen– Kwantitatief

• Huwelijken: van 65.220 (1960) naar 45.613 (2008)

• Echtscheidingen: van 4.589 (1960) naar 35.336 (2008)

• Fertiliteitsgraad: totaal vruchtbaarheidscijfer van 1,8

• Buitenechtelijke geboorten: van 2,1% (1960) naar 31% (2004)

• Ongehuwd samenwonenden: van 5% (1990) naar 29% (2007) – Vlaamse vrouwen tussen 25 en 29 jaar

• Alleenwonenden: van 16% (1961) van de huishoudens naar 32,7% (2004)

• Aandeel echtparen met ongehuwde kinderen: van 39,8% (1961) van de huishoudens naar 26,9% (2004)

• Aangroei nieuw samengestelde gezinnen

1. Samenleven

7

1. SamenlevenFiguur 1. Evolutie van de gecumuleerde echtscheidingscijfers naar huwelijksduur en jaar

van huwelijkssluiting. België 1955-2004

0

5

10

15

20

25

30

35

1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41

Huwelijksduur (in jaren)

Pe

rce

nta

ge

on

tbo

nd

en

hu

we

lijk

en

2000

1995

1990

1985

1980

1975

1970

1965

1960

1955

2004

8

1. SamenlevenFiguur 2. Evolutie van het aandeel buitenechtelijke geboorten

0

5

10

15

20

25

30

1964 1969 1974 1979 1984 1989 1996 1999

Antwerpen Brabant Limburg

Oost-Vlaanderen West-Vlaanderen België

9

• Kwalitatief

• Gezinnen fragmenteren: gezin is optelsom van potentieel met elkaar in conflict staande levensplannen

• Gezinnen diversifiëren: op vrijwel alle punten die te maken hebben met huwelijk, gezin, seksualiteit, kinderen is keuzemogelijkheid én keuzedwang opgetreden pluralisering gezinsvormen - begrippen

• Gezinnen democratiseren: verandering in interne machtsverhoudingen – van bevelshuishouding onderhandelingshuishouding

• Individualisering (vooral van de vrouwelijke biografie) als oorzaak• Het gezin verdwijnt niet – het verandert, het pluraliseert

1. Samenleven

10

1.2. Naar een ‘société des identités’ (Beauchemin)• Samenleven in bredere maatschappij tussen mannen/vrouwen

(genderrelaties), jongeren/ouderen (relaties tussen generaties), autochtonen/allochtonen …

• Seksisme, racisme, agisme, handicapisme …• Dit thema confronteert ons met fenomeen van de sociale

identiteitsdynamiek (relatief nieuw)– Ordewoorden: recht op verschil, verschil in de gelijkheid, diversiteit en

diversiteitsbeleid, gelijkheid, billijkheid, niet-discriminatie, tolerantie…– Ontstaan van nieuwe breuklijnen berustend op territorialiteit,

nationaliteit, seksuele identiteit, religie, leeftijd …• Deze fragmentatie leidt tot revendicaties in de publieke sfeer. Bv.:

• sociale orde gebaseerd op biologische verschillen• heteroseksualiteit als de sociale norm• kleding – hoofddoekendebat (BOEH)

– Sociale bewegingen

1. Samenleven

11

1.2.1. ‘De la société des hommes à la société des femmes’ (Touraine)

• Verandering in verhouding mannen en vrouwen: genderrevolutie – Onderwijs– Tewerkstelling – Politieke instellingen – …

• Toekomst? Spanning ‘nieuw bewustzijn’ en ‘oude toestanden’• Tegenkrachten: een nieuw traditionalisme• Vrouwen op zoek naar een nieuw type cultuur (Touraine)

1. Samenleven

12

1. SamenlevenFiguur 3. Evolutie van de activiteitsgraden naar geslacht en leeftijdscategorie. België -

1961, 1985 en 2004

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

14-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64

Mannen 1961

Mannen 1985

Mannen 2004

Vrouwen 1961

Vrouwen 1985

Vrouwen 2004

13

1.2.2. Vergrijzing• Transformatie leeftijdsstructuur bevolking

– Lage fertiliteit + stijgende levensverwachting = vergrijzing

– Individuele veroudering: succes

– Vergrijzing bevolking: zeer grote uitdaging

• Verandering in gedragingen/opvattingen ouderen – Van verplichting naar keuze

– Andere levensstijl

– Grotere diversiteit

– Grotere weerbaarheid – sociale bewegingen

1. Samenleven

14

Tabel 1. Evolutie van de Belgische bevolking per leeftijdsgroep sinds 1960. Aantallen en aandelen

1. Samenleven

15

1.2.3. Van een mono- naar een multiculturele maatschappij• Tot ver in de 20ste eeuw … vanaf de jaren ’70• Stelling: ‘Internationale migratie is van alle tijden, maar zij is nooit zo

algemeen verspreid en sociaaleconomisch en politiek zo significant geweest als nu …” (Castles & Miller)

• Karakteristiek voor de huidige migratie (Castles & Miller)– Globalisering van de migratie

– Toename in volume van internationale bewegingen van mensen

– Differentiatie van de migratie

– Feminisering van de migratie

– Toenemende politisering van de migratie

1. Samenleven

16

• Migratie in Belgische context– Toename

– Heel grote heterogeniteit – Transmigratie (PS: begrip multiculturaliteit?)

– Politisering van de migratie: vier debatten

• Wenselijkheid, c.q. noodzakelijkheid van de migratie

• Culturele identiteit

• Maatschappelijke achterstelling en discriminatie

• Debat op partijpolitieke niveau

1. Samenleven

17

Inleiding

2.1. Van standaardbiografie naar keuzebiografie: individualisering

• Wat? Ontwikkeling waarbij het leven van de mensen loskomt van de bindingen met traditie, familie en sociale collectiviteiten – in de plaats komt wel een afhankelijkheid van ganse reeks moderne instituties

• Oorzaak: veranderingen teweeggebracht door processen van modernisering: – surplus aan economisch kapitaal en zekerheden geboden door de

verzorgingsstaat– Surplus aan cultureel kapitaal– Eisen arbeidsmarkt inzake mobiliteit– Nieuwe ICT contact met alternatieve sociaalculturele systemen

2. Cultuur

18

• Kortom: vervanging van de wijze van leven in de industriële maatschappij (1ste moderniteit – Beck) door een wijze van leven waarbij individuen hun biografie zelf moeten produceren

• Metafoor: treinmodel versus automodel• Empirisch onderzoek: individualisering – dimensies en domeinen

– Detraditionalisering: verminderende kracht van de traditie om gedrag te bepalen

– Desinstitutionalisering: afname lidmaatschap traditionele instituties zoals politieke partijen, vakbonden, kerken

– Privatisering: waarden, politieke en godsdienstige opvattingen en gedragingen steeds minder gevormd door sociale groepering waartoe men behoort. Bv. kiesgedrag, levensloop, identiteit

2. Cultuur

19

• Gevolgen– Individuele gevolgen

• ‘Een modern leven leiden is moeilijk’

• Ontwikkelen eigen identiteit

• Trefzeker kunnen kiezen is belangrijk sociale ongelijkheid en eigen verantwoordelijkheid

– Maatschappelijke gevolgen

• Afnemende solidariteit? Neen – wel andere vorm van inzet

• Onderzoek ACW-diensten en deelorganisaties

– Meer gericht engagement

– Attitudes worden ervaren als kritischer

– Wijze van betrokkenheid op organisatie

2. Cultuur

20

2.2. Van religieus naar seculier

• Secularisering: afnemende betekenis van de religie in sociale instituties, cultuur en individuele leven van mensen– België/Europa

– Rest van de wereld?

• Naarmate landen evolueren van agrarische naar industriële maatschappijen

• Maar: secularisering is geen wereldwijd fenomeen Desecularisering

2. Cultuur

21

• De revival van de religie– Niet een terugkeer van wat was

– Wel een terugkeer onder andere verschijningsvorm:

• Van religie als verplichting naar consumptie van religie (Davie)

• Van religie naar spiritualiteit (Heelas & Woodhead)

– Kenmerken laatmoderne religie (Vermassen)

• Fundamentalisme

2. Cultuur

22

2.3. Vermaatschappelijking van de natuur• Ontwikkeling van wetenschap en technologie grensmarkeringen

tussen natuur en maatschappij worden meerduidig– Sportdoping

• Zuivere lichamen – ‘geprepareerde’ lichamen• Onderscheid? - gendoping

– Genetisch gemanipuleerde levensmiddelen (‘genfood’)• Natuurlijke – onnatuurlijke levensmiddelen• Gentechnologie Verschillende soorten grensontbinding

– Wanneer begint het leven?• Niet-menselijk – menselijk leven• Biomedische ontwikkelingen waar liggen grenzen?

2. Cultuur

23

– Klimaatsverandering• Natuurlijke – antropogene oorzaken• Pluralisering van natuurlijke grensmarkeringen

• De risicomaatschappij– Menselijk ingrijpen in natuur drastische verbetering van

levensomstandigheden van (veel) mensen– Diezelfde ontwikkeling risico’s

• Nucleaire wetenschap en technologie• Grootschalige veeteelt (“To beef or not to beef”)• Industriële accidenten in chemische nijverheid• Genetisch gemanipuleerde organismen• …

– Besluit: kwantitatieve en kwalitatieve verandering van risico’s risicomaatschappij

2. Cultuur

24

Inleiding

3.1. Een ‘nieuwe’ economie

3.1.1. Globalisering– Wat?

– Financiële markten: een ‘Automaton’ (Castells)

– Internationalisering van productie, distributie en management

• Toename directe buitenlandse investeringen

• Expansie multinationale corporaties

• Organisatorische transformatie van het productieproces: transnationale productienetwerken

– Twee opmerkingen

• Globalisering is een gradueel proces

• Globalisering is een multidimensionaal fenomeen

3. Economie en arbeidsbestel

25

3.1.2. ‘Informationalisme’– Benutting ICT van industrialisme naar ‘informationalisme’

– Kenmerken nieuwe ICT:

• zelfexpanderende verwerkings- en communcatiecapaciteit

• recombineren van informatie

• zeer grote flexibiliteit

– Impact op het bedrijfsleven: flexibele manufacturingsystemen

• Van massaproductie naar ‘small-batch’-productie

• Van ‘economies of scale’ naar ‘economies of scope’

• Kortom: deze technologieën laten toe de standaardisering van het fordisme te doorbreken.

– Impact niet enkel binnen bedrijven, maar op gehele economie en op maatschappij

3. Economie en arbeidsbestel

26

3.1.3. De netwerkeconomie, c.q. – maatschappij– Organisatorische veranderingen– Twee conclusies:

• desintegratie organisatorisch model van de verticale bureaucratie• nieuwe organisatievormen zijn gebaseerd op netwerken

– De netwerkmaatschappij

3.2. De ontgrenzing van het arbeidsbestel (arbeidsorganisatie, arbeidsmarkt, arbeidsverhoudingen)– Institutionele grensmarkeringen van het fordisme/taylorisme:

tewerkstellingsvorm – temporele grenzen tussen arbeid en leven – scheiding productie en reproductie – normering prestatiebeoordeling en loonbepaling – controle in kader van hiërarchie – uitwisselbaarheid van de werknemers – arbeid geeft inhoud aan vrije tijd – belangenconflicten opgelost via collectieve onderhandelingen

– Dit model is aan het ontgrenzen. Oorzaak: nevengevolgen van moderniseringsprocessen

3. Economie en arbeidsbestel

27

3.2.1. Organisatie van de onderneming– Decentralisatie en vermarkting grenzen tussen binnen en buiten?

• Decentralisatie?

• Vermarkting?

– Optiek: overwinnen van in crisis geraakte fordistisch type van rationalisering

– Grenzen aan de ontgrenzing

3.2.2. Benutting en prestatie van de werknemers– Van ‘werknemer als object van rationalisering’ naar ‘werknemer als

subject van rationalisering’ – de ‘werkondernemer’

– Van ‘scheiding tussen persoon en arbeidskracht’ naar ‘subjectivering van de arbeid’

3. Economie en arbeidsbestel

28

3.2.3. Inzet en beschikbaarheid van arbeidskracht– Ontgrenzing van arbeidsvoorwaarden: flexibilisering

• Arbeidscontract• Arbeidsduur• Arbeidstijden• Arbeidsplaats• Arbeid en vrije tijd (work + leisure = weisure).

– De ‘nieuwe sociale kwestie’ (Castel)• Destabilisering van de stabielen• Installatie in de precariteit• De overtolligen – werkloosheid

– Van 70.000 begin jaren ’70 naar 600.000 in augustus 2009 (OESO-data)

– 723.260 vergoede werklozen in augustus 2009 (RVA-data)

3. Economie en arbeidsbestel

29

3.2.4. Collectieve arbeidsverhoudingen– Industriële relaties: weerspiegeling van periode waarin ze tot

ontwikkeling kwamen

– Nu ontbinding van de grensmarkeringen ten gevolge van:

• openstelling van bedrijfsmatige grenzen

• grotere verscheidenheid aan werknemers- en werkgeverszijde uitdaging collectieve vormen van belangenverdediging tendensen tot verzelfstandiging bepaalde geledingen vakbonden

• globalisering van industrie en dienstverlening

– Van moderne laatmoderne arbeidsverhoudingen

3. Economie en arbeidsbestel

30

3.3. Sociale gevolgen– Nieuwe technologieën vragen een nieuw type werknemer

– Sociale ongelijkheid en armoede

• Evolutie loonongelijkheid 1995-2005 (OESO, 2007)

• Evolutie inkomensongelijkheid 1985-2005 (OESO, 2008)

• Evolutie verdeling wereldinkomen (Wade, 2001)

• Stiglitz: globalisering: mogelijkheden en realiteit

3. Economie en arbeidsbestel

31

Figuur 4. Ongelijkheid tussen arm en rijk in de wereld: het champagneglas-patroon (Wade, 2001)

3. Economie en arbeidsbestel

32

Inleiding

• De drie dimensies van de politiek– ‘Politics’ – besluitvorming– ‘Polity’ – bestel– ‘Policy’ – beleid

• Elk van deze dimensies: vragen antwoorden ontgrenzing politiek. Wagner: “Na verloop van tijd werd algemeen aanvaard dat:– politieke representatie het best kon verlopen via met elkaar in competitie

staande politieke partijen en politieke deliberatie via onderhandelingen tussen de topfiguren van die partijen

– de grenzen van het politieke bestel = met deze van de natiestaat en dat– de legitieme activiteiten van de staat verder konden gaan dan het

bewaren van ‘law and order”

• Vanaf de jaren ’70 werden deze conventies in vraag gesteld

4. Politiek

33

4.1. ‘Politics’ – besluitvorming

4.1.1. Erosie van de electorale instituties– Afnemende participatie aan verkiezingen– Electorale instabiliteit– Afname identificatie met politieke partijen

4.1.2. Onconventionele politieke actie4.1.3. Subpolitisering

– Stelling Beck: “De politieke constellatie van de industriële maatschappij is onpolitiek geworden, terwijl wat onpolitiek was in die periode nu politiek aan het worden is”. Er zijn andere kanalen ontstaan voor het bedrijven van politiek:

– Activering van burgers en actiegroepen, ontwikkelingen in de media, ‘het persoonlijke is politiek’

– De modernisering van het techno-economisch systeem: ontwikkelingen op vlak van wetenschappelijk onderzoek, technologie en bedrijfsleven

4. Politiek

34

4.2. ‘Polity’ – bestel– Uitgangssituatie

– Verschuiving van een regulering door de staat naar een polycentrische wijze van reguleren (overgang van een Westfaalse – post-Westfaalse staat) – Oorzaak: proces van globalisering

– Regimes die meespelen in maatschappelijk regulering

• Supranationale instanties (macroregionalisering)

• Wereldwijd opererende organisaties

• Microregionalisering

• Private, niet-officiële instanties

– Een ‘multilayered governance’ – een regulering met meerdere lagen

4. Politiek

35

4.3. ‘Policy’ – beleid– Uitgangssituatie: de nachtwakersstaat– Op naar de verzorgingsstaat

• Einde 19de eeuw• Na WO II• Op moment dat de verzorgingsstaat zijn grootste coherentie bereikte

werden grenzen in vraag gesteld – Minder staat, meer markt

• Dereguleren• Liberaliseren• Privatiseren

– Roep om de terugkeer van de staat: “De onzichtbare hand van de vrije markt werkt alleen als er een stevige elleboog is waaraan hij zich kan vasthouden” (Moesen)

4. Politiek

36

• In welke maatschappij leven wij?• Ontgrenzing leidt tot politiek• Hierbij is belangrijke rol weggelegd voor (onder meer)

– Staat

– Middenveld

– ACW

Besluit