Studija opravdanosti povracaja statusa opstine Zupa

STUDIJA OPRAVDANOSTI POVRA�AJA STATUSA-OPŠTINA ŽUPA

1

STUDIJA OPRAVDANOSTI POVRA�AJA STATUSA

-OPŠTINA ŽUPA-

ŽUPA, decembar, 2016. godine


2

SADRŽAJ I UVOD ....................................................................................................................................................7 II GEOGRAFSKO-PRIRODNA OSNOVA ODRŽIVOSTI ŽUPE-OSNOVNI PODACI............................9 2.1. Geografski položaj i granice Župe.................................................................................................9 2.2. Podaci o teritoriji i naseljima.......................................................................................................10 2.2.1. Morakovo ...................................................................................................................................10 2.2.2 Bjeloševina..................................................................................................................................12 2.2.3. Vasiljevi�i....................................................................................................................................13 2.2.4. Kuta.............................................................................................................................................14 2.2.5. Zagrad.........................................................................................................................................14 2.2.6. Oblatno........................................................................................................................................15 2.2.7. Liverovi�i....................................................................................................................................16 2.2.8. Bastaje........................................................................................................................................17 2.2.9. Carine..........................................................................................................................................17 2.2.10. Jugovi�i.....................................................................................................................................18 2.2.11. Staro Selo ................................................................................................................................19 2.2.12. Du�ice.......................................................................................................................................20 2.3. Klimatske karakteristike Župe.....................................................................................................21 2.3.1. Relativna vlažnost vazduha i obla�nost..................................................................................21 2.3.2. Padavine.....................................................................................................................................22 2.3.3. Vjetrovi........................................................................................................................................23 2.4. Reljefne karakteristike .................................................................................................................23 2.4.1. Formiranje oblika reljefa...........................................................................................................24 2.4.2. Uticaj glacijacije na izgled reljefa............................................................................................25 2.5. Biljni i životinjski svijet ................................................................................................................26 III ISTORIJSKA OSNOVA ODRŽIVOSTI ŽUPE .................................................................................31 3.1. Župska istorija .............................................................................................................................31 3.2. Hronologija istorijskih doga�aja ................................................................................................34


3

IV ANALIZA POSTOJE�EG STANJA I PERSPEKTIVE DALJEG RAZVOJA ...................................39 4.1. Prirodni resursi ............................................................................................................................39 4.1.1. Rudno bogatstvo .......................................................................................................................39 4.1.1.1. Ležište „Zagrad” ....................................................................................................................41 4.1.1.2.Ležište “�urakov do II” ...........................................................................................................43 4.1.1.3. Ležište rude crvenih boksita ”�urakov do I” ......................................................................45 4.1.1.4. Ležišta rude crvenih boksita ”Blok br. 4” ...........................................................................47 4.1.1.5. Ležište “Štitovo II” .................................................................................................................48 4.1.1.6. Ležište "Bio�ki stan".............................................................................................................50 4.1.1.7. Vrijednost mineralne sirovine ..............................................................................................52 4.1.2. Hidropotencijali .........................................................................................................................53 4.1.2.1. Geomorfološke i hidrološke karakteristike sliva Gra�anice ..............................................53 4.1.2.2. Akumulacija Liverovi�i prostorna i ekonomska dimenzija.................................................56 4.1.2.3. Podzemne vode ......................................................................................................................59 4.1.2.4. Prirodni izvori .........................................................................................................................60 4.1.3. Šumski potencijal ......................................................................................................................61 4.1.4. Turisti�ki potencijali .................................................................................................................62 4.1.4.1. Prirodni potencijali za razvoj turizma ...................................................................................63 4.1.4.1.1. Maganik ................................................................................................................................64 4.1.4.1.2. Prekornica ............................................................................................................................65 4.1.4.1.3. Lukavica sa Malim i Velikim Žurimom ...............................................................................66 4.1.4.1.4. Krnovska planina ................................................................................................................68 4.1.4.1.5. Bjeloševska bara .................................................................................................................68 4.1.4.1.6. Zabran Kralja Nikole ...........................................................................................................69 4.1.4.1.7. Gradina ................................................................................................................................69 4.1.4.2. Ambijentalni turizam ..............................................................................................................70 4.1.4.3. Sportsko-rekreativni turizam ................................................................................................70 4.1.4.4. Lovno Ribolovni turizam .......................................................................................................71 4.1.4.5. Biking turizam ........................................................................................................................72 4.1.4.6. Vjerski i kulturno–istorijski turizam .....................................................................................72 4.1.4.7. Nau�ni turizam .......................................................................................................................72 4.1.4.8. Zdravstveni turizam ...............................................................................................................72 4.1.4.9. Speleološki turizam ...............................................................................................................72 4.1.4.10. Agro turizam .........................................................................................................................73 4.2. Kulturno istorijsko nasle�e .........................................................................................................74 4.2.1 Jerinin Grad ................................................................................................................................74 4.2.2. Voltica ........................................................................................................................................75 4.2.3. Manastir Svetog Luke ...............................................................................................................76 4.2.4. Nikšin Kiljan ...............................................................................................................................79 4.2.5. Nikšina plo�a .............................................................................................................................79 4.2.6. Mramor Bana Ugrena ................................................................................................................80 4.2.7. Spomenik palim borcima na Sutjesci ......................................................................................80 4.2.8. Crkva sv. Ilije na Lukavici .........................................................................................................80 4.2.9. Arheološki lokalitet Gradina ....................................................................................................80 4.2.10. Ostaci stare crkve na Gradini.................................................................................................81


4

4.2.11. �anuša-najstarija ku�a u Župi ...............................................................................................81 4.2.12. Crkva Sv. Stefana ....................................................................................................................81 4.2.13. Ostaci stare crkve u Vasiljevi�ima ........................................................................................81 4.2.14. Crkva sv. Jovana u Morakovu ................................................................................................81 4.2.15. Ostaci crkve u Miolju Polju ....................................................................................................81 4.2.16. Spomenik Danilu Bojovi�u .....................................................................................................82 4.2.17. Župske nekropole i ste�ci ......................................................................................................83 4.2.18. Viljajin most .............................................................................................................................84 4.2.19. Crkva bratstva �vorovi�a .......................................................................................................84 4.2.19. Stope Sv. Save ........................................................................................................................84 4.2.21. Spomenik Crvenog Krsta .......................................................................................................85 4.2.22. Crkva Sv. Jovana u Kutima ....................................................................................................85 4.2.23. Crkva svete Gospojine u Bjeloševini ....................................................................................85 4.2.24. Spomenik Dušanu Bojovi�u....................................................................................................85 4.2.25. Ostaci crkvišta sv. Vasilija Ostroškog...................................................................................86 4.3. Poljoprivreda ................................................................................................................................86 4.4. Proizvodnja ..................................................................................................................................90 4.5. Trgovina ........................................................................................................................................90 4.6. Ustanove .......................................................................................................................................90 4.6.1. Osnovna škola "Dušan Bojovi�" .............................................................................................90 4.6.2. Zdravstvena ambulanta ............................................................................................................92 4.6.3. Pošta ..........................................................................................................................................92 4.6.4. Veterinarska ambulanta ............................................................................................................92 4.6.5. Organizacije civilnog društva ..................................................................................................92 4.6.6. JPU „Vrti� Ma�ak’’ ....................................................................................................................93 4.7. Putna infrastruktura .....................................................................................................................93 4.7.1. Pokazatelji motorizacije ............................................................................................................97 4.8. Telekomunikacije .........................................................................................................................97 4.8.1. Fiksna telefonija ........................................................................................................................97 4.8.2. Mobilna telefonija ......................................................................................................................98 4.8.3. Distribucija radio i TV programa ..............................................................................................98 4.8.4. Internet .......................................................................................................................................98 4.9. Energetika .....................................................................................................................................99 4.9.1. Niskonaponska mreža ..............................................................................................................99 4.9.2. Javna rasvjeta .........................................................................................................................100 4.9.3. Pravci daljeg razvoja elektroenergetske infrastrukture i energetike u Župi ......................100 4.10. Vodovodna infrastruktura .......................................................................................................101 4.11. Otpadne vode ...........................................................................................................................102


5

4.12. Demografija ..............................................................................................................................102 4.12.1. Naselja i stanovništvo ..........................................................................................................103 4.12.2. Doma�instva ..........................................................................................................................104 4.12.3. Stanovništvo po starosti i polu ............................................................................................105 4.12.4. Stanovništvo po obrazovanosti ...........................................................................................106 4.12.4.1. Podaci o pismenosti ..........................................................................................................107 4.12.5. Podaci o zaposlenjima ..........................................................................................................107 4.12.6. Stanovništvo po bra�nom stanju ........................................................................................108 V FISKALNA ODRŽIVOST OPŠTINE ŽUPA .....................................................................................112 5.1. Prihodi .........................................................................................................................................112 5.1.1 Sopstveni izvori prihoda .........................................................................................................112 5.1.1.1. Porez na nepokretnosti 711-7-1 .........................................................................................112 5.1.1.2. Prirez porezu da dohodak fizi�kih lica 711-7-6 ................................................................113 5.1.1.3. Lokalne administrativne takse 713-1 ..................................................................................113 5.1.1.4. Lokalne komunalne takse 713-5 ........................................................................................113 5.1.1.5. Naknada za ure�ivanje gra�evinskog zemljišta - komunalno opremanje 714-6.............114 5.1.1.6. Naknada za postavljanje cjevovoda, vodovoda, kanalizacije, elektri�nih, telefonskih, telegrafskih vodova, kablovskih, distributivnih sistema i sl.na opštinskom i nekategorisanom putu 714-8-9-1 ....................................................................................................................................114 5.1.1.7 Godišnja naknada za cjevovode, vodovode, kanalizacije, elektri�ne, telefonske, telegrafske vodove, kablovske, distributivne sisteme i sli�no na opštinskom i nekategorisanom putu 714-8-9-2..........................................................................................................................................................114 5.1.1.8. Naknada za koriš�enje komercijalnih objekata kojima je omogu�en pristup sa opštinskog i nekategorisanog puta 714-8-9-4 ................................................................................115 5.1.1.9. Prihodi od nov�anih kazni izre�enih u prekršajnom i drugom postupku 715-2-3 .........115 5.1.1.10. Prihodi od kamata za neblagovremeno pla�anje lokalnih prihoda 715-2-5 ..................115 5.1.2. Zakonom ustupljeni prihodi ..................................................................................................115 5.1.2.1. Prihodi od poreza na dohodak fizickih lica 711-1 .............................................................115 5.1.2.2. Porez na promet nepokretnosti i prava 711-3 ..................................................................116 5.1.2.3. Naknade za koriš�enje dobara od opšteg interesa - za koriš�enje voda 714-1-1 .........116 5.1.2.4. Naknada za izva�eni materijal iz vodotoka 714-1-2...........................................................116 5.1.2.5. Naknada za zaštitu voda od zaga�ivanja 714-1-3 .............................................................116 5.1.2.6 Naknada za koriš�enje šuma 714-2-1 ..................................................................................116 5.1.2.7. Naknada za koriš�enje rudnog bogatstva i mineralnih sirovina 714-2-2.........................117 5.1.2.8. Naknada za puteve-registracija drumskih motornih vozila 714-8-4 ................................118 5.1.3. Transferi od Egalizacionog fonda 742-6................................................................................118 5.1.4. Bilans prihoda budžeta Opštine Župa ...................................................................................129 5.2. Rashodi budžeta ........................................................................................................................130 5.3 Fiskalni kapaciteti budu�e opštine ............................................................................................132


6

VI ANALIZA PREDNOSTI TERITORIJALNE PROMJENE I NEDOSTATAKA ZADRŽAVANJA POSTOJE�EG STATUSA (SWOT) ...................................................................................................132 VII RAZLOZI ORAVDANOSTI TERITORIJALNE PROMJENE .........................................................134 VIII ORGANIZACIJA I OBLASTI DJELOVANJA ..............................................................................137 8.1. Oblasti djelovanja budu�e opštine ...........................................................................................137 8.2. Organizacija opštinske administracije .....................................................................................139 IX OSNOVNI PRINCIPI I PRAVCI DALJEG RAZVOJA ....................................................................141 9.1. Temelji budu�eg razvoja Župe ..................................................................................................141 9.2. Pravci infrastrukturnog razvoja budu�e opštine Župa ...........................................................144 9.2.1. Planirani objekti ......................................................................................................................144 9.2.1.1. Putna infrastruktura .............................................................................................................144 9.2.1.2. Vodovodna infrastruktura ...................................................................................................145 9.2.1.3. Planirani objekti ...................................................................................................................145 9.2.1.3.1. Izgradnja Centra Župe ......................................................................................................145 9.2.1.3.2. Objekat Zgrada opštine Župa ...........................................................................................145 9.2.1.3.3.Objekat Stari mjesni centar ...............................................................................................145 9.2.1.3.4. Objekat Domovi kulture ....................................................................................................146 9.2.1.3.5. Objekat Stadion FK Župa sa pomo�nim objektom ........................................................146 9.2.1.3.6. Objekat Sportska hala ......................................................................................................146 9.2.1.3.7. Objekat Hotel, bungalovi i teniski tereni .........................................................................146 9.2.1.3.8. Objekat Mini hidroelektrana .............................................................................................146 9.2.1.3.9. Objekat Etno sela ..............................................................................................................146 9.2.1.3.10. Objekat Pogoni za otkup i preradu mlijeka, vo�a, povr�a i žitarica ...........................146 9.2.1.3.11. Objekat Benzinska pumpa i periona auta......................................................................147 9.2.1.3.12. Objekat Dom starih .........................................................................................................147 9.2.1.3.13. Ostali objekti ....................................................................................................................147 X PRAVNO POLITI�KA UTEMELJENOST TERITORIJALNE PROMJENE ....................................147 XI KORIŠ�ENI IZVORI PODATAKA I INFORMACIJA .....................................................................148 XII OSTALE INFORMACIJE...............................................................................................................149


7

I UVOD

Župa se nalazi u srcu Crne Gore izdvajaju�i se svojim regionalnim položajem, specifi�nim prirodnim karakteristikama i društveno-istorijskim zna�ajem. Prostor Župe obuhvata, osim plodne ravnice dužine 16 km i širine 3 km i planinsko zale�e-katune, što �ini ukupnu površinu od 210 km2, daju�i u isto vrijeme kompaktnost cjeline i prirodnu raznolikost rasursa.

Prije ukidanja statusa opštine 1954. godine Župa je obuhvatala širu oblast i u njenom sastavu su se nalazilo i naselje Bršno.

Trenutno Župu sa�injava 12 naselja sa 1645 ku�a u kojima po popisu iz 2011. godine živi 3714 stanovnika, što je zna�ajan pad u odnosu na 2003. godinu kad je Župa imala 4038 stanovnika. Župa

se, zbog blizine ve�ih gradova u Crnoj Gori i nezaposlenosti koja postoji i pored velike eksploatacije resursa pretvorila u vikend naselje, tako da se procjenjuje da je broj stanovnika koji u danima vikenda žive u njoj oko 5000.

Administrativno Župu sa�injava 12 naselja od kojih su sa desne strane Gra�anice: Morakovo, Bjeloševina, Vasiljevi�i, Kuta, Zagrad, Oblatno, Carine, Bastaje i Liverovi�i, a sa lijeve strane naselja Du�ice, Staro selo i Jugovi�i. Veliki procenat ku�a je skoncetrisan u plodnijem dijelu ravnice.

Proces povra�aja statusa Opštine Župa nastao je iz inicijative župskih intelektualaca i organizacija civilnog društva kako bi se zaustavio odliv stanovnika, stvorila nova radna mjesta, napravila organizacija osnovnih poslova u cilju podizanja kvaliteta življenja, pove�ala vrijednost kraja i održivo upravljalo bogatim župskim resursima. Nespremnost Opštine Nikši� da sredstva koja sleduju Župi uloži za njen razvoj bio je jedan od faktora pokretanja inicijative.

Fotografija Župe tridesetih godina XX vijeka


8

Proces povra�aja statusa Opštine Župa po�eo je pojedina�nim razgovorima sa predstavnicima svih NVO iz Župe, predstavnicima Savjeta MZ Župa, predstavnicima politi�kih partija, istaknutim pojedincima, privrednicima, Župljanima koji žive izvan Župe, ali i razgovorima sa stanovnicima Župe. Na ovim sastancima dogovoreno je da se formira organizacija ''Župa u srcu'' koja bi preuzela kompletan posao oko izrade strategije i formalizovanja inicijative kroz crnogorske institucije, sve do ostvarivanja cilja i promjene Zakona o teritorijalnoj organizaciji i povra�aja statusa kojeg je Župa izgubila 1954. godine.

Ukidanje statusa Opštine Župa 1954. godine negativno se odrazilo na njen privredni i društveni razvoj. Zapostavljenost sjevernog regiona pra�ena centralizacijom i nemilosrdnom eksploatacijom resursa naro�ito je pogodila Župu. Oko 28.000.000 tona izva�ene rude boksita, od ve�inom plodne zemlje, stvorili su sa sobom 92 hektara izrovane i neplodne zemlje na 5 rudokopa �ija rekultivacija nikada nije završena. Ovaj otpad ima razli�ite fizi�ke i hemijske karakteristike, usled �ega postoje i razli�ite mogu�nosti zaga�enja prirodne okoline.

Iako su po Zakonu o rudarstvu sredstva od koncesije trebala da pripadnu mjestu u kojem se vrši eksploatacija to se nije desilo, tako da je Župa umjesto koncesije od otprilike 27 miliona, koliko je sledovalo od po�etka rada rudnika, dobila samo velike ekološke probleme. Šezdeset jednogodišnjom eksploatacijom rude poreme�eni su seoski izvori, putevi ošte�eni, podzemne vode pomiješale su se sa otpadnim iz rudokopa, a od eksplozija u rudnicima, koji se u pojedinim mjestima Župe nalaze u neposrednoj blizini njihovih ku�a, ispucali su objekti.

Župa ništa bolje nije ''prošla'' ni nakon izgradnje vješta�ke akumulacije Liverovi�i. Izgradnjom akumulacije potopljeno je najmanje 150 ha najplodnije župske zemlje, a od godišnje potrošnje od 13.000.000 m3 koliko je trošila Željezara Nikši� u tehnološkom procesu od 1957. godine nije vra�eno u Župu bukvalno ništa.

Ista situacija je bila i sa eksploatacijom miliona kubika šumske gra�e, koja je odvezena sa župske zemlje. Nekontrolisana eksploatacija šume sa ovih podru�ja, ali i veliki požari doveli su do smanjenja šumskog fonda.

U Župi je i dugo vremena radila i asfaltna baza iz koje su odvezeni milioni kubika materijala. U jednom periodu intezivno se obavljala i eksploatacija pijeska od �ega ovaj kraj nije imao koristi ve� samo velike štete.

Ukidanjem opštine, Župa ne samo što nije iskoristila ni dio resursa kojima su izgra�ivani Nikši� i Crna Gora, ve� se to snažno odrazilo i na broj stanovnika što nepobitno pokazuju statisti�ki podaci. Gubitkom statusa opštine dolazi do stagnacije i smanjenja porasta broja stanovnika na nivou �itave Župe, a u naseljima gdje rudnik zapo�inje svoju eksploataciju i do drasti�nijeg pada.

Zaboravljena u ekonomskim planovima razvoja, planovima razvoja turizma, planovima rekultivacije industrijskog otpada, planovima zaštite i unapre�enja životne sredine, Župa traži rešenje opstanka stanovnika ovog kraja.

Povra�aj statusa opštine i uspostavljanje efikasne lokalne samouprave omogu�i�e stvaranje organizacije u skladu sa potrebama lokalnog stanovništva i održivim razvojem. Formiranjem efikasne

Župa, 2016. godine


9

lokalne samouprave, uz naplatu svih planiranih prihoda i doma�insko gazdovanje, zapo�e�e se sa rešavanjem nagomilanih ekonomskih i društvenih problema, ali i izradom strateških dokumenata i planova budu�eg razvoja.

Bogatstvo resursima uz dalji razvoj infrastrukture, zajedno sa bogatom tradicijom sa pravom svrstavaju ovaj kraj u najljepše i najbogatije održive predjele Evrope. Župa je oblast koja bi sa održivim koriš�enjem resursa i ispravnom razvojnom politikom mogla za kratko da postane generator novih zaposlenja i zaustavljanja trenda odseljavanja stanovništva.

Pravni osnov za inicijativu povra�aja statusa Opštine Župa sadržan je u Ustavu, Evropskoj povelji o lokalnoj samoupravi i odredama Zakona o teritorijalnoj organizaciji Crne Gore, koji je usvojen 02.11.2011. godine i koji daje precizne i jasne odrednice na putu organizovanja i formiranja nove opštine �ime su, uz sve prethodno navedeno, stvoreni preduslovi za po�etak procesa povra�aja statusa.

II GEOGRAFSKO-PRIRODNA OSNOVA ODRŽIVOSTI ŽUPE - OSNOVNI PODACI

2.1. Geografski položaj i granice Župe

Župa se nalazi u središnjem dijelu Crne Gore i izdvaja se svojim regionalnim položajem i specifi�nim prirodnim karakteristikama, koji joj garantuju ravnomjeran održivi razvoj. Ona dobrim dijelom predstavlja kotlinu koju je usjekla rijeka Gra�anica stvaraju�i plodnu ravnicu umjerene klime, nadmorske visine 696 do 850 metara, izuzetno pogodnu za razvoj poljoprivrede. Planine koje je

okružuju, prosje�ne nadmorske visine oko 1500 m predstavljaju bogatstvo razli�itosti u geografskom i prirodnom obliku stvaraju�i prirodne pogodnosti za razvoj razli�itih vidova turizma. Župa se nalazi na prelazu izme�u dubokog krša i fluviokrša, gdje južni i jugozapadni dio ima sve karakteristike krškog pejzaža (tipi�na krška vegetacija), dok je isto�ni i sjeveroisto�ni prostor obrastao veoma bujnom šumskom vegetacijom. Iako ovo bogatstvo razli�itosti još uvijek nije do kraja istraženo, pouzdano se zna da se u ovom dijelu Crne Gore nalaze endemi�ne biljne i životinjske vrste kojih samo ima na par mjesta u Evropi.

Pogled na Župu i rudokope


10

Granica kotline sa sjevera po�inju od zaravni Kutskog brda (1477m), Štitova i Maganika nastavljaju�i se prema sjeveroistoku ka Skorinu vrhu (1602m) i Braniku (1689m), zatim ka Prekornici (1927m), Kablenoj glavi (1473m), Zakamenju (1374m), a sa južne strane Viševcu (1349m) i Stražištima (1351m) i sa zapada ograni�avaju�i je strmim odsjecima Kablene glavice (1151m). Podru�je koje pripada Župi znatno je ve�e od kotlinskog dijela i ono obuhvata velike planinske zaravni Konjsko, Skladna i Lukavicu, koje zajedno sa planinskim divovima: Velikim Žurimom (2034m), Malim Žurimom (1934) i Borovnikom (1935m), pa sve do Kapetanovog jezera predstavljaju najsjevernije oblasti župske teritorije. Ove zaravni zbog svojih prirodnih karakteristika predstavljaju idealna podru�ja za razvoj agro i planinskog turizma, dok se prostor Lukavice, zbog svoje posebnosti nalazi na listi kandidata za zašti�ene oblasti. 2.2. Podaci o teritoriji i naseljima

Župa Nikši�ka, kakav je postoje�i administrativni naziv, je u administrativnom pogledu podijeljena na 12 naselja: Morakovo, Bjeloševina, Kuta, Zagrad, Oblatno, Carine, Bastaje i Liverovi�i, Du�ice, Vasiljevi�i, Staro Selo i Jugovi�i. Svako naselje se sastoji iz više zaselaka, sa gusto zbijenim ku�ama. Administrativni centar Župe je u mjestu Miolje Polje i u njemu se trenutno nalazi mjesna kancelarija, medicinska ambulanta, pošta, objekti ZZ Župa u ste�aju, lokal i par prodavnica mješovite robe.

Ranije su se ku�e i pomo�ni objekti najviše gradili dalje od doline, da bi se zaštitilo plodno zemljište, kako bi se ono moglo iskoristiti u poljoprivrednoj proizvodnji.

Neadekvatnim planiranjem jedan dio poljoprivrednog zemljišta je izgubljen, pošto se danas ku�e grade i u ravnici. Zaseoci su pretrpani i mnoge se porodice preseljavaju i grade ku�e na najplodnijem zemljištu.

Prije I svjetskog rata imu�ni seljaci u Župi imali su ku�e po ugledu na gradske ku�e onog vremena. Pravljene su na sprat i od kamena. Prizemlje je služilo za smještaj stoke, a gornji sprat za stanovanje. Ku�e siromašnih seljaka sli�ne kolibama na katunima, bile su prekrivene slamom. Kod ve�ine ku�a gornji sprat nije bio izdijeljen, nego se ku�a sastojala iz jedne prostorije. Namještaj je bio siromašan, a svodio se na stvari od

drveta (posu�e, trpeze, kreveti i sl.). Danas su se uslovi života znatni promijenjeni što je imalo za posljedicu promjene spoljašnjeg i

unutrašnjeg izgleda ku�a. Ve�ina ku�a danas se sastoji od više prostorija. Pored stambenih tu se nalaze i pomo�ni objekti, štale za stoku i zgrade za smještaj poljoprivrednih proizvoda, alata i mašina. 2.2.1. Morakovo

Granice naselja Župe


11

Morakovo se nalazi u isto�nom dijelu Župe i po katastru ima površinu od 35,38 km2. Po popisu iz

2011. godine broj stanovnika je 336, što �ini 9,50 stanovnika na km2. Dolina Morakova je uska i ima oblik gle�erskih valova sa strmim vise�im stranama, naro�ito prema Štitovu. Na izgled reljefa u naselju Morakovo veliki uticaj su imali fluvioglacijalni procesi. Vidljivi su ostaci morena kuda se kretao lednik ka donjem dijelu Župe. Naselje, koje se dijeli na Gornje i Donje Morakovo, se formiralo u dolini rijeke Gra�anice. Postoji mišljenje da je na prostoru Morakova nekad postojalo jezero, koje je nastalo poslije otapanja lednika i da je naselje po tom jezeru (�moru� nazvano u narodu) dobilo i ime Morakovo. U prilog tvrdnji o postojanju jezera ide i glina u morenama na teritoriji Morakova. Kasnije je rijeka Gra�anica probila �eonu morenu i usjekla svoje korito u nju i tim putem je jezero oteklo.

Ne postoje precizni podaci kada se prvi put pominje naselje Morakovo. Ipak se zna da je bilo naseljeno i u srednjem vijeku, što dokazuju ostaci srednjevjekovnog utvr�enja zvanog u narodu kao

Jerinin grad. Po legendi gradila ga je žena �ur�a Brankovi�a u narodu zvana kao prokleta Jerina. Me�utim ova legenda se ne temelji na istorijskim izvorima. Zna se da je u srednjem vijeku kroz Župu prolazio važan trgova�ki put od Onogošta do Brskova i da je utvr�enje u Morakovu služilo kao zaštita tom važnom trgova�kom putu. Pojedini nau�nici tvrde da je Jerinin grad podignut još u rimsko doba. Dr. Erdeljenovi� i Vuk Karadži� smatraju da je grad podigao Ivan Crnojevi� za odbranu od Stjepana

Kosa�e. Me�utim iz povelje koju je dobio Herceg Stjepan saznajemo da se ovaj grad zvao Susjed i da je pripadao Herceg Stjepanu. U tim poveljama iz 1444. i 1454. godine upu�enih od aragonsko-napuljskog kralja Alfonsa i u povelji od 1448. godine od rimskog cara Fridriha, o Susjedu se govori kao o rimskom vojnom utvr�enju. Poslije pada pod Turke taj grad gubi svaki zna�aj i biva prepušten zubu vremena. Morakovo se u turskim tefterima (popisima) prvi put pominje 1477. godine.

Pretpostavlja se da su prvi naseljenici u Morakovu bili su Iliri, zatim Lužani i Sloveni, koje su kasnije potisnuli pleme Nikši�i. Ve�ina današnjih stanovnika Morakova vode porijeklo po narodnom predanju iz Vasojevi�a.

Pogled na Gornje Morakovo


12

O broju stanovnika u naselju Morakovu i broju doma�instava nemamo sigurne podatke sve do popisa iz 1948. godine kada je u Morakovu živjelo 422 stanovnika u 90 doma�instava. Godine 1961. broj stanovnika u Morakovu je iznosio 430 u 94 doma�instva, dok je 2003. godine bilo je 383 stanovnika u 110 doma�instava.

Demografski podaci jasno pokazuju na primjeru Morakova pad i stagniranje broja stanovnika ukidanjem statusa opštine 1954. godine. Odseljavanje iz Morakova, izraženo pogotovo sa po�etkom industrijalizacije i prelaskom u ve�e gradove velikog broja mladih ljudi karakterisalo je poslijeratni period ovog naselja. U periodu 1971. i 1981. godine imamo stagnaciju broja stanovnika, da bi ve� na po�etku 1991. godine bio zabilježen pad broja stanovnika koji se blaže nastavio i na popisu iz 2003 godine. Da se trend pada broja stanovnika nastavio, �ak i ja�im intezitetom, govori i podatak o broju stanovnika sa popisa iz 2011. godine. Dodatni uzrok pored odseljavanja iz Morakova je i pad prirodnog priraštaja posljednjih 20 godina što se vidi i na podacima iz broja u�enika u podru�nom odjeljenju osnovne škole �Dušan Bojovi��. Školske 1960/61 godine bilo je upisano 93 u�enika u podru�nom odjeljenju u 4 razreda. Godine 1981/82 u Morakovu je školu poha�alo 52 u�enika. Školske 1991/92 godine školu u Morakovu poha�alo je 46 djece, a 1999/2000 svega 20 u�enika.

Ovi podaci jasno govore koliki je pad u broju stanovnika pogotovo najmla�ih godišta u Morakovu. Razlog ve�eg iseljavanja stanovništva iz Morakova su i udaljenost od grada, hladnija klima u odnosu na ostatak Župe, manje plodnog zemljišta, višedecenijsko neulaganje u infrastrukturu ovog naselja, ali i visoka stopa nezaposlenosti. 2.2.2 Bjeloševina

Bjeloševina se nalazi zapadno od Morakova sa desne strane rijeke Gra�anice i isto�no od naselja Vasiljevi�i. O�uvani tragovi morena i jak uticaj glacijacije na izgled terena je veoma prisutan. Ovo naselje prvi put se pominje u turskom popisu iz 1477. godine. Ovo je jedino naselje u Župi koje se pominje u

toponimima srednjevjekovne Zete. Ime je dobilo po Bjelošu koji je, po predanju bio praunuk Nikšinog sina Gezimira. Ta�no je utvr�eno da je poslije dolaska plemena Nikši�i u ove krajeve i potiskivanjem Lužana ovo naselje naseljeno od strane Nikši�a.

Bjeloševina ima površinu od 7,86 km2, a 2011. godine je živjelo 217 stanovnika, pa proizilazi da je gustina

Pogled na dio Bjeloševine


13

naseljenosti iznosila 27,60 stanovnika po km2. U Bjeloševini je primijetan blagi porast stanovništva u periodu 1948-1954. godine poslije �ega

dolazi do pada stanovništva do 1971. godine, da bi na popisu iz 1981. opet bio primijetan kratkotrajni porast stanovništva. Razlozi su sli�ni kao i u slu�aju Morakova, ukidanjem opštine, odlaskom u gradove mladog stanovništva, zapošljavanjem u fabrikama i njihov ostanak u ve�im gradovima.

U periodu 1991-2003. godine dalji pad je uzrokovan i smanjenim natalitetom uz istovremeni nastavak odseljavanja, da bi se po popisu iz 2011. godine taj broj blago pove�ao. Interensantan je i porast broja doma�instava u oba naselja koji je karakteristi�an i za sva druga naselja Župe. Do toga je došlo usljed dijeljenja porodica. Ranije u doma�instvu zajedno su živjeli po nekoliko bra�e sa porodicama tj. nijesu se ''dijelili''. U kasnijem periodu pogotovo od 60-tih godina, porodice gdje živi više bra�e, razli�itih generacija (otac, majka i njihovi potomci) zajedno postaju rijetke tako da svaki od potomaka pravi svoje doma�instvo što objašnjava i porast broja doma�instava. 2.2.3. Vasiljevi�i

Vasiljevi�i se nalaze zapadno od Bjeloševine, a isto�no od sela Kuta. Južno od Vasiljevi�a se nalazi administrativni centar Župe, Miolje Polje. Vasiljevi�i su po površini ve�e naselje od Bjeloševine, ali imaju manje stanovnika. Glacijalni tragovi su manje izraženi u Vasiljevi�ima, a južni dio naselja se

širokom ravnicom otvara ka centru Župe.

Vasiljevi�i se prvi put pominju u dokumentima iz XIX vijeka. Po predanju tadašnje naselje je dobilo naziv po nekom Vasilju koji je tu u prošlosti živio. Katastarska površina ovog naselja je 17,87 km2 i tu je po popisu iz 2011. godine živjelo 116 stanovnika ili 6,50 stanovnika po km2. Iz ovoga proizilazi da su Vasiljevi�i najslabije naseljeno

naselje u Župi sa izraženim padom broja stanovnika. Kao i u drugim naseljima u Župi i ovdje je došlo je do rasta stanovništva u periodu 1948-1961. godina, s tim što je blagi rast nastavljen sve do 1981. godine. Opadanje broja stanovnika u periodu poslije 80-tih i slabiji rast od o�ekivanog imaju isti uzrok kao i u ostalim naseljima. U Vasiljevi�ima se bilježi blagi porast stanovništva na popisu iz 2003 godine, da bi do popisa 2011.


14

godine broj stanovnika drasti�no opao. 2.2.4. Kuta

Kuta su po broju stanovnika najve�e naselje u Župi. Po popisu iz 2011. godine u Kutima je živjelo 846 stanovnika. Katastarska površina iznosi 35,24 km2, pa broj stanovnika po kilometru kvadratnom

iznosi 24. Kuta se prostiru isto�no od Vasiljevi�a, a zapadno do Carina. Preko Puste strane povezana su sa naseljem Zagrad, a na sjeveru ih ograni�ava Kutsko brdo. Kuta se pominju u popisu iz 1477. godine kao naselje u kome je baština vojvode Batri�a. Reljef ovog naselja je razu�en, ve�ina terena je brdovita i blago razu�ena i sa plodnim zemljištem. Veliki problem zbog nagiba terena predstavlja erozija terena tokom velikih kiša.

U Kutima živi veliki broj bratstava. Kuta se dijele na Gornja i Donja Kuta. Gornja Kuta

zbog težeg terena i sa manje plodne zemlje su dugo bila nenaseljena, dok su danas Kuta mnogo razvijenija i sa više uslova za život. Stanovništvo Kuta relativno brzo raslo u periodu 1948-1961. godine i ono je nastavilo da raste sve do 1971. godine kada do slede�eg popisa imamo blagi pad stanovništva, koji se nastavlja sve do 2003. godine. Najve�i pad imamo u periodu 1971-1981 od kada se pad usporava, da bi bio izraženiji u 2011. godini. Razlozi su isti kao i u ve� navedenim naseljima.

2.2.5. Zagrad

Zagrad se nalazi sjeverno od župske doline i

sa juga je odvojeno od ostatka Župe brdima Gradina i Dubrava. Zagrad ima katastarsku površinu od 12,18 km2 i na toj toj površini živjelo je 2011. godine 357 stanovnika ili 29,30 st/km2. Zagrad se prvi put pominje 1477. godine kao naselje gdje zimuje pleme Nikši�i. Naziv je dobio po tome što se nalazi iza brda Gradina na kojoj je postojalo staro rimsko i srednjevjekovno utvr�enje, koje ni do današnjih dana nije do kraja istraženo. Najve�i dio današnjeg stanovništva Zagrada vodi porijeklo od

Pogled na dio Kuta

Naselje Zagrad


15

plemena Nikši�a. Po popisu iz 1948. godine na Zagradu je živjelo 436 stanovnika.

Dosta neuobi�ajeno je bilo kretanje stanovništva Zagrada i ono je ve�inom povezano sa aktivnostima na eksploataciji rude. Pove�anje broja stanovnika imamo za �itavi period 1948-1971. godina. U periodu 1971-1981., pa sve do 2011. godine vidan je veliki pad broja stanovnika. Stanovništvo se odseljava u periodu 70-tih godina zbog otvaranja kopa Rudnika Boksita kada je vršena eksproprijacija zemljišta, pa se veliki broj stanovnika odselio u Nikši�. Seljenje stanovništva se nastavlja i 80-tih godina sa daljom ekspoprijacijom i širenjem kopova rudnika Boksita. To je tako�e uz pad prirodnog priraštaja rezultiralo zna�ajnim padom broja stanovnika. 2.2.6. Oblatno

Oblatno se nalazi zapadno od Zagrada pokraj puta Krstova�e – Zagrad, južno ga ograni�ava brdo Dubrava (1045m), a sjeverno brdo Debeli Krš (1998m). Prvi put se pominje tek u XIX vijeku i ranije je bilo Liverovi�ki katun. Ono je smješteno u malom polju, katastarske je površine 8,36 km2, a 2011. godine imalo je 96 stanovnika ili 11,48 stanovnika po km2.

Iz tabele se jasno vidi kretanje broja stanovnika za period 1948-2011. Od 1948. do 1961. imamo konstantan rast stanovnika da bi od 1961. do 1971. bio

zabilježen drasti�an pad stanovništva koji se nastavio sve do 1991. godine da bi stanovništvo tek u periodu 1991. – 2011. prestalo da opada. Uzroci takvog stanja su veliko iseljavanje stanovnika u periodu poslije 60-tih godina sve zbog odseljavanja u Nikši�, zbog surovijih klimatskih uslova na Oblatnu u odnosu na ostatak Župe, manjom koli�inom obradivog zemljišta i težim uslovima za život. Poslije otvaranja rudnika

Dio naselja Oblatno


16

Boksita veliki dio stanovnika Oblatna odselio se u Nikši�, da bi tek u periodu 1991.– 2011. godine bilo smanjeno odseljavanje iz Oblatna usled smanjenja zapošljavanja u Nikši�u i sve teže ekonomske situacije, što je natjeralo jedan dio mladog stanovništva da ostane na selu, što je uzimaju�i u obzir sadašnje stanje samo privremenog karaktera do nekog novog talasa odseljavanja. 2.2.7. Liverovi�i

Liverovi�i su najzapadnije naselje u Župi. Od Nikši�a je udaljeno 10 km. Na istoku se grani�i sa Bastajima dok se sjeverno uzdižu obronci Dubrave (939m).

Na teritoriji naselja Liverovi�i 1956. godine podignuta je brana i jezero �Liverovi�i� �ime su potopljene velike površina plodnog zemljišta. Katastarska površina Liverovi�a nije posebno ra�unata, ve� se u katastarsku površinu ra�unaju i sela Carine i Bastaje. Zajedno imaju površinu od 24,06 km2, a godine 1948. na toj teritoriji u sva tri sela živjelo je 760 stanovnika ili 32 st/km2 , a 2011. godine 638 stanovnika ili 26,50 stanovnika po km2.

Liverovi�i su ime dobili po nekom svom istaknutom stanovniku koji se zvao Liver ili Oliver. Kao naselje pod tim imenom se pominje tek u novije vrijeme. U turskom popisu iz 1477 godine pominje se Glušje

selo, dio Liverovi�a, kao naselje gdje zimuju vlasi Nikši�i. U ovom naselju postoje i ostaci starog rimskog vodovoda.

Najbolje poljoprivredne površine naselja Liverovi�i su potopljene 1956. godine izgradnjom brane �Liverovi�i�. Liverovi�i se na zapadu pružaju do brane �Liverovi�i�. Put Nikši�-Morakovo prolazi obodom jezera Liverovi�i. Glavnina naselja se nalazi sa obje strane puta i obodom jezera Glušje selo dio Liverovi�a se nalazi i sa južne strane jezera.

U Liverovi�ima u periodu 1948-1961. godine došlo je do velikog pada stanovništva iz razlog što je 1956. godine poplavljen veliki dio tadašnjeg sela i plodnog zemljišta. Prilikom eksproprijacije zemljišta veliki dio stanovnika Liverovi�a se odselio u Nikši� i druge gradove i u druge djelove Župe. Godine 1961-1971. i dalje je primjetan pad stanovništva da bi tek u periodu 1971-1981. godine došlo do izvjesnog oporavka i rasta stanovništva. Poslije 1981. godine primjetan je pad stanovništva odseljavanjem i padom prirodnog priraštaja naro�ito izraženim u 2011. godini

Dio naselja Liverovi�i


17

2.2.8. Bastaje

Položaj Bastaja je u ravnici, na zapadu je naselje Liverovi�i, a na istoku Carine. Bastaje ili Bastasi, kako je drugo ime naselja, je sve do kraja XIX vijeka bilo dio Liverovi�a. Naseljavali su ga Bastasi, doseljenici iz stare Crne Gore, a naselje je dobilo ime po njihovom tadašnjem prezimenu. Bastaje je smješteno uz ravnicu sjeverno od doline Gra�anice, na plodnom i ravnom zemljištu. Bastasi su se ve�inom doselili iz �eva u XVI vijeku. Godine 1948. u Bastajima je živjelo 89 stanovnika u 17 doma�instava, a 2011. godine 172 stanovnika.

Kretanje broja stanovnika u Bastajima pokazuje, za razliku od nekih drugih župskih naselja, gotovo stalan rast. Rast je bio brži od 1948-1961 godine, a period od 1961-1981. je period blagog rasta stanovništva. Da bi u periodu 1981-2011. broj stanovnika u Bastasima imao konstantan i brži rast. Jedan od uzroka je i povoljnija klima (u odnosu na viši isto�ni dio Župe), plodno i ravno zemljište, blizina glavnog puta, što uzrokuje manja odseljavanja stanovništva. 2.2.9. Carine

Carine se nastavljaju zapadno od Kuta, a isto�no od Liverovi�a. Sa sjeverne strane ih zatvaraju visoki obronci Gradine (1058m), a na jugu rijeka Gra�anica. Carine imaju blažu klimu u odnosu na

isto�ni viši dio Župe, dugotrajnije osun�avanje u toku dana i dosta ravnice. Prema predanju ime je dobilo po tome što je nekada na prostoru današnjeg sela Carine, vršeno carinjenje robe koja je preko Župe dovožena u Nikši� i izvožena iz Nikši�a istim putem. Sve porodice iz naselja Carine doselile su se u proteklih sto pedeset godina u Župu iz drugih krajeva Crne Gore. Za prijašnje stanovnike ovoga sela nemamo sigurnih podataka.

Godine 1948. u Carinama su

Pogled na naselje Bastaje

Dio naselja Carine

Carine


18

živjela 163 stanovnika u 34 doma�instva, a godine 2011. 187 stanovnika u 48 doma�instava.

U Carinama se kao i u ostalim naseljima bilježi rast 1948 -1961. godine, ublažen zbog odseljavanja za period 1971-1981. godine, pa i dalje do 1991. godine imamo dalji pad stanovništva. Iz razloga odseljavanja i smanjivanja prirodnog priraštaja. Me�utim, na popisu od 2003. godine primjetan je rast stanovništva. Za razliku od ostalih dosad prikazanih naselja, izuzev Vasiljevi�a, ovo je bio najve�i rast stanovništva. Razlozi za rast stanovništva u Carinama su plodna zemlja, blizina glavnog puta Nikši�-Morakovo koji prolazi kroz naselje, smanjenje zapošljavanja u Nikši�u i ostanak dijela mladog stanovništva. 2.2.10. Jugovi�i

Jugovi�i se nalaze zapadno od naselja Starog Sela i isto�no od naselja Liverovi�i. Sjeverno je dolina Gra�anice, a južno su obronci Laza i Stražišta. Jugovi�i su dobili ime, po predanju, prema prvim

naseljenicima koji su se prezivali Jugovi�i i tvrdili da vode porijeklo od bra�e Jugovi�a. Jugovi�i se nalaze na ravnom i blago brežuljkastom terenu, sa dosta plodne zemlje i obradivih površina. Ve�inu terena pokriva plodna crvenica. Specifi�nost klime u naselju Jugovi�i je da jedino južni vjetar donosi padavine i da na podru�ju Jugovi�a �esto u toku ljeta padne dosta vodenog taloga, a da preko rijeke Gra�anice ne padne nimalo. I obratno, kada

padavine nošene sjevernim vjetrom padaju na sjeverni dio Župe, dešava se da na južnoj strani Gra�anice ne padne ni kap. Naselja Jugovi�i i Staro Selo zajedno imaju površinu od 20,96 km2, a 1948. godine je živjelo 413 stanovnika ili 20 stanovnika po km2, a 2011. godine 556 stanovnika ili

Pogled na naselje Jugovi�i


19

26,50 stanovnika po km2. Od toga je u Jugovi�ima 1948. godine živjelo 207, a 2011. godine 233 stanovnika.

U Jugovi�ima je bilježen stalni rast stanovništva u periodu od periodu 1948-1961 godine, a nastavlja se i kroz 70-te i 80-te godine XX vijeka sve do popisa iz 1991. godine. Jedan od razloga za neizraženo odseljavanje stanovništva u ovom periodu bilo je jer se Jugovi�i smatraju pitomijim dijelom Župe sa dosta plodne zemlje i ugodnijom klimom u odnosu na isto�ni dio Župe. Pad broja stanovnika se bilježi u periodu 1991-2003. godine usljed smanjenja prirodnog priraštaja i ja�eg odseljavanja koje je naro�ito bilo izraženo i vidljivo na popisu iz 2011. godine, kada je u ovom naselju zabilježeno 97 stanovnika manje nego 2003. godine. 2.2.11. Staro Selo

Staro Selo se nalazi isto�no od naselja

Du�ice, a zapadno od naselja Jugovi�i. Na jugu ga ograni�avaju Lazi (1019m), a sjeverno dolina rijeka Gra�anice. O vremenu nastanka naselja nemamo sigurnih podataka. Po popisu se pominju zimovnici vlaha Nikši�a i zove se Velja Vas (Veliko Selo). Smatra se da se to odnosi na današnje Staro Selo. Po predanju tu je živjelo staro stanovništvo, vjerovatno Lužani, prije dolaska Nikši�a i oni su ga nazivali Stari narod i oni su se po predanju odselili sredinom XVI vijeka, a te prostore naselili su Nikši�i.

U Starom Selu 1948. godine je živjelo 206 stanovnika, a 2011. godine, 323

Pogled na naselje Staro Selo


20

stanovnika. U Starom Selu primjetan je rast stanovništva za period od 1948-1961. godine koji se nastavlja u periodu do 1981. godine, kada dolazi do pada iz sli�nih uzroka kao i u ostalim naseljima (odseljavanje, pad prirodnog priraštaja) do 1991. godine kada dolazi do laganog oporavka broja stanovnika u Starom Selu. Staro Selo, kao i Du�ice, imaju dosta plodnog i obradivog zemljišta i zahvaljuju�i tome je bilo manje iseljavanje nego u drugim naseljima.

2.2.12. Du�ice

Du�ice se nalaze južno od doline rijeke Gra�anice i sa lijeve strane njene doline. Na zapadu ih ograni�ava Staro Selo, na sjeveru dolina Gra�anice, a na jugu obronci Viševca (1349m) i Zakamenja

(1374m). Naselje se pruža gotovo paralelno sa dolinom Gra�anice od koje je odvojeno nizom brežuljaka, pogotovo u njenom isto�nom dijelu. Najnaseljeniji dio Du�ica je njen zapadni dio gdje ima dosta obradivog zemljišta i gdje je kraj pitomiji. Prema istoku teren postaje sve krševitiji.

Du�ice se prvi put pominju u turskom defteru iz 1477. godine, a pominju se i u popisu Vlaha Nikši�a, gdje se pominje Du�i�ko polje. Administrativno Du�icama pripada i administrativni centar Župe - Miolje Polje. Du�ice imaju katastarsku površinu od 21,03 km2 i u

Pogled na naselje Du�ice


21

njima je 1948. godine živjelo 424 stanovnika ili 20 stanovnika po km2, a 2011. godine 552 stanovnika ili 26,25 stanovnika po km2.

Veliki rast sanovništva zabilježen je izme�u popisa iz 1948. i 1961. godine koji se nastavio nešto blaže i u periodu 1961-1971. godine. Visok prirodni priraštaj i relativno malo odseljavanje iz Du�ica u periodu 1948.-1971. godine uzrokovali su pove�an broj stanovnika. Poslije 1971. godine dolazi do pada broja stanovnika zbog ve�eg odseljavanja u Nikši�, gdje se veliki broj mladih ljudi za stalno naseljava. Blagi pad je nastavljen i u periodu od 1981.-1991. godine, da bi u periodu 1991.-2011. godine došlo do stagnacije rasta stanovništva. Uzrok manjem odseljavanju iz Du�ica je u tome što Du�ice, pogotovo u svom zapadnom dijelu, imaju dosta plodnog i obradivog zemljišta, što su blizu glavnog puta Nikši�-Morakovo i usled elektrifikacije i poboljšanja životnih uslova (asfalt, vodovod), imaju povoljnije uslove za život u odnosu na druga naselja gdje je odseljavanje bilo ve�e (Oblatno, Morakovo). 2.3. Klimatske karakteristike Župe

Klima Župe je uglavnom uslovljena klimom Nikši�kog polja, izmijenjena morfološkim oblikom doline i uticajem nadmorske visine. Klima Nikši�a je uslovljena u zavisnosti od položaja u odnosu na Jadransko more, od kojeg je udaljen 30 km vazdušne linije, zatim položajem u odnosu na kontinentalno zale�e, kotlinskim izgledom i visokim planinama u zale�u. Na ovom prostoru se prepli�u uticaji mediteranske i kontinentalne klime. Mediteranski uticaji idu od Skadarskog jezera dolinom rijeke Zete preko prevoja Planinica dolaze u Nikši�ko polje. Maritivni uticaji od doline Trebišnjice veoma se malo osje�aju iako i na tom prostoru postoji izvjesna reljefna otvorenost prevoja Trubjela i zaravni Rudina i Banjana. Me�utim zbog opštih vazdušnih strujanja pravcem jug-sjever, te vazdušne mase ne skre�u ka Nikši�kom polju. Klimatski uticaji idu dolinom Gra�anice tako da je klima Župe skoro ista kao u Nikši�u. Pored mediteranskog uticaja na klimu veoma važan modifikator klimatskih prilika u Župi su i kontinentalni uticaji. 2.3.1. Relativna vlažnost vazduha i obla�nost

Srednja godišnja relativna vlažnost vazduha je 69,25 % što nije velika vrijednost u odnosu na druge krajeve unutrašnjosti Dinarida. Najniža vlažnost vazduha je u Avgustu 57 %, a najviša u Novembru 80 %. Najmanja vlažnost vazduha je u toku Jula, Avgusta i Septembra, a najve�a u Novembru, Decembru i Januaru.

Obla�nost je najve�a u Decembru 6,9, zatim u Novembru 6,6, dok je najmanja obla�nost u Julu i

Avgustu 3,3. Srednja vrijednost obla�nosti je na iznosu od 5,06

Tabela: Srednja mjese�na obla�nost u Župi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Srednja vrijednost

5,9 6,2 5,8 4,1 5,5 4,9 3,3 3,3 3,9 4,3 6,6 6,9 5,06

Tabela: Relativna vlažnost vazduha u Župi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Srednja vrijednost

74 73 70 67 68 67 59 57 66 72 80 78 69.25


22

Prosje�no godišnje je 93 sun�anih dana. Srednje godišnje osun�avanje izra�unato u gasovima iznosi 2242. Najsun�aniji je mjesec Jul (318 �asova), najmanje sun�an je Decembar (91 �as). Prosje�no dnevno osun�avanje u Julu je 10,6 sun�anih �asova, a u decembru 3,0 �asa.

Tabela: Prosje�an broj sun�anih �asova u Župi

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Srednja

vrijednost Ukupan broj

sun�anih �asova 110 105 142 170 216 247 318 301 229 205 98 91 186 2232

2.3.2. Padavine

Koli�ina padavina u Župi je prili�no velika. Južni vjetrovi donose velike koli�ine padavina, tako da na fluviometrijski režim ima prije svega uticaj Sredozemlja, što se jasno vidi još i po koncentraciji padavina u hladnoj polovini godine od Oktobra do Marta. Najve�e koli�ine padavina su u Novembru (294mm), a najmanje koli�ine padavina su u Julu (51mm).

Srednja godišnja koli�ina padavina iznosi 1998mm. Najve�a ikada zabilježena mjese�na koli�ina padavina je bila u Novembru 1925. godine i iznosila je 678mm. Godine 1937. ukupna godišnja koli�ina padavina bila je 3143mm, a ve� slede�e godine je bila i najmanja godišnja koli�ina padavina 1176mm. U Župi postoje tri kišomjerne stanice na kojima su prosje�no zabilježene slede�e koli�ine padavina: na kišomjernoj stanici Jugovi�i, zabilježena je godišnja koli�ina padavina od 2350mm, na kišomjernoj stanici Donje Morakovo na nadmorskoj visini od 880m koli�ina padavina prosje�no iznosi oko 2300mm, dok na stanici Blaca isto�no od Župe na nadmorskoj visini od 1200m srednja godišnja koli�ina padavina prosje�no iznosi 2880mm.

Iz podataka se vidi da koli�ine padavina nijesu pravilno raspore�ene tokom godine, maksimum padavina je u periodu jesen-zima dok su prolje�e i ljeto sa mnogo manje padavina. Takav režim padavina negativno uti�e na razvoj poljoprivrede.

Tabela: Pregled godišnjih padavina u Župi

Suma padavina po hidrološkim godinama u mm

Ukupna suma

padavina Prosje�no padavina

R.B.

Naziv stanice

Nadmorska visina

Geografska

širina

Geografska

dužina 1956/

57 1957/

58 1958/

59 1959/

60 1960/

61 1961/

62

1 Jugovi�i 780 42°43' 19°09' 1821 2486 2513 2629 1988 2558 13995 2332.50

2 Blace 1200 42°42' 19°13' 2359 3255 3403 3487 2563 2935 18002 3000.33

3

Donje Morak

ovo 880 42°43' 19°10' 1860 2338 2445 2458 1988 2980 14069 2344.83

Srednja godišnja koli�ina padavina po mjesecima


23

Ve�ina padavina se lu�i u vidu kiše, a znatno manje u vidu snijega. Snijeg pada u periodu od Oktobra do Maja. Me�utim ve�inom snijeg pada od Decembra do Februara, tako da se rijetko dešava da padne ranije u Novembru ili Oktobru. Prosje�no godišnje je dana sa snijegom 19,3, a maksimalno 34 dana. Prosje�ne debljine sniježnog pokriva�a se kre�u obi�no od 9 cm u Novembru do 129 cm u Februaru. Sniježni pokriva� na Štitovu i okolnim planinskim grebenima prelazi 2 metra. 2.3.3. Vjetrovi

Veoma veliki zna�aj, pored opštih poznatih faktora, na pojavu i u�estalost vjetrova imaju lokalne orografske karakteristike. Po godišnjim dobima vjetar najviše duva s prolje�a (73,1%), a najmanje zimi (57,6%).

Od vjetrova koji duvaju naj�eš�i je sjever (25%). Sjeverni vjetar je hladan i pretežno suv. Drugi po u�estalosti javljanja je južni vjetar, na njega otpada oko 21% javljanja. On je topao, ve�inom se javlja u prolje�e i donosi padavine i toplo vrijeme. Iz toga se vidi da su sjever i jug dominantni vjetrovi u Župi. Od drugih vjetrova nešto ve�u u�estalost imaju još sjeveroistok (9%) i jugoistok (5%). Ostali vjetrovi imaju mali uticaj na klimatske prilike, a njihova u�estalost u odnosu na sjeverni i južni vjetar je mala. Tišine ima oko 33%. Prosje�na brzina sjevernog vjetra je 6,2 m/sec, jugoistoka 7,7 m/sec, dok je najja�i sjeveroistok 9,1 m/sec. Kontinentalni vjetrovi naj�eš�i su u prolje�e (40,3%), zimi (37,5%), i ljeti (33,5%), dok je njihova u�estalost jeseni manja (29,7%). Maritimni vjetrovi najve�u u�estalost imaju tako�e s prolje�a (32,8%), zatim s jeseni (30,6), rje�i su u toku ljeta (29,3%) a najre�i u toku zime (20,1%). 2.4. Reljefne karakteristike

Na sastav gornjeg sloja zemljišta uti�u brojni faktori, prije svega geološko-litološka gra�a terena, klima, reljef, �ovjek. Raspored i sastav stijena znatno uti�e na sastav zemljišta. U Župi su dominantno zastupljeni dolomiti, kre�njaci, eruptivi i škriljci. Može se re�i da je zemljište Župe formirano na kre�nja�ko-dolomitskom supstratu. Velike koli�ine padavina, toplija klima, omogu�ile su stvaranje naslaga crvenice ve�inom u selima: Kuta, Vasiljevi�i, Liverovi�i i Jugovi�i.

Smonica je rasprostranjena u gornjem Morakovu, Donjem Zagradu, Bjeloševini i Starom Selu. Glinuša se javlja najviše na prostoru Kuta i u jednom dijelu Du�ica i Jugovi�a. Aluvijalna tla u dolini rijeke Gra�anice, kao i deluvijalna tla u podnožju padina bila su kultivisanjem pretvorena u kvalitetna, ali slabljenjem zemljoradnje su dosta zapuštena i proces erozije na njima je vrlo intenzivan.

Morene su prekrivene buavicama i na njima je bogatstvo humusa nešto ve�e. Ova zemljišta su vodom bogatija nego ostali djelovi doline. Ve�inom zahvataju prostor naselja Zagrad i Oblatno, dok zahvataju i planinske zaravni.


24

Na planinama i planinskim zaravnima najrasprostranjeniji tip tla je buavica. One imaju u svom sastavu visoki procenat humusa. Sadržaj humusa se kre�e od 10-40%. Buavice su veoma plodne. Nastale su povoljnim klimatskim uslovima uz veliko u�eš�e travnate vegetacije.

Veliki problem za razvoj zemljoradnje predstavljaju buji�ni procesi u dolini Gra�anice. Ona sa svojim buji�nim pritokama odnosi gornji rastresiti sloj, osobito na deluvijalnim nanosima i morenama. Oko 5000 ha zemljišta zahva�eno je ekcesivnom erozijom. Prou�avanjnem erozije tla u dolini Gra�anice izra�unato je da prosje�na koli�ina buji�nog nanosa godišnje iznosi 1500m3 na 1 km.

Površina od oko 4000ha zahva�ena je jakom erozijom. Izra�unato je da godišnje u slivu Gra�anice koli�ina nanosa iznosi oko 23000m3.

Danas se na prostoru Župe, zahvaljuju�i �ovjekovom uticaju poboljšava kvalitet zemljišta i plodnog tla pojedinih djelova doline. To se postiže primjenom modernih agrotehni�kih mjera. Tako�e se preduzimaju razne mjere za zaštitu zemljišta od erozije, prije svega pošumljavanjem i regenerizacijom šumskog pokriva�a. Sve te mjere treba da zaštite plodno tlo u Župi kojeg je danas sve manje.

2.4.1. Formiranje oblika reljefa

Dominantni reljefni oblik �ini prostrana dolina gornjeg i srednjeg sloja toka Gra�anice. Dolina je postala uglavnom erozionim radom Gra�anice i mnogih bujnih potoka koji se u nju ulivaju. Veliki zna�aj u formiranju doline imala je i ledni�ka erozija, pa dolina u ve�em dijelu ima normalan karakter. Radom tih erozionih sila razoren je veoma mo�an pokriva� trijaskih sedimenata ve�inom kre�njaka i dolomita, koji je bio debeo nekoliko stotina metara. Daljim radom erozije naišlo se na manje otporne klasti�ne stijene donjeg trijasa i perma, koji su �inili neposrednu podlogu trijaskih kre�njaka i dolomita, a zatim na eruptivne (vulkanske) stijene, koje su tako�e vrlo porozne, pa je rad erozivnih sila postao ubrzaniji i formiranje široke doline postalo je brže i lakše. Zahvaljuju�i tim manje otpornim stijenama Župa je dobila svoj današnji oblik

Duž rasjedne linije koja ide sa lijeve strane doline i koja dijeli dolinu na dva razli�ita reljefna podru�ja, došlo je do spuštanja sedimenata u naselju Du�ice. Dok su sa desne strane doline ve�inom lako porozne stijene, pa je razaranje mnogo lakše u odnosu na lijevu stranu doline gdje su ve�inom


25

kre�njaci i dolomiti. Taj dio Župe je tipi�an predstavnik kraškog reljefa (škrape, vrta�e, uvale, dolovi, jame zvekare, i pe�ine).

Prostor Župe i danas je izložen jakom razaranju od strane buji�nih voda Gra�anice i potoka, tako je bilo i prije i za vrijeme pleistocena. Ova erozija je toliko mo�na da se iz godine u godinu osjetno mijenja izgled terena. Glavne morfološke crte Župe bile su formirane prije glacijacije, što se može utvrditi po ostacima brojnih morena u gornjem dijelu doline, naro�ito na prostoru Bjeloševine i Du�ica. Ove morene, kao rastresiti materijal, lako apsorbuju ve�e koli�ine vode pa su veoma obrasle vegetacijom. Sve to slabi mo� erozije i tako je o�uvan taj dio terena od daljeg razaranja. Sjevernim obodom kotline od Bjeloševine do Zagrada nalazi se krupno razbacano kamenje koje je veoma slabo ugla�ano. Ti ostaci kamenja govore da su to ostaci nekadašnjih morenskih taloga, koje je razorila vrlo snažna denudacija potoka Ma�ka i njegovih pritoka, a i konfiguracija terena u pozadini Župe prema Štitovu, kao i dobro o�uvane morene na njoj ukazuje da su i ovdje bili razvijeni gle�erski sedimenti.

Pored toga veliki zna�aj u formiranju današnjeg reljefa imali su uzdužni rasjedi. Ovi rasjedi su prije svega predisponirali postanak Župe kao i njen pravac pružanja istok-zapad.

2.4.2. Uticaj glacijacije na izgled reljefa

Uticaj glacijacije na izgled reljefa u Župi je bio znatan. Na podru�ju Župe dolazili su lednici sa tri glacijalna podru�ja: Lukavica, Maganika i Prekornice. Dolina rijeke Gra�anice je usje�ena u površ koja je velikog prostranstva. Sa nje se uzdižu grebeni i kose koje dostižu visinu od 2000 m. Na jugu je Prekornica visine 1926 m. Sjeveroisto�no su grebeni Maganika sa visinom od 2139m. Sjevernije se prostiru oblasti Žurima visine 2004m, Javorja. Lukavi�ka glacijacija zahvatila je površinu od oko 200 km2. Centar zahla�ivanja bili su planinski vrhovi: Gackove grede, Veliki i Mali Žurim i Ilijin vrh. Lukavi�ka glacijacija imala je platoski karakter ( fjeldovski tip). Ledni�ki jezici su se kretali u raznim pravcima. U Župu su se spuštali lednici sa dvije strane. Jedan sa sjeveroistoka u župska sela:Kuta, Zagrad i Oblatno, pa dalje u Dragovolji�e, a drugi je dolazio od istoka i kretao se samom župskom valom. Na prostoru Zagrada i Oblatna gle�eri Lukavi�ke glacijacije

nataložili su morene razli�ite debljine. Ove morene govore da su se lednici spuštali i do 850 m nadmorske visine imali su presudnu ulogu u formiranju oblika reljefa prostora Oblatna, Zagrada, Trešnjice, Golih brda. Ispod ovih morena šire su u Zagradu i Oblatnu mala fluvioglacijalna polja zasuta šljunkom gle�erskih potoka.

Za prostor Župe mnogo ve�i zna�aj imaju lednici koji su se spuštali sa Prekornice i Maganika. Ledene mase koje su se spuštale iz magani�kih uvala silazile su u Štitovo i Rako�icu, gdje su obrazovale veoma prostran podinski gle�er, koji se kretao ka Vodnom dolu, skretao je ka istoku i spuštao se valovom Blaca i Gornjeg Morakova do u srednju Župu. Lednik koji se kretao kroz valov


26

Blaca na po�etku doline Gra�anice formirao je u njemu znatno udubljenje. Tu je bilo formirano malo jezero koje se jako zasipalo aluvijalnim nanosom, humusom i drugim biljnim ostacima, pa se formiralo tresetište. Lednik koji je dopirao do Miolja Polja (815m) bio je dug preko 10 km, a širok prosje�no 2km. s tim što je bio u Gornjem Morakovu uži, a niže u Bjeloševini znatno širi. On je sa lijeve strane primao manji lednik koji je dolazio kroz valov Turiju sa sjeveroisto�ne strane Prekornice. Glacijalna sabirališta na Prekornici bila su u krškim uvalama i vrta�ama, odakle se led kretao prema dolini Gra�anice. Ovi lednici su nanijeli mo�ne bo�ne padinske i �eone morene. Morene su izgra�ene od oblutaka šljunka, pijeska pomiješanog sa glinom, kre�njacima i dolomitima. Morene su o�uvane po stranama rijeke Gra�anice, kao što su bo�na morena u Du�icama, duga 6 km i morena s desne strane doline na dužini od 2 km, koje su iste visine pa se može zaklju�iti da je debljina leda bila i preko 200 metara.

�eone morene nastaju ispod Bjeloševine i one lu�nim bedemom visokim oko 50 m ogra�uju Morakovski valov, a pružaju se u dužinu do 2 km ispunjavaju�i sredinu Župe izme�u sela Vasiljevi�a i Du�ica. Najbolje o�uvana morena je �eona morena (Dugo brdo) u Bjeloševini koja �ini kraj Morakovskog valova. Prisustvo gline u morenama na prostoru Du_ica i Morakova govori da je poslije otapanja leda došlo do ujezerivanja tj. do formiranja jezera, gdje je kasnije rijeka Gra�anica usjekla svoje korito i jezero je nestalo ostavljaju�i za sobom velike naslage gline. Gra�anica je u �eone morene izme�u sela Vasiljevi�a i Du�ica usjekla korito dubine oko 30 metara. Lednici nijesu išli dalje od Mioljeg Polja, donji dio doline je prekriven fluvioglacijalnim nanosom od 30 m debljine i u tim naslagama Gra�anica je usjekla dvije terase niža je visine 4-8 metara, a viša 10-14 metara u odnosu na današnji tok rijeke. Sniježna granica se kretala od 1370 m na padinama Prekornice do 1470 m u predjelu Maganika.

2.5. Biljni i životinjski svijet

Reljef i klima bitno uti�u na raspored i bogatstvo biljnog i životinjskog svijeta nekog prostora. Župa je bogata raznovrsnim biljnim svijetom. �itava dolinska ravan i padine koje joj gravitiraju su bogatstvo koje još uvijek �eka da do kraja bude istraženo.


27

Preplitanje mediteranske i kontinentalne klime kao i reljef, hidrografija i geološki sastav terena uslovili su raznovrsnost biljnog svijeta. Na tako malom prostoru tokom prolje�a i ljeta može se vidjeti mnogo lijepih biljnih vrsta koje plijene svojim mirisom i šarenilom boja. Najljepši dio Župe je Zabran kralja Nikole (1186mnv) sa bogatom šumom obi�ne evropske bukve (Fagus sylvatica L.) koja u vru�im ljetnjim danima pravi prijatnu hladovinu, kao i hladno izvorište rijeke Gra�anice koje osvježi svakog putnika namjernika. Posebnu ljepotu cijelom toku rijeke Gra�anice (29km) daju stabla bijele vrbe (Salix albaL.) i uskolisne sive vrbe (Salix eleagnos Scop.). Na podru�ju Zabrana kao i duž svog cijelog toka rijeka Gra�anica tokom godine kad su obilnije padavine plavi okolne livade i pravi mo�varna staništa gdje dominiraju trska (Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steudel), vrbi�ica (Lythrum salicaria L.), metvica (Mentha pulegium L.), kiprovina (Epilobium angustifolium L.), vodena bokvica (Alisma plantago – aquatica L.), lincura, mala sve�ica (Gentiana pneumonanthe L.) kao i druge biljne vrste. Još od davnih vremena botani�ari su posje�ivali Župu zadržavaju�i se u ovom kraju vrlo kratko. Njihova interesovanja su uglavnom bila usmjerena ka istraživanju flore sjevernih i primorskih krajeva Crne Gore. Botani�ka istraživanja na prostoru Župe su ra�ena od kraja XIX vijeka do po�etka XXI vijeka ( 1873 god. Josip Pan�i�, 1899 god. Josef Rohlena, 1987 god. Jelena Blažen�i�, 2000 – 2007 god. Nada Bubanja). Ovim istraživanjima je zabilježeno oko 350 biljnih vrsta za podru�je Župe što predstavlja 1/10 ili 10% od cjelokupne flore Crne Gore. Isti�e se odre�en broj endemskih, reliktnih kao i zakonom zašti�enih biljnih vrsta. Me�u endemima se izdvajaju

- endemi Dinarida - šarena krabljica (Chaerophyllum coloratumL.), rascjepani kukurjek (Helleborus multifidus Vis.), karglov zvin�ac (Bupleurum karglii Vis.), litardijerov procjepak (Scilla litardierei Breist.)

- endemi jugoisto�nih Dinarida – Tomazinijeva pucavica (Silene tommasinii Vis.), Nikolin razli�ak (Centaurea nicolai Bald.)

- endem primorskih Dinarida – zvon�ac sitnolisni (Edrianthus tenuifolius (W.&K.)A.D.C. in D.C.)

- endemi Jugoslavije – goli razli�ak (Centaurea glaberrima Tausch.), rosni�asti grintavec (Scabiosa fumarioides Vis.&Pan�i�)

- endemi Balkanskog poluostrva – pan�i�eva mlije� (Cicerbita pancicci (Vis.)Beauverd), kotrljan lepezasti (Eryngium palmatum Pan�i�&Vis), zvon�i� piramidalni (Campanula pyramidalis L.)

Na prostoru Zabrana kralja Nikole 2003 godine

Onosma pseudoarenaria ssp. tridentina prona�ena u Italiji i Zabranu Kralja Nikole u Župi

Bukova šuma u Zabranu Kralja Nikole


28

prona�ena je biljna vrsta koja do tada nije bila poznata za Crnu Goru - sr�anica, oštrika (Onosma pseudoarenaria ssp.tridentina (Wettst.) Br.- Bl.).

Ostaci nekada velike i široko rasprostranjene populacije nekih biljnih vrsta koje su uspjele da prežive ledeno doba tzv. reliktne vrste su prisutne na podru�ju Župe - crni grab (Ostrya carpynifolia

Scop.), makedonski hrast (Quercus trojana Webb), zvon�i� (Campanula lingulata Waldst.&Kit), siva rezuha (Cardamine glauca Spreng in D.C), jablan žuti (Trollius europaeus L.), orah (Juglans regia L.) i dr.

Od vrsta koje su zakonom zašti�ene prisutne su visibaba (Galanthus nivalis L.), dokoljen (Narcissus poeticus L. ssp. radiflorus (Salisb.)Baker, jablan žuti (Trollius europaeus L.), crvena naglavica (Cephalanthera rubra (L.)L.C.M.Rich), ka�unak (Dactylorhiza incarnata (L.)Soo.), kalu�arka, mo�varnica

(Epipactis helleborine (L.)Cr, Epipactis palustris (L.)Cr.), vranjak (Gymnodenia conopsea (R.)R.Br.), kokoška, gnijezdovica (Neotia nidus-avis (l.)l.C.M.Rich), mirisni ka�unak (Orchis morio L.).

Na prostoru Župe je zastupljen i veliki broj ljekovitih biljnih vrsta me�u kojima se isti�u kantarion (Hypericum perforatum L.), hajdu�ka trava (Achillea crithmifolia Waldst.&Kit.), pelin (Artemisia absinthium L.), maj�ina dušica (Thymus longicaulis C.Presl.), metvica, nana (Mentha aquatica L.), žalfija (Salvia pratensis L.), žuti gavez (Symphytum tuberosum L.) i druge.

Na mjestima gdje se proširuje re�no korito i gdje vode ima u suvom dijelu godine javlja se ritska šuma (kod manastira Svetog Luke). Uz samu obalu rijeke javljaju se vrbe i topole. U ravni doline pretežno se nalaze njive i bašte, kultivisane livade, vo�njaci i sl. Na padinama okolnih planina i brda izdvaja se nekoliko vegetacijskih pojaseva:

- šume i šikare bijelog graba do 800 m nadmorske visine. Pored bijelog graba, važnije vrste drveta u zoni bijelog graba su još: jasen, hrast, crni grab, drijen, lijeska, klen i brijest.

- šume crnog graba se nastavljaju na pojas bijelog graba i rastu na visinama do 900m. Vrste drveta su sli�ne kao u zoni bijelog graba.

- pojas bukove šume zahvata veliko prostranstvo, naro�ito na prostoru Prekornice, Morakova, Štitova i Kutskog brda. Ove šume se mogu podijeliti na tri subasocijacije:

1) bukova šuma se nastavlja na pojas crnog graba i prostire se do visine od 1300m nadmorske visine. Ve�inom je to ista bukova šuma.

2) šume bukve i jele se nastavljaju na brdski pojas bukove šume i dostižu visinu od 1600m nadmorske visine. Zastupljene su u predjelima Morakova, Štitova i dr.

Ka�un na prostorima Lukavice

Nedovoljno istraženi biljni i životinjski svijet Župe


29

3) subalpijska bukova šuma je razvijena iznad pojasa bukve i jele. �esto izgra�uju poslednji šumski pojas, iznad nje su pašnjaci i visokoplaninske goleti.

- šume munike rastu na visinama od 1550-2000m. One zauzimaju veliko prostranstvo na Štitovu, Prekornici i Maganiku. Mjestimi�no se spuštaju niže u predjelu Kuta. Najve�u površinu munika

zauzima u predjelu Štitova gdje se javlja kao posebna endemi�na asocijacija. Drvo munike služi kao sirovina za proizvodnju katrana i gra�evinskog drveta koje se koristi u brodogradnji.

- pojas klekovine i bora se nalazi na niskim planinama kao što je Prekornica, iznad pojasa subalpijske bukve i �ini gornju šumsku granicu.

- pojas planinskih pašnjaka i goleti se prirodno nalazi iznad šumske zone na visini od 2000m. Usled antropogenih uticaja, prvenstveno zbog paljenja i sje�e šuma, došlo je do stvaranja pašnja�kih i livadskih površina i na visinama od oko 1300m nadmorske visine.

Ve�inom se površine pašnjaka i livada nalaze na visokim zaravnima Lukavice, Krnova, Konjska i Skladana.

Danas je veliki dio tih površina pokriven tvrdom travom tzv.”tvrdac”. Dugi niz godine se velike koli�ine drveta koriste za ogrijev i neracionalno sijeku. Da bi se zaštitile i sa�uvale od uništenja velike šumske površine sje�a se mora kontrolisati i vršiti intezivno pošumljavanje. Pogotovo se sijeku šume bukve i cera koji se ve�inom koriste za ogrijev i zamjenjuju sa tehni�kim vrstama drveta.

Životinjski svijet Župe je veoma raznovrstan. Raznovrsnost šuma od �etinara do bijelog graba i mediteranskih šibljaka uslovilo je prisustvo raznovrsnih životinja. Od divljih životinja ovdje se sre�u zec, vjeverica, lisica i kunica, dok se rje�e susre�u po planinskim predjelima vuk i medjvjed. Pri samim planinskim vrhovima susre�u se srne, divokoze i divlje svinje. Od ptica ve�inom su tu vrapci, vrane, jastreb, soko i orao. Od ptica selica dolaze laste i u jesenjem periodu na Liverovi�kom jezeru se spuštaju ždralovi, rode i patke. Jezero je u više navrata poribljavano kalifornijskom pastrmkom, a u poslednje vrijeme i šaranom. U jezeru i njegovim pritokama sada egzistira nekoliko vrsta riba: iz porodice pastrmki poto�na sorta pastrmke, jezerska sorta pastrmke i kalifornijska pastrmka, iz porodice šaranskih riba gaovica, gagica i porodica peševa Peš, šarani i klen. Dominantna vrsta je poto�na forma pastrmke koja se najbolje adaptirala i poprimila jezerske forme.

U visokim planinama može se sresti i divlja ma�ka. Visoki planisnki masivi se odlikuju bogatstvom faune insekata i ptica. Najmarkantniji pripadnik ptica je suri orao, jedan od najve�ih i najljepših orlova. Nekada je tu živio i bjeloglavi sup. Najrasprostranjenija ptica grabljivica visoko planinske zone je soko ili obi�na vjetruška. Susrije�e se puzgavac i

Suri orao zaštitni znak Župe

Neistražene autohtone životinjske vrste


30

galcijalni relikti planinski popi� i sniježna zeba, tamo gdje se snijeg najviše zadržava. Fauna visokih površi travnatih predjela Lukavice, Krnova, Konjska, Bojovi�a bara i Luka Bojovi�a

karakteriše veliki broj ptica pjeva�ica me�u kojima su najbrojnije Bjelka, Trepetljika, Planinska crvenorepka, Bjela i planinska pliska. Na površima i prisojnim stranama javljaju se jarebica i kamenjarka.

U najvišim �etinarskim šumama od ptica se susrije�e tetreb i lještarka, a od sisara se javlja srna kao i divlja svinja. Prostori šuma su bogati grabljivicama: crni medvjed, vuk, lisica, kuna i jazavac. Veliko je bogatstvo u raznovrsnim pticama: djetli�i-šareni i srednji, sjenica, šumski zviždak, drozd imelaš, drozd pjeva�, slavuj i dr. Prisutan je i veliki broj žaba: mrka, krasta�a, a u nekim djelovima se sre�e i kornja�a.

U šumama krša prisutan je i kraški gušter. U nekim djelovima uz zmiju šarku je sve prisutniji i poskok a pored rijeka i jezera rasprostranjena je barska i rije�na bjelouška.

U izvorištu Gornjeg Morakova, je utvr�eno postojanje endemi�kog mrmoljka. Fauna insekata u šumama je zastupljena izme�u ostalog i zašti�enim vrstama kao što su šumski mrav, jelenak, nosorožac, leptiri lastin rep , jedarce, Apolonov leptir i sl. Ugroženim vrstama pripada i više vrsta skakavaca. Fauna voda nije dovoljno izu�ena. Zooplankton vješta�kih jezera �ine grupe Rotatoria, Cladocera, Copepoda i Protozoa. U fauni dna dominiraju predstavnici grupa: Chironomidae, Oligochaeta i Isopoda.

Osnovu faunisti�kog sastava vodotoka �ine makrozoobentosa: Chiromomidae, Ephemeroptera, Plecoptera, Trichoptera, Olligochaeta, Sumilidae i Isopoda. Strukturu zajednica fitoplanktona �ine predstavnici: Bacillariophyita, Dynophyita, Chlorophita, Cyanophyta.

Najbrojnije pti�je vrste koje zimi posje�uju Liverovi�ko jezero i sliv Gra�anice su: patka gluvara, �ubasta plovka, crnovrati gnjurac, rije�ni galeb, baljoška, morski gnjurac. Ptice koje se još mogu vidjeti u ovim krajevima su crvenonoga prutka, poljka, pjeva�ice, poljska ševa, bijela i žuta pliska, crvenda�, poljska jarebica i prepelica.

U prelaznim zonama planinskih šuma i dolina više nego na površima je rasprostranjena srna. Na prostoru srednjih nadmorskih visina do najnižih djelova rasprostranjen je zec. Na visokim planinama rasprostranjeni su vuk i lisica, kuna zlatka i kuna bjelka kao i hermelin, u srednjim jazavac. Prisutni su i sitni sisari rov�ica, slijepa krtica, mali potkovi�ar, šišmiš, šumski puh itd.

Autohtona vrsta poto�ne pastrmke ugrožena vrsta

Životinjski svijet u Zabranu potpuno neistražen


31

III ISTORIJSKA OSNOVA ODRŽIVOSTI ŽUPE 3.1. Župska istorija

Istorija župskog kraja govori o održivosti Župe kroz vjekove. Zbog povoljnih fizi�ko-geografskih uslova, relativno blage klime, prostranih pašnjaka u okolini i obilja vode, pretpostavlja se da je Župa bila naseljena u vremenu prvih naseobina na podru�ju Crne Gore.

Iz najstarijih vremena na pojedinim lokalitetima na�ene su alatke od kamena, strugalice od kre�njaka, kamene sjekire od kre�njaka i jedna igla od bronze. Ti predmeti koji se danas �uvaju u muzeju u Nikši�u najvjerovatnije da pripadaju neolitu – mla�em kamenom dobu (od 10.000 do 3.000 g.prije nove ere). U župskom naselju Zagrad prona�ena je kelt sjekira iz Haltštata, starijeg gvozdenog doba (od 1.000 do 500 g.prije nove ere), tj.u doba organizovanja prvih država na prostoru Gr�ke i Italije i u doba migracija indoevropskih naroda. U doba naseljavanja Ilira ovaj kraj je pripadao plemenu Dokleata, kod kojih je sto�arsto

bilo glavna privredna grana, pogotovo zbog dobrih pašnjaka u okolini. Padom Ilirskih plemena pod rimsku vlast došlo je do ubrzane romanizacije Ilirskog stanovništva. U Župi su prona�eni ostaci rimskog vodovoda koji je snabdijevao grad Andervu (Nikši�). Voda je dovo�ena sa izvorišta Jablanice. Župa je u doba rimske vladavine pripadala provinciji Prevalis. Tako�e su i neka župska sela bila naseljena u doba Rimljana, što potvr�uju materijalni dokazi, ostaci rimskog groblja, rimski novac, nakit, keramika i rimski vodovod.

U VI vijeku nove ere Župom vladaju Isto�ni Goti. Oni su razorili Andervu i sagradili tvr�avu zvanu Anagastum. Sloveni su naselili ove oblasti u VI i VII vijeku donose�i sa sobom svoju tradiciju i kulturu.

Župa se poslije osloba�anja od Vizantije, sve do 1180. godine nalazila pod vlaš�u Vojislavljevi�a, zetskih vladara. Godine 1180. Župa ulazi u sastav države Nemanji�a, kao i sva Zeta. Župa ostaje u sastavu Nemanji�ke države sve do propasti srpskog srednjovjekovnog carstva. U periodu Nemanji�a, dolinom Gra�anice prolazio je važan trgova�ki put od Onogošta do Brskova, važnog rudarskog mjesta srednjovjekovne Srbije. O tome svjedo�e ostaci karavanske stanice Susjed-


32

grad u Gornjem Morakovu. Stanovništvo se ve�inom bavilo zemljoradnjom i sto�arstvom. Zemlja je bila u posjedu feudalaca koji su imali svoje kmetove koji su radili na njihovim posjedima. U brdskim krajevima feudalni sistem nije imao izrazite karakteristike kao u ravnici, jer se ve�i dio stanovništva bavio sto�arstvom, pa su imali razli�ite obaveze za razliku od kmetova.

Raspadom srpskog srednjovjekovnog carstva u okolini Onogošta živjela su tri stara plemena: Ri�ani, Lužani i Drobnjaci. Ri�ani su bili naja�e pleme u Župi i živjeli su u njenom zapadnom dijelu. Lužani i Drobnjaci živjeli su u isto�nom dijelu. Sva tri plemena imala su udio u Nikši�kom polju i na planinama oko njega.

Naselje Zagrad je bio centar prvobitnog naseljavanja plemena Nikši�i koje se dalje širilo prema Župi, zatim preko planina u Rovca i na zapad u dolinu Gra�anice i Nikši�ko polje. U dolini Gra�anice osnivaju dva naselja, Dragovolji�e i Rubeža. Nikši�i su istisli Drobnjake iz doline Gra�anice i podigli jako naselje Trebjesa blizu Onogošta. Otad se ta grana plemena zove Trebješka. Nikši�i su asimilirali dio ovih starih plemena pogotovo djelove Lužana i Ri�ana. Pouzdano se zna, iako na osnovu oskudnih podataka, o borbama starosjedjelaca Lužana, koji vode porijeklo od potomaka Ilira i plemena Nikši�i, koji su se doselili u XIV vijeku iz mjesta Krtoli-Boka Kotorska. Ova borba je bila prili�no teška, jer su pleme Lužani gr�evito branili svoje posjede.

Rodona�elnik plemena Nikši�i bio je Nikša, sin Grbljanskog bana Vladimira, poznatog iz narodnih pjesama kao ban Ilijan. Ilijan je bio u rodbinskim vezama sa Nemanji�ima, zbog �ega je

njegov sin Nikša dobio za zasluge Župu, a naselio se u naselju Zagrad, stupivši u službu bana Ugrena, koji je u to vrijeme vladao ovim krajevima.

Nikša je težio da ugrabi vlast i Ugrenovu teritoriju, pa se sa sinovima dogovori da ubije bana Ugrena. To je i uradio jednom prilikom kada se ban Ugren vra�ao iz Župe u naselju Liverovi�ima. Nakon toga je postao gospodar ovog kraja i bio proglašen za vojvodu.

Župu 1465. godine Turci osvajaju i ona �e biti pod njihovom vlaš�u sve do oslobo�enja Župe 1856. godine. Iako porobljena Župa je u svojoj prošlosti prolazila kroz mnoge okršaje sa Turcima da bi njeno stanovništvo održalo vjersku i nacionalnu pripadnost. Taj put je bio vrlo dug i krvav, osvjedo�en mnogim doga�ajima i li�nostima koje su se u pojedinim razdobljima nalazili na �elu svoga plemena. Za vrijeme turske vladavine Župa doživljava masovno seljenje stanovništva, a naro�ito 1756. godine, kada su se brojne porodice iselile u Isto�nu Bosnu, Srbiju i u druge krajeve. Župljani su imali brojne okršaje sa Turcima.

Aktivno u�estvuju u ustanku vojvode Grdana 1597. godine, napadima na Nikši� 1711. godine i bici na Krusima 1796. godine.

Nadgrobna plo�a na Nikšinom grobu


33

Župljani zajedno sa Mora�anima i Rov�anima, nemogavši da trpe zulum, ustadoše na oružanu borbu protivu Turaka 1803. godine. Ustanak u Župi uhvatio je veliki mah i proširio se na druga hercegova�ka plemena. Nikši�ki Turci nijesu mogli ugušiti ustanak nego se za pomo� obrate Carigradu. Sultan u zimu 1804. pošalje u Nikši� Ali-Rizu da izvidi uzroke pobune. Ali-Riza oštro kazni one koji su nanijeli zlo ’’raji’’, nakon �ega se obratio za pomo� kod hercegova�kog Vladike Jeremija koji nije uspio da smiri Župljane, jer su Turci bili nanijeli dosta zla okolnim krajevima.

Iako Župljani u ustanku 1803. godine nijesu uspjeli da se oslobode od Turaka i prisajedine Crnoj Gori, bili su sa njima na ratnoj nozi sve do 1819. godine kada je na zauzimanje crnogorskog vladike Petra I došlo do nekakvog privremenog izmirenja.

Poslije zaklju�enog primirja 1819. godine Župljani se vratiše iz zbjegova na porušena i popaljena ognjišta. Te godine arhimadrit Aksentije Šundi� podigao je jednu ove�u zgradu kod župskog manastira, koja je služila potrebama plemena i u kojoj �e 1871. godine biti otvorena i prva škola u Župi.

Sve do druge polovine devetnaestog vijeka Župljani su održavali tijesne veze sa Crnogorcima i susjednim hercegova�kim plemenima. Relativni mir je trajao sve do �uvene Omer-Pašine godine 1852. godine kada su Župljani dali veliki doprinos odbrani manastira Ostrog.

Godine 1853. Župski manastir je oslobo�en od Turaka i tada nastaje njegovo obnavljanje. Poslije ovih borbi Župa ima sve tješnije odnose sa Crnom Gorom dok se nije kona�no prisajedinila Crnoj Gori 1859. godine, poslije slavno izvojevane pobjede na Grahovcu 1858. godine, kojom su Crnogorci zadivili �itavu Evropu.

U hercegova�kom ustanku 1861. godine dvadeset pet Župljana se borilo u odredu Peka Pavlovi�a za oslobo�enje Hercegovine, a jedan dio njih i kao ''jajoši''u ustanku Luke Vukalovi�a

Župljani nijesu izostali ni u �uvenoj bici u klancu Dugi 1862. godine gdje ih je izginuo veliki broj, dok je jedan broj bio ranjen.

U oslobodila�kim ratovima Crne Gore 1876/1878. godine iskazali su veliku hrabrost u �uvenoj bici na Vu�jem Dolu 1876. godine pod komandom Jefta Miletina Nikoli�a, pa se za njih odnose i stihovi knjaza Nikole iz župskog kola. ’’Na Vu�ji Do sabalja su ponajviše ugrabili, gdje je bilo stani pani svuda su se namjerili...’’

Poslije pobjede na Vu�jem Dolu, Župsko-Lukovski bataljon istakao se borbama za oslobo�enje Nikši�a 1877. godine, gdje su osvojili jedno od najbolje utvr�enih bedema Nikši�a, Džidi�a kulu. Župski bataljon dao je nemjerljiv doprinos i u Balkanskim ratovima i Prvom svjetskom ratu.

Zgrada u kojoj je bila orvorena prva škola u Župi


34

Župski bataljon je u�estvovao u prvom balkanskom ratu u borbama oko Skadra. Tako�e su po izbijanju drugog balkanskog rata Župljani u�estvovali u bici na Bregalnici. U prvom svjetskom ratu Župski bataljon u sastavu Sandža�ke vojske, ratuje u Bosni i trpi velike gubitke na Glasincu. U ovoj �uvenoj bici za samo jedan dan su poginula 34 Župljanina.

Za vrijeme života pod Austro – Ugarskom život u Župi bio je gotovo nesnosan. Glad, bolest, nemaština bile su svakodnevna pojava. �esto su umirali starci i žene, a ponajviše nejaka djeca. Po župskim šumama po�inju da se odme�u komiti - pristalice Kralja Nikole koji pružaju otpor austrougarskom osvajanju.

Nakon Prvog svjetskog rata došlo je ujedinjenja južnoslovenskih naroda, me�utim ova tvorevina nije bila rezultat težnje �itavog naroda. Tako da je svuda u Crnoj Gori, pa i u Župi, došlo do politi�kih previranja i prve velike podjele Župljana koja je ostavila trag u svim narednim godinama.

Župljani su i u NOR dali svoj doprinos aktivnim u�eš�em u ratu, ali i skupljanjem pomo�i i njegovanjem bolesnika, pošto je Župa velikim dijelom trajanja II svjetskog rata bila slobodna teritorija, tako da je 1. i 2. aprila 1944. godine u Kutima održan Osniva�ki kongres Crvenog Krsta za Crnu Goru i Boku.

U Župi se 1944. otvaraju one škole koje su, u privatnim ku�ama radile i prije rata u Liverovi�ima, Morakovu i na Zagradu. Pošto je škola u Miolju Polju bila spaljena otvaraju se škole u Du�icama, Kutima i Vasiljevi�ima koje rade u privatnim ku�ama. Godine 1954. Župa gubi status Opštine 3.2. Hronologija istorijskih doga�aja 10000-3000 godina prije nove ere Iz ovog perioda u Župi su prona�ene alatke od kamena, strugalice od kre�njaka, kamene sjekire od kre�njaka i jedna igla od bronze. 1000-500 godina prije nove ere Na Zagradu je prona�ena kelt sjekira iz Haltštata, starijeg gvozdenog doba, tj.u doba organizovanja prvih država na prostoru Gr�ke i Italije i u doba migracija indoevropskih naroda. III-IV vijek U Župi su prona�eni ostaci rimskog vodovoda koji je snabdijevao grad Andervu (Nikši�). Voda je dovo�ena sa izvorišta Jablanice. Župa je u doba rimske vladavine pripadala provinciji Prevalis. Tako�e su i neka župska sela bila naseljena u doba Rimljana, što potvr�uju materijalni dokazi, ostaci rimskog groblja, rimski novac, nakit, keramika. VI vijek U VI vijeku nove ere Župom i okolinom vladaju Isto�ni Goti. Oni su razorili Andervu i sagradili tvr�avu zvanu Anagastum. VII vijek Sloveni su došli u VI i VII vijeku i naselili ove oblasti. Tu su formirali oblast Podgorje, koja se prostirala od Onogošta do Nevesinja. 1180 godina Župa nalazila pod vlaš�u Vojislavljevi�a, zetskih vladara. Godine 1180. Župa ulazi u sastav države Nemanji�a, kao i sva Zeta. Župa ostaje u sastavu Nemanji�ke države sve do propasti srpskog srednjovjekovnog carstva. Župa je raspadom srpskog srednjovjekovnog carstva ušla u oblast Vojislava Vojinovi�a. Njegov naslednik Nikola Altomanovi� izgubio je rat sa bosanskim kraljem Tvrtkom I i knjazom Lazarom Hrebeljanovi�em. Tada je Župa ušla u sastav države kralja Tvrtka. Zatim Župom upravlja Sandalj Hrani�, a poslije njegove smrti vlada njegov sinovac Stjepan Vu�i� Kosa�a. On se proglasio za hercega od Svetog Save i po tome se oblast kojom je upravljao nazvala Hercegovina.


35

XIV vijek U Župu iz Grblja doselio rodona�elnik plemena Nikši�i -Nikša. Nikša je sa svojim sinovima ubio bana Ugrena i preuzeo vlast u Župi i okolini. 1465. Turci dolaze 1465. godine u Nikši� i Župa je pod Turskom vlaš�u sve do oslobo�enja Župe 1853. godine. 1597. Župljani u�estvuju u ustanku vojvode Grdana 1597. godine. 1625. Prema tvrdnji dr Vladimira Petkovi�a u Župi je oko 1625. godine sagra�en župski manastir sv. Luke. (Kao datum kada je manastir podignut pominje se i 1253. godina.) 1697. Dvadesetog maja u manastiru �elija Piperska ’’Upokoji se u Gospodu’’ sveti Stefan Piperski-Župski, rodom iz sela Kuta. 1711. Župljani u�estvuju u napadu na Nikši� 1711. godine. 1733. U jednom pisanom prilogu koji se nalazio u Župskom manastiru stoji bilješka da je ove godine grof Sava Vladislavi� poslao iz Moskve hramu sv. Luke 32 knjige 1756. Za vrijeme turske vladavine bilo je masovno seljenje stanovništva. Pogotovo je velika seoba iz Župe bila 1756. godine, kada su se brojne porodice iselile u Isto�nu Bosnu, Srbiju i u druge krajeve. 1789. Trebješki kalu�er Vasilije Vojvodi� preuzima iz manastira svetog Luke mnoge dragocjenosti: riznicu, srebrna kandila, putire, krstove, jevan�elja i šalje ih na �uvanje u Risan kepetanu Marku Aleksinu �urkovi�u. 1796. Jedan odred Župljana u�estvovao je u bici na Krusima 1796 godine. 1803. Župljani se podižu na ustanak protiv turskog zuluma. 1805. Zadnja turska porodica Verizovi�a protjerana iz Župe. 1826. �etvrtog maja u manastiru Mora�a postavi se Aksentije Šundi�, starešina manastira, ro�en u Župi. 1852. U vrijeme zloglasne Omer-Pašine godine Turci spaljuju Župski manastir 1853. Župski manastir i Župa oslobo�ena od Turaka. 1854. Sagra�ena karaula Voltica u Starom Selu 1858-1859. Župa zvani�no ušla u sastav Crne Gore 1860. Sedamnaestog aprila na Carigradskoj konferenciji potvr�ena je granica izme�u Crne Gore i Turske. Crnoj Gori su pripali krajevi koji su do tada smatrani spornim, me�u njima i Župa. 1861.


36

Knjaz Nikola opravlja Župski manastir i dovodi ga u prvobitno stanje. Župljani 1861. godine u�estvuju u borbama u Hercegovini kao dobrovoljci u odredu Peka Pavlovi�a i borili se kao ''jajoši'' u ustanku Luke Vukalovi�a. 1862. Kada je Omer-paša Latas napao po drugi put na Crnu Goru 1862. godine veliki broj Župljana borio se u Dugi, gdje ih je i veliki broj poginuo. 1871. Po�inje sa radom osnovna škola u Župi, trogodišnja, sa jednim odjeljenjem, u zgradi sagra�enoj u porti manastira svetog Luke. Formiran je zajedni�ki Župsko-Lukovski bataljon od obveznika iz Župske i Lukovske kapetanije. 1872. Za dušu svom ocu Mirku, knjaz Nikola u Du�icama podiže Viljajin most koji je dobio naziv po Petru Viljaji, poznatoj li�nosti iz narodnih predanja. 1875. U porti Župskog manastira otvorena bolnica za ranjenike iz Hercegova�kog rata i bitke na Vu�jem dolu. 1876. Po�inju radovi na dogradnji Župskog manastira koji traju do 1878. 1877. Župljani su se hrabro borili u bici na Vu�jem Dolu, a istakli su se i prilikom oslobodjenja Nikši�a 1877. godine, kada su osvojili jedan od najtežih šanaca Džidi�a – kulu. Selo Bršno, koje se nalazi jugozapadno od Župe, a južno od Kablene glave (1151.m.), u maloj udolini dužine 4 km, a širine 2 km, i prosje�ne nadmorske visine od 720.m. je poslije oslobo�enja Nikši�a izdvojeno iz sastava Župske kapetanije i ušlo je u sastav Ozrini�ko-Bršanske kapetanije. Knjaževim ukazom iz 1903.godine vra�eno je u sastav Župske kapetanije. U sastav kapetanije, a poslije Prvog svjetskog rata, Župske opštine ostaje sve do 1945.godine, kada ponovo pripada Ozrini�ima. 1899. Župa ima 3278 stanovnika, od kojih 245 pismenih (240 muških i 5 ženskih) 1911. Po�inje izgradnja zgrade za školu u Župi, koja je zbog ratova prekinuta. 1912. Župski bataljon je u�estvovao u prvom balkanskom ratu u borbama oko Skadra. Tako�e su po izbijanju drugog balkanskog rata Župljani u�estvovali u bici na Bregalnici. U prvom svjetskom ratu Župski bataljon u sastavu Sandža�ke vojske, ratuje u Bosni i trpi velike gubitke na Glasincu. Tu su za jedan dan borbe poginula 34. Župljanina. 1917. Komitska grupa na �elu sa Radojicom Vojinovi�em uspjela je da likvidira omraženog austrougarskog oficira Franju Ferjan�i�a. 1919. Ubijen jedan od vo�a župskih komita Dragiša Bojovi�. 1925. Na Makljenu (u Miolju Polju) kona�no se završava izgradnja nove školske zgrade. 1929. Radoje Mirkovi� iz sela Bjeloševina, objavljuje zbirku pjesama ‘’Kroz samo�u’’ sa pregovorom Jovana Palavestre. 1931. Prema popisu Župa ima 3776 stanovnika.


37

1937. Krajem 1937. u Župi je formirana partijska �elija KPJ. 1938. Oko 100 Župljana u�estvuje na demonstracijama u Nikši�u prilikom dolaska predsjednika tadašnje vlade Milana Stojadinovi�a 1938. Na inicijativu partijske �elije 1938. godine formiran je odbor NFA, koji je imao zadatak prikupljanja pomo�i za španske borce. 1939.-1940. Prema pisanju ’’Slobodne misli’’, u korist podizanja školske zgrade u Liverovi�ima seoska omladina je 1939. i 1940. godine dala predstave Žena dostojna poštovanja, Kir Janja, Jovana Sterije Popovi�a i Telefon Arkadija Aver�enka. Omladinska diletantska grupa iz Župe izvodila je 1939. i 1940. godine u korist �itaonice, Vodu s planine Radomira Plaovi�a i Milana �okovi�a, Hajduke Jovana Sterije Popovi�a i Sumljivo lice Branislava Nuši�a. 1940. U ljeto 1940. godine održana je polulegalna konferencija napredne omladine iz Župe u mjestu Pliskovci u Miolju Polju. 1941. Poslije kapitulacije Jugoslavije prestaje sa radom škola u Župi. U NOB-u su poginula 103 Župljanina kao borci NOR-a, 91 je poginuo kao žrtva fašisti�kog terora, a više od 60 je poginulo u �etnicima. 1943. Italijanski okupator spaljuje školsku zgradu u Miolju Polju. 1944. U Župi se otvaraju one škole koje su, u privatnim ku�ama radile i prije rata-U Liverovi�ima, Morakovu i na Zagradu. Pošto je škola u Miolju Polju bila spaljena otvaraju se škole u Du�icama, Kutima i Vasiljevi�ima koje rade u privatnim ku�ama. U Kutima je, u ku�i Novice Be�anovi�a, 1. i 2. aprila 1944. godine održan Osniva�ki kongres Crvenog Krsta za Crnu Goru i Boku. 1947. Rešenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture br. 787 od 8.08. 1947. stavljeni su pod zaštitu države manastir u Župi, manastirski konak i Zabran u Morakovu. Poslije dvije godine opravljena je školska zgrada u Miolju Polju, �ime je prestala potreba za radom škola u Kutima, Vasiljevi�ima i Du�icama. 1948. Prema popisu Župa ima 3793 stanovnika a školu poha�a 669 u�enika. 1949. U Miolju Polju otvara se VII razred �ime škola prerasta u sedmorazrednu. 1950. U vrijeme Informbiroa dolazi do premještanja i hapšenja nekih u�itelja iz župskih škola. 1952. Odlukom Savjeta za prosvjetu NR Crne Gore, od 3. juna u školi u Miolju Polju otvoren je VII razred, �ime je škola postala osmorazredna. 1953. Prema popisu Župa ima 4275 stanovnika. Školu poha�a 580 u�enika. 1954


38

Adaptacijom zgrade koja je pripadala rasformiranoj selja�koj zadruzi, škola u Liverovi�ima (poslije 15 godina od zamisli) kona�no dobija svoju posebnu zgradu na Orašju u naselju Carine. Župa gubi status opštine. 1959. Povodom obilježavanja petnaestogodišnjice oslobo�enja Nikši�a Narodni odbor opštine donosi odluku da se svim osmogodišnjim školama daju imena istaknutih boraca i revolucionara iz ovog kraja. Tako je osmogodišnja škola u Miolju Polju dobila novo ime: Osnovna škola ’’Dušan Bojovi�’’ 1961. Prema popisu, Župa ima 4331 stanovnika. Školu poha�a 943 u�enika. 1962. U ovoj godini dovršene su i useljene dvije školske zgrade: na Zagradu i u Miolju Polju. 1966. Kona�no je završena rekonstrukcija stare školske zgrade u Miolju Polju i pet stanova u njoj dodijeljeno je radnicima škole. Završeni su radovi na vodovodu i Škola napokon dobija kvalitetnu vodu za pi�e. 1971. Krajem maja na inicijativu Medicinskog centra iz Vrbasa u Školi je otvorena Spomen-biblioteka ’’Dr �uza Bulatovi�’’ Asfaltiranjem puta Nikši�-Kameni Krst-Seoca prigradski saobra�aj postaje redovan. Prema popisu, Župa ima 4433 stanovnika. Školu poha�a 770 u�enika. 1974. Ispred Škole 2. juna postavljena bista narodnog heroja Dušana Bojovi�a 1981. Prema popisu, Župa ima 4415 stanovnika. Školu poha�a 670 u�enika. 1982. Na opštinskoj smotri kulturne i javne djelatnosti Dramska sekcija Škole izvodi: ’’Bajka o caru i pastiru’’ u režiji Nova Dendi�a i osvaja drugo mjesto. 1991. Prema popisu Župa ima 4202 stanovnika. Školu poha�a 595 u�enika. 1999. Na inicijativu Školskog odbora, i uz saglasnost Ministarstva prosvjete i nauke RCG, izmijenjen je dio naziva Škole u naziv JU Osnovna škola ’’Dušan Bojovi�’’ Župa Nikši�ka umjesto naziva Miolje Polje. 2003. Prema popisu Župa ima 1027 doma�instava i 4006 stanovnika. 2006. NVO ''Proizvodnja Zdrave Hrane'' kod nadležnih crnogorskih institucija pokrenula inicijativu za zaštitu planine Lukavice. 2008. Župljani sprije�ili pokušaj uništavanja viška naoružanja u Borovim Brdima. 2012. Osnovano KUD Župa. 2014. Obavljen sastanak NVO koje djeluju u Župi na kojem je dogovoreno da se krene u proceduru povra�aja statusa Opštine Župa. 2016. Osnovana organizacija ‘’Župa u srcu’’. Izabrano novo rukovodstvo mjesne zajednice Župa.


39

IV ANALIZA POSTOJE�EG STANJA I PERSPEKTIVE DALJEG RAZVOJA

Župa sa svojim, do kraja neistraženim resursima, predstavlja bogatsvo razli�itosti. Dugogodišnja

eksploatacija i višedecenijsko koriš�enje još uvijek nije iscrpila resurse koji postoje u Župi. Na štetu i nesre�u Župe, tu eksploataciju do danas nije u potpunoj mjeri pratio adekvatan razvoj.

Župa je poznata po raznolikosti klime koja joj omogu�ava, da uz zna�ajno bogastvo poljoprivrednog zemljišta sa kojim raspolaže razvija razli�ite vidove poljoprivredne proizvodnje.

Najbogatija nalazišta rude boksita u Evropi, bogatstvo šumama, raznovrsnost flore i faune, zavidni vodeni potencijali, neiskoriš�eni prirodni i o�uvani prostori za razvoj seoskog i planinskog turizma, nedovoljno istraženi kulturno istorijski spomenici i bogastvo ljudskim resursima samo su neki od potencijala sa kojima raspolaže Župa. 4.1. Prirodni resursi 4.1.1. Rudno bogatstvo

Crveni boksiti su najzna�ajnija metali�na mineralna sirovina u Crnoj Gori, a zajedno sa ugljem, najzna�ajnija mineralna sirovina uopšte za razvoj Crne Gore. Otkriveno je preko 90 ležišta i pojava od �ega su najkvalitetnija i najve�a ve�im dijelom registrovana na teritoriji Župe. Uslov za pojavu radarstva u Župi �ine ogromna ležišta crvenog boksita, koja su grupisana na teritoriji Župe i njene okoline.

Ukupne bilansne rezerve na ovom podru�ju iznose oko 96.244.000 tona. Dosadašnjim istraživanjima su utvr�ene rezerve crvenih boksita: u 14 ležišta kategorije A+B+C1 - 37.537.000 t; iz 3 ležišta kategorije B+C1 - 3.156.000 t; u 9 ležišta C1 kategorije - 6.591.000 t i 26 ležišta kategorije C2+D1- 48.960.000 t.

Mnogi ova ležišta danas nazivaju crvenim zlatom. Izdvajaju se dva rudna pojasa:

1. Sjeveroisto�ni rudni pojas Župe, 2. Jugozapadni rudni pojas Župe. Prvi pojas obuhvata prostranu karstnu površ na

desnoj strani rijeke Gra�anice, izme�u planine Vojnika i rijeke Mora�e. U ovom pojasu su procijenjene i najve�e rezerve boksita, koje u rudnim rezervama jugozapadne Crne Gore u�estvuju sa 80% . Najve�i dio terena izgra�uju mezozojski karbonantni sedimentni (trijas, jura, kreda). Najve�a i najkvalitetnija su jurska ležišta izme�u gornjotrija�kih kre�njaka koji su jako nanizani, slojevima kre�njaka i dolomita gornje jure i donje krede.

MINERALANA SIROVINA CRVENIH BOKSITA Ležište Broj ležišta Rezerve u tonama A+B+C1 14 37.537.000

B+C1 3 3.156.000 C1 9 6.951.000

C2+D1 26 48.960.000 UKUPNO: 96.604.000


40

Najpoznatija ležišta su: Liverovi�i, Zagrad, Kutsko brdo, Podlaninik, �urakov do, Bio�ki stan, Štitovo i Borovik, u kojima

se procentualno Al2O3 kre�e od 52-60%, a sadržaj negativne komponente SiO2 je ispod 5% od 32 m (Zagrad) do 64m (�urakov do), Konjsko, Grebevici, Milankovac i dr.

Od manjeg zna�aja je jugozapadni rudni pojas Župe. To je pojas koji se proteže od Prekornice do Nikši�kog polja. To su po geološkim obilježjima u cjelini nekvalitetna boksitna ležišta, koja su još uvijek nedovoljno istražena. Najzna�ajnija takva ležišta su: Bršno, Crvenjaci, Borova brda, Buavice, Matijaševi�a pod, Seoca i dr. Debljina slojeva je od 2-68m. Sadržaj aluminijevog oksida je ispod 50%, a SiO2 je preko 15%, jedino ležište Borova brda imaju nešto bolji odnos Al2O3 i SiO2 (51%-15%) pa je tu 1987. godine po�ela eksploatacija rude.

Po�eci eksploatacije crvenog boksita se vezuju za 1939. godinu kada je pionir rudarstva Nikola �opi� potpisao prvi ugovor o izvozu ove rude. Nesre�an splet ratnih okolnosti odložio je eksploataciju sve do 1948. godine.

Radi istraživanja i eksploatacije boksitne rude na podru�ju opštine Nikši�, 1948. godine osniva se preduze�e rudnici Boksita Nikši�. Ve� iste godine, iako sa vrlo slabom opremom po�ela je eksploatacija rudnog ležišta iznad sela Zagrada, na prostoru Kutskog brda. Prve godine je iskopano 8000 tona boksita. Slede�e godine je pove�ana proizvodnja, a naro�ito 50-tih godina, kada je otvoren put za Kutsko brdo, a zatim proširen do najve�ih ležišta boksitne rude �urakovog dola, Bio�kog stana i Štitova. Ve� 1975. godine proizvodnja Boksita je dostigla 400.000 tona. Ubrzo je pristupljeno rekonstrukciji, tako što su najve�a ležišta boksita, Štitovo, �urakov do i Bio�ki stan spojeni tunelom u dižini od 1500m sa izvoznom rampom

Okno prvog otvorenog rudnika u Župi na Kutskome Brdu

Nekada jedna od najboljih firmi u Crnoj Gori


41

na Seocima na 1220 metara nadmorske visine. Do Seoca je bila izgra�ena moderna asfaltna saobra�ajnica, pa je transport rude olakšan pogotovo u zimskim mjesecima. Godine 1977. koli�ina proizvedene rude je iznosila 504.000 tona. Tokom 80-tih godina proizvodnja je stalno rasla da bi 1986. godine dostigla 780.000 tona. U Boksitima je radilo oko 1200 zaposlenih od kojih više stotina stanovnika Župe. Do izgradnje kombinata aluminijuma u Podgorici najve�im dijelom se boksit izvozio na tržište zapadne Evrope.

Proizvodnja zaklju�no sa 31.12.2005. godine iznosila je 23 200 000 tona boksita i 43 000 000 m3 jalovine što je pretvoreno u današnju tržišnu vrijednost u eurima 624.400.000,00 eura.

Poslije 1990. godine i raspada SFRJ teška ekonomska situacija nije zaobišla ni rudnike Boksita, pogotovo u vrijeme sankcija. Poslije ukidanja sankcija i sve do 2005. godine rudnici Boksita bolje posluju nego ve�ina firmi u Nikši�u. To je najve�im dijelom rezultat izvoza aluminijuma iz KAP-a. U 2005. izvršena je, pokazalo se neuspješna privatizacija firme i od tada Boksiti bilježe drasti�no propadanje.

U 2008. godini crnogorska Vlada potpisala je sa kompanijom Magyar aluminium (MAL) Ugovor o koncesiji za detaljna geološka istraživanja i eksploataciju mineralne sirovine crvenog boksita na prostoru Župe na novim ležištima. Koncesionar se obavezao da �e eksploataciju crvenog boksita iz ležišta Lokve, Palež II i Podplaninik II obavljati u skladu sa ugovorenom dinamikom. Nakon problema u poslovanju MAL odustaje od istraživanja, a otvaranje novih rudokopa �eka nove investitore. Od sredine 2014. godine opet se po�elo sa eksploatacijom što je ulilo nadu zaposlenima, ali i Župi da �e do�i povoljnije vrijeme.

U avgustu 2015. godine Vlada Crne Gore je kompaniji Onico iz Poljske dala koncesiju na 27 godina eksploatacije. Ova kompanija je ubrzo odustala od eksploatacije nakon �ega od Vlade Crne Gore pravo na eksploataciju preuzima firma Uniprom metali iz Nikši�a, koja je zapo�ela i danas vrši eksploataciju.

Mogu�i proizvodni potencijal Rudnika Boksita je do 900.000 tona boksita godišnje. Realno je o�ekivati proizvodnju oko 500.000 tona, što je u vrijednostnom izrazu oko 20 miliona eura prihoda godišnje.

U svim fazama rudarske proizvodnje javlja se zna�ajna koli�ina rudarskog otpada, koji predstavlja nekorisni produkt eksploatacije i pripreme rude, koji se trajno skladišti na jalovištima. Ovaj otpad ima razli�ite fizi�ke i hemijske karakteristike, usled �ega postoje i razli�ite mogu�nosti zaga�enja okoline. Zbog velikih koli�ina raskrivke koli�ine jalovine posebno su velike pri površinskoj eksploataciji. Eksploatacija rude boksita je dovela do zna�ajnih negativnih uticaja na kvalitet poljoprivrednog zemljišta u Župi. Procjenjuje se da je došlo do prenamjene više od 92 ha obradivog zemljišta u ovoj oblasti.

Osim rude boksita istraživanja u Župi su utvrdila i pojavu bentonita u vidu proslojaka u rožnacima i laporovitim kre�njacima. U predjelu Ponikvica su otkrivene pojave rude željeza.

Mineralno - sirovinski resursi su raznovrsni: nemetali�ne (osim šljunka i pijeska) i metali�ne mineralne sirovine koje su neobnovljive i podzemne vode su obnovljive mineralne sirovine. Ekpoloatacija boksita je svakako najzna�ajniji potencijal za razvoj rudarstva.

Aktuelna ležišta boksita su - Ležišta „Zagrad“, „�urakov do II“, „�urakov do I“ , Blok 4, ''Štitovo II“ i „Bio�ki stan“ 4.1.1.1. Ležište „Zagrad”

Ležište crvenog boksita „Zagrad” nalazi se 15 km isto�no od Nikši�a, u rejonu Župe. U geomorfološkom pogledu ovaj dio terena pripada jugozapadnim padinama planine Maganik, odnosno njegovim ograncima. Samo ležište je locirano u karstnoj uvali sela Oblatno, a gornjim dijelom i na


42

prostoru, tako�e, karstne uvale sela Zagrad, �ija se nadmorska visina kre�e izme�u 860 i 970 m. Sa južne strane ležišta uzdiže se brdo Klobuk (1.045 m), a sa sjeverne Zmijinice (1.147 m) i Jaroša (1.141 m). Ležište crvenog boksita “Zagrad” je širokim asfaltnim putem povezano sa Nikši�em.

Koordinate grani�nih ta�aka, dužine strana i površina ležišta crvenog boksita „Zagrad” date su u slede�oj tabeli.

Koordinate Ta�ka x y

Dužina strana (m) Površina (m2)

A 4 736 300 6 588 100 AB=1.800 B 4 736 300 6 589 900 BC=1.100 C 4 735 200 6 589 900 CD=1.800 D 4 735 200 6 588 100 DA=1.100

1.980.000

Geološka gra�a

U geološkom sastavu šireg podru�ja Zagrada u�estvuju karbonatni sedimenti trijasa, jure, krede i kvartarni sedimenti. Trijas je predstavljen retskim masivnim kre�njacima sa megalodonima. Krajem gornjeg trijasa nastupila je regresija. Tokom kopnene faze, koja je trajala do titona, stvarani su crveni jurski boksiti. Transgresivni gornjojurski sedimenti su predstavljeni slojevitim kre�njacima sa laporovito-glinovitim proslojcima u nižim djelovima stuba. Jursko-kredni kompleks izgra�uju kre�njaci, dolomitisani kre�njaci i dolomiti. Morenski materijal, izgra�en od pijeska, šljunka, krupnih oblutaka i kre�nja�kih blokova ve�ih dimenzija zauzima veliki prostor, a debljine je i do 100 m. Podru�je Zagrada u tektonskom pogledu karakterišu, uglavnom, rupturni oblici – rasjedi, gravitacionog tipa. Kvalitet boksita

U mineralnom sastavu boksita u�estvuju: bemit (65,57%), kaolinit (10,36%), hematit (19,13%), kalcit (2,93%) i anatas (2,88%). Na osnovu ovih ispitivanja konstatovano je da boksiti ležišta “Zagrad” pripadaju I vrsti monohidratnih crvenih boksita bemitskog tipa.

Prema podacima ranijih istraživanja boksiti ležišta “Zagrad” sadrže brojne mikroelemente sa sadržajima u ppm: Pb-36, Ga-30, V-180, Cu-25, Y-50, Zn-600, Zr-330, Ni-120, Co-22, Cs-42, Cr-450, La-100, Ba-14, Sr-37, Li-12, Rb-10, U-6 i Th-58.

Površinski kop ’’Zagrad’’


43

Zapreminska i specifi�na masa boksita ležišta “Zagrad” je ispitivana na 20 uzoraka. Srednja aritmeti�ka vrijednost zapreminske mase boksita iznosi 2,65 t/m3.

Mineraloške i kvalitativne karakteristike boksita ležišta “Zagrad” omogu�avaju preradu Bajerovim postupkom za dobijanje aluminijuma. Sirovina se može koristiti i za proizvodnju elektrokorunda i drugih abrazivnih materijala.

Rezerve boksita

Posljednji prora�un rezervi crvenog boksita ležišta “Zagrad” je izvršen u okviru Elaborata o klasifikaciji, kategorizaciji i prora�unu rezervi crvenog boksita u ležištima Župe: Zagrad, Bio�ki stan, �urakov do, Štitovo II i Borovnik, stanje 31.12.2006. godine, metodom paralelnih vertikalnih profila. Ležište ima visok stepen istraženosti (A:B:C1=67%:23%:10%). Elaborat nije ovjeren od strane nadležnog Ministarstva. Tabela: Bilansne geološke rezerve crvenog boksita u ležištu “Zagrad”, stanje 31.12.2006. godine

U periodu od 01.01.2007. godine do 2015.godine, prema podacima dobijenim od AD Rudnici

boksita – Nikši�, iz ležišta “Zagrad” otkopane koli�ine crvenog boksita iznose ukupno 901.454 t i jalovine ukupno 2.879.520 m3.

U cilju utvr�ivanja stanja rezervi i kvaliteta preostale mineralne sirovine u ležištu, neophodno je uraditi novi Elaborat o klasifikaciji, kategorizaciji i prora�unu rezervi crvenog boksita u ležištu “Zagrad”, u skladu sa zakonom. 4.1.1.2. Ležište “�urakov do II”

Srednji sadržaj % Kategorija Bilansne geološke rezerve (t) Al2O3 SiO2 Fe2O3 TiO2 CaO G.Ž.

Rudno tijelo Zagrad III A 2.533.283 60,19 2,13 20,97 2,99 0,68 12,88 B 869.206 59,65 2,58 20,81 2,98 0,60 12.87 C1 297.205 58,21 4,22 20,16 2,93 0,66 13,04

A+B+C1 3.699.694 59,53 2,38 20,74 2,96 0,66 12,81 Rudno tijelo Zagrad IV

A 89.724 59.28 3.53 20.20 2.96 0.62 13.01 B 73.850 58.67 4.36 19.54 2.93 0.75 13.29 C1 71.545 59.13 4.96 20.14 2.92 0.55 12.94

A+B+C1 235.119 58,74 4,22 19,97 2,94 0,64 13,08 UKUPNO ZAGRAD

A 2.623.007 60,16 2,18 20,94 2,99 0,68 12,88 B 943.056 59,57 2,72 20,71 2,98 0,61 13,29 C1 368.750 58,21 4,22 20,16 2,93 0,66 13,04

A+B+C1 3.934.813 59,48 2,49 20,69 2,96 0,66 12,83


44

Ležište boksita “�urakov do” nalazi se u sjeveroisto�nom rejonu Župe, u sjeverozapadnom dijelu platoa Štitovo. Nadmorska visina površine terena u prostoru ležišta je izme�u 1.500 i 1.550 m. Sa njegove sjeveroisto�ne strane uzdiže se greben Prisoja (1.861 m), a dalje u istom pravcu, na 2 do 5 km, nalaze se drugi ogranci planine Maganik, sa vrhovima visine do 2.104 m. Ležište se nalazi isto�no od Nikši�a, sa kojim je preko Seoca i Liverovi�a povezano asfaltnim putem dužine 27 km. Ležište “�urakov do” sastoji se od pet rudnih tijela, koja su me�usobno odvojena morfološkim oblicima paleoreljefa i postrudnom tektonikom. Ozna�ena su kao rudna tijela �urakov do: I, II, III, IV i V.

Koordinate grani�nih ta�aka, dužine strana i površina ležišta crvenog boksita „�urakov do II” date su u sljede�oj tabeli:

Geološka gra�a

Širi prostor ležišta “�urakov do” izgra�uju karbonatni sedimenti trijasa, jure i krede. U kopnenoj fazi koja je bila izme�u gornjeg trijasa (ret) i gornje jure (titon) stvoreno je više rudnih tijela crvenih boksita. Podina crvenih boksita izgra�ena je od gornjetrijaskih – retskih megalodonskih, bankovitih i masivnih kre�njaka koji se javljaju u jugozapadnom obodnom dijelu ležišta. Ovi kre�njaci su intenzivno karstifikovani i ispucali na kontaktu sa boksitima, uo�ava se i paleo i neokarstifikacija.

Naj�eš�i paleokarstni oblici su vrta�e, uvale, škrape i dr., kao i pozitivni oblici "piramide", visine i do 15 m. U gra�i boksitnih tijela isti�e se izvjesna zonarnost, sa postepenim prelazima: u donjem dijelu stuba su masivni boksiti bez oolita i pizolita, iznad su crveni masivni, zrnasti boksiti sa sitnim oolitima i nepravilnim nagomilanjima pizolita, a pri vrhu su tamnocrveni, kompaktni pizoliti�ni boksiti. Tako�e, isti�e se da se kvalitet boksita pove�ava od povlate prema podini i da je boksitizacija izvršena na mjestu. U neposrednoj krovini boksita nalazi se glina debljine 1 do 2 m. Preko ovih glina i kre�njaka gornjeg trijasa (tamo gdje izostaje boksit), transgresivno, leže slojeviti, sivi ili žu�kasti kre�njaci titona sa clypeina-ma, koji se nalaze u prvom povlatnom sloju. Ovi kre�njaci, naviše, prelaze u kre�nja�ko-dolomitske sedimente donje krede.



A 4 736 200 6 594 900 AB=1.000 B 4 736 200 6 595 900 BC=1.200 C 4 735 000 6 595 900 CD=1.000 D 4 735 000 6 594 900 DA=1.200

1.200.000

Površinski kop �urakov do


45

Kvalitet boksita

Glavni minerali su: bemit – 64,24%; kaolinit – 11,89%; hematit – 19,18%; kalcit – 2,54% i anatas – 2,88%. Prema mineraloškom sastavu boksit ovog ležišta pripada prvoj vrsti monohidratnih crvenih boksita bemitskog tipa. Sporedni minerali �ine manje od 1% ukupnog mineralnog sastava (pirit, markasit, magnetit, cirkon, ilmenit, kvarc i dr.).

Prema podacima ranijih istraživanja boksiti ležišta “�urakov do” sadrže brojne mikroelemente sa sadržajima u ppm: Pb-50; Ga-17; V-180; Cu-70; Y-30; Zn-90; Zr-200; Ni-80; Co-15; Sc-14; Cr-300; La-80; Sr-15; Li-50; U-6,1 i Th-42.

Na osnovu ispitivanja zapreminske mase na 20 uzoraka izra�unata je aritmeti�ka vrijednost zapreminske mase boksita ovog ležišta od 2,75 t/m3. Rezerve boksita

Posljednji prora�un rezervi crvenog boksita ležišta “�urakov do” je izvršen u okviru Elaborata o klasifikaciji, kategorizaciji i prora�unu rezervi crvenog boksita u ležištima Župe: Zagrad, Bio�ki stan, �urakov do, Štitovo II i Borovnik, stanje 31.12.2006. godine, metodom paralelnih vertikalnih profila. Ostatak neotkopanih rezervi ima visok stepen istraženosti (A:B=75%:25%). Elaborat nije ovjeren od strane nadležnog Ministarstva.

Tabela: Bilansne geološke i eksploatacione rezerve crvenog boksita u ležištu “�urakov do”, Rudno tijelo II, stanje 31.12.2006. godine

Srednji sadržaj % Kategorija Bilansne geološke rezerve (t) Al2O3 SiO2 Fe2O3 TiO2 CaO G.Ž.

A 313.058 59,80 3,32 20,92 2,93 0,35 12,47 B 102.086 58,99 4,75 20,24 3,74 0,33 12,48

A+B+C1 415.144 59,60 3,67 20,75 3,13 0,35 12,47 U periodu od 01.01.2007. godine do 2015. godine, prema podacima dobijenim od AD Rudnici boksita – Nikši�, iz ležišta “�urakov do” – Rudno tijelo II otkopane su ukupne koli�ine crvenog boksita od 170.453 t i jalovine ukupno 545.796 m3. U cilju utvr�ivanja stanja rezervi i kvaliteta preostale mineralne sirovine u ležištu, neophodno je uraditi novi Elaborat o klasifikaciji, kategorizaciji i prora�unu rezervi crvenog boksita u ležištu “�urakov do II”, u skladu sa zakonom. 4.1.1.3. Ležište rude crvenih boksita ”�urakov do I”

Ležište boksita ”�urakov do” nalazi se u sjeveroisto�nom rejonu Župe, u sjeverozapadnom dijelu platoa Štitovo. Nadmorska visina površine terena u prostoru ležišta je izme�u 1 500 i 1 550 m. Sa njegove sjeveroisto�ne strane uzdiže se greben Prisoja (1 861 m), a dalje u istom pravcu na 2 do 5 km malaze se drugi ogranci planine Maganik, sa vrhovima visine do 2 104 m. Ležište se nalazi isto�no od Nikši�a, sa kojim je preko Seoca i Liverovi�a povezano asfaltnim putem dužine 27 km.

Na topografskoj osnovi Nikši�a, koja je ra�ena u R 1:50 000, rudno tijelo I ležišta ”�urakov do” se nalazi u sljede�im koordinatama: X – 4 736 216 do 4 736 741 Y – 6 594 643 do 6 595 518 Ležište se nalazi na 1 545 m.n.m.


46

Dosadašnja geološka istraživanja

Prva proizvodnja na ležištu ”�urakov do” po�ela je 1956. godine na izdanku koji se nalazi na južnom dijelu ležišta. Otkopavanje ležišta vršeno je prakti�no u tri faze. Prva faza je bila od 1956. do 1968. godine, kada je bio veoma nizak jalovine prema rudi. Poslije te faze otkopavanja smatralo se da treba pre�i na jamsku prozvodnju. Me�utim, stalno pove�anje tehni�ke opremljenosti i pove�ane efikasnosti na površinskim kopovima, pomjeralo je grani�ni koeficijent jalovine prema rudi u korist površinske eksploatacije. Tako je u periodu od 1972. do 1975. godine površinski otkopano još oko 300 000 tona boksita, a potom se došlo do zaklju�ka da skoro �itavo ležište treba otkopati površinskim kopom, što je i realizovano u tre�oj fazi u periodu od 1980. do 1992. godine. Na kopu je otkrivka prakti�no završena 1992. godine, a proizvodnja 1993. godine.

Ležište crvenih boksita ”�urakov do” spada u klasu velikih i vrlo kvalitetnih ležišta. Istraživanja koja su izvedena tokom-90-tih godina rezultirala su ovjerom rezervi sa stanjem 31.12.1995. godine, zatim ovjerom sa stanjem 31.12.2001. godine.

Elaborat o klasifikaciji, kategorizaciji i prora�unu rezervi crvenog boksita rudnog rejona Župe sa stanjem 31.12.2006. godine nije ovjeren od strane nadležnog ministarstva. U okviru ovog Elaborata je i ležište ”�urakov do”. Geologija ležišta

Ležište ”�urakov do” pripada jurskim ležištima, u �ijoj podini se nalaze intezivno karstifikovani podinski kre�njaci i slabo dolomitisani kre�njaci, a u povlati kre�njaci i dolomiti. Podinski gornjotrijaski kre�njaci na površini su otkriveni sa jugozapadne strane ležišta, u predjelu brda gdje su bili izdanci boksita. Povlatni gornjojursko-donjokredni kre�njaci pokrivaju terene ležišta, odnosno svih rudnih tijela.

Ležište boksita ”�urakov do” �ine pet rudnih tijela, koja su ozna�ena kao ”�urakov do” I, II, III, IV i V. Sva rudna tijela smještena su na prostoru dužine 1 700 m i širine oko 500 m. Generalni nagib paleoreljefa je prema sjeveroistoku izme�u izohipsa 1 500 i 1 400 m, izme�u kojih su paleouvale i ulegnu�a u kojima se nalaze navedena rudna tijela.

”�urakov do I”, je najve�e rudno tijelo i prostorno i po koli�ini rude boksita, dužine 980 i širine od 50 do 212 m. U konturi od 2 m mo�nosti, ovo rudno tijelo ima površinu od 136.000 m2, a debljina mu je od 2 do 64 m, u prosjeku 12,90 m. Najniža kota boksita u podini je 1 331 m. Na osnovu podataka istražnog bušenja, boksiti su tamno-crvene i crvene boje. Debljina povlate na rudnom tijelu I je od 120 do 170 m.

Hidrogeološke karakteristike ležišta

Prostor ležišta nije posebno hidrogeološki ispitivan. Me�utim, tokom istraživanja, a naro�ito pri izradi površinskih kopova na rudnim tijelima II i III došlo do odre�enih podataka. Povlatni i podinski karbonatni sedimenti imaju tipi�ne hidrogeološke karakteristike karstne sredine izme�u kojih boksitna tijela, kao hidrogeološki izolator, ne omogu�avaju formiranje posebne karstne izdani u povlati boksita.

Zbog morfoloških karakteristika ovog karstnog terena, imaju�i u vidu blizinu doline rijeke Gra�anice, sa sigurnoš�u se može pretpostaviti da se karstna izdan nalazi duboko ispod ležišta, što uslovljava brzo podzemno oticanje svih voda iz povlatnih i podinskih kre�njaka.

Nepovoljnu okolnost u hidrogeološkom pogledu predstavljaju brojne špilje, kaverne i pukotine, duž kojih cirkulišu znatne koli�ine vode u vrijeme velikih padavina i slivaju se u otvorene prostore kopa ili jame.


47

Inženjersko-geološke karakteristike ležišta

Po inženjersko-geološkim svojstvima stijene ležišta ”�urakov do” pripadaju vezanim kamenitim i polukamenitim stijanama. U inženjersko-geološkom pogledu osnovni faktori koji karakterišu uslove eksploatacije ležišta su: nepravilan oblik i vrlo složena konfiguracija podine boksita; tektonska struktura, rupturni oblici koji su izdijelili ležište na više geoloških blokova raznog oblika i veli�ina; promjenjiva �vrsto�a, deformabilnost i dr. Fizi�ke osobine rude i oklnih stijena; neravnomjerna ispucalost i kavernoznost karbonatnih sedimenata u kojima zaliže boksit.

Ako se navedenom dodaju i pojave koje nastaju u stijenskoj masi tokom eksploatacije, problem postaje mnogo složeniji i shodno tome zahtijeva stalno pra�enje istih.

Do sada nijesu vršena posebna ispitivanja koja bi se odnosila na detaljnije upoznavanje inženjersko-geoloških osobina i geotehni�kih karakteristika radne sredine ovog ležišta. Vršena su samo odre�ena fizi�ko-mehani�ka ispitivanja na ograni�enom broju uzoraka.

Rudno tijelo I ovog ležišta eksploatisa�e se jamskim putem. Izbor tehnologije podzemne eksploatacije i postojanost jamskih prostorija, a s tim u vezi i stepen iskoriš�enja ležišta, kao i ukupna sigurnost podzemnog rada, u mnogome �e zavisiti od mikrotektonskih parametara boksita i okolnih stijena.

Kao važni mikrotektonski parametri od koijh zavisi veli�ina osnovnih elemenata, smicanja i otkidanja stijenske mase i rude, mogu se smatrati slojevitost krovinskih sedimenata i ispucalost, odnosno tektonska poreme�enost stijena. Stepen poznavanja inženjersko-geoloških i geotehni�kih uslova radne sredine ležišta ”�urakov do” mora da bude na višem nivou. Rezerve i kvalitet rude crvenih boksita

U Elaboratu o klasifikaciji, kategorizaciji i prora�unu rezervi crvenog boksita rejona Župe, stanje 31.12.2006. godine (nije ovjeren) rezerve u ležištu ”�urakov do I” su sljede�e:

• geološke rezerve A+B+C1 kategorije iznose 4 169 480 t • eksploatacione rezerve iznose 2 793 552 t • srednji sadržaj osnovnih komponenti u ležištu ”�urakov do”: Al2O3 – 58,13%; SiO2 –

4,93%; CaO – 0,54% i GŽ – 12,66. Prema važe�im propisima o klasifikaciji, kategorizaciji i prora�unu rezervi i prema strukturno-

morfološkim karakteristikama, veli�ini ekonomskom zna�aju, Rudno tijelo I svrstava se u drugu grupu ležišta crvenih boksita. Prema stepenu istraženosti i poznavnju kvaliteta boksita predstavljaju klasu bilansnih rezervi.

4.1.1.4. Ležišta rude crvenih boksita ”Blok br. 4”

Istražno-eksploatacioni prostor, ozna�en je kao ”Blok br. 4” zbog toga što je perspektivni boksitonosni rejon Župe izdijeljen u više blokova i samim tim je njegova oznaka sa brojem najpogodniji na�in za njegovu prostornu identifikaciju.

Blok br. 4 se nalazi u centralnom dijelu Crne Gore, u rejonu Župe, isto�no od grada Nikši�a na udaljenosti od oko 12 do 20 km. To je poznati boksitonosni rejon u kojem se od 1948. godine vrši eksploatacija crvenih boksita. Pripada topografskom listu Danilovgrad, 1:100 000, odnosno sekciji Danilovgrad, 1:50 000. 14


48

Blok 4 ima približno pravougaoni oblik, �iji su uglovi ozna�eni sa C4, C5, D3 i D4. Ukupna površina Bloka je 17,4 km2, dok je perspektivna oko 10,5 km2. Perspektivna površina obuhvata samo boksitonosni dio Bloka:

T A � K E K O O R D I N A T E K O T E (m.n.m.)

X Y C4 4 738 500 6 590 000 1 240 C5 4 738 500 6 594 500 1 600 D3 4 734 580 6 590 000 950 D5 4 734 630 6 594 500 1 440 Dužina strana: C4 - C5 = 4 500 m, C4 - D3 = 3 900 m, D3 - D4 = 4 500 m, C5 - D4 = 3 850 m Ukupna površina: 17,4 km2 Perspektivna površina: 10,5 km2 4.1.1.5. Ležište “Štitovo II”

Ležište boksita “Štitovo II” nalazi se u sjeveroisto�nom rejonu Župe, na karbonatnoj površi Štitova. Nadmorska visina prostora ležišta je izme�u 1.460 i 1.500 m. Reljef užeg prostora ležišta obilježen je brdom Zamršten. Od ležišta “Štitovo I” udaljeno je, prema jugoistoku, oko 500 m. Sa Nikši�em je ležište “Štitovo II” povezano saobra�ajnicom dužine 34 km, od �ega je 29 km asfaltirano.

Koordinate grani�nih ta�aka, dužine strana i površina ležišta crvenog boksita „Štitovo II” date su u sljede�oj tabeli:

Tabela br. Koordinate grani�nih ta�aka, dužine strana i površina ležišta crvenog boksita „Štitovo

II” Koordinate Ta�ka

x y Dužina strana (m) Površina

(m2) A 4 733 500 6 595 900 AB=950 B 4 733 500 6 596 850 BC=1.000 C 4 732 500 6 596 850 CD=950 D 4 732 500 6 595 900 DA=1.000

950.000

Geološka gra�a

Ležište “Štitovo II” izgra�uju kre�njaci, dolomiti, dolomiti�ni kre�njaci, glacijalne tvorevine i crveni boksiti. Po vremenu nastanka pripadaju gornjem trijasu, titonu, donjoj kredi i kvartaru. Karbonatni sedimenti gornjeg trijasa, u podru�ju ležišta, pripadaju retskom katu. Izgra�uju neposrednu podinu i obod ležišta. Predstavljeni su bijelim i rumenim prekristalisalim kre�njacima, bankovitim i masivnim, sa �estim fosilnim ostacima megalodona.

Za vrijeme kontinentalne faze, od reta do titona, izvršena je karstifikacija ovih trijaskih stijena, koja je uslovila vrlo razu�en reljef podine sa kavernama, pukotinama i dr. Crveni boksiti se na više mjesta, u okviru ovog ležišta, javljaju u vidu prirodnih i vješta�ki otkrivenih profila. Boksiti su kompaktni, tamnocrveni, mjestimi�no pizoliti�ni. U krovini boksita su žute boksiti�ne gline, debljine do 25 cm.

Po veli�ini ležište “Štitovo II” pripada velikim ležištima crvenih boksita, ali zbog relativno visokog sadržaja SiO2 – ima drugorazredni zna�aj za Al – industriju. Ovo ležište �ine dva rudna tijela,


49

me�usobno odvojena rasjedima i paleoreljefom, ozna�ena kao primarno (autohtono) i sekundarno (alohtono).

Kvalitet boksita

Mineralni sastav primarnih boksita ležišta “Štitovo II” je: 58,85% bemita, 26,73% kaolinita, 18,08% hematita, 2,45% kalcita i 2,74% anatasa. Od akcesornih minerala dokazani su: pirit, markasit, magnetit, cirkon, ilmenit, kvarc, rutil, sfern, piroksen, amfibol, biotit i hlorit. Tako�e su prikazani i rezultati geohemijskih ispitivanja. Zapreminska masa boksita ovog ležišta iznosi 2,73 t/m3.

Za proizvodnju glinice i dobijanje aluminijuma Bajerovim postupkom u Kombinatu aluminijuma - Podgorica koristili su se crveni boksiti sa najmanje 55% Al2O3, do 6% SiO2 i do 1% CaO. Boksiti ležišta “Štitovo II”, me�utim, zbog lošijeg hemijskog sastava ne mogu se samostalno rentabilno prera�ivati ovom tehnologijom.

Ovaj se problem u Rudnicima boksita – Nikši� rješavao na taj na�in što se visokokvalitetnoj rudi iz drugih ležišta (uglavnom iz ležišta “Zagrad”) u odre�enoj proporciji dodavala ruda iz ležišta “Štitovo II”, tako da dobijena smješa ima sadržaj SiO2 od 5,5 do 6,0%. Rezerve boksita

Posljednji prora�un rezervi crvenog boksita ležišta “Štitovo II” je izvršen u okviru Elaborata o klasifikaciji, kategorizaciji i prora�unu rezervi crvenog boksita u ležištima Župe: Zagrad, Bio�ki stan, �urakov do, Štitovo II i Borovnik, stanje 31.12.2006. godine, metodom paralelnih vertikalnih profila.

Ležište ima visok stepen istraženosti (A:B:C1=28%:50%:22%). Elaborat nije ovjeren od strane nadležnog Ministarstva.

Tabela: Uslovno-bilansne geološke i eksploatacione rezerve crvenog boksita u ležištu “Štitovo II”, stanje 31.12.2006. godine

Srednji sadržaj % Kategorija Uslovno-bilansne geološke rezerve (t) Al2O3 SiO2 Fe2O3 TiO2 CaO G.Ž.

Primarni dio ležišta A 1.298.666 53,12 12,62 18,62 2,58 0,30 12,72 B 2.162.375 52,68 12,89 18,76 2,48 0,42 12,17 C1 699.114 54,25 12,43 18,86 2,53 0,41 12,73

A+B+C1 4.160.155 53,08 12,72 18,73 2,51 0,38 12,26 Sekundarni dio ležišta

A - - - - - - - B 105.518 56,15 7,96 20,16 2,80 0,27 12,22 C1 327.042 56,58 7,49 20,10 2,80 0,26 11,96

A+B+C1 432.560 56,47 7,60 20,11 2,80 0,26 12,02 UKUPNO

A 1.298.666 53,12 12,62 18,62 2,58 0,30 12,17 B 2.267.893 52,84 12,66 18,82 2,49 0,41 12,17 C1 1.026.156 54,99 10,85 19,25 2,61 0,36 12,48

A+B+C1 4.592.715 53,39 12,24 18,85 2,54 0,36 12,23


50

U periodu od 01.01.2007. godine do 2015. godine, prema podacima dobijenim od AD Rudnici boksita – Nikši�, iz ležišta “Štitovo II” otkopane su ukupne koli�ine crvenog boksita od 563.485 t i jalovine 1.250.545 m3.

U cilju utvr�ivanja stanja rezervi i kvaliteta preostale mineralne sirovine u ležištu, bi�e neophodno uraditi novi Elaborat o klasifikaciji, kategorizaciji i prora�unu rezervi crvenog boksita u ležištu “Štitovo II”, u skladu sa zakonom. 4.1.1.6. Ležište "Bio�ki stan"

Ležište boksita “Bio�ki stan” nalazi se u sjevernom rejonu Župe, na platou Štitova. Reljef bliže okoline posebno je obilježen brdom Siljevac (1.716 m), na �ijim je sjeverozapadnim padinama otkriveno ovo ležište. Nadmorska visina površine terena ležišta je izme�u kota 1.550 i 1.630 m. Sa Nikši�em je povezano asfaltnim putem dužine 28 km do izdanaka ležišta, odnosno asfaltnim putem dužine 24 km i potkopom “Seoca” dužine 3 km do dubljih delova ležišta.

Koordinate grani�nih ta�aka, dužine strana i površina ležišta crvenog boksita „Bio�ki stan” date su u sljede�oj tabeli:

Tabela: Koordinate grani�nih ta�aka, dužine strana i površina ležišta crvenog boksita „Bio�ki stan”



A 4 735 400 6 593 500 AB=3.600 B 4 735 400 6 597 100 BC=900 C 4 734 500 6 597 100 CD=2.100 D 4 734 500 6 595 000 DE=1.000 E 4 733 500 6 595 000 EF=1.500 F 4 733 500 6 593 500 FA=1.900

4.740.000

Geološka gra�a ležišta

Širi prostor ležišta „Bio�ki stan“ izgra�uju sedimentne stijene gornjeg trijasa, jure i krede. Stijene gornjeg trijasa izgra�uju neposredni zapadni dio ležišnog prostora, kao i paleoreljef, tj. podinu boksita. Predstavljene su masivnim i bankovitim megalodonskim kre�njacima, koji su intenzivno karstifikovani. Ležište se na površini ispoljava sa dva izdanka na njegovom zapadnom obodu, koji su otkopani površinskim putem. Po dužini se pruža 1.600 m pravcem zapad-istok, a širina mu je od 100 do 600 m.

Jama Bio�ki stan


51

Boksit je crvene i crveno-mrke boje, školjkastog preloma i relativno male tvrdine (oko 3). Strukture je afanitske, sa rijetkim pojavama pizolita. Mjestimi�no se na boksitima nalaze raznobojne plasti�ne gline debljine 20 do 50 cm. Povlata boksita je transgresivna, predstavljena slojevitim, mjestimi�no laporovitim kre�njacima titona, �ija je debljina od 5 do 20 m. Preko ovih sedimenata leže donjokredni bankoviti i slojeviti dolomiti i dolomiti�ni kre�njaci, a podre�eno se javljaju proslojci kre�njaka.

U granicama konture, sa debljinom boksita od preko 1,8 m, površina ležišta „Bio�ki stan“ iznosi oko 600.000 m2. Boksit ovog ležišta ima nepravilno slojevit oblik, sa vrlo promjenljivom debljinom zbog izrazite morfologije paleoreljefa. Najve�i dio boksita nalazi se na dubini od 100 do 300 m ispod površine terena, pa je zbog toga projektovano jamsko otkopavanje boksita. Tektonska gra�a ležišta „Bio�ki stan“ je složena i ogleda se u postrudnom razlamanju, pri �emu su formirane složene strukture rupturnog oblika.

U prethodnom periodu otkopan je zapadni dio ležišta „Bio�ki stan“ iznad nivoa 1.406 mnm, kao i etaže 1.393, 1.381, 1.373, 1.364, 1.355,5 i 1.347, a u fazi eksploatacije 2007. godine je bio dio etaže 1.338 u središnjem dijelu ležišta. Ekploatacija u jami „Bio�ki stan“ je obustavljena krajem 2008. godine i ponovo zapo�eta u 2016. godini. Kvalitet boksita

Za ležište „Bio�ki stan“ je, na osnovu ispitivanja kompozitnih proba 1978. godine, odre�en mineralni sastav: bemit 65,50%, kaolinit 9,31%, hematit 19,98%, kalcit 2,20% i anatas 2,92%. U istim probama su utvr�eni slede�i sadržaji mikroelemenata (u ppm): Pb-22, Ga-40, V-140, Cu-35, Y-30, Zr-200, Ni-80, Co-15, Sc-14, Cr-300, La-80, Sr-15, Li-55, U-6 i Th-44.

Mineraloške i kvalitativne karakteristike boksita ležišta „Bio�ki stan“ omogu�avaju preradu Bajerovim postupkom za dobijanje aluminijuma. Rezerve boksita

Posljednji prora�un rezervi crvenog boksita ležišta “Bio�ki stan” je izvršen u okviru Elaborata o klasifikaciji, kategorizaciji i prora�unu rezervi crvenog boksita u ležištima Župe: Zagrad, Bio�ki stan, �urakov do, Štitovo II i Borovnik, stanje 31.12.2006. godine, metodom paralelnih vertikalnih profila. Elaborat nije ovjeren od strane nadležnog Ministarstva. Istraživanjima je dokazano da ležište crvenog boksita „Bio�ki stan“ pripada prvoj grupi i da ima vrlo visoki stepen istraženosti A:B:C=78%: 11%:11%.

Tabela: Bilansne geološke rezerve crvenog boksita u ležištu “Bio�ki stan”, stanje 31.12.2006. godine

Srednji sadržaj % Kategorija Bilansne geološke rezerve(t) Al2O3 SiO2 Fe2O3 TiO2 CaO G.Ž.

A 6.518.035 58,66 3,91 20,87 2,93 0,61 12,69 B 934.846 58,55 4,79 20,18 2,90 0,62 12,66 C1 903.391 59,12 3,29 20,89 2,97 0,68 12,75

A+B+C1 8.356.272 58,70 3,95 20,80 2,93 0,62 12,69


52

U periodu od 01.01.2007. godine do 2015. godine, prema podacima dobijenim od AD Rudnici

boksita – Nikši�, iz ležišta “Bio�ki stan” otkopane su ukupne koli�ine crvenog boksita od 215.718 tona. U u cilju utvr�ivanja stanja rezervi i kvaliteta preostale mineralne sirovine u ležištu, neophodno je

uraditi novi Elaborat o klasifikaciji, kategorizaciji i prora�unu rezervi crvenog boksita u ležištu “Bio�ki stan”, u skladu sa zakonom. 4.1.1.7. Vrijednost mineralne sirovine

Prosje�no ostvarena prodajna cijena 1 t crvenog boksita u 2016. godini na azijskoj berzi je iznosila 44,55 € bez PDV-a.

Vrijednost godišnje proizvodnje, ra�unate posebno za površinske kopove „Zagrad“, „�urakov do II“ i „Štitovo II“, a posebno za jamu „Bio�ki stan“ (200.000 t x 44,55 €) iznosi 8.910.000,00 €.

Vrijednost proizvodnje sa površinskih kopova „Zagrad“, „�urakov do II“ i „Štitovo II“ za 10 godina perioda eksploatacije (2.000.000 t crvenog boksita) iznosi 89.100.000,00 €.

Vrijednost planirane proizvodnje iz jame „Bio�ki stan“ za 27 godina perioda eksploatacije (300.000t x 27= 8.100.000 t crvenog boksita) iznosi 360.855.000,00 €.

Vrijednost proizvodnje sa površinskih kopova „Zagrad“, „�urakov do II“, „Štitovo II“ i jame „Bio�ki stan“ za 27 godina perioda eksploatacije iznosi 449.995.000,00 € (89.100.000,00 € + 360.855.000,00 €).

Vrijednost proizvodnje sa kopova ''�urakov do I'' i ''Blok 4'' za 27 godina eksploatacije po procjeni mogao bi biti oko 100.000.000,00 eura Iznos koncesione naknade

Po�etni minimalni iznos koncesione naknade za eksploataciju crvenog boksita sa površinskih kopova „Zagrad“, „�urakov do II“ i „Štitovo II“ iznosi 4% od vrijednosti mineralne sirovine, dok po�etni minimalni iznos koncesione naknade za eksploataciju crvenog boksita iz jame „Bio�ki stan“ iznosi 2% od vrijednosti mineralne sirovine

Za minimalnu godišnju proizvodnju od 200.000 t crvenog boksita sa površinskih kopova „Zagrad“, „�urakov do II“ i „Štitovo II“, godišnja koncesiona naknada, kao stalni dio, iznosi 356.400,00 €. Ovaj iznos predstavlja minimalni godišnji iznos koncesione naknade za eksploataciju crvenog boksita sa površinskih kopova „Zagrad“, „�urakov do II“ i „Štitovo II“.

Za minimalnu godišnju proizvodnju od 300.000 t crvenog boksita iz jame „Bio�ki stan“, godišnja koncesiona naknada, kao stalni dio, iznosi 267.300,00 €. Ovaj iznos predstavlja minimalni godišnji iznos koncesione naknade za eksploataciju crvenog boksita iz jame „Bio�ki stan“.

Za minimalnu godišnju proizvodnju crvenog boksita sa kopova ''�urakov do I'' i ''Blok 4'', godišnja koncesiona naknada, kao stalni dio, iznosila bi po procjeni oko 150.000,00 €. Ovaj iznos predstavlja minimalni godišnji iznos koncesione naknade za eksploataciju crvenog boksita sa kopova ''�urakov do I'' i ''Blok 4''.

Trenutno za minimalnu godišnju proizvodnju od 500.000 t crvenog boksita sa površinskih kopova „Zagrad“, „�urakov do II“ i „Štitovo II“ ( ukupno 200.000 t/godišnje) i jame „Bio�ki stan“ (200.000 t/godišnje), godišnja koncesiona naknada, kao stalni dio, iznosi 623.700, 00 € (356.400,00 € + 267.300,00 €).

Kada se u obra�un uklju�e i koncesije od ležišta ''�urakov do I'' i ''Blok 4'' godišnje koncesione naknade od 150.000,00 eura došli bi do ukupne godišnje koncesione naknade u iznosu od 773.700,00 € (623.700,00 €+150.000,00 €)


53

Iznos koncesione naknade bi u periodima rekordne eksploatacije mogao da prelazi iznos od 773.700,00 €

Navedeni iznos stalnog dijela koncesione naknade bi važio tokom perioda eksploatacije mineralne sirovine sa sva �etiri ležišta, odnosno do momenta iskorištenja eksploatacionih rezervi sa površinskih kopova „Zagrad“ i „�urakov do II“ u skladu sa dinamikom i kvalitetom mineralne sirovine predloženom u ovom Koncesionom aktu. Nakon iskorišenja eksploatacionih rezervi sa površinskih kopova „Zagrad“ i „�urakov do II“, stalni dio koncesione naknade bi se obra�unavao samo za jamu „Bio�ki stan“ u iznosu od 267.300,00 €/godišnje, u skladu sa dinamikom i kvalitetom mineralne sirovine predloženom u Koncesionom aktu Ministarstva ekonomije.

Iznos stalnog dijela koncesione naknade može biti samo ve�i, a utvr�uje se Ugovorom o koncesiji u zavisnosti od kvaliteta mineralne sirovine, od ugovorenog obima proizvodnje i ponu�enog procentualnog iznosa za obra�un koncesione naknade. 4.1.2. Hidropotencijali 4.1.2.1. Geomorfološke i hidrološke karakteristike sliva Gra�anice

Kako je teren Župe izgra�en od karbonatnih sedimenata, koji su uz povoljnu klimu bili izloženi karstifikaciji, to su i zastupljeni brojni oblici kraškog reljefa – polja, vrta�e, uvale, škrape, škripovi, žljebovi, suve i slijepe doline, jame, pe�ine. Pored fluvijalne i kraške, ima i tragova glacijalne erozije naro�ito na podru�ju doline Gra�anice. Lednici su se spuštali u dolinu Gra�anice sa dvije strane: sa sjeveroistoka od Velikog i Malog Žurima, a drugi od Prekornice i Maganika niz rje�nu dolinu. Lednici su se spuštali duž oboda polja i osloba�ali dio svog morenskog materijala, koji su preuzimali potoci i rijeke, dalje ga nosili i njime zasipali stare karsne uvale.

Dno doline Gra�anice je razli�itog nagiba i ekspozicije, što je imalo uticaja pri podizanju objekata. Teren sa nagibom od 3 % zauzima 40,8 % ukupne površine kraja, a sa nagibom od 3 – 5 % zauzima 11,6 % prostora. Ovi tereni su najve�i potencijal za razvoj naselja, poljoprivrednu proizvodnju, eksploataciju i dr. Strmi teren, sa nagibom od 21 - 31 % u ukupnoj


54

površini �ini 4,5 %. To su strmi odsjeci kre�nja�kog tipa sa laporcem i glinom. Prostor izme�u izohipsi, koje ozna�avaju visinu od 750 mnv i 800 mnv je zapravo najve�i i najizgra�eniji, a i najguš�e naseljen.

Zbog razli�itog sastava terena razli�ite su i hidrološke pojave u slivu rijeke Gra�anice. Na sjevero-zapadnom i zapadnom dijelu doline Gra�anice zastupljeni su trijaski kre�njaci – vodopropusne stijene, te su ti prostori oskudni izvorskom vodom, a rijetki su manji vodotoci. S druge strane, dno doline grade oligomiocene gline – vodonepropusne stijene, te su na tom prostoru brojni izvori, vrela razli�ite izdašnosti i rje�ni tokovi.

Smatra se, da je tok rijeke Gra�anice odre�en tekotonskom pukotinom koji je imala presudan zna�aj u formiranju polja,

naro�ito njegovog sjeveroisto�nog i isto�nog. Kako je ova dolina bila u diluvijumu zahva�ena ledom to i do danas su ostali tragovi morena. �eone morene se nalaze kod Liverovi�a, a najljepši, školski primjer �eone morene, o�uvan je kod Bjeloševine. Zahvaljuju�i padu (od 28 promila) rijeka Gra�anica ima veliku mo� razaranja. Proti�u�i kroz stijene razli�itog sastava Gra�anica je nosila velike koli�ine materijala i tako uticala na formiranje oblika i pokrova nikši�kog polja.

Gra�anica izvire u tri rukavca u vidu razbijenog izvorišta na oko 1186 m nadmorske visine. Kod Jerininog grada na visini od 903 m n.v. spaja se sa potokom Susjed (Smrdan), koji izbija u podnožju Prekornice na visini 972 m n.v. �ine�i stalni tok Gra�anice.

Na samom po�etku svoga toka Gra�anica ima veliki pad, i pri tom prihvata vode ve�eg broja manjih izvora i potoka, nakon �ega ''silazi'' u župsku ravnicu, kroz koju je uklesala svoj tok sve do ulivanja u Liverovi�ko jezero. Ravni�arskim dijelom Župe u Gra�anicu se uliva veliki broj buji�nih potoka naro�ito u periodima velikih kiša.

Rijeka Gra�anica, od koje se stvara Liverovi�ko jezero, ima pritoke sa desne strane: Usovina, Slatišnjak, Ma�ak, Žljebina i Revina, a sa lijeve strane pritoke su: Bukovik, Gojuša i Jablanica. U vrijeme jakih padavina zna�ajne pritoke su i: Mijatov potok, Radulovi�a potok, Babina rupa i Botanac.

Gra�anica je sezonska rijeka koja se u samom toku zimske polovine godine uliva svojim tokom od 29 km u Zetu. Ona je buji�nog karaktera, kao i sve njene pritoke. Naro�ito mnogo nanosa daju njene desne pritoke, a ponajviše Ma�ak, posebno zbog �injenice da u gornjim tokovima prolaze kroz eruptivnu raspadnutu zonu i kroz kre�nja�ke drobine.

Gra�anica ljeti prima vodu velikog broja izvora koji se nalaze pored i u blizini korita. Od njenog izvorišta pa sve nizvodno do Slatišnjaka, voda joj se postepeno pove�ava primanjem vode okolnih


55

izvora. To su potvrdila simultana mjerenja, gdje se vidi da je razlika u protoku na po�etku toka i sredinom toka do 2,5 puta ve�a. Od Slatišnjaka polako do MIolja Polja i dalje do sela Glušje sasvim i nestaje u aluvijalnim nanosima.

Na ovom dijelu terena se javlja veliki broj izvora razli�ite izdašnosti od pištevina, curaka do izvora sa nekolko litara u sekundi. Najve�i broj izvora na kontaktu propusnih i vodonepropusnih stijena. Izvori se �esto javljaju u vidu manjih curaka preko finih plavi�astih glina. Glina leži iznad nivoa vode u Gra�anici na oko pola metra na samoj desnoj obali. Ovakvog tipa su skoro svi izvori koji se nalaze pored obale Gra�anice sve do uš�a Slatišnjaka. Najve�i broj izvora se javlja u samom propustljivom sloju. Oni se pojave u vrijeme velikih voda dok u vrijeme malih voda naj�eš�e presuše ili se svedu na pištevine.

Veoma je mali broj izvora na podru�ju Župe koji imaju izdašnost ve�u od 2 l/s. Najve�i izvori na ovom podru�ju su: Blace, Susjed, Crni Oštak, �edov studenac, Mijatov izvor, Žukovica, Knez voda, Brankova greda, Vrelo, Strije�eva luka i dr.

Površina sliva Gra�anice iznosi 65 km2. Srednji višegodišnji proticaj Gra�anice za period 1929-1965. godine na vodomjernoj stanici Glušje iznosi oko 1,8 m3/s. Najmanji proticaji su bili u periodu jul-septembar, a najve�i u novembru i decembru.

Gra�anica ima kišno – sniježni režim. Najve�i vodostaj je u prolje�e, usljed jakih prolje�nih kiša i intenzivnog otapanja snijega. Najmanji vodostaj je u ljetnjim mjesecima, kada su male padavine, a visoke temperature. Tabela: Proticaji rijeke Gra�anice po mjesecima

Karstne izdani prisutne u intenzivno karstifikovanim stijenama Župe, prihranjuju se pretežno

direktno od padavina, �iji višegodišnji prosjek, na glavnoj klimatološkoj stanici “Nikši�” iznosi oko 2.000 mm. Od ukupne koli�ine padavina prosje�no 70 % isti�e preko izvora, dok 30 % otpada na evapotranspiraciju. Pražnjenje karstne izdani vrši se pretežno preko karstnih izvora, �ija je minimalna izdašnost, naj�eš�e, u granicama od 100 - 1.000 l/s. Odnos izme�u minimalne i maksimalne izdašnosti karstnih vrela varira u širokim granicama i naj�eš�e prelazi 1:100. Amplituda kolebanja nivoa karstne izdani je razli�ita na širem podru�ju ispitivanog terena i kre�e se u granicama od 5 do preko 90 m. Ideja za izgradnju brane na Gra�anici pojavila se pedesetih godina kada je po�ela intenzivana industrijalizacija u Crnoj Gori.

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII MJESECI 2 2.1 2.5 2.7 2.4 0.5 0.01 0.01 0.2 1.5 3.7 3.5 PROTICAJ


56

4.1.2.2. Akumulacija Liverovi�i prostorna i ekonomska dimenzija

Akumulacija Liverovi�i se nalazi na rijeci Gra�anici u naselju Liverovi�i. Brana je postavljena na morfološki najpovoljnijem i geološki stabilnom ali jako vodopropustljivom terenu, tj. na klisuri Sutjeske. Ova klisura je izgra�ena od kre�njaka i dolomita srednjeg trijasa. Ovdje se nalazi i �elo velike župske antiklinale, pa su zbog toga kre�njaci i dolomiti jako isprskali, a uz to su i rasjedima isje�eni. U klisuri rijeka Gra�anica po�inje da ponire, a dalje od sela Laza i sasvim presuši. Ovdje je Gra�anica tekla zahvaljuju�i samo nanosu. U protivnom ona bi se još u ovoj klisuri izgubila kroz prsline i ponore.

Gra�enje brane je po�elo 1954, a završeno 1956. godine prema projektima iz 1952. i 1953. godine. (Izgradjena brana pripada tipu brana od kamenog naba�aja sa uzvodnim zidom od kamena preko kojeg je naba�en »torket« (torket je betonska masa koja se sa vodom pod velikim pritiskom kroz cijevi ubacuje u unutrašnjost), kao vododrživi ekran.

Radi koriš�enja voda sliva Gra�anice za proizvodnju energije prokopan je tunel kroz Žirovnicu za projektovanu HE Ozrini�i od koje se odustalo iz do kraja nerazjašnjenih razloga smatraju�i da jezero Liverovi�i može da podmiri vodom samo Željezaru “Boris Kidri�” u Nikši�u. Poslednjih godina aktivirana je mogu�nost izgradnje malih hidroelektrana na Lazu i prevo�enja voda od Željezare do HE Peru�ica i kao druga opcija iskoriš�enje postoje�ig objekata u Ozrini�ima i dalje prevo�enje te vode u Peru�icu

Brana je lu�no-betonska, visine 43 m i dužine u kruni 110, 97 m. Ukupna zapremina akumulacije iznosi 9,2 m3 vode, a korisna 7,8 hm3. Oblik akumulacije je izdužen i kanjonski; površina 0,9341 km2 ;

Akumulacija Liverovi�i


57

dužina 3 km; širina 0,50 km; ukupna zapremina 9.050.000 m3; zapremina –korisna 8.290.000 m3 ; kota normalnog uspora – 736 mnv; kota minimalnog radnog nivoa 719 – mnv; kota maksimalnog uspora 738,30 – mnv; denivelacija vode u bazenu 17,00m;

Prilikom izgradnje predvi�ena je dužina preliva brane od 60 m (5 prelivnih polja po 12 m). Oblik krune preliva izgra�en je prema profilu Creager-a. Maksimalni usporeni nivo je 738 mnv. Kota krune preliva iznosi 736 mnv. Visina prelivnog mlaza je 2m. Lu�ni dio je projektovan sa promjenljivim polupre�nikom i konstantni uglom. Maksimalna hidrauli�ka visina brane iznosi 43 m (738 - 695), a gra�evinska visina 45,50 (740, 50 - 695,00). Usvojen je centralni ugao 2a = 110 0, sa polupre�nicima od R c = 28,0 do RC = 58,75 m. Širina brane u kruni je 2 m. Kolovoz je izveden sa proširenjima sa obje strane po 0,50 m (širina kolovoza 3 m). Ova širina kolovoza usvojena je radi koriš�enja brane za prebacivanje opreme do zatavara�nice. Na brani (prelivni dio) dimenzioniran je prema najtežem komadu opreme (15 t). Do kote 730 brana ima istu širinu (2,0), Ka temeljima širina se pove�ava, tako da je na koti 700 širina brane 6,50. Od kote 700 do kote 695 širina je ista (6,50 m). Dubina nanosa je 15 m ( od kote 710 do kote 695, 0). Od kote 695 do kote 720 brana se naslanja na stranu, a od kote 720 do kote 740,50 oslanja se na oporce. U cijelom profilu brane kre�njak je, na lijevoj strani zdrav, a na desnoj strani dosta isprskan. I u podlozi je na lijevoj polovini zdrav i jedar kre�njak, a na desnoj kre�njak sa ja�im preslojcima gline. Na desnoj polovini, na koti 695 mnv postojao je lonac pre�nika 4 m, a dubok 5 m, u �ijem je dnu otkriven ponor. Pri iskopu temelja brane pojavila su se još dva ponora. Maksimalna debljina brane je 6,5 m (kota 695), a minimalna 2 m (730, do 740,50).

Nekoliko godina po završetku izgradnje brane po�eli su se primje�ivati promjene koje su posledica loše izvedenih radova prilikom njene izgradnje, kao i promjene koje su nastale poslije katastrofalnog zemljotresa od 15. 04. 1979. godine. Detaljnim ‘’pregledom’’ objekta utvrdjeno je:

- da se pojavljuju prsline od 3 do 30 mm dužine, kroz koje se gubila znatna koli�ina vode,

- da volobran u dobrom stanju, ali se sti�e utisak da je nagnut na uzvodnu stranu,

- nizvodna kosina nije potpuno ravna, tj. pojavljuju se izbo�ine i ulegnu�a,

- na lijevom boku brane

Satelitski snimak sliva Gra�anice

Mašinska sala planirane HE Ozrini�i


58

postoji više mjesta sa intenzivnom vlaženjem. Poniranje rijeke po�elo je da se izrazito manifestuje po�etkom prvih radova, tj. kopanjem

temeljnog rova za branu i izbijanjem opto�ne štolne, kada su otkriveni ponori. Ovo poniranje ovdje u kre�nja�ko-dolomitnim stijenama pokazalo se još izrazitije otvaranjem ponora pod usporom u jezeru Liverovi�i. Ponor se otvorio januara 1958. godine na desnoj obali jezera Liverovi�a. Ponorske vode u njemu su obilježene po�etkom 1958. godine i pojavila se na izvoru Peru�ica kod Glave Zete, za 20 �asova. Inženjersko-geološki uslovi za podizanje akumulacije u naselju Liverovi�i su bili jako teški. Glavni problem je bio u eliminisanju poniranja voda u temeljima brane i bokovima akumulacije u rejonu Sutjeske. Ostali dio akumulacije se nalazi u prakti�no vodonepropusnim verfenskim škriljcima.

Iz navedenog se moglo zaklju�iti da je problem vododrživosti i stabilnosti brane postao otvoren, tj. da se moralo pristupiti ozbiljnoj sanaciji brane radi o�uvanja akumulacije. Idejni projekat o sanaciji brane akumulacije »Liverovi�i« uradjen je 1981. godine, a revidiran i usvojen 1983. godine. Na osnovu utvrdjenih deformacija na brani i uslova u kojima se nalazi objekat, osnovni zadatak bio je obezbjediti stati�ku (lokalna stabilnost) i dinami�ku (od zemljotresa) stabilnost brane. Ovi problemi su riješeni injektiranjem kamenog naba�aja u tijelo brane i zapunjavanjem šupljina u mjeri koja

garantuje njenu stabilnost, �ime su poboljšane njene mehani�ke i elasti�ne karakteristike. Tokom sanacionih radova na brani su vršena i kontrolna bušenja (sedam dana poslije injektiranja) kojima su provjeravani rezultati injektiranja. Injekciona masa koja je ubrizgavana u tijelo brane sastojala se od: bentonit 5%, cimenat 55%, pijesak 45% , dok se odnos vode prema suvoj injekcionoj masi kretao 1:1 do 1:0,5. Vododrživost tijela brane riješena je zatvaranjem postoje�ih prslina.

U našoj zemlji do tada na ovakvom terenu nigdje nije podignuta brana. Isto tako, rijetki su primjeri i u svijetu, pa se u to vrijeme imalo malo iskustva u pogledu rešavanja ovakvih inženjersko-goloških problema. I pored toga što su postojali problemi u eliminisanu poniranja tih voda iz akumulacije Liverovi�a, ovaj problem je savladan pomo�u postavljanja dubokih injekcionih zavjesa u temeljima brane i bokovima akumulacije sve do vodonepropusnih verfnskih škriljaca, �ime je Željezara “Boris Kidri�” u Nikši�u dobila potrebnu vodu.

Osnovna namjena jezera bila je da se koristi kao sistem za proizvodnju elektri�ne energije, me�utim, osnovna namjena je promijenjena i akumulacija za sada služi za potrebe industrijske proizvodnje u Željezari.

Za potrebe proizvodnje energije izgra�ena je mašinska hala u MZ Ozrini�i i dovodni tunel, koji je projektovan i izgra�en 1958. godine. Maksimalni pritisak u tunelu kod vodostana iznosi Pmax=25,384


59

bar, a minimalni Pmin=3,8 bar kod ulaza. Kota dna tunela kod ulaza iznosi 718 m.n.v., a u osnovi vodostana 710 m.n.v. Tunel je pre�nika 2,5 m sa protokom Q=11m3/sec od ulaza do 1718,70m, odakle se odvaja Q=1m3/sec za potrebe Željezare. Od ove ra�ve do vodostana tunel je istog pre�nika. Tunel je u konstantnom padu 2‰. Ukupna dužina tunela od osovine do vodostana je 3988,32 m, od kojih je 1718,70 m padinskog karaktera, a drugi od ra�ve do vodostana bazinskog karaktera. Prva pristupna štolna je dužine 75,20 m, a druga 84,53 m po završenoj izgradnji pristupna štolna broj 1 je plombirana, a druga je poslužila za ra�vu odvoda vode za Željezaru.

Holding kompanija Željezara godišnje je koristila 13.000.000 m3 iz ove akumulacije. Vodu sa ovog kanala za potrebe poljoprivredne proizvodnje koriste i naselja duž kanala. Iznos njihove potrošnje nije poznat i mjerljiv. Posebnim, potpuno nezavisnim sistemima, iz jezera je dovedena voda za potrebe pojedinih doma�instava u Župi.

Uvi�aju�i postoje�e resurse Liverovi�kog jezera i njegove okoline postoje mogu�nosti za razvoj turizma i sportskog ribolova u ovom kraju baziranih na jezerskim potencijalima. Vrijednosti

klimatskih elemenata u toku ljetnih mjeseci otvaraju mogu�nost za aktiviranje kupališnog turizma na samom jezeru. Voda u jezeru je veoma bistra i �ista, što je posledica izdvojenosti jezera od naseljenog dijela Župe i industrijskih pogona u Nikši�u. 4.1.2.3. Podzemne vode

Od ukupne koli�ine padavina u Župi prosje�no 70% isti�e preko izvora, dok 30% otpada na evapotranspiraciju. Pražnjenje karstne izdani vrši se pretežno preko karstnih izvora, �ija je minimalna izdašnost, naj�eš�e, u granicama od 100 – 1.000 1/s. Odnos izme�u minimalne i maksimalne izdašnosti karstnih vrela varira u širokim granicama i naj�eš�e prelazi 1:100. amplituda kolebanja kre�e se u granicama od 5 do preko 90m. Pravac i smjer kretanja podzemnih voda, utvr�en na osnovu opita obilježavanja podzemnih voda, i on je generalno od istoka prema zapadu, pri �emu je fiktivna brzina cirkulacije u granicama od 0,37 do 7,72 cm/s. Voda ispitivanih karstnih izvora, prema osnovnom hemijskom sastavu, pripadaju, prema klasifikaciji

Predlagano potencijalnio rešenje iskoriš�enja sliva Gra�anice


60

Alekina, hidrokarbonatnoj klasi, kalcijskoj grupi I tipa. Prema dijagramu G.Waterlota ispitivane vode pripadaju pretežno I klasi, veoma dobrih voda za pi�e.

Ukupne dinami�ke rezerve podzemnih voda procjenjuju se na oko 50 m3/s, dok procijenjene ukupne eksploatacione rezerve, u sušnom periodu godine, iznose preko 3 m3/s, pri �emu se uglavnom sa manjim izuzecima radi o bilansnim rezervama. Poslednjih godina, naro�ito u donjem dijelu Župe izbušeno je desetine arterskih bunara na relativno maloj dubini sa izuzetnim kvalitetom vode, što govori da Župa obiluje podzemnim vodama, koje �ekaju da budu otkrivene i nau�no istražene i adekvatno zašti�ene od strane institucija �iji je to posao. 4.1.2.4. Prirodni izvori

U Župi ima više izvora koji se ve�inom nalaze na padinama okolnih planina, obi�no na spoju vodonepropusnih i vododrživih stijena. Ve�i izvori sa desne strane Gra�anice su vrela Blace Morakovske od kojih izvire Gra�anica i koji su djelimi�no kaptirani za potrebe vodosnabdijevanja Župe. Izvor Susjed izvire u podnožju Prekornice na nadmorskoj visini od 930.m. Izvor Slatišnjak izvire iznad Bjeloševine na 1012.m. nadmorske visine. Potok Ma�ak u Kutima nastaje od više izvora, od izvora �edov studenac na 920.m. nadmorske visine, Žukovice 980.m.nadmorske visine, koji je djelimi�no kaptiran i Crni oštak zapadno od njih na 964.m. nadmorske visine. Pored njih još je zna�ajan i izvor

Botanac u Bastajima na 796.m. nadmorske visine. Od zna�ajnijih izvora sa lijeve strane doline rijeke Gra�anice izdvajaju se Ra�enovac koji izvire kod Laza (1019.m.) na nadmorskoj visini od 915.m., Gojuša na visini od 880.m. nadmorske visine i Jasenovac na visini od 1080.m. oba iznad sela Jugovi�i. Nažalost, kao i za mnoga prirodna bogastva u Crnoj Gori, tako i za župske izvore ne postoji ta�na evidencija koliko izvora postoji i kojeg kapaciteta. Predanje govori da sama Lukavica ima 365 prirodnih izvora. Izvori u Župi zbog velikog uticaja na životnu sredinu raznih zaga�iva�a, ali i globalnog zagrijavanja sve više smanjuju kapacitet. Izvorište „Bukovik“-Morakovo

Izvorište „Bukovik“ nalazi se u Gornjem Morakovu, naselju koje pripada Župi. Zona isticanja samog izvorišta smještena je na sjeverozapadnoj padini planine Miljevac (1803mnm), na nadmorskoj visini od 994mnm, sa koordinatama X= 6 598 469 Y= 4 728 786 Naime, radi se o planinskom, nenaseljenom i gotovo pustom podru�ju bez postojanja saobra�ajne infarstrukture, sa potpunim odsustvom kako stalnih tako i privremenih naselja, sa nedirnutom prirodom oslobo�enom �ak i uticaja


61

poljoprivrede i sto�arstva, koji bi mogli negativno uticati na kvalitet podzemnih voda izvorišta Bukovik. Samim tim izvorište „Bukovik“ predstavlja danas veoma rijetku pojavu potpuno netaknute prirode. Dosadašnja iskoriš�enost vodnih resursa i realna mogu�nost njihovog daljeg i optimalnijeg koriš�enja name�u potrebu za, njihovim daljim istraživanjima, izgradnjom, eksploatacijom i koriš�enjem u skladu sa savremenim dostignu�ima nauke, tehnike, tehnologije i racionalnim upravljanjem prema me�unarodnim standardima. 4.1.3. Šumski potencijal

Župa je relativno bogato podru�je razli�itim vrstama šuma. Na padinama okolnih planina i brda izdvaja se nekoliko vegetacijskih pojaseva šumske vegetacije:

- šume i šikare bijelog graba do 800 m nadmorske visine. Pored bijelog graba, važnije vrste drveta u zoni bijelog graba su još: jasen, hrast, crni grab, drijen, lijeska, klen i brijest.

- šume crnog graba se nastavljaju na pojas bijelog graba i rastu na visinama do 900m. Vrste drveta su sli�ne kao u zoni bijelog graba.

- pojas bukove šume zahvata veliko prostranstvo, naro�ito na prostoru Prekornice, Morakova, Štitova i Kutskog brda. Ove šume se mogu podijeliti na tri subasocijacije:

1) bukova šuma se nastavlja na pojas crnog graba i prostire se do visine od 1300m nadmorske visine. Ve�inom je to ista bukova šuma.

2) šume bukve i jele se nastavljaju na brdski pojas bukove šume i dostižu visinu od 1600m nadmorske visine. Zastupljene su u predjelima Morakova, Štitova i dr.

3) subalpijska bukova šuma je razvijena iznad pojasa bukve i jele. �esto izgra�uju poslednji šumski pojas, iznad nje su pašnjaci i visokoplaninske goleti.

- šume munike rastu na visinama od 1550-2000m . One zauzimaju veliko prostranstvo na

Štitovu, Prekornici i Maganiku. Mjestimi�no se spuštaju niže u predjelu Kuta. Najve�u površinu munika zauzima u predjelu Štitova gdje se javlja kao posebna endemi�na asocijacija. Drvo munike služi kao sirovina za proizvodnju katrana i gra�evinskog drveta koje se koristi u brodogradnji.

- pojas klekovine i bora se nalazi na niskim planinama kao što je Prekornica, iznad pojasa subalpijske bukve i �ini gornju šumsku granicu.

Zadnjih godina intezivirana je eksploatacija bukove šume koja se zamjenjuje jelom, smr�om i re�e borom.


62

Sje�a drvnih sortimenata vrši se po godišnjem planu Uprave za šume CGNikši�, tako što se tenderom dodjeljuje koncesionarima i gra�anima za li�ne potrebe. Pošumljavanje poslije sje�a još uvijek se ne vrši, što predstavlja veoma veliki nedostatak u razvoju i uzgoju šuma.

U pripremi strategije nijesmo naišli na odziv od strane Uprave za šume, koja nam nije izašla u susret i omogu�ila potpunije podatke koji bi se našli u strategiji. Ipak na osnovu raspoloživih podataka znamo da je 2008. godine gazdinska jedinica ''Župa – Štitovo'' bila predmet koncesije. Površina ove gazdinske jedinice je 8.686 ha. Godišnja planirana orjentaciona bruto sje�iva masa �ertinara je bila 1030 m³ a bukove šume 4038 m3 . Po�etna cijena se kretala od 5,5 za bukovu šumu do 10 eura za �etinare. Požari, neplansko upravljanje i gazdovanje šumama doveli su do smanjenja ovog resursa i svako dalje odlaganje reformi u ponašanju prema šumskom bogatstvu bi�e pogubno za Župu i odrazi�e se i na podzemne vode ali i turisti�ke potencijale. 4.1.4. Turisti�ki potencijali

Prirodna i antropogena dobra kojima Župa raspolaže potencijalno imaju visok stepen privla�nosti za turiste i mogu biti jedan od nosioca razvoja privrede i pove�anja dohotka ove oblasti.

U Župi još uvijek ne postoji organizovani turisti�ki smještaj i do�ek, što neizostavno vodi ekonomskoj neiskoriš�enosti zna�ajnog turisti�kog potencijala Župe. Osim toga što još uvijek nema zna�ajnijih smještajnih kapaciteta, ve�inom ne postoje markirane turisti�ke staze, turisti�ki vodi�i, sportski tereni za izletni�ki i sportski turizam i mnogi drugi infrastrukturni objekti, tako da Župu turisti danas posje�uju samoinicijativno i uglavnom po preporuci onih koji su ve� uživali u njenim ljepotama. Ve�ina ljudi u Crnoj Gori koja ima neke veze sa turizmom i ne zna kakvim sve ljepotama Župa raspolaže. Ipak i pored nedostatka ugostiteljskih kapaciteta turisti sve više uživaju u raznovrsnosti Župe, po�ev od planinarenja po vrhovima Prekornice, Maganika, Žurimova, Planinika, Krnovskih planina ili obilaska ljepotom bogatih župskih katuna, lovnog i ribolovnog turizma, planinskog biciklizma za koji župski predjeli posjeduju staze koje su jedne od najljepših u svijetu, agro i seoskog turizma povezanog sa organskom poljoprivredom, speoloških istraživanja. Zna�ajan turisti�ki potencijal se nalazi i u raznim drugim vidovima turizma, obilascima kulturno istorijskih spomenika Župe, paraglajdingu, padobranstvu, džip relijima i svim ostalim vidovima turizma. Oživljavanje etno i eko turizma potpomognutog razvojem poljoprivrede zna�ajno �e doprinijeti razvoju ove grane privrede i otvaranju novih radnih mjesta. Najzna�ajniji pravac razvoja turizma u Župi ipak bi mogao biti razvoj sportsko


63

rekreativnog turizma. U Župi danas postoji više ugostiteljskih objekata i prodavnica mješovite robe, koji zadovoljavaju

potrebe domicilnog stanovništva, ali za razvoj turizma potrebno je mnogo više ulaganja u turisti�ku infrastrukturu. U Župi danas postoji 7 prodavnica mješovite robe i 2 ugostiteljska objekata.

U 2015. godini NVO ''Nikši�i-Potomci bratstva �vorovi�a'' su na mjestu tradicionalnog okupljanja u naselju Zagrad zapo�eli izgradnju crkve i etno sela koje bi moglo uskoro da organizovano ponudi turisti�ke sadržaje. SRK Župa je nedavno u blizini jezera podiglo prostor za rekreaciju i okupljanje ribolovaca. Zna�ajan doprinos promociji i razvoju ove oblasti daju i NVO Morakovo i Župa u srcu svojim projektima i aktivnostima. Novoformirana mjesna zajednica je tako�e uvidjela ulogu turizma u razvoju Župe pa svojim aktivnostima doprinosi tom cilju.

I pored zna�ajnih prirodnih potencijala za uspješan razvoj turizma u Župi neophodno je više faktora. Na prvom mjestu neophodno je na pravi na�in prezentovati sve prirodne potencijale Župe, kako na crnogorskom tržištu tako i na mnogo širem turisti�kom tržištu uz istovremeno ja�anje infrastrukturnih objekata i stvaranje turisti�kog proizvoda Župe.

Za uspjeh na ovom polju potrebno je u bliskoj budu�nosti iskoristiti postoje�e objekte u cilju razvoja etno turizma i izgraditi nove objekte (trim staze, biciklisti�ke staze, sportske terene, smještajne kapacitete itd.). Nedovoljno razvijena tehni�ka infrastruktura, u prvom redu vodovodna i putna, a zatim i nepostojanje ure�enog sistema kanalisanja i tretmana i odlaganja/ispuštanja otpadnih voda i �vrstog otpada jako ograni�avaju zna�ajniji razvoj turisti�ke privrede u Župi.

Bitan segment razvoja turizma u ovoj oblasti bi trebao biti aktiviranje svih resursa kako bi se paralerno razvijali svi ostali vidovi

turizma, da bi se stvorio paket proizvoda koji može privu�i ve�i broj turista. Naro�ito je zna�ajno pokrenuti kulturno turisti�ke manifestacije, koje �e prije svega biti promocija za sam kraj, a zatim i turisti�ki proizvod. 4.1.4.1. Prirodni potencijali za razvoj turizma

Potencijali za razvoj planinskog turizma prepoznati su još šezdesetih godina prošlog vijeka kada je Željezara Nikši� projektuju�i ski centar i druge turisti�ke sadržaje u naselju Morakovo napravila po�etne korake da se razvije ova grana privrede u Nikši�u. Na žalost Župljana projekat je stavljen u fioku, a kompletna ideja realizovana na Vu�ju kod Lukova, �ime je ovaj kraj izgubio mnogo u svom daljem razvoju.

Kao rijetko koji kraj u Crnoj Gori, Župa ima bogatstvo prirodnih razli�itosti, po�ev od kraških planinskih masiva Maganika,

Pogled na Borovnik


64

Prekornice i Žurimova, zatim ambijentalnih bisera Bjeloševske bare, Lukavice, Zabrana Kralja Nikole, Liverovi�kog jezera, Krnovske planine, Borovnika, Buavica, Planinika, do panoramskih uzvišenja Gradine, Kutskog Brda i Laza. Poseban potencijal za razvoj rekreacionog turizma predstavlja korito Gra�anice skoro �itavim svojim tokom.

Lokaliteti Bjeloševska bara (tipi�ni primjer o�uvanih tragova glacijacije - dolinskog lednika), Zabran kralja Nikole, šumska zajednica bora munike (Pinetum heldreichii mediterraneo - montanum) na Štitovu i Prekornici, vrela Gra�anice, Lukavica sa Velikim i Malim Žurimom ušli su u proces kao potencijalni objekti prirode predloženi za zaštitu.

Ove predjele treba zaštititi i unaprijediti. Ova podru�ja mogu�e je valorizovati kroz izletni�ki i rekreativni turizam, posmatrati ga kao nadopunu turisti�ke ponude, za pješa�enje, šetnju, kreiranje vidikovaca, i sl. 4.1.4.1.1. Maganik

Tek kada se na�ete na nekom od najviših vrhova Maganika, shvatate koliko ima ljepote u ovim krajevima i zbunjeni ste ujedno. Bilo kuda da se okrenete, tu je lavirint vrhova i dubodolina. Sve je na dohvat ruke, a kada krenete tamo, odjednom je daleko i nedostižno. Sa Me�e�eg vrha (2138) vidite greben do drugog po visini, Petrovog vrha (2124), �ini vam se tu je, a kada napredujete ne baš jednostavnim grebenom, posle više talasastih gubitaka i vra�anja visine, ve� na Kokotovom vrhu (2001) shvatite da vam do onamo treba dan hoda. A kada ste na Petrovom vrhu, koji ima još širi i ljepši

Maganik-divlja ljepota


65

vidikovac, na suprotnoj strani vidite još polovinu Maganika, odnosno iz ovog pravca ne lako dostižne vrhove Žuta greda (2104), Rogo�ed (2037), te brojne druge vrhove koji dosežu visinu od skoro 2000 m. Shvati�ete, nigdje kao ovdje, da visina vrhova nije apsolutno mjerilo, ve� pristup, prohodnost, težina staze, naravno i visinska razlika koji treba savladati.

Maganik ima izraženu vertikalnu raš�lanjenost sa vrhovima preko 2000 mnm. Planinski grebeni su oštrih vrhova pa planina ima surov izgled. Prema sjeveroistoku se spušta strmo u doboke kanjone rijeke Mrtvice i Mora�e dok se u zapadnom podnožju uporedo sa dolinom Gra�anice proteže kre�nja�ka zaravan Štitovo 1500 m koja je poznata po nalazištima crvenih boksita.

Maganik je pravi speolološki raj koji je do sada samoinicijativno, preko Župe, posjetio veliki broj speleologa istražuju�i neke od najljepših jama u Evropi koje postoje u ovom biseru Crne Gore. 4.1.4.1.2. Prekornica

Prekornica sa svojim ograncima zahvata podru�je izme�u doline Gra�anice, Maganika, Ostroških greda i doline Mora�e. Predstavlja ve�im dijelom kre�nja�ku, teško prohodnu planinu �iji je najviši vrh Kula 1927m. Jugoisto�no od Prekornice se nastavljaju planinski kre�nja�ki grebeni Lisac 1563, Lebršnik 1534, Bro�nik 1559, Veliki Kamneik 1815 m. Zbog svojih reljefnih karakteristika Prekornica je posebno interesantna brojnim planinarskim društvima, �ime se otvaraju mogu�nosti za proširenje turisti�ke ponude planinarenja i alpinizma.

Prekornica-bogatstvo rijetkih biljnih i životinjskih vrsta


66

Šumska zajednica bora munike (Pinetum heldreichii mediterraneo-montanum) na Štitovu i Prekornici ušla je i u potencijalna podru�ja za IPA staništa. Bogatstvo biljnog svijeta još uvijek neistraženog otvara mogu�nost razvoja nau�nog turizma. 4.1.4.1.3. Lukavica sa Malim i Velikim Žurimom

Lukavica se nalazi u centralnom dijelu Crne Gore. Odlikuje je kompleksan reljef, u kome se visinom izdvajaju Veliki Žurim (2036 mnv) i Mali Žurim (1984). Glacijacija je na ovom prostoru formirala veoma interesantne oblike "koji i svakog prolaznika zadivljuju svojom o�uvanoš�u. Na površi Lukavice, kao ostatak velike lukavi�ke glacijacije, nalaze se dva planinska jezera – Kapetanovo i Manito jezero. Ova oblast je svrstana u važna biljna staništa Evrope - IPA podru�ja

Donja Lukavica predstavlja prostranu udolinu koja je blago nagnuta od Kapetanovog jezera do �erani�a gore na sjeverozapadu. Dužine je oko 12 km a širine do 2 km a nadmorska visina opada postepeno od 1650 do 1500 m. Udolinu sa obje strane prate planinski lanci uglavnom bez šumske vegetacije. Prema zapadu je proširenje udoline Bare Bojovi�a �ija je ravna površina duga 2,5 km, a širina do 2 km. Odatle se jedan krak uže doline spušta preko Luke Bojovi�a (koja je dužine 2 km a široka oko 500 m) prema udolini Gra�anice i tim pravcem ide put od Župe ka Lukavici. Gornja Lukavica je dosta izdvojena geomorfološka cjelina koja je izdužena izme�u planinskih lanaca. Lukavica ima veliki broj prirodnih izvora u nekim studijama se pominju �ak 365 izvora.

Lukavica - neiskoriš�eni potencijal


67

Dominantno tip staništa su kre�nja�ke kamenite padine sa hazmofitskom vegetacijom (8210), dok se bukova šuma javlja samo na maloj površini (General Habitat Description). Sto�arstvo (ispaša) koje je nekad bilo intezivno na ovom prostoru, danas se javlja sporadi�no. Kapetanovo jezero i planina Lukavica omiljena su planinarska destinacija.

Ovaj lokalitet se odlikuje velikim bogatstvom raznih vrsta planinske flore i faune, velikim brojem endemi�nih vrsta i izrazitim pejzažnim vrijednostima zbog �ega je i predložen za zaštitu kao poseban prirodni predio. Kvalitet poljoprivrednih proizvoda sa ovog podru�ja je jedan od najboljih u Crnoj Gori.

Kapetanovo jezero Polazna ta�ka ve�ine planinarskih tura ka Kapi Mora�koj. Nalazi se na 1678m.n.v. po postanku

je ledni�ko, dužina mu je 480m, širina 330m, maksimalna dubina 37m. Bistrom, zelenom bojom vode i odrazom kre�nja�kih stijena u njoj mami uzdahe posmatra�a i iz godine u godinu postaje omiljeno

kampovalište planinara i ribolovaca. Do njega se iz pravca Nikši�a stiže preko rudnika "Zagrad", Luka Bojovi�a, Bara Bojovi�a i Nikšinog Kiljana. Vožnja traje nekih sat i petnaest minuta. Put je asfaltiran do Luka Bojovi�a, a odatle do jezera je makadamski. Uz pažljivu vožnju na jezero stižu i putni�ki automobili. Drugi putni pravaca ka jezeru, iz Velje Dubokog rezervisan je samo za najsnažnije "terence". Na trome�i opština Kapetanovo jezero sa svojom okolinom jednom dijelu Župljana omogu�ava bavljenje poljoprivredom. Jedini asfaltni put, do ovog izuzetno lijepog izletišta, vodi preko

Kapetanovo i Manito jezero - dva planinska oka


68

Župe. Kapetanovo jezero godišnje posjeti veliki broj turista i planinara koji uživaju u njegovim ljepotama što stvara još ve�u obavezu da se divlja gradnja oko jezera dovede u red. 4.1.4.1.4. Krnovska planina

Krnovo je prostrana zaravan (dugo oko 7 km, široko do 3 km),sa kotama od 1.000 – 1.400 mnv, izgradjeno je pretežno od karbonatnih stijenskih masa donjokredne starosti, koji su na podru�ju Vu�ja i Ivanja prekriveni morenskim naslagama. Krajnji sjeverni djelovi terena na podru�ju �erani�a gore i dalje prema Žurimu izgra�eni su od sedimenata fliša kredno-paleogene starosti.

U morenskim sedimentima zastupljene su male koli�ine vode, koje se zahvataju kopanim bunarima male izdašnosti. Na ovoj planini veliki broj Župljana ima svoje katune iako se ve�i dio ove planine ne nalazi na teritoriji Župe. U ovom dijelu se nalazi i Ski Centar Vu�je. Po prostranim zelenim tepisima livada, iznad kojih štr�e brežuljci obrasli bukovim omarima, nakad su se bijelila brojna stada ovaca. Katuni smješteni u zavjetrinama davali su planini život i živost. Isto�no od Krnova prostiru se i padine Konjska (dužine oko 7 km a širine do 4km). Ova podru�ja su pogodna za razvoj planinskog rekreacionog turizma, za dalji razvoj vjetrogeneratora i razvoj poljoprivrede na pogodnijim površima. 4.1.4.1.5. Bjeloševska bara

Na ovom lokalitetu su konstatovani vrlo dobro o�uvani tragovi glacijacije - dolinskog lednika, pa je najviše iz tih razloga ovaj lokalitet predložen za zaštitu kao spomenik prirode sa namjenom za nau�no-edukativne i turisti�ke svrhe.

Kao potencijalni objekti prirode predloženi za zaštitu, a koji se nalaze na teritoriji Župe su: Zabran kralja Nikole, vrela Gra�anice, Lukavica sa Velikim i Malim Žurimom, šumska zajednica balkanske dioskoreje i bjelograbi�a (Dioscoreo-Carpinetum orientalis), šumska zajednica bora munike (Pinetum heldreichii mediterraneo - montanum) na Štitovu i Prekornici, Bjeloševska

Krnovo zimi

Pogled na Bjeloševku Baru


69

bara (kod Gornjeg Morakova).

4.1.4.1.6. Zabran Kralja Nikole

Zabran kralja Nikole, iznad Gornjeg Morakova, je krajolik sa izvanrednim pejzažnim vrijednostima, gdje je u amfiteatralnom vrlo upe�atljivom prostoru prisutno nekoliko dobro o�uvanih

šumskih zajednica kao što su: zajednica brdske bukove šume (Fagetum moesiacae montanum), zajednica bukovo-jelove šume (Abieti-Fagetum moesiacae), zajednica crnog bora (Pinetum nigrae montenegrinum) i zajednica bora munike (Pinetum heldreichii mediterraneo-montanum) koje daju izvanredan estetski doživljaj. Osim gore navedenih endemi�nih i reliktnih biljnih vrsta ovdje je zastupljena i endemoreliktna vrsta planinski javor (Acer heldreichii subsp. visianii) i niz drugih endemi�nih i reliktnih biljnih vrsta. Pri dnu ovog šumskog kompleksa, kod sela Bjeloševina, vrlo dobro su izražene naslage morenskog materijala što

ukazuje da je ovdje glacijacija imala zna�ajnog udjela, a to ovom prostoru daje dodatnu posebnu vrijednost.

Ovaj lokalitet, iznad Gornjeg Morakova, odlikuje se velikim bogatstvom flore i faune, velikim brojem endemi�nih vrsta biljaka i životinja, raznovrsnim šumskim zajednicama i posebnim pejzažnim vrijednostima zbog �ega je i predložen za zaštitu kao poseban prirodni predio. Na ovom lokalitetu se nalazi glavno izvorište kojim se Župa snabdijeva pija�om vodom. Sedamdesetih godina ura�en je projekat izgradnje Ski centra u ovom dijelu Župe, koji je pod raznim uticajima i interesima drugih ljudi, koji nijesu Župljani, sklonjen da �eka neke druge investitore i neko ''bolje'' vrijeme. 4.1.4.1.7. Gradina

Gradina sa svojim izuzetnim geomorfološkim karakteristikama predstavlja izuzetan predio za istraživa�ki turizam. Gradina je brdo koje se nalazi na 1058 metara nadmorske visine iznad sela Carine. Ono predstavlja arheološki lokalitet zbog svoje istorije i zna�aja koje je imala u srednjem vijeku.

Na Gradini su na�eni temelji zidina na vrhu, a i mnogi toponimi svjedo�e o utvr�enju – gradu (brdo Gradina, Carine). Danas od ovog utvr�enja postoje samo temelji. Predanje govori da se na Gradini u 15. vijeku nalazila carina što je ubirala poreze za

Zabran kralja Nikole

Gradina - neistraženi predio Župe


70

Sandalja Hrani�a, gospodara Huma i Hercegovine. Gradina je bilo mjesto iz kojeg je župan upravljao Župom. Ispod brda Gradina nekada davno se nalazio i manastir Svetog Luke koji je kasnije zbog obrušavanja kamena prenesen na mjesto gdje se i danas nalazi.

Na Gradini se nalaze brojne biljne i životinjske vrste koje tako�e nijesu dovoljno istražene. Gradina je prirodno stanište zašti�enog surog orla. 4.1.4.2. Ambijentalni turizam

Resurs za razvoj ambijentalnog turizma postoji još uvijek djelimi�no o�uvan na župskim katunima i u malom dijelu naselja Župe gdje se još uvijek održao prepoznatljiv izgled strarih ku�a pravljenih od

kamena. Arhikektura župskih katuna je bila

specifi�na i danas prepoznatljiva samo u malom dijelu planine. Kolibe, ve�inom zidane od kamena i pokrivane slamom još uvijek postoje, ali je njihovo o�uvanje vezano samo za sto�are, koji u ljetnjem periodu izdižu na planinu. Ne postoji još uvijek namjenski ura�en katun za organizovani do�ek turista.

Za uspješan razvoj ovog vida turizma potrebno je raditi na ure�enju ruralnog predjela Župe, naro�ito njihovih autenti�nih tradicionalnih ambijentalnih cjelina - katuna kao potencijalnih mjesta za razvoj turizma. Zadržati autohtoni kulturni pejzaž župskih katuna je osnova njihove valorizacije. Na prostoru katuna može se razviti i dobra turisti�ka ponuda od prodaje razli�itih proizvoda "katunske prirode" - autohtonog katunskog života, do drugih vidova "seoskog" turizma. Razvoj ovog vida turizma u tijesnoj je vezi sa sto�arstvom i razvojem poljoprivredne proizvodnje i zahtijeva podršku i ulaganje u oba sektora.

Na prostorima Krnovske planine, Konjska, Skladana, Luka Bojovi�a, Lukavice postoje

brojna mjesta na kojima bi mogao da se razvija kamperski turizam. 4.1.4.3. Sportsko-rekreativni turizam

Blizina Župe ka najve�im crnogorskim gradovima, ali i klimatski uslovi i prirodnje ljepote neki su od preduslova koji su ispunjeni za formiranje Sportsko rekreativnog centra i dalje razvijanje sportsko rekreativnog turizma. Rijeka Gra�anica sa svojom obalom predstavlja bitan potencijal za razvoj ovog vida turizma. Ovaj neiskoriš�eni prostor, danas ugrožen od strane samih gra�ana Župe, predstavlja potencijal za izradu mini parkova prirode i botani�kih bašti sa biciklisti�kim stazama, stazama za tr�anje, mjestima za posmatranje biljnog i životinjskog svijeta,

Zagradski katun


71

ali i sportskim terenima i bazenima. Sedamdesetih godina prošlog vijeka u Župi je po�eo da funkcioniše Željezarin centar za odmor i

rekreaciju radnika koji je sa problemima u toj fabrici ubrzo i prestao da funkcioniše. Oživljavanje ove ideje pomoglo bi razvoju ovog kraja i otvorilo nova radna mjesta. 4.1.4.4. Lovno Ribolovni turizam

Lovni turizam je zna�ajan segment privrede jednog kraja, koji je kod nas dosad u zna�ajnoj mjeri bio zanemaren. Župski predjeli su povoljan stanišni predio za: divokoze, medvjede, vukove, srne, divlje svinje, ze�eve, jarebice kamenjarke i druge vrste divlja�i (sisara i ptica).

Podru�je Župe trenutno pripada lovnoj jedinici Nikši�, �iji koncesionari nedovoljno ulažu napora i sredstava za uzgoj i razvijanje ove grane privrede. Nesavjesnim gazdovanjem ne samo da se ne

razvija lovni turizam, ve� se uništava svaki pokušaj njegovog nastanka.

U cilju održivog upravljanja i koriš�enja prirodnih resursa potrebno je podsta�i formiranje lova�ke organizacije koja �e voditi brigu isklju�ivo o gazdovanju na teritoriji Župe, zatim je neophodno preduzeti mjere radi održavanja, obnavljanja i postizanja broja i kvaliteta divlja�i prema prirodnim i drugim mogu�nostima lovišta. Planovima razvoja lovstva Crne Gore predvi�eno je zna�ajno pove�anje brojnosti divlja�i, što iziskuje ulaganje

sredstava na uzgoj divlja�i (ishrana, ure�enje lovišta, zaštita divlja�i, kadrove u lovstvu i dr.) što postoje�a lova�ka organizacija ne može da obezbijedi u ovom kraju. Posebnu pažnju treba posvetiti tzv. ‘’foto lovstvu’’ koje u mnogim drugim zemljama predstavlja zna�ajnu turisti�ku granu.

Druga grana ovog vida turizma - ribolov je tako�e pogo�ena nesavjesnim gazdovanjem SRK Nikši�, usled �ega su mještani Župe napravili prvi korak da se stanje promijeni osnivanjem svog Sportsko ribolovnog kluba ''Župa'', koje bi po automatizmu nakon formiranja Opštine Župa moglo da preuzme i upravljanje vodotocima i jezerima u Župi.

U Župi trenutno postoje 2 mjesta gdje se u kavezima, u manjem obimu uzgaja riba. Organizovanje kaveznog uzgoja ribe u postoje�im jezerskim kapacitetima je ograni�eno zbog velikog variranja u vodostaju od potpunog pražnjenja tokom ljeta do prepunjavanja i plavljenja tokom zime. Mogu�nosti za ve�u ribarsku (pastrmsku) proizvodnju na toku Gra�anice postoje samo u gornjem toku i one su sada nevalorizovane. Privredna aktivnost koja je prije tranzicionog perioda donosila prihod lokalnom stanovništvu izvozom na tržišta evropskih zemalja, a koja je tako�e u velikoj mjeri nevalorizovana jeste izlovljavanje rakova i žaba iz vodenih površina.

Osim intenzivnog tova ribarstvo može zna�ajno da se realizuje i kroz individualni i sportski ribolov na gornjem slivu Gra�anice i Liverovi�kom jezeru. Uspostavljanjem sistema isklju�ivo sportskog ribolova dovelo bi i do zna�ajnijeg razvoja turizma i bolje valorizacije kako jezera tako i same Gra�anice.

Organizovanje raznih takmi�enja i manifestacija, doma�insko gazdovanje ribolovnim resursima umnogome bi doprinijeli promociji kraja, ali i boljoj valorizaciji resursa.

Na Liverovi�kom jezeru

Dodjela nagrade Sla�ani Perunovi�


72

4.1.4.5. Biking turizam

Odmor u prirodi, planinarenje, pješa�enje, biciklizam i ostali oblici aktivnog boravka u prirodi predstavljaju turisti�ke proizvode koji su sve atraktivniji i sve popularniji na evropskom turisti�kom tržištu. Biciklizam i biking su u Župi na po�etku, iako postoje prirodne staze i raznovrsnost terena kakvih rijetko koji kraj posjeduje.

Prve korake u biking turizmu dali su biciklisti�ki klubovi Perun i Nike Bike organizovanjem nekoliko takmi�enja i markiranjem prvih biciklisti�kih staza. Mountain biking (planinski biciklizam) mogu�e je u velikoj mjeri valorizovati na podru�ju Krnova, Konjska, Lukavice, Štitova, Kutskog brda, Turije. Buavica... 4.1.4.6. Vjerski i kulturno–istorijski turizam

Župa ima više kulturno istorijskih spomenika koji u zna�ajnoj mjeri mogu doprinijeti turisti�koj promociji ovog kraja. Neki od najzna�ajnijih kulturno istorijskih spomenika su: Jerinin grad, Voltica, Manastir Sv. Luke, Nikšin kiljan, Mramor bana Ugrena, Nikšina plo�a, spomenik palim borcima na Sutjesci, Crkva sv. Ilije na Lukavici, Arheološki lokalitet Gradina, Ostaci stare crkve u Vasiljevi�ima, Crkva sv. Jovana u Morakovu, Ostaci stare crkve u Miolju Polju, Viljajin most, �anuša-najstarija ku�a u Župi, župske nekropole i ste�ci mogu biti dobra turisti�ka ponuda župskog kraja.

4.1.4.7. Nau�ni turizam

Neistražena flora i fauna Župe, nedovoljno istraženi prirodni resursi i kulturno istorijski spomenici dobra su osnova razvoja ovog vida turizma. Ulaganje u obrazovanje mladih kadrova sa podru�ja Župe i njihovo kasnije povezivanje sa nau�no istraživa�kim centrima mogli bi pokrenuti i ovaj vid turizma. 4.1.4.8. Zdravstveni turizam

Župa svojom umjeenom klimom predstavlja odli�no mjesto za razvoj zdravstvenog vida turizma. Oživljavanje ideje funkcionisanja zdravstveno rekreativnog centra u Morakovu, koja je bila aktuelna sedamdesetih godina umnogome bi pokrenula dalji razvoj ovog kraja. 4.1.4.9. Speleološki turizam

Jedna od održanih biciklisti�kih trka

Župski manastir


73

U Župi postoji nekoliko jama i pe�ina koje su u potpunosti neistražene. Naro�ito su atraktivne jame koje se nalaze na prostoru Maganika, a osim njih tu su i pe�ine Vilina, Trnova�a i Smr�eva pe�ina. Tako�e nedovoljno istraženi potencijali u ovoj oblasti �ekaju da budu na pravi na�in prezentovani turistima, a za to je potrebno najprije izvršiti speleološka istraživanja i potom na�ine turisti�ke valorizacije.

4.1.4.10. Agro turizam

Poljoprivreda i turizam su dvije najve�e industrije ruralnih podru�ja u svijetu. Iako je poljoprivreda tradicionalna okosnica privrede generacijama, turizam je nova grana industrije u Župi. Postoje zna�ajne mogu�nosti ako su ove dvije oblasti u Župi udruže. Rezultat je agroturizam sa svim pozitivnim uticajima na budu�i ekonomski razvoj Župe.

Agroturizam nije ništa novo, kako u Europi tako i šire. Agroturizam je komercijalni poduhvat na bilo kom poljoprivrednom mjestu, uklju�uju�i i hortikulturu i agrobiznis koji vodi uživanju posjetilaca stvaraju�i dopunski prihod od turizma za vlasnika.

Agroturizam bi mogao uklju�ivati sljede�e aktivnosti: • Pejzažne obilaske; • Posjete farmama, boravak i odmor; • Planinske vožnje; • Seoske igranke; • Fotografisanje; • Prodaje na farmi i zelenoj pijaci; • Kampovanja & piknik; • Festivali i sajmovi; • Proizvodnja i prerada; • Poljoprivredni pokloni; • Projekti poboljšanja staništa; • Posmatranje ptica; • Posmatranje divlja�i; • Degustacija autohtonih župskih proizvoda; • Lova�ki treninzi pasa i takmi�enja; • Izložbe poljoprivrednih eksponata; • Plonkanje i druge seoske igre; • Formiranje egzoti�nih farmi životinja i mini zoo vrtova; • Razne vještine rada na farmi.

Sa sajmova hrane održanih u Župi


74

Male farme u Župi su dodatno ugrožene globalizacijom i smanjenjem industrije, koja je naro�ito izražena u ovoj oblasti. Da bi se izborili sa svim problemima župski poljoprivrednici moraju da prepoznaju potrebu za diversifikacijom svojih proizvoda i dopune svoje prihode na osnovu tradicionalne poljoprivrede. Agroturizam pruža mogu�nost za pove�anje potencijala za ve�e marže putem prodaje na farmi proizvoda i usluga sa dodatnom vrijednoš�u. Vrste aktivnosti u agroturizmu, koje su na raspolaganju u Župi su vrlo široke i mogu se prilagoditi tako da odgovaraju svakom pojedincu i farmi. Poljoprivrednici �e tako�e privu�i kupce koji �e trošiti novac u lokalnim trgovinama, time ja�ati poresku osnovicu i pomagati u održavanju i razvoju Župe.

Za uspjeh agroturizma potrebno je omogu�iti poljoprivrednicima i agro-biznisu ja�u podršku i pomo� sa državnog nivoa, koja �e biti usmjerena ka stvaranju turisti�kih atrakcija i pove�anju smještajnih kapaciteta. Rast tako�e ne�e biti održiv bez budu�e akcije koja bi se ogledala u sljede�im koracima: (1) napraviti sveobuhvatnu bazu podataka od potencijalnih farmi agroturizma u Župi; (2) razvijati udruženja u ovoj oblasti; (3) ja�ati i proširiti partnerstava u agroturizmu (klasteri, prijateljstva isl.); i (4) razviti i planirati budu�e atraktivne lokacije za razvoj agroturizma. Ostvarivanje navedenih koraka �e pomo�i kako bi se omogu�ilo da poljoprivrednici, preduzetnici, stanovnici ali i turisti iskoriste prednosti agroturizma u Župi.

4.2. Kulturno istorijsko nasle�e

Župa ima više kulturno istorijskih spomenika koji u zna�ajnoj mjeri mogu doprinijeti turisti�koj promociji ovog kraja. Arheološki Župa nije do kraja ispitana. Neki od najzna�ajnijih kulturno istorijskih spomenika su: Jerinin grad, Voltica, Manastir Sv. Luke, Nikšin kiljan, Mramor bana Ugrena, Nikšina plo�a, spomenik palim borcima na Sutjesci, Crkva sv. Ilije na Lukavici, Arheološki lokalitet Gradina, Ostaci stare crkve u Vasiljevi�ima, Crkva sv. Jovana u Morakovu, Ostaci stare crkve u Miolju Polju, Viljajin most, �anuša-najstarija ku�a u Župi, župske nekropole i ste�ci. 4.2.1. Jerinin Grad

Jerinin grad se nalazi iznad sela Morakova. Kod stanovnika Župe postoji legenda da je ovaj grad podigla Jerina, žena srpskog despota �ur�a Brankovi�a-Smederevca. Legenda je zasnovana na �injenici da se za mnoge porušene gradove smatra da su gra�evine �urove Jerine, ili kako je narod nazivao, Prokleta Jerina. Utvr�enja-gradovi su zidani ve�inom kulukom a njihova izgradnja trajala je i po nekoliko godina. Me�utim, ova legenda se ne temelji na istorijskim izvorima. Pouzdano se zna da Župom nikada nijesu vladali srpski despoti. Zna se da je granica izme�u srpske države i Hercegovine išla preko Krnova tako da je Župa pripadala Hercegovini. Bila je u sastavu države Sandalja Hrani�a po�etkom 15. vijeka, ta�nije 1411. godine. Tako da je ovaj grad nazvan Susjed, a podigao ga je vojvoda Hripac, koji je bio u službi Sandalja Hrani�a, gospodara Huma i Hercegovine. U ovom gradu bila je smještena stalna posada, u prvom redu namijenjena �uvanju granica od upada srpske vojske. Nekadašnji Susjed (danas poznat kao Jerinin grad). pominje se 1444 godine u prvoj povelji Alfonsa Herceg Stjepanu. Ovaj grad neko vrijeme držao je Hercegov sin Vladislav. Susjed je štitio isto�ne granice Hercegovih posjeda i trgova�ke karavane koji su se kretali od

Zidine Jerininog grada


75

Dubrovnika, Kotora, preko Onogošta i Mora�e do Brskova u unutrašnjost Srbije, grad se nalazi na brdu iznad Župe, nepristupa�an je jer su stijene na tom djelu brda skoro vertikalne, ka jugu te�e potok Susjed, zidovi grada su zidani pravilno od lomljenog kamena i pritesanog kamena u malteru. U podnožju grada ima izvorske vode.

Grad ima sve odlike srednjevjekovnih tvr�ava, kako po obliku tako i po stilu i na�inu gradnje. Izdužen, nepravilan �etvorougaoni oblik prati teren na kojem je ovo utvr�enje sagra�eno. Cijeli kompleks utvr�enja je bio podijeljen na tri jednaka dijela, a prilaz mu je jedino mogu� sa isto�ne strane. Zapadni dio grada se nalazio na nižem platou i sa njega se nesmetano mogla osmatrati komunikacija koja je vodila gradu Onogoštu. Od isto�nog dijela do osmatra�nice, koja se nalazila u uglu tvr�ave sa zapadne strane, sagra�ena je bila rampa dužine 60 i širine 20 m. Dužina utvr�enja od istoka do zapadnih zidova je oko 160 m dok mu širina ne prelazi 30 m. U isto�nom, glavnom dijelu grada, dominirala je kula sa koje se osmatrao drum koji je preko Morakova vodio u pravcu Mora�e. Dr Miloš Vukovi� u djelu ''Jugoisto�na granica srednjevjekovne Hercegovine'' tvrdi da se naziv Susjed ne odnosi na utvr�enje u selu Gornje Morakovo u Župi, ve� na utvr�enje koje se nalazilo u brdu Gradina.

Danas je spomenik prepušten zubu vremena i u izuzetno je lošem stanju. Neophodno je pokrenuti proces zaštite ovog vrijednog kulturnog dobra, jer �e na taj na�in mo�i biti ostvarena dalja zaštita i turisti�ka valorizacija objekta ali i prostora gdje se on nalazi.

4.2.2. Voltica

Voltica je karaula-tvr�ava koja se nalazi u Starom Selu, a podignuta je u doba vladavine knjaza Danila Petrovi�a 1854. godine. Ovaj izuzetni kulturni spomenik ima karakteristi�an stil gradnje na ’’volat’’. Odlikuje se debelim zidovima i obiljem puškarnica. Poznato je zalaganje knjaza Danila kod

francuskog cara Napoleona za dalju sudbinu Crne Gore, to jest njenih granica. Knjaz je uspio da kod kapetana Mušovi�a izdejstvuje da se u Župi sazida karaula koja bi služila za pregovore sa Turcima i sli�no. Poslije �uvene Grahovske bitke 1858. godine, kojom su Crnogorci zadivili �itavu Evropu, zapadne sile su se zainteresovale za Crnu Goru. Godine 1859. godine došlo je do kona�nog razgrani�enja izme�u Crne Gore i Turske, a u razgrani�enju, da Župa pripadne Crnoj Gori, sudbonosnu ulogu odigrala je karaula Voltica. Francuski i engleski predstavnici podržali su zahtjev

crnogorskog predstavnika, da se ku�a ne može graditi na tu�em zemljištu. Tako je 1859. godine Župa zvani�no ušla u sastav Crne Gore, iako se zna da je ona ranije bila oslobo�ena od Turaka 1853. godine. Turski predstavnik Ali-paša branio je gledište da Župa treba da ostane i dalje u sastavu turske države. Razlog je bio jednostavan. Župa je bogat ratarsko-sto�arski kraj a nalazila se na strateski važnom mjestu za o�uvanje tadašnjeg Nikši�a. Kula, odnosno tvr�ava, imala je dva topa i posadu od 20 vojnika. Bila je aktivna do 1880. godine, a nakon toga ju je kralj Nikola poklonio porodici Stojanovi� u �ijem je posjedu i danas.

Karaula Voltica


76

Zidana je od poluobli�astog kamena i oblutaka. Finiji komadi ugra�eni su u vratne otvore, puškarnice i uglove objekta. Pravougaonog je oblika sa dvije okrugle kule, ima prizemlje i sprat. Me�utim, Tek 1962. godine, iseljeni su iz nje stanari i Voltica je renovirana i stavljena pod zaštitu države. Iako se i dan danas nalazi na spisku zašti�enih spomenika prirode njena neposredna okolina i unutrašnjost kule su veoma zapušteni. Došlo je do odronjavanja velikog dijela gornjih spratova kule. Ovaj spomenik je prepušten samom sebi i zubu vremena iako za Župljane ima simboli�nu i istorijsku vrijednost. Organizacija Župa u srcu je kod svih nadležnih državnih i lokalnih institucija uputila inicijativu da se ovaj simbol prisajedinjenja Župe Crnoj Gori sa�uva.

4.2.3. Manastir Svetog Luke

Poznat kao Župski manastir, podignut je krajem 15. vijeka (1492. godine) Podigao ga je narod odmah poslije pada pod Turcima. Manastir je odigrao veoma pozitivnu ulogu i bio zna�ajan faktor

prosvjetnog, politi�kog i kulturnog života ovog kraja, a i šire okoline. Posve�en Svetom apostolu i evangelisti Luki manastir je bio središte Župe, Bršna, Ozrini�a, Dragovolji�a, Trebjese i mnogih drugih ljudi oko Nikši�a.

O njegovom postanku postoji više verzija. Jedna od njih je da ga je zidao narod krajem 15 vijeka, druga da je zidan u doba Nemanji�a kad i Mora�ki manastir u 13 vijeku i tre�a da je manastir podignut u vrijeme Crnojevi�a. Dr. Vladimir Petkovi� tvrdi da je Župski manastir podignut oko 1625. godine. Po

Manastirski kompleks


77

toj pretpostavci manastir su podigli Nikši�i. Pleme Nikši�i, koji su se doselili iz Grblja su tada bili na vrhuncu svoje mo�i i odlu�ili su da podignu bogomolju oko koje bi se okupljali svi pripadnici plemena.

U Grblju je i postojala crkva izgra�ena u 11 vijeku posve�ena Sv. Luki. Predanje još govori da ga je zidao �uveni Rade Neimar. Bio je majstor nad majstorima, ali po pri�i, kad je manastir završen survao se sa skele i poslije nekoliko sati je umro. Sahranjen je na groblju Liverovi�i. Na tom groblju je do 1960. godine stajao jedan kamen koji je služio u crkvene svrhe, a smatralo se da je ispod njega sahranjen Rade Neimar. Kasnije je ta nadgrobna plo�a prenijeta je u zavi�ajni muzej u Nikši�u.

Prva lokacija manastira bile su Carine u mjestu Orašje, ispod brda Gradina. Predanja kažu da su se u 15. vijeku oburvale velike gomile kamena sa Gradine i srušile dobar dio manastira. Kalu�eri i Župljani se tada skupe i dogovore da sagrade novi manastir sa druge strane Gra�anice ispod Vodi�kog Vrha. Župljani su tada manastir prenijeli kamen po kamen do mjesta gdje se i danas nalazi. Da bi se mogla davati bolja odbrana kasnije je oko njega podignuta kamena ograda.

Manastir je zaista imao ogromnu oslobodila�ku i prosvetiteljsku ulogu za župska plemena. Sve što se u toku borbe sa Turcima zarobilo poklanjano je manastiru. Trebješki prvaci su se isticali u borbi protiv Turaka, pa su poslije 1789. godine morali napustiti svoja ognjišta. Kalu�er Župskog manastira Vasilije Vojvodi�, brat trebješkog popa i vojvode Dmitra pokupio je razne skupocjene stvari: srebro, kandila, krstove, jevan�elja, putire, serdžadu Džin Alije hercegova�kog paše koga su 1690. godine zarobili, i dao ih na �uvanje u Risan kapetanu Marku �urkovi�u. Dio Trebješana koji se preselio u

Pogled na dio Župe


78

Rusiju 1804. godine ve� su 1807. godine zapo�eli, a 1817. godine završili kod Odese manastir posve�en Sv. Luki.

Župski manastir je bio sastajalište naroda za vrijeme sabora, veselja, sahrana, a posebno prilikom �estih odlazaka u bojeve. Godine 1809. za vrijeme ustanka protiv Turaka skoro svi prvaci Župe i Nikši�kog kraja su se sastali, ustanovili prvu vlast zvanu Kuluk, a zatim su uputili pismo vladici Petru I. Kod župskog manastira 1819. godine arhimadrit Aksentije Šundi� podigao je jednu ve�u zgradu koja je služila za potrebe plemena. Aksentije je umro u Župi i sahranjen je pored manastira. Postoje stari zapisi koji tvrde da je tu boravio i Novica Cerovi� i da je sakupljao materijal Vuku Karadži�u koji je tragao po manastirima za to narodno blago.

Župski manastir je odigrao veliku ulogu u krvavim borbama sa Turcima �uvene Omer pašine godine. Kada je 1852. godine Omer paša –Latas, turski vojskovo�a, udario sa velikom vojskom na Crnu Goru, knjaz Danilo Petrovi� pošalje u Župu svoga brata vojvodu Mirka sa dva ro�aka da organizuju odbranu Župe, jer se vjerovalo da �e preko nje biti glavni udar na Crnu Goru. Vojvoda Mirko Petrovi�, serdar Šogo Nikoli�, senator Novica Cerovi�, Ivo �okovi� sa još nekoliko istaknutih prvaka i jednim brojem Župljana, zatvore se u župski manastir i prime neravnu borbu sa odredom turske vojske, koji je nastupao uz rijeku Gra�anicu.Turci nijesu mogli osvojiti manastir iako su ga ga�ali topovima. Na spoljašnjim zidovima manastira može se i danas vidjeti slomljeno kamenje.

U toku borbe Tuko Š�epanov Maksimovi� iz Liverovi�a obavijesti branioce manastira da je glavnina turske vojske krenula preko Planinice u Bjelopavli�e. Jedne tamne no�i branioci neopaženo napustiše manastir kroz tursku opsadu prelaze�i u manastir Ostrog, gdje su snažno branili Ostrog. Ova odbrana je opjevana u pjesmi ’’Devet krvavih dana’’

Godine 1853. manastir je oslobo�en od Turaka i tada nastaje obnavljanje manastira. On je tada bio spaljen te su izgoreli mnogi dragocjeni materijali i predmeti – razne knjige i �itulje. Obnovljen je za tri godine. Godine 1875. buknuo je Hercegova�ki ustanak, pa je na

traženje kralja Nikole crveni krst Rusije poslao 10 ljekara koji su kod manastira organizovali bolnicu za lije�enje hercegova�kih ranjenika i ranjenika sa bitke na Vu�jem dolu i tu je radila sve do oslobo�enja Nikši�a 1877. godine. U ovom periodu, ta�nije 1871. godine je otvorena i prva osnovna škola u Župi. Manastir je imao velike posjede zahvaljuju�i uticaju kalu�era u narodu Župe. Mnoga imanja su naseljavana doseljenicima iz drugih krajeva.

Ni Prvi ni Drugi svjetski rat nijesu mimoišli ovaj manastir. Godine 1917. oplja�kali su ga austrougarski vojnici, skinuli zvono i odvukli dva topa prenijeta iz karaule Starog Sela. Godine 1943. Italijanski fašisti i drugi neprijatelji zapalili su sve knjige i druga važna dokumenta te su tako uništili dobar dio istorije iz života ovog kraja. Kod manastira su sahranjeni mnogi ugledni i poznati ljudi, po�ev od graditelja, kalu�era, boraca za slobodu.

Župski manastir


79

Godine 1998. manastirski konaci koji su do tada bili u posjedu HTP Onogošt prelaze u vlasništvo eparhije Budimljansko-Nikši�ke i od tada po�inje nova rekonstrukcija. Manastir sa novim konacima dobija mnogo na izgledu i postaje mjesto gdje dolazi veliki broj turista iz zemlje i inostranstva. Sestrinstvo ovog manastira u sklopu kompleksa otvara i radionice za izradu grn�arija, ikona i drugih predmeta i suvenira.

Danas manastir Sv. Luke ponosno stoji na padini iznad Gra�anice, ušuškan u svoje zelenilo, sa novim fasadama i novim konacima, sa svojom burnom prošloš�u kao spomenik Župe, a vrijedni Župljani, kao dobri doma�ini znaju koliko im on zna�i. 4.2.4. Nikšin Kiljan

Prema legendi nakon što se Gojak, sin Nikšin, ve� iselio u Me�urije�je, jednom prilikom kada mu je Nikša išao u posjetu, na Maloj Lukavici su ga presreli i ubili razbojnici. Jedan od njih koji je ugrabio Nikšinog konja, oružje i odijelo, požurio je na trg u Podgoricu da to odmah proda. Na njegovu nesre�u, na pazaru se toga dana zadesio Nikšin sin Radovan koji je prepoznao vranca, o�evo odijelo i oružje. Namamio je razbojnika, obe�avaju�i mu velike pare, da iza�u sa pazara i odmaknu se malo od naroda. Tu ga je ubio, oteo plijen pa požurio da traži mrtvoga oca. Našao ga je na Lukavici, ponio i sahranio u naselju Zagrad gde i danas stoji Nikšina plo�a. Na mestu pogibije kasnije je pobijen veliki mramor, kiljan, te se od tada ovo mesto zove Nikšin kiljan. Tu se i danas nalazi obilježje u vidu kamene plo�e.

Na ovom mjestu na dan Sv. Ilije 2. avgusta se okupljaju stanovnici Župe, Rovaca, Mora�e, Uskoka, Drobnjaka i drugih plemena. Pored igre i pjesme vrše se pojedina�na takmi�enja u skoku, bacanju kamena, konjskim trkama i sli�no.

4.2.5. Nikšina plo�a

Nikšina plo�a se nalazi u Župi, u naselju Zagrad gdje se najprije naselio rodona�elnik plemena Nikši�i Nikša. Pleme Nikši�i doselili su se u 14. vijeku iz mjesta Krtoli, koje se nalazi u Boki Kotorskoj. Nikšino tijelo je prihva�eno sa Male Lukavice gdje je ubijen i sahranjeno u naselju Zagrad, gdje mu se i danas nalazi nadgrobna plo�a. Plo�a i prostor oko nje su zapušteni, pa bi za turisti�ku valorizaciju neophodno bilo arhitektonski urediti prostor. U 2016. godini NVO Zagrad Montenegro je proslijedilo inicijativu

Nikšin kiljan na Maloj Lukavici

Nikšina plo�a


80

Ministarstvu Kulture Crne Gore koje se obavezalo da �e prostor i sami spomenik zaštititi. 4.2.6. Mramor Bana Ugrena

Grob-mramor bana Ugrena se nalazi u naselju Liverovi�i. To je prili�no veliki otesan kamen, bez natpisa. Poznato je da su Nikši�em i okolinom vladali, prije doseljenja plemena Nikši�i, starosjedioci Ugrinovi�i, iz �ije loze poti�e i ban Ugren. U njegovoj službi bio je rodona�elnik plemena Nikši�i Nikša, koji je bana Ugrena pomagao u borbama protivu vojske Balše Ze�anina. U to vrijeme je u Župi u Miolju Polju živio jedan od najbogatijih ljudi u ovom kraju Petar Veljaja. Petar je bio veliki prijatelj bana Ugrena i oni su se �esto posje�ivali. Jednom prilikom kada se vra�ao od svog prijatelja, bana Ugrena sa�ekaju, na osnovu dogovora sa svojim ocem, Nikšini sinovi i ubiju ga u današnjem naselju Liverovi�i. Bana Ugrena je naslijedio i uzeo upravu Nikša sa sinovima.

4.2.7. Spomenik palim borcima na Sutjesci

Spomenik borcima V proleterske crnogorske brigade, poginulim partizanima jula 1942. godine na Sutjesci-Grandi�ima podignut je 1984 godine na inicijativu Saveza udruženja boraca Župe. Nalazi se nedaleko od manastirskog kompleksa u naselju Carine.

4.2.8. Crkva sv. Ilije na Lukavici

Godine 2007. prilozima zbratimljenih plemena Župe, Rovaca, Mora�e, Pipera i Zagara�a podignuta je crkva Sv. Ilije na Lukavici pored Nikšinog kiljana. Ovu crkvu svakog Ilindana posjeti veliki broj turista iz �itavog svijeta. 4.2.9. Arheološki lokalitet Gradina

Gradina je brdo koje se nalazi na 1058 metara nadmorske visine izme�u naselja Carine i Zagrad. Ono predstavlja arheološki lokalitet zbog svoje istorije i zna�aja koje je ovaj lokalitet imao u srednjem vijeku. Na Gradini su na�eni temelji zidina na vrhu, a i mnogi toponimi svjedo�e o utvr�enju – gradu (brdo Gradina, Carine). Danas od ovog utvr�enja postoje samo temelji. Predanje govori da se na Gradini u 15. vijeku nalazila carina što je ubirala poreze za Sandalja Hrani�a, gospodara Huma i Hercegovine. Gradina je bilo mjesto iz kojeg je župan upravljao Župom. Ispod brda Gradina nekada davno se nalazio i manastir Svetog Luke koji je kasnije zbog

Mramor Bana Ugrena u

Liverovi�ima

Spomenik poginulima sa

Sutjeske

Crkva Sv. Ilije

Pogled na Gradinu


81

obrušavanja kamena prenesen na današnje mjesto. 4.2.10. Ostaci stare crkve na Gradini

Temelji ostataka ove crkve su 2015. godine otkriveni, ali da li je ovdje bio stari manastir ili su to pak ostaci neke crkve još uvijek je nepoznato i mora biti predmet detaljnijeg arheološkog ispitivanja. 4.2.11. �anuša-najstarija ku�a u Župi

Najstarija ku�a u Župi zvana �anuša se nalazi u naselju Kuta. Nije poznat ta�an datum njenog

nastanka. Poznato je da je u njoj preno�io Novica Cerovi� sa glavom Smail Age �engi�a prije dolaska na Cetinje. 4.2.12. Crkva Sv. Stefana

Izgradnja Crkve Sv. Stefana je po�ela 2016. godine na mjestu ro�enja velikog župskog svetitelja SV. Stefana, poznatijeg kao Sv. Stefan Piperski. 4.2.13. Ostaci stare crkve u Vasiljevi�ima

Ta�an period izgradnje ove crkve se

pouzdano ne zna, ali se smatra da je ovo zdanje jedno od najstarijih u Crnoj Gori. Osnovni materijal sa kojim je bilo sagra�eno ovo zdanje sa unutrašnje strane bila je siga, dok je sa spoljašnje strane zid obrazovan od kamenih kvadara neujedna�ene veli�ine. Sa�uvani fragmenti zidova govore da je hram bio prekriven poluobli�astim svodom. U sklopu ovog zdanja na stubu �asne oltarske trpeze postoji uklesano arhai�nim pismom i simbolima sa zapadne strane do kraja neodgonetnuti natpis.

4.2.14. Crkva sv. Jovana u Morakovu

Nastanak ove crkve se sa sigurnoš�u ne može utvrditi. Ipak ono što se zna je da je crkva krajem XIX i po�etkom XX vijeka doživjela zna�ajniju rekonstrukciju. Ovo pravougaono zdanje se sa istoka završava polukružnom apsidom. Unutrašnje strane crkve su 7 i 3,36m. 4.2.15. Ostaci crkve u Miolju Polju

O crkvištu i njegovim spomenicima u Miolju Polju pisao je M. Vu�ini� (Nikši�ke novine, 6. juni 1971; 19. decembar 1971), a zatim, S. Rai�evi�, Spomenici u staroj župi Onogošt, Beograd, 1992, 117. U savremenom pravoslavnom groblju u Miolju polju, u središnjem dijelu groblja, postoji temelj crkve dimenzija 12,8 x 6,1 m. U pitanju je jednobrodna crkva sa polukružnom apsidom upravljenom

Mjesto budu�e crkve Sv.

Stefana

Ostaci crkve u Vasiljevi�ima

Temelji crkve na Gradini


82

Istoku. U njoj i sada uspravno stoji �asna trpeza položena na stup na�injen od starog nadgrobnog spomenika uvu�ena na 2,8 m od zapadnog zida. Ostaci oltarske pregrade su još uvijek vidljivi na 5 m od zapadnog zida. U podu crkvišta leži barem pet grobnih plo�a od kojih je jedna, bliže sjevernom zidu, ukrašena. Jedna grobna plo�a podvla�i se pod sjeveroisto�ni ugao crkvene zgrade. I ovdje su stari nadgrobni spomenici upotrijebljeni u gradnji crkve. Pod crkve ukopan je u zemlju.

Visoki tanki sanduk, bogato dekorisan, prvobitno na postolju. Leži uz sjeverni zid crkve. Polegao, ili oboren, kako bi bio upotrebljen kao nadgrobna plo�a u 20. vijeku.

Srednjovjekovno groblje predstavljeno je spomenicima tipa plo�a grublje izrade, kao i sanduka, me�u kojima se isti�e visoki sanduk na postolju sa naglašenom kolonadom stupova povezanih arkadama, nažalost, polegao. Na manjoj gredi koja leži u zoni ispred isto�nog zida, usje�ena je predstava ma�a. Mogu�e da ova greda predstavlja konstrukcijski element crkvene zgrade, a ne nadgrobnog spomenika.

Ovo je veoma stara crkva, ali bez nekih detaljnijih arheoloških istraživanja ne može se dati odgovor o vremenu njenog nastanka. 4.2.16. Spomenik Danilu Bojovi�u

Na visoravni Konjsko se nalazi spomenik narodnog heroja Danila Bojovi�a. Ro�en je 1910. godine u naselju Kuta. Osnovnu školu završio je u Župi, a gimnaziju i veliku maturu u Nikši�u. Poslije završene gimnazije upisao je Pravni fakultet u Beogradu. �lan Saveza komunisti�ke omladine Jugoslavije postao je 1934, a �lan Komunisti�ke partije Jugoslavije 1937. godine. Tokom studija je bio �lan uprave Studentskog pravni�kog društva i Pravne zaštite, društava koja su kontrolisali komunisti. U jesen 1938. bio je izabran za �lana Akcionog odbora stru�nih studentskih udruženja. Zbog u�eš�a u demonstracijama i u razbijanjima ljoti�evskih zborova, bio je nekoliko puta hapšen i zatvaran.

Dušan Bojovi� je bio u�esnik Narodnooslobodila�ke borbe od 1941. godine i jedan od organizatora Trinaestojulskog ustanka u Nikši�u. Bio je prvi komandant Župskog ustani�kog bataljona. Bio je izabran za �lana Okružnog komiteta KPJ za nikši�ki okrug na partijskoj konferenciji, održanoj 15. oktobra 1941. u Dubravi kod Gornjeg Polja. U�estvovao je u borbama tokom Tre�e neprijateljske ofanzive. Nakon povla�enja glavnine partizanskih snaga u Bosnu i Hercegovinu u junu 1942, Danilo je ostao na ilegalnom radu na doma�em terenu.

Ostaci crkve u Miolju Polju


83

Krajem februara 1942, specijalno obu�ena jedinica, sastavljena od žandara i �etnika, upu�ena je u potjeru za Bojovi�em. Opkolili su ga zajedno sa grupom partizana u jednoj kolibi na planini Konjsko. Poginuo je prilikom pružanja otpora.

Ukazom Predsjedništva Antifašisti�kog vije�a narodnog oslobo�enja Jugoslavije (AVNOJ), 11. jula 1945. godine, me�u prvim borcima Narodnooslobodila�ke vojske, proglašen je za narodnog heroja. 4.2.17. Župske nekropole i ste�ci

U narodu se ovi spomenici naj�eš�e zovu ste�ci ili mramorovi, "gr�ko groblje", a neko im daje naziv "rimsko groblje". Razli�itog su oblika, a naj�eš�e su u obliku plo�e, sanduka, ku�e na dvije vode, stuba i krsta. U ovom dijelu važno je ista�i i zna�aj ste�aka kao kulturnog dobra od izuzetnog zna�aja za rekonstrukciju važnih istorijskih doga�aja i života u Župi. Njihove nekropole se nalaze na više mjesta na prostoru Zagrada, Miolja polja i Carina. Ovaj vid kulturnih dobara nije istražen u dovoljnoj mjeri, i bilo bi neophodno pristupiti njihovoj daljoj identifikaciji i istraživanju u narednom periodu.

Od brojnih lokacija ste�aka koje u svom radu navodi Slobodan Rai�evi�, interesantna je i lokacija Zagrad (Župa), za �ije se ste�ke veže lokalna legenda. Na lokalitetu koji je kod mještana poznat pod imenom "�ilasko groblje" nalazi se jedan nadgrobnjak-plo�a za koju se govori da je donesena sa susjednog lokaliteta Dublje. Plo�a je ukrašena dekorativnim motivima geometrijskog oblika. Mjesna legenda govori da je ovo nadgrobna plo�a Jevrosime - supruge bana Ilijana koji se ovdje doselio iz Grblja, u stvari, Nikšine majke, od kojeg poti�e pleme Nikši�i. Druga nadgrobna plo�a nalazi se na groblju Dublje. Ona je nešto manja od prethodne ali i ona ima klesani ukras, borduru od kosih paralelica i friz od spirala. Na plo�i nedostaje jedan dio, a po njenoj sredini uklesana su tri rebra. Rai�evi� navodi da "narod vjeruje i pri�a da je ovo Nikšin nadgrobni spomenik". Pored Zagrada u Župi i na lokalitetu Miolje Polje nalazi se zna�ajan lokalitet ste�aka. Oni su skoncentrisani u blizini temelja porušene stare crkve. Najljepši primjerci nalaze se neposredno uz zidove crkve. Znatan dio zaklanja gusta šikara koja izrasta na ruševinama starog hrama. Njih ovdje ima oko 100 komada. Najviše ih je u obliku plo�e, ali se u ovoj grupi izdvaja i nekoliko visokih sanduka. Posebno je reprezentativan jedan koji je oboren sa svog kamenog postolja i navu�en na noviji grob. Ovaj primjerak ima bogat dekorativni ukras, posjeduje naglašenu kolonadu stubova na bo�nim stranama koje povezuju arkade. Iznad toga u tri friza isklesan je dekorativan ukras po motivu razli�it u svakom frizu. Od motiva ovdje se sre�u krug, tordirana traka, luk i vrpca. Pored pomenutih plo�a i sanduka, na lokalitetu se razaznaje nekoliko komada sa blago naglašenom šljemenom osom. Rai�evi� tako�e navodi stub oltarske menze, koji i sada stoji na svom prvobitnom mjestu porušene crkve, za koji on smatra da nije ništa drugo do jedan ste�ak, visoki sanduk koji je uzet sa zate�enog lokaliteta starih nadgrobnjaka. Ovi ste�ci spadaju u III kategoriju zašti�enih kulturnih dobara Crne Gore i moraju biti predmet detaljnog nau�nog istraživanja kako bi na pravi na�in bili zašti�eni.

Jedan od mnogobrojnih ste�aka u Župi


84

4.2.18. Viljajin most

Viljajin most je najstariji most u Župi sagra�en 1872. godine. Sredstva za izgradnju mosta dao je knjaz Nikola za dušu svome ocu Mirku. Most koji je dugo vremena bio jedina veza izme�u Župljana dobio je naziv po Petru Viljaji koji je po predanju živio u srednjem vijeku i u ovim krajevima uživao veliki ugled.

4.2.19. Crkva bratstva �vorovi�a

Legenda o nastanku bratstva �vorovi�a kaže, da je Vojvoda �uraš, koji je bio upravitelj Župe Onogošt 1435-1505. godine zavjetovao Vojvodu Marka �vora da se iz Kuta preseli na Zagrad odakle može vidjeti o�evinu. Marka su zbog svojih fizi�kih osobenosti zvali �voro i on je rodona�elnik bratstva �vorovi�a. Po o�evoj smrti preselio se na Dubravu sadašnji lokalitet bratstva. U Kutima je ostavio brata Raška, rodona�elnika Raškovi�a i strica Laketu – �aka za koga je bila udata sestra Ivana Crnojevi�a.

�voro je po dolasku na Dubravu napravio savardak �ije temelje su u 2016. godini njihovi potomci obnovili. Oko 1520. godine sa sinovima Petrom, Pavlom i Radom izgradio je i malu crkvicu poznatiju kao Dubara prekrivenu cerovinom. Po crkvi Dubare i današnje groblje i predio se zove Dublje. Nedaleko od ovog lokaliteta se nalazi i grobna plo�a vojvode Nikše rodona�elnika plemena Nikši�i.

Po predanju crkva je zapaljena od strane nikši�kih Turaka, poslije neuspješnog napada plemena Nikši�i i ostalih okolnih plemena u zauzimanju grada. Turci su u znak odmazde napali Župu i u tom napadu Župljani su uspjeli da odbrane manastir, ali je jedna grupa preko Oblatna i Dragovolji�a uspjela da braniocima do�e iza le�a i u tom pohodu stradala je pomenuta crkva, kao i kolibe i savardaci bratstva po Dubravi. Ova crkva je dobila ime u �ast za�e�a Sv. Jovana Krstitelja i slavne bitke na Glasincu kada je na taj dan poginulo 34 Župljanina.

4.2.20. Stope Svetog Save

Po predanju na svom religijskom putovanju Sveti Sava je obilazio i prostore Župe i nakon toga je u mjestu Kutsko brdo u kamenu ostao trag njegove stope. Ova mitologija nema nau�no utemeljenje, ali postoji veliki broj vjernika koji bi mogao ubudu�e obilaziti ovo mjesto, pa je i prezentovan njegov zna�aj u turisti�ke svrhe.

Viljajin most

Crkva u Dublju

Na Kutskome Brdu


85

4.2.21. Spomenik Crvenog Krsta

Nakon ilegalnog rada tokom II svjetskog rata, na oslobo�enoj teritoriji u naselju Kuta, 30. aprila 1944. godine na osniva�koj skupštini Crne Gore i Boke obnovljen je rad najstarije humanitarne organizacije na Balkanu. Župa je izabrana jer je za vrijeme II svjetskog rata u njoj u velikoj mjeri organizovano zbrinjavanje ranjenika ali i prikupljanje hrane za narodnooslobodila�ku borbu. Za prvog predsjednika Crvenog Krsta Crne Gore izabran je prof. dr Pavle Miljani�. Crveni krst Crne Gore nastao je 1875. godine, kao Crnogorsko društvo Crvenog krsta i iste godine primljen u me�unarodnu organizaciju Crvenog krsta. Spomenik je podigao 20 godina kasnije Crveni krst Crne Gore.

4.2.22. Crkva Sv. Jovana Prete�e u Kutima Crkva u Kutima, posve�ena ro�enju Svetog Jovana Prete�e –Ivanjdan. Ova crkva je sagra�ena 1873. godine. Crkva je obnovljena 2010. godine.

4.2.23. Crkva svete Gospojine u Bjeloševini Ovaj hram posve�en uspenju svete Gospojine podigli su Bjeloševci u 19

vijeku. Ve�u rekonstrukciju hram je doživio 2014. godine. 4.2.24. Spomenik Dušanu Bojovi�u

Narodni heroj Dušan Bojovi� ro�en je 30. maja u naselju Kuta u Župi, Nikši�, Crna Gora. Student Jedan je od organizatora masovnog u�eš�a gimnazijalaca u demonstracijama protiv gladi u Nikši�u 1932. godine. Jedan od politi�kih komesara u KPJ i u�esnik svih ve�ih akcija kako protiv �etni�kih formacija tako i protiv Njemaca i Italijana. U ranim jutarnjim �asovima 13. juna 1943. godine, kada je komandant 3. divizije Sava Kova�evi� poveo prorije�ene redove svoje divizije na juriš uz strmine Zelengore prema Krekovima, da bi prokr�io put ranjenicima, i Dušan se, kao i uvijek, našao na �elu jedinica. U tom dramati�nom i herojskom jurišu smrtno je ranjen na mjestu gde je herojski poginuo komandant Sava. Za narodnog heroja proglašen je 20. decembra 1951. godine. Godine 1959. mati�na škola u Župi dobija ime po ovom narodnom heroju.

Spomenik Dušanu Bojovi�u


86

4.2.25. Ostaci crkvišta sv. Vasilija Ostroškog

Prije dolaska u �elije Ostroških greda sveti Vasilije je boravio u Župi. Po predanju u mjestu Krstova�e postoje i ostaci crkvišta gdje je svetitelj živio. Prije par godina Crkveni odbor Župe je na ovom mjestu postavio i krst, a mjesto o�istio. Da li �e crkvište nekada biti obnovljeno ostaje da se vidi, jer je ono zna�ajno za dalji duhovni i turisti�ki razvoj Župe. 4.3. Poljoprivreda

Zajedni�ka karakteristika poljoprivrednog zemljišta u Župi je što se javlja u malim kompleksima, parcele su razbijene u prostoru ili usitnjene da to onemogu�ava stvaranje ve�ih kompleksa u ravni�arskom dijelu Župe i ozbiljnije bavljenje ve�om poljoprivrednom proizvodnjom, za razliku od planinskog dijela Župe, gdje postoje veliki neiskoriš�eni potencijali. Nešto zna�ajniji kompleksi ravni�arskog zemljišta nalaze se u posjedu zemljoradni�ke zadruge Župa, koja zbog nedoma�inskog rukovo�enja proživljava postupak ste�aja. Prema podacima, Župa raspolaže slede�im površinama izraženim u hektarima: oranica 4585, bašta 584, vo�njaci 103, livade 419, pašnjaci 651, šume 2059, neplodno zemljište 769.

Poljoprivreda je kroz vjekove bila glavna privredna grana ljudi ovoga kraja. Župa je poljoprivredno uvijek bila relativno dobro razvijeno podru�je. Zemljoradnja je bila razvijena, ali je primat uvijek imalo sto�arstvo. Uzrok tome su velike površine pašnjaka na zaravnima u okolini Župe, a i u samoj Župi postoji veliki broj livada i pašnjaka. Uz obilje voda i plodne zemlje jasno je zašto je Župa bila, a i danas je zna�ajno poljoprivredno središte u Crnoj Gori. Sve do 60-tih godina 20 vijeka stanovništvo se u Župi ve�inom bavilo poljoprivredom. Od 60-tih godina i razvoja industrije u Nikši�u i izgradnjom modernijih saobra�ajnica, ve�ina stanovnika Župe se zaposlila u Nikši�u. Orijentišu�i se na rad u Nikši�u, poljoprivreda je postala dopunska aktivnost ve�ine stanovništva.

Sto�arstvo, vo�arstvo, povrtlarstvo i druge poljoprivredne grane su industrijalizacijom potisnute kao glavno zanimanje. Bogati župski katuni: Štitovo, Konjsko, Skladna, Luke, Bare, Krnovo i Lukavica danas su mjesta više turisti�ki posje�ena nego što služe za potrebe poljoprivrede. Tome je doprinijelo dijelom i otvaranje rudokopa za eksploataciju boksita, po �emu je Župa postala poznata i u svijetu. Ove aktivnosti su sa sobom Župi i Župljanima donijeli i brojne ekološke probleme.

Sela u Župi imaju svoje bliže i dalje katune. Sto�ari iz Morakova izdižu na Štitovo, �erani�a goru i po Grada�koj poljani, Vasiljevi�i oko Bio�kog stana i na Lukavici, sto�ari iz Kuta imaju bliže katune na Kutskom brdu, a dalje na Barama Bojovi�a, sto�ari sa Zagrada i Oblatna imaju bliže katune iznad Bršna, a dalje na Zakraju, Vu�ju i Konjsku, sto�ari iz Du�ica imaju bliže katune u Seocima, a dalje ispod Borovih brda i na Lukavici, sto�ari iz Starog Sela bliže katune imaju na Lazima i �elištima, a dalje na Lukavici, sto�ari iz Jugovi�a imaju bliže katune na Lazima, a dalje u Zakrajima, Krnovu i Lukavici, sto�ari iz Bjeloševine imaju katune na Lukavici.

Prema poljoprivrednom popisu u Crnoj Gori iz 2010. godine u Župi postoji 982 doma�instva koja se bave nekim vidom poljoprivredne proizvodnje.

Bogati župski pašnjaci


87

Tabela: Broj porodi�nih poljoprivrednih gazdinstava po naseljima - Popis

poljoprivrede 2010

Naselje Broj gazdinstava

Bastaje 5

Bjeloševina 46

Carine 53

Du�ice 145

Jugovi�i 60

Kuta 226

Liverovi�i 118

Morakovo 116

Oblatno 28

Staro Selo 74

Vasiljevi�i 34

Zagrad 77 UKUPNO 982

Prema tom popisu površine koriš�enog poljoprivrednog zemljišta su 2960,5 ha što pokazuje da

potencijala za širenje proizvodnje ima.

Tabela: Raspoloživo zemljište porodi�nih poljoprivrednih gazdinstava (Popis poljoprivrede 2010)

Naselje Koriš�eno

poljoprivredno zemljište, ha

Nekoriš�eno poljoprivredno zemljište, ha

Šumsko zemljište,ha

Neplodno zemljište,ha

Bastaje 2,8 0,3 0,3 0,5

Bjeloševina 26,5 41,9 8,0 8,6

Carine 100,8 0,0 28,1 2,1

Du�ice 186,6 4,1 193,9 13,3

Jugovi�i 411,1 13,8 22,5 2,9

Kuta 1306,3 47,6 83,7 8,8

Liverovi�i 361,4 0,9 39,7 7,8

Morakovo 107,8 1,0 41,5 3,6

Oblatno 44,2 0,2 15,3 1,2


88

Staro Selo 260,5 4,7 10,7 2,3

Vasiljevi�i 43,3 1,9 10,3 5,6

Zagrad 109,2 13,3 42,8 25,7 UKUPNO 2960,5 129,6 496,8 82,2

Sto�arstvo koje je nekada bilo vode�a grana poljoprivrede polako to mjesto ustupa vo�arskoj

proizvodnji. Od doma�ih životinja najzastupljenije su i dalje ovce i pored malog broja sto�ara koji ih drži. Na ovom podru�ju zadnjih godina dolazi do poboljšanja rasnog sastava krava što bi trebalo da pove�a efikasnost proizvodnje.

Tabela: Broj stoke po vrstama, živine i košnica - porodi�na poljoprivredna gazdinstva (Popis poljoprivrede 2010)

Naselje Goveda Ovce Koze Svinja Živina Košnice p�ela

Bastaji 9 0 0 6 0 1

Bjeloševina 65 26 24 85 134 39

Carine 46 177 28 72 55 10

Du�ice 262 415 87 159 251 36

Jugovi�i 107 22 19 143 324 0

Kuta 414 988 86 309 1392 25

Liverovi�i 128 32 7 116 173 27

Morakovo 102 58 76 92 492 100

Oblatno 48 12 0 38 270 0

Staro Selo 122 232 6 147 417 0

Vasiljevi�i 62 0 13 35 15 0

Zagrad 136 608 7 127 147 0 UKUPNO 1501 2570 353 1329 3670 238

Još uvijek je prisutan pašnja�ki (katunski) na�in gajenja stoke, sa ljetnjim boravkom na planini

gdje se dobijaju visokokvalitetni i cijenjeni proizvodi. Ovi proizvodi se prave na tradicionalan na�in u vidu skorupa i jedne ili dvije vrste sira.

Organizovanije prera�ivanje sa više vrsta sireva postoji kod samo nekoliko proizvo�a�a koji su trenutno ograni�enih kapaciteta.

Statisti�ki podaci pokazuju da brojke mogu biti mnogo ve�e naro�ito u p�elarskoj proizvodnji, ov�arstvu i kozarstvu. Pove�anje proizvodnje povezano je sa ve�om podrškom, zalaganjem kako stru�nih službi tako i proizvo�a�a, ali i organizovanjem otkupnog centra i prera�iva�kih kapaciteta u Župi. Što hitnija organizacija poljoprivrednih proizvo�a�a na prostoru Župe garantuje i ve�e povla�enje sredstava iz fondova EU.

U ratarskoj proizvodnji najzastupljenija je proizvodnja krompira sa ukupno 49 ha, dok je proizvodnja žitarica na minimalnom nivou od 9,27 ha i ostalog povr�a 1,5 ha.


89

Tabela: Površine pod žitima, krompirom i povr�em - porodi�na

poljoprivredna gazdinstva (Popis poljoprivrede 2010)

Naselje Žita,ha Krompir, ha Povr�e,ha

Bastaji - - -

Bjeloševina 0,83 - 0,18

Carine 0,20 - -

Du�ice 5,03 12,93 -

Jugovi�i - 4,21 1,15

Kuta 1,66 11,70 0,18

Liverovi�i - 1,37 -

Morakovo 0,38 6,62 -

Oblatno 1,14 9,81 -

Staro Selo 0,03 1,73 -

Vasiljevi�i - - -

Zagrad - 1,00 - UKUPNO 9,27 49,37 1,51

Da je Župa poznata po proizvodnji šljive govore i statisti�ki podaci po kojima je 19.846 komada

ovih vo�nih stabala. Na drugom mjestu su 8.009 stabala jabuke, zatim slijede stabla trešnje, višnje, kruške i oraha.

Tabela: Broj vo�nih stabla po vrstama - porodi�na poljoprivredna gazdinstva (Popis poljoprivrede 2010)

Naselje Jabuka Kruška Šljiva Višnja Trešnja Orah

Bastaji 20 - 615 - - 2

Bjeloševina 207 193 335 30 43 56

Carine 645 76 1003 303 771 131

Du�ice 1624 305 2845 1032 1184 443

Jugovi�i 629 136 1060 74 71 36

Kuta 1434 203 6428 317 318 369

Liverovi�i 647 76 2083 64 20 20

Morakovo 1202 122 1580 445 432 258

Oblatno 249 49 280 136 90 51

Staro Selo 600 257 1503 75 33 42


90

Vasiljevi�i 114 28 1065 38 19 64

Zagrad 638 140 1049 145 148 130 UKUPNO 8009 1585 19846 2659 3129 1602

Nepostojanje organizovanog otkupa naro�ito u vo�arstvu, mala iskoriš�enost poljoprivrednih

površina, relativno mali broj seoskog stanovništva koji se bavi sto�arstvom, zapušteni vo�njaci, loša infrastruktura, loša saradnja sa savjetodavnim službama, nizak nivo primjene novih znanja u poljoprivredi samo su neki od problema u daljem razvoju poljoprivrede u Župi. Izgradnjom pogona za preradu ovaj kraj bi dobio zna�ajno ja�u poljoprivrednu dimenziju u ukupnom razvoju Župe. 4.4. Proizvodnja

Župa je što se ti�e proizvodnog sektora najpoznatija u sektoru rudarstva. Trenutno je na eksploataciji rude upošljeno 150 radnika, a o�ekuje se da �e do kraja godine taj broj biti i ve�i. Proizvodnju obavlja firma Uniprom metali sa podizvo�a�ima Rudkop i Milovi� Company.

Proizvodnja i prerada kamena i šljunka se obavlja na prostoru nekadašnjeg rudokopa Buni� i sa 5 zaposlenih.

Elektrodistribucija u 35 kV postrojenju u Miolju Polju ima 4 zaposlena koji su istovremeno uposleni i na održavanju elektro mreže u Župi.

Od ostale proizvodnje u Župi su aktivna pilana u Morakovu i par neregistrovanih gatera, nekolike automobilske radionice, tu je i pogon za izradu kora za pitu koji upošljava 6 radnika, zatim nekoliko ve�ih farmi krava i par ribnjaka. 4.5. Trgovina

Trgovina u Župi je zastupljana preko nekoliko trgovinskih radnji. Tu su Deviz doo, Promes doo, Garant doo, STR MSD koje upošljavaju oko 15 zaposlenih. Osim trgovinskih radnji postoje još i ugostiteljski objekti kafe bar Centar i kafe Fortuna sa dodatnih 5 uposlenih.

4.6. Ustanove

Od javnih ustanova i organizacija u Župi se, osim kancelarije Mjesne zajednice, nalaze Osnovna škola "Dušan Bojovi�", Vrti� ‘’Ma�ak’’, zdravstvena ambulanta, pošta, veterinarska ambulanta i NVO organizacije koje djeluju u razli�itim pravcima sa ciljem poboljšanja života u Župi. 4.6.1. Osnovna škola "Dušan Bojovi�"

Osnovna škola "Dušan Bojovi�" – Župa izvodi nastavu u mati�noj školi, koja se nalazi u Mioljem Polju, i tri podru�na odjeljenja - u Carinama, Morakovu i na Zagradu.

Prva škola u Župi po�ela je sa radom daleke 1871. godine. Škola je otvorena u porti manastira svetog Luke, a prvi u�itelj je bio Gavrilo Sai�i� iz Vasojevi�a. Škola je dva puta prekidala svoj rad: prvi put u vrijeme Veljeg rata 1876–1878. godine, kada je u zgradi škole bila otvorena bolnica za ranjenike i drugi put za vrijeme Drugog svjetskog rata, kada nije radila nijedna škola u Crnoj Gori. Broj u�enika do kraja Prvog svjetskog rata bio je školske 1883/84. 24 u�enika da bi školske 1909/10. dostigao broj od 104 u�enika i bili su raspore�eni, zavisno od broja, u jedno ili dva odjeljenja.


91

Godine 1911. zapo�eta je izgradnja nove školske zgrade u centru Župe, ali zbog Balkanskih i Prvog svjetskog rata ona te godine nije završena. Poslije Prvog svjetskog rata broj u�enika se stalno

pove�avao (oko 250 u�enika), pa je manastirski prostor postao tijesan, te je 1925. godine završena nova školska zgrada u centralnom dijelu Župe, najve�im dijelom doprinosom njenih mještana. U toj školskoj zgradi u narednom periodu do Drugog svjetskog rata radi od �etiri do šest odjeljenja sa isto toliko u�itelja. Broj u�enika raste, pa su 1937/38. godine otvorene tri nove škole u Carinama, Morakovu i na Zagradu.

Za vrijeme rata Italijani su spalili školsku zgradu u Miolju Polju, pa su 1944. godine, poslije oslobo�enja Nikši�a, otvorene škole u Du�icama, Kutima i Vasiljevi�ima, kao i ranije postoje�e škole u Carinama, Morakovu i na Zagradu. Do 1947/48. godine obnovljena je mati�na zgrada, pa su prestale sa radom škole u Du�icama, Kutima i Vasiljevi�ima. Tada se u obnovljenoj zgradi u Miolju Polju po prvi put otvara peti razred i škola prerasta u sedmogodišnju, odnosno, osmogodišnju osnovnu školu. Samim tim nastaje potreba za stru�nijim nastavnim kadrom kojeg tada nije bilo dovoljno. U poratnom periodu broj u�enika stalno raste. Povodom Dana oslobo�enja Nikši�a 1959. godine škola u Miolju Polju dobija ime narodnog heroja Dušana Bojovi�a rodom iz Župe.

Zbog naraslog broja u�enika i dosta lošeg stanja zgrade u Miolju Polju izgra�ena je i useljena 1963. godine nova školska zgrada u kojoj se i danas izvodi nastava. Te školske godine na podru�ju Župe osnovno školstvo je spojeno u jedinstvenu ustanovu, pa je škola u Miolju Polju postala mati�na škola, sa tri petorazredne škole u Carinama, Morakovu i na Zagradu. Na po�etku školske 2001-2002. godine upisano je 408 u�enika, koji su raspore�eni u 21 odjeljenju. U mati�noj školi nastavu poha�a 326 u�enika, a u podru�nim odjeljenjima 82 u�enika. Školske 2001-2002. godine škola je proslavila zna�ajan jubilej - 130 godina postojanja. Povodom jubileja škola je štampala Monografiju, koja

OŠ ’’Dušan Bojovi�’’


92

predstavlja zna�ajan izvor podataka o istoriji ne samo škole, ve� i �itave Župe. U školskoj 2016-2017. upisano je ukupno 391 u�enika i trenutno 52. zaposlenih.

Škola ''Dušan Bojovi�'' je obezbijedila temeljni stepenik ka daljem obrazovanju nizu budu�ih profesora, inženjera, ekonomista, sudija, advokata, nau�nika, diplomata, književnika, publicista, novinara, visokih oficira, zaslužnih sportista. Znatan broj njih postali su magistri nauka. Bivši �aci objavili su desetine knjiga iz oblasti nauke, stru�nih publikacija, istoriografije, književnosti i veliki broj radova u listovima, �asopisima i zbornicima. Nekolicina njih su �lanovi Udruženja književnika Crne Gore i Srbije, a dvojica i �lanovi Me�unarodne slavenske akademije nauka i umjetnosti u Moskvi. U proteklih osamdesetak godina neki od njih su postali i doktori nauka i profesori univerziteta. Planom energetske efikasnosti Vlade Crne Gore predvi�ena je rekonstrukcija ove škole i instalacija grijanja u 2018. godini. 4.6.2. Zdravstvena ambulanta

U Župi se nalazi i zdravstvena ambulanta u kojoj su trenutno upošljena 3 medicinskih radnika. Ambulanta trenutno funkcioniše u sklopu zgrade Mjesne zajednice Župa. Za bolje funkcionisanje zdravstvene zaštite neophodno je formiranje doma zdravlja u okviru kojeg bi funkcionisale i stomatološka ambulanta i apoteka. 4.6.3. Pošta

Pošta u Župi upošljava 2 zaposlenih koji rad obavljaju u staroj zgradi. Razu�enost i veli�ina terena Župe smanjuju rezultat i efikasnost rada pošte. Da bi se stanje popravilo neophodno je nabaviti adekvatnu opremu kako bi se pove�ala efikasnost i samim tim gra�ani bili zadovoljniji uslugom.

4.6.4. Veterinarska ambulanta

Sa jednim zaposlenim ova ambulanta ne može da podmiri zahtjeve svih poljoprivrednika, pa se �esto na terenu mogu sresti i vetrinari koji dolaze iz Nikši�a. Neophodno je dalje ja�anje kadrovima ove ambulante kako bi se pove�ala efikasnost poljoprivredne proizvodnje. Osim veterinarske ambulante u budu�nosti je neophodno razmisliti o formiranju i savjetodavne poljoprivredne službe za ostale grane poljoprivrede.

4.6.5. Organizacije civilnog društva U Župi djeluje nekoliko formalnih i neformalnih organizacija civilnog društva koje svojim djelovanjem svako na svoj na�in doprinosi razvoju Župe. To su:

• ''Župa u srcu'' • KUD Župa • Nvo Zagrad Montenegro • Nvo Morakovo • Sportsko ribolovni klub Župa • Udruženje bratstva �vorovi�i-Potomci plemena Nikši�i • Crkveni Odbor Župe • Savjet roditelja u OŠ ‘’Dušan Bojovi�’’

Zgrada Mjesne zajednice


93

4.6.5. JPU ‘’Vrti� Ma�ak’’

Objekat JPU ‘’Dragan Kova�evi�’’ –‘’Vrti� Ma�ak’’ izgra�en je 2016. godine zahvaljuju�i donaciji organizacije UNDP. Ovaj vrti� je ve� u prvoj godini pokazao svoju opravdanost na zadovoljstvo oko 60 župske djece. U ovoj ustanovi je uposleno oko 10 vaspita�a.

4.7. Putna infrastruktura

Opšta ekonomska razvijenost nekog kraja u tijesnoj je vezi sa saobra�ajnom infrastrukturom. U srednjem vijeku je kroz Župu prolazio važan trgova�ki put Onogošt-Brskovo. U vrijeme Turske vladavine, pa i poslije oslobo�enja od Turske Župa nije bila povezana kolskim putem sa Nikši�em sve do po�etka XX vijeka. Transport robe je vršen na konjima, drvenim saonicama ili na le�ima. Poslije izgradnje kolskog puta olakšana je komunikacija sa Nikši�em. Poslije II svjetskog rata, radi prevoza rude, ogromne koli�ine drveta i ostalih prirodnih bogatstava, kao i svakodnevnog prevoza u�enika u škole i radnika u preduze�a u Nikši�u, izgra�ena je asfaltna cesta od Nikši�a do Morakova. Glavna cesta ide od Nikši�a do Morakova, kod mjesta Krstova�e odvaja se jedan krak za sela Zagrad i Oblatno i dalje ka rudnicima Kutsko brdo i Štitovo i dijelom Lukavice, a drugi krak ide pored jezera, dolinom Gra�anice do Mioljeg polja i dalje do Morakova. Godine 1972. izgra�en je asfaltni put do Seoca koji je 1986 godine produžen do �urakova dola i Bio�kog stana. Od glavnog puta koji kre�e dolinom Gra�anice nastavljaju se mnogi manji putevi, koji povezuju pojedina sela-zaseoke. Godine 1999. izgra�en je asfaltni put preko Puste strane sa sjeverne strane brda Gradina koji povezuje sela Zagrad i Kuta. Taj put je zbog slabe podloge i tankog asfalta ve� poslije nekoliko godina u veoma lošem stanju.

Župa je asfaltnim i makadamskim putevima povezana i sa svojim zale�em, prije svega sa svojim katunima: Lukavicom, Konjskom i Barama Bojovi�a. Od asfaltnog puta od Zagrada do Kutskog brda, koji je namijenjen prvenstveno za prevoz rude, odvaja se krak prema sjeveru preko Stojage (1260.m.) i Prorokovog dola, ka zaravni Konjsko. Put je asfaltiran do Lukavice i Bara Bojovi�a nakon �ega se nastavlja makadamski put do Kapetanovog jezera. Jedan krak asfaltnog puta se odvaja od Konjska ka istoku prema Lukama Bojovi�a. Ipak se i pored svega navedenog, u pojedinim zaseocima i katunima saobra�aj obavlja uskim i lošim putevima.

Od 1976 godine i ŠIK Javorak iz Nikši�a radi eksploataciju šuma i drveta, izgra�uje puteve prema Prekornici i Maganiku u više krakova.

Lokalna putna mreža u zoni Župe je u dosta lošem stanju. Brdski teren uslovio je i kvalitet same mreže. To su putevi promjenjljivih širina popre�nih profila sa uzdužnim nagibima �esto ve�im od dozvoljenih i velikim brojem serpentina. Održavanje prohodnosti je otežano, naro�ito u zimskim mjesecima, kada je veliki broj puteva van svoje funkcije. U 2016. godini je sanirano par klizišta na

Glavni put i pristupni put do škole


94

glavnom putu i ura�en pristupni put do mati�ne škole, što je nedovoljno s obzirom na veli�inu mreže puteva u Župi.

U sljede�im tabelama dat je pregled Lokalnih puteva u Župi.

Tabela: Lokalni putevi Župi

R.B. Naziv puta Dužina

(km) Prosje�na širina

kolovoza (m) Zastor

1

Rubeža (raskrsnica kod spomenika)–Miolje

Polje-Morakovo 20 4-5 asfalt

2

Ma�ak (raskrsnica kod spomenika)- Kuta

(Suvodo) 3,15 3-4 asfalt

3

Prijelaz Jugovi�a (raskrsnica sa lokalnim putem Rubeža-Miolje Polje-Morakovo)-Duge

njive-Viljain most-Dolovi Du�i�ki 4 3 asfalt

4

Viljain most - Ma�ak (raskrsnica sa lokalnim

putem Rubeža- Miolje Polje-Morakovo) 0,65 3 asfalt

5

Kuta (raskrsnica sa lokalnim putem Ma�ak

(raskrsnica kod spomenika)-

Kuta(Suvodo)) - Pusta strana - Zagrad 3,5 3,5-4 asfalt

6 Zagrad - Trešnjica - Konjsko - Lukavica 14,9 3-4

asfalt 11.9 km, makadam 3km

7 Krstova�e - Oblatno -

Zagrad 5,2 6

asfalt 4.3 km, kocka 900m od

Krstova�a

8

Dragovoljska Plo�a (raskrsnica sa lokalnim

putem Rubeža- Miolje Polje-Morakovo) -

Dragovolji�i - Poljica - Bukovik

(raskrsnica sa regionalnim putem R-5 Nikši�-ŠavnikŽabljak) 10,7 3-4

Asfalt širine 4m u dužini 3 km, asfalt širine 3m u dužini

2.2 km, makadam širine 3m u dužini

5.5km

Nekategorisani putevi na teritoriji Župe imaju veoma ograni�enu saobra�ajnu funkciju. To su uglavnom putevi izgra�eni po složenom terenu ili uz minimalna neophodna izravnavanja terena za


95

uspostavljanje prohodnosti. U veoma su lošem stanju, neasfaltirani ili djelimi�no asfaltirani bez odgovaraju�ih tehni�kih elemenata i mogu se koristiti za motorni saobra�aj samo povremeno pri povoljnim vremenskim uslovima.

Tabela: Nekategorisani putevi

R.B. Naziv puta

Dužina (km)

Prosje�na širina kolovoza

(m) Zastor

1 Plo�a Dragovolji�ka (raskrsnica sa lokalnog puta Rubeža-Miolje polje-Morakovo)-ku�e Janjuševi�a 0,4 3 asfalt

2 Raskrsnica sa lokalnim putem Rubeža-Miolje Polje-Morakovo- Laz 4 3 asfalt

3

Raskrsnica sa lokalnim putem( Rubeža-Miolje polje- Morakovo)-ku�e Pekovi�a (pod branom) 0,3 3 asfalt

4 Liverovi�i (raskrsnica sa lokalnim putem Rubeža- Miolje polje-Morakovo)-Glušije selo 2,3 2,8

asfalt 1km, makadam1,3km

5

Liverovi�i (raskrsnica sa lokalnim putem Rubeža- Miolje polje-Morakovo)-�esma-(izlaz na lok. put Rubeža-Miolje polje-Morakovo) -Botanac 1,3 2,8

asfalt 500m, makadam 300m, asfalt 500m

6 Bastaje (raskrsnica lokalni put Rubeža-Miolje polje- Morakovo – ku�e Filipovi�a i Mušiki�a 0,6 2,5-2,8

asfalt 450m, makadam 150m

7 Carine (raskrsnica sa lokalnog puta Rubeža-Miolje polje-Morakovo)-Manastir Svetoga Luke 0,5 4-5 asfalt

8 Carine (raskrsnica sa lokalnog puta Rubeža-Miolje polje-Morakovo)-Ku�e Radulovi�a i Batri�evi�a 0,47 3

0,07 asfalt makadam 0,4

9 Kuta: Suvodo (raskrs. sa lok. puta Ma�ak-Kuta)-Trnova dolina 1,4 3

asfalt, makadam

10

Kuta Suvodo (raskrsnica sa lokalnog puta Ma�ak- Kuta)-krak u pravcu ku�a Lon�ara (ispod groblja Kuta) 2,8 2,8

asfalt 1,6km makadam 1,2km

11 Most Kuta (raskrsnica sa lokalnog puta Ma�ak-Kuta)-ku�e Be�anovi�a 1,2 3

asfalt, makadam

12 Donja Kuta (raskrsnica sa lokalnog puta Ma�ak-Kuta)-ku�e Krulanovi�a i Laketi�a 1,9 3

asfalt 800m, makadam 1,1km

13

Dolovi Du�i�ki (raskrsnica sa lokalnim putem Prijelaz Jugovi�a – Duge njive – Viljan most-Dolovi Du�i�ki)-drugi pravac kroz Du�i�e-Viljain most(raskrsnica sa lokalnim putem Prijelaz Jugovi�a-Duge njive-Viljain 1,2 3 asfalt


96

most-Dolovi Du�i�ki)

14 Ma�ak (raskrsnica sa lokalnog puta Rubeža-Miolje polje-Morakovo)-Vasiljevi�i 2 3 asfalt

15

Kameni krst (raskrsnica sa lokalnog puta Rubeža- Miolje polje-Morakovo)-Du�ice (raskrsnica sa lokalnim putem Prijelaz Jugovi�a – Duge njive – Viljan most-Dolovi Du�i�ki) 0,8 3 asfalt

16

Krnja jela (raskrsnica sa lokalnim putem Zagrad- Trešnjica-Konjsko-Lukavica)-Bare Bojovi�a- Kapetanovo jezero 12,6 3

Asfalt 6.4km, Makadam 6,2km

17 Lukavica-Krnovo (raskrsnica sa regionalnim putem R5, mjesto Glogov potok) 6 2,5 makadam

18

Raskrsnica sa lokalnim putem (Krstova�e-Oblatno- Zagrad)-Oblatno-raskr. sa lokalnim putem(Krstova�e-Oblatno-Zagrad) 1,4 2,8-6 asfalt

19 Zagrad (škola) – Botanac 2 2,8 asfalt

20

Most Jugovi�a (raskrsnica sa lokalnim putem Prijelaz Jugovi�a – Duge njive – Viljan most-Dolovi Du�i�ki)- Dom Jugovi�a 0,9 2,8

Asfalt, Makadam 350m

21

Kameni krst (raskrsnica sa lokalnim putem Rubeža- Miolje polje-Morakovo)-Seoca –Durakov do-Štitovo 20 6

Asfalt 10,5km Makadam 9,5km

22 Morakovo (kraj Rubeža-Miolje polje-Morakovo)-ZabranvKralja Nikole 3,1 2,5 makadam

23

Dragovolji�i (raskrsnica sa lokalnim putem Dragovoljska plo�a-Dragovolji�i-poljica-Bukovik) - Lukovo 3,5 3,5 makadam

24

Dragovolji�i (raskrsnica sa lokalnim putem Dragovoljska plo�a-Dragovolji�i-poljica-Bukovik) – Risji do – Trešnjica (raskrsnica sa lokalnim putem Zagrad- Trešnjica-Konjsko-Lukavica) 7,7 3

Asfalt 3,5km Makadam 4,2km

25 Raspu�e (raskrsnica sa lokalnim putem Zagrad- Trešnjica-Konjsko-Lukavica) – Risji do 2,1 3,5 makadam

26 Kuta – Kutsko brdo 4 3 asfalt, makadam

27 Dugo brdo – Borova Brda 8 3 makadam 28 Lokalni put Morakovo -Ku�e Kova�evi�a 3 1 asfalt


97

Obzirom da je Župa zna�ajno razvojno podru�je, otvaranje saobra�ajne komunikacije sa opštinom Kolašin bi bilo od velike važnosti za njen dalji razvoj, ali i razvoj susjednog grada Nikši�a. Ova saobra�ajnica je ušla u Prostorni plan Opštine Nikši� kao jedan od strateških prioriteta. Granica isto�nog dijela Župe prema opštini Kolašin je od Crvenog ždrijela, Ivan Begovog katuna, Radojeve prodoli, preko Kapetanovog jezera, Ti�ijaka i Božurnog vrha. Kontaktna zona u sa opštinom Kolašin �ini širi pojas Župe (Konjsko, Bjeloševina). 4.7.1. Pokazatelji motorizacije

Pošto od MUP-a nijesmo mogli dobiti podatak procjena je da u Župi ima oko 1200 registrovanih automobila. 4.8. Telekomunikacije Na podru�ju Župe se ostvaruju slede�i servisi:

• Fiksna telefonija; • Mobilna telefonija; • Distribucija radio i TV programa; • Internet.

4.8.1. Fiksna telefonija

Na podru�ju Župe, fiksni telekomunikacioni saobra�aj se za sada odvija pod okriljem operatora fiksne telefonije „Crnogorskog Telekoma“. Elektronski komunikacioni �vor RSS Miolje Polje (Župa) ima instalisani kapacitet od 1024 priklju�aka, od kojih je aktivno 746 priklju�aka. Izgradnjom fiksne telefonije instalisani su kapaciteti za širokopojasni pristup, pa Telekom sada na ovom podru�ju ima i širokopojasne servise – ADSL, IPTV i dr. Penetracija fiksne telefonije u Župi je 20,09%

Lokacija postoje�ih elektronskih komunikacionih �vorova na podru�ju Župe su: (ŽUPA) geografska širina 42°43'36.00"N i geografska dužina 019°06'02.00"E.

U cilju brže i ekonomski isplative realizacije razvoja HFC mreže u Nikši�u, a imaju�i u vidu postoje�e stanje, broj korisnika, brzinu modernizacije, kao i sve ve�u potrebu za uspostavljanjem novih servisa, kompanija M-Tel je u 2016. krenula u proširenje HFC mreže i na teritoriji Župe. Pri realizaciju HFC mreže predvi�eno je proširenje postoje�eg kablovsko-distributivnog sistema, izgradnjom savremene dvosmjerne širokopojasne HFC mreže namenjene simultanom prenosu video, audio i signala podataka i pružanju odgovaraju�ih telekomunikacinih servisa pretplatnicima u navedenim mestima.

U skladu sa zahtevima investitora, proširenje FIFC mreže �e biti realizovano izgradnjom opti�kih privoda u dobro unaprijed planiranim kablovskim podru�jima u dijelu grada sa individualnim stambenim objektima. Predvi�eno je da se opti�ki privodi realizuju postavljanjem jednog opti�kog �vora, koji bi pokrivao 20 ku�a, odnosno korisnika. Od opti�kog �vora bi se granala nadzemna koaksijalna distributivna mreža po postoje�im stubovima javne uli�ne rasvete i po stubovima NN mreže. Kompanija M-Tel je od Sekretarijata za ure�enje prostora i zaštitu životne sredine dobila Urbanisti�ko tehni�ke uslove za izvo�enje radova na izgradnji nadzemne HFC mreže.

Za pokrivanje korisnika naselja Župa predvi�eno je priklju�enje jednog kabla sa 144 vlakna iz nastavka N18/17 koji se nalazi na stubu u naselju Rubeža. Kabal se prvo vodi vazdušno preko tri stuba zatim podzemno (8.200m) kroz jednu od tri novopoložene cijevi PE04O prema naselju Župa. Predvi�ena je montaža okna na svakih 100m. Kod ulaza u naselje Liverovi�i u nastavku N18/18


98

prelazi se na polaganje opti�kog kabla po stubovima javne rasvjete i niskonaponske mreže za potrebe korisnika u naseljima Liverovi�i, Staro selo, Bastaje, Kuta, Jugovi�i, Vasiljevi�i, Du�ice i Bjeloševina. U svakom slu�aju Župa �e imati bolje uslove i nadamo se povoljnije cijene. 4.8.2. Mobilna telefonija

Na podru�ju Župe, sva tri operatora mobilne telefonije, „Telenor", „T Mobile" i "M-tel" su instalirali svoje bazne stanice.

R.B Operater Geografska širina Geografska dužina Naselje Nadmorska visina 1 M-TEL 42°44'57.99"N 19°06'11.00"E Kuta 1153mnv 2 M-TEL 42°42'30.39"N 19°10'48.29"E Morakovo 902mnv 3 TELENOR 42°44'58.02"N 19°06'11.42"E Zagrad 1154mnv 4 TELENOR, T

MOBILE, M-TEL

42°43'39.75"N 19°05'03.52"E Jugovi�i 838mnv

Pokrivenost prostora digitalnim signalom mobilne telefonije, kako se vidi i iz dostavljenih podataka, je

zadovoljavaju�a i dovoljna za dalji razvoj Župe. 4.8.3. Distribucija radio i TV programa

Na podru�ju Župe, distribuciju signala radija i televizije državnih i privatnih radio-difuznih servisa, vrši JP „Radio difuzni centar Crne Gore“, signalom sa devetnaest emisionih stanica. Telekom, kako je to ve� re�eno, koristi svoje kapacitete za širokopojasni pristup, preko kojih distribuira IPTV tehnologiju.

Osim njih, na podru�ju Župe, je prisutan i distributer televizijskog signala beži�nim pristupom - „Total TV“. Pokrivenost signalom je dobra i zadovoljava planove budu�eg razvoja.

Tabela: Spisak lokacija antenskih stubova - predajnika RDC CG na teritoriji Župe

R.B Lokacija predajnika

Naziv uže lokacije Geografske koordinate (WGS84)

1 Nikši�/ CG 81400

Kuta 19E07469/ 42N44356

2 Nikši�/ CG 81400

Liverovi�i 19E0300/ 42N4400

3 Nikši�/ CG 81400

Morakovo 19E10484/ 42N42305

4 Nikši�/ CG 81400

Župa 19E05031/ 42N43394

5 Nikši�/ CG 81400

Zagrad 19E05568/ 42N45009

4.8.4. Internet

Na podru�ju Župe, na svim lokacijama elektronskih komunikacionih �vorova, Telekom ima instalisane kapacitete za pružanje usluga širokopojasnog internet pristupa, tako da ovaj operater korisnicima sa svih elektronskih komunikacionih �vorova na teritoriji Župe, nudi širokopojasne servise – ADSL, IPTV.


99

Operator Telenor ima u ponudi samo mobilni internet. Operator mobilne telefonije M-tel tako�e za sada nudi samo beži�ni internet pristup. Kako je ovaj operater zapo�eo proceduru izrade HFC mreže može se o�ekivati da �e se konkurencija u pružanju ove i drugih telekomunikacionih usluga pove�ati. 4.9. Energetika

Župu karakterišu uglavnom naselja velike razu�enosti �ije elektro-energetske potrebe treba zadovoljiti. U ovom kraju se nalaze i rudnici boksita, pa su za potrebe eksploatacije izgra�ena svojevremeno dva 35kV vazdušna voda Al-Fe 70mm2 od Trebjese ka Zagradu, od kojih jedan ide preko Seoca i Ma�ka. Jedan od vodova koji se mogao koristiti za rezervisanje napajanja je van pogona (dionica Trebjesa-Ma�ak-Zagrad) i gotovo demontiran tako da je trenutno napajanje podru�ja Župe radijalno i nije mogu�e obezbijediti rezervu u slu�aju ispada 35 kV vazdušnog voda TS Trebjesa-TS Seoca-Ma�ak. Preko ove transformatorske stanice 35/10kV, koja se nalazi pored potoka Ma�ak, (obližnje mjesto se zove Miolje polje što je i drugi naziv ove stanice) se snabdijeva seosko podru�je Župe. Distributivna mreža na podru�ju Ma�ka je vazdušna, sa standardnim presjekom Al-Fe 35mm2, na drvenim i betonskim stubovima, prosje�ne starosti oko 20 godina. Napajanje ovog podru�ja je preko 35kV dalekovoda sagra�enog kao Trebjesa-Zagrad, koji je nakon otvaranja kopa Seoca izmijenjen kao dalekovod TS Trebjesa – TS Seoca -TS Ma�ak.

Preko transformatorske stanice Seoca 35/6 kV se snabdijevaju potroša�i eksploatacije rude boksita na lokaciji Seoca. Transformatorska stanica Zagrad 35/10 kV je prakti�no demontirana, a nekad je koriš�ena tokom eksploatacije rude boksita na lokaciji Zagrad.

Na podru�ju Župe postoje slede�e kategorije potroša�a: • doma�instva; • industrijski potroša�i; • ostali potroša�i (kultirno-prosvjetne i zdravstvene ustanove, poslovne i društvene prostorije,

turisti�ki objekti, razni lokali, prodavnice, manje zanatske radnje i ostali mali potroša�i); • javna rasvjeta.

Planom elektroenergetske infrastrukture predvi�ene su aktivnosti, od kojih su najzna�ajnija rekonstrukcija i puštanje pod napon postoje�eg DV 35kV Trebjesa - Zagrad – Ma�ak;

Tabela: Podaci o broju distributivnih transformatora župskog podru�ja

Lokacija Naponski nivoi Broj trafostanica Snaga trafostanica (MVA) Župa TS 35/10 kV 1 2,5

4.9.1 Niskonaponska mreža

Postoje�a niskonaponska mreža u nekim djelovima Župe je u veoma lošem stanju i potrebno ju je rekostruisati i razvijati kao kablovsku i vazdušnu u zavisnosti od vrste potroša�a, optere�enja i uslova na terenu. U nekim naseljima i zaseocima i dalje postoje veliki padovi napona, pa su neophodna ulaganja i u trafostanice, kojih trenutno na nivou Župe ima 28, što je nedovoljno uzimaju�i u obzir broj potroša�a i razu�enost naselja. Godine 1994. niskonaponska mreža je dovedena i do župskih katuna, me�utim taj posao i projekat je ostao nezavršen i do dan danas napon nije pušten u tom dijelu Župe. Završavanje ovog posla je neophodno za budu�i razvoj Župe pošto su ovi katuni zna�ajne poljoprivredno turisti�ke oblasti. Pri projektovanju i izgradnju budu�ih objekata niskonaponske mreže potrebno je pristupiti mnogo zahtjevnije uzimaju�i u obzir budu�i razvoj.


100

Lokacija Naponski nivoi Broj trafostanica Snaga trafostanica (MVA) Župa TS 10/0,4 kV 28 2,58

4.9.2. Javna rasvjeta

Javna rasvjeta trenutno postoji u jednom dijelu Župe i ona je izra�ena na ve�inom betonskim stubovima. Betonske stubove bi u narednom periodu duž glavne saobra�ajnice trebalo zamijeniti sa stubovima rasvjete, naro�ito na dijelu saobra�ajnice od Liverovi�kog jezera do centra Ma�ka na kome je neophodna izgradnja trotoara i biciklisti�ke staze, �ime bi došao do izražaja ambijentalni izgled Župe u ovom dijelu. Javnu rasvjetu je neophodno planirati i projektovati u svim naseljima i zaseocima, zatim ispred javnih objekata, domova kulture i sl. 4.9.3. Pravci daljeg razvoja elektroenergetske infrastrukture i energetike u Župi

Ciljevi razvoja elektroenergetske infrastrukture Župe su neposredno vezani za ukupne ciljeve razvoja i definisani su kroz zahtjeve za podmirenjem postoje�ih potreba i stvaranjem uslova za budu�e potrebe razvoja naselja i proizvodnje. Elektroenergetski sistem treba da se razvija u skladu sa evropskim normama i

na takav na�in da predstavlja osnovu za ukupan privredni razvoj, kao i da snabdijevanje elektri�nom energijom bude bezbjedno i dovoljno u svim oblastima i naseljima u Župi.

Razvoj energetske infrastrukture u Župi treba da slijedi realizaciju ciljeva prostornog razvoja, ekološke zaštite okoline i prostornog planiranja duboko poštuju�i principe i kriterijume održivog razvoja. U tom planu mora se promovisati odgovaraju�a kombinacija

metoda proizvodnje i koriš�enja energije, što zna�i da treba dati prioritet proizvodnji energije iz obnovljivih izvora. Unapre�enje sistema za prenos i distribuciju elektri�ne energije, kako bi se zna�ajno smanjili gubici osnova je dobrog funkcionisanja cijele mreže.

Za postoje�e, planirane vodove i TS, prenosa i distribucije potrebno je koridore i lokacije sa�uvati od drugih zahtjeva i koriš�enja koje su u suprotnosti ili ometaju predvi�enu upotrebu. Generalno gledaju�i, nakon analize postoje�eg stanja mreže, bez obzira na režim rada, potrebno je bolje planirati i razvijati elektroenergetsku mrežu ovog podru�ja kroz programe razvoja mreže, prostorne planove i planove nižeg reda uz o�uvanje izgleda lokaliteta odre�enih za razvoj turizma.

Postoje�i elektrodistributivni kapaciteti trenutno ne zadovoljavaju potrebe konzuma, naro�ito zbog nefunkcionisanja dalekovoda Trebjesa-Seoca, ali uz njegovu rekonstrukciju i zna�ajnija ulaganja u niskonaponsku mrežu mogu se obezbijediti kapaciteti za zadovoljenje potreba u elektri�noj snazi i energiji.

Mogu�i pravci razvoja energetike na župskim planinama


101

Župa posjeduje prirodne potencijale koji se mogu iskoristi za proizvodnju energije na lokalnom nivou. Me�u ovim potencijalima zna�ajan je potencijal sun�eve energije, hidropotencijal Gra�anice i Liverovi�kog jezera, potencijal vjetra.

Cjelokupna teritorija Župe raspolaže zna�ajnim potencijalom sun�evog zra�enja koji se može koristiti prvenstveno u svrhu koriš�enja solarnog zra�enja sa kolektorima koji zagrijavaju vodu u cilju njenog

direktnog koriš�enja i/ili za grijanje prostora kao i za proizvodnju elektri�ne energije. Samim tim, a zavisno od tehnologije koja se koristi, solarna energija se može koristiti u doma�instvima, industriji i ugostiteljstvu, a posebno u slu�ajevima gdje niskonaponska mreža nije dostupna ili je kvalitet napajanja veoma nizak. U takvim slu�ajevima mogu�e je korisiti solarno zra�enje u cilju proizvodnje elektri�ne energije manjih kapaciteta u kojima se proizvedena elektri�na energija akumulira, pa se tako uskladištena energija koristi u skladu sa potrebama. Ta energija se može koristiti u pojedina�nim objektima preko solarnih panela ili preko solarnih farmi gdje se radi o proizvodnji ve�ih kapaciteta.

Mogu�nosti izgradnje solarnih elektrana su analizirane u

posebnoj „Studiji valorizacije prostora u cilju proizvodnje energije iz obnovljivih solarnih izvora”. Kao jedan od rezultata, navedene Studije, predložene su potencijalne lokacije za izgradnju solarnih elektrana na teritoriji nekoliko opština, gdje je uklju�ena i teritorija Župe.

Osim solarne energije neophodno je u skladu sa projektnim rješenjem iz tehni�ke dokumentacije Projekat optimizacije hidroenergetskog sistema HE "Peru�ica" preispitati temu proizvodnje energije iz Liverovi�kog jezera i Gra�anice, a uzimaju�i u obzir planove održivog razvoja i koriš�enja potencijala vodotoka i jezera za razvoj turizma u samoj Župi.

Energetski potencijal vjetra je zna�ajan ali još uvijek neispitan. Osim Krnova u planinskom dijelu Župe nijesu vršena detaljnija istraživanja, pa je neophodno sa odgovaraju�im institucijama odrediti ta podru�ja i dalje planirati razvoj ovih izvora energije.

4.10. Vodovodna infrastruktura

Vodovod u Župi ra�en je po�etkom osamdesetih godina i snabdijevao je podru�je naselja Morakovo, Bjeloševinu, Miolje Polje, Du�ice, Jugovi�e, Staro Selo, Carine, Bastaje i Liverovi�e. Naselja Kuta i Vasiljevi�i nijesu bila obuhva�ena ovim vodovodom. Cjevovod koji je bio veoma nekvalitetno ura�en, uz neredovno i neadekvatno održavanje i neregulisan status vangradskih vodovoda doprinijeli su da je vodosnabdijevanje kompletnog podru�ja bude nazadovoljavaju�e.

Potencijal za razvoj solarne energije


102

Tokom 2006. godine pristupilo se rekonstrukciji ovog vodovoda koja je, uz ostale potrebne radove trebala da riješi problem vodosnabdijevanja. Sam postupak izgradnje nije pratio projekat i projektna dokumentacija, pa je pitanje vodosnabdijevanja i dalje neriješeno i pored potrošenih 0,7

miliona eura. Ovaj vodovod je gravitacioni, broj potroša�a je oko 900, izvorište je Blaca Morakovska �iji je kapacitet u minimumu 8-10 l/s, što je nedovoljno za uredno vodosnabdijevanje, pa se pristupilo ispitivanju radi uklju�enja novih koli�ina. U ovaj sistem vodovoda uklju�en je i dio Vasiljevi�a i Kuta. Vodovod Kuta – Vasiljevi�i Kuta i dio sela Vasiljevi�i su se snabdijevali sa izvorišta Crni Oštak i Žukovica. Izvorište Crni Oštak, kapaciteta oko 5 l/sec je prije 5-6 godina zamu�eno rudom i otpadnim vodama iz

rudokopa Bio�ki stan, pa je voda sa njega neupotrebljiva ve�i dio godine. U selima Zagrad, Oblatno, Raspu�e i Dubrava u zadnjih desetak godina ra�eni su od strane Rudnika Boksita vodovodi koji su priklju�eni na vodovod Rudnika, �ija su izvorišta na podru�ju visoravni Lukavica Mijatov izvor, Arapov izvor i Knežev izvor. Kapacitet ovih izvora je nedovoljan, a u sušnom periodu mali �ak i za potrebe samog Rudnika. Broj potroša�a koji se snabdijeva sa ovog izvorišta je oko 160.

Ve�i dio Župe još uvijek nema regulisano uredno vodosnabdijevanje. Najnoviji vodovodi koji su instalirani, najviše zbog loše organizacije i neažurnosti rukovodstva Opštine Nikši�, ni od po�etka radova 2006. godine nijesu riješili višedecenijski problem stanovnika Župe, tako da i danas ve�i dio Župljana trpi zbog tu�ih grešaka. Rešavanje ovog problema zahtijeva novo projektovanje i istraživanje sistema vodosnabdijevanja za sva naselja Župe, kao i odgovoran odnos samih stanovnika Župe prema vodenom resursu. 4.11. Otpadne vode

U Župi još nije ura�en sistem otpadnih voda. U planiranju budu�ih projekata u opštini Župa posebnu pažnju treba posvetiti otpadnim vodama. Potrebno je predvidjeti rješenja prilago�ena broju stanovnika (koli�inama otpadnih voda) i karakteru naselja pošto je dobar dio Župe razu�enog tipa. U koncentrisanim zonama kao što su naselja od Miolja Polja do Liverovi�a mogu se formirati zasebni sistemi prikupljanja i tretmana otpadnih voda. U razu�enim naseljima ostaje mogu�nost primjene tehnologija pre�iš�avanja voda na nivou pojedina�nih objekata (biopre�iš�iva�i, lagune i sl.).

Atmosferska kanalizacija duž glavnog puta postoji, me�utim neodržavanjem tumbina i propusta javljaju se problemi sa poplavama duž puta što dovodi i do erozija i klizišta. Od zna�aja je redovno održavanje tumbina i rigola na glavnom putu, ali i formiranje novih tumbina za odvod vode u pojedinim zaseocima i naseljima Župe kako bi se kompletirao sistem za odvo�enje atmosverskih voda. 4.12. Demografija

Izvorište i kapitaža postoje�eg vodovoda


103

4.12.1. Naselja i stanovništvo

Popisom iz 2011. godine dobila se slika demografske strukture i broja stanovnika sa stalnim prebivalištem u Župi. Po ovom popisu u 12 župskih naselja živi 3.714 stanovnika, od �ega 927 maloljetnih što pokazuje tendenciju opadanja u odnosu na popis iz 2003. godine. Popis pokazuje da ženskog stanovništva ima 1840, a muškog stanovništva 1874.

Trend pada broja stanovnika poti�e od sredine prošlog vijeka nastao usled otvaranja novih rudokopa i zapošljavanja stanovništva Župe u industrijskim gigantima Nikši�a. Ogromna sredstva koja su se odlila iz Župe nijesu pratila izgradnju infrastrukture, pa ni poslije svih godina ova pitanja nijesu riješena. Ovo je imalo direktan uticaj na odseljavanje stanovništva i ekonomsko slabljenje ovog kraja.

Odliv stanovništva naro�ito je bio izražen u naseljima gdje je infrastruktura bila na minimalnom nivou što se vidi iz slede�e tabele:

Tabela: Podaci o naseljima i broju stanovnika

RB ŠIFRA

NASELJA NAZIV

NASELJA 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2003. 2011. 1 207080 Carine 163 202 159 161 159 149 183 187 2 206776 Oblatno 146 152 145 161 133 86 92 96 3 206741 Morakovo 422 432 430 431 428 393 392 336 4 206644 Liverovi�i 508 542 420 391 433 394 334 279 5 206628 Kuta 765 942 950 989 950 948 913 846 6 206539 Jugovi�i 207 239 292 281 314 348 330 233 7 206431 Zagrad 436 445 511 590 550 508 414 357 8 206407 Du�ice 424 485 561 624 589 567 569 552 9 206091 Vasiljevi�i 133 142 158 160 175 158 162 116

10 205966 Bjeloševina 244 268 261 229 256 245 215 217 11 205958 Bastaji 89 85 89 106 107 125 146 172 12 207039 Staro Selo 206 240 272 310 321 283 288 323

UKUPNO 3743 4174 4248 4433 4415 4204 4038 3714

Župa je po površini ve�a od Petnjice, Budve, Gusinja i Tivta, dok je po broju stanovnika ve�a od Žabljaka, Plužina i Šavnika. Njena površina je oko 210 km2 sa veoma raznovrsnim sastavom zemljišta i geografskom strukturom.


104

Tabela: Opštine po površini i broju stanovnika

OPŠTINA površina

u km2 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2003. 2011. Andrijevica 445 10058 6773 6564 8963 7712 6617 6383 5117

Žabljak 330 5907 6773 6564 6141 5227 4929 4239 3559 Plužine 854 8030 8952 9161 9078 6254 5233 4295 3286 Šavnik 553 7512 7847 7533 6842 5569 3675 2974 2077

Mojkovac 367 5856 7252 8832 9833 10753 10851 10280 8669 Kolašin 897 14074 14896 14882 13799 16656 10180 10043 8420 Budva 122 3822 4364 4838 6106 8632 11727 16146 19170 Tivat 46 5030 5432 5974 6925 9315 11403 14006 14111

Rožaje 432 11047 12668 14700 16018 20227 23112 27559 23312 Berane 496 29439 31578 34477 30264 31521 29466 40821 35452 Petnjica 173 7974 9065 9695 10124 10539 9224 9878 6713 Gusinje 157 9356 8938 8752 7958 7355 7130 4424 4239

Župa 210 3743 4174 4248 4433 4415 4204 4038 3714 4.12.2. Doma�instva

Župa broji 1645 doma�instava od �ega je 634 sa karakterom privremeno nastanjenih i sezonskog karaktera. Po ovom pokazatelju Župa je ve�a od Gusinja, Petnjice, Šavnika, Plužina i Žabljaka.

Tabela: Doma�instva

OPŠTINA 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2003. 2011. Andrijevica 1862 1871 1789 1699

Žabljak 1137 1384 1459 1505 1375 1471 1353 1273 Plužine 1573 1778 1859 2054 16609 1515 1347 1140 Šavnik 1633 1672 1767 1598 1413 1072 919 695

Mojkovac 1167 1640 1917 1982 2494 3058 2881 2815 Kolašin 3379 3516 3841 3565 3313 3211 3168 2850 Budva 1096 1282 1501 1854 2736 3818 5218 6982 Tivat 1484 1689 1719 1997 2750 3518 4502 4862

Rožaje 1771 1949 2780 2673 3364 4389 5004 5684 Berane 6489 6778 7597 8683 7064 7798 9623 9991 Petnjica 1324 1438 1558 1561 1613 1687 1438 1387 Gusinje 1094 1198 1289 1305 1272 1357 1199 1218

Župa 1645

U slede�oj tabeli dat je pregled stanova prema koriš�enju tj. namjeni.


105

Tabela: Stanovi prema koriš�enju tj. namjeni

Za stanovanje

Nastanjeni Prazni

Naselje Ukupno

Samo za stanovanje

Za stanovanje

i obavljanje djelatnosti

Privremeno nenastanjeni

Napušteni

Sezonsko koriš�enje

Samo za obavljanje djelatnosti

Bez podataka

Bjeloševina 92 54 9 12 16 1

Bastaji 60 41 9 3 7

Carine 48 44 3 1

Ducice 192 153 1 14 3 21

Jugovici 80 60 2 1 17

Kuta 375 236 1 88 8 42

Liverovici 110 79 8 3 20

Morakovo 114 92 10 2 10

Staro Selo 97 89 1 1 6

Vasiljevici 51 36 10 5

Zagrad 398 103 12 31 251 1

Oblatno 28 23 1 4

1645 1010 2 167 64 400 1 1

4.12.3. Stanovništvo po starosti i polu

Na osnovu statisti�kih podataka dobijenih od Monstat-a dat je prikaz stanovništva prema starosti i polu.

Tabela: Stanovništvo prema starosti i polu po naseljima, Popis stanovništva, doma�instava i stanova u Crnoj Gori 2011. godine

Starost / Age

Naselje Pol Ukupno 0-

4

5-

9

10-

14

15-

19

20-

24

25-

29

30-

34

35-

39

40-

44

45-

49

50-

54

55-

59

60-

64

65-

69

70-

74

75-

79

80-

84

85-

89

90-

94

95-

99

100

i

vise

Bastaji muško 87 1 3 7 8 2 9 7 8 7 4 10 5 4 8 1 3

Bastaji žensko 85 3 6 5 4 10 9 6 4 3 6 6 1 8 5 2 4 3

Bjeloševina muško 121 8 7 7 11 7 13 9 8 3 11 6 10 11 3 6 1

Bjeloševina žensko 96 8 8 5 4 6 6 7 7 5 4 6 7 7 7 3 2 2 2

Carine muško 79 3 6 6 7 2 6 5 9 4 4 6 5 6 3 4 1 2

Carine žensko 108 8 6 7 8 4 10 12 6 10 4 6 8 6 5 4 1 2 1

Ducice muško 280 10 18 17 24 23 23 13 10 24 24 23 22 17 7 10 9 3 2 1


106

Ducice žensko 272 24 8 20 21 24 17 15 11 16 19 10 19 16 16 15 6 10 4 1

Jugovici muško 109 6 3 2 11 10 11 10 5 6 8 8 11 9 2 4 2 1

Jugovici žensko 124 10 6 4 8 11 13 10 1 5 11 7 10 5 8 7 3 3 1 1

Kuta muško 434 36 23 30 18 28 44 32 33 29 27 32 31 28 17 7 8 5 4 2

Kuta žensko 412 27 29 16 31 26 32 37 18 22 22 26 31 20 22 24 8 16 2 2 1

Liverovici muško 134 11 10 5 6 5 13 9 18 6 8 8 9 9 2 11 1 2 1

Liverovici žensko 145 10 12 11 1 11 11 12 7 7 6 7 10 8 11 4 6 6 3 1 1

Morakovo muško 176 9 9 11 15 13 10 12 12 9 15 14 15 7 8 11 3 1 1 1

Morakovo žensko 160 8 13 8 12 10 10 10 13 6 9 11 5 12 9 9 5 4 6

Oblatno muško 43 2 5 2 5 2 1 1 5 6 4 1 1 5 3

Oblatno žensko 53 6 5 5 6 1 3 5 4 3 4 4 2 3 1 1

Staro Selo muško 169 14 8 14 8 10 12 14 13 7 12 15 15 14 2 1 3 3 3 1

Staro Selo žensko 154 7 13 9 7 11 6 14 8 7 13 11 11 8 6 7 8 5 2 1

Vasiljevici muško 60 5 4 5 4 2 3 10 3 3 1 4 4 4 3 2 2 1

Vasiljevici žensko 56 1 4 4 3 1 3 6 1 7 5 3 4 9 5

Zagrad muško 182 7 10 16 18 6 15 15 5 13 14 17 13 12 6 8 2 2 1 2

Zagrad žensko 175 11 5 10 8 7 18 9 11 8 10 6 13 21 6 10 7 11 2 1 1

4.12.4. Stanovništvo po obrazovanosti

Prema podacima iz Monstata iz 2012. u Župi 27 stanovnika ima visoko obrazovanje akademskih, postdiplomskih ili magistarskih studija po Bolonjskom sistemu studiranja. Visoko obrazovanje po starom sistemu obrazovanja ima 187 stanovnika od �ega su 7 magistara, 113 sa fakultetskom diplomom i 67 sa višim stepenom obrazovanja. Srednješkolsko obrazovanje ima 1578 stanovnika, sa završenom osnovnom školom ima 776 stanovnika, dok je 367 stanovnika bez nepotpunog osnovnog obrazovanja.

Tabela: Stanovništvo staro 15 i više godina prema najviše završenoj školi po naseljima Popis 2012

Osnovna škola Visoko obrazovanje prema

starom sistemu obrazovanja

Visoko obrazovanje prema novom

sistemu obrazovanja- Bolonjska

deklaracija

Naselje Ukup

no

B

e

z

o

d

g

o

v

o

r

a

Be

z

ško

le

Nepot

puna

osnov

na

škola

Osno

vna

škola

Sred

nja

škol

a

Viša

škola

i prvi

stepe

n

fakul

teta

Visok

a

škola,

fakult

et/

akade

mija

Postdipl

omske

magistar

ske

studije

Dokt

orat

Osno

vne

akade

mske

studij

e

Osno

vne

primje

njene

studij

e

Postdip

lomske

specijal

isti�ke

studije

Postdipl

omske

magistar

ske

studije

Bastaji 147 6 19 34 74 4 9 1

Bjeloševin

a 174 3 20 52 93 2 3 1

Carine 151 3 7 35 79 8 17 1 1

Jugovici 202 2 5 25 62 94 4 6 3 1


107

Kuta 685 2 21 88 185 360 4 14 1 4 3 3

Liverovici 220 5 25 34 118 14 22 1 1

Morakovo 278 2 15 33 57 153 6 7 2 1 2

Oblatno 71 2 7 23 37 1 1

Staro Selo 258 11 26 68 133 7 12 1

Vasiljevici 97 17 34 39 3 3 1

Zagrad 298 9 47 89 144 2 5 1 1

Ducice 455 2 13 53 103 254 12 14 1 2 1

Ukupno 3036 8 93 367 776 1578 67 113 7 0 8 9 8 2

Po istom popisu stanovnika koji poha�aju studije ima 127 od �ega su na doktorskim studijama 3,

magistarskim i osnovnim studijama 117. 4.12.4.1. Podaci o pismenosti

U Župi po poslednjem popisu postoji 50 nepismenih stanovnika, od �ega se najve�i broj njih nalazi u naseljima Kuta, Du�ice, Zagrad i Morakovo.

Tabela: Stanovništvo staro 10 i više godina prema pismenosti

Naselje Ukupno pismeni nepismeni Bastaji 159 155 4 Bjeloševina 186 185 1 Carine 164 162 2 Ducice 492 480 12 Jugovici 208 207 1 Kuta 731 718 13 Liverovici 236 235 1 Morakovo 297 291 6 Oblatno 78 77 1 Staro Selo 281 279 2 Vasiljevici 106 106 Zagrad 324 317 7

4.12.5. Podaci o zaposlenjima

U slede�oj tabeli dat je pregled zaposlenosti stanovništva Župe na popisu 2011. godine. U tabeli je dat pregled zaposlenosti/nezaposlenosti po polu, kao i pregled broja neaktivnog stanovništva što se odnosi na penzionere, studente i doma�ice. Tabela: Stanovništvo starosti 15 i više godina prema statusu aktivnosti po polu prema naseljima, Popis 2012

Aktivno stanovništvo Neaktivno stanovništvo Naselje Pol Ukupno

Nezaposlen Zaposlen Penzioneri Studenti Doma�ice Bez odg


108

ovora

Bastaji muško 76 8 31 23 8 6 Bastaji žensko 71 3 18 8 10 32 Bjeloševina muško 99 15 29 31 15 9 Bjeloševina žensko 75 8 6 8 3 50 Carine muško 64 3 26 21 9 5 Carine žensko 87 5 32 13 6 31 Ducice muško 235 37 85 59 24 30 Ducice žensko 220 23 27 44 30 96 Jugovici muško 98 5 29 24 15 24 1 Jugovici žensko 104 5 20 14 13 51 1 Kuta muško 345 55 109 114 22 45 Kuta žensko 340 31 32 44 33 200 Liverovici muško 108 14 42 29 8 15 Liverovici žensko 112 8 21 29 6 48 Morakovo muško 147 17 52 40 16 21 1 Morakovo žensko 131 8 22 21 16 64 Oblatno muško 34 5 12 10 4 3 Oblatno žensko 37 2 5 9 6 15 Staro Selo muško 133 6 58 42 10 17 Staro Selo žensko 125 2 20 24 10 69 Vasiljevici muško 46 3 14 15 4 10 Vasiljevici žensko 51 3 9 12 4 23 Zagrad muško 149 24 39 56 15 15 Zagrad žensko 149 11 18 23 9 88

4.12.6. Stanovništvo po bra�nom stanju

U slede�oj tabeli je dat pregled stanovništva po bra�nom statusu i po naseljima od 15 i više godina starosti.

Tabela: Stanovništvo starosti 15 i više godina prema starosti i bra�nom stanju po naseljima, Popis stanovništva, doma�instava i stanova u Crnoj Gori 2011. godine

Starost / Age

Naselj

e /

Settle

ment

Bra�

ni

statu

s/

Mar

ital

stat

us

Uku

pno

/

Tot

al

15-

19

20-

24

25-

29

30-

34

3

5-

3

9

40-

44

45-

49

50-

54

55-

59

60-

64

65-

69

70-

74

75-

79

80-

84

85-

89

90-

94

95-

99

100 i

vise

ne

po

zn

ato

Bastaji

bez

odgo

vora

ne

repl

y 1 1

Bastaji

neož

enjen

nev

er 67 12 11 15 9 9 1 5 1 2 1 1


109

/neu

data

mar

ried

Bastaji

oženj

en/u

data

mar

ried 65 1 3 4 3 10 8 10 5 6 3 7 3 2

Bastaji

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 14 1 4 1 3 2 3

Bjeloš

evina

neož

enjen

/neu

data

nev

er

mar

ried 66 13 10 12 7 4 1 3 3 3 6 1 2 1

Bjeloš

evina

oženj

en/u

data

mar

ried 94 2 3 7 8

1

1 7 11 9 12 9 7 6 1 1

Bjeloš

evina

razve

den/r

azve

dena

div

orc

ed 3 1 1 1

Bjeloš

evina

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 11 2 3 2 1 2 1

Carine

neož

enjen

/neu

data

nev

er

mar

ried 62 15 6 12 8 6 4 2 4 3 2

Carine

oženj

en/u

data

mar

ried 70 2 9 8 9 6 6 8 8 7 4 1 2

Carine

razve

den/r

azve

dena

div

orc

ed 7 2 1 2 2

Carine

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 12 1 2 2 1 2 1 2 1

Ducice

neož

enjen

/neu

data

nev

er

mar

ried 174 43 39 28 13 8 8 11 6 12 2 2 1 1

Ducice

oženj

en/u

data

mar

ried 235 2 8 12 15

1

3 31 32 27 25 23 13 17 12 3 1 1

Ducice

razve

den/r

azve

div

orc

ed 1 1


110

dena

Ducice

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 45 1 3 8 8 7 3 9 3 1 2

Jugovi

ci

bez

odgo

vora

ne

repl

y 2 1 1

Jugovi

ci

neož

enjen

/neu

data

nev

er

mar

ried 82 19 20 16 13 3 3 1 1 1 3 2

Jugovi

ci

oženj

en/u

data

mar

ried 93 1 8 6 6 7 14 15 15 10 3 5 1 2

Jugovi

ci

razve

den/r

azve

dena

div

orc

ed 1 1

Jugovi

ci

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 24 1 2 4 2 6 3 3 1 2

Kuta

neož

enjen

/neu

data

nev

er

mar

ried 231 47 46 49 23

1

5 15 7 12 3 2 2 5 3 2

Kuta

oženj

en/u

data

mar

ried 359 1 7 26 46

3

4 34 36 39 53 39 22 11 6 5

Kuta

razve

den/r

azve

dena

div

orc

ed 9 1 1 1 2 2 1 1

Kuta

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 84 1 1 4 5 5 6 15 15 10 13 4 4 1

Livero

vici

neož

enjen

/neu

data

nev

er

mar

ried 69 7 9 12 8

1

4 5 1 1 5 2 3 2

Livero

vici

oženj

en/u

data

mar

ried 117 7 12 11

1

1 7 13 10 10 14 9 9 1 3

Livero

vici

razve

den/r

div

orc 5 2 1 1 1


111

azve

dena

ed

Livero

vici

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 29 1 3 4 1 4 2 5 3 3 1 1 1

Morak

ovo

neož

enjen

/neu

data

nev

er

mar

ried 97 27 22 14 7 6 3 5 2 4 1 1 2 1 1 1

Morak

ovo

oženj

en/u

data

mar

ried 143 5 15

1

8 12 19 20 12 14 12 12 3 1

Morak

ovo

razve

den/r

azve

dena

div

orc

ed 6 1 1 1 3

Morak

ovo

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 32 1 2 1 4 4 6 4 3 6 1

Oblatn

o

neož

enjen

/neu

data

nev

er

mar

ried 22 11 2 1 1 1 2 2 2

Oblatn

o

oženj

en/u

data

mar

ried 41 1 3 5 8 9 2 1 3 7 2

Oblatn

o

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 8 2 4 1 1

Staro

Selo

oženj

en/u

data

mar

ried 139 1 8 4 19

1

6 8 19 19 12 13 4 4 6 4 1 1

Staro

Selo

razve

den/r

azve

dena

div

orc

ed 1 1

Staro

Selo

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 29 1 1 4 4 3 4 3 4 4 1

Vasilje

vici

neož

enjen

/neu

data

nev

er

mar

ried 39 8 2 3 4 9 2 2 2 2 1 1 2 1

Vasilje

vici

oženj

en/u

mar

ried 42 1 1 7 1 1 4 5 5 4 7 3 2 1


112

data

Vasilje

vici

razve

den/r

azve

dena

div

orc

ed 2 1 1

Vasilje

vici

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 14 1 2 2 1 2 3 3

Zagrad

oženj

en/u

data

mar

ried 149 1 8 13

1

2 13 16 18 16 20 10 11 1 6 2 2

Zagrad

razve

den/r

azve

dena

div

orc

ed 6 1 1 2 1 1

Zagrad

udov

ac/ud

ovica

wid

ow

ed 37 3 10 1 7 6 7 1 1 1

V FISKALNA ODRŽIVOST OPŠTINE ŽUPA 5.1. Prihodi

Fiskalni kapacitet podrazumijeva sposobnost podru�ja koje zahtijeva teritorijalnu promjenu, da iz raspoloživih javnih prihoda obezbijedi redovno finansiranje poslova koji su od interesa za stanovništvo tog podru�ja. Prema Zakonu o finansiranju lokalne samouprave (Sl.CG. 42/2003, 44/2003, 5/2008, 51/2008-1 i 74/2010), opština sti�e sredstva iz:

1) sopstvenih prihoda; 2) zakonom ustupljenih prihoda; 3) egalizacionog fonda; 4) budžeta Države (u prvoj godini se ne o�ekuje da �e biti mogu�e donijeti potrebne planove

stoga nije ni predvi�en prihod po ovom osnovu).

5.1.1 Sopstveni izvori prihoda 5.1.1.1. Porez na nepokretnosti (711-7-1)

Pla�anje ovog poreza ure�eno je Zakonom o porezu na nepokretnosti ("Službeni list RCG", br. 65/01, 75/10 i 9/15) i Uredbom o bližim kriterijumima i metodologiji za odre�ivanje tržišne vrijednosti nepokretnosti ("Sl. list RCG", br. 23/03, 26/04 i 31/05). Obveznik pla�anja poreza na nepokretnosti je pravno i fizi�ko lice koje je vlasnik nepokretnosti (zemljišta, zgrade, stambene i poslovne jedinice zgrade ili drugog gra�evinskog objekta), na dan 1. januara godine za koju se utvr�uje porez, a osnovica za pla�anje tog poreza je tržišna vrijednost nepokretnosti na taj dan. Stopa poreza na


113

nepokretnosti može iznositi od 0,25% do 1,00% tržišne vrijednosti nepokretnosti, a njenu visinu odredjuje opština svojom odlukom, u zavisnosti od vrste, lokacije, kvaliteta, starosti nepokretnosti.

Prema podacima dobijenim od Uprave lokalnih javnih prihoda Opštine Nikši� utvr�ene poreske obaveze za gra�evinske objekte i zemljište za sadašnju teritoriju MZ Župa iznosile su u 2009. godini 55.127,80 eura, u 2010. godini 55.830,78 eura, 2011. godine 48.247,31 eura, u 2012. godini 45.716,51 euro, 2013. godini 43.517,10 eura, a u 2014. godini 45.419,01.

Kako su obra�unati prihodi u Opštini Nikši� me�u najve�im u državi prihode po osnovu poreza na nepokretnost za podru�je Župe projektujemo na mnogo manjem nivou u iznosu od 35.000.00 € u prvoj godini funkcionisanja opštine, uz mogu�nost pove�anja u narednim godinama izgradnjom institucija i razvojem opštine. 5.1.1.2. Prirez porezu da dohodak fizi�kih lica (711-7-6)

Prirez porezu na dohodak fizi�kih lica, pla�a se na prihode od li�nih primanja, poreze na dohodak od samostalne djelatnosti, porez na prihode od imovine i imovinskih prava i porez na prihode od kapitala.

Prema podacima dobijenim sa popisa iz 2011. godine ukupan broj zaposlenih stanovnika Župe je iznosio 750. Prema podacima iz Monstata prosje�na bruto zarada u Crnoj Gori za 2015. godinu iznosila je 726,00 eura. Kako je stopa poreza na dohodak fizi�kih lica definisana zakonom o Porezu na dohodak fizi�kih lica u iznosu od 9% dolazimo i do osnovice za obra�unavanje prireza na porez fizi�kih lica.

750x726,00x12x9%=588.060,00 eura Prirez porezu na dohodak fizi�kih lica za Opštinu Nikši� iznosi 13%, pa dolazimo do 76.447,80

eura prihoda po ovom osnovu. Kako trenutno ima oko 240 zaposlenih koji rade u Župi dok ostatak posao obavlja ili u Nikši�u,

Podgorici ili nekom drugom crnogorskom gradu kona�ni obra�un prireza je izvršen po toj osnovici, pa je ukupni projektovani prirez 24.463,30 eura.

Ovaj iznos je i projektovan u prvoj budžetskoj godini dok �e njegov iznos u narednim godinama vjerovatno biti ve�i kada se porez na dohodak od samostalne djelatnosti, porez na prihode od imovine i imovinskih prava i porez na prihode od kapitala u potpunosti obra�unaju i uvedu u budžetske tokove. 5.1.1.3. Lokalne administrativne takse (713-1)

Sistem pla�anja ovih taksi ure�en je Zakonom o administrativnim taksama ("Službeni list RCG", br. 55/03 i 81/05). Obveznik pla�anja lokalnih administrativnih taksi je lice po �ijem se zahtjevu postupak pokre�e, odnosno vrši radnja predvi�ena taksenom tarifom za lokalne administrativne takse. Visinu lokalnih administrativnih taksa odre�uje opština svojom odlukom. Lokalna administrativna taksa ne može biti ve�a od takse koja se pla�a za sli�ne spise i radnje koji se vode pred republi�kim organima uprave.

Lokalne administrativne takse su prihod koji gra�ani pla�aju za usluge koje im pruža lokalna administracija. Po ovom osnovu je u 2016. godini u Opštini Nikši� planiran prihod 80.000,00 eura. Na osnovu prihoda koje ostvaruju druge opštine u Crnoj Gori, približne veli�ine po ovom osnovu, projektujemo prihod u iznosu od 5.000,00 € na godišnjem nivou što je manje od prosjeka. 5.1.1.4. Lokalne komunalne takse (713-5)


114

Lokalne komunalne takse su u mnogim drugim opštinama zna�ajan izvor prihoda. Ove komunalne takse se u Opštini Nikši� trenutno obra�unavaju za koriš�enje prostora na javnim površinama, prire�ivanje muzi�kog programa u ugostiteljskim objektima, koriš�enje reklamnih panoa, držanje brenti, gatera i cirkulara za rezanje gra�e, držanje asfaltnih betonskih baza i baza za drobljenje i preradu kamena i proizvodnju pijeska i ostale komunalne takse i u 2016. su iznosili 162.000,00 eura. Ve�e lokalne komunalne takse u Župi djelovale bi destimulativno na investicione i privredne aktivnosti, pa se i ovaj prihod projektuje na znatno manjem nivou od prosje�nog u iznosu od 5.000,00 eura. Ove komunalne takse bi se obra�unavale samo u prve dvije godine funkcionisanja opštine. Nakon isteka tog perioda one bi bile ukinute, kao i neke od administrativnih taksi, a sve u cilju razvoja privredne aktivnosti u novoformiranoj opštini. 5.1.1.5. Naknada za ure�ivanje gra�evinskog zemljišta - komunalno opremanje (714-6)

Naknada za ure�ivanje gra�evinskog zemljišta - komunalno opremanje je izvor prihoda budu�e opštine koji �e izradama detaljnih urbanisti�kih planova i daljim razvojem opštine Župa biti u narednim godinama na ve�em nivou nego što je to se projektuje u prvim godinama rada lokalne samouprave. Opština Nikši� je, na osnovu Zakona o lokalnoj samoupravi („Službeni list RCG“, br. 42/03, 28/04, 75/05 i 13/06 i „Službeni list CG“, br. 88/09 , 38/12 i 10/14 ), Zakona o ure�enju prostora i izgradnji objekata ( „Službeni list Crne Gore“, br. 51/08, 40/10, 34/11, 47/11, 35/13, 39/13 i 33/14), te odluke o naknadi za komunalno opremanje gra�evinskog zemljišta, po ovom osnovu projektovala od pravnih i fizi�kih lica prihod u iznosu od 1.200.000,00 eura. Uzimaju�i u obzir da se trenutno Župa nalazi u IV zoni projektovani prihod po ovom osnovu je na nivou od 8.000,00 eura što je na mnogo nižem nivou od prostornog u�eš�a Župe u teritoriji Nikši�a. 5.1.1.6. Naknada za postavljanje cjevovoda, vodovoda, kanalizacije, elektri�nih, telefonskih, telegrafskih vodova, kablovskih, distributivnih sistema i sl.na opštinskom i nekategorisanom putu (714-8-9-1)

Na osnovu Zakona o putevima („Službeni list RCG“, broj: 42/04 i „Službeni list CG“, br. 21/09, 54/09, 40/10, 73/10, 36/11 i 40/11), Zakona o finansiranju lokalne samouprave („Službeni list RCG“, br. 42/03 i „Službeni list CG“, br. 5/08, 74/10 i 1/15), Zakona o lokalnoj samoupravi („Službeni list RCG“, broj 42/03, 28/04, 75/05 i 13/06 i „Službeni list CG“, br. 88/09, 38/12 i 10/14) i Odluke o naknadama za koriš�enje opštinskih i nekategorisanih puteva na teritoriji opštine Nikši� dio prihoda budu�e opštine Župa �e biti i Naknade za postavljanje cjevovoda, vodovoda, kanalizacije, elektri�nih, telefonskih, telegrafskih vodova, kablovskih, distributivnih sistema i sli�no na opštinskom i nekategorisanom putu.

Opština Nikši� je u 2016. godini po ovom osnovu planirala prihod od 70.000,00 eura. Uzimaju�i u obzir da je teritorija Župe u ukupnom procentu teritorije Opštine Nikši� oko 10% ali i �injenicu da je ve�ina vodova ve� postavljena po ovom osnovu planiran je prihod znatno niži i iznosi�e 1.000,00 eura i pored �injenice da su neki od operatera fiksne telefonije najavili postavljanje svojih instalacija. 5.1.1.7 Godišnja naknada za cjevovode, vodovode, kanalizacije, elektri�ne, telefonske, telegrafske vodove, kablovske, distributivne sisteme i sli�no na opštinskom i nekategorisanom putu (714-8-9-2)

Na osnovu Zakona o putevima („Službeni list RCG“, broj: 42/04 i „Službeni list CG“, br. 21/09, 54/09, 40/10, 73/10, 36/11 i 40/11), Zakona o finansiranju lokalne samouprave („Službeni list RCG“,


115

br. 42/03 i „Službeni list CG“, br. 5/08, 74/10 i 1/15), Zakona o lokalnoj samoupravi („Službeni list RCG“, broj 42/03, 28/04, 75/05 i 13/06 i „Službeni list CG“, br. 88/09, 38/12 i 10/14) i Odluke o naknadama za koriš�enje opštinskih i nekategorisanih puteva na teritoriji opštine Nikši� zna�ajan dio prihoda budu�e opštine Župa �e biti i godišnje naknade za cjevovode, vodove, telefonske i telegrafske vodove na i pored opštinskih puteva koja se obra�unava i pla�a po metru koriš�enog putnog zemljišta. Obveznici placanja ove naknade su „Telekom“AD Podgorica i Elektrodistribucija“AD Nikšic.

Opština Nikši� je ovu Naknadu za 2016. godinu planirala na prihodnoj strani na nivou od 300.000,00 eura. U budžetu budu�e Opštine Župa je planiran je iznos od 10.000,00 eura što je procentualno na manjem nivou od površine koju Župa zauzima. 5.1.1.8. Naknada za koriš�enje komercijalnih objekata kojima je omogu�en pristup sa opštinskog i nekategorisanog puta (714-8-9-4)

Na osnovu Zakona o putevima („Službeni list RCG“, broj: 42/04 i „Službeni list CG“, br. 21/09, 54/09, 40/10, 73/10, 36/11 i 40/11), Zakona o finansiranju lokalne samouprave („Službeni list RCG“, br. 42/03 i „Službeni list CG“, br. 5/08, 74/10 i 1/15), Zakona o lokalnoj samoupravi („Službeni list RCG“, broj 42/03, 28/04, 75/05 i 13/06 i „Službeni list CG“, br. 88/09, 38/12 i 10/14) i Odluke o naknadama za koriš�enje opštinskih i nekategorisanih puteva na teritoriji opštine Nikši� dio prihoda budu�e opštine Župa bi�e i sredstva ostvarena po osnovu naknada za koriš�enje opštinskih i nekategorisanih puteva. Na osnovu Odluke o naknadama za koriš�enje opštinskih puteva Opštine Nikši� i aktivnosti poslovnih subjekata koji trenutno obavljaju poslovnu aktivnost planiran je prihod budžeta i iznosu od 1.800,00 eura. Ova naknada bi bila zna�ajnije smanjena u narednom periodu funkcionisanja, pošto ona zna�ajno sputava ekonomsku aktivnost u jednoj opštini. 5.1.1.9. Prihodi od nov�anih kazni izre�enih u prekršajnom i drugom postupku (715-2-3)

Odlukom o organizaciji organa lokalne samouprave bi�e predvi�eno i angažovanje inspekcijskih službi koje �e obavljanjem svoje aktivnosti zara�unavati mandatne kazne licima koja se ne pridržavaju propisanih pravila i zakonskih propisa. Po ovom osnovu o�ekuje se prihod u budžetu u iznosu od 600,00 € na godišnjem nivou. 5.1.1.10. Prihodi od kamata za neblagovremeno pla�anje lokalnih prihoda (715-2-5)

Planom budžeta je predvi�en prihod na osnovu kamate za neblagovremeno pla�ene obaveze u iznosu od 0,03% na dnevnoj osnovi, kao i troškovi prinudne naplate na nivou od 100,00 eura. 5.1.2. Zakonom ustupljeni prihodi 5.1.2.1. Prihodi od poreza na dohodak fizi�kih lica (711-1)

Opština ostvaruje prihode od zakonom ustupljenih poreza na dohodak fizi�kih lica. Prema zvani�nim podacima iz 2011. godine u Župi ima 750 zaposlenih. Za obra�un je uzeta prosje�na bruto zarada u Crnoj Gori za 2015. godinu u iznosu od 726,00 eura.

750 zaposlenih x 726,00 eura x 12 mjeseci x 9% = 588.060,00 eura Po Zakonu o finansiranju lokalne samouprave opštini se ustupa 12% prihoda od poreza na

dohodak fizi�kih lica ostvarenih na njenoj teritoriji, što u prvoj budžetskoj godini iznosi 70.567,20 eura (588.060,00 eura x 12%= 70.567,20 eura). Realna su o�ekivanja da �e se sa uspostavljanjem sistema


116

rada nove opštine taj prihod biti pove�en u narednim budžetskim godinama naro�ito uzimaju�i u obzir ponovno pokretanje proizvodnje u Rudnicima boksita. 5.1.2.2. Porez na promet nepokretnosti i prava (711-3)

Opštini se ustupa 80% prihoda od poreza na promet nepokretnosti ostvarenih na njenoj teritoriji. Prema podacima za 2016. godinu u Opštini Nikši� planiran je prihod po ovom osnovu u iznosu od 80.000,00 eura. Uzimaju�i u obzir da budu�a opština Župa proporcionalno zauzima 10% ukupne teritorije Nikši�a, ali i to da su u sadašnjem trenutku rjetki slu�ajevi prodaje nepokretnosti, to je po tom osnovu planiran prihod u iznosu od 1.000,00 eura, iako �e najvjerovatnije taj prihod biti zna�ajno ve�i, jer se o�ekuje prodaja poljoprivrednog kompleksa ZZ Župa i prodaje zemljišta oko eksploatacionih polja. 5.1.2.3. Naknade za koriš�enje dobara od opšteg interesa-Naknada za koriš�enje voda (714-1-1)

Osnova za obra�un ove naknade je Zakon o finansiranju upravljanja vodama. (SL. list 65/08). Obra�un ove naknade za 2016. u Opštini Nikši� je bio na nivou od 300.000,00 eura. Planiraju�i ovaj prihod imali trebali smo uzeti u smo obzir koriš�enje akumulacije Liverovi�i i toka Gra�anice, me�utim zbog toga što nam je ostalo nepoznanica koliko i ko bi trebao da upla�uje ove naknade ovaj prihod nije ra�unat, što ne zna�i da on ne�e biti obra�unat u narednim godinama funkcionisanja opštine. 5.1.2.4. Naknada za izva�eni materijal iz vodotoka (714-1-2)

Osnova za obra�un ove naknade je Zakon o finansiranju upravljanja vodama. U Župi trenutno postoji nekoliko ilegalnih mjesta gdje se materijal iz vodotoka vadi. To su još uvijek neregistrovane aktivnosti. Uvo�enje reda u ovom dijelu najprije �e biti zašti�en vodotok Gra�anice, a dio buji�nih nanosa koji bi se eksploatisao kroz ure�enje i �iš�enje toka može biti i dio prihoda. 5.1.2.5. Naknada za zaštitu voda od zaga�ivanja (714-1-3)

Obra�un ove naknade za 2016. u Opštini Nikši� je bio na nivou od 25.000,00 eura. Planiraju�i ovaj prihod imali smo u obzir koriš�enje akumulacije Liverovi�i i toka Gra�anice ali iz razloga nedefinisanog statusa vlasništva nijesmo obra�unavali ovaj prihod kao dio budžeta. 5.1.2.6 Naknada za koriš�enje šuma (714-2-1)

Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o finansiranju lokalne samouprave (Sl.CG. 74/2010), opštini se ustupa 70% prihoda od koncesionih i drugih naknada za koriš�enje prirodnih bogatstava koja se nalaze na njenoj teritoriji, po�evši od 01.01.2012.g. Podru�je Župe je bogato šumama, ali kao i u ve�ini mjesta u Crnoj Gori vlada nekontrolisana sje�a tako da se taj fond zna�ajno smanjuje.

Zvani�ni podatak Uprave za šume za gazdinske jedinice i budu�i plan koncesija u Župi nijesmo mogli dobiti, pa je projekcija ura�ena na osnovu prihoda koji je Opština Nikši� planirala u budžetu za 2016. godinu umanjuju�i taj iznos srazmjerno teritoriji koju budu�a Opština Župa zauzima, iako je prostor pod šumama na teritoriji Župe procentualno ve�i. Stoga je po ovom osnovu u budžetu planiran prihod od 5.000,00 eura.


117

5.1.2.7. Naknada za koriš�enje rudnog bogatstva i mineralnih sirovina (714-2-2)

Obra�un naknade za koriš�enje rudnog bogatstva koji pripada Župi baziran je na planiranim i ostvarenim koli�inama izva�enje rude boksita tokom 2016. godine, Koncesionog ugovora koji je Vlada Crne Gore prenijela sa Onico-sa na Uniprom metali i najavama visokih zvani�nika Vlade Crne Gore.

Prosje�no ostvarena prodajna cijena 1 t crvenog boksita u 2016. godini je iznosila 44,55 € bez PDV-a. Vrijednost mineralne sirovine prora�unata je na osnovu prosje�no ostvarene prodajne cijene jedinice proizvoda u 2016. godini (podatak sa azijske berze). Prosje�no ostvarena prodajna cijena 1 t crvenog boksita u 2016. godini na tržištu Kine, gdje se i sada izvozi crveni boksit iznosi 44,55 € bez PDV-a.

Vrijednost godišnje proizvodnje, ra�unate posebno za površinske kopove „Zagrad“, „�urakov do II“ i „Štitovo II“, a posebno za jamu „Bio�ki stan“ (200.000 t x 44,55 €) iznosi 8.910.000,00 €.

Vrijednost proizvodnje sa površinskih kopova „Zagrad“, „�urakov do II“ i „Štitovo II“ za 10 godina perioda eksploatacije (2.000.000 t crvenog boksita) iznosi 80.910.000,00 €.

Vrijednost proizvodnje iz jame „Bio�ki stan“ za 27 godina perioda eksploatacije za planirano 300.000 tona mjese�no (8.100.000 t crvenog boksita) iznosi 360.855.000,00 €.

Vrijednost proizvodnje sa površinskih kopova „Zagrad“, „�urakov do II“, „Štitovo II“ i jame „Bio�ki stan“ za 27 godina perioda eksploatacije iznosi 449.995.000,00 € (89.100.000,00 € + 360.855.000,00 €).

Napomena: U obra�un nije uklju�ena vrijednost proizvodnje sa kopova ''�urakov do I'' i ''Blok 4'' za 27 godina eksploatacije koja bi po procjeni mogla biti oko 100.000.000,00 eura.

Po�etni minimalni iznos koncesione naknade za eksploataciju crvenog boksita sa površinskih kopova „Zagrad“, „�urakov do II“ i „Štitovo II“ iznosi 4% od vrijednosti mineralne sirovine, dok po�etni minimalni iznos koncesione naknade za eksploataciju crvenog boksita iz jame „Bio�ki stan“ iznosi 2% od vrijednosti mineralne sirovine

Za minimalnu godišnju proizvodnju od 200.000 t crvenog boksita sa površinskih kopova „Zagrad“, „�urakov do II“ i „Štitovo II“, godišnja koncesiona naknada, kao stalni dio, iznosi 356.400,00 €. Ovaj iznos predstavlja minimalni godišnji iznos koncesione naknade za eksploataciju crvenog boksita sa površinskih kopova „Zagrad“, „�urakov do II“ i „Štitovo II“.

Za minimalnu godišnju proizvodnju od 300.000 t crvenog boksita iz jame „Bio�ki stan“, godišnja koncesiona naknada, kao stalni dio, iznosi 267.300,00 €. Ovaj iznos predstavlja minimalni godišnji iznos koncesione naknade za eksploataciju crvenog boksita iz jame „Bio�ki stan“.

Za minimalnu godišnju proizvodnju od 500.000 t crvenog boksita sa površinskih kopova „Zagrad“, „�urakov do II“ i „Štitovo II“ ( ukupno 200.000 t/godišnje) i jame „Bio�ki stan“ (300.000 t/godišnje), godišnja koncesiona naknada, kao stalni dio, iznosi 623.700, 00 € (356.400,00 € + 267.300,00 €). Navedeni iznos stalnog dijela koncesione naknade bi važio tokom perioda eksploatacije mineralne sirovine sa sva �etiri ležišta, odnosno do momenta iskorištenja eksploatacionih rezervi sa površinskih kopova „Zagrad“ i „�urakov do II“ u skladu sa planiranom dinamikom i kvalitetom mineralne sirovine. Nakon iskoriš�enja eksploatacionih rezervi sa površinskih kopova „Zagrad“ i „�urakov do II“, stalni dio koncesione naknade bi se obra�unavao samo za jamu „Bio�ki stan“ u iznosu od 267.300,00 €/godišnje, u skladu sa dinamikom i kvalitetom mineralne sirovine predloženom u ovom Koncesionom aktu. Realno je za o�ekivati da �e u narednim godonama do�i do otvaranja planiranih kopova �urakovo I i Blok 4 �ime bi ovaj iznos koncesione naknade bio još ve�i.

Opštini Župa bi se ustupilo 70% prihoda od koncesionih i drugih naknada za koriš�enje prirodnih bogatstava koja se nalaze na njenoj teritoriji, što je po minimalnom utvr�enom obra�unu koncesione naknade 436.590,00 eura.


118

5.1.2.8. Naknada za puteve-registracija drumskih motornih vozila (714-8-4)

Opštini pripada 30% prihoda od naknade za koriš�enje drumskih motornih vozila i njihovih priklju�nih vozila (eko-naknada). - (Zakon 74/2010) Opština Nikši� po ovom osnovu ostvaruje prihode od oko 185.000,00 eura što je otprilike oko 2,54 po glavi stanovnika, pa je po ovom kriterijumu planirana stavka u budžetu Opštine Župa u iznosu od 2.800,00 eura 5.1.3. Transferi od Egalizacionog fonda (742-6)

Opština �iji je prosje�ni fiskalni kapacitet po glavi stanovnika za posljednje tri fiskalne godine koje prethode godini za koju se vrši raspodjela sredstava Fonda niži od prosje�nog fiskalnog kapaciteta po glavi stanovnika svih opština za isti period ima pravo na koriš�enje sredstava Fonda za tu godinu. Ministarstvo finansija je planom i aneksom ARSEF akontativne raspodjele sredstava Egalizacionog fonda za 2016.g. predvidjelo 25.000.000,00 € za sve opštine. Shodno Zakonu o finansiranju lokalne samouprave (Sl.list CG br.74/10), raspodjela sredstava se vrši u srazmjeri:

1) 60% na osnovu fiskalnih kapaciteta i 2) 40% na osnovu budžetskih potreba U planiranju sredstava koje bi Župi pripadale iz Egalizacionog fonda kona�ni obra�un je

napravljen kroz tri faze. U obra�unu kroz pojedine faze nijesu uklju�ene dvije novonastale opštine koje su uklju�ene na zbirnom obra�unu:

U prvom koraku prve faze uzet je u obzir planirani porez na dohodak koji bi Župa ostvarila u prvoj budžetskoj godini. Za sredstva po ovom osnovu koja Župi treba da pripadnu koriš�en je korektivni faktor od 1,5 koji postoji i kod drugih sli�nih opština, pa bi po tom osnovu Župi trebalo da pripadne 32.052,00 eura.

FISKALNI KAPACITET (PRVA FAZA - I korak)

Porez na dohodak

Naziv oštine

Procjena prih.od poreza na dohodak za

2012, 2013 i 2014.. godinu (trogodišnji

prosjek)

Broj stanov.

Prosjek

Potrebna sredstva na godišnjem nivou na nivou prosjeka

od 23,5654 €

Potrebna sredstva sa korekcijom

1 2 3 4 5 6 Andrijevica 56.282 5.071 11,0988 69.244 103.866 Bar 874.863 42.048 20,8063 0 Berane 433.271 33.970 12,7545 407.612 407.612 Bijelo Polje 557.680 46.051 12,1101 582.252 582.252 Budva 869.145 19.218 45,2256 0 Danilovgrad 287.707 18.472 15,5753 169.543 169.543 Žabljak 72.037 3.569 20,1841 16.309 24.463 Kolašin 157.768 8.380 18,8267 49.668 49.668 Kotor 673.757 22.601 29,8109 0


119

Mojkovac 144.177 8.622 16,7220 69.249 69.249 Nikši� 1.414.049 72.443 19,5195 379.182 379.182 Plav 93.023 13.108 7,0967 231.448 231.448 Plužine 74.405 3.246 22,9221 0 Pljevlja 532.004 30.786 17,2807 230.063 230.063 Podgorica 6.915.795 185.937 37,1943 0 Rožaje 164.368 22.964 7,1576 404.076 404.076 Tivat 585.856 14.031 41,7544 0 Ulcinj 245.809 19.921 12,3392 247.309 247.309 Herceg Novi 886.415 30.864 28,7200 0 Cetinje 303.382 16.657 18,2135 108.940 272.350 Šavnik 27.579 2.070 13,3232 23.661 47.322 Župa 70.567 3.714 19,0003 21.368 32.052 UKUPNO 15.439.939 623.743 24,7537 3.009.925 3.250.457

U drugom koraku I faze odre�ivanja sredstava koja pripadaju Opštini Župa obra�un je vršen na

osnovu poreza na promet nepokretnosti i broja stanovnika, tako da je iznos ovih sredstava 20.028,00 eura.

FISKALNI KAPACITET (PRVA FAZA - II korak)

Porez na promet nepokretnosti

Naziv oštine

Procjena prih. od poreza na

promet nepokretnosti za 2012, 2013 i 2014.. godinu (trogodišnji

prosjek)

Broj stanov.

Prosjek

Potrebna sredstva na godišnjem

nivou na nivou prosjeka od 5,0003

€


1 2 3 4 5 6 Andrijevica 8.843 5.071 1,7438 10.753 16.129 Berane 38.122 33.970 1,1222 93.147 93.147 Bijelo Polje 138.455 46.051 3,0066 39.498 39.498 Danilovgrad 65.312 18.472 3,5357 6.069 6.069 Žabljak 42.024 3.569 11,7747 0 Kolašin 26.545 8.380 3,1677 5.838 5.838 Mojkovac 5.959 8.622 0,6911 27.359 27.359 Nikši� 222.624 72.443 3,0731 57.315 57.315 Plav 23.575 13.108 1,7985 27.078 27.078 Pljevlja 60.068 30.786 1,9511 58.897 58.897 Rožaje 44.209 22.964 1,9251 44.530 44.530 Ulcinj 390.663 19.921 19,6106 0 Cetinje 111.296 16.657 6,6816 0


120

Šavnik 2.989 2.070 1,4440 5.010 10.020 Župa 1.000 3.714 0,2693 13.352 20.028 UKUPNO 1.181.684 305.798 3,8643 388.844 405.907

U tre�em koraku u kojem je uzeta u obzir koncesiona naknada prikazana je prava slika onoga

koliko je Župa dala Crnoj Gori. Ubjedljivo najve�i prosjek koncesione naknade u odnosu na broj stanovnika samo je pokazatelj koliko je Župa izgubila tokom dosadašnje eksploatacije. Umjesto da na osnovu ovog pokazatelja bude najrazvijenija zajednica desilo se upravo suprotno. Iznadprosje�ni prosjek sada ne omogu�ava sredstva iz Egalizacionog fonda po ovom osnovu.

FISKALNI KAPACITET (PRVA FAZA - III korak) Prihod od koncesione naknade

Naziv oštine

Procjena prih. od

konc.naknada za 2012, 2013 i 2014.. godinu (trogodišnji

prosjek)

Broj stanov.

Prosjek

Potrebna sredstva na godišnjem nivou na

nivou prosjeka od

14.5096 €


1 2 3 4 5 6 Andrijevica 113.045 5.071 22,2924 0 Berane 314.890 33.970 9,2696 259.171 259.171 Bijelo Polje 355.846 46.051 7,7272 422.372 422.372 Danilovgrad 398.727 18.472 21,5855 0 Žabljak 126.043 3.569 35,3161 0 Kolašin 317.997 8.380 37,9471 0 Mojkovac 107.393 8.622 12,4557 38.311 38.311 Nikši� 366.805 72.443 5,0634 857.413 857.413 Plav 70.725 13.108 5,3956 150.788 150.788 Pljevlja 1.453.213 30.786 47,2037 0 Rožaje 650.094 22.964 28,3093 0 Ulcinj 492.002 19.921 24,6977 0 Cetinje 12.688 16.657 0,7617 268.800 671.999 Šavnik 11.741 2.070 5,6720 23.240 46.480 Župa 436.590 3.714 117,5525 0 UKUPNO 5.167.697 305.798 16,8991 2.020.094 2.446.534

U poslednjem koraku I faze na osnovu obra�una nastalih od ustupljenih prihoda iz Egalizacionog

fonda Župi pripada 6.846,00 eura.


121

FISKALNI KAPACITET (PRVA FAZA - IV korak) Prihod od ostalih ustupljenih prihoda

Naziv oštine

Procjena od ostalih fiskalnih

ustupljenih prihoda za 2012,

2013 i 2014.. godinu

(trogodišnji prosjek)

Broj stanov.

Prosjek

Potrebna sredstva na godišnjem

nivou na nivou prosjeka od

1.9937 €


1 2 3 4 5 6 Andrijevica 7.386 5.071 1,4565 2.669 4.003 Berane 49.801 33.970 1,4660 17.556 17.556 Bijelo Polje 80.195 46.051 1,7414 11.117 11.117 Danilovgrad 34.106 18.472 1,8464 2.521 2.521 Žabljak 5.278 3.569 1,4788 1.799 2.698 Kolašin 13.481 8.380 1,6087 3.135 3.135 Mojkovac 11.207 8.622 1,2998 5.889 5.889 Nikši� 184.652 72.443 2,5489 0 Plav 18.174 13.108 1,3865 7.817 7.817 Pljevlja 51.365 30.786 1,6685 9.679 9.679 Rožaje 46.960 22.964 2,0449 0 Ulcinj 45.923 19.921 2,3053 0 Cetinje 54.917 16.657 3,2969 0 Šavnik 104 2.070 0,0502 4.000 8.001 Župa 2.800 3.714 0,7539 4.564 6.846 UKUPNO 606.349 305.798 1,9828 70.747 79.263

Sabiranjem sredstava u prvoj fazi dolazi se do iznosa opredijeljenog za Župu u iznosu od

58.926,21 eura.

FISKALNI KAPACITET (PRVA FAZA) UKUPNO Prihod po koracima

Naziv oštine

Raspodjela EF po osnovu poreza na dohodak

Raspodjela EF po osnovu poreza na

promet nepokretnosti

Raspodjela EF po osnovu

koncesionih i drugih naknada

Raspodjela EF po

osnovu ostalih

ustupljenih prihoda

UKUPNO

1 2 3 4 5 6

Andrijevica 104.128,06

16.465,22

- 4.118

124.712

Berane 408.782,46

94.648,47

223.891,83 18.069

745.392


122

Bijelo Polje 583.839,11

41.533,61

374.546,76 11.813

1.011.732

Danilovgrad 170.179,71

6.885,12

- 2.800

179.865

Žabljak 24.647,86

-

- 2.779

27.427

Kolašin 49.956,70

6.207,92

- 3.262

59.426

Mojkovac 69.546,43

27.739,76

29.356,39 6.019

132.662

Nikši� 381.678,97

60.516,75

782.178,57 0

1.224.374

Plav 231.900,07

27.657,13

137.174,68 8.015

404.747

Pljevlja 231.123,99

60.257,93

- 10.144

301.526

Rožaje 404.867,08

45.544,93

- 0

450.412

Ulcinj 247.995,74

-

- 0

247.996

Cetinje 273.785,55

-

628.751,66 0

902.537

Šavnik 47.464,94

10.203,03

42.180,55 8.064

107.912

Župa 32.051,99

20.027,81 6.846,81

58.926,21

UKUPNO 3.262.141 417.934 2.218.080 82.014 5.979.646,57

U drugoj fazi obra�una koji je izvršen se na osnovu planiranog prireza poreza na dohodak i broja stanovnika potrebna sredstva iz Egalizacionog fonda �e se opredijeliti u iznosu od 117.040,00 eura.

FISKALNI KAPACITET (DRUGA FAZA - I korak)

Prirez

Naziv oštine

Procjena prih.od prireza porezu na dohodak za 2013,

2014 i 2015. godinu (trogodišnji prosjek)

Broj stanov.

Prosjek

Potrebna sredstva na

godišnjem nivou na nivou

prosjeka od 25,3952 €

Potrebna sredstva

sa korekcijom

1 2 3 4 5 6 Andrijevica 36.437 5.071 7,1854 103.500 155.250 Bar 977.275 42.048 23,2419 0 Berane 355.977 33.970 10,4792 581.443 581.443


123

Bijelo Polje 408.374 46.051 8,8679 862.427 862.427 Budva 997.445 19.218 51,9016 0 Danilovgrad 322.340 18.472 17,4502 187.404 187.404 Žabljak 53.021 3.569 14,8560 45.467 68.201 Kolašin 99.351 8.380 11,8557 131.899 131.899 Kotor 713.664 22.601 31,5767 0 Mojkovac 106.797 8.622 12,3866 131.132 131.132 Nikši� 1.200.160 72.443 16,5670 798.942 798.942 Plav 80.290 13.108 6,1253 281.432 281.432 Plužine 71.143 3.246 21,9171 0 Pljevlja 586.591 30.786 19,0538 262.965 262.965 Podgorica 8.937.059 185.937 48,0650 0 Rožaje 160.960 22.964 7,0092 472.743 472.743 Tivat 634.919 14.031 45,2512 0 Ulcinj 200.456 19.921 10,0625 349.274 349.274 Herceg Novi 920.397 30.864 29,8211 0 Cetinje 301.540 16.657 18,1029 158.119 395.296 Šavnik 23.852 2.070 11,5227 33.271 66.541 Župa 24.463 3.714 6,5868 78.026 117.040 UKUPNO 17.212.511 623.743 27,5955 4.478.045 4.861.990

Slede�i korak je obra�un na osnovu poreza na nepokretnost. U novoj opštini prihod po osnovu poreza na nepokretnost planiran na iznos od 35.000,00 eura. Sedamdeset pet procenata ovog prihoda uz broj stanovnika i planiranu naplatu daju nam iznos od 101.828,00 eura po ovom osnovu opredijeljen iz Egalizacionog fonda.

FISKALNI KAPACITET (DRUGA FAZA - II korak)

Porez na nepokretnost

Naziv

oštine

Obra�unati

porez na

nepokretnost

i za

2013,2014 i

2015. godinu

(trogodišnji

prosek)

75%

obra�unatog

poreza na

nepokretnost

i

broj

stanovnik

a

prosjek 75%

obra�.porez

a po stanov.

Procjena

prih.od poreza

na

nepokretnosti

za 2012, 2013 i

2014.. godinu

(trogodišnji

prosjek)

broj

stanovnik

a

Prosjek

procijenjene

naplate

poreza na

nepokretnost

i za 2012,

2013 i 2014.

godinu

(prosjek po

stanovniku)

Potrebn

a

sredstv

a na

godišnje

m nivou

Potrebna

sredstva

na

godišnje

m nivou

sa

korekcijo

m

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Andrijevic

a 75.217 56.413 5.071 11,1246 54.044 5.071 10,6575 72.117 108.175

Berane 489.960 367.470 33.970 10,8175 193.541 33.970 5,6974 493.534 493.534


124

Bijelo

Polje 898.499 673.874 46.051 14,6332 327.502 46.051 7,1117 493.336 493.336

Danilovgr

ad 461.528 346.146 18.472 18,7390 260.509 18.472 14,1029 122.046 122.046

Žabljak 269.148 201.861 3.569 56,5595 163.055 3.569 45,6865 0

Kolašin 588.060 441.045 8.380 52,6307 437.481 8.380 52,2054 0

Mojkovac 104.189 78.142 8.622 9,0631 79.269 8.622 9,1938 140.392 140.392

Nikši� 5.037.525 3.778.144 72.443 52,1533 3.244.473 72.443 44,7866 0

Plav 280.123 210.092 13.108 16,0278 146.381 13.108 11,1673 122.143 122.143

Pljevlja 2.020.670 1.515.503 30.786 49,2270 1.514.195 30.786 49,1845 0

Rožaje 123.561 92.671 22.964 4,0355 39.509 22.964 1,7205 489.375 489.375

Ulcinj 2.152.962 1.614.722 19.921 81,0562 983.026 19.921 49,3462 0

Cetinje 346.409 259.807 16.657 15,5975 251.822 16.657 15,1181 162.382 405.955

Šavnik 61.034 45.776 2.070 22,1138 30.957 2.070 14,9551 6.691 13.382

Župa 35.000 26.250 3.714 7,0679 25.000 3.714 6,7313 67.885 101.828

UKUPNO 12.943.885 9.707.914 305.798 31,7462 7.750.764 305.798 25,3460

2.169.90

1 2.490.166

Na osnovu poslednjeg koraka na osnovu preostalih lokalnih prihoda Župi iz Egalizacionog fonda

pripada 19.065,00 eura.

FISKALNI KAPACITET (DRUGA FAZA - III korak) Prihod od ostalih lokalnih fiskaliteta

Naziv oštine

Procjena od ostalih fiskalnih lokalnih

prihoda za 2013, 2014

i 2015. godinu

(trogodišnji prosjek)

Broj stanov.

Prosjek

Potrebna sredstva

na godišnjem nivou bez korekcije

Potrebna sredstva

sa korekcijom

U�eš�e

Za raspored

1 2 3 4 5 6 7 8 Andrijevica 20.025 5.071 3,9489 30.628 45.941 5,61 104.309 Berane 214.375 33.970 6,3107 124.940 124.940 15,26 283.675 Bijelo Polje 335.432 46.051 7,2839 124.556 124.556 15,21 282.804 Danilovgrad 119.408 18.472 6,4643 65.103 65.103 7,95 147.815 Žabljak 44.199 3.569 12,3841 0 0,00 0 Kolašin 108.514 8.380 12,9492 0 0,00 0 Mojkovac 440.671 8.622 51,1101 0 0,00 0 Nikši� 534.636 72.443 7,3801 188.974 188.974 23,08 429.062 Plav 237.051 13.108 18,0845 0 0,00 0


125

Pljevlja 158.919 30.786 5,1621 148.592 148.592 18,15 337.377 Rožaje 371.015 22.964 16,1564 0 0,00 0 Ulcinj 297.693 19.921 14,9437 0 0,00 0 Cetinje 131.336 16.657 7,8847 35.045 87.613 10,70 198.925 Šavnik 4.145 2.070 2,0024 16.532 33.063 4,04 75.069 Župa 31.500 3.714 8,4814 5.598 8.397 1,03 19.065

UKUPNO 3.017.419 302.084 9,9887 734.370 818.783 100,00 1.859.038

Župi na osnovu druge faze obra�una Župi pripada 237.932,00 eura.

FISKALNI KAPACITET (DRUGA FAZA) UKUPNO Prihod po koracima

Naziv oštine

Raspodjela EF po osnovu

prireza

Raspodjela EF po osnovu poreza na

nepokretnosti

Raspodjeli EF po osnovu ostalih lok.

Fisk.prihoda UKUPNO

1 2 3 4 5 Andrijevica 156.207 109.916 104.309 370.433 Berane 585.718 501.309 283.675 1.370.702 Bijelo Polje 868.222 503.875 282.804 1.654.901 Danilovgrad 189.729 126.273 147.815 463.817 Žabljak 68.875 0 0 68.875 Kolašin 132.954 0 0 132.954 Mojkovac 132.217 142.365 0 274.581 Nikši� 808.059 0 429.062 1.237.121 Plav 283.082 125.143 0 408.225 Pljevlja 266.839 0 337.377 604.216 Rožaje 475.633 494.631 0 970.264 Ulcinj 351.781 0 0 351.781 Cetinje 400.537 415.485 198.925 1.014.947 Šavnik 67.062 14.329 75.069 156.461 Župa 117.040 101.828 19.065 237.932

UKUPNO 4.903.954 2.535.155 1.878.103 9.317.212

Pravilnikom Ministarstva finansija br. 04-5752/1 od 17.11.2011.g. o raspodjeli i koriš�enju sredstava Egalizacionog fonda, od iznosa sredstava opredijeljenih po osnovu budžetske potrebe (40% ukupno planiranih sredstava), 20% se raspore�uje fiksno svim opštinama koje imaju pravo na koriš�enje fonda: 25.000.000 € x 40% = 10.000.000 €

10.000.000 € x 20% = 2.000.000 € Ako ra�unamo Župu 17 opština bi imalo pravo koriš�enja Fonda: 2.000.000 € /17 = 117.647,06 € ( Iznos koji bi fiksno dobile sve opštine pa i Župa).


126

Preostalih 80% sredstava opredijeljenih po osnovu kriterijuma budžetske potrebe (8.000.000) raspore�uje se na osnovu na osnovu broja stanovnika i površine i to: 40% na osnovu broja stanovnika i 60% na osnovu površine.

Pravo za raspodjelu 40% sredstava po osnovu broja stanovnika-budžetske potrebe

redni broj Naziv opštine

iznos bruto zarada za 2014.g u

opštinama

broj stanovnika

prosjek po stanovniku

1 2 3 1 Andrijevica 289.280 5.071 57,05 2 Bar 3.103.944 42.048 73,82 3 Berane 1.961.553 33.970 57,74 4 Bijelo Polje 2.590.911 46.051 56,26 5 Budva 2.609.483 19.218 135,78 6 Danilovgrad 1.069.937 18.472 57,92 7 Žabljak 511.031 3.569 143,19 8 Kolašin 1.167.949 8.380 139,37 9 Kotor 2.429.014 22.601 107,47

10 Mojkovac 673.733 8.622 78,14 11 Nikši� 4.227.754 72.443 58,36 12 Plav 921.607 13.108 70,31 13 Plužine 372.053 3.246 114,62 14 Pljevlja 2.155.274 30.786 70,01 15 Podgorica 6.270.037 185.937 33,72 16 Rožaje 908.658 22.964 39,57 17 Tivat 1.145.737 14.031 81,66 18 Ulcinj 1.609.972 19.921 80,82 19 Herceg Novi 2.508.125 30.864 81,26 20 Cetinje 1.786.670 16.657 107,26 21 Šavnik 470.760 2.070 227,42 22 Župa 150.000 3.714 40,39

UKUPNO 38.983.482 623.743 62,50


127

Pravo za raspodjelu 60% sredstava po osnovu površine-budžetske potrebe

redni broj Naziv opštine

iznos bruto zarada za 2014.g u

opštinama

površina opštine

prosjek u odnosu na površinu

1 2 3 1 Andrijevica 289.280 283 1.022,19 2 Bar 3.103.944 598 5.190,54 3 Berane 1.961.553 717 2.735,78 4 Bijelo Polje 2.590.911 924 2.804,02 5 Budva 2.609.483 122 21.389,20 6 Danilovgrad 1.069.937 501 2.135,60 7 Žabljak 511.031 445 1.148,38 8 Kolašin 1.167.949 897 1.302,06 9 Kotor 2.429.014 335 7.250,79

10 Mojkovac 673.733 367 1.835,78 11 Nikši� 4.227.754 2.065 2.047,34 12 Plav 921.607 486 1.896,31 13 Plužine 372.053 854 435,66 14 Pljevlja 2.155.274 1.346 1.601,24 15 Podgorica 6.270.037 1.441 4.351,17 16 Rožaje 908.658 432 2.103,38 17 Tivat 1.145.737 46 24.907,33 18 Ulcinj 1.609.972 255 6.313,62 19 Herceg Novi 2.508.125 235 10.672,87 20 Cetinje 1.786.670 910 1.963,37 21 Šavnik 470.760 553 851,28 22 Župa 150.000 210 714,29

UKUPNO 38.983.482 14.022 2.780,17

Uzimaju�i u obzir da Župa na osnovu projektovanih parametara broja stanovnika i površine budžetske potrebe ispunjava uslove da u�estvuje u toj raspodjeli to po ovom osnovu Župa planira prihod od 278.930,00 eura.

RASPORED SREDSTAVA EF PO OSNOVU KRITERIJUMA BUDŽETSKE POTREBE-PLAN

Naziv oštine

Broj stanovnika U�eš�e Površina U�eš�e

Opredijeljeno prema broju stanovnika

Opredijeljeno prema

površini

Ukupno (6+7)

Fiksno (20%)

Ukupno (8+9)

1 2 3 4 5 6 7 8 9,00 10

Andrijevica 5.071 2,55 283 2,85 81.556 136.853 218.408 117.647,06 336.055

Berane 33.970 17,07 717 7,22 546.331 346.726 893.057 117.647,06 1.010.704

Bijelo Polje 46.051 23,14 924 9,31 740.627 446.827 1.187.453 117.647,06 1.305.100

Danilovgrad 18.472 9,28 501 5,05 297.080 242.273 539.353 117.647,06 657.000

Žabljak 445 4,48 0 215.192 215.192 117.647,06 332.839


128

Kolašin 897 9,04 0 433.770 433.770 117.647,06 551.417

Mojkovac 0,00 367 3,70 0 177.473 177.473 117.647,06 295.120

Nikši� 68.729 34,54 1.855 18,69 1.105.351 897.038 2.002.389 117.647,06 1.841.106

Plav 0,00 486 4,90 0 235.019 235.019 117.647,06 352.666

Pljevlja 0,00 1.346 13,56 0 650.897 650.897 117.647,06 768.544

Rožaje 22.964 11,54 432 4,35 369.324 208.906 578.230 117.647,06 695.877

Ulcinj 0 0 117.647,06 117.647

Cetinje 910 9,17 0 440.056 440.056 117.647,06 557.703

Šavnik 553 5,57 0 267.419 267.419 117.647,06 385.066

117.647,06

117.647,06

Župa 3.714 1,87 210 2,12 59.731 101.551 161.283 117.647,06 278.930

UKUPNO 198.971 98,13 9.926 100,00 3.200.000 4.800.000 7.838.717 2.000.000,02 9.485.776

Napomena: Za površinu opština i broj stanovnika koriš�eni su zvani�ni podaci Zavoda za statistiku.

Ovim je završen obra�un donacija iz Egalizacionog fonda pa se u Planu raspodjele sredstava

vrši sabiranje svih faza kako bi se došlo do kona�nog iznosa koji bi Župi u budžetu bio prihod od Egalizacionog fonda u iznosu od 575.789,00 eura

PLAN RASPODJELE SREDSTAVA EGALIZACIONOG FONDA OPŠTINAMA ZA 2016. GODINU (uklju�uju�i Petnjicu i Gusinje)

Opština Budžetske

potrebe

I faza (ustupljeni

prihodi)

II faza (lokalni prihodi)

Plan raspodjele

EF za 2016. god.

U�eš�e

Planirana sredstva na mjese�nom

nivou za 2016. godinu

Broj stanovnika

1 2 3 4 5 (2+3+4) 6 7 Andrijevica 361.265 124.712 370.433 856.410 3,43 71.367 5.071 Berane 1.035.914 745.392 1.370.702 2.643.345 10,57 220.279 28.488 Bijelo Polje 1.330.310 1.011.732 1.654.901 3.996.943 15,99 333.079 46.051 Danilovgrad 682.210 179.865 463.817 1.325.893 5,30 110.491 18.472 Zabljak 358.049 27.427 68.875 454.351 1,82 37.863 3.569 Kolašin 576.627 59.426 132.954 769.007 3,08 64.084 8.380 Mojkovac 320.331 132.662 274.581 727.575 2,91 60.631 8.622 Nikši� 2.027.599 1.164.926 999.188 4.191.713 16,77 349.309 72.443 Plav 377.876 404.747 408.225 824.999 3,30 68.750 9.081 Pljevlja 793.754 301.526 604.216 1.699.495 6,80 141.625 30.786 Rožaje 721.087 450.412 970.264 2.141.763 8,57 178.480 22.964 Ulcinj 142.858 247.996 351.781 742.635 2,97 61.886 19.921 Cetinje 582.913 902.537 1.014.947 2.500.398 10,00 208.366 16.657 Šavnik 410.276 107.912 156.461 674.649 2,70 56.221 2.070 Petnjica 508.663 2,03 42.389 5.482


129

Gusinje 365.849 1,46 30.487 4.027 Župa 278.930 58.926 237.932 575.789 2,30 47.982 3.714 UKUPNO 9.721.070 5.861.272 8.841.347 25.000.000 97,69 2.083.333 305.798 5.1.4. Bilans prihoda budžeta Opštine Župa

U slede�oj tabeli su sumirani svi planirani prihodi budžeta budu�e opštine za 2017. godinu u iznosu od 1.185.207,50 eura.

BILANS PRIHODA

EKONOMSKA KLASIFIKACIJA OPIS Plan prihoda

u €

1 2 3 4 5 6

711 Porezi 131.030,50

711-1 Porez na dohodak fizi�kih lica 70.567,20

711-3 Porez na promet nepokretnosti i prava 1.000,00

711-3-2 Porez na promet nepokretnosti i prava, naslije�e i poklon 1.000,00

711-7 Lokalni porezi 59.463,30

711-7-1 Porez na nepokretnosti (zemljište, stambene i poslovne zgrade) 35.000,00

711-7-6 Prirez porezu na dohodak fizi�kih lica 24.463,30

713 Takse 10.000,00

713-1 Lokalne administrativne takse 5.000,00

713-5 Lokalne komunalne takse 5.000,00

714 Naknade 465.190,00

714-2 Naknada za koriš�enje prirodnih dobara - koncesije 441.590,00

714-2-1 Naknada za koriš�enje šuma 5.000,00

714-2-2 Naknada za koriš�enje rudnog bogatstva i mineralnih sirovina 436.590,00

714-6 Naknada za ure�ivanje gra�evinskog zemljišta - komunalno opremanje 8.000,00

714-8 Naknada za puteve 15.600,00


130

714-8-4 Naknada za puteve-registracija drumskih motornih vozila 2.800,00

714-8-9-1

Naknada za postavljanje cjevovoda, vodovoda, kanalizacije, elektri�nih, telefonskih, telegrafskih vodova, kablovskih, distributivnih sistema i sl.na opštinskom i nekategorisanom putu 1.000,00

714-8-9-2

Godišnja naknada za cjevovode, vodovode, kanalizacije, elektri�ne, telefonske, telegrafske vodove, kablovske, distributivne sisteme i sl.na opštinskom i nekategorisanom putu 10.000,00

714-8-9-4 Naknada za koriš�enje komercijalnih objekata kojima je omogu�en pristup sa opštinskog puta 1.800,00

715 Ostali prihodi 700,00

715-2 Nov�ane kazne i oduzete imovinske koristi 700,00

715-2-3 Prihodi od nov�anih kazni izre�enih u prekršajnom i drugom postupku 600,00

715-2-5 Prihodi od kamata za neblagovremeno pla�anje lokalnih prihoda 100

742 Transferi 578.287,00

742-6 Transferi od Egalizacionog fonda 578.287,00

UKUPNO PRIHODI: 1.185.207,50 5.2. Rashodi budžeta

Izdaci budžeta su planirani u iznosu 1.185.207,50 eura od �ega se na kapitalne izdatke odnosi skoro 49%. Ovo je razumljivo jer se u izgradnju objekata i infrastrukture godinama nije ništa ulagalo. Neriješena pitanja vodovoda, putne infrastrukture ali i nekih potrebnih objekata iziskuju da budžet bude razvojni.

U izdacima je za bruto zarade potencijalno 9 zaposlenih planiran trošak bruto zarada u iznosu od 150.000,00 eura. Poslije kapitalnih izdataka predvi�eni izdaci za usluge predstavljaju najve�u stavku budžeta.

Organizovanje rada budu�e opštine predvi�a angažovanje preduze�a za izvršavanje komunalnih usluga, usluga projektovanja, advokatske usluge, usluge rada raznih inspekcija i sl. Budžetom su predvi�ene i subvencije za podsticaj preduzetništva i zanatstva, a procentom od skoro 3% budžeta predvi�enih za transfere institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru želi se podržati nastojanje da se ovaj sektor razvije za dobro �itave Župe. Stavka u budžetu transferi ostalim institucijama predvi�ena je za troškove obavljanja djelatnosti novoformiranog preduze�a za održavanje zelenila i puteva.


131

BILANS IZDATAKA EKONOMSKA KLASIFIKACIJA O P I S Plan u €

1 2 3 4 5

411 Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 150.000,00 €

413 Rashodi za materijal 4.707,50 €

413-1 Administrativni materijal 1.500,00 €

413-4 Rashodi za energiju 2.000,00 €

413-5 Rashodi za gorivo 1.207,50 €

414 Rashodi za usluge 301.500,00 €

414-1 Službena putovanja 1.500,00 €

414-2 Reprezentacija 500,00 €

414-3 Komunikacione usluge (telefonske, poštanske i ostale komunikac. usluge) 1.500,00 €

414-4 Bankarske usluge i negativne kursne razlike 500,00 €

414-6 Advokatske, notarske i pravne usluge 2.500,00 €

414-7 Konsultantske usluge,projekti i studije 10.000,00 €

414-9 Ostale usluge 285.000,00 €

415 Rashodi za teku�e održavanje 5.000,00 €

415-1 Teku�e održavanje javne infrastrukture 4.000,00 €

415-3 Teku�e održavanje opreme(zgrade,vozni park i sredstva za rad) 1.000,00 €

418 Subvencije za proizvodnju i pružanje usluga 10.000,00 €

418-1 Subvencije za proizvodnju i pružanje usluga 10.000,00 €

419 Ostali izdaci 6.000,00 €

419-3 Izrada i održavanje softvera 5.000,00 €

419-4 Osiguranje 500,00 €

419-9 Ostalo 500,00 €

431 Transferi institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru 35.000,00 €

431-3 Transferi institucijama kulture i sporta 4.000,00 €

431-4 Transferi nevladinim organizacijama (Projekti po konkursu) 20.000,00 €

431-5 Transferi politi�kim partijama, strankama i udruženjima 5.000,00 €

431-6 Transferi za jednokratne socijalne pomo�i 1.000,00 €

431-8 Ostali transferi pojedincima (stipendije i dr.) 5.000,00 €

432 Ostali transferi 50.000,00 €

432-6 Transferi javnim preduze�ima 50.000,00 €

441 Kapitalni izdaci 573.000,00 €

441-1 Izdaci za infrastrukturu opšteg zna�aja 250.000,00 €

441-2 Izdaci za lokalnu infrastrukturu 200.000,00 €


132

441-3 Izdaci za gra�evinske objekte 110.000,00 €

441-5 Izdaci za opremu 13.000,00 €

472 Stalna budžetska rezerva 50.000,00 €

UKUPNI IZDACI: 1.185.207,50 € 5.3. Fiskalni kapaciteti budu�e opštine

Prosje�ni fiskalni kapacitet utvr�en na osnovu planiranih prihoda odre�uje se sabiranjem lokalnih fiskalnih prihoda (lokalni porezi, lokalne takse i lokalne naknade, izuzev naknade za komunalno opremanje gra�evinskog zemljišta) i ustupljenih prihoda od: poreza na dohodak fizi�kih lica, poreza na promet nepokretnosti, koncesionih i drugih naknada za koriš�enje prirodnih dobara koje dodjeljuje država, godišnje naknade pri registraciji motornih vozila, traktora i priklju�nih vozila i naknade za koriš�enje drumskih motornih vozila i njihovih priklju�nih vozila (eko-naknada) koja se pla�a prilikom registracije vozila, dijeljenjem sa brojem stanovnika odnosnog podru�ja.

Taj iznos bi bio 527.653,30 eura, pa uzimaju�i u obzir da je po poslednjem popisu broj stanovnika u Župi bio 3714 stanovnika dolazimo do prosje�nog fiskalnog kapaciteta po glavi stanovnika u iznosu od 142,07 eura. Fiskalni kapacitet Župe bi bio za oko 59% ve�i nego što je to sada slu�aj u Opštini Nikši�, gdje je fiskalni kapacitet po glavi stanovnika 84,30 eura.

VI ANALIZA PREDNOSTI TERITORIJALNE PROMJENE I NEDOSTATAKA ZADRŽAVANJA POSTOJE�EG STATUSA

(SWOT)

Swot analiza formiranja budu�e Opštine Župa daje realan i detaljan pregled prednosti formiranja opštine, slabosti sa kojima �e biti suo�ena u svom radu, šanse koje �e nastati njenim formiranjem, ali i prijetnje održivom funkcionisanju opštine. Prednosti se ogledaju u slede�em:

• geografski zaokružena cjelina i položaj naselja; • veliko bogatstvo rezervi crvenog boksita; • �injenica da je Župa ve� imala status opštine; • pejzažna raznovrsnost; • brojna kulturno istorijska dobra; • postojanje povoljnih prirodnih uslova za bavljenje poljoprivredom i turizmom; • postojanje osnovne infrastrukture za funcionisanje opštine (razvijena mreža za telefoniju i

ADSL, relativno razvijeno napajanje elektri�nom energijom, postojanje mjesne kancelarije, pošte, zdravstvena stanica, domovi kulture u skoro svim naseljima, trgovinske radnje);

• postojanje dobre obrazovne strukture visokoškolaca; • ekonomska održivost budu�e opštine; • neiskoriš�eni hidropotencijal; • spremnost gra�ana Župe da upravljaju svojim resursima.

Rešavanje i saniranje nagomilanih problema koji su rezultat lošeg upravljanja i odnosa prema

Župi od strane opštinskih vlasti, mora biti prioritet budu�e lokalne samouprave. Rešavanje postoje�ih slabosti koje su posledica prošlih vremena zahtijeva�e posve�enost svih u zajednici.


133

Slabosti na putu ka razvijenoj opštini su:

• nepostojanje urbanisti�ko-planskih dokumenata razvoja; • loše stanje primarne i sekundarne infrastrukture (lokalni putevi, atmosferski kanali,

kanalizaciona mreža, pješa�ke komunikacije i dr.); • nezavršena vodovodna infrastruktura u pojedinim naseljima; • nizak nivo preduzetni�ke kulture i zanatstva; • nizak nivo proizvodnih i prera�iva�kih kapaciteta; • niska ekološka svijest gra�ana; • ekološki naslije�eni problemi iz prošlosti; • nezainteresovanost jednog dijela gra�ana da u�estvuju u volonterskim aktivnostima

zajednice; • ugroženost šumskih površina od nekontrolisane eksploatacije i požara; • nepostojanje turisti�ko smještajnih kapaciteta; • nedovoljno znanja kod organizacija civilnog društva u pisanju projekata; • loša finansijska struktura ve�ine doma�instava.

Formiranjem opštine otvaraju se mnoge mogu�nosti za poboljšanje života u zajednici, ali i za

otvaranje novih radnih mjesta.

Šanse su: • uspostavljanje efikasne lokalne samouprave koja �e raditi za dobrobit zajednice; • mogu�nost privla�enja investicija na osnovu brojnih resursa; • mogu�nost povla�enja sredstava za izgradnju infrastrukturnih i razvojnih objekata iz

predpristupnih i fondova u Evropskoj uniji; • ve�i razvoj zanatstva, poslovnog sektora i usluga; • zaštita i turisti�ka valorizacija svih kulturno istorijskih spomenika u Župi; • razvoj poljoprivrede i agroturizma; • kulturni razvoj zajednice; • otvaranje magistralnog puta Kolašin-Župa-Nikši�; • mogu�nost uspostavljanja saradnje sa evropskim opštinama sli�nih karakteristika; • revitalizacija i ekonomsko oživljavanje ruralnih udaljenih podru�ja budu�e opštine, koje su u

postoje�oj opštini potpuno zapostavljene; • ve�e povezivanje Župljana i privla�enje župskog kapitala iz inostranstva za razvojne

projekte. Prijetnje radu budu�e opštine su:

• odliv mladih i obrazovanih ljudi do uspostavljanja svih funkcija rada opštine i formiranja uslova za kreiranje novih radnih mjesta;

• pove�an procenat mla�e populacije koji koristi opojne droge; • požari i ekološka devastacija nastala eksploatacijom rudokopa; • velika nesrazmjera izme�u infrastrukturnih potreba i raspoloživih finansijskih sredstava; • neozbiljno shvatanje prava i obaveza gra�ana u novoj lokalnoj samoupravi; • višedecenijska politi�ka podijeljenost zajednice; • dalja devastacija prostora nastalog eksploatacijom rude boksita uz izostanak obavezne

rekultivacije.


134

VII RAZLOZI ORAVDANOSTI TERITORIJALNE PROMJENE

Podru�je Župe �ini jednu zaokruženu cjelinu sa površinom od 210 km2 i brojem stanovnika od 3714.

Župa, kao budu�a opština, predstavlja�e administrativnu cjelinu organizovanu u cilju održivog razvoja i pove�anja ekonomske aktivnosti u zanatstvu, poljoprivredi i turizmu. Trend opadanja broja stanovnika koji su posledica visoke stope nezaposlenosti i nerazvijene infrastrukture mora biti prioritet rada budu�e opštine. Raznovrsnost i bogastvo resursima koji odlikuju Župu snažan su argument na putu ekonomskog i pravnog ja�anja nove opštine. Osim kadrovskog potencijala Župa raspolaže zna�ajnim rudnim bogatstvima, bogastvom flore i faune, kulturno istorijskim nasle�em, hidrološkim potencijalima, ali i prirodnim potencijalima za razvoj turisti�ke i poljoprivredne djelatnosti.

Ipak i pored zna�ajnih uslova za razvoj Župa ima lošu infrastrukturu, ekološke probleme i smanjenje broja stanovnika.

Da bi se na održivi na�in koristili prirodni potencijali, stvorili povoljni uslovi za razvoj privredne djelatnosti neophodno je formiranje opštinske strukture koja �e svojim radom mijenjati postoje�e stanje stvari.

Inicijativa ka povra�aju statusa kojeg je imala prije 1954. godine i formiranju nove opštine nastala je kao rezultat višegodišnjih nagomilanih problema usled nefunkcionalnosti u radu mjesne zajednice ali i odvla�enjem velikih resursa iz ovog kraja bez mogu�nosti povra�aja za razvoj mjesta. Razlozi teritorijalne promjene vidljivi su na svakom koraku u Župi, tako da je postoje�e stanje bilo neodrživo, a zahtjev za povra�ajem statusa opštine opravdan i jedini mogu� na�in o�uvanja i unapre�enja života na ovom podru�ju.

Bogatstvo biljnog i životinjskog svijeta nikada do kraja nije istraženo u Župi. Mnoge endemske biljne i životinjske vrste su ugrožene pošto o njihovom o�uvanju bukvalno niko nije vodio ra�una. Predjeli Župe koji bi trebali da su zašti�eni sada su pod velikim uticajem �ovjeka, pošto institucije nemaju sluha za njihovu zaštitu. Predjeli poput Lukavice, Zabrana Kralja Nikole, ali i neki ne toliko poznati moraju biti oaze biljnom i životinjskom svijetu, jer �e njihovim o�uvanjem biti o�uvan i identitet Župe. To �e biti i jedan od poslova budu�e opštine, koja �e pored ovog izazova imati i izazov rešavanja problema postoje�ih rudokopa koji su ostali nerekultivisani, a koji konstantno predstavljaju opasnost svim stanovnicima Župe istovremeno narušavaju�i ambijentalnu ljepotu ovog kraja.

Stanje životne sredine u samoj Župi je do sada bilo na nezadovoljavaju�em nivou. To se odnosilo naro�ito na velike koli�ine otpada u tokovima rijeka i probleme izazvane eksploatacijom rude. Neregulisan sistem sakupljanja i odvoženja otpada, nizak nivo ekološke svijesti samih Župljana doveli su do nekoliko desetina formiranih mini deponija, naro�ito izraženih u koritima vodotoka. Ovakvo stanje dodatno usložnjava nerad komunalne policije, koja najviše zbog udaljenosti Župe nikada nije djelovala restriktivno kako bi se suzbile ove pojave. Organizacijom nove opštine bi�e poja�ana kaznena politika prema svim zaga�iva�ima, ali i rad na mijenjanju stanja ekološke svijesti stanovnika Župe. Budu�a opština �e podržavati razvoj prera�iva�kih kapaciteta za organski otpad u vidu kompostišta koja imaju veliki potencijal i resurs za razvoj. Ogroman potencijal koji ima prostor rijeke Gra�anice mora biti valorizovan u potpuno druga�ijem smislu nego što je to bio do sada slu�aj. Ovaj prostor može biti osnova za razvoj rekreativnog i sportskog turizma budu�e opštine.

Brojni resursi eksploatisani tokom proteklih pedeset godina nijesu pratili adekvatni razvoj ovog kraja. Iz Župe je ‘’odvezeno’’ oko 28 miliona tona eksploatisane rude boksita, �ija vrijednost po sadašnjoj cijeni rude iznosi oko 1.264 miliona eura. Gledaju�i sadašnje zakonodavstvo o koriš�enju koncesija samo po osnovu eksploatacije boksita Župi je trebalo do sada da pripadne oko 27 miliona


135

eura. To se, pošto Župa nije opština, nije ni desilo. Dalje funkcionisanje Župe kao opštine garantuje prihode po ovom osnovu. Razgovori predstavnika mjesne zajednice održani sa predstavnicima lokalne samouprave pokazali su nespremnost opštine Nikši� da sredstva od koncesije u budu�nosti prosle�uju Župi. Postoje�i zakon o koncesijama je dvosmislen i omogu�ava ovakvo ponašanje opštine prema Župi i pored toga što se eksploatacija vrši na teritoriji Župe i što ona trpi najve�u štetu eksploatacijom. Postoje�a eksploatacija sa sobom donosi i druge probleme na koje mjesna zajednica ne može da uti�e. Nezavršena rekultivacija rudokopa, rešavanje ekoloških problema nastalih eksploatacijom dodatni su problemi koji ostaju neriješeni u sadašnjoj organizaciji poslova lokalne samouprave.

Sli�na situacija je i sa eksploatacijom šumskih resursa. Nekontrolisana eksploatacija šume u prethodnom periodu ugrozila je biljni i životinjski svijet, a sa njom je došlo smanjnje i kapaciteta župske vode. Planovi pošumljavanja i održavanja šume u Župi moraju biti hitno doneseni odmah nakon osnivanja opštine da bi se sa�uvalo ono što je ostalo od župskih šuma.

Gazdovanje vodama u Župi je na nezadovoljavaju�em nivou što je i više puta javno isticano sa strane organizacija civilnog društva. I pored ovoga ništa nije ura�eno da se stanje popravi, pa bi osnivanje nove opštine omogu�ilo Župljanima da sami upravljaju svojim resursima kako bi se zaštitila Gra�anica ali i Liverovi�ko i Kapetanovo jezero tj. ambijentalni prostor i biljni i životinjski svijet u njima. Liverovi�kim jezerom, u smislu koriš�enja vode, danas se ne zna ko gazduje. Velika koli�ina vode koja danas izlazi kanalom prema Željezari Nikši� nije pra�ena odgovaraju�om naknadom, što bi moralo biti riješeno utvr�ivanjem i davanjem koncesije. Budu�a opština �e razmotriti i mogu�nosti za formiranje malih hidroelektrana zavisno od kapaciteta jezera i potrebe razvoja turizma bairanog na ribolovu.

Postoje�e stanje kulturno-istorijskih spomenika Župe je u prili�no lošem stanju. Naro�ito su prepušteni propadanju srednjevjekovni spomenici kulture, ali i oni iz novije župske istorije. Odsustvo sluha opštine Nikši� za rešavanje osnovnih problema Župe ne uliva nadu da bi ova vrijedna kulturna bogatstva mogla biti sa�uvana. Primjer za to je Karaula Voltica koja je proglašena kulturnim dobrom Crne Gore, a za �iju rekonstrukciju do sada nije bilo sluha i pored brojnih inicijativa. Zaštita kulturnog bogatstva ovog kraja mora biti me�u prioritetima budu�e opštine, jer �e svi ti kulturno istorjiski spomenici doprinijeti daljem razvoju turisti�kog proizvoda Župe.

Župa i pored raznovrsnih prirodnih predjela veoma pogodnih za razvoj turizma ostaje potpuno neprepoznata kao turisti�ko podru�je. Župskog kraja nema u Master planu razvoja turizma, ali i u ostalim državnim planovima Župa se uopšte i ne pominje u tom kontekstu. Što se ti�e lokalnih planova ovaj kraj je usputno pomenut bez neke ozbiljnije uloge turizma u daljem razvoju ovog dijela Crne Gore. Nova opština �e dalji razvoj Župe bazirati ne isklju�ivo na eksploataciji boksita ve� na razvoju turizma. Razvoj turisti�kih kapaciteta i planski razvoj prvenstveno rekreativnog i zdravstvenog turizma umnogome bi mogli da doprinesu smanjenju nezaposlenosti. U drugom koraku �e biti formirana i Turisti�ka organizacija koja �e dalje aktivno nastaviti razvoj ove grane privrede.

Sadašnja proizvodnja i zanatstvo su u Župi na vrlo niskom nivou. Neodgovaraju�i podsticaji ali i restriktivna poreska politika dovode do neodlu�nosti preduzetnika da krenu sa bilo kakvom aktivnoš�u. Opština mora planski pristupiti razvoju proizvodnje, preduzetništva i zanatstva da bi u budu�nosti mogla o�ekivati i prihode od njihove djelatnosti.

Dominantan razlog nastanka inicijative za povra�aj statusa opštine Župa je bio izme�u ostalih i negativna demografska struktura stanovništva upotpunjena sa znatnim padom broja stanovnika. Usled odsustva privrednih aktivnosti koje bi trebale biti naslonjene na prirodne resurse i savremene tehnologije veliki broj naro�ito obrazovanih mladih ljudi odlazi iz Župe, bez nade da �e se njihovo znanje upotrijebiti ka razvoju Župe. Neadekvatan pristup i odnos prema mladima sve više negativno vra�a ovom kraju. Nedovoljno pažnje usmjerene ka obrazovanju i van nastavnim aktivnostima dovelo je i do sve ve�eg broja mladih koji se okre�u ka bolestima zavisnosti. Osim KUD Župa mladi danas nemaju mogu�nost u�estvovanja u nekim korisnim aktivnostima. Od sportskih organizacija postoji


136

jedino fudbalski klub Župa, koji usled loše finansijske situacije nema dovoljan uticaj na ponašanje mladih u lokalnoj zajednici.

Osnivanjem opštine snažno �e se podržati ovakve organizacije, ali i osnivanje novih kako bi se mladi usmjerili ka pravilnom rastu i razvoju.

Jedan od najve�ih razloga za povra�aj statusa opštine vidljiv je na svakom koraku i ogleda se u nedovoljnoj infrastrukturnoj razvijenosti Župe. Iako postoje zna�ajni vodeni potencijali ve�i dio Župe danas nema riješeno pitanje vodosnabdijevanja. Rekonstrukcija vodovodne mreže i izgradnja glavnog vodovoda u Župi ura�ena je bez projektne dokumentacije i tendera zahvaljuju�i manipulacijama opštine Nikši� i glavnog izvo�a�a Vodovod d.o.o., tako da je i pored 1,2 miliona eura koja je Župa 2006. godine dobila od koncesije ostao problem neredovnog snabdijevanja.

Glavni put je usled dugogodišnjeg optere�enja i prevoza, što rude boksita što drvne mase, u veoma lošem stanju. Kada se tome doda dugogodišnje neodržavanje, ne�iš�enje rigola i tumbina na ovom putu, koji bi trebao da je posao lokalne samouprave, onda je i jasno zbog �ega je glavni put u stanju u kakvom je sada. Osim glavnog puta i ostali lokalni i nekategorisani putevi su prilikom izgradnje ra�eni bez ikakve projektne dokumentacije, pa je ve�ina tih puteva sa problemima nedovoljne širine i velikih uspona. Uz to neriješeno pitanje odvoda atmosferskih padavina dovodi do toga da su ovi putevi u velikoj mjeri ošte�eni. Pristupni putevi do samih doma�instava su u 90 procenata neasfaltirani, pa su stanovnici u dodatnim problemima naro�ito u zimskom periodu. Formiranjem opštine krenu�e se u rešavanje i ovih problema. O�ekivanje je da �e rekonstrukcija magistralnog puta Nikši�-Morakovo biti nadležnost Direkcije za saobra�aj, jer smatramo da to poslije svega što je Župa ustupila državi to mora biti njena obaveza. Ovaj put bi dalje mogao da bude nastavak novog magistralnog puta do Kolašina što je i planirano lokalnim i državnim planovima.

Distributivna mreža je tako�e u dosta lošem stanju. Mnogi zaseoci imaju problema sa padovima napona ali i sa dotrajalim stubovima. Velika teritorija Župe u sada velikoj opštini Nikši� nije mogla biti u potpunosti servisirana, pa je formiranje nove opštine mogu�nost da se povede ra�una kako bi se pove�ao kvalitet ove mreže i obezbijedilo bolje snabdijevanje elektri�nom energijom.

Postoje�a ambulanta ne zadovoljava potrebe svih stanovnika. Neophodno je formirati dom zdravlja sa odgovaraju�om patronažnom službom koja �e mo�i pružiti usluge svim stanovnicima Župe i u njenim najudaljenijim djelovima.

Za usluge poljoprivrednicima u njezi i lije�enju životinja trenutno je raspore�en zaposleni tehni�ar bez službenog automobila, što ni u kom slu�aju nije na�in kako pomo�i u uzgajanju životinja u udaljenim djelovima Župe. Prostor Župe od 210 km2 uz sadašnje stanje razvijenosti poljoprivrede zahtijeva osim veterinarskog tehni�ara i stalno uposlenje i doktora veterine. Sa razvojem opštine i poljoprivrede neophodna �e biti i tri novo zaposlena spremna da u svakom trenutku pomognu sto�arima u lije�enju i njezi životinja.

Formiranjem opštine za o�ekivati je da �e u Župi biti i novih institucija poput kancelarije poreske uprave, savjetodavne službe, elektrodistribucije, policije, Centra za socijalni rad, Crvenog krsta, a sa funkcionisanjem opštine interes �e prona�i banke i telefonske kompanije za svojim filijalama.

Svi postoje�i problemi imaju osnovu da budu riješeni u nekom srednjero�nom roku od 5 do 10 godina pošto planirani fiskalni kapaciteti budu�e opštine to omogu�avaju. Plan budžeta opštine Župa je pokazao autorima ove strategije, a i svim Župljanima koliko su izgubili sa gubljenjem statusa opštine 1954. godine. Prethodnih 62. godine od kada ne postoji Opština Župa bile su velika šteta koja je zadesila ovaj kraj. Ako se uzme u obzir da je u tom periodu eksploatacija bogatstava, a naro�ito šumske gra�e, bila zna�ajnije ve�a nego što je to danas, ne bi bilo teško izra�unati sumu koju je Župa mogla prihodovati za svoj razvoj. Planirani prihod novoformirane opštine u iznosu od oko 1,2 miliona eura, od �ega �e skoro 50 % i�i na kapitalne projekte u Župi, garantuju da �e ovaj kraj doživjeti ekonomski, a sa njim i društveno kulturni preporod.


137

VIII ORGANIZACIJA I OBLASTI DJELOVANJA 8.1. Oblasti djelovanja budu�e opštine

Budu�a opštinska uprava �e obavljati stru�ne, administrativne, organizacione i tehni�ke poslove u razli�itim oblastima:

U oblasti opših poslova opštinska uprava obavlja�e sljede�e poslove: • profesionalne, organizacione, administrativne i tehni�ke poslove za potrebe predsjednika

opštine, Skupštine i njenih radnih tijela, �lanova Opštinske Skupštine, nadzornog odbora i drugih opštinskih vlasti;

• upravljanje ljudskim resursima; • organizacija kancelarijskog poslovanja i �uvanje dokumenata i pružanje informacija

klijentima; • upravljanje i održavanje zgrade opštine i tehni�ke opreme; • automatska obrada podataka za potrebe opštine i opštinskih službi; • pružanje stru�ne pomo�i lokalnim zajednicama u svom radu i druge poslove, koji po svojoj

prirodi pripadaju ovoj oblasti. U oblasti normativno-pravnih poslova, opštinska administracija obavlja�e sljede�e poslove:

• pripremu opštih i drugih akata, kao i mišljenja i stavova predsjednika opštine, opštinske skupštine i drugih opštinskih vlasti;

• izrade ugovora, vrednovanje, pra�enje ugovora i pravnih sporazuma; • profesionalnu pravnu pomo� u sprovo�enju izbora; • pravnu pomo� za predsjednika opštine, opštinsku skupštinu i druge organe opštinske vlasti; • obavlja i druge poslove koji spadaju u ovu oblast.

U podru�ju administrativnih poslova opštinska uprava obavlja�e sljede�e poslove:

• vo�enje upravnog postupka i donošenje odluka u ovom postupku u prvom stepenu; • vo�enje evidencije o upravnim stvarima; • u�estvovanje u upravnom postupku koji se vodi od strane drugih nadležnih organa; • obavljanje i drugih poslova koji se odnose na administrativna pitanja.

U oblasti javnih finansija opštinske uprave obavlja�e se sljede�i poslovi:

• priprema budžeta i odgovornost za njegovu realizaciju u skladu sa propisima koji regulišu ovu oblast;

• priprema finansijskih izvještaja i ra�una budžeta; • pružanje tehni�ke pomo�i opštinskoj vlasti u usvajanju i izvršenju opštinskog posla, opštih i

drugih akata u oblasti javnih finansija; • finansijsko-ra�unovodstvene i druge stru�ne poslove za budžet i opštinske fondove; • pra�enje, analiza i utvr�ivanje cijena u nadležnosti opštine i davanje mišljenja o ugovornim

cijenama; • pra�enje i analiza poreza iz nadležnosti opštine i u skladu sa zakonom davanje stru�ne

osnove za njihovo uvo�enje; • obavljanje i drugih poslova koji spadaju u ovu oblast.

U ekonomskoj sferi opštinske administracije obavlja�e se sljede�i poslovi:


138

• priprema strategije za razvojne politike i programe opštine i program razvoja razli�itih aktivnosti u oblasti ekonomije, turizma, poljoprivrede, male privrede i preduzetništva;

• obavljanje stru�nih poslova za opštinu i njene organe, gdje je opština osniva� ili suosniva� javnog preduze�a ili institucije u oblasti komunalnih usluga;

• pra�enje i analiza ekonomskih kretanja u opštini; • obavljanje i drugih poslova u ovoj oblasti.

U oblasti socijalne aktivnosti opštinske administracije obavlja�e se sljede�i poslovi:

• priprema razvojne politike i razvojnih programa u raznim oblastima društvene djelatnosti; • odgovornost za sprovo�enje socijalnih programa u skladu sa budžetom; • koordinacija aktivnosti razli�itih subjekata u oblasti socijalne aktivnosti i sredstva kontrole

realizacije programa; • priprema i izvo�enje programa javnih radova; • obavljanje i drugih poslova koji spadaju u djelokrug socijalne aktivnosti.

U oblasti prostornog planiranja opštinske uprave obavlja�e se sljede�i poslovi:

• priprema softverske platforme za usvajanje prostorno-planske dokumentacije i priprema smjernica za izradu prostornih akata i njihove implementacije;

• priprema planskih dokumenata opštine; • vo�enje evidencije intervencija u prostoru i analiziranje državnih intervencija u prostoru; • pružanje stru�ne pomo�i fizi�kim i pravnim licima u planiranju; • obavljanje i drugih poslova koji spadaju u ovu oblast.

U oblasti zaštite životne sredine opštinske uprave obavlja�e se sljede�i poslovi:

• priprema programa za zaštitu životne sredine, operativnih programa i studija o ugroženosti životne sredine za opštinu;

• priprema korektivnih programa za rješavanje posljedica i optere�enja na životnu sredinu i briga za njihovo izvršenje;

• obavljanje i drugih administrativnih poslova zaštite životne sredine utvr�enih posebnim propisima iz oblasti zaštite životne sredine;

• obavljanje i drugih poslova koji spadaju u ovu oblast.

U oblasti komunalnih poslova i infrastrukture, opštinska uprava obavlja�e sljede�e poslove: • priprema stru�nih osnova za osnivanje i organizaciju javnih komunalnih preduze�a; • izrada programa razvoja komunalne usluge, briga o njihovoj implementaciji i kontrola

njihove realizacije; • priprema projekata i investicionih programa vezanih za komunalnu djelatnost; • nadzor nad investicijama u komunalnoj djelatnosti; • obavljanje i drugih poslova koji spadaju u ovu oblast.

Opštinska uprava kroz komunalno preduze�e, može obavljati slede�e aktivnosti u oblasti

komunalija: • javna �isto�a i �iš�enje javnih površina; • regulacija lokalnih puteva, javne staze, pješa�ke zone, zelene površine; • ure�ivanje i održavanje javnih parkirališta, parkovi; • ure�ivanje i održavanje saobra�ajnih znakova i regulisanje saobra�aja; • upravljanje javne rasvjete u naseljima;


139

• ure�ivanje i održavanje groblja; • realizacija programa javnih radova; • ure�ivanje i održavanje mjesta za komunalnu infrastrukturu; • održavanje objekata u vlasništvu opštine; • i druge poslove po nalogu predsjednika opštine.

Za obavljanje pojedina�nih poslova iz domena komunalnih djelatnosti može se osnovati jedno ili

više tijela zajedni�ke opštinske uprave. Opštinska uprava vrši�e upravne, stru�ne, promotivne i razvojne poslove, u vezi s pružanjem

javnih usluga iz nadležnosti opštine, ali i druge poslove u okviru prava i dužnosti opštine iz svog domena .

U izvršavanju svojih zadataka, opštinska administracija radi�e sa opšinskim upravama drugih opština, javnih vlasti, državnih organa, institucija, preduze�a i drugih organizacija za razmjenu mišljenja i iskustava, kao i podataka i informacija putem zajedni�kih radnih tijela.

U oblasti javnosti rada opštinska administracija obavlja�e službene komunikacije i pružanje informacija za medije, gra�ane, press konferencije, sudjelovanje na konferencijama, okruglim stolovima i drugim oblicima saradnje sa predstavnicima medija ili na drugi odgovaraju�i na�in, koji omogu�ava javnosti da se upoznaju sa radom opštinske administracije. Službene novosti, obavještenja, objašnjenja i druge informacije u smislu prethodnog stava daje predstavnicima medija, predsjednik opštine i sekretar opštinske vlasti, u skladu sa svojim mandatom, a mogu se uklju�ivati i drugi službenici u opštinskoj upravi. 8.2. Organizacija opštinske administracije

Obavljanjem poslova opštinske administracije u opštini Župa opštinska uprava omogu�i�e: • Profesionalno, efikasno i racionalno izvršavanje poslova opštinske administracije; • zakonito, blagovremeno i efikasno ostvarivanje prava, interesa i obaveza stranaka i drugih

u�esnika u postupku; • orijentaciju opštinske administracije ka korisnicima svojih usluga i • efektivnu i efikasnu saradnju sa opštinskim organima (opštinskom skupštinom,

predsjednikom opštine i nadzornim odborom) kao i ostalim institucijama. Predsjednik opštine:

• predstavlja i zastupa opštinu; • predlaže propise i druge akte koje donosi skupština, kao i na�in rješavanja pojedinih pitanja

iz nadležnosti skupštine; • stara se i odgovoran je za izvršavanje zakona, drugih propisa i opštih akata, kao i za

sprovo�enje strateških dokumenata od državnog zna�aja; • stara se i odgovoran je za izvršavanje prenešenih i povjerenih poslova; • utvr�uje organizaciju i na�in rada lokalne uprave; • imenuje i razrješava sekretara opštine; • imenuje i razrješava starješinu organa lokalne uprave, stru�ne i druge službe, direktora

agencije i menadžera; • podnosi skupštini izvještaj o svom radu i radu organa lokalne uprave i službi, najmanje

jednom godišnje; • vrši nadzor nad radom lokalne uprave; • donosi akte iz svoje nadležnosti i akte u izvršavanju prenesenih i povjerenih poslova,

ukoliko posebnim propisom nije druk�ije odre�eno;


140

• odgovoran je za izvršavanje odluka i drugih akata koje donosi skupština i donosi akte za njihovo izvršavanje;

• donosi akte kojima obezbje�uje izvršenje budžeta opštine; • vrši i druge poslove utvr�ene zakonom, statutom i drugim aktima

Opštinskom administracijom �e direktno rukovoditi sekretar Opštine, kojeg imenuje i razrješava Predsjednik opštine.

Sekretar opštinske uprave �e: • osigurati uslove za pravno, efektivno i efikasno obavljanje zadataka opštinske

administracije, • biti direktno odgovoran za opštinsku upravu, organizovanje i koordinaciju rada zaposlenih u

opštinskoj administraciji, pružaju�i im tehni�ku pomo�, promovišu�i rad me�u zaposlenima u opštinskoj upravi i obezbje�uju�i radnu disciplinu,

• donositi odluke u upravnom postupku u prvom stepenu, • donositi odluke i druge akte koji se odnose na ostvarivanje prava, obaveze i odgovornosti iz

radnog odnosa radnika opštinske uprave, ako ga predsjednik opštine ovlasti za tu svrhu, • izvoditi najzahtjevnije zadatake opštinske uprave i voditi i sudjelovati i u najzahtjevnijim

projektima u opštini, • obavljati i druge poslove po nalogu predsjednika opštine.

Sekretar opštinske vlasti je odgovoran za svoj rad predsjedniku opštine. Mandat sekretara opštinske administracije je 5 godina i on mora da ispunjava uslove za

imenovanje u skladu sa zakonom kojim se ure�uje status državnih službenika. Javni službenici opštinske uprave odgovara�e za obavljanje poslova utvr�enih zakonom i

propisima, Statutom opštine i Aktima o sistematizaciji radnih mjesta, u skladu sa zadatkom, za koji su primljeni su pod rukovodstvom sekretara Opštine. Za svoj rad, državni službenici odgovorni za sekretaru opštinske uprave.

Funkcija interne revizije vrši�e se izvan nadležnosti opštinske uprave i obavlja�e je nezavisni interni revizori koji su za svoj posao direktno odgovorni sekretaru opštinske uprave i predsjedniku opštine.

Opština Župa �e organizovati javni servis i službe u sljede�im podru�jima: • nabava pitke vode; • prikupljanje i tretman otpadnih voda i kišnice; • upravljanje komunalnim otpadom; • odlaganje komunalnog otpada; • javna �isto�a i �iš�enje javnih površina; • ure�enje javnih staze za pješake i zelenih površina; • zaštita od požara.

Opština Župa �e odgovarati i za: • javnu rasvjetu; • održavanje i ukrašavanje naselja; • ure�enje groblja i pogrebne aktivnosti; • ure�enje lokalnih puteva; • deratizacije i dezinfekcije.

Javni servis �e biti organizovan samostalno i kroz privatno javna partnerstva za one usluge za koje ne postoje adekvatni uslovi za samoorganizovanje.

Budu�u lokalnu samoupravu �inili bi slede�i zaposleni: • predsjednik Opštine; • sekretar opštinske uprave;


141

• zaposleni u finansijskoj službi; • zaposleni u pravno-administrativnoj službi; • zaposleni u urbanisti�ko-tehni�koj službi.

U opštini Župa �e se organizovati neke od službi dok �e se za neke poslove, kroz javno

partnerstvo, iskoristiti mogu�nost angažovanja drugih firmi ili javnih preduze�a. Na samom po�etku rada bi�e oformljena Služba za ure�enje i zaštitu prostora i imovine opštine

koju �e �initi 4 zaposlena, dok �e se komunalne djelatnosti i vodosnabdijevanje obavljati angažovanjem drugih službi i preduze�a.

Opseg djelatnosti ove službe �e biti: • javna �isto�a i �iš�enje javnih površina; • ure�enje javnih staze za pješake i zelenih površina; • zaštita od požara; • javna rasvjeta; • održavanje i ukrašavanje naselja; • ure�enje groblja i pogrebne aktivnosti; • ure�enje lokalnih puteva; • održavanje imovine opštine.

IX OSNOVNI PRINCIPI I PRAVCI DALJEG RAZVOJA 9.1. Temelji budu�eg razvoja Župe

Industrija koja se ogleda u eksploataciji rude nije i ne može biti jedina strategija ekonomskog razvoja Župe. Iako je na osnovu raspoloživih ispitivanja eksploatacija rude boksita osigurana narednih 30 godina, da bi bila uspješna Župa mora da njeguje jako i raznoliko vo�stvo zajednice, koje �e biti u stanju da prepozna svoju jedinstvenost, stvori i implementira strateški plan i uspostavi strateško partnerstvo me�u akterima u zajednici i sa drugim institucijama, kako vladinim tako i nevladinim. Usvajanje strategije zajedni�kog djelovanja bitan je potencijal za uspjeh Župe i ovaj posao je direktna odgovornost budu�eg rukovodstva opštine.

Župa ima ono što mnogi svjetski gradovi nemaju sporiji tempo života, prijateljski ljudi, atraktivni otvoreni prostori i prekrasan krajolik, male trgovine i tradicionalne ku�e. Osje�aj autenti�nosti i šarma koji se ne mogu na�i u ve�im gradovima može privu�i turiste zna�ajne za dalji razvoj.

Za dalji razvoj pristup internetu velike brzine je od vitalnog zna�aja za uspjeh i dobrobit pojedinaca širom Župe, ali i svih budu�ih projekata. Župljani danas mogu uštedjeti vrijeme i novac za pla�anje ra�una, prijavljivati se na konkurse za posao, ali i obavljati poslove online. Ljudi mogu pristupiti društvenim mrežama da oja�aju svoje veze sa udaljenim prijateljima i porodicom. Studenti mogu koristiti high-speed internet da poboljšaju svoje akademske performanse i time se pripreme za budu�e poslove. Podizanje svijesti o prednostima high-speed Interneta i stvaranje digitalno-pismenih gra�ana je važan prvi korak ka pove�anju nivoa potražnje potrebnih za proširenje komunikacijske infrastrukture u Župi. Ovo može imati zna�ajne prednosti za zajednicu kao što je Župa ito:

• mnoge poslovne aktivnosti koje zahtijevaju razmjene velike koli�ine podataka, kao što su telemedicina i e-commerce, postaju izvodljive i u Župi.

• ruralni biznis može da proširi domete na tržištima širom zemlje, pa �ak i svijeta. • mladi i odrasli razvojem ovog segmenta mogu pristupiti istom internetu resursa kao studenti

i radnici u najbogatijim oblastima, uklju�uju�i i online kurseve i obuke. Oni mogu pove�ati


142

mogu�nost u�enja putem online nastavnih planova i programa i interaktivnih internet aplikacija;

• stanovnici Župe imaju pristup zdravstvenim uslugama online i zakazivanjem pregleda, a da ne moraju putovati. Pacijenti mogu imati pristup udaljenim dijagnoza, lije�enjima i pra�enjima. To uklju�uje u realnom vremenu prenos medicinskih snimaka kako bi se omogu�ila brza dijagnostika;

• poljoprivrednici su u mogu�nosti da se povežu sa drugim poljoprivrednicima za savjet ali i dobiti pristup u realnom vremenu vitalnih informacija, kao što su cijene proizvoda, vremenska prognoza, na�ini proizvodnje i marketinške mogu�nosti;

• zanatlije kroz razne vrste obuka i primjera uradi sam sa interneta mogu razvijati svoju djelatnost;

• gra�ani mogu lakše komunicirati sa lokalnim i državnim ustanovama i u�estvovati više u društvenom životu Župe;

• gra�ani i firme mogu dobiti informacije o vladinim politikama, procedurama, beneficijama i programima;

• gra�ani se mogu povezati s istomišljenicima organizovati politi�ki, sudjelovati u online kampanjama, kako bi se njihov glas �uo preko društvenih mreža ili drugih gra�anskih lokacija koji su lako dostupni na internetu.

Ove prednosti poja�ane sa pravim rukovodstvom zajednice, uz planiranje i partnerstva osnov su daljeg razvoja. Jedan od naj�eš�ih nedostataka u dosadašnjem stanju nalazi se u nepovezanosti i nesložnosti kako samih stanovnika Župe tako i onih koji su trebali da u�estvuju u njenom razvoju. Postoje razli�iti programi koje provode vlada, škole, crkve, poslovne zajednice i pojedinci, ali generalno ovi programi rade samostalno, ali ne u dogovoru i zajedni�ki. Isti slu�aj je i u Župi. Ipak, postoji ogromna potreba za povezivanjem zajednice. Neophodna je inicijativa da se gra�ani zajedno uklju�e i rade na rješavanju pitanja cijele zajednice.

Iskustva drugih su pokazala da ovi preduslovi moraju biti na mjestu ako se želi napredak i prosperitet lokalne ekonomije. Ljudska infrastruktura je tako�e važan faktor budu�eg razvoja. Zaista, problem broj jedan u ekonomskom razvoju danas je kvalitet radne snage. Puno truda mora biti uloženo u obrazovanje novih kadrova, jer sve firme koje bi željele uložiti u Župu ne�e izabrati ulaganje ili se locirati u zajednici bez obrazovanih i kvalifikovanih radnika.

Pored navedenog važnost fizi�ke infrastrukture je nesaglediva za dalji razvoj Župe. Svi u zajednici znaju da su za podršku ekonomskom rastu potrebni kvalitetni putevi, dovoljne koli�ine kvalitetne vode za pi�e i industrijsku proizvodnju, stabilno napajanje elektri�nom energijom, dostupnost gorivima, o�uvana prirodna sredina i riješena pitanja �vrstog otpada i atmosferske kanalizacije.

Uvjereni smo da programi razvoja nove opštine mogu i moraju biti katalizatori za izgradnju ja�e, ve�e i prosperitetne zajednice. Paralelno sa razvojem infrastrukture rukovodstvo budu�e opštine Župa mora biti okrenuto ka razvijanju slede�ih oblasti održivog razvoja:

• turizam; • poljoprivreda; • preduzetništvo zasnovano na savremenim tehnologijama; • održiva eksploatacija župskih resursa; • kultura.

Turizam Prezentirani potencijali razvoja turizma koji postoje trenutno u Župi pokazuju da bi ovo mogla biti

nose�a grana razvoja. Ipak, za uspjeh na ovom polju potrebno je u bliskoj budu�nosti iskoristiti postoje�e objekte u cilju razvoja etno turizma i izgraditi nove objekte (trim staze, biciklisti�ke staze,


143

sportske terene, smještajne kapacitete itd.). Nedovoljno razvijena tehni�ka infrastruktura, u prvom redu vodovodna i putna, a zatim i nepostojanje ure�enog sistema kanalisanja i tretmana i odlaganja/ispuštanja otpadnih voda i �vrstog otpada jako ograni�avaju zna�ajniji razvoj turisti�ke privrede u Župi.

Ambijentalni turizam, posebno sportsko-rekreativni turizam, lovno ribolovni turizam, biking turizam, vjerski i kulturno–istorijski turizam, nau�ni turizam, zdravstveni turizam, speleološki turizam i agro turizam su vidovi turizma koji mogu da budu razvijeni.

Bitan segment razvoja turizma u ovoj oblasti bi trebao biti aktiviranje svih resursa kako bi se paralerno razvijali svi ostali vidovi turizma, da bi se stvorio paket proizvoda koji može privu�i ve�i broj turista. Naro�ito je zna�ajno pokrenuti kulturno turisti�ke manifestacije, koje �e prije svega biti promocija za sam kraj, a zatim i turisti�ki proizvod.

Projektovanje jednog ve�eg hotela bilo bi veoma zna�ajno za dalji razvoj ove oblasti. Ovim bi se otvorile mogu�nosti za sve vidove turizma, agroturizma i preduzetništva.

Poljoprivreda Ovaj pravac razvoja budu�e opštine je u tijesnoj vezi sa razvojem turizma. Sa odgovaraju�om

podrškom poljoprivreda može biti zna�ajna grana razvoja, jer resursi za dalji razvoj postoje. Uspostavljanjem savjetodavne službe i veterinarske ambulante poboljša�e se uslovi za razvoj poljoprivrede. Boljim organizovanjem samih proizvo�a�a mo�i �e biti privu�eno i više sredstava za proširenje poljoprivredne proizvodnje. Aktiviranje zemljišta i objekata koji su u funkciji ZZ Župa bi�e podsticaj i za ostale aktere u poljoprivredi. Aktiviranje proizvodnje u malim doma�instvima u funkciji razvoja turizma bi�e zna�ajno za podizanje standarda života stanovnika Župe.

Inovativnost u preradi sa naglaskom na kvalitet i jedinstvenost bi�e jedan od na�ina razvoja sektora prerade.

Brendiranje proizvoda po kojima je Župa karakteristi�na, ali i onih po kojima može biti karakteristi�na, je aktivnost u koju �e morati biti uloženo znanje i sredstava kako bi se u budu�nosti mogli ostvariti i rezultati po tom osnovu.

Preduzetništvo zasnovano na savremenim tehnologijama Župa ima sve preduslove za razvoj preduzetništva zasnovanog na savremenim tehnologijama.

Ovaj koncept razvoja baziran je na mladim ljudima koji se ne bave poljoprivredom, a koji imaju znanje u savremenim tehnologijama.

Efikasno koriš�enje informacionih tehnologija, podstaknuto high-speed internetom (broadband), prepoznato je kao klju� za podizanje produktivnosti i podsticanja inovacija u Župi. Tokom posljednjih deset godina, uglavnom zbog širenja koriš�enja mobilnih telefona i tehnologije u ruralnim podru�jima, informacione tehnologije po�inju da uti�u na ekonomski razvoj kroz poboljšanje poslovnog okruženja u ruralnim podru�jima. Informacione tehnologije omogu�uju pristup tržištu poslovnih informacija, donosi finansijske usluge doslovno u ruke seoskih potroša�a, pomaže lokalnim zajednicama da se organizuju i povežu, a kroz povezivanje s drugima, i razmjenu znanja i ideja. IT igra zna�ajnu ulogu u podsticanju preduzetništva i regionalnog napretka u ruralnim podru�jima, što pridonosi poboljšanju konkurentnosti turizma, poljoprivrede i šumarstva, kvalitetu života i diverzifikaciji ruralne ekonomije.

Informacione tehnologije bi mogli da odigraju glavnu ulogu u društveno ekonomskom razvoju ruralnog podru�ja Župe sa ogromnim potencijalom za ubrzani razvoj u ovim podru�jima. IT doprinose poboljšanju komunikacije, produbljuju decentralizaciju i privla�e mikro i mala preduze�a.

Ispravnom obrazovnom politikom i usmjeravanjem kadrova ka informacionim tehnologijama, podsticajnom politikom za o�ekivati je da �e do�i i do otvaranja start up firmi, naro�ito u oblastima dizajniranja, izrade softvera i web programiranja.


144

Održivo koriš�enje župskih resursa Rudni i šumski resursi, hidropotencijali i potencijali sunca i vjetra su zna�ajni ali se njihovo

koriš�enje mora obavljati u skladu sa principima održivog razvoja. Eksploatacija rude �e se u narednih 30 godina obavljati na postoje�im rudokopima jer ispitane

rezerve to i obezbje�uju. Me�utim za otvaranje novih rudokopa bi�e potrebno prethodno izvršiti rekultivaciju rudokopa na kojima se rekultivacija završava ili je ve� završena. Nedostatak rude boksita na svjetskom nivou garantuje konstantnu potražnju za župskom rudom.

Eksploatacija šume zahtijeva�e odgovorniji odnos prema šumskim potencijalima i ve�e pošumljavanje prostora Župe. Umjesto izvoza drveta u trupce neophodno je stimulisati preradu drveta u samoj Župi. Time bi ovaj potencijal bio maksimalno iskoriš�en.

Eksploatacija hidropotencijala �eka da bude iskoriš�ena. U kojoj mjeri �e to biti zavisi�e od studija i istraživanja potencijala za razvoj i saglasnosti sa ostalim pravcima razvoja, a naro�ito pravcima razvoja turizma.

Kultura Razvoj kulture i manifestacija koje podsti�u kulturni razvoj je od presudnog zna�aja za razvoj

turizma i sveukupni razvoj. Osnaživanje kulturnih organizacija i njihovih djelatnosti je veoma bitno za podizanje nivoa kulture u Župi. Organizovanje dana Župe, sportskih manifestacija, književnih ve�eri, slikarskih kolonija, koncerata zabavne i narodne muzike, folklornih susreta upotpuni�e turisti�ku ponudu Župe. Veoma bitno je i razvijati i razli�ite vidove neformalnog obrazovanja naro�ito u ovoj oblasti kako bi se podigao nivo znanja i stvorila konkurentna prednost na tržištu. 9.2. Pravci infrastrukturnog razvoja budu�e opštine Župa

Postoje�a infrastruktura u Župi sada trenutno služi za održavanje minimuma životnih funkcija. Kancelarije mjesne uprave mogu služiti kao prelazno rešenje za rad budu�e opštine. U okviru ovog objekata se nalazi i prostorija koja je služi za zdravstvenu ambulantu. Kancelarija Pošte se tako�e nalazi u dotrajaloj kancelariji u mjesnom centru.

Uporedni rad na formiranju opštine podrazumijeva i rad na izradi projekata sve potrebne infrastrukture za organe lokalne samouprave, organizacije civilnog društva koje funkcionišu na ovim prostorima i sve gra�ane Župe.

Prvi korak je izrada strateških dokumenata Strategije razvoja, Prostornog plana Župe, detaljnih urbanisti�kih planova centra Župe i dalje razrade glavnih lokaliteta pogodnih za razvoj poljoprivrede i turizma. O�uvanje postoje�eg poljoprivrednog zemljišta mora biti prioritet budu�e opštine, jer je dosadašnja uzurpacija ovog zemljišta sve više uzela maha.

Korisnici novosagra�enih infrastrukturnih objekata �e biti: 1) Zaposleni u lokalnoj samoupravi i javna preduze�a; 2) Organizacije civilnog društva; 3) Gra�ani Župe; 4) Turisti.

9.2.1. Planirani objekti

9.2.1.1. Putna infrastruktura


145

Prioritetna izgradnja infrastrukturnih objekata jeste rekonstrukcija postoje�e saobra�ajnice Nikši�-Župa do Morakova. Rekonstrukcija podrazumijeva i izgradnju puta po standardima koji postoje za magistralni put. Ovim rešenjem bi onda ostala dionica puta za izgradnju do Kolašina �ime bi se ispunio cilj iz Prostornog plana Opštine Nikši� tj. otvaranje magistralnog pravca Kolašin-Župa-Nikši�.

Osim glavnog puta neophodno je pristupiti izradi projektne dokumentacije za lokalne puteve naro�ito za one koji trenutno ne zadovoljavaju ni minimum uslova za odvijanje saobra�aja.

Što se ti�e putne infrastrukture neophodno je uraditi duž glavnog puta od Liverovi�a do Kamenog Krsta, a u drugoj fazi i do Morakova stazu za bicikliste i pješake. Izgradnja ove staze je neophodna, jer je veoma velika frekfencija saobra�aja duž glavne saobra�ajnice, naro�ito kamiona koji prevoze rudu tako da su župski �aci ali i ostali gra�ani Župe konstantno u opasnosti. Izgradnja ovih staza bi�e i odli�na podloga za razvoj turizma, jer je ovaj dio Župe sa posebnim ambijentalnim izgledom. 9.2.1.2. Vodovodna infrastruktura

Uspostavljanje sistema vodosnabdijevanja u svim naseljima Župe je od vitalnog zna�aja za razvoj života i privrednih aktivnosti. Dalji pritisak na lokalitet Zabran kao glavno izvorište nije ni ekološki niti ekonomski opravdan, naro�ito ako se uzme u obzir da se radi o podru�ju koje ima visok stepen zaštite. Izrada projektne dokumentacije i nova istraživanja na pove�anju kapaciteta su neophodna kako bi se pronašla nova rešenja i trajno riješio problem. 9.2.1.3. Planirani objekti 9.2.1.3.1. Izgradnja Centra Župe

Za svaku opštinu je bitno da ima prostor odakle �e poticati sve aktivnosti, u kom �e se nalaziti sve institucije sistema, gdje �e se održavati kulturno sportske manifestacije. Detaljni urbanisti�ki plan Centra Župe �e omogu�iti bolje planiranje svih potrebnih objekata koji �e se na�i u ovom dijelu Župe. Bez pretenzije da sami kreiramo budu�e potrebe Župe dali smo vi�enje potrebnih objekata radi njenog boljeg razvoja. 9.2.1.3.2. Objekat Zgrada opštine Župa

Objekat budu�e opštine koristi�e zaposleni u lokalnoj samoupravi i organizacije civilnog društva. Osim kancelarija predvi�enih za njih u objektu �e se nalaziti prostorije banke, pošte, policije i poslovni prostori koji �e se koristiti za iznajmljivanje pod povoljnim uslovima za Startup preduze�a. Prosjek ovih kancelarija je oko 20m2.

Za potrebe lokalne samouprave neophodno je imati kancelariju za Predsjednika Opštine, Sekretara i dvije kancelarije za ostale administrativne radnike. Tako�e je neophodno imati univerzalnu salu za sastanke u kojoj bi se održavala i sjednica Skupštine budu�e opštine. Neophodno je planirati prostorije i za budu�u turisti�ku organizaciju.

Za potrebe organizacija civilnog društva neophodna je jedna kancelarija od 30m2 . Prostor oko mjesnog centra treba da posjeduje parking prostor za gra�ane Župe i zaposlene.

9.2.1.3.3.Objekat stari mjesni centar


146

Za potrebe zdravstvene službe, ambulante, apoteke i zubne laboratorije koristile bi se dosadašnje kancelarije mjesnog centra. Postoje�u zgradu je neophodno renovirati i prilagoditi budu�oj namjeni. 9.2.1.3.4. Objekat Domovi kulture

U prostoru školskog dvorišta nalaze se zidovi stare školske zgrade koja, ako bude gra�evinski

izvodljiva rekonstrukcija, može biti iskoriš�ena da se napravi Dom kulture, gdje bi se nalazila pozornica koja bi služila kao bioskop i pozornica za odigravanje predstava i razvoj kulture. Objekat bi sadržao i dvije pomo�ne prostorije. Tako�e, neki od seoskih domova su obnovljeni, a neki bi se tek obnovili za potrebe mladih i gra�ana 12 župskih sela. 9.2.1.3.5. Objekat Stadion FK Župa sa pomo�nim objektom

Na prostoru Župe potrebno je planirati fudbalski teren dimenzija u skladu sa FIFA standardima. U sklopu ovog kompleksa potrebno je izgraditi pomo�ne objekte koji bi služili kao svla�ionica. Objekat bi koristio za potrebe FK Župa, a istovremeno i za razvijanje sportskog turizma. 9.2.1.3.6. Objekat Sportska hala

Ovaj objekat bi podmirivao potrebe svih ostalih sportskih organizacija, školske populacije ali bi služio i za organizovanje koncerata i manifestacija ve�eg obima. 9.2.1.3.7. Objekat Hotel, bungalovi i teniski tereni

Razvijanje zdravstveno rekreativnog turizma iziskuje izgradnju hotela na podru�ju Župe koji bi bio nosilac svih ostalih turisti�kih aktivnosti. Hotel bi bio kapaciteta najmanje 20 soba sa pripadaju�im restoranom. Tako�e u sklopu hotelskog kompleksa bi se trebali nalaziti i bungalovi sa smještajnim kapacitetom do 20 soba, teniski tereni a treba razmotriti i mogu�nost formiranja i golf terena na nivou Župe. 9.2.1.3.8. Objekat Mini hidroelektrana

Hidrološki potencijal rijeke Gra�anice i Liverovi�kog jezera može biti iskoriš�en gradnjom Mini ili

mikro hidroelektrane �iji �e kapacitet biti utvr�en detaljnim mjerenjima kapaciteta voda Župe, ali ne na štetu razvoja turizma u Župi. 9.2.1.3.9. Objekat Etno sela

Objekat Etno sela podrazumijeva najmanje tri etno sela u samoj Župi i na župskim katunima. 9.2.1.3.10. Objekat Pogoni za otkup i preradu mlijeka, vo�a, povr�a i žitarica

Prostorije i zemljište koje je bilo u funkciji ZZ Župa mora biti iskoriš�eno za podizanje kapaciteta za preradu i proizvodnju u sektoru poljoprivrede. Zna�ajan kompleks ovog zemljišta mora biti pokreta� aktivnosti ostalih poljoprivrednika u Župi.


147

9.2.1.3.11. Objekat Benzinska pumpa i periona auta

Benzinska pumpa sa auto perionom je objekat koji je neophodan u budu�oj opštini. Ovaj infrastrukturni objekat �e sa aktuelizovanjem putnog pravca Nikši� Župa Kolašin dobiti na zna�aju tako da �e i biti prepoznat od strane privatnih investitora.

9.2.1.3.12. Objekat Dom starih

Župa ima predjele i za razvijanje usluga za pripadnike tre�e dobi, pa je u tom cilju treba planirati i objekat stara�kog doma. 9.2.1.3.13. Ostali objekti

Ure�ivanje podru�ja Gra�anice od Ma�ka do Liverovi�a kao parka prirode sa svim potrebnim sportsko rekreativnim sadržajem uklju�iju�i trim, biciklisti�ke staze, terene za tenis i golf, bazene, mini zoo prostore za posmatranje flore i faune i sl., autobuska stajališta, poboljšanje elektro mreže, elektrifikacija katuna, dalji razvoj telekomunikacionih usluga i infrastrukture.

X PRAVNO POLITI�KA UTEMELJENOST TERITORIJALNE PROMJENE

Ustavom Crne Gore odredbama �lana 22 jem�i se pravo na lokalnu samoupravu, a odredbama

�lana 113 da gra�ani odlu�uju neposredno i preko slobodno izabranih predstavnika gra�ana i organa lokalne samouprave i da ure�uju i upravljaju odre�enim javnim poslovima, na osnovu sopstvene odgovornosti i u interesu lokalnog stanovništva.

Zakon o potvr�ivanju Evropske povelje o lokalnoj samoupravi („Službeni list CG“-Me�unarodni ugovori, broj 5/08), polazi od principa da su lokalne vlasti jedna od glavnih osnova svakog demokratskog sistema, te da je pravo gra�ana da obavljaju javne poslove jedan od osnovnih demokratskih principa. Odredbama Paragrafa 5 Evropske povelje o lokalnoj samoupravi za promjene granica teritorije na koju se prostire autoritet lokalnih vlasti neophodno prethodno konsultovanje zainteresovanih lokalnih zajednica ukoliko je mogu�e putem referenduma, ako je to statutom ( zakonom) dozvoljeno.

Zakonom o lokalnoj samoupravi („Službeni list RCG“, br.42/03, 28/04, 75/05, 13/06 i „Službeni list CG“, br. 88/09, 03/10, 38/12, i izmjenama Zakona br. 10/14) odredbama �lana 1 propisano je da lokalna samouprava obuhvata pravo gra�ana i organa lokalne samouprave da, u granicama utvr�enim zakonom, ure�uju i upravljaju odre�enim javnim i drugim poslovima, na osnovu sopstvene odgovornosti i u interesu lokalnog stanovništva.

Pravilnikom o sadržaju i metodologiji izrade studije o opravdanosti teritorijalne promjene (,,Službeni list CG,, broj 15/12) odredbama �lana 1 propisano je da se ovim Pravilnikom propisuje sadržaj i metodologija izrade studije o opravdanosti osnivanja opština, ukidanja i promjene teritorije opštine.

Zakonom o teritorijalnoj organizaciji Crne Gore je propisano da se: opština može osnovati na teritoriji koja predstavlja prirodnu i gegrafsku cjelinu kao i ekonomsko povezani prostor (�lan 15); da se teritorijalna promjena vrši radi podsticanja ekonomskog razvoja odre�enog podru�ja, pružanja višeg nivoa usluga, kao i efikasnijeg vršenja poslova u cilju zadovoljenja potreba lokalnog stanovništva i


148

privrednih subjekata na podru�ju opštine ( �lan 18); teritorijalna promjena pocjenjuje na osnovu kriterijuma iz �lana 15 ovog zakona, pokazatelja efekata teritorijalne promjene koja se inicira (ekonomskih, demografskih, prostornih i drugih) i fiskalnog kapaciteta opština i podru�ja za koje se zahtijeva teritorijana promjena (�lan 19).

XI KORIŠ�ENI IZVORI PODATAKA I INFORMACIJA

• Marojevi� R.: Župa Nikši�ka, Nikši� 1985.godine, • Jaredi� D, Pekovi� R.: Školstvo u Župi Nikši�koj 1871-2001, Nikši� 2001.godine, • Šundi� M.i V.: Kolijevka plemena Nikši�i, Nikši� 1979.godine, • Šundi� M: Tragom vremena, Beograd 1999.godine, • Beši� Z.: Prilog geološkom poznavanju planina Prekornice, Lisca, Kamenika i Bro�anca,

Geološki glasnik, knjiga I, Cetinje 1956. godine, • Beši� Z.: Geologija Crne Gore, Titograd 1980. godine, • Bleši� V, Lakuši� R.: Šume munike na Štitovu i Bjelasici u Crnoj • �okovi� M.: Vojvodi�i-�okovi�, Nikši� 1999.godine, • �okovi� M.: Bratstva sela Jugovi�i, Nikši� 2002.godine, • Vješta�ka jezera Crne Gore ( Monografija), Geografski institut Filozofskog fakulteta, Nikši�

1999. godine, • Cicmil S.: Metalogenija mezozojskih ležišta crvenih boksita jugozapadne Crne Gore, Nikši�

1984.godine, • Cviji� J.: Geomorfologija I, Beograd 1924.godine, • Erdeljanovi� J. Stara Crna Gora, Naselja i poreklo stanovništva, Beograd 1926.godine, • Grupa autora: Geografija Crne Gore – faktori prerazmještaja stanovništva, Univerzitetska rije�,

Nikši� 1991.godine, • Hrva�evi� S.: Resursi površinskih voda Crne Gore, Podgorica 2004.godine, • Ivanovi� Z.: Nikši�, Urbano – geografska studija, Beograd 1972.godine, • Ivanovi� Z.: Gradovi-komunalni centri Crne Gore, Beograd 1979.godine, • Jovanovi� J.: Stvaranje crmogorske države, Titograd 1948 godine, • Kasalica S.: Sjeverna Crna Gora, Turisti�ko-geografska studija, Univezitetska rije�, Nikši�

1988.godine, • Koh F.: Prilog geologiji Crne Gore, Vesnik Geološkog instituta Kraljevine Jugoslavije, Knjiga II,

Beograd 1933.godine, • Beši� Z.: Geologija Nikši�ke Župe, Glasnik Prirodnja�kog muzeja Srpske zemlje, serija A –

knjiga 3,str.3-53, Beograd 1950. godine • Beši� Z.: Geološki vodi� kroz Crnu Goru, Geološko društvo NR Crne Gore, Titograd 1959.

godine, • Beši� Z, Vukovi� V, Cicovi� B.: Boksiti Crne Gore, Rudnici Boksita „Nikši�“, Nikši� 1965.

godine • Nikoli� S.: Prilog prou�avanju glacijacije u dolini Gra�anice, Beograd 1966.godine, • Pavi�evi� B. Stvaranje crnogorske države, Beograd 1955.godine, • Pekovi� M.: Nikši�ka Župa, Beograd 1974.godine, • Radoji�i� B.: Komuna Nikši�, Monografija Crne Gore, Beograd • 1956. godine,


149

• Radoji�i� B.: Nikši�ki kraj, Savremene regionalno-geografske transformacije, Nikši� 1982.godine,

• Radoji�i� B.: Geografija Crne Gore, Prirodna osnova, Unireks, Nikši� 1996. godine, • Radoji�i� B.: Geografija Crne Gore, Društvena osnova i regija, Podgorica 2002.godine, • Sinanovi� S. Melioracija Nikši�kog i Grahovskog polja, Beograd 1959.godine, • Šobaji� P.: Ledni�ki tragovi u Nikši�koj Župi, Glasnik Geografskog društva, Sv.XII, Str.133-

136, Beograd 1926.godine, • Vlahovi� V.: Neki geološki problemi vodojaža rijeke Gra�anice, Geološki glasnik, Titograd

1950.godine, • Vlahovi� V.: Kras Nikši�kog polja i njegova hidrogeologija, Titograd 1975. godine. • Milinko �urovi� i Milisav Rai�evi� - Narodni heroji Jugoslavije, knjiga prva, Beograd, 1975, str.

89-90. • Bubanja, N. 2004: Flora vlažnih i vodenih staništa Nikši�ke Župe. Specijalisti�ki rad.Biološki

fakultet,Beograd (manuscr.), 86pp. • R. Filipovi�, Svjedo�anstva jednog vremena II, Beograd, 2011. godine • Rješavanje osnovnih koncepcija malih hidroelektrana na primjeru sliva rijeke Gra�anice,

Diplomski rad, 2006. godina • Nikiši�ka Župa regionalno geografski prikaz, diplomski rad, 2006. godine • Podaci iz dokumentacije Elektroprivrede Crne Gore, • Podaci iz dokumentacije Rudnika Boksita, • Podaci Hidrometerološkog zavoda u Podgorici i Meteorološke stanice u Nikši�u, • Podaci Ministarstva ekonomije, • Podaci SO Nikši�, • Podaci MZ Miolje Polje, • Podaci popisa stanovništva, Prvi rezultati, Republi�ki zavod za statistiku SR Crne Gore,

Titograd 1991.godine, • Popis stanovništva, doma�instava i stanova, Monstat, 2011. godina • Republi�ki zavod za statistiku R.CG.Podgorica 2003.godine, • Prostorno-urbanisti�ki plan Opštine Nikši�, SO Nikši� 2014.godine. • Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine • Strateški plan razvoja Opštine Nikši� 2014-2019. • Lokalni energetski plan za Opštinu Nikši� • Internet portal www.zupa.today • Internet


150

XII OSTALE INFORMACIJE

��

�� !�� "� ��

Autor studije:

Jovo Radulovi�, dipl. oec.

Tehni�ka priprema: NVO ‘’Župa u srcu’’

Dizajn: NVO ‘’Župa u srcu’’

Ekonomska podrška: NVO ‘’Župa u srcu’’

Government & Nonprofit

Studija opravdanosti povracaja statusa opstine Zupa