Mikhuyninchikta apaykachay yachasqanchik

1

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

1

Mikhuy puquykuna

Mikhuyninchikta apaykachay yachasqanchik

Jukchaykuq chanta k’achanchaq:

Juan Revollo Valencia

E-mail chaski: kejureva@gmail.com

Waqyana yupay: (591) 71816007

P’anqap uyan:

© Qhipa Ayllu Papa surk’a,. J. Revollo Valencia, 2015.

Kay ukhunpi phutukuna:

Yaqha tukuynin internetmanta jurqhurasqa

ISBN: 978-99974-47-16-6

D. L.: 2-4-1366-15

Tawantinsuyu 5522

Boliviana 2015

2

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

Mikhuy puquy yachaykuna

Juan Revollo Valencia Riqsiykurichiy ......................................................................... 4

Felicidad Callapa Coro Sapallu laya puquykuna .......................................................... 6

Reyna Vera

Riwu puquchiy ....................................................................... 11

Dania Emma Quiroz Cruz

Maka jampi saphi .................................................................. 14

Ximena Hidalgo Ala

Kiwna, Inkap mikhunan ....................................................... 18

Juana Bravo Jaita

Apichu saphi puquy .............................................................. 20

Belinda Leytón Linares

Jawasa mikhuy ...................................................................... 24

Lizbeth Molina Flores

Papa tarpuy ch’uñu ruway ima ............................................. 27

Rosse Mary Mamani Villanueva

Ranu puquy ........................................................................... 30

Eliseo Huayta Vargas

Achaqana saphi ..................................................................... 33

Marina Pacara Bravo

Uqa Puquymanta .................................................................. 37

Vilma Condori Choque

Waqaychasqa mikhuna ......................................................... 42

Telma Aida Romano Quispe

Sanawriya puquymanta ......................................................... 50

3

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

3

4

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

Riqsiykurichiy

Qhichwa simita tanqarinapaqqa machkha imakunataraq

ruwanallataq kachkan. Chayta qhawaspa chantapis chay yuyayta

tanqariyta munaspa imaqa imakunatachus chayri imakunawanchus

runa kawsanchik chaykunamantapis qillqarinallataq kachkan. Chay

imakunamanta juk mayqin imakuna kaqqa mikhuykuna chayri

puquykuna kachkankunan, mayqinkunawancha runaqa

chiqamantapuni pachap uywasqan kawsallanchiktaq.

Kay kutipitaq chay puquykunamanta mikhuykuykunamanta

qillqariqkunaqa qhichwa simita t’uqpiriq chayri qhichwa simiman

t’uqyaq runa masikuna qillqarispa karqanku, imaynamanta

runakuna chayri llaqtakuna kawsayninchikpi riqsisqanchikta chayri

yachasqanchikta qillqayman aparispa karqanku, jinapis internetta

qhawaykurispa yanaparichikuspa imapis.

Kay qillqayqa Mikhuy puquykuna sutichasqa kachkan, maychari,

ukhunchaykurisqaqa, kayjinamanta sut’inchaykurisqa kanman:

Mikhuy. Alimento. Alimentación. Comer. Puquy. Producir, Producto,

Fruto. Mikhuy puquy. Fruto comestible. Productos alimenticios. Mikhuy

puquykuna. Frutos comestibles. Waqaychasqa mikhuykunaqa manapis

kikin sach’a puquy mikhuykunamantachu parlachkan, astawanpis

imaynata chay imayna laya puquykuna jallch’akuyta atinkuman

chaymanta.

5

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

5

Kay qhawakusqanjina machkha t’ukurina kachkan, astawanqa chay

mikhuykunata chayri puquykunata imaymana wakjina mikhunaman

kutichikun chay ruwaykunapi, imaraykuchus kastillapiña astawan

runaqa chay simikunata riqsispaqa chay kastilla kikillantaña

umanchikpi jap’ichkanchik. Kikin yuyayniyuq simitataq wakin

kutikunaqa qhichwapi mask’achkallanchiktaq. Jina kananta

qhawaspapis chayri kikin qhichwa sunquyuq chay musuq

simikunaqa kananta munaspapis chay imaynama yachaykunataqa

qillqayllamanpuni rinanchik tiyan, chaywan machkha musuq

simikunapis, mistakusqanmanjina, rikhuriramullanqa.

Chaykunata ñispa, wawakuna, tatakuna, mamakuna, tukuy

runamasikuna, kay qillqata makiykichikman churaykamuyku.

Imaynamanta qhichwa siminchikpiñataq ñawirispa t’ukurispa

imapis qillqayninta chayri yuyayninta imapis

kawsarichinallapaqpuni.

Juan Revollo Valencia

6

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

Sapallu laya puquykuna

Qillqaq: Felicidad Callapa Coro

Lakawa1

Kay qhipa watakunapiqa,

kay pacha

qallarikusqanmantaqa, wak

sumaq yachayniyuq

runakuna kay Cucúrbita

Ficifolia sutita tikrayta

munarqanku; paykunaqa

cultivo de origen americano

nispa suticharqanku.

Kay puquykuna mana allin puqusqa kasqanrayku ninawan yakupi

t’impuchispa mikhukun, chanta allintapuni puquptintaq

misk’ikunata chanta upyanakunata ima ruwanku.

Tarpunapaq wakichiykuna

Lakawa puquyninpiqa sumaqta mujunqa puquykunan tiyan.

Chaymanta jurqhuytawanqa ch’akichina. Ch’aki jallp’akunapi

chanta q’uñi jallp’akunapiqa para qallariptin chayri wak

puquykunatawan khuskapis tarpukun.

1 Lacayote. Yachay sutinqa Cucurbita ficifolia bouche.

7

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

7

Sapallu2

Sapallip yuranqa qhatatikuq yura. Puquyninqa riqsisqa, allin

puquyniyuq sumaq thañi3 mikhunapaq. Astawanpis wak

unquykunamanta runap ukhunta chayri uywakunap ukhuntapis

jark’an. Witamina4 V1 chanta V2, chaywanpis wak kallpachaykuna

ima kapun.

Chuqlluwan khuska sapallu

mikhuyqa sumaq allinpuni.

Wiksa q’iwiyta chanta tullu

t’ajayta jampin. Chantapis

ch’unchulakunata sumaqta

purichin.

Imaymana sapallukuna

Kay cucurbitáceas laya sapallup wak masin kallantaq, herbacea

sutichasqa. Kaypa k’aspikunanqa wichaykunaman warkhukun.

Laphikuna

Laphikunanqa jatuchaq p’altakuna, pisi p’unchawkunallata kawsan,

waqlaru5 uyantaq thapujitakuna.

Puquynin

Sapallu puquykunata wakin simikunapiqa eliproidales sutiwan

apaykachanku. Kaykunaqa jatuchaq murq’uniray kanku.

2 Zapallo. Yachay sutinqa cucurbita máxima 3 Saludable. 4 Witamina. Vitamina. Kallpachaq. 5 Waqlaru. Otro lado.

8

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

Muju

Sapallu mujuqa yuraq chanta yanakuna kayta yachanku.

Tarpuynin pacha

Sapalluta tarpunapaqqa sumaq llamp’u jallp’a kanan tiyan, allin

wanuyuq jinallataq qarpanapaq achkha yakuyuq.

Unquykuna

Ch’akikapuy6

Jallp’api chay jat’upa7 rikhurin, chay unquytaq saphinman

yaykun, yura allin puquyniyuq kachkaptin ch’akirparichin.

Llikha unquy8

Sapallu laphi urapi ch’unqaspa kawsan. Yakunta

sach’amanta ch’unqaspa kallpachakun. Laphikunanpi yuraq

llikhakuna qhawakun. Chay unquy chhiqankunaman

sallina9 yakuwan chhillchispa jampina, jinamanta chay

unquy chinkachinapaq.

Ch’iñi unquy10

Kay unquyqa sapallu mallki laphikunapi tiyakapun, may

chhika kutikunapiqa chay laphikuna k’urumpakunku, wakin

kutikunapitaq kikin yura mana wiñanchu.

6 Ch’akikapuy. Marchitez. 7 Jat’upa. Hongo parásito del orden de las ustlagineas, que produce la roya y otras enfermedades en los vegetales, 8 Llikha unquy. Oidiosis. 9 Sallina. Azufre. 10 Cìñi unquy. Virosis.

9

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

9

Puquyta juqharinapaq

Sapallu puquy allin puqusqaña kaptin, qaran chhurqupachaña

kaptin raqrakuspa ch’akiyta qallarin, llamp’intaq puquymanta

yuraqmanta q’illuman tikrakun, chay kutikuna juqharina.

Jallch’aymanta

Ayllukunap yachayninkumanjinaqa kay tukuy puquykuna

jallch’akun, wak karu suyukunapiqa 15manta 30 p’unchawkama

ñikun. Jinapis kay tawantinsuyu jallp’akunapiqa watantintapis, jina

jallch’asqaqa, muyuykuchikullan.

Ankula11

Ankulina juk juch’uy yura curcubitacea laya kaqpa masin, jaqay karu

suyu qulla México suyumanta

jamusqan ñikun. Kay Awya Yala

jallp’akunapiqa mikhunapaq

astawanqa tarpukun. Chantapis

t’ikakunanta mujukunanta ima

kutanapi kutaspa tukuy laya

mikhuykunaman churakun. Jinapis wak jap’iykunapiqa mana ancha

kay ankulaqa tarikunchu.

Kay puquyqa kay jallp’akunapiqa juk kutita watapi puqun. Jinapis

wak karu suyukunapiqa watantinta puquspa muyurin.

11 Ankula. Angolina. Ankulina. Yachay sutinqa cucurbita argyrosperma.

10

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

K’aspikunanqa juch’uykunalla lakawamanta ñisqaqa. Saphin

manchay thalu, tukuyñiqmantaq wiñaran. Laphikunanqa jatuchaq

imaymana llimp’iyuq. T’ikantaq q’illu llamp’u sunquyuq.

Chaymanta puquyninpa chhikanqa yaqha kimsa maki jap’iyjina

chhuqunman, llusk’apachataq. Mikhuninqa yuraq, q’illu chanta

q’umir ima kayta yachan, chaywan khuskataq mujukunayuq.

11

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

11

Riwu puquchiy

Qillqaq: Reina Vera

Riwu mallkitaqa tukuy pachapi wawqi masikuna mikhunankupaq

tarpunku, astawan jawa suyukunapi jaqay Estados Unidos, Canada,

China chanta Argentina jap’iykunapi sumaqta puquchinku.

Bolivia suyu jallp’anchikpipis tukuyñiqpi mikhunankupaq

puquchillankutaq, imaraykuchus riwu mikhuyqa tukuy runata

yuyayninpi, llamk’ayninpi, tukuy ima ruwayninpi sumaqta

kallpachan, astawanpis riwu mikhuypataqa puquychaq12,

wirakuna13, qhuyakallpakuna14, witaminakuna ima kapun.

12 Puquychaq. Proteína. 13 Wirakuna. Grasas. 14 Qhuyakallpachakuna. Minerales.

12

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

Riwup rikhuriyninmanta

Riwu mikhuytaqa unay pachamantapacha tarpuq kanku ñin,

ñawpaqtaqa riwu mikhuyqa jaqay q’uñi jallp’a Nilo mayu chhiqanpi

rikhurisqa. Kay Awya Yalamanqa 1.873 watapi chamusqa,

chaymantapacha riwu mikhuytaqa tarpuq kanku ñin. Kunanqa

tukuy chirupi kay mikhuytaqa puquchinku, astawanpuniqa

Argentina suyupi manchayta puqun, chayrayku jak’utaqa Argentina

llaqta manchaytapuni ranqhawanchik. Jinapis, kay Bolivia Santa

Cruz jap’iypi Okinawa llaqtachus astawan riwuta puquchisqanta

ñikullantaq.

Riwu puquy jallp’akuna

Riwu puquyqa tukuy imaymana jallp’api puqun, astawanpis juq’u

jallp’akunapi sumaqta puqun. Ajinallamantataq riwuqa q’uñi

jallp’api, chiri jallp’akunapi sumaqta runakuna puquchinku.

Riwu puquytaqa wakin suyukunapiqa tukuy watantinta sumaqta

puquchinku, wakin jawa suyu llaqtakunapiqa chay llamk’ayllaman

churakunku, imaraykuchus wakin wawqimasikunaptaqa chay

kawsayninku, chayraykutaq tukuy sunqu riwutaqa llamk’aspa

puquchinku.

Riwumanta wak laya mikhuykuna ruwakunku

Riwu puquymantaqa tukuy imaymana mikhuy ruwakun: t’anta,

lawa, chawpi p’unchaw mikhuy, riwu uchu, k’ispiña, phiri, jamk’a,

astawanpis riwu puquymantaqa munasqanchikmanjina

wayk’unapaq apaykachanchik.

13

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

13

Riwu puquyqa jampipaqpis kallantaq

Wawqi masikunap wiksan mana allin puriptin riwu yakuta upyanan

tiyan sumaqta wiksan ukhupi yawar purinanpaq. Jinamanta wak

unquykunata jampinapaqpis apaykachakullantaq.

Bolivia suyupi astawan rimarispa, ñisunman, chakra runa wawqi

masikuna sumaqta tarpuspa puquchinku, chayrayku riwu puquyta

kunan pachapiqa sumaqta mikhunapaq munanchik, astawanpis

tarpuyta, aymurayta15, ranqhayta ima sumaqta yachana tiyan. Unay

pachapiqa riwutaqa wawqi masikuna mana mikhuyta yachaqchu

kanku, jinata ñawpakamay willaykuna ñiwanchik, uywakunallaman

puquchispa mikhuchiq kanku, kunanqa kay puquytaqa tukuy runa

sumaqta yupaychananchik jinallamantataq chaninchananchik tiyan,

imaraykuchus kay puquytaqa tukuy ima mikhuypi apaykachanchik.

15 Aymuray. Cosechar. Aymuranapacha. Listo para cosechar. Aymuray pacha. Tiempo de cosecha.

14

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

Maka jampi saphi

Qillqaq: Dania Emma Quiroz Cruz

Maka juk qhura, chakra yura, yuran jampi, papa saphinkunata16

uywakuna chanta runa mikhun.

Maka, unay mikhuna

Makataqa Inkakuna unaymanpacha riqsirqanku chanta

tarpurqanku mikhurqanku ima. Inkakunaqa Wiraquchap

quwaskanchik kasqanta iñirqanku.

Español runakuna chamuchkaptinku uywakuna mana wachayta

atisqankuchu. Jinapi Tawantinsuyu runakunaqa makata

uywakunaman mikhuchinankuta ñisqanku. Jinata ruwaptinkutaq

uywakunaqa wacharallasqanku.

16 Saphinkunata. Sus raíces.

15

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

15

Charayku jaqay ñawpa pacha watakunapiqa tukuyta makata

churanankuta kamachirasqanku.

Maka puquchiy jallp’akuna

Makaqa juk kallpayuq yura. Urqukuna

kimsa waranqa chayri tawa waranqa

thatki mama qhuchamanta pataman

kaqkunapi, chiri chayri tumpa q’ara

pampa chhiqankunapi, puquyta

yachan.

Unayqa Pirullapi17 puqusqan yachakuq. Jinapis Bolivia chanta

Argentina suyu jallp’akunapipis puqullantaq. Kunanqa achkha

puquchinku18, chayrayku ichapis manaña ancha achkha

qullqiwanchu rantikun.

Bolivia suyupiqa La Paz, Uru Uru chanta P’utuqsi jap’iykunapi

tarpukun. Maka yuraqa ruphayta, chirita, qhasata chanta

chhullunkata19 ima muchun20.

Makaqa sumaq mikhuy

Kunankamaqa misk’i sumaq mikhuyjina riqsisqa. Makaqa achkha

llimp’ikunamanta tiyan: q’illu, yana, kulli chanta nawu21 papawan

kikinpis. Kay puquyqa mana unquchikunchu, astawanpis

uhkunchikta kallpachan chanta allinyachikun imapis.

17 Piru. Perú. 18 Puquchiy. Producir. 19 Chhullunka. helado, en este caso terreno frio. 20 Muchuy. Durar. Permanecer. Aguantar. 21 Nawu. Nabo.

16

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

Makamanta wak mikhuykuna

Qullasuyu mikhuykunapiqa chawata, chayasqata, ch’akita ima

wakichikuyta yachan:

1. Wathiya. Juch’uy khulakunawan pirqasqa

urnitukunapi22 chayachisqa.

2. Wayk’u23. Papa wayk’utajina chayachisqa.

3. Pitu. Maka pituta wilaliwan24 chhapuna.

4. Jak’u. Makata kutachispa jak’unwanqa aqha chanta

t’anta ruwakun.

5. Maka misk’i. Jinallataq misk’ikunapis kay

puquymantaqa ruwakullantaq.

Maka tarpuy

I. Ariwaki chanta aymuray killakunapi, manaraq para kachkaptin,

jallp’ata sumaq llamp’ituta wakichina25.

22 Urnitu. Hornito. Jurnitu. 23 “Maka wayk’u” nispapis riqsikullanmantaq. 24 Wilali. Leche. 25 Wakichiy. Preparar.

17

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

17

II. Chakraqunakuy killa chanta ayamarq’ay killakamakunapi, ñawpa

parakunawan, jallp’awan qhataykuspa tarpuna.

III. Makiwan juqharina, unayqa tullitukunawan juqharina kaq.

Kay puquyqa watapi juk chayri iskay kutita puqun.

Makap allinkunan26

Makata mikhuspaqa ukhunchikta kutirichinchik27, nanaykunata

allinchaspa, kallpata quwanchik, tullukunata chanta

wakkunatapiwan jampin.

Mana puñuy atiyta allinchan.

Ñawikunata chanta rinrikunata jampin.

Yawarikuy28 allillan.

Achkha yawarniyuqkunata khuskachan.

Qhiqukuyta karunchan.

Uma nanayta qhichun.

26 Makap allinkunan. Propiedades de la maca. 27 Kutiriy. Reforzar. Alimentar. Kutirichiy. 28 Yawarikuy. Menstruar. Menstruación. K’ikuy.

18

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

Kiwna, Inkap mikhunan

Qillqaq: Ximena Hidalgo Ala

Kiwnaqa29 juk allin mikhuy kay Suyunchikmanta. Kay puquyqa kay

chiri jallp’akunapi unaymantapacha, Inka pachakunapi, puquq

karqa.

Kiwna puquy jallp’akuna

Sinch’imanta kiwnaqa Uru Uru jallp’akunallapi puqusqanta ñikun.

Jinapis unaymantapachamin jaqay Uyuni, Quypasa chanta may

chhika P’utuqsi qaylla q’uñiniray jallp’akunapipis sumaqmanta

puquchillankutaqmin. Chaywanpis kay wak Peru, Ecuador chanta

México suyukunapipis puquchillankutaq.

Kiwnap chaninnin

Kay Suyunchikpiqa kiwnataqa pisita mikhunchik. Kay mikhuyqa

achkha kallpachaykunayuq30. Kay mikhuyqa rantikunapaqqa

29 Kiwna. Quinua. “Kinuwa” simi wakin chhiqankunapiqa apaykachakun chayri uyarikun.

19

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

19

manchay walisqa31; qhatukunapiqa juk kintal32, yuraq chayri puka

niray, 700manta 900kama qullqipi kachkanman.

Mikhusqaqa, runapaqqa, qhuyakallpachaqkuna, iska33, potasio,

qunta34, calcio chantapis wakkunapiwan allin kachkan.

Kiwna tarpuy

Tarpunapaqqa jallp’ata allinta wakichinanchik tiyan. Ñawpaqtaqa qarpana, chaymantataq qhullina35, jinapis wakin chhiqankunapiqa mana ancha yakutachu mañan. Tarpuy p’unchaw, aya marq’aymanta qhaqmiy killakama, chayamuptintaq ranutajina t’akanku, wakinkunaqa sapa surk’apipis iluykullanku. Kiwna lluqsimusqanmanjinaqa allinta qhawana tiyan. Allinta yura

wiñananpaqqa qhurakunata makimanta qhurana.

Kiwna yura

Kiwna yuraqa iskay thatkikunatajina pataman wiñan.

Llimp’ikunanqa q’illu, puka, q’umir jina kayta yachankuman.

Saphin. Kiwna yuraqa astawan jallp’a ukhuman juq’u juq’uta

taripanankama wiñan.

Tullun. Tullunqa jutk’uyuq laqhikunata jap’irisqa.

Laphi llimp’ikuna. Kiwna laqhi llimp’ikunaqa q’umir, puka,

kullijina chantapis wiñasqanmanjina ujinayan.

T’ika. Kiwna t’ikaqa mana ancha rikukunchu, juch’usitu36.

Puquy pacha. Kiwnaqa jisq’un chunka p’unchawkunamanta iskay

pachak iskay chunkayuq p’unchawkunakama puqunman.

30 Kallpachaykuna. Propiedades nutrientes. 31 Manchay walisqa. Muy caro. Muy costoso. Costo elevado. 32 Kintal. Quintal. 33 Iska. Fosforo. 34 Qunta. Magnesio. 35 Qhulliy. Barbechar. Warwichay. Warwichu. 36 Juch’usitu. Juch’uysitu. Wak chhiqankunapiqa kay simitaqa “juch’ushtu” nispapis apaykachallankuntaq.

20

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

Apichu saphi puquy

Qillqaq: Juana Bravo Jaita

Apichuqa37 unay watakunamantapacha kay jallp’akuna ayllukunapi

apaykachakusqanta ñikun.

Jaqay unay watakuna China jallp’akunapi tukuy arus38 tarpuykunata

yaku apakapusqa, manaña ima mikhunapaq kaptintaq apichullataña

mikhusqanku. Ajinamanta yarqhayninkuta thasñusqanku uyarikun.

Europa runakuna puriykachasqankuwanqa apichuqa tukuyñiqman

t’akakamusqa, jinamanta Pacífico mama qhuchanta chanta

América Centralñiqta ima.

Wakin qillqaykunaqa apichuqa China jallp’akunapi XVI

watakunapi rikhurisqanta ñin. Jinamanta tarpuyllamanpuni

rikuptinqa, jaqay Asia, África chanta Awya Yala jallp’akunaman

37 Apichu. Camote. Batata. 38 Arus. Arroz. Wakin chhiqankunapiqa “arusa” nisqatapis uyarikullantaq.

21

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

21

ima mirasqa. Kunan kutikunataq kay Awya Yala suyukunapi

tarpukun: Perú, Bolivia chanta Argentina kaqkunapi.

Apichu mikhukuynin

Apichuptaqa saphikunan chanta laqhikunan mikhukun.

Laqhikunanqa chay insalarata39 ruwaspa mikhukun. Chantapis,

chay laqhikunanqa unqhuq warmikunapaqpis allillantaq ñinku.

Chay saphikunantataq ch’akichispaqa yaku ch’akiypi upyanapaq

misk’i yakuta ruwakun, ñin.

Apichu puquchiy jallp’akuna

Apichuqa tukuy laya jallp’akunapi, astawanqa chay t’iyu

jallp’akunapi, chay wanukunawan wak kimikukuna kaqkunawan

ima puqun.

Apichup jatun atiynin

1. Apaykachakuynin

Apichup papanqa manchay sumaq, imaymana layamanta

mikhukun: apichu wayk’u, jurnupi40 kankasqa, apichu pituta

chanta chay thayata ruwaspa imapis.

2. Uywap mikhuynin

Apichu laqhikuna chanta saphikunaqa uywakunap

mikhuyninkujinapis kallantaq.

3. Kallpachakunapaq

Kay apichuqa achkha kallpayapanayuqmin41. Saphikunanpi

may chhika calcio chanta wak atiykunapiwan tarikun.

39 Insalara. Ensalada. 40 Jurnu. Horno. 41 Kallpayapa. Proteínas. Kallpachaqkuna.

22

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

Apichuqa sumaqmanta runap qaranman kallpachan,

chukchata wiñachin jinataq samaytapis yanapan ima.

Imaymana apichu

Kañitanu

Kañitanu nisqa sutiyuqqa chay q’illu misk’i apichu kachkan.

Unaymanpacha San Román llaqtapi 1788 watapi rikhurisqa.

Sunqujanpuniqa yuraq q’illumanjina rikch’asqa. Saphikunanpis

muyumuyulla, tawa killapi puqun.

Impiriyal

Kay apichuqa mana chaykama misk’ipunichu. Yurimawas

jallp’akunapi 1587 watakunapi rikhurisqa. Kay apichumanta

astawanqa link'achu42 ruwakun, ñin.

Wanpachiru apichu

Kay apichuqa kulli43. Rikhuriyninqa jaqay 1995 watamantapacha

riksisqa kachkan. Jawajan yana q’umirjina sunqujantaq yuraq q’illu.

Mikhuy wakichiykuna

Thaya

Imakuna44

Phichqa apichu

Juk khuskan wasu asukar45

Juk wasu pitu

Kimsa wasu yaku

42 Link'achu. Almidón. Lmirun. 43 Kulli. Morado. 44 Imakuna. Ingredientes. Nakuna. 45 Asukara. Azúcar.

23

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

23

Wakichina

Apichuta mayllaspa yakupi chayachina. Chayasqantawanqa kutana.

Kutasqa apichutataq pitutawan chhapuna. Chayllamantaq

jukchhika46 yakuwan yaparina. Asukarawan47 qaywiykuna48.

Tukuynin chhapusqa kasqantawantaq murq’u murq’uta, manaqa,

t’antatajina chayri munasqamanjinaña ruwaraspa tutantinta49 wasi

qhata pataman chayri qhasayachiqmanpis50 chhullunkanankama

saqina.

46 Jukchhika. poc@. Juk chhika. Pisi. 47 Asukara. Azúcar. Misk’ichana. 48 Qaywiy. Mezclar, a menudo con cuchara o algún palo destinado para ello. 49 Tutantin. Toda la noche. Noche entera. 50 Qhasayachiq. Refrigerador.

24

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

Jawasa mikhuy

Qillqaq: Belinda Leytón Linares

Jawasa puquyqa manchay sumaq

tukuy imapaq juq’upipis ch’akipipis,

jampina, chanta runa

kallpachakunapaq, ñikun.

Kay jawasa chiri chanta tumpa q’uñi

jallp’akunapi puqun.

Kay puquyqa runa mikhunanpaq

chaywan allin kallpachasqa kananpaq

jinataq sumaq yuyay jap’iq kananpaq

kachkan.

Ch’aki jawasa jamk’asqaqa qhuña unquypaq, ñispa ñiyta yachakun.

Chaywanpis, jamk’a jawasap qaran, sumaq kutasqa, yawar aqtuyta51

sayachinapaq apaykachakullantaq.

Jawasmantaqa tukuy laya mikhuykuna wakichikuyta yachallantaq.

Kaypi juk mayk’akunata riqsirisun.

Jawas piqtu

Iskay liwra q’umir t’iqwasqa52

jawasa.

Juk liwra llama ch’arki.

51 Yawar aqtuy. Hemorragia. 52 T’qpay. Descascarar.

25

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

25

Chunka iskayniyuq t’iqwasqa papa.

Sumaq kutasqa qanchis rip’a53 puka uch’u.

Allin khuchusqa iskay siwilla uma54.

Juk allin khuchusqa ch’illtu55.

Juch’uy wislla khuskan kutasqa kuminu.

Juch’uy wislla khuskan kutasqa piminta.

Khuska chuwa jawillu56 t’istichinapaq57.

Kachi munasqamanjina.

Wakichiynin

T’iqwasqa jawasta yaku mankapi

chayachina. Ña llamp’uyaptinña

kachita churaykuna. Jinapi

phichqa chininita kachina58.

Chaykamataq wak mankapi

ch’arkita chayachichkana, juk

paylapitaq59 jawillupi siwillatawan

ch’illtutawan sumaqtapuni

thiqtichina. Chunka

chininiyuqninmantataq

53 Rip’a. vaina. 54 Siwilla. Cebolla. Siwilla uma. Cabeza de cebolla. 55 Ch’illtu. Tomate. 56 Jawillu. Aceite. 57 T’stichiy. Freir. Thiqtichiy. 58 Kachina. Dejarlo reposar. Mantener. 59 Payla. Sarten.

26

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

pimintatawan kuminutawan churaykuna. Qhipanpitaq puka sumaq

kutasqa uchuta churaspa allinta qaywispa chayaykuchina. Jinapitaq

iskay chunka chininita qhutuchina.

Chaymantaqa jawastawan ch’arkitawan, chayasqataña, churaykuna.

Tukuyninta chunka chininita qhutuchina. Chaykamataq papa,

kachiyuq, wak mankapi chayachkanqa.

Mikhunapaqtaq, chuwapi papatawan piqtuwan patapi pirijil sumaq

ñut’u pikasqawan60 t’akaykuspa qarana.

60 Pikay. Picar.

27

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

27

Papa tarpuy ch’uñu ruway ima

Qillqaq: Lizbeth Molina Flores

Papa tarpuy

Ñawpaqtaqa allinta

jallp’ata wakichinaman

rinku. Chaymantataq papa

mujuta chakra tarpuna

pataman astaspa, uwija

wanutapis astallankutaq.

Tarpuyta qallarinapaqqa sumaqtaraq kamachinakunku: wakin

yuntata apaykachaq, wakin mujuta churaq, jukkuna wanu jich’aq

wakinkunataq khula pampachaq ima. Chaypiqa wawakuna jatun

mamakuna imapis kamachiy ruwaykunallayuqtaq kanku.

Tukuyninkutaq pachamamamanta qhispichikuspa machana

yakuta61 upyarispa ch'allarinku, jinallatataq kukata sumaqta

akullirispa wakap siminmanpis churaykurinku. Chaymantaqa

yuntata wataspataq llamk’ayta qallarinku.

Yuntata apaykachaq runaqa juk chirumanta wak chiruman juk

wachuta62 ruwaspa rin. Surk’a kicharisqanmanjinataq muju t’akaq

warmiqa juk chaki chimpusqanmanjina papata churaspa purin,

qhipanmaritaq wanuta jich'aq runataq muju t'akasqaman wanuwan

p'ampaspa purin.

61 Machana yaku. Bebida alcohólica. 62 Wachu. Camellón. Lomo de tierra a causa de dos surcos.

28

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

Chayjinamanta tukuy imakuna may sunqu junt'a sumaq ñawirara

mujuwan, allin wanuwan ima tarpurinku. Tukuchaypaqtaq

watiqmanta ch'allarinku, wakinkunaqa raymitajina ruwanku.

Chaypaqqa allinta mikhuykunata wayk'uchispa jaywanarikunku,

jinallataq aqhata, machana yakutawan jaywarillankutaq. Kay

llamk'aypiqa pisi runaqa, chayrayku ayñita ruwanku, mana chayqa

mink'ata ima ruwanku.

Papa layakuna

Waych’a Sani Khuchi chupa

Awajiña Sak’ampaya Runa

Puka Pali Siwa

Pukañawi Qhachunwaqachi Tuni

Yana imilla Jallq’a ñawi Malkachu

Ch’uñu ruway

Ch'uñu papata akllaspa wak kitiman chikllana. Chaytataq

ch'uñuchanapaq pampaman astana63, chay pampaqa unay

watakunamantaña ch'uñu ruwanapaqpuni lakisqa. Chay

pampamanqa waylla ichhuwan mast'aykuspa ch'uñu papata

sumaqta tharwirpana, mana qutu qutu suk'asqa kananpaq.

Allinta qhasamunanpaqqa Pachamamaman qhispichikuyta

mañakuna. Chaypaqqa kuka laqhiwan sink’aykuspa q'uwawan

q'usñichina.

Jinapi juk iskay p'unchawta allinta papa qhasawan chhullunkasqa

kananpaq saqina. Mana anchata intiwan qhawachinachu.

63 Astay. Trasladar. Acarrear.

29

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

29

Qhasapachaña kachkaptintaq papap qaranta lluch'uraspa jurqhuna.

Chaypaqqa imata mast’aspapis sarurpana. Wakinqa q'ara chakiwan

sarunku, imaraykuchus jut’awan chayri wutaswan64 imaqa mana

allin lluqsin.

Chay sarusqatataq allinta ch'akichina tiyan, chaymantaqa wayrawan

wayrarpachina. Kay ch’uñuqa mana k'allkun jurqhusqachu,

chayrayku yana ch’uñu sutiyuq, chantapis allin mikhunapaq

q'apayniyuqjinamin.

Wakin ch'uñuqa tunta sutiyuq. Wakintaq yuraq ch'uñu sutiyuq

kallantaq. Kaykunaqa astawan unaypi ruwakun.

64 Wutas. Botas.

30

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

Ranu puquy

Qillqaq: Rosse Mary Mamani Villanueva

Ranup65 atiynin

Kay ranu puquyqa juk sumaq puquy unaymantapacha runa sumaq

kallpachasqa kawsananpaq apaykachakun.

Kunan pachapi, kay jatun llaqtakunapiqa, kay mikhuyqa pisillataña

mikhukun, astawanpis arus chanta jiriyus66 kaqkunallataña runaqa

mikhunku. Chayrayku llaqta runakunaqa mana ancha kallpayuqchu

wiñanchik. Chayraykutaq unquykachachkallanchikña. Ayllu

llaqtakunataq kunankunakamapis ranuta, riwuta, sarata, ch’uñuta

kinuwata ima mikhusqankuraykutaq sumaq kallpachasqa chanta

yuyaychasqa imapis achkha watakunatataq kawsan67, chay

65 Ranu. Cebada. Tutu. Grano. 66 Jiriyus. Fideos. 67 Jinapis kay qhipa watakunaqa manaña para parananpichu parasqanrayku kay mikhunakunaqa manaña ancha tarpusqañachu kanchu, chayraykutaq puquyninpis pisillataña mikhukun.

31

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

31

kallpawantaq jallp’atapis llamk’anku, chay wak mikhunakunata

mikhuqkunari mana juk ratupis jallp’api llamk’aspa

muchunchikchu.

Ranup rikhuriynin

Ranu puquyqa waranqa watakunamantapachaña puqumuspa

jamun. Ranutaqa jaqay Asia chanta África suyukunapi ñawpataqa

puqusqanta ñinku. Chaykunapi kay mikhuyqa ñawpa runakuna

mikhunankupaq kanman kasqa.

Ranu yura

Ranu q’umir mallkiqa kayjinamanta: laqhikunanqa k’iski k’iskilla

kanku, saphinqa rakhujita iskay maki t’aqllajinata jallp’a ukhuman

wiñan. Runa puquchisqanmanjina ranu mallkip k’aspinqa tukuy

layamanta wiñan. Chay k’aspinpiqa suqta manaqa pusaq

tinkuykuna tiyan. Jinallataq, tukuy sach’akunajinaqa ranupis

puquypi kachkaptinqa t’ikallantaq. Chay t’ikakunanqa mikhuy

rikhurisqantawanpacha t’ikamun, chaywan mikhuyqa

puquykunanpaq.

Ranu puquchiymanta

Ranu puquyqa puquy jallp’akunapi, mana ancha ukhu

jallp’akunapiqa, chantapis tarpukuchkaptin yaku kan chay

chaypi sumaqta puqun.

Ranu puquchiy jallp’akunaqa ch’akijalla chantapis nitaq chiri

nitaq q’uñi kanan tiyan.

Allin jallp’a kananpaq allinta warwichana, sumaqmanta jallp’ata

wakichina.

32

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

Ranu puquchiq runakuna ñinku chiraw mit’api sumaqta

puqusqanta, astawanpis ch’aki jallp’akunapi.

Ranu tarpusqamanta mut’umusqantawanqa saqra qhurakunata

qhuraranapuni, imaptinchus chaykuna mana wiñaqta saqinchu.

Sumaqmanta ranu mallki wiñananpaq sinrupi, karu karujapi,

churana.

Wakin llaqtakunapiqa ranuta tarpuytawan achkha yakuwan

qarpanku ñin, chaymanta wiñallanña. Charayku ranuqa,

riwumanta ñisqaqa, ch’akitapis muchullan.

Ranu puquyta tukusqantawanqa rutukun. Chaytataq jukllapi

tantakun. Chaypi ch’akisqantawantaq iraman astaykuspa

uywakunawan saruchinku. Saruchiytawantaq wayrachina, chaypitaq

paja chanta ranu t’aqasqa qhipakunku.

33

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

33

Achaqana saphi

Qillqaq: Eliseo Huayta Vargas

Achaqana mikhuyqa Bolivia chanta Perú suyukunapi achkha tiyan.

Kay achaqana saphiqa “coreus cactácea” laya sach’akuna

ayllumantamin. Achaqanaqa rakhu q’illu chuntaruru saphi.

Achaqanaqa qhipuyuq

chayri khichkayuq

sach’akunap saphin.

Kay laya sach’akunataq

chiri jallp’akunallapi

tiyan. Kay sach’aqa aya

marq’ay killakama

saphinta

puquykuchiyta tukun.

Llaqtaman chay saphikunata apamunapaqqa Chhaqi wañu rupha

yakupi juk chhikata chayararpachiytawanraq apamunku.

Kay achaqana saphimantaqa achaqana uchu kuraqtaqa wayk’ukun.

Chay mikhunataq samakapuq kawsaqikunap p’unchawninllapi68

astawanqa mikhukun. P’utuqsitaq chay achaqana uchurayku

astawan riqsisqaqa kallantaq.

68 Samakapuq kawsaqip p’unchawnin. Lit. día de los prójimos que

descansan. Día de todos los santos.

34

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

Aya marq’ay ñawpa p’unchaykunapiqa tukuy ayllu masikuna chanta

wawqikuna aya wasiman chimpanku. Chaypiqa aqha chayri

wakkunapis upyarikunapaq tiyan. Upyaytawanqa achaqana uchu

tukuyta muyurimun. Achaqana uchuta mikhuytawanqa qullqi

yupaqta sutichakun. Paykunaqa qullqi t’ipakuqkunata tantaspa

yupananku tiyan. Yupaspa phichqa chunka phisuman chayayta

yachanku. Jinapis, qullqi yupaqkunaqa waranqaman

muyuykuchinanku tiyan. Chay qullqiwantaq lututa69

lluch’ukunankupaq takiqkunata apamunku. Kay ruwaykuna ayap

musuq watanpi ruwakun, chayta “lutu lluch’uku” ñispa riqsikun.

Chaywantaq samarikapuq kawsaqipaq apachikuta juqharikapun.

Achaqana uchu wayk’urinapaq (suqta runapaq)

Kimsa liwra70 achaqana. Sumaq mayllasqa. Ñut’u kutasqa.

Chunka iskayniyuq imilla papa, munthasqa71.

69 Lutu. Luto. 70 Liwra. Libra. 71 Muntasqa. Lit. montado. Pelado. Wakin chhiqankunapiqa “munthay” simi apaykachakun. Papataqa muntanapuni.

35

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

35

Phichqa chaqallu puka ch’aki uchú, sumaq kutasqa.

Kimsa liwra khuchi aycha, manaqa llama aychapis.

Kimsa umayuq siwilla, allin k’allusqa.

Iskay ch’illtu72, ñut’u khuchusqa.

Iskay ch’ampa irwawina73.

Uriwanu74.

Juk ch’ampita pirijil75.

Juk wislla76 kuminu77.

Piminta78.

Ajus79.

Juk wislla kuminuwan, pimintawan, ajuswan, irwawinawan

chanta kachiwan, munasqamanjina, tukuynin allin kutasqa kanan

tiyan.

Wakichikuynin

Ñawpaqtaqa juk mankapi sumaq mayllasqa achaqanata chayachina.

Chayasqantawantaq kutarquna. Qhipanpiqa munthasqa papata

chayachina. Jinallamantataq, aychata juch’uy juch’uyllata

khuchuraspa kuminuwan, pimintawan, ajuswan, irwawinawan,

72 Ch’illtu. Tomate. 73 Irwawina. Hierba buena. 74 Uriwanu. Orégano. 75 Pirijil. Perejil. 76 Wislla. Cuchara. 77 Kuminu. Comino. 78 Piminta. Pimentón. 79 Ajus. Ajo.

36

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

munasqamanjina kachi churaykuspa, tukuyninku allin kutasqata

wirapi siwillawan sumaqta thiqtichina.

Tukuy ima chayasqaña kaptintaq juk mankapi chaqruykuna.

Chaytataq watiqmanta qhuturpachina. Qhutusqantawantaq

mikhunapacha.

Chuwakunapi q’umir q’apaykunawan t’akaykuspa qaraspataq, arus

ch’akiwan chanta ch’uñuwan khuskachaspa qaraspa mikhurina.

37

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

37

Uqa puquymanta

Qillqaq: Marina Pacara Bravo

Uqa puquyqa apichu (jallp’a ukhupi puquq saphi), yachay sutin

kachkan Olaxis Tuberosa. Kay puquyqa Anti Chiri kitikunapi,

jallp’a ukhupi puqun, malliynin sumaq kasqanrayku unay

watakunamantapacha ñawpa tatakunanchik apaykacharqanku.

Papanqa may sumaq allinpuni runakuna mikhunankupaq kachkan.

Kay puquyqa kay Awya Yala chayri Tawantinsuyu jap’iykunapi

tarikuyta atin, kunan Bolivia, Perú, Ecuador, Argentina

suyukunapi. Astawanqa chiri jap’iykunapi kawsaq runakuna

astawanqa puquchinku. Chaywan khuskataq, wak jawa

suyukunamanta parlaspaqa jaqay Nueva Zelanda suyupi

puquchillaqtaq kasqanku. Bolivia suyupiqa astawan P’utuqsi, La

Paz, Uru Uru, Chuquisaca chanta Quchapampa chay chiri

jallp’akunankupi chay uqaqa puqun.

38

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

Uqap yuranqa mana chhika jatuchaqchu. T’ikantaq q’illu.

Puquynintaq chhuqu chanta ñawirara kanku.

Uqa layakunamanta parlaspaqa, phichqa chunka layajina kasqanta

ñikun. Chaykunataq imaymana llimp’imanta kallantaq: q’illu, yuraq,

puka, llamkha, yana llamkha, yana willapi ima.

Tarpuyninmanta parlaspaqa, chakrayapuy killa tukukuyta manaqa

tarpuy killa qallarikuyta tarpukun. Qanchis killapi puquyta

tukuchan. Tarpunapaqqa imaynatachus papata tarpunapaq jallp’ata

wakichikun, kikinta ruwakun. Ñawpaqpi jallp’ata qarpaytawan

qhullina. Chaymantataq yuntawan mana chayqa lawk’anawan

jallp’ata kichaspa uqa mujuta tarpurana. Kimsa runamanta manaqa

tawa runamanta tarpunapaqpa wakichikuna. Juk (runa) yuntata

apaykachananpaq, juktaq mujuta churananpaq, juknintaq wanuta

jich’ananpaq.

Muju ch’illchimusqanmantapacha yura lluqsimusqanmantapacha

qarpana, qurana ima. Juk 10 mana chayqa 15 cm jinaña

kaptinñataq, jallmana. Yuran ñapis q’illuyaykuptinñaqa puqusqaña

39

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

39

kasqanta ñiyta munan. Jinapis, yuran ch’akipuptinraq aswan kusa

allayqa.

Pikunachus puquchiqkunaqa llaqta qhatukunaman, wakinkunaqa,

q’uñi llaqtakunaman ranqhaq apanku. May wakinkunaqa jawa

Europa suyukunaman ranqhaq apachillankutaq.

Kallpachaqkuna

Pelate (2013) jatun llamk’ayninpi uqa kallpachayninmanta

parlarispa kayjinata ñin “uqaqa jallp’a ukhupi puqun, achkha witamina

C kapun”, ñispa. Misk’ikunata wakichiy atikunman, qawisqa80

80 Qawiy manaqa Qawichiy simimanta ruwakuq, puquyta, astawanqa papa puquykunata, ima puquykunachus saphipi chayri jallp’a ukhupi

40

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

kaptin, jinapis astawan kallpachaqniyuq kananpaq willallita

yapakun. Uqaqa sumaq kallpata jaywan kallpachaqniyuq

kasqanrayku, khutullpan 12, tukuy jallp’a ukhupi puquqkunaptaqa

wiranqa pisilla kapun, mana khuskachaq nutriciónpis jallp’a ukhupi

puquqkunaptaqa kanchu. Jinapis, papamanta ñisqaqa achkha

sumaq kallpachayniyuq uqaqa kachkan.

Tukuy laya uqamanta qhawarispa, 70manta 80kama yaku kaynin

tiyan, jinataq wira fibra imapis machkha. Mayqin laya uqakunapi

khutullpan kapuynin mana khuskachu. Wakin jallp’a ukhupi

puquqkunapiqa khutullpan astawan jisq’unmanta kan.

Kallpachaqkuna sapa pachak aqnupi, mana qawisqapi,

qawiaqapi.

Kallpachaqkunan Mana

qawisqapi Qawisqapi

Juq’uchaynin (humedad) 82.4 66.9

Calorías 67 128

Qhutullpa 0.7 1.1

Extracto estéreo 0.0 0.1

Kallpachaqkuna 16.1 30.8

Fibra 0.5 1.0

Qulli 0.8 1.1

Ruwaq: Palate, 2013

puquq kaqkunata mikhunapaq apaykachaspa intip k’anchayninman churakuspa ch’akichikuqjina ruwakun chay, may ruwaywantaqcha puquy ch’akisqanwanqa misk’iman kutipun. Qawisqa.

41

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

41

UQA

MAYLLAY

CH’AKICHIY

KUTAY

WINAY

WAQAYCHAY

RANQHAY

Kutichiynin

Uqa puquyqa wayk’upi, p’ukurupi, thiqtichiypi wathiyapi ima

mikhukun, mana k’allku kananpaqqa intipi kimsa p’unchawllatapis

qawichina, chaywan misk’iman kutipun, jak’itu, utqhayllata

chayanpis.

Jinapis, uqa puquymanaqa ch’uñu ruwakullantaq. Chaypaqqa uqata

k’alluspa ch’akichina, chaymanta jak’u ruwakullantaq.

Kayjina jak’u ruway thatkiynin

Kay jak’u ruwasqamantataq t’antata,

kikita, kharpukilluta wak

imakunapiwan ruway atikunman.

Musuq simikuna

Apichu. Tubérculo

Llimp’i. Color

Llamqha. Color rosado

Willapi. Color naranja

Muju. Semilla

Wanu. Abono, sustancia con que se abona la tierra

Jallmay. Acollar. Cubrir con tierra el pie de las plantas

Khutullpa. Proteína

Aqnu. Gramo

42

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

Waqaychasqa mikhuna81

Qillqaq: Vilma Condori Choque

Jaqay unay watakunapi,

Revolución Francesa 1800

watakunapi qhatirichkaptin,

pikunachus maqanakuqkunaqa

achkha karqanku, manataq

achkha mikhunata karuman

apayta atiqchu kanku.

Jaqaypiqa juk wamp’upi82

mikhunata apaq kanku. Mikhunataq mana allinchu chayaq.

Chayraykutaq jatun ch’ampaykuna

rikhuriraq.

Jinata qhawaspa, kuraq kamachiq

Francia suyumanta Le Monde

mit’awapi juk waqyachiyta churachisqa.

Pichus mana mikhuna p’uchqunanpaq

imallatapis ruwanman, achkhamanta

waqaychanapaq, ñispacha. Chaypaq

12000 Francos qullqipi payllinan kasqa.

Nicolas Appert (1749-1841)

81 Waqaychasqa mikhunakuna. Coservas. 82 Wamp’u. barco.

43

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

43

Qhispillukunaqa83 manchay chhallu84 p’akikuq karqa. Chaykunapiqa

mana karuman apayta atirqankuchu. Chaypaq sayt’umuyu85

latakunawan tantinku86. Chayqa pisi qullqillapi tarikuq chanta

utqayllata ruwakuq, manataq p’akikuqchu. Ajinamanta chay

waqaychayqa manaña jukmanta jukmanta wakichinachu kaq,

astawanqa kay kunanmanta pachak ñawpa watakunapiqa

jatunmantaña wiñarichinku.

Nicolás Appert jaqay Massy llaqtapi, chay mink’ay kasqanta

yachaspa, 1812 watapi juk jatun latakuna ruwana wasita kicharisqa.

Chay kutikunapaq chay jillp’uykunaqa manaraq rikhurimurqachu,

awqaq runakunaqa khuchuna chayri rumiwan ima

mikhunankupaqqa kichariq karqanku. Kimsa chunka

watanmantaraq chay kicharinataqa ruwanku.

Peter Durand 1810 watapi Nicolás Appert yuyayniyuqwan Reino

Unido jap’iypi juk llamk’anata jillp’ukuna87 mikhunamanta

kicharisqa. Sapa juk waqaychasqa mikhunata suqta phanipi ruwaq

karqanku, ch’usaqman wichq’aykuspa manchayta mikhuna

waqaychanapaq. Imaptinchus, ñawpaqtaqa mana jinata mikhunata

jallch’anapaq imapis karqachu.

Waranqa pusaq pachak chunka tawayuq awqaq runakuna Francia

jatun llaqtaman yaykurpasqanku, chaypi Nicolás Appert kaqtataq

83 Qhispillu. Vidrio.

84 Chhallu. Frágil 85 Sayt’u. cilindro. 86 Tantiy. Reemplazar.

87 Jillp’uy. Envasar.

44

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

ruphachisqanku. Chaymantapachataq wamarinninqa Europa

chanta wak llaqtakunaman ima risqa.

Ñawpa pachakunapi

ruwana

yachaykunawanqa88

ñawpaqman waqaychasqa

mikhuna latapi apasqa.

Chaywanqa allinmanta

mikhunata wakichiq

karqanku, manaña

chaqruykuspa; sapa laya mikhunapaq juk makina89 chanta juk laya

lata karqa. Manaña suqta phanipichu ruwaq qarqanku, chayqa

kimsa chunka chininipi ruwakuq. Achkhamantaña wakichispa

tiqsimuyu junt’aman mikhuna quspa, chaywan sapa kuti jina

jallch’asqa mikhuna rikhurimun.

Awqaq90 runakunapaq pisi juch’uy jallch’asqa mikhuykuna

kaptintaq jatuchaqmantañataq jallch’ayta qallarinku. Chaypi

“Nestlé”, “Heinz” chanta wakkuna rikhurimunku, atipanakunjina.

Ancha atipanaku kaptintaq tukuy layamanta mikhuna

jallch’asqakuna pisi qullqipaq rikhuriykaramullantaq. Ajinamanta

mikhuna waqaychakunaqa iskay layaman t’aqakun:

88 Ruwana yachaykuna. Tecnologías. 89 Makina. Máquina. 90 Awqaq. Soldado.

45

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

45

Waqaychakuna, challwa jallch’asqa allinmanta wichq’asqa

chanta quñichisqa tukuy laya ch’iñi khurukuna wañuchinanpaq

kanan tiyan. Chaymanta q’uñipi chayri tukuy laya kitikunapi

kananpaq ruwachinku.

Juch’uy waqaychakuna. Kay waqaychakunaqa mana

kikinchu wakichikun; rakhu laylunpi mana yaku wakkuna ima

yaykunanpaq ruwasqa kanku.

Jallch’asqa mikhuna wakichikuynin

Akllana: lampha latapi mikhunata waqaychanku.

Llimphuchana chanta mayllana: kayqa jallp’anta chanta t’iyu

wakkunapiwan ima qhichunapaq ruwakun, akllana ruwaqkuna

mana riqsisqa, laqhikuna, saphikuna, rumikunawan ima,

wañuchina; jat’upa chakrapi wiñasqa miyu kanman chanta wak

llimp’iman kutichinman chayri qamayachinman ima.

Akllana: akllakun chhikanmanta chayri llimp’inmanta.

Chhikanmanta allin waqaychasqa mikhuna lluqsinanpaq, runakuna

kusisqa kanankupaq.

Wakichina: misk’i puquykuna chanta wayk’una

puquykunapiwan kikillantaq waqaychasqa kanman.

Q’aray91: misk’i mikhuykunaman chanta wayk’uy

puquykunamanqa tukuy layamanta q’araykukun. Khuchunawan

chayri makiwan q’arakuyta atikun. Qaranta akllakun chanta

aychantaq q’uñi yakupi churakun, iskay chayri kimsa chininirayku,

91 Q’aray. pelado

46

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

100ºC yaku q’uñisqa kanan tiyan. Yaku ripusqanman churana,

chaypi mayllakunqa.

Mana allin chayachisqa: ña churachkaspa latakunamanqa

ñawpaqta tumpallata chayachina, q’uñi yakuman chayri yaku wapsi

pisi chininikunallapi.

Latakuna llimphuchana: ukhunmanta allinmanta mana khuchi

nitaq ima ch’iñi khurukuna

qhipakunanpaq mayllana.

Junt’achisqa:

waqaychaspa misk’i

puquykunawan

chaqallukunawan kaqman

kachi yakuwan92 chayri

misk’i yakuwan patallanman

jich’ana.

Wayrachanta jurqhuna:

wichq’akunanpaq ñawpaqta

wayrachanta jurqhuna chaytaq q’uñichispa juk suqhu ukhunpi

jupyawan chayri q’uñi yakuwan ruwakun.

Latakuna wichq’ay: allinmanta jillp’usqa qikllakunawan

qhasanamanta mikhuna jarq’anapaq wichq’ana.

Tratamiento térmico: kaytaq ruwakun ch’iñikunata93

wañuchinapaq. Kay llamk’anata q’uñiwan ruwakun sapa juk

mikhunapaq, mayqinchus waqaychakunqa chaykunawan. Chay

92 Kachi yaku. Salmuera. 93 Ch’ini. Microorganismo.

47

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

47

thatkiykunapi ch’iñi khuru pisiyachiy chanta esterilización ima

ruwakun.

Qhasachina: lluqsichkaspa chay jipyamanta chayri q’uñi

yakumanta waqaychasqa mikhunata ukhunmanta mana mikhuna

ujina kutinanpaq qhasayachina.

Tawa chunka p’unchawkuna: kay tawa chunka

p’unchawkunaqa94 waqaychasqa mikhunamanña tukuchichkaspa

ruwakun. Kaywan imayna jallch’asqa mikhuna kachkan chayta

yachanapaq akllakun, chanta chunka p’unchawta jallch’ana tiyan.

Jinamanta 37oC kanan tiyan.

Waqaychasqa mikhunata jallch’ay

Ruphallapi waqaychasqa mikhuna jallch’akun, jinapis mana sinch’i

rupha nitaq ancha qhasapis kananchu tiyan, chayta

“pasteurización” chanta “esterilización” simikunawan riqsikun.

Mana runa ukhuta nanachinanpaq waqaychasqa mikhunaqa yaku,

kachi, misk’i, chanta sustanciakunata mikhuy allinchananpaq apan.

Waqaychasqa mikhuna ña wichq’asqaña kaptin

Kaytaq mikhuna waqaychasqawan chhuyu95 mikhunawan chayri

qhasayachisqa96 mikhunawan wakichikun.

Jallch’asqa mikhunap unaynin

Mana tukuy mikhunaqa kikin unayniyuqkamachu jallch’asqa kanku.

Jukkunaqa iskay, phichqa watakunakama, wakkunataq aswan

watakunatawanraq apankuman. Chaykunaqa achkha kimiku

94 Tawa chunka p’unchaykuna. Cuarentena.

95 Chhuyu. Fresco. 96 Khutuchiy. Congelar.

48

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

imakunata apasqankurayku. Jinapis ima p’unchawpichus

jillp’ukusqanta yachana tiyan.

Latakunapi jillp’usqa chanta unayninta ñawiriy

Wakin kutikunaqa misk’i mikhuykunaqa jillp’usqa p’unchaw

chimputa apan. Jinapis p’unchaw, killa chanta watatapiwan

apasqankuta qhawakuyta yachallantaq; chayri wakkunaqa

watallanta willanku.

Ajinata

Killap ñawikuynin

Yupaykuna apaykachakuptin: 1-9 = qhaqmiy killa-Tarpuy killa

‘O’ sanampaqa Octubre killa, ‘N’ sanampaqa Noviembre, ‘D’

sanampataq Diciembre

Sanampana sanampakuna apaykachakuptintaq: A= Enero – L=

Diciembre ñinayan

Watakunataq kayjinamanta churakun

7=1997, 8=1998, 9=1999, 0=2000, 1=2001, 2=2002, jinamanta….

P’unchawkunamanta

1manta - 365kama yupaykunaqa = watantin sapa p’unchawman

ñinakun.

Bolivia suyupiqa phichqa chunka laya waqaychasqa mikhuna tiyan.

Mana pipis allinchus manachus kasqanta, ichapis ukhunpi ch’iñi

khurukunayuq kasqanta, yachanchu.

Bolivia llaqtakunapi jallch’asqa mikhuykuna qhawakuqkunaqa

kaykuna kanku: Ades, Toddy, Doritos, Maizena tukuy layamanta,

Maggy, Knnor, Cereales Kellogg’s, Nesttlé, upyanakuna Gaterade,

Argentina chanta Brazil suyumanta yaykumunku, chaykuna

49

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

49

kikinchasqa kachkanku kay Fobomade kaqwan, kaykunaqa

suyunchikpi ranqhakun. Chaymanta kay Internacional

Greenpeacemanta kaqwan kaykuna kanku: Atún chanta Sardina.

Chay ukhupiqa Van Camps, San José, Crusoe, Campbell

chaymanta Mickelsen kallankutaq.

Machkha kutikunapi mana kay Fobomade jillp’usqa

p’unchawkunamanta riqsinchu. Chaywanpis, tukuy Bolivia

suyupiqa imaymana laya waqaychasqa mikhunata mikhullanchik,

mana ichapis chimpun tikrasqa manaqa pakasqa kanman

chaykunata qhawakunchikchu.

50

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

Sanawriya puquymanta

Qillqaq: Telma Aida Romano Quispe

Sanawriya puquyqa juk yurap saphi papan kachkan. Kay puquyqa

ancha unaykunamantapacha puqun, astawanpuniqa kay Centro

Asiático chhiqankunapi rikhurispa kasqa, maypachachus tarpuyta

qallarirqanku chaypachaqa violáceo llimp’i rikch’akuqmin kasqa,

jinamanta kay jawa suyukunapi, astawanpuniqa kay Holandapi,

willapi llimp’iman kutichisqankujinata tukuyñiqpipis riqsikun.

Sanawriyaqa mana juk kikinkamallachu kanku, astawanqa

imaymana rikch’ayniyuq kallantaq, wakinkunaqa sinch’i jatuchaq,

murq’ukuna, chhuqukuna, muyurisqa ima rikukuyta atinkuman.

51

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

51

Tarpuyninmanta

Kay mikhuyqa tukuy chhiqanpi puqun, ancha sinch’i chiri

jallp’akunapiqa manañataq puqunmanchu. Mallkichkaspaqa,

mujunmanta lluqsisqa chanta wiñarisqa yuritakunatañaqa, juq’u

jallp’api churarana. Mujuta p’uturachinapaqqa chay jallp’ata allinta

wakichisna, uywa wanuta churaspa, ruminkunata pallarquspa,

llamp’u jallp’a kanankama. Chaymanta sanawriya mujuta jallp’awan

piqtuspa pisi pisimanta t’akaykuna, mana ancha ukhumanqa, allin

jallp’aman chayananpaq, jinamanta ralu ralulla lluqsinanpaq.

Chaymanta patanman pisi jallp’awan qhataykuna, aswan

patanmantaq, wakin chhiqanpiqa, ichhuwan qhataykunku.

Muju churasqa lluqsimuptinkama yakuwan qarpana. Jatuchiqña

kaptinqa ichhuta juqharina, chay khuska qarpana tiyan, ch’akipiqa

mana puquyta atinmanchu. Wiñasqanmanjinataq qhurakuna

wiñaqkunatapis qhuranapuni. Mana jinata ruwasqaqa sanawriyaqa

mana allinyachu puqunman.

Kay mikhuypa puquy thatkiyninta junt’aspataq, chay

tarpusqamanta chayri mallkisqamantapachaqa, phichqa killapijina

puquyta tukuchan.

Ajina chawataqa chunka phichqayuq p’unchawkunatajinalla

jallch’akunman, chaykama allin mikhunapaqqa, chaymanta

jaqaymanqa ismuranman chantapis qawirpasqaman rikch’akun

chayri ch’akirparinmanpis.

Jinapis, wakin ñisqankumanjinaqa juk killatapis atinman kayta,

qhasa chhiqankunapi jallch’akuptinqa.

52

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

Mikhuy puqusqamantañaqa allanapacha, jinamantataq

chayachispapis, chawallatapis chayri imayna mikhunakunata

ruwaspapis mikhunapaq. Mikhunapi wak mikhuykunawan khuska

chayachikuspa mikhukuyta atin, allachkaspallapis jina chawallata

mikhullankutaq chayri yakunta ch’irwaspapis upyakun, manaqa

chay ensalada ñikun chaypipis mikhukullantaq. Jinapis, wak laya

mukhuykunatapis ruwakullantaq chayri wak laya mikhuykunaman

tikranku kutichinku, icha p’urka laya mikhuykunata imapis.

Chaytakunata jallch’anku imapis.

Atiyninmanta

Kay mikhuy puquymanta parlarispaqa, achkha yakuyuq, witamina

A kallpachayniyuq.

53

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

53

Phutukuna chanta yuyaykuna jurqhurasqa chhiqankuna

http://www.health-n-sport.com/newsletter_archive.htm

http://en.wikinoticia.com/lifestyle/beauty/131677-maca-andina-what-and-

where-to-buy-it

http://www.rebeccabrown.com.au/have-you-heard-about-maca-root-powder/

Los sistemas de produccion agricola y su influencia en la economia familiar en el

distrito de ondores, provincia de Junin. Contraband quinoa? Who cares?

http://andrewandamandaineurope.blogspot.com/2011/04/contraband-quinoa-

who-cares.html

El camote - propiedades medicinales y beneficios.

http://carlosmartinezm.blogspot.com/2012/09/el-camote-propiedades-

medicinales-y.html

Bolivia: lo mejor que tenemos.

http://boliviateamo.blogspot.com/2011/05/bolivia-obtienen-papa-resistente-

al.html

Campo versus Gobierno: El poder judicial los citó en Gualeguaychú para este jueves.

https://gualeguaychuonline.wordpress.com/page/69/

Espigas de cabada. http://www.spaincenter.org/agricultura/cebada.htm

http://xicutrick.blogspot.com/2011/02/la-oca-un-tuberculo-andino.html

http://peruecologico.com.pe/tub_oca.htm

http://es.wikipedia.org/wiki/Tub%C3%A9rculo

http://peruecologico.com.pe/flo_oca_1.htm

http://www.guiadejardineria.com/el-cultivo-de-la-oca/

54

Mik

hu

y ya

chay

kun

ata

kallp

ach

arin

apaq

55

Pu

qu

y m

ikh

uyk

un

a

Mik

hu

y p

uq

uyk

un

a

55