Vështrim i përgjithshëm i gjendjes dhe nevojave

V I K T I M A TE MUNICIONEVEN Ë S H Q I P Ë R I

Jonuz Kola - Gertion Çobo

Jonuz Kola - G

ertion Çobo

Viktim

at e municioneve në Shqipëri

Jonuz Kola - Gertion ÇoboVIKTIMAT E MUNICIONEVE NË SHQIPËRI

Vështrim i përgjithshëm i gjendjes dhe nevojave

VIKTIMAT E MUNICIONEVE NË SHQIPËRI

Vështrim i përgjithshëm i gjendjes dhe nevojave

Jonuz KolaGertion Çobo

Pikëpamjet dhe konkluzionet e paraqitura në këtë raport nuk përfaqësojnë mendimin e Qeverisë Austriake.

4

Jonuz Kola dhe Gertion Çobo (PHD Can)Viktimat e municioneve në Shqipëri Vështrim i përgjithshëm i gjendjes dhe nevojave

Përpunuesit e të dhënave në data-baze: Maliq Imeraj, Riza Ademaj - ALB-AID

Intervistuesit: Izet Ademaj, Shkelqim Muça, Neritan Muja - ALB-AID

Asistentët lokalë që ndihmuan për identifi kimin e viktimave të municioneve dhe intervistimin e tyre në terren: Et-mond Hamiti -Durrës, Rexhep Koka -Dibër, Lindita Skura-Elbasan, Dorjan Joanidhi - Gjirokastër dhe Adelina Druga - Berat.

DRSHSSH: Marjana Hamiti - Durrës, Shukri Shehu-Dibër, Dhimtër Mejdi-Gjirokastër, Lulieta Tavani- Berat, Brunilda Gulja-Elbasan. Redaktor letrar: Edval Zoto

Përkthyes: Jonuz Kola

Në ballinë: Pikturë nga Agnesa Dullaj

Përpunimi grafi k: “m&b”

Copyright © 2014: ALB-AID, Kukës Tel: (00355-2) 2424 006 e-mail: albaid@alb- aid.org ; www.alb-aid.org

Ky studim për vlerësimin e nevojave social-ekonomike dhe mjekësore të viktimave të municioneve në qarqet Berat, Durrës, Korçë, Gjirokastër, Dibër dhe Elbasan është përgatitur nga shoqata ALB-AID në kuadrin e Programit të veprimit ndaj Minave, me mbështetjen e Ministrisë Federale Austriake për Çështje Europiane dhe Ndërkombëtare.

Mbështetur nga Ministria Federale Austriake për Çështje Europiane dhe Ndërkombëtare.

5

Përmbajtja

Falënderime ...............................................................................................7

Lista e akronimeve ................................................................................... 8

HYRJE. Përmbledhje ekzekutive ..............................................................9

PJESA E PARË

KAPITULLI IHistoriku i aksidenteve me municione në Shqipëri dhe aktorët kryesorë ................................................................................11

KAPITULLI IIQëllimi, objektivat dhe metodologjia e studimit .....................................19

KAPITULLI IIIRezultatet e pyetësorit .............................................................................27

KAPITULLI IVRekomandime ..........................................................................................37

PJESA E DYTË

KAPITULLI VRezultatet e pyetësorit sipas qarqeve. Gjendja e viktimave të municioneve sipas qarqeve ................................ 41

5.1. Qarku Berat .................................................................................415.2. Qarku Dibër..................................................................................505.3. Qarku Durrës ...............................................................................605.4. Qarku i Korçës ............................................................................695.5. Qarku Gjirokastër ........................................................................775.6. Qarku Elbasan .............................................................................85

6

Summary in English ................................................................................93

Acknowledgements .................................................................................97

List of acronyms ..................................................................................... 98

Executive summary ............................................................................... 99

CHAPTER I Background information. About the accidents from UXO, AXO, ERW and ammunition in Albania and Key Actors ..........................................101

CHAPTER IIGoal, Objectives and Methodology of the Survey ................................109 CHAPTER IIISurvey results.........................................................................................117

CHAPTER IVRecommendations .................................................................................126

ANEKS: Pyetësor për vlerësim nevojash ..............................................129

Foto nga veprimtaria e ALB-AID ........................................................135

7

Falënderime

Falënderojmë përfaqësuesit e AMMCO: Arben Braha, drejtor ekzekutiv i AMMCO dhe Veri Dogjani, specialist për Asistencën ndaj Viktimave, pa mbështetjen e të cilëve përmes këshillave, informacioneve dhe komunikimin me ministritë përkatëse ky studim nuk do të ishte kaq i plotë.

Një falënderim i veçantë shkon për znj. Denada Seferi, drejtore e Drejtorisë së Politikave Sociale, Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë, si dhe për drejtorët e DRSHSSH: Marjana Hamiti-Durrës, Shukri Shehu-Dibër, Dhimtër Mejdi-Gjirokastër, Lulieta Tavani-Berat, Brunilda Gulja-Elbasan, për bashkëpunimin dhe mbështetjen institucionale për realizimin e këtij studimi.

ALB-AID falënderon në mënyrë të veçantë Ministrinë Federale Austriake për Çështje Europiane dhe Ndërkombëtare, e cila mundësoi fi nanciarisht studimin, si edhe Ambasadën Austriake dhe Agjencinë Austriake për Zhvillim në Tiranë.

8

Lista e akronimeve

ALB-AID- Shoqata Shqiptare e Asistencës për Integrim dhe Zhvillim Demokratik

AMMCO - Zyra Shqiptare e Koordinimit të Minave dhe Municioneve

AMAE - Zyra Shqiptare e Veprimit kundër MinaveUNDP- Zyra e Kombeve të Bashkuara për ZhvillimVMA-Shoqata Viktimat e Minave dhe Armëve EU - Bashkimi EuropianUXO - Unexploded Ordnance /Mjete të pashpërthyera luftarakeAXO -Abandened Unexploded Ordenenace /Mjetet e abandonuara të

pashpërthyera luftarakeERW- Explosive Remenants of War/ Mbetjet Eksplozive të LuftësGICHD-Geneva International Centre for Humanitarian Demining.Qendra Ndërkombëtare e Gjenevës për Çminim Humanitar

IMSMA-Sistemi i Menaxhimit te Informacionit për Veprimin kundër Minave

ICRC-Kryqi i Kuq Ndërkombëtar

9

HYRJE

Përmbledhje ekzekutive

Pas rrëzimit të komunizmit dhe, veçanërisht, pas rënies së skemave piramidale dhe grabitjes se depove ushtarake nga popullata (1997) aksidentet nga municionet dhe mjetet shpërthyese shënuan shifra rekord. Kështu, gjatë periudhës 1997-2013 në Shqipëri janë evidentuar 710 viktima, nga të cilët 122 me pasojë vdekjen.

Ndërsa për 272 viktimat e minave të qarkut Kukës, me mbështetjen ndërkombëtare, brenda një periudhe 10-12 vjeçare u arrit ri-integrimi i tyre në komunitetet ku jetojnë, duke përfshirë marrjen e shërbimeve të nevojshme shëndetësore (paisjen me proteza, seanca fi zioterapike, mbështetje për integrimin social-ekonomik), për viktimat nga municionet dhe mjetet shpërthyese në pjesët e tjera të Shqipërisë, nuk u ndërmor pothuajse asnjë hap konkret, me përjashtim të regjistrimit në mënyrë vullnetare nga AMMCO.

Nënshkrimi i Konventës për Municionet Thërrmuese dhe të Traktatit të Ndalimit të Minave Antinjeri e obligon qeverinë shqiptare, në kuadrin e asistencës ndaj viktimave, të ndërmarrë hapa konkrete për ri-integrimin e viktimave të minave dhe municioneve, përfshi regjistrimin e tyre, përmirësimin e aksesit ndaj shërbimeve shëndetësore dhe social-ekonomike etj.

Ndërkohë për viktimat e municioneve ka munguar një studim i plotë për vlerësimin e gjendjes dhe nevojave të tyre për shërbime mjekësore dhe mbështetje për integrimin e tyre social-ekonomik. Rrjedhimisht edhe mbështetja nga ana e strukturave qeveritare për integrimin e tyre ka munguar.

Shoqata ALB-AID, mbi bazën e eksperiencës së fi tuar në Kukës, me fi nancimin e Qeverise Austriake dhe mbështetjen e Ministrisë së Mirëqenies Sociale dhe Rinisë realizoi këtë studim në qarqet Korçë, Dibër, Durrës, Elbasan Berat dhe Gjirokastër.

Studimi pasqyron gjendjen aktuale të viktimave të municioneve dhe identifi kon nevojat për shërbime shëndetësore dhe mbështetje social-ekonomike për integrimin e tyre. Për realizimin e tij jemi bazuar në informacionet e mbledhura përmes intervistimit në terren të 296 viktimave të municioneve, dokumentacionit të mbledhur nga drejtoritë e Shërbimeve Sociale të qarqeve gjegjës, administratorët socialë të komunave, botime të ndryshme dhe tek të dhënat që disponon AMMCO.

10

Studimi është i ndarë në 5 kapituj. Në kapitullin I përshkruhet historiku i aksidenteve me minat dhe municionet

në Shqipëri dhe qasja e Shqipërisë për asistencë ndaj viktimave të minave në raport me konventat ndërkombëtare.

Në kapitullin II shtjellohen qëllimi, objektivat, metodologjia e përdorur edhe fazat që janë ndjekur për realizimin e studimit.

Në kapitullin III paraqiten rezultatet e intervistave të klasifi kuara sipas viteve, mjeteve shpërthyese që kanë shkaktuar aksidentin, aktivitetit të të dëmtuarit në momentin e aksidentit, dëmtimeve të shkaktuara, (amputime, humbje gjymtyrësh, fraktura, djegie etj) ndihmës mjekësore, rezultateve të kontrollit mjekësor, informacioneve të detajuara mbi gjendjen familjare, kushtet e jetesës, arsimin, situata social-ekonomike etj. Më tej paraqiten nevojat për shërbime te ndryshme.

Në kapitulli IV paraqiten rekomandime për kapërcimin e gjendjes që dalin nga studimi.

Ne kapitullin V paraqitet gjendja dhe nevojat e viktimave te municioneve sipas qarqeve.

Në këtë studim nuk janë intervistuar familjarët e viktimave të vdekur, për shkak të dhimbjes së tyre legjitime për të afërmit e humbur, duke mirëkuptuar qëndrimin e tyre.

11

PJESA E PARË

KAPITULLI I

Historiku i aksidenteve me municione në Shqipëri dhe aktorët kryesorë

1.1 Historiku i aksidenteve me municione në Shqipëri

Aksidentet me municione luftarake1 në Shqipëri kanë fi lluar të evidentohen dhe të bëhen publike vetëm pas viteve 90. Përpara këtyre viteve aksidentet me municione ishin pothuajse minimale për arsye të rregullave tepër të forta të sigurisë.

Gjatë sistemit të kaluar komunist, Shqipëria ishte kthyer në një magazinë gjigante armësh dhe municionesh, të cilat, si pasojë e paranojës së “pushtimit” nga ushtritë e huaja, ishin shpërndarë në çdo cep të vendit.

Sipas Raportit të Komisionit Parlamentar të mbajtur në Komisionin e Sigurisë2 të datës 16.11.2007, “Në fund të viteve 90 Forcat e Armatosura Shqiptare dispononin 294 mijë tonë municione konvencionale kryesisht të prodhimeve të viteve 1945-1956 ruse, 1961-1974 kineze, dhe 1976-1990 prodhim shqiptar kryesisht të kalibrave nga 7.62 mm deri ne 160mm, si dhe bomba aviacioni, mina detare, silura, raketa kundërajrore dhe kundërtanke, mina antinjeri dhe mina kundërtanke. Të gjitha këto municione kanë qenë të shpërndara në 182 zona dhe të magazinuara në 955 depo municioni”.

Me rrëzimin e sistemit komunist municionet dhe rajonet ku ato ishin shpërndarë shfaqën problemet e pasigurisë, ruajtjes dhe mirëmbajtjes së tyre. Një pjesë e madhe e tyre, me kalimin e viteve, ishin bënë tepër të rrezikshëm si rezultat i mos-zbatimit të rregullave të mirëmbajtjes. Ndërkohë, depot e armëve dhe municioneve fi lluan të bëhen objekt i vjedhjeve dhe vandalizmit, si rezultat i neglizhencës dhe pakujdesisë së ushtarëve dhe ofi cereve, dukuri që u bë e rëndomtë në mjediset e ushtrisë.

1. Municionet përfshijnë që nga municionet e thjeshta deri tek raketat kundërtanke, raketat kundërajore, minat antinjeri, anti tanke etj.

2. Burimi: Raporti i Komisionit të Sigurisë, botuar në gazetën “Korrieri”, datë 27 mars 2008.

12

Shembja e fi rmave piramidale në vitin 1997 u shoqërua me trazira të mëdha sociale. Vendi u zhyt në kaos, i cili u përhap me shpejtësi në çdo cep të Shqipërisë. Gjatë periudhës së anarkisë që pasoi këto trazira, pothuajse të gjitha depot e Forcave të Armatosura nga veriu në Jug u plaçkitën nga popullata civile. Sipas gazetës “Ushtria”3, organ i Ministrisë së Mbrojtjes të Republikës së Shqipërisë, u grabitën mbi 600 mijë armë të vogla dhe të lehta dhe mbi 1.5 miliard municione si mina, granata dore, predha, fi shekë etj. Në tabelat e mëposhtme jepen të detajuara llojet dhe sasia e minave, municioneve dhe armëve që ranë në duart e popullatës, përfshi gra dhe fëmijë anembanë vendit.

Tabela4 e municioneve të rrëmbyera gjatë trazirave të vitit 1997

3. Gazeta “Ushtria”, datë 7 tetor 2005, organ i Ministrisë së Mbrojtjes së Republikës së Shqipërisë. 4. Burimi: studimi “Drejt një Shqipërie më të sigurt”, faqe 15 (marrë nga gazeta “Ushtria”, datë

7 tetor 2005).5. Burimi: studimi “Drejt një Shqipërie më të sigurt”, faqe 15 (marrë nga gazeta “Ushtria”, datë

7 tetor 2005).

Nr. Përshkrimi Sasia copë1 Fishekë 7.62 1,460,000,0002 Municione kundërajrore 24,000,0003 Granata dore 3,500,0004 Predha mortaje 84,0005 Predha artilerie 270,0006 Lende plasëse 3,6007 Kapsolla detonatore 24,000,0008 Mina kundër këmbësorisë 215,0009 Mina kundërtanke 1,000,000

Gjithsej 1,513,072,600

Tabela5 e armëve të rrëmbyera gjatë trazirave të vitit 1997

Nr. Përshkrimi Sasia copë 1 Pistoleta 38,0002 Automatikë 226,0003 Pushke 351,0004 Mitraloza 25,0005 Granatahedhës KT 2,4506 Mortaja 770 Gjithsej 643,220

13

Gjatë periudhës së anarkisë një pjesë e madhe e grup-depove (kazerma ushtarake) u shpërthyen, duke shpërndarë municione dhe mjete të tjera shpërthyese në një perimetër të gjerë deri10 kilometra në zonat përreth, duke krijuar kështu zona të “nxehta” tepër të rrezikshme për popullatën lokale.

Pas këtyre ngjarjeve gjeografi a e aksidenteve nga municionet, minat dhe armët shtrihet në të gjithë territorin e vendit. Numri më i madh i aksidenteve është regjistruar pranë grup-depove, të cilat, pas shkatërrimit, u abandonuan nga ushtria. Për shembull, vetëm në grup-depot e Selitës, komuna Komsi, Burrel, kanë humbur jetën 23 persona në një ditë të vetme.

Gjatë periudhës së anarkisë të vitit 1997, sipas Ministrisë së Shëndetësisë, në spitalet shqiptare u trajtuan rreth 4.400 persona me lëndime e plagë të rënda të marra nga shpërthimet e municioneve dhe nga keqpërdorimi i armëve, ndërsa mbi 3.000 janë raportuar të vrarë.

Dëmet që i janë shkaktuar shtetit në këtë periudhë nga grabitja e armëve dhe municioneve llogaritet në 61 miliard lekë.6

Municionet dhe mjetet e tjera shpërthyese vazhdojnë të marrin jetë njerëzish edhe tani pas 16 vjetësh. Sipas medias së shkruar, monitoruar nga ALB-AID, gjatë viteve 2007-2013 kanë ndodhur 171 aksidente. Edhe gjatë vitit 2013 janë shënuar 10 aksidente me municione, nga të cilat 5 me pasojë vdekjen.

6. Studimi “Drejt një Shqipërie më të sigurt”, faqe 15.

14

Aktorët kryesorë1. Zyra Shqiptare e Koordinimit për Minat dhe Municionet (AMMCO)

Gjatë zbatimit të Programit të Veprimit ndaj Minave në Shqipëri, qeveria shqiptare krijoi dy struktura të posaçme: Komitetin Shqiptar të Veprimit ndaj Minave (AMAC) -organ ndërministror për hartimin e politikave, si dhe Qendrën Shqiptare të Veprimit ndaj Minave (AMAE), përgjegjëse për koordinimin dhe monitorimin e operacioneve të veprimit ndaj minave.

Gjatë kohës së zbatimit të programit te veprimit ndaj minave, AMAE grumbulloi njohuritë dhe ekspertizën teknike e domosdoshme për të garantuar sigurinë dhe efi kasitetin e aktiviteteve te veprimit ndaj minave nga partnerët zbatues, në përputhje me standardet humanitare ndërkombëtare.

Në vitin 2010, me përfundimin e operacioneve të çminimit, AMAE me kërkesë të qeverisë shqiptare u angazhua në koordinimin e operacioneve të hotspoteve me municione në të gjithë komponentët e saj, duke ndryshuar dhe emërtimin në “Zyra e Koordinimit të Minave e Municioneve (AMMCO)”, për të refl ektuar më mirë rolin dhe misionin e saj të ri.

AMMCO është aktualisht përgjegjëse për koordinimin, monitorimin e operacioneve të pastrimit hotspoteve me municione te paplasura, edukimit dhe sensibilizimit ndaj rrezikut te tyre si dhe asistencës ndaj të aksidentuarve me mina e municione.

Programi i Asistencës ndaj viktimave të minave dhe municioneve përbëhet nga komponentë të ndryshëm të cilët përfshijnë: emergjencën dhe kujdesin mjekësor në vazhdim; rehabilitimin fi zik dhe ofrimin e protezave; asistencën psiko-sociale; ri-integrimin social-ekonomik; mbledhjen dhe analizimin e të dhënave si dhe advokimin për të drejtat e viktimave të minave dhe municioneve dhe të personave të tjerë me aftësi të kufi zuara. AMMCO me mbështetjen e disa donatorëve dhe në bashkëpunim të ngushtë me autoritetet shëndetësore në Shqipëri ka qenë një ndihmë e madhe në përparimin e asistencës ndaj viktimave të minave dhe municioneve në Shqipëri. Gjithsesi, kapacitetet e ngritura në nivel lokal dhe qendror, i shërbejnë aktualisht jo vetëm viktimave të minave dhe municioneve, por të gjithë personave me aftësi të kufi zuara në nevojë për këto shërbime.

Në këtë kuadër, me mbështetjen e vendeve të ndryshme donatore si: Austria, Çekia, Franca, Sllovenia, Suedia, Mbretëria e Bashkuar (DfID), ShBA dhe të organizatave ndërkombëtare si International Trust Fund (ITF), Komisioni Evropian, UNDP,UNMAS,UNICEF, ICRC dhe Handicap International, AMMCO ka koordinuar dhe monitoruar gjatë periudhës 14 vjeçare projekte mbi ri-integrimin social ekonomik dhe përmirësimin e kapaciteteve të rehabilitimit fi zik e mjekësor të aksidentuarve nga minat ne verilindje të vendit. Tashmë, fokusi më i madh i aktiviteteve do të përqendrohet në zonat rreth hotspoteve dhe tek ato që kanë numrin më të madh të të aksidentuarve dhe të të mbijetuarve nga municionet e paplasura.

15

Harta e hotspoteve të ndotura me municione në Shqipëri paraqitet si më poshtë:

16

2. Shoqata ALB-AID, roli dhe eksperienca e saj për asistencën ndaj viktimave të minave

Shoqata ALB-AID e njohur si Viktimat e Minave dhe Armëve, është themeluar në fi llim të vitit 2000, menjëherë pas mbarimit të luftë së Kosovës nga ish-stafi i shoqatës Care International që fi lloi edukimin për rrezikun nga minat në qarkun Kukës pas mbarimit të konfl iktit të Kosovës.

ALB-AID ka fi lluar aktivitetin e sajë për ndërgjegjësimin e banorëve për rrezikun nga minat në verilindje të Shqipërisë dhe më pas ka vazhduar me regjistrimin dhe mbështetjen e viktimave të minave në zonat e minuara të Qarkut Kukësit. Gradualisht me regjistrimin e viktimave dhe njohjen e problemeve dhe të nevojave të viktimave të minave.

Brenda një periudhe të shkurtër 2-3 vjeçare ALB-AID grumbulloi rreth vetes mbi 250 viktima të rënë në mina dhe UXO brenda territorit shqiptar, si pasojë e minimit të tij nga ish-ushtria Jugosllave gjatë luftës së Kosovës të viteve 1998-1999.

Me mbarimin e luftës, banorët e zonave kufi tare përgjatë kufi rit me Kosovën gjatë aktiviteteve të përditshme si kullotja e bagëtive, mbledhja e druve, punimi i arave etj., u përballen me prezencën e minave ne zonat përreth kufi rit, brenda territorit shqiptar të vëna nga ushtria Jugosllave. Duke qenë se ata nuk kishin informacionin e duhur për minimin e këtyre zonave, dhe edukimi përkatës për rrezikun që paraqisnin ata, fi lluan të regjistrohen viktimat e para nge minat. Brenda 3-4 vjetësh u regjistruan mbi 210 aksidente nga minat.

Gjatë periudhës 10 vjeçare 1999-2009 deri në çminimin e plotë të këtyre zonave kufi tare u regjistruan 272 viktima nga të cilët 34 me pasojë vdekjen nga aksidentet me mina, 84 prej tyre kanë pësuar amputime duke humbur gjymtyrë të trupit; 27 kanë pësuar dëmtime serioze me shikimin, kurse pjesa tjetër kanë marrë plagë të ndryshme si djegie, fraktura etj.

ALB-AID, krahas edukimit të banorëve të 39 fshatrave të infektuar nga minat, për rrezikun e minave, pas regjistrimit të viktimave të minave, ka fi lluar identifi kimin e nevojave të tyre për mbështetje e asistencë dhe ka vazhduar më tej me hartimin dhe zbatimin e projekteve konkrete për integrimin social-ekonomik, mbështetjen me logjistikë për marrjen e shërbimeve mjekësore, pajisjen me proteza, marrjen e shërbimeve fi zioterapike, mbështetje psiko-sociale etj.

Një komponent i rëndësishëm i punë së shoqatës ALB-AID ka qene edhe advokimi dhe lobimi pranë institucioneve të ndryshme qeveritare lokale dhe kombëtare, si dhe donatorëve të ndryshëm për një mbështetje më të gjerë për asistencën ndaj viktimave e për përfshirjen e tyre në programet e ndryshme, veçanërisht ato ndërkombëtare për asistencën ndaj viktimave, për arsye të mungesës së përvojës. Me mbështetjen ndërkombëtare është bërë e mundur ngritja e repartit të protezimit dhe fi zioterapisë pranë spitalit civil Kukës i cili

17

prodhon proteza për të mbijetuarit dhe bën riparimin e tyre. Është një nga repartet më të mira në vend i cili detyrohet të përballojë pajisjen me proteza të mjaft të amputuarëve nga shumë qytete të Shqipërisë përfshi edhe të aksidentuarit me automjete.

Shoqata ALB-AID gjatë harkut kohor12 vjeçar, me mbështetjen ndërkombëtare, në veçanti me mbështetjen e Departamentit Amerikan te Shtetit përmes komponentit të Asistencës ndaj Viktimave ka zbatuar shumë projekte për ri-integrimin social-ekonomik të mbijetuarve, mbështetje logjistike për marrjen e shërbimeve shëndetësore për pajisjen me proteza dhe riparimin e tyre. Përmes këtyre projekteve janë mbështetur me lopë përmes fondit rrotullues 100 familje, 104 të mbijetuarve kanë marrë kurse profesionale etje. Mbi 27 fëmijë kanë marrë ndihmë të specializuar mjekësore për kurimin e syve, kurse mbi 21 fëmijë viktima kanë marrë mësime shtesë në lëndët bazë matematike, fi zike, dhe Anglisht dhe janë pajisur me mjete mësimore e edukative vit-pas viti. Mbi 60% e të mbijetuarve nga minat qe kanë marrë formime profesionale kanë hapur bizneset e tyre ose janë punësuar në profesione të ndryshme në tregun lokal. Ka të mbijetuar që po vazhdojnë edhe universitetin.

Pas shpërthimit të fabrikës së improvizuar te demontimit të municioneve në Gërdec, ALB-AID me kërkesën e AMAE ka kryer regjistrimin e mbi 170 viktimave të shpërthimit të Gërdecit sipas formatit IMSMA. Pas përfundimit të këtij regjistrimi ALB-AID ka zbatuar projekte kryesisht me fëmijët e traumatizuar dhe me fëmijët e dëmtuar nga municionet për të ndihmuar për ri-integrimin e tyre në shoqëri përmes kurseve speciale për Anglisht dhe Kompjuter, përveç aktiviteteve ndërgjegjësuese për rrezikun e municioneve të paplasura të përhapura në zonat përreth kraterit të shpërthimit.

ALB-AID aktualisht po punon për ngritjen e Rrjetit Kombëtar të Mbijetuarve nga minat dhe municionet. Ajo është pjesë e Iniciativave Rajonale dhe Globale për Asistencën ndaj Viktimave të Minave dhe Municioneve. ALB-AID është anëtare e rrjetit Ndërkombëtar për ndalimin e Minave Anti-Njeri dhe te Koalicionit Ndërkombëtar kundër Municioneve Thërrmuese. ALB-AID ka fi lluar të mbështesë edhe personat me aftësi të kufi zuar, kryesisht ata që kanë nevojë për proteza. Në këtë kuadër, ALB-AID ka qenë mjaft aktive për të nxitur qeverinë shqiptare të nënshkruajë dhe ratifi kojë Konventën për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufi zuar.

Gjatë kësaj periudhe 14 vjeçare ALB-AID ka krijuar një ekspertizë mjaft të kualifi kuar për asistencën ndaj viktimave te minave, dhe personave me aftësi të kufi zuar.

Duke patur parasysh këtë eksperiencë të fi tuar në verilindje të Shqipërisë e Gërdec, si dhe në nevojën për të planifi kuar e bashkërenduar mbështetjen me të gjithë institucionet kombëtare e ndërkombëtare për mbështetjen të viktimave te minave dhe municioneve në të gjithë Shqipërinë, ALB-AID ka marrë përsipër

18

të kryej një studim të plotë rreth aksidenteve të shkaktuara nga municionet në 6 qarqe të Shqipërisë si Gjirokastër, Dibër, Elbasan, Durrës, Korçë, Berat.

3. Konventat ndërkombëtare për asistencën ndaj viktimave të minave dhe municioneve dhe detyrimet e Shqipërisë

Shqipëria është aktive dhe ka marrë pjesë në iniciativat e ndryshme ndërkombëtare për asistencën ndaj viktimave të minave dhe municioneve.

Shqipëria ne shtator te vitit 1998 ka nënshkruar Traktatin për Ndalimin e Minave Antinjeri. Po kështu në dhjetor të vitit 2008 Shqipëria ka nënshkruar Konventën për Municionet Thërrmuese. Në kuadrin e këtyre Konventave shtetet palë, përfshirë dhe Shqipërinë, përveç obligimeve për çminimin, marrin përsipër detyrime që kanë të bëjnë edhe me Asistencën ndaj viktimave te minave dhe municioneve.

Shqipëria raporton çdo vit për nivelin e zbatimit të Konventës për Municionet Thërrmuese dhe të Traktatit të ndalimit të minave antinjeri përfshi edhe komponentin e asistencës ndaj viktimave.

Në mbështetje të Planit të Veprimit të Kartagjenës (Kolumbi) dhe të Vietnanes (Laos), për Asistencën ndaj Viktimave qeveria shqiptare ka hartuar një planin kombëtar për asistencën ndaj viktimave të minave dhe municioneve. Një nga objektivat e këtij Plani Kombëtar është edhe regjistrimi i viktimave të municioneve në te gjithë vendin dhe përhapja e përvojës dhe eksperiencë se fi tuar në veri-lindje të Shqipërisë për mbështetjen e viktimave te municioneve në të gjithë Shqipërinë për ri-integrimin e tyre në shoqëri si persona me aftësi të kufi zuar.

Ky studim që po paraqesim për regjistrimin e viktimave të municioneve dhe identifi kimin e nevojave të tyre në 6 qarqe të vendit, vjen në mbështetje të këtij plani kombëtar për asistencën ndaj viktimave.

19

KAPITULLI II

Qëllimi, objektivat dhe metodologjia e studimit

2.1. Situata e viktimave të municioneve në Shqipëri

Pas konfl iktit të Kosovës të vitit 1999, me ndihmën e ekspertizës ndërkombëtare, AMAE fi lloi mbledhjen e të dhënave për viktimat e minave në rajonin e Kukësit. Në procesin e mbledhjes së të dhënave dhe regjistrimin e viktimave të minave u përfshinë organizata Care International, Kryqi i Kuq Ndërkombëtar dhe shoqata lokale Viktimat e Minave dhe Armëve Kukës (VMA tani ALB-AID). Brenda një periudhe 3-vjeçare u regjistruan të gjitha viktimat nga minat në 39 fshatra kufi tare të Shqipërisë me Kosovën.

Me mbështetjen e Qendrës Ndërkombëtare të Gjenevës për Çminime Humanitare, AMAE ngriti sistemi IMSMA, për hedhjen e informacionit të hollësishëm për viktima të minave dhe municioneve.

Në vitin 2005, me mbështetjen e UNDP-së, AMAE fi lloi mbledhjen e të dhënave për aksidentet me UXO/ERW/AXO-ve në Shqipëri, sipas formatit IMSMA. Deri tani janë hedhur në IMSMA informacione të hollësishme për 982 viktima të minave dhe municioneve në Shqipëri, duke përfshirë edhe të dhënat për 272 viktimat e minave në veri-lindje të Shqipërisë. AMMCO vazhdon të mbledhë informacion të detajuar për aksidentet nga minat dhe municionet nga ALB-AID dhe Kryqi i Kuq Shqiptar që nga 2003 e në vazhdim, të cilin e pasqyron në databazë-n e IMSMA. Pasqyra e aksidenteve me municione për vitet 1996-2013, sipas qarqeve në Shqipëri, paraqitet si më poshtë:

Tabel e aksidenteve sipas qarqeve / Table of accidents according to the counties

0

50

100

150

200

250

300

Kukes

Tirane

Shkod

erBera

t

Elbasa

nDiber

Vlore

Lezh

e

Durres

Gjiroka

ster

Fier

Korçe

Casualties

Injured

Dead

Tabelë e aksidenteve sipas qarqeve

20

Por, deri më sot, nuk ka pasur asnjë studim të plotë për viktimat e shkaktuara nga aksidentet me municionet luftarake, për përmasat reale të dëmtimeve dhe të impaktit që aksidentet nga këto municione kanë pasur tek viktimat, familjet e tyre dhe komunitetet në tërësi. Kësisoj, viktimat e municioneve nuk kanë marrë vëmendjen dhe mbështetjen e nevojshme nga qeveria dhe institucionet shtetërore. Ata janë lënë jashtë skemave të mbështetjes sociale apo ekonomike. Një pjesë nuk kanë përfi tuar as pensione invaliditeti, pasi nuk kanë qenë në marrëdhënie pune në momentin e aksidentimit, siç e kërkon ligji aktual. Duke qenë të përjashtuar, ata nuk kanë qenë objekt i trajtimit dhe mbështetjes as nga OJF-të lokale, kombëtare apo ndërkombëtare.

Mungesa e identifi kimit dhe prezantimit të problemeve të tyre ka sjellë përjashtimin nga mjaft programe qeveritare e jo qeveritare, respektivisht dhe margjinalizimin dhe diskriminimin e tyre, mosrespektim të të drejtave të tyre bazë. Tragjedia e aksidenteve është përjetuar dhe përballuar nga vetë viktimat dhe familjet e tyre, përfshi dhe kostot social-ekonomike e mjekësore. Të vetmit mbështetës formalë kanë qenë mediat, të cilët kanë pasqyruar lajmin.

2.2. Qëllimi dhe objektivat e studimit

Qëllimi i këtij studimi është promovimi i përmirësimit të aksesit të viktimave të municioneve dhe mjeteve shpërthyese ndaj shërbimeve mjekësore dhe social-ekonomike që ofrohen nga operatorë shtetërorë dhe privat, qendror dhe lokal, përfshi shoqatat dhe institucionet e ndryshme kombëtare dhe ndërkombëtare.

Objektivat:Ky studim ka patur dy objektiva kryesorë: 1) Regjistrimi i viktimave të

municioneve dhe mjeteve luftarake në 6 qarqe të Shqipërisë; dhe 2) Analizimi i gjendjes aktuale dhe identifi kimi i nevojave të viktimave të municioneve për shërbime mjekësore dhe mbështetje social-ekonomike për ri-integrimin e tyre.

2.3. Modeli dhe metodologjia e përdorur

2.3.1. Modeli i vlerësimitPër të mbledhur informacionin e duhur mbi viktimat e municioneve dhe

mjeteve shpërthyese për këtë studim është zbatuar modeli i mëposhtëm:

21

Çështje specifi ke për të cilat është mbledhur informacion i detajuar

Si ka ndodhur aksidenti, vendi ku ndodhi, mjeti i aksidentuar.

Nëse ka pasur amputim, lëndime, mosfunksionime; lloji i ndihmës mjekësore të marrë, aftësia për punë; grupi i pa-aftësisë; nevoja për shërbime mjekësor etj.

Statusi civil, pjesëtarë të tjerë të familjes të aksidentuar; statusi civil në momentin e aksidentit, sigurimi i të ardhurave në familje, madhësia e banesës, personat që banojnë në banesë, pronësia e banesës, gjendja e banesës, pasuria etj.

Niveli i arsimit të personit të aksidentuar, nevojat për përmirësimin e formimit profesional etj. Burimi i të ardhurave para aksidentit, burimi aktual i të ardhurave pas aksidentit, humbjen e punës pas aksidentit, aftësitë që zotërojnë, mbështetje ekonomike dhe asistencë sociale të marrë nga subjekte të ndryshëm, formimi profesional, nëse shkolla plotëson nevojat, kohezioni social, ndihmesa e familjes, ndihma e komunitetit, si ndjehet në komunitet, nevojat ekonomike të tyre dhe të familjes etj.

Lloji i informacionit të mbledhur Informacion mbi aksidentin Rrethanat e ndodhjes së aksidentit

Informacion mjekësor Mënyra e marrjes së shërbimit mjekësor

Informacion për familjen e të aksidentuarit Informacion, niveli arsimor për profesionin /formimin profesional

Informacion social-ekonomikGjendja social-ekonomike e të aksidentuarit

2.3.2. Aspektet e vlerësuara për identifi kimin dhe nevojave për mbështetje

Aspektet e vlerësuara

Impakti mjekësor Ndikimi i aksidentit tek shëndeti i viktimës

Impakti social-ekonomik

Kategoritë e ndryshimit

Situata mjekësore e viktimës pas aksidentit

Mënyra e të jetuarit para dhe pas aksidentit

Çështje të veçanta të adresuara nga vlerësimi.

Situata shëndetësoreDëmtimet e shkaktuara nga aksidentetA ka patur aksidenti me municione impakt direkt mbi shëndetin, situatën shëndetësore të viktimës?

Situata ekonomikeSituata ekonomike e të mbijetuarit:A është përkeqësuar situata social-ekonomike e viktimës pas aksidentit? A janë ulur të ardhurat? Varfëria në çfarë shkalle është?

22

Cili është impakti i drejtpërdrejtë i aksidentimit duke përfshirë ndryshimet (pozitive ose negative) në stilin e jetesës?

Vlerësimi i nevojave për mbështetje mjekësore dhe social-ekonomike

Nevojat për shërbime mjekësore dhe mbështetje social-ekonomike

Aspekte të ndryshimit të jetës së viktimës si rezultat i aksidentit.

Rrugët e përmirësimit të situatës/ gjendjes së viktimave.

Situata socialeNë çfarë shkalle ka ndikuar aksidenti në jetën e te aksidentuarit/viktimës?A ka ndryshuar dinamika e të sjellurit? A ka një sjellje të re të viktimës në familje dhe e familjes ndaj tij?

Përmirësimi i shërbimeve mjekësoreNevojat për shërbime të vazhdueshme mjekësore si me poshtë:Nevojat për pajisje me proteza dhe mirëmbajtjen e tyreNevojat për shërbime fi zioterapie Mbështetja social-ekonomikeNevojat për mbështetje psiko-sociale të të mbijetuarveNevojat për këshillim psiko-socialNevojat për aktivitete rekreative

Nevojat për punësim:Mbështetje me fonde për vetëpunësim për gjenerimin e të ardhurave dhe përmirësimin e gjendjes ekonomike;Nevojat për trajnime profesionale;Mbështetje me kredi, këshillime etj.Mbështetje e ndërmarrjeve sociale për personat me aftësi të kufi zuar.

Advokim/lobimNevoja për përfshirjen në skemat e ndihmës shoqërore e pensionimit për paaftësi (programet PAK), si rezultat i aksidentimit me municione

2.3.3. Metodologjia e studimitObjekt i këtij studimi kanë qenë viktimat e municioneve në gjashtë qarqe të

Shqipërisë. Studimi është bazuar në metodologjinë hulumtuese të të dhënave të mbledhura

përmes pyetësorëve të plotësuar në terren me çdo viktimë municionesh, intervistave, statistikave zyrtare të mbledhura nga drejtoritë e Shërbimit Social, botimet e ndryshme etj.

Për këtë qellim janë intervistuar 296 të aksidentuar. Nuk janë intervistuar dhe përfshire në këtë studim personat e aksidentuar nga municionet me pasoje

23

vdekjen, për arsye se familjarët e kontaktuar kanë refuzuar intervistimin, pasi nuk kanë dëshirë të kujtojnë fatkeqësinë.

Realizimi i studimit është bërë përmes katër fazave, si më poshtë:1) Faza përgatitore; 2) Plotësimi i pyetësorit përmes intervistave individuale; 3) Kryerja e kontrolleve mjekësore; 4) Përpunimi i të dhënave, analiza dhe konkluzionet e studimit; I tërë procesi është monitoruar nga afër nga punonjësi i AMMCO, ofi ceri për

Asistencën ndaj Viktimave të minave, duke përfshirë edhe vizitat në terren.

Faza I: Faza përgatitore Pas përzgjedhjes së stafi t, janë vendosur kontakte me aktorët kryesorë të

përfshirë dhe të interesuar për kryerjen e studimit. Eshtë realizuar trajnimi i stafi t për kryerjen e intervistimit. Megjithëse stafi i ALB-AID ka patur kapacitete për mbledhjen e të dhënave dhe kryerjen e studimit, është kryer një trajnim i shkurtër më special për teknikat dhe specifi kat e intervistimin e të mbijetuarit.

Në bashkëpunim me zyrën e AMMCO është hartuar pyetësori (bashkëngjitur) qe është përdorur për intervistimin e viktimave. Pyetësori është bazuar mbi një model të përdorur edhe nga shtete te tjera për projekte te ngjashme, si dhe është realizuar edhe me asistencën e organizatave ndërkombëtare ( ICRC dhe GICHD).

Pas vendosjes së bashkëpunimit me Ministrinë e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë, është organizuar takim me Drejtorinë e Politikave Sociale, për të siguruar mbështetjen institucionale të ministrisë dhe degëve rajonale në vartësi të kësaj ministrie, për mbështetjen e projektit dhe bashkëpunimin me ALB-AID për realizimin cilësor të studimit.

Pas kësaj janë vizituar gjashtë drejtoritë rajonale të shërbimit social ku është bërë prezantimi i projektit dhe i kërkesave të studimit. Janë hartuar marrëveshjet përkatëse për angazhimin institucional për plotësimin e pyetësorit dhe mbledhjen e informacionit. Për qarkun e Korçës, shoqata ALB-AID punoi ngushte me Observatorin për fëmijë, Qarku Korçë, pasi drejtoria rajonale e qarkut Korçë nuk ofroi ndihmë.

Në bashkëpunim me drejtorët rajonalë të shërbimit social të qarqeve janë përzgjedhur asistentet lokalë për secilin qark, të cilët kanë shërbyer si ndërlidhës mes shoqatës ALB-AID, drejtorive të shërbimit social shtetëror dhe punonjësve socialë të komunave.

Pas përzgjedhjes, është organizuar trajnimi i asistentëve lokalë në bashkëpunim me stafi n e projektit dhe është hartuar plani i vizitave në secilin qark, janë përcaktuar format e mbledhjes së informacionit. Lista e viktimave për 6 qarqet që disponon AMMCO, u është vënë në dispozicion asistentëve lokalë dhe drejtorive rajonale të shërbimit social për ta ndarë

24

me administratorët socialë të komunave për të identifi kuar vend-ndodhjen e viktimave të municioneve.

Asistentët lokalë kanë organizuar takime me punonjësit socialë të komunave, me të cilët është ndarë lista e viktimave të municioneve, e vënë në dispozicion nga AMMCO. Njëkohësisht, administratorët socialë janë udhëzuar të identifi kojnë viktima të reja municionesh të pa-regjistruara në listat e AMMCO (nëse ka të tilla) dhe të mbledhin informacione për aksidente të mundshme, të cilët mund të kenë mbetur jashtë këtyre listave.

Administratorët socialë kanë bërë identifi kimin e viktimave të municioneve në komunat e tyre dhe saktësimin e vendndodhjes, adresës etj. Një pjesë prej tyre kanë identifi kuar edhe viktima të reja të pa-raportuara e, për rrjedhojë, të paregjistruara në bazën e të dhënave të AMMCO. Në Dibër janë identifi kuar 45 dhe në Durrës 57 raste të reja aksidentesh me municione.

Faza II: Plotësimi i pyetësorit, intervistimi në terren

Faza e dytë ka vazhduar nga muaji prill deri në muajin shtator 2013. Pas mbledhjes së kontakteve, informacionit dhe saktësimit të adresave nga punonjësit socialë, në koordinim me asistentët lokalë, punonjësit e shoqatës kanë bërë plotësimin e pyetësorëve në çdo fshat për çdo individ. Gjatë vizitave në terren punonjësit e shoqatës janë shoqëruar nga asistentët lokalë të qarqeve dhe nga administratorët socialë sipas komunave.

Gjatë kësaj periudhe janë intervistuar 296 viktima në 75 komuna dhe bashki të 6 qarqeve. Çdo viktimë është vizituar dhe intervistuar individualisht në banesën e tij për të mbledhur informacionin e duhur. Intervistat kanë zgjatur 50 deri 78 minuta. Nga të intervistuarit 22 kanë qenë femra, 274 meshkuj. Janë intervistuar edhe 107 viktimat e reja të identifi kuara nga administratorët socialë, të cilët nuk kanë qenë në listat e AMMCO. Për viktimat e reja të identifi kuara është plotësuar edhe formati IMSMA. Të dhënat e mbledhura janë hedhur në data-baze e IMSMA nga punonjësi i AMMCO-s.

Pyetësort e plotësuar sipas qarqeve No. of questionaires completed by counties

Durrës, 88

Dibër, 73Berat, 62

Elbasan, 37

Gjirokastër, 23 Korçë, 13

Pyetësorët e plotësuar sipas qarqeve

25

Faza III: Kontrolli mjekësor

Pas përfundimit të intervistimit të viktimave, gjatë muajit shtator dhe tetor 2013 është organizuar kontrolli mjekësor i viktimave me probleme serioze mjekësore. Kontrollet mjekësore janë organizuar mbi bazë qarqesh dhe kanë përfshirë vizitat nga okulisti, ortopedi, tekniku protezist, fi zioterapisti dhe psikologu.

Janë realizuar 14 vizita mjekësore. Në këta vizita 32 viktima janë vizituar nga okulisti, 50 prej tyre janë vizituar nga ortopedi dhe tekniku protezist, 122 janë vizituar nga psikologu, nga të cilët 43 me probleme serioze psikologjike.

Faza IV: Përpunimi i të dhënave dhe përgatitja e studimit.

Pas përfundimit të kontrollit mjekësor informacionet e mbledhura janë kompjuterizuar dhe përpunuar. Eshtë përgatitur një bazë e detajuar të dhënash në programin Akses. Janë analizuar të dhënat dhe është hartuar ky studim për nevojat e viktimave për shërbime mjekësore dhe mbështetje për integrim social-ekonomik me rekomandimet përkatëse.

Prezantimi i studimit

Për paraqitjen e këtij studimi para aktorëve të ndryshëm do të organizohet workshop-i kombëtar në bashkëpunim me AMMCO, Ministrinë e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë dhe Shërbimin Social Shtetëror, ku do të paraqiten rezultatet dhe rekomandimet e tij. Kjo do të shërbejë për nxitjen e aktoreve të ndryshëm për përfshirjen e viktimave të municioneve në politikat dhe programet e ndryshme qeveritare për PAK dhe rehabilitimin e plotë të viktimave të municioneve.

Studimi me gjetjet dhe rekomandimet për hapat e ardhshëm që do të ndërmerren do të ndahet me të gjitha palët e interesuara si dhe do të publikohet në faqen zyrtare të shoqatës ALB AID.

Gjetjet kryesore

107 të aksidentuar nga municionet, të paidentifi kuar dhe të paregjistruar më parë, shumica në Dibër dhe Durrës.

59 persona të aksidentuar me municione kanë gjetur vdekjen në momentin e aksidentit (Nuk janë përfshirë në këtë studim)

Të aksidentuarit nga municionet u përkasin kryesisht shtresave më të varfra; ata përfshijnë të gjitha grupmoshat. Gjithashtu, janë të shpërndarë kryesisht në zonat më të varfra dhe më të largëta të vendit.

26

Nga 296 të intervistuarit, 4 janë pa arsim, 178 me arsim 9 vjeçar, 93 me arsim te mesëm, 18 me universitet dhe 1 me arsim pasuniversitar.

137 persona kanë qenë kryefamiljarë para aksidentit, 18 fëmijë, 22 femra.195 persona kanë humbur plotësisht aftësinë për punë pas aksidentit, kurse 36

kanë humbur pjesërisht aftësinë për punë. 180 të intervistuar nuk kanë akses dhe përfshirje në shërbimet sociale ditore,

rehabilituese dhe arsimore për personat me aftësi të kufi zuar për shkak të mungesës së infrastrukturës për PAK.

113 të aksidentuar ndjen vështirësi fi zike në marrjen e shërbimeve bazë (38 %).

175 të aksidentuar kanë nevojë për shërbime të përhershme mjekësore. Këtu përfshihen ata që kanë nevojë për pajisjen me proteza, riparim protezash, seanca fi zioterapie, kontroll i syve etj.

237 të intervistuar banojnë në shtëpi të vjetra (“private”) të cilat kanë nevojë emergjente për riparime të ndryshme.

163 persona kanë pësuar amputime të ndryshme, kurse pjesa tjetër kanë pësuar fraktura, lëndime etj.

116 të aksidentuar janë përfshirë në programin e asistencës sociale (39 %), kurse 180 nuk janë përfshirë (61 %).

72 të aksidentuar marrin pension paaftësie; 48 marrin ndihmë ekonomike; 10 marrin pension pleqërie, kurse 10 të tjerë marrin pension special.

158 viktima dëshirojnë të ndjekin kurse të formimit profesional, 31 kërkojnë të vazhdojnë shkollën e mesme dhe 18 dëshirojnë vazhdojnë universitetin.

264 të aksidentuar kanë nevojë për mbështetje të mëtejshme ekonomike, 62 të tjerë kërkojnë të mbështeten me mikro-kredi për biznese familjare.

170 të aksidentuar kërkojnë mbështetje për rimbursim ilaçesh, 107 kanë nevojë për mbështetje për proteza, ku përfshihen proteza nën gju, mbi gju, krahë etj., 32 persona kanë nevojë për proteza syri, 11 persona kanë nevojë për proteza prostetike, 3 persona orteza, 4 persona kanë nevojë për karroca.

43 të aksidentuar kanë probleme serioze psikologjike dhe kanë nevojë për seanca psikologjike..

Të aksidentuarit nuk janë përfshirë në aktivitete rekreative dhe mbështetje psiko-sociale për të tejkaluar traumat që kanë pësuar.

27

KAPITULLI III

Rezultatet e pyetësorit

3.1 Aksidentet me mina dhe municione

Sipas informacionit të mbledhur në 6 qarqe rezulton se gjatë periudhës mars 1997-dhjetor 2013 janë aksidentuar nga minat dhe municionet 268 persona. Në këtë shifër përfshihen 59 persona që janë aksidentuar me pasojë vdekjen. Nëse u referohemi të dhënave sipas viteve (tabela e mëposhtme) shohim që aksidentet kanë qenë minimale në vitet 1991-1996, prej të cilave mund të konsiderohen si raste sporadike. Viti 1997, i cilësuar si “viti i mbrapshtë” për shkak të krizës së “piramidave fi nanciare”, revoltave dhe rënies së shtetit, shënon kulmin e aksidenteve, plot 107 të tilla, duke u pasuar me 29 aksidente në vitin 1998. Më pas në vitet në vazhdim kemi përsëri një ulje të aksidenteve, por që, krahasuar me vitet para 1997-s, numri mbetet i lartë.

Tabela e aksidenteve sipas viteve: Aksidentet sipas viteve / Accidents in years

77

10

107

30

11

3424

100

20

40

60

80

100

120

1970-1991 1992-1996 1997 1998 1999-2000 2001-2005 2006-2012 2013

Vlen të theksohen disa shifra interesante përsa i përket periudhës para vendosjes së sistemit demokratik në Shqipëri. Përkatësisht, duke ju referuar viteve 1945-1970 numri i aksidenteve me municion ka qenë shumë i ulët për këto qarqe. Nëse përjashtojmë vitin 1970 ku janë shënuar 4 aksidente, në vitet tjera pasardhëse janë regjistruar 1-2 aksidente. Gjithashtu, edhe në vitet pasardhëse

28

1971-1990 trajektorja e aksidenteve ka patur një rritje jo të vogël me 7 aksidente në vitin 1977 dhe 9 aksidente në vitin 1988. Sigurisht që këto shifra të paraqitura për aksidentet përpara viteve 1990 janë të një karakteri informues.

3.2. Mosha e të aksidentuarve

Nëse i klasifi kojmë sipas moshës, shohim se 11 % kanë qenë fëmijë, 12 % adoleshentë, kurse 68 % i përkasin grup-moshës aktive për punë; vetëm 9 % kanë qenë mbi 66 vjeç. Në këtë tabelë përfshihen edhe personat e aksidentuar me pasojë vdekjen.

3.3. Mjeti qe ka shkaktuar aksidentin

Nga vlerësimi i pyetësorëve të plotësuar me personat e intervistuar rezulton se 85 persona (77 % e të intervistuarve) janë dëmtuar me municione dhe granata dore, ndërsa 19 (7 %) janë dëmtuar me mina. 6 persona nuk arrijnë të identifi kojnë mjetin me të cilin janë aksidentuar: mund të ketë qenë detonator municioni. Mbase kjo vjen si pasojë e traumës që mund të kenë pësuar, si dhe kujtesës së turbullt, pasi aksidenti ka ndodhur para shumë vitesh.

3.4. Lloji i aktivitetit ne momentin e aksidentit

Një e dhënë tjetër interesante është edhe aktiviteti i personit në momentin e aksidentit. Nga të intervistuarit rezulton se shumica, 35 % e të aksidentuarve, kanë qenë në punë në momentin e aksidentit. Këtu përfshihen kryesisht personat që kanë qenë në punë në ushtri ose thjesht ushtarë kur depot e armatimit kanë shpërthyer ose janë grabitur në vitin 1997. Një fakt tronditës është edhe numri i lartë i fëmijëve të aksidentuar, 86 të tillë, të cilët kanë qenë duke lozur me shokët apo duke manipuluar municionin e gjetur, gjë e cila ka sjellë edhe aksidentimin e tyre. Kategori të tjera më të vogël në numër janë kategoritë e atyre që janë aksidentuar

Mosha /Age of the victims at the moment of accident

36-45 vjeç19%

56-65 vjeç10%

mbi /over 66 vjeç9%

5-18 vjeç11%

46-55 vjeç22%

19-25 vjeç12%

26-35 vjeç17%

Aksidentet sipas llojit të mjetit shpërthyes Accidents according to the type of device

Minë/Mine7%

Municion/ Munition

46%Granatë dore/ Hand Granade

31%

E panjohur/ Unknow n

1%

Tjetër/ Other17%

29

duke u marrë me punë bujqësie, si, për shembull, duke punuar në arë, duke kullotur bagëtinë ose duke mbledhur skrap etj. Në këtë grup hyjnë edhe persona të tjerë që mund të jenë ndodhur rastësisht në vendin e aksidentit; duke shëtitur, duke shkuar për të vizituar të afërmit apo duke udhëtuar për në shkollë. Më poshtë grafi ku i detajuar.

3.5. Dëmtimet e shkaktuara nga aksidentet

Individët që kanë qenë pjesë e intervistës në terren janë kategorizuar edhe sipas dëmtimit të shkaktuar nga aksidenti. Nga intervistat në terren rezulton që dëmtimet e personave të aksidentuar janë nga më të larmishmet, ku më kryesoret përfshijnë: humbje gjymtyrësh; dëmtim ose humbje shikimi, djegie, plagë sipërfaqësore, dëmtim dëgjimi, trauma etj.

Sipas këtij kategorizimi, dallohen dy grupe kryesore: a) grupi i personave që kanë pësuar amputime dhe b) grupi i personave që kanë marrë plagë të ndryshme. Sipas të intervistuarve, 163 prej tyre kanë pësuar amputim gjatë aksidentit. Amputimi përfshin humbje gjymtyrësh, duke përfshirë humbje këmbe, dore ose gishtërinjsh etj. Kurse grupi i dytë përfshin 133 të aksidentuar që kanë marrë plagë të ndryshme si fraktura, djegie etj., të cilat do t’i trajtojmë më poshtë.

Numri më i madh i personave që kanë pësuar amputim u përket atyre që kanë dëmtuar krahun e djathtë ose të majtë, duke përfshirë këtu dëmtimet si poshtë bërrylit ashtu edhe sipër bërrylit. Këtij grupimi i përkasin 97 të aksidentuar, kurse 28 të tjerë kanë humbur këmbën e majtë ose të djathtë. Në grupin me amputime përfshihen edhe 71 të tjerë që, përveç humbjes se njërës gjymtyre, kanë dëmtuar ose humbur edhe gjymtyrë të tjera si gishtërinjtë e dorës ose këmbës etj.

Kurse sa i përket grupit të dyte, të cilët kanë pësuar plagë të ndryshme, numrin

Lloji i aktivtetit në momentin e aksidentit Type of activity at the moment of the accident

Në punë/ Working. 35%

Duke lozur/ Playing.

29%

Duke shëtitur/ Walking around.

8%

Duke kullotur bagëtinë/

Grazing animals. 8%

Duke mbledhur skrap/ Collecting

scrap. 1%

Duke shkuar në shkollë/ Going to

school. 1%

Duke punuar arën/ mbledhur dru/ Diging land/

Collecting f irew ood. 7%

Të tjera/ Other. 11%

Lloji i dëmtimit Type of damage caused

Plagë të ndryshme/ Wounds

45%

Amputime/ Loss of limbs

55%

30

më i madh e zë grupi i atyre që kanë pësuar kryesisht fraktura, duke u pasuar nga ata që kanë pësuar dëmtime të syve. Të parët përbëjnë 129 të intervistuar, ndërsa të dytët 73. Gjithashtu, një numër të konsiderueshëm zënë edhe ata që kanë pësuar djegie në pjesë të ndryshme të trupit dhe plagosje fragmentare - 31 persona, kurse 41 të tjerë kanë patur shkëputje fragmentare.

3.6. Ndihma mjekësore

Të gjithë të aksidentuarit e intervistuar kanë pohuar se kanë marrë ndihmë mjekësore pranë spitalit më të afërt pas aksidentit. Të aksidentuarit në fshatrat më të largët janë transportuar menjëherë në spitalet e qyteteve përkatëse, sipas rastit, me ambulancë ose mjete të tjera. Po kështu, pothuajse të gjithë të aksidentuarit janë trajtuar fi llimisht me ndihmën e parë dhe më pas të gjithë ata që kanë patur nevojë emergjente për ndërhyrje i janë nënshtruar operacionit të mëtejshëm. Vlen të theksohet se në rastet kur spitalet lokale nuk kanë patur kapacitetet për kurimin e pacientëve, ata janë transportuar drejt spitaleve të kryeqytetit për ndërhyrje më të specializuar. Kështu, sipas të intervistuarve, 240 të aksidentuar, pasi kanë marrë ndihmën e parë, i janë nënshtruar operacionit të nivelit të parë ose të dytë. Ndërhyrjet kanë qenë të ndryshme, siç do ta shohim edhe në kapitullin e mëposhtëm. Në raste specifi ke ka lindur nevoja për operacione të dhimbshme që kanë rezultuar me prerjen e dorës apo të këmbës. Nuk kanë munguar sigurisht edhe fajësimet apo akuzat, të cilat e vendosin të aksidentuarin në rolin e akuzuesit ndaj mjekut, duke e konsideruar atë, me apo pa të drejtë, si fajtorin kryesor për fatkeqësinë e vet.

Aksidentet kanë sjellë si rrjedhim edhe humbjen e aftësisë për punë të pjesës më të madhe të personave të aksidentuar. Nga personat e intervistuar, 171 prej tyre janë kategorizuar me pa-aftësi të përhershme, kurse 78 prej tyre me pa-aftësi të përkohshme. Pra, kemi 195 të aksidentuar që deklarojnë se kanë humbur totalisht aftësinë për punë, kurse 98 të tjerë deklarojnë se janë ri-integruar në komunitet dhe punojnë si çdo individ tjetër me kapacitet funksional të efektshëm.

Pyetjes nëse kanë nevojë për mbështetje të mëtejshme mjekësore, kahu i të intervistuarve, (175 persona), anojnë drejt trajtimit mjekësor të problemit të tyre, duke i rritur shpresat vetes që me një kurim më të specializuar ata mund të arrijnë rehabilitimin e plotë. Ndërsa 117 të tjerë ndihen të rehabilituar në masën e integrimit të tyre shoqëror, pa u paragjykuar nga komuniteti. Në këtë shifër përfshihen edhe personat të cilët e kanë pranuar gjendjen e tyre dhe nuk kanë ndonjë shpresë për t’u rehabilituar totalisht.

Pyetjes nëse kanë përdorur pajisje teknike mjekësore 217 të aksidentuar i janë përgjigjur pozitivisht. Pajisjet mjekësore përfshijnë: protezë, ortezë, protezë syri, karrocë, paterica, ose syza. Pjesa dërmuese e të intervistuarve janë shprehur se, pas aksidentit, të paktën një herë kanë përdorur pajisje teknike mjekësore. Kurse

31

66 të aksidentuar janë përgjigjur se nuk kanë përdorur asnjëherë pajisje teknike mjekësore, pasi i përkasin grupit të viktimave me dëmtime te lehta, pa humbje gjymtyrësh.

Pyetjes nëse kanë nevojë të mëtejshme për pajisje teknike mjekësore, 155 të aksidentuar janë përgjigjur “po”, d.m.th., kanë përsëri nevojë, ndërsa 141 të tjerë shprehen se nuk kanë nevojë për pajisje të tilla. Duke iu referuar shifrave të mësipërme, 107 prej tyre shprehen se kanë nevojë për proteza këmbësh dhe duarsh, 32 kanë nevojë për proteza syri, ndërsa pjesa tjetër në për orteza, karroca, syze dhe paterica.

Interesant është fakti se një pjesë e të aksidentuarve janë kuruar jashtë territorit shqiptar, pasi spitalet shqiptare, përfshi edhe Qendrën Kombëtare të Traumave në Tiranë, nuk kanë materiale dhe ekspertizë. Trajtimi shëndetësor jashtë shtetit është bërë kryesisht me ndërhyrjen dhe ndihmën fi nanciare të të afërmve që banojnë në shtetet përkatës, por, në 3-4 raste, me ndihmën e shtetit shqiptar. Kështu, 50 prej tyre janë kuruar jashtë shtetit. Vendi më i preferuar ku ata janë trajtuar ka qenë fqinji i Shqipërisë, Greqia, me 21 raste, i ndjekur nga Italia me 9 raste, Sllovenia, Turqia etj.

3.7. Informacion i gjendjes familjare

Gjatë intervistave në terren, të intervistuarit gjatë pyetjeve për familjen tregojnë një ndjeshmëri dhe një përkushtim ndaj pjesëtarëve të familjes, duke i quajtur ata si një nga faktorët kyç të integrimit të tyre. Duke iu referuar rasteve që në momente vështirësie ekziston edhe braktisja e të dëmtuarve nga të afërmit, ata vlerësojnë me nota maksimale ndihmën nga pjesëtarët e familjes, të cilët i kanë mbështetur dhe u kanë qëndruar vazhdimisht pranë. Nga të intervistuarit 227 persona janë me status civil të martuar, 64 beqarë dhe pjesa tjetër të divorcuar apo të ve. Nga këto rezultojnë se 204 të aksidentuar kanë edhe fëmijë. Pjesa më e madhe e te intervistuarve është 46-55 vjeç, 24 % e ndjekur nga personat me moshë 36-45 vjeç (21 %). Kurse fëmijët përbëjnë 6 për qind.

Në këtë fazë është identifi kuar edhe aspekti nëse të intervistuarit kanë pjesëtarë të tjerë të familjes të aksidentuar. Nga intervistimi ka rezultuar se vetëm 30 prej tyre kanë patur një të afërm të përfshirë në aksident, kurse 257 janë përgjigjur në mënyrë negative. Të afërmit e përfshirë në aksident dhe të dëmtuar në 13 raste kanë rezultuar të jenë vëllai ose motra, 2 raste fëmijët dhe 11 raste të afërm të nivelit të parë.

Kështu, 137 të intervistuar janë përgjigjur se kanë qenë kryefamiljarë para aksidentit, ndërsa 159 nuk e kanë patur një status të tillë. Kjo nënkupton kryefamiljarin si personin kryesor të sigurimit të të ardhurave me 144 raste që janë përgjigjur “po” dhe 152 raste janë përgjigjur “jo”. Përsa i përket vazhdimësisë dhe ndryshimit të këtij roli pas aksidentit, 102 persona janë përgjigjur se ky rol

32

nuk ka ndryshuar, kurse 194 persona kanë pohuar se kanë ndryshuar status, duke u shndërruar në kryefamiljar.

Një pikë tjetër e rëndësishme është edhe sigurimi të ardhurave për veten dhe familjen nga personat e aksidentuar. Duke qenë pjesë e dëmtimeve të niveleve të ndryshme, vështirësohet edhe sigurimi të ardhurave mbi jetesën e familjes.

Nga rezultatet e anketimit rezulton se 191 të aksidentuar i sigurojnë vetë të ardhurat për familjen, të ndjekur nga 51 persona që të ardhurat i sigurojnë prindërit për ta. Dhe në 34 raste i sigurojnë bashkëshortët. Sigurimi i të ardhurave nga vetë personat është e një kuptimi të dyfi shtë, ku me “sigurim të ardhurash nga vetë personi”, përveç angazhimit në një punë sistematike, nënkupton edhe pension pa-aftësie që përfi tojnë këta persona, me kujdestarë ose jo. Rastet që u referohen prindërve janë kryesisht të aksidentuar në një moshë të re dhe e kanë të pamundur angazhimin e tyre në një punë stabile. Kur i referohemi sigurimit të të ardhurave nga bashkëshortja, ato kryesisht identifi kohen me punë në bujqësi, shitëse etje, punë që bëhen përgjithësisht nga gratë.

3.8. Kushtet e jetesës

Personat që janë identifi kuar të aksidentuar jetojnë kryesisht në fshat. Fare pak prej tyre jetojnë në qytet. Kurse 230 të intervistuar jetojnë në shtëpi private dhe 66 në apartamente në pallate. Madhësia mesatare e shtëpisë së banimit është 85 m2

, ndërsa mesatarja e numrit të personave që jetojnë në një shtëpi është 4.7. Fakti pozitiv për personat e intervistuar është se në shumicë dërrmuese (208 persona), pohojnë se pronësia e banesës është private, pra, janë zotërues të banesave. 11 persona pohojnë se jetojnë me qera, 10 banojnë me të afërm dhe vetëm 1 person deklaron se jeton në pronë të zaptuar.

Një fakt tepër shqetësues mbi kushtet e banesës është se 237 prej të intervistuarve deklarojnë që shtëpitë e tyre janë të vjetra dhe kanë nevojë emergjente për riparime. Me riparim të intervistuarit zakonisht kuptojnë tualetin, çatinë apo instalimet elektro-hidraulike. Po këtu, 43 të mbijetuar deklarojnë se kanë shtëpi të reja, te cilat nuk kanë nevojë për asnjë riparim.

Sa i përket pajisjeve të ndryshme elektro-shtëpiake, pothuajse të gjithë deklarojnë se i disponojnë këto pajisje si televizor, mobilie, orendi, frigorifer etj. Ndërsa janë të rralla rastet për personat që disponojnë automobil apo makineri bujqësore. E vetmja pasuri e rëndësishme për jetesën në zonat rurale është toka.

Duket qartë se për pjesën më të madhe toka bujqësore është burimi kryesor për sigurimin e të ardhurave. Të angazhuar vetëm ose familjarisht ata punojnë në bujqësi për mbijetesën e tyre. Menjëherë, pas tokës, pasuria e dytë më e rëndësishme është zotërimi i një lope, dru frutor etj.

33

3.9. Arsimi

Arsimi është një nga shtyllat që mund të ketë penalizuar integrimin e plotë të personave të aksidentuar me municione.

Nga rezultatet e mbledhura rezulton se shumica dërmuese e viktimave (92 %) kanë arsimin 9-vjeçar ose të mesëm. Ndërsa një numër shumë i ulët kanë arsimin e lartë. Konkretisht, 178 të intervistuar kanë deklaruar se arsimi i tyre është 9-vjeçar, 93 kanë deklaruar se janë me arsim të mesëm dhe vetëm 16 prej tyre kanë deklaruar se janë me arsimin e lartë. 4 të aksidentuar nuk kanë arsim. Faktet tregojnë që personat që kanë arsimin e lartë janë njëkohësisht edhe më të integruar në shoqëri, duke siguruar të ardhurat e familjes vetë, janë të stabilizuar në një punë të rregullt dhe janë protagonist në jetën sociale. Personat me arsim 9-vjeçar janë të destinuar për t’i siguruar të ardhurat e familjes, kryesisht, nga persona të tretë (bashkëshortja, fëmijët), kjo jo vetëm si pasojë e pa-aftësisë fi zike, por edhe e mungesës së një profesioni. Ndërsa në qendër qëndrojnë personat me arsim të mesëm të cilët janë të nxitur nga faktorë të jashtëm për të qenë pjesë e sfi dave bashkëkohore, por mungesa e një profesioni nuk ua lejon këtë gjë.

Sa i përket pyetjes se çfarë do të donit të përmirësonit sa i përket edukimit (arsimimit), shumica janë përgjigjur se, për shkak edhe të moshës relativisht të lartë, nuk preferojnë të vazhdojnë studimet, por të ndjekin kurse profesionale. Kjo vjen edhe nga papunësia e lartë që e karakterizon këtë shtresë, duke parë si shpresën e vetme për punësim formimin profesional. Ky grup arsimim e konsiderojnë si një rrugë të shpejtë dhe të sigurt për integrimin e tyre.

Konkretisht, 158 të intervistuar janë shprehur se dëshirojnë të ndjekin kurse profesionale, 31 dëshirojnë të vazhdojnë shkollën aty ku e kanë lënë dhe vetëm 18 prej tyre mendojnë të vazhdojnë universitetin.

Arsimimi/ Education

Me shkollë të mesme /

High School31%

Shkolle 9 -vjeçar/ Primary

education61%

Pa arsimwithout education

1%

Universitet/ University

7%Pas universitar/ Post University

0%

Çfarë do të donit të përmirësonit në edukimin tuaj? If support what would you select to improve your

education?Të vazhdoj shkollën/ To attend secondary

school15%

Të vazhdoj universitetin/

To attend university 9%

Të ndjek Kurse të formimit profesional /

Professional Vocational Courses

76%

34

A ka shkaktuar aksidenti humbjen e vendit të punës? Has the accident

caused the loss of job?

Po / Yes53%

Jo / No 47%

3.10. Situata social-ekonomike

Situata social-ekonomike në terren duket e vështirë. Ndesh fytyra të pezmatuara të personave dhe familjeve të aksidentuara që kërkojnë vazhdimisht rrugë për të mbijetuar. Sigurisht që nuk mund t’i përgjithësojmë rastet, pasi ka edhe nga ata që bëjnë jetë të rregullt.

Mbijetesa e personave të intervistuar bazohet kryesisht në bujqësi. Të pyetur për situatën e para dhe pas aksidentit, 95 prej tyre shprehen se janë marrë me bujqësi, ndërsa 74 prej tyre vazhdojnë të merren me bujqësinë edhe pas aksidentit. Vlen të theksohet se nga 72 prej personave të intervistuar, deklarojnë se para aksidentit kanë qenë të punësuar me kohë të plotë, ndërsa pas aksidentit kemi vetëm 13 prej tyre që vazhdojnë të jenë të punësuar.

Ka rritje të ndjeshme te personave që pas aksidentit mbështeten vetëm tek te ardhurat përmes pensionit, 112 raste të tilla kurse para aksidentit 8 persona. Kjo ndodh qoftë për shkak të pa-aftësisë fi zike, por edhe asaj intelektuale. Një pjesë e konsiderueshme e të aksidentuarve shprehen se aksidenti ka shkaktuar njëkohësisht edhe humbjen e vendit të tyre të punës, ndër arsyet kryesore që përmendin janë: a) pa-aftësia për të punuar në të njëjtin vend pune; b) diskriminimi; c) refuzimi nga punëdhënësit dhe nga institucionet shtetërore.

Një fakt tjetër interesant lidhet edhe me mbështetjen që kanë marrë personat e aksidentuar pas aksidentit. Një pjesë e tyre deklarojnë se janë përfshirë në programe të ndryshme përfi timi monetar, kryesisht nga shteti shqiptar dhe shumë pak nga organizata jofi timprurëse. Kështu, 81 persona pohojnë se përfi tojnë ndihma të ndryshme nga shteti: këtu përfshihet pensioni, sigurimi një operacioni brenda ose jashtë territorit të Shqipërisë. Vetëm 14 të mbijetuar deklarojnë se kanë përfi tuar ndihmë nga organizata të ndryshme humanitare.

Pjesa më e madhe e të intervistuarve janë të përfshirë në programin e asistencës sociale, kryesisht trajtohen me pension pa-aftësie dhe ndihmë ekonomike. Të parët përbëjnë 72 raste, ndërsa të dytët 48 raste. Pjesa tjetër klasifi kohet në kategoritë si pension pleqërie apo pension i veçantë.

Një faktor tjetër i rëndësishëm është edhe mungesa e politikave për punësimin e kësaj kategorie në shoqëri. Është për t’u vlerësuar fakti që të gjithë të intervistuarit, 283 të intervistuar, kanë deklaruar se nuk iu është ofruar qoftë edhe një herë të vetme një punë apo trajnim nga zyra e punës. Ky defekt duhet të trajtohet me seriozitet për këtë kategori të shoqërisë, e cila duhet të jetë pjesë e politikave shtetërore.

35

Pse keni humbur vendin e punës pas aksidentit? Why have you lost your job after the accident?

Mungesë kualif ikimi

5%

Pa-aftësi për të punuar në njejtin

vend pune79%

Diskriminim 3%

Tjetër10%

Refuzim nga punëdhësit

3%

Sa i përket vështirë-sive që hasin këta qytetarë në marrjen e shërbimeve nga insti-tucionet publike, siç mund të jenë shkollat, spitalet ose institucio-net shtetërore, 183 prej tyre deklarojnë se nuk ndjejnë asnjë vështirë-si, 113 ndjejnë shumë vështirësi dhe shprehin mendimet e tyre për përmirësimin e këtyre shërbimeve publike.

Përsa i përket aspektit social, pjesa më e madhe, rreth 95 %, shprehen se faktori kyç i integrimit të tyre në komunitet ka qenë familja. Përveç familjes, një rol të rëndësishëm ka luajtur edhe komuniteti, pavarësisht se shifrat këtu janë më të ulëta, për shkak edhe të diskriminimit.

Vizita të shpeshta nga miqtë apo të afërm janë pjesë e të piketimit si një individ i rëndësishëm dhe me vlera. Në vazhdimësi të kësaj ata shprehen se janë të aftë të marrin pjesë në aktivitet të përditshme apo lëvizshmëria e tyre, qoftë kjo me protezë ose jo nuk i pengon ata ushtrimin e një xhiroje të përditshme në qytet apo angazhimin në një punë. Ndryshimi ndodh në jetën sociale, ku palët janë të ndara, 137 prej tyre shprehen se marrin pjesë në jetën sociale dhe 159 shprehen negativisht. Me jetë sociale kuptojmë ushtrimin e sporteve, kulturës, politikës etj.

Sa i përket pyetjes se për çfarë mbështetje të mëtejshme ekonomike kanë nevojë, shumica përgjigjen se kanë nevojë për mbështetje për të fi lluar aktivitete që rrisin punësimin dhe gjenerojnë të ardhura, të ndjekur nga grupi i dytë që kërkojnë të mbeshteten për ndjekjen e kurseve profesionale dhe mikro-kredi për të fi lluar një biznes si në tabelën më poshtë:

Një pjesë e mirë kërkojnë mbështetje për rimbursim të ilaçeve, bursa për fëmijët etj.

Për çfarë mbështetje ekonomike keni nevojë?What type of support do you need most?

Mikro-kredi për të ngritur biznes

familjar16%

Mbështetje për punësim/aktivitete që gjenerojnë

të ardhura52%

Mbështetje për të ndjekur kurse

të formimit profesional

32%

36

37

KAPITULLI IV

Rekomandime

4.1 Rekomandimet kryesore

- Duke parë të dhënat e mbledhura nga ky projekt duken qartazi se nevojat për shërbime shëndetësore orto-prostetike, fi zioterapike, okulistike dhe psikologjike janë të domosdoshme për një kohë të gjatë për të aksidentuarit.

- Shërbimet shëndetësore që marrin për momentin janë të paplota e kanë kosto të lartë, krahasuar me gjendjen ekonomike që ata kanë. Këta persona nuk kanë mundësi të mbulojnë shpenzimet për pajisjen me proteza, kurimin apo kontrollet e herëpashershme mjekësore, pasi pjesa më e madhe e tyre jetojnë me pension ose ndihmë ekonomike.

- Spitalet rajonale nuk janë në gjendje të ofrojnë shërbime të specializuara për pajisjen me proteza, aq me tepër për mirëmbajtjen e tyre. Kështu që ata janë të detyruar t’u drejtohen spitaleve të kryeqytetit, ose spitaleve private. Për shumicën e tyre kjo është e pamundur, pasi kostot janë të papërballueshme.

- Spitalet rajonale nuk kanë mundësi të pajisin personat e amputuar me proteza apo mirëmbajtjen e tyre.

- Në këto rrethana është e nevojshme që organizata, donatorë të ndryshëm dhe institucionet shtetërore të mundësojnë mbështetje për protezim, si dhe shërbime okulistike.

- Qendra Kombëtare e Protezimit (e Traumës) nuk është funksionale dhe nuk plotëson nevojat për këtë kategori; ajo duhet të ri-dimensionojë funksionin e saj, pasi në këto kushte që është nuk u shërben me profesionalizim personave të amputuar për pajisjen e tyre me proteza.

- Në spitalet rajonale nuk ka reparte protezimi, me përjashtim të qarkut Kukës, repart i cili është ngritur me ndihmën e Departamentit të Shtetit të SHBA. Duke parë shtrirjen territoriale të këtyre qarqeve del si nevojë e domosdoshme që në çdo qark duhet të ketë reparte për mirëmbajtjen e protezave.

38

- Ministritë e linjës si Ministria e Shëndetësisë, Ministria e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë, të vendosin standarde për të gjithë personat e amputuar, për pajisjen e tyre me proteza.

- Në kuadrin e rregullimit te ligjit për aftësinë e kufi zuar viktimat e municioneve duhet të përfshihen në ligjin për Shërbimet Sociale.

- Pjesa më e madhe e personave të dëmtuar kanë mungesë kohezioni social; lëvizja e tyre është shumë e vogël, ata vizitohen vetëm nga të afërmit e tyre. Institucionet shtetërore, OJF-të, me anë të aktiviteteve të ndryshme kreative, mund të krijojnë një atraksion më social dhe më të madh ndaj këtyre shtresave.

- Pjesa më e madhe e personave të dëmtuar me municione janë me arsim 9-vjeçar, të cilët nuk kanë ndonjë profesion. Në këtë mënyrë kanë shumë vështirësi në gjetjen e një pune për sigurimin e të ardhurave. Aftësimi i tyre profesional përmes kurseve të formimit profesional është domosdoshmëri për të rritur aftësitë e tyre individuale, për të qenë të aftë për tregun lokal të punës. Vetëm në këtë mënyrë ata mund të integrohen dhe të bëhen të pavarur nga pjesëtarët e tjerë të familjes.

- Pothuajse në asnjë institucion shtetëror nuk zbatohet ligji për punësimin e personave me aftësi të kufi zuar. Institucionet shtetërore, publike, por dhe ato private, duhet t’i kushtojnë më shumë vëmendje punësimit të këtyre personave dhe të shtrëngohen te zbatojnë ligjin në fuqi, i cili parashikon edhe gjoba ose pagesa alternative.

- Një pjesë e mirë mund të ri-integrohen dhe ndihmohen përmes projekteve që promovojnë gjenerim të ardhurash dhe vetëpunësim. Këto lloj projektesh kanë qenë shumë të suksesshme në qarkun e Kukësit për ri-integrimoin e viktimave të minave. Ndër më te preferuarit mund të ishin projekte që nxisin punimet e dorës, fuqizimin e ekonomive shtëpiake, kultivimin dhe përpunimin e produkteve bujqësore etj.

- Në të gjitha institucionet shtetërore mungojnë rampat në hyrje të ndërtesave, duke kufi zuar kështu marrjen e shërbimeve nga personat me aftësi të kufi zuar, përfshi edhe viktimat e municioneve. Institucionet që ofrojnë shërbime publike duhet të fi llojnë menjëherë përshtatjen, për t’i bërë të aksesueshme edhe për PAK.

- Në vend ka dallime ndërmjet invalidëve, gjë e cila bën të mundur një pabarazi ndërmjet kësaj shtrese. Të gjithë invalidët të kenë trajtim të unifi kuar, të mos ketë dallime ndërmjet këtyre personave.

39

- Gjithashtu, nuk duhet të ketë diskriminim ndërmjet personave të dëmtuar me municione dhe invalidëve të punës; viktimat e municioneve që kanë qenë në marrëdhënie pune në momentin e aksidentit marrin pensione, kurse të aksidentuarit që nuk kanë qenë në marrëdhënie pune nuk trajtohen me pensione.

- Duhet të nxiten shoqata të ndryshme për të hapur biznese sociale me këtë kategori njerëzish si një nga mundësitë më të thjeshta dhe të qëndrueshme për të siguruar integrimin e kësaj shtrese dhe përmirësimin e të ardhurave.

40

41

PJESA E DYTË

KAPITULLI V

Rezultatet e pyetësorit sipas qarqeveGjendja e viktimave të municioneve sipas qarqeve

5.1. Qarku Berat

a. Informacion i përgjithshëm mbi qarkun e Beratit

Qarku i Beratit7 ka një sipërfaqe prej 1,798 km². Ai përfshin rrethin e Beratit, rrethin e Kuçovës dhe rrethin e Skraparit. Qarku i Beratit ka 5 bashki, 20 komuna dhe 245 fshatra. Qendra e qarkut të Beratit ndodhet në qytetin e Beratit. Qarku i Beratit ka një popullsi prej 138.484 (2013) sipas INSTAT. Në qarkun e Beratit8 4567 familje trajtohen me ndihme ekonomike, nga të cilët 2581 me ndihmë të pjesshme dhe 1984 familje me ndihmë të plotë.

Shërbimi shëndetësor: Qarku i Beratit ka një spital kryesor rajonal i cili ndodhet në qytetin e Beratit dhe dy spitale lokale në qytetet e Kuçovës dhe të Skraparit. Spitali rajonal ka një ortoped, dhe 2 okulistë. Ka mungesë të theksuar mjekësh specialistë. Në çdo komunë ka qendër shëndetësore ku shërben 1 mjek. Në pjesën më të madhe të fshatrave ka ambulanca me personel infermierie. Spitali rajonal ka mungesa të theksuara në shërbimet bazë për arsye të mungesës së mjekëve specialistë dhe të mjeteve. Shërbimi orto-prostetik mungon në këtë spital. Nuk ka repart për protezimi. Shërbimi i okulistit ofrohet nga klinikat private.

Aftësia e Kufi zuar9 (PAK). Në qarkun e Beratit ka 7,436 persona me aftësi të kufi zuar. Nuk ka ndarje të veçantë për personat e dëmtuar me municione. Ndarja sipas grupeve paraqitet si më poshtë:

7. Burimi: www.qarkuberat.net8. Burimi: Drejtoria Rajonale e Shërbimit Social, Adelina Druga, e-mail dërguar më 08.10.20139. Burimi: Drejtoria Rajonale e Shërbimit Social, Adelina Druga, e-mail dërguar më 08.10.2013

42

Persona me aftësi të kufi zuar Invaliditeti sipas kategorive 10

PAK Fizik Mendore

Të verbër Para-tetra-plegjikë

IShoqë-rues

Shoqë-rues

Shoqë-rues

II III

7028 1017226 2583 PAK

3002 invalidë pune

--- 236225 225 me kujde-starë

b. Informacion mbi të aksidentuarit nga municionet

Qarku i Beratit është një nga qarqet që ka patur numrin më të madh të aksidenteve ne vitin 1997. Industria ushtarake ka qenë e përqendruar në Poliçan edhe në disa pika të tjera të rrethit të Skraparit, ku gjenden reparte ushtarake e depo të shumta të shpërndarë gjithandej si kërpudha. Gjatë trazirave në vitin 1997, si në të gjithë vendin edhe këndej shumica e armëve dhe municioneve ranë në duart e qytetarëve të ndryshëm duke përfshirë edhe fëmijët.

Rezultatet e pyetësorit në terren tregojnë gjendjen reale të viktimave. Kjo falë edhe faktit se secili prej njerëzve të intervistuar ishin shumë bashkëpunues, ashtu si edhe administratorët socialë të komunave përkatëse, të predispozuar për të qenë sa më të saktë në dhënien e informacionit.

Në bazën e të dhënave IMSMA të AMMCO, ka informacion për 82 aksidente nga municionet në qarkun. Nga vizitat në terren dhe bashkëpunime me punonjësit socialë të komunave janë identifi kuar nga kjo listë 74 të aksidentuar, nga të cilët 12 të vdekur. Nga informacioni i punonjësve socialë këta 8 persona janë larguar drejt qarqeve te tjera ose jashtë shtetit pranë të afërmve të tyre.

Në qarkun e Beratit nga viti 1997-gusht 2013 janë regjistruar 42 aksidente me municione. Kulmi i aksidenteve është regjistruar në vitin 1997 me 26 të tilla, i pasuar me 7 aksidente në vitin 1998. Kurse në vitet në vazhdim numri i aksidenteve ka shkuar drejt zeros. Më poshtë keni një tabelë të detajuar të aksidenteve të ndodhura në çdo vit.

Aksidenetet sipas viteve Accidents in Years

18

2

26

7 63

0

5

10

15

20

25

30

Deri 1999 1992-1996 1997 1998 1999-2005 2006-2013

10. Aftësia e kufi zuar ndahet në 2 grupe. Në 4 grupe ndahet sipas Institutit të Sigurimeve Shoqërore, të cilët nuk kanë lidhje me personat që trajtohen nga Shërbimi Social Shtetëror.

43

Lloji i aktivitetit ne momentin e aksidentit / Type of activity at the time of accident

Duke mbledhur skrap/Collecting scrap

2%

Duke kullotur bagëtinë/ Grazing animals

8%Duke lozur /shetitur /

Playing walking37%

Duke punuar arën / Digging land

5%

Të tjera / Other 11%

Në punë / Working35%

Kurse aksidentet sipas grupmoshave paraqiten në tabelën ngjitur.

Në Berat numri më i madh i aksidenteve (50%) ka ndodhur në ambientet e punës. Këtu përfshihen ish-ushtarakë që kanë qenë në gatishmëri në reparte ushtarake, duke punuar arën, duke mbledhur skrap etj. Kështu, 22 të aksidentuar deklarojnë se kjo fatkeqësi u ka ndodhur kur ata kanë qenë në krye të detyrës. Vendin e dytë e zë një moshë e vogël, kanë qenë duke lozur në momentin e aksidentit. Këtu përfshihen fëmijët të cilët, si rezultat i kuriozitetit fëminor, janë përpjekur t’i eksplorojnë apo manipulojnë grana-tat dhe municionet e ndryshme, duke ju shkaktuar ngjarjen më të hidhur në jetën e tyre.

Arsye të tjera, siç mund të shohim më sipër, më pak të rëndësishme janë personat që merren me bujqësi, që kanë qenë duke punuar arën apo kullotur bagëtinë, duke shëtitur etj.

Një tjetër aspekt tjetër i rëndësishëm është edhe mjeti që është shkaktuar aksidenti. Një numër i konsiderushëm deklaron lloje të ndryshme të municioneve. Ndërsa vendin e dytë e zë granata e dorës.

Sipas deklarimit të tyre, 23 janë plagosur me granatë dore, 10 me municione dhe 26 me mjete të tjera shpërthuese siç janë predhat, bomba, dinamit etj. Ndërsa kemi vetëm një rast me minë dhe 2 raste të cilët, për shkak të kohës së largët të aksidentit dhe mungesës së pjesshme të kujtesës nuk e mbajnë mend mjetin shpërthyes me të cilin janë aksidentuar.

Aksidentet sipas grup-moshave

Deri 18 vjeç6%

19-25 vjeç8%

26-35 vjeç21%

36-45 vjeç18%

46-55 vjeç23%

56-65 vjeç8%

Mbi 66 vjeç16%

Minë/Mine2%

E panjohur/ Unknow n

3%

Municion/ Munition

58%

Granatë dore/ Hand Granade

37%

Lloji i mjetit qe ka shkaktuar Aksidentin Type of device causing accident

44

Lloji i dëmtimit të shkaktuar nga aksidenti

Çrregullime45%

Amputime-Humje

gjymtyrësh24%

Plagë të ndryshme/Lën

dime31%

c. Lloji i dëmtimit të shkaktuar nga aksidenti

Në qarkun e Beratit rezultojnë 22 të aksidentuar që kanë pësuar amputim, ndërsa 38 të tjerë janë me plagë të ndryshme të lehta. Konkretisht, në tabelën e mëposhtme shohim dëmtimet sipas kategorive:

Pjesa më e madhe e të aksidentuarëve që kanë pësuar amputim, 10 të tillë, kanë pësuar dëmtim të krahut te djathtë nën bërryl, 8 në dorën e majtë specifi kisht gishtërinjtë dhe 5 gishtrinjtë e dorës së djathtë. Ndërsa më të pakta në numër janë rastet me amputim të këmbëve. Lëndimet që kanë pësuar kryesisht të aksidentuarit janë të llojeve të ndryshme.

Nga të dhënat e mbledhura konstatojmë që pjesa më e madhe kanë pësuar frakturë, e shoqëruar kjo me dëmtimet e syve, si pasojë e shpërthimit së municioneve në depot përkatëse. Ndërsa rastet për plagosje fragmentare, paralizë dhe djegie janë të pakta në numër.

Kategoria tjetër përfshinë, zakonisht, cifl a në trup, cifl a midis syve, humbje e shikimit, çarje te dora e majtë etj, plagë të cilat nuk janë specifi kuar më sipër, duke u kategorizuar në kolonën “tjetër”. “Çasti” i aksidentit, përvec dëmitimeve trupore, karakterizohet edhe nga mosfunksionime apo çregullime të ndryshme që kanë lënë pasoja te individët. Kryesisht çregullimet më të mëdha kanë qenë te shikimi dhe dëgjimi, ku, si pasojë e shpërthimit të fuqishëm, një pjesë e konsiderueshme e të aksidentuarëve kanë probleme të shfaqura pak me vonesë në shikim dhe dëgjim. Ndërsa më të pakta janë rastet në sistemin nervor dhe aparatin lëvizës.

Pjesa më e madhe e të intervistuarve deklarojnë se lloji i ndihmës së parë të marrë është ndërhyrja kirurgjikale në spitalin më të afërt. Pas aksidentit ata janë transferuar në spitalin e rajonal të qarkut, ku i janë nënshtruar operacionit, ku disa herë nuk kanë munguar edhe operacionet e dyfi shta. Në rastet kur spitali rajonal nuk i ka plotësuar kushtet për operacion ata janë transferuar në spitalin e kryeqytetit, në Tiranë.

Të intervistuarit në këtë qark deklarojnë se pas aksidentit e kanë humbur njëkohësisht edhe aftësinë për punë. Konkretisht, 37 prej tyre deklarojnë se e kanë humbur përfundimisht aftësinë për punë, ndërsa 24 ndihen të integruar përsëri në ushtrimin e një profesioni të zakonshëm. Gjithashtu, 21 prej tyre deklarojnë se paaftësia e tyre është e përhershme, ndërsa për 16 të tjere paaftësia e tyre është e përkohëshme. Gjithashtu, vlen të përmendet se grupi më i madh i paaftësisë

45

Aftësia për punë pas aksidentit

Nuk kanë humbur aftësinë

për punë?39%

Kanë humbur

aftësinë pë punë?61%

që përfi tojnë të aksidentuarit është ai i katërt (IV).

Konkretisht, kemi 12 të intervistuar që i përkasin kategorisë së IV, 6 kategorisë së parë dhe 4 kategorisë së II dhe 1 në kategorinë e III-të. Ndërsa 14 prej tyre deklarojnë se nuk iu është caktuar grup, duke përfi tuar në këtë mënyrë nga skema të tjera, siç mund të jetë ndihma ekonomike që ofrohet nga bashkitë apo komunat.

Gjatë mbledhjes së informacionit mjekësor vihet re se shumica e të intervistuarve nuk janë rehabiliuar ende plotësisht. Këtu fl asim për atë kategori e cila nuk ka pësuar amputim. Disa nga ndihmat mjekësore që ata kërkojnë janë: pajisje me proteza ose mirëmbajtje protezash aktuale; ndërhyrje të mëtejshme të specializuara kirurgjikale; shërbime ortepedike; operim; ndërhyrje kirurgjikale në këmbë; shërbime fi zioterurapike etj.

Pyetjes se nëse kanë përdorur pajisje teknike mjekësore deri ditën e intervistimit, vetëm 12 prej tyre janë përgjigjur pozitivisht, ndërsa 49 të tjerët janë përgjigjur negativisht. Ndërsa pajisja teknike mjekësore që kanë përfi tuar personat që kanë pësuar amputim ka qenë proteza, ndërsa shumë pak raste kemi në këtë qark me proteza syri, paterica apo karroca.

Të aksidentuarit me amputim janë përpjekur që të gjejnë zgjidhje edhe jashtë shtetit për problemin e tyre. Ata janë ndihmuar edhe nga të afërm të cilët banojnë në vendet përkatëse duke shpresuar në një përmirësim të situatës dhe duke gjykuar njëkohësisht paaftësinë e specialistëve brenda vendit. Shumica e rasteve (7) janë trajtuar në Greqi dhe shume pak raste kemi në Itali, Slloveni, Turqi etj.

Megjithatë, pavarësisht përpjekjeve të shumta për t’u rehabilituar, një pjesë e tyre deklarojnë se kanë ende nevojë për pajisje teknike mjekësore.

Shihet qartë se shumica kanë nevojë për protezë, këtu përfshihen edhe personat që e zotërojnë një të tillë por, për shkak të mosmirëmbajtjes, vjetërsisë etj, kërkojnë ta zevendësojnë atë.

d. Rezultatet e kontrollit të përgjithshëm mjekësor

Gjatë kontrollit mjekët specialistë kanë vizituar të dëmtuarit me probleme shëndetësore. Për çdo person të ekzaminuar është plotësuar fl etë epikriza, me rekomandimet përkatëse. Sipas mjekëve, rezulton se 6 persona kanë nevojë për mjekim të mëtejshem okulistik, nga këto 1 person ka nevojë për protezë syri, 2 persona duhet të pajisen dhe përdorin syze, 2 persona kanë nevojë të bëjnë kontroll periodikë të syve për marrjen e medikamenteve të ndryshme, 1 person

46

ka nevojë për operimin e syrit, kurse 18 të tjerë që kanë humbur gjymtyrët kanë nevojë për paisjen me proteza.

Ndërsa, sipas mjekut ortoped dhe teknikut protezist të cilët kanë bën ekzaminimin e gjendjes së të amputimit dhe të gjendjes së protezave, 5 persona kanë nevojë ri-protezimi, pasi gjendja e protezave është shumë e dëmtuar nga superpërdorimi i tyre, 2 persona kanë nevojë për pajisjen me proteza, pasi nuk kanë patur asnjëherë me proteza. 25 persona duhet të bëjnë seanca të herëpashershme fi zioterapie. Kurse, sipas specialistit psikiatër, 26 personat e kontrolluar kanë nevojë për shërbim intensiv psiko-social afatgjatë.

e. Informacion mbi gjëndjen familjare

Statusi i gjëndjes familjare është shumë i rëndësishëm për të kuptuar integrimin e personave të aksidentuar nga municionet. Gjendja familjare është bërthama e integrimit shoqëror, kështu që bashkëveprimi mes viktimave dhe pjesëtarëve të tjerë të familjes njëkohësisht ndikon edhe riintegrimin e shpejtë të tyre. Për fat të mirë, pjesa më e madhe e të aksidentuarëve në qarkun e Beratit janë të martuar. Nga të intervisuarit, 43 deklarohen të martuar, 18 me status civl beqar dhe vetëm 1 rast i ve. Nga personat e martuar vetëm 6 prej tyre janë ende pa fëmijë, ndërsa pjesa tjetër ka minimumi një të tillë. Mosha mesatare e fëmijëve është në pjesën më të madhe mbi 18 vjeç, fakt ky që tregon se një pjesë e konsiderueshme e të intervistuarëve e kanë pësuar aksidentin pas lindjes së fëmijës. Në vazhdimësi të kësaj ideje, të intervisuarit nuk janë karakterizuar edhe nga tragjedi familjare. Pra, kemi vetëm 4 raste, të cilët kanë të aksidentuar edhe një të afërm të tyre (vëlla ose motër), fakt ky që të bën të kuptosh se aksidentet kanë ndodhur kryesisht në vendin e punës apo duke qenë kalimtarë të rastit, duke shmangur kështu shpërthimet brenda ambienteve të shtëpisë.

Në këtë fazë 36 prej të intervistuarëve deklarojnë se kanë qenë kryefamiljarë edhe para aksidentit dhe njëkohësisht personi kryesor i sigurimit të të ardhurave, ndërsa 26 prej tyre e mohojnë këtë. Në rastet e sipërpërmendura 19 prej tyre deklarojnë se ky status ka ndryshuar. Pas aksidentit është tjetër person që i siguron të ardhurat, si bashkëshortja apo fëmijët për shkak të paaftësisë apo diskriminimit. Varësinë më të madhe që kanë personat si kryefamiljar është ndaj bashkëshortes dhe fëmijëve dhe shumë pak ndaj prindërve.

Pyetjes se kush i siguron të ardhurat në familje pjesa më e madhe janë përgjigjur “unë vetë”. Në këtë kategori përfshihen edhe personat të cilët pjestarët e familjes janë të papunë dhe sigurimi të ardhurave përftohet nga pensioni paaftësisë që merr i aksidentuari, por nuk përjashtohet edhe rasti i përftimit të të ardhurave nga punësimi në një vend të caktuar.

Në këtë pikë vlen të përmendim edhe disa gjeneralitete të cilat ndihmojnë në marrjen e një informacioni më të saktë mbi statusin familjar të personave

47

Niveli i arsimit të personave të aksidentuar

Arsim 9 -vjeçar51%

Universitet16%

Arsim i mesëm 33%

Çfarë do të doni të ndryshoni në edukimin tuaj?

Të vazhdoj universitetin

17%

Të ndjekë kurse profesionale

61%

Të vazhdoj shkollën

22%

të aksidentuar. Kështu madhësia mesatare e shtëpisë së banimit është 72.1 m2, numri mesatar i njerëzve që banojnë në të njëjtin ambient është 4.3. Ndërsa 44 prej të intervistuarëve deklarojnë se banojnë në shtëpi private dhe vetëm 18 prej tyre në apartament. Fakt ky që pohon se një pjesë e konsiderueshme jeton në zona rurale, si fshatra të ndryshëm apo në periferi të qytetit përkatës, ku varfëria, duke u bazuar në shifrat zyrtare, është më e lartë. Shumica dërrmuese, pavarësisht kushteve të vështira të jetesës, disponon një banesë, qofë të trashëguar apo të ndërtuar me forcat e veta. Kurse 61 prej tyre deklarojnë se e kanë shtëpinë private me dokumentacionin përkatës, 5 banojnë me qera dhe vetëm 4 banojnë me të afërm. Në vazhdimësi të kësaj, pjesa dërrmuese deklaron se shtëpia është e vjetër dhe ka nevojë për riparime nga më të ndryshmet, si tualeti, çatia, instalimet hidrauliko-elektrike etj.

Si përfundim nga të dhënat e mësipërme kuptohet se pjesa më e madhe e të intervistuarëve merret me bujqësi-blegtori, ku si pasuri të çmueshme kanë tokën e marrë nga privatizimi apo blerë nga të afërm, e dhëne kjo që do të trajtohet në mëyre më të zgjeruar edhe më poshtë.

f. Informacion për formimin profesional

Formimi profesional, bazuar edhe në arsimin përkatës, ndikon për integrimin shoqëror në marrëdhëniet bëshkëvepruese midis statuseve të ndryshme sociale. Niveli i shkollimit, gjithashtu, është pjesë integrale edhe e ri-integrimit të personave të aksidentuar. Pesimizmi, papunësia dhe diskriminimi social janë faktorë që ndikohen drejtpërdrejt edhe nga niveli arsimor. Në qarkun e Beratit, siç mund të shihet te tabela e mëposhtme, pjesë e konsiderueshme e personave të intervistuar ruajnë një status të ulët arsimor, përkatësisht arsimin 9-vjeçar.

Ajo që bie në sy është numri shumë i ulët i personave që kanë arsimin e lartë (9). Mungesa e kualifi kimit eshte një nga shkaqet kryesore të papunësisë së kësaj shtrese të aksidentuarish. Për këtë arsye vjen edhe kërkesa e pashtershme e tyre për t’u drejtuar nga kurset profesionale, siç paraqitet edhe në grafi kun përkatës.

Sipas intervistimit, 8 të persona dëshirojnë të vazhdojnë shkollë, 6 dëshirojnë të vazhdojnë univeristetin dhe 22 të intervistuar dëshirojnë të

48

Burimi i te ardhurave para aksidentit

I punësuar me kohë të plotë

29%

Mbarshtrim bagetish

3%

I vet-punësuar 2%

I punësuar me kohë të pjesshme

5%

Mbështetje nga fëmijë në emigrim

2%

Asnjë burim 11%

Punë sezonale 6%

Pension2%

Bujqësi 27%

Tjetër13%

ndjekin kurse profesionale. Pjesa e mbetur nuk dëshiron të vazhdojë asnjë prej alternativave të sipërpërmendura.

Kurset profesionale janë thelbësore per riintegrimin e kësaj shtrese në shoqëri, duke i parë ata edhe si një dritë shprese, si një rrugë e shpejt drejt socializimit. Por, fatkeqësisht, në qyetet e Shqipërisë programet apo kurset profesionale mungojnë pothuajse plotesisht, duke e bërë shumë të vështirë që këto persona të ndjekin kurse të tilla në Tiranë, për shkak të varfërisë për të përballuar shpenzimet.

g. Informacion për gjendjen social-ekonomike

Situata social-ekonomike është e vështirë për t’u përshkruar me terma ekzakte në fazën e intervistimit në terren, pasi faktet janë të bazuara në vetdeklarimet e intervistuesve, të cilat mund të jenë paksa të egzagjeruara për shkak të pritshmërive që të aksidentuarit kanë për të ardhmen e tyre. Megjithatë të dhënat pasqyrojnë një realitet të hidhur.

Për t’u referuar konkretisht studimit rezulton se pjesa më e madhe e të intervistuarve para aksidentit janë marrë me bujqësi 15 persona, 21 të tjerë me mbarështim blektorie, 18 kanë qenë të punësuar me kohë të plotë, 4 me punë sezonale, 1 pension, 1 emigrim, kurse 19 kanë deklaruar “tjetër” si në grafi kun më poshtë.

Të punësuar me kohë të plotë përfshihen edhe persona të cilët janë marrë ose punësuar në fushën e bujqësisë/blegtorisë. Numri më i ulët, siç mund të shihni, është për individët e vetëpunësuar, pra, ata që kanë marrë iniciativën për të hapur një biznes, ndërsa 10 është numri atyre që nuk kanë patur asnjë burim para aksidentit.

Krejt ndryshe paraqitet situata në burimin e të ardhurave pas aksidentit, ku ka një rritje të ndjeshme të numrit të personave që kanë si burim të vetëm pensionin.

Ndërsa vazhdon që një nga aktivitetet kryesore për sigurimin e të ardhurave të jetë bujqësia dhe blegtoria. Gjithashtu, edhe kategoritë e tjera ruajnë të njëjtin nivel si para aksidentit.

Të intervistuarit shprehen se pas aksidentit e kanë humbur aftësinë për punë, qoftë fi zike apo mentale. Ndër ta, 26 shprehen se e kanë të pamundur fi zikisht për të punuar përsëri, ndërsa 36 ndihen të aftë për t’u punësuar. Disa ndër arsyet

49

Burimi aktual i te ardhurave pas aksidentit

I vet-punësuar 1%

I punësuar me kohë të pjesshme

2%

Tjetër20%

Asnjë Burim 11%

Pension23%

Pune sezonale 2%

I punësuar me kohë të plotë 3%

Mbarshtrim bagetish 22%

Bujqësi 16%

kryesore, sipas rëndësisë që ata japin, janë: paaftësia për të punuar në të njëjtën punë; diskriminimi; refuzimi nga punëdhënësit.

Për shkak të këtyre arsyeve, por edhe të kufi zimit të fushës, siç u përmend edhe më sipër, shohim pasojat konkrete në terren, duke qenë se pjesa kryesore e tyre të vetmin profesion që zotërojnë lidhet me bujqësinë ose blektorinë.

Pyetjes se a kanë marrë mbështetje nga institucionet e ndryshme, vetëm 12 janë përgjigjur pozitivisht, ndërsa pjesa tjetër negativisht. Të aksidentuarit kanë kërkuar formim profesional, trajnime për ngritjen e një biznesi, mbështetjen për edukim, punësim, por, sipas tyre, asnjë prej këtyre nuk ju është ofruar as nga shteti dhe as nga organizata humanitare që operojnë në territorin e tyre.

Duke anashkaluar të shkuarën, pas aksidentit, një pjesë e këtyre personave janë përfshirë në programin e asistencës sociale. Vetëm 16 prej tyre pretendojnë se kanë përfi tuar nga asistenca sociale dhe 45 të tjerët kanë refuzuar për të dhënë përgjigje pozitive. Nga të përzgjedhurit për përftimin e asistencës sociale ata konkretisht përfi tojnë pensionin e paaftësisë.

Në grupimin e mëposhtëm vlen të përmendim disa fakte interesante në lidhje me marrëdhënien e të aksidentuarëve me shtetin dhe organizatat jofi timprurëse. Të intervistarit pretendojnë se nuk i është ofruar në shumicën e rasteve pas aksidentit asnjë pozicion pune apo trajnim nga zyra e punës. Një numër i vogë deklaron se është inkurajuar për të vazhduar shkollën pas aksidentit. Arsimimi i tyre nuk lidhet fare me kërkesat që ka tregu sot.

Në nivel të barabartë është përgjigjja në lidhje me vështirësitë që ata kanë kur marrin shërbime spitalore, 32 shprehen se ndjejnë vështriësi, ndërsa 29 të tjerë nuk ndjejnë vështirësi. Një fakt mjaft kurajoz janë edhe vizitat që u bëhen të aksidentuarëve të shpeshta nga familjarët apo shokët, tregues ky që ndikon në përmirësimin e gjendjes emocionale, fi zike dhe ri-integrimin e tyre shoqëror. Sipas tyre, familja u ka qëndruar vazhdimisht në krah, duke mos i braktisur. Komuniteti, sipas tyre, i ka ndihmuar për t’u integruar, faktorë këta që përmirësojnë jetën dhe bashkeveprimin shoqëror të të aksidentuarëve. Pjesa më e madhe e tyre ndihet e aftë për t’u angazhuar në aktivitetet e përditshme, në jetën sociale si, p.sh., kulturë, sport, por edhe politikë.

50

Sa i përket pyetjese së për çfarë mbështetje të mëtejshme ekonomike kanë nevojë, shumica përgjigjen se kanë nevojë për mbështetje për të fi lluar aktivitete që rrisin punësimin dhe gjenerojnë të ardhura, të ndjekur nga grupi i dytë që kërkojnë të mbështeten për ndjekjen e kurseve profesionale dhe mikro-kredi për të fi lluar një aktivitet privat, si në tabelën më poshtë.

Një pjesë e mirë e të aksidentuarve kërkojnë mbështetje për rimbursim të ilaçeve, bursa për fëmijët etj. Pyetjes për pajisjen me proteza vetëm 18 prej tyre i përgjigjen pozitivisht, krahasuar me 40 të tjerë që kanë dëmtime më të lehta. Sigurisht, që pjesa më e madhe e tyre ka kërkesa më emergjente si, për shembull, sigurimi i të ardhurave për shkollimin e fëmijëve apo për blerjen e ilaçeve që, sipas tyre, janë me çmime shumë të larta dhe nuk i përballojnë dot. Gjithashtu, pavarësisht fatkeqësisë së tyre, të intervistuarit e qarkut të Beratit vazhdojnë të vendosin në qendër të interesit të tyre fëmijët dhe sigurimin e të ardhmes së tyre, duke u munduar me çdo kusht që ata të mos të kenë të njëjtin fat me prindërit e tyre.

Nevoja të veçanta

3 persona kanë nevojë për mjete leximi për të verbër, 2 persona kanë nevojë për mjete gjuhësore dhe 1 person ka nevojë për libra tingllues.

5.2. Qarku Dibër

a. Informacion i përgjithshëm Qarku Dibër11 ka një sipërfaqe prej 2.586 km². Qarku i Dibrës përfshin rrethin

e Dibrës, Bulqizës dhe Matit. Qarku i Dibrës nga ana administrative është i ndarë në 4 bashki dhe 31 komuna. Qendra e qarkut të Dibrës ndodhet në qytetin e Peshkopisë.

Qarku i Dibrës12 ka një popullsi prej 190.932 banorë (sipas Instat 2013,

Për çfarë mbështetje ekonomike keni nevojë?

Mbështetje për të ndjekur kurse të

formimit profesional 32%

Mbështetje për punësim/aktivitete që

gjenerojnë të ardhura

47%

Mikro-kredi për të ngritur biznes

familjar21%

11. Burimi: www.qarkudiber.gov.al12. Burimi: Drejtoria Rajonale e Shërbimit Social, Rexhep Koka, e-mail dërguar më 10.10.2013

51

popullsia rezidente është 132.876 banorë), 47.388 familje, nga të cilat 15,296 familje trajtohen me ndihmë ekonomike (13,769 familje në fshat dhe 1527 në qytet).

Shërbimi shëndetësor13: Qarku i Dibrës ka një spital rajonal, i cili ndodhet në qytetin e Peshkopisë dhe spitale lokale në qytetet Mat dhe në qytezën e Bulqizës. Spitali ka 5 fi zioterapistë, 1 psikiatër dhe 8 mjekë të specialiteteve te tjera. Gjithashtu, numërohen 205 infermierë. Në çdo komunë ka qendër shëndetësore ku shërben 1 mjek. Në pjesën më të madhe të fshatrave ka ambulanca ku shërbejnë infermiere. Spitali rajonal ka mungesa të theksuara në shërbimet bazë, për arsye të mungesës së mjekëve specialistë dhe të mjeteve. Shërbimi orto-prostetik mungon në këtë spital. Nuk ka repart për protezim. Shërbimi okulistik ofrohet nga klinikat private.

Aftësia e Kufi zuar. Në qarkun Dibër ka 7436 persona me aftësi të kufi zuar. Nuk ka ndarje të veçantë për personat e dëmtuar me municione. Ndarja sipas grupeve paraqitet si më poshtë:

13. Mevlan Meda, ekonomist i Spitalit Peshkopi, e-mail dërguar më 10.10.2013.

Persona me aftësi të kufi zuar Invaliditeti sipas kategorive PAK Fizik Mendore

Të verbër Para-tetra-plegjikë

Kategoria e parë

Sho-qërues për PAK

Shoqë-rues (për të verbër)

Shoqërues për para e tetra/ ple-gjik)

Kategoria e dytë

2942 444259 1124(591) 277256 2521

b. Informacion mbi të aksidentuarit

Qarku i Dibrës është, gjithashtu, një nga qarqet me aksidente në një numër të konsiderueshëm gjatë vitit 1997. Grabitja e depove në vitin 1997 ka bërë që shumica e armëve të shpërndahen në duart e qytetarëve të ndryshëm në këtë qark, përfshi edhe fëmijët. Rezultatet e pyetësorit në terren janë më të thella, ku si rezultat i një prezence të re në çdo komunë apo fshat. Secili prej njerëzve që banonin aty ishte i predispozuar për të regjistruar të dhënat e tij për shkak të një aksidenti që mund të ketë pësuar edhe para vitit 1997.

Sipas informacionit të AMMCO, në qarkun Dibër gjatë viteve 1996-2013 janë shënuar 48 aksidente. Por, sipas të dhënave të tjera të mbledhura në këtë qark nga administratorët socialë të komunave, rezultojnë 102 aksidente, nga të cilat 29 me pasojë vdekjen e të aksidentuarit. Janë identifi kuar 45 raste të reja aksidentesh me municione të paidentifi kuara me parë.

Në vitet 1997-2013 janë regjistruar 58 aksidente me municione apo granata dore. Kulmi i aksidenteve është regjistruar në vitin 1997 me 22 të tilla, duke vazhduar me 10 në vitin 2001, 9 në vitin 1998, duke rënë në 1-2 viktima në vitet në vazhdim.

52

Aksidentet në Dibër sipas grup-moshave

Deri 18 vjeç15%

19-25 vjeç24%

26-35 vjeç4%36-45 vjeç

18%

46-55 vjeç25%

Mbi 66 vjeç3%

56-65 vjeç11%

Aksidentet sipas viteve në qarkun Dibër

12

3

48

1317

9

0

10

20

30

40

50

60

Deri në vitin1991

1992-1996 1997 1998 1999-2005 2006-2013

Aksidente sipas grup-moshave paraqiten në grafi kun në vijim.

Numri më i madh i aksidenteve ka ndodhur në punë. Kështu, 18 të aksidentuar deklarojnë se kjo fatkeqësi u ka ndodhur kur kanë qenë në krye të detyrës. Një vend të rëndësishëm e zënë fëmijët në moshë të vogël, të cilët kanë qenë duke lozur në momentin e aksidentit, ku numërohen 21 të tillë, 10 persona janë aksidentuar duke kullotur bagëtinë dhe 3 të tjerë duke punuar arën.

Më poshtë grafi ku i detajuar:

Lloji i aktivitetit në momentin e aksidentit

Në punë25%

Duke lozur 28%

Duke shetitur 5%

Duke kullotur bagetinë14%

Duke mbledhur skrap 3%

Duke punuar arën 4%

Të tjera shkaqe:21%

53

Lloji i mjetit qe ka shkaktuar aksidentin

Municione47%

Granate dore 37%

Nuk dihet 1%

Mine 15%

Një tjetër shifër e rëndësishme është edhe mjeti që është shkaktuar aksidenti.

Kështu, 36 persona deklarojnë se janë aksidentuar me municione, 23 me granata dore, 1 me minë dhe 16 të tjerë me mjete të tjera. Në kategorinë mjete të tjera ata nënkuptojnë municione të ndryshme si predha, bomba, dinamit. Gjithashtu, kemi vetëm 2 raste të cilët, për shkak të kohës së largët të aksidentit dhe mungesës së pjesshme të kujtesës, nuk e mbajnë mend mjetin me të cilin janë aksidentuar.

d. Lloji i dëmtimit të shkaktuar nga aksidenti

Në qarkun e Dibrës rezultojnë 41 të aksidentuar që kanë pësuar amputime, ndërsa 27 të tjerë kanë marrë plagë të ndryshme të lehta. Konkretisht, në tabela e mëposhtme tregon dëmtimet e viktimave sipas kategorive:

Një pjesë kryesore e të aksidentuarëve kanë pësuar amputime. Kështu, 9 të aksidentuar kanë të humbur krahun e djathtë nën bërryl, 7 dorën e majtë dhe specifi kisht gishtërinjtë dhe 12 gishtrinjtë e dorës së djathtë. Ndërsa më të pakta në numër janë rastet e personave që kanë humbur këmbët.

Lëndimet që kanë pësuar kryesisht të aksidentuarit janë të llojeve të ndryshme. Pjesa më e madhe kanë pësuar dëmtim të syrit, e shoqëruar kjo nga frakturat si pasojë e shpërthimit së municioneve në depot përkatëse. Ndërsa rastet për plagosje fragmentare, paralizë dhe djegie janë të pakta në numër. Ketu përfshinë zakonisht edhe cifl a në trup, cifl a midis syve, humbje e shikimit, çarje te dora e majtë etj.

Aksidenti, përveë dëmtimeve trupore, karakterizohet edhe nga mosfunksionime apo çregullime të ndryshme që kanë lënë pasoja te individët. Kryesisht çregullimet më të mëdha kanë qenë te shikimi dhe dëgjimi, ku si pasojë e shpërthimit të fuqishëm, një pjesë e konsiderueshme e të aksiddentuarëve kanë probleme të shfaqura pak me vonesë në shikim dhe dëgjim. Ndërsa më të pakta

Lloji i dëmtimit të shkaktuar nga aksidentet

Çrregullime33%

Plage te ndryshme/ Lëndime

46%

Amputime-Humje

gjymtyrësh21%

54

Aftësia për punë pas aksidentit

Nuk kanë humbur aftësinë

pë punë64%

Kanë humbur aftësinë pë

punë?36%

janë rastet në sistemin nervor dhe aparatin lëvizës.Pjesa më e madhe e të intervistuarëve deklarojnë se lloji i ndihmës së parë të

marrë është ndërhyrja kirurgjikale në spitalin më të afërt. Pas aksidentit ata janë transferuar në spitalin e qyteti duke ju nënshtruar operacioni, ku disa herë nuk kanë munguar edhe operacionet e dyfi shta. Në rastet kur spitali rajonal nuk i ka plotësuar kushtet për operacion ata janë transferuar në spitalin e kryeqytetit, në Tiranë.

Të intervistuarit deklarojnë se pas aksidentit e kanë humbur njëkohësisht edhe aftësinë për punë. Konkretisht, 47 prej tyre deklarojnë se e kanë humbur përfundimisht aftësinë për punë, ndërsa 25 ndihen të integruar përsëri në ushtrimin e një profesioni të zakonshëm. Gjithashtu, në këtë pikë, 33 prej tyre deklarojnë se paaftësia e tyre është e përhershme, ndërsa 25 e përkohshme. Vlen të përmendet se grupi më i madh i paaftësisë që përfi tojnë të aksidentuarit është ai i katërt (IV). Konkretisht, kemi 19 të intervistuar që i përkasin kategorisë së IV, 14 kategorisë së dytë dhe 6 kategorisë së I dhe të III. Ndërsa 21 prej tyre deklarojnë së nuk iu është caktuar grup, duke përfi tuar në këtë mënyrë nga ndihma të tjera sociale, siç mund të jetë ndihma ekonomike që ofrohet nga bashkitë apo komunat.

Gjatë mbledhjes së inforamcionit mjekësor vihet re se shumica e të intervistuarve nuk janë rehabiliuar ende plotësisht. Këtu fl asim për atë kategori, e cila nuk ka humbur gjymtyrë. Disa nga shërbimet mjekësore që ata kërkojnë janë: pajisja me protezë të re; ndërhyrje e mëtejshme të specializuara kirurgjikale, ndërrim proteze, ekzaminime periodike, shërbime ortepedike, heqjen e cifl ave që kanë në trup etj.

Pyetjes se nëse kanë përdorur pajisje teknike mjekësore deri ditën e intervistimit, vetëm 12 prej tyre janë përgjigjur pozitivisht, ndërsa 58 të tjerët janë përgjigjur negativisht. Ndërsa pajisjet teknike mjekësore që kanë përftuar personat amputuar ka qenë proteza dhe proteza syri, ndërsa shumë pak raste kemi në këtë qark me paterica apo karroca.

Të aksidentuarit me amputim janë përpjekur që të gjejnë zgjidhje edhe jashtë shtetit për problemin e tyre. Ata janë ndihmuar edhe nga të afërm të cilët banojnë në vendet përkatëse duke shpresuar në një përmirësim të situatës dhe duke gjykuar njëkohësisht paaftësinë e specialistëve brenda vendit. Shumica e rasteve (4) janë trajtuar në Itali, Slloveni dhe shumë pak raste sporadike kemi në Greqi, Turqi etj.

Megjithatë, pavarësisht përpjekjeve të shumta për t’u rehabilituar plotësisht, një pjesë e tyre deklarojnë se kanë ende nevojë për pajisje teknike mjekësore. Nga

55

përgjigjet shihet qartë se shumica kanë nevojë për proteza, këtu përfshihen edhe personat që e zotërojnë një të tillë por për shkak të mosmirëmbajtjes, vjetërsisë etj., kërkojnë t’i zëvendësojnë ato.

Rezultatet e kontrollit mjekësor:

Gjatë kontrollit mjekët specialistë kanë vizituar të dëmtuarit me probleme mjekësore të qarkut Dibër. Për çdo person të ekzaminuar është plotësuar fl etë epikriza me rekomandimet përkatëse. Sipas rekomandimeve të mjekve rezulton se 15 persona kanë nevojë për mjekim okulistik, nga këto 3 persona kanë nevojë për protezë syri, 2 persona duhet të përdorin syze, 7 persona kanë nevojë të bëjnë kontroll periodikë të syve, 3 persona kanë nevojë për operimin e syrit. Ndërsa, sipas mjekut ortoped dhe teknikut protezist, të cilët kanë bërë ekzaminimin e gjendjes së amputimit dhe të protezave për ato persona që mbajnë protezë, 5 prej tyre kanë nevojë për ri-protezimi pasi protezat janë konsumuar plotësisht nga përdorimi i gjatë i tyre, 2 persona kanë nevojë për proteza pasi nuk kanë qenë asnjëherë të pajisur me proteza, 25 persona duhet të bëjnë senaca të herëpashershme fi zioterapie. Kurse, sipas specialistit psikiatër, 23 personat e kontrolluar kanë nevojë për shërbim intensiv psiko-social afatgjatë.

c. Informacion mbi gjëndjen familjare

Statusi i gjëndjes familjare është shumë i rëndësishëm për të kuptuar edhe integrimin e personave të aksidentuar nga municionet. Gjendja familjare është bërthama e integrimit shoqëror, kështu që bashkëveprimi njëkohësisht ndikon edhe në ri-integrimin e tyre. Një avantazh në këtë drejtim përbën fakti që pjesa më e madhe e të aksidentuarëve në qarkun e Dibrës janë të martuar. Nga të intervisuarit, 49 deklarohen të martuar, 24 me status civl beqar dhe vetëm 1 rast i ndarë. Nga personat e martuar vetëm 15 prej tyre janë ende pa fëmijë, ndërsa pjesa tjetër ka minimumi një të tillë. Mosha mesatare e fëmijëve është në pjesën më të madhe mbi 18 vjeç; fakt ky që tregon se një pjesë e konsiderueshme e të intervistuarëve e kanë pësuar aksidentin pas lindjes së fëmijës. Në vazhdimësi të kësaj ideje, të intervisuarit nuk janë karakterizuar edhe nga tragjedi familjare. Pra, kemi vetëm 9 raste, të cilët kanë të aksidentuar njëkohësisht edhe një të afërm të tyre, kryesisht vëlla ose motër.

Në këtë fazë 28 prej të intervistuarëve deklarojnë se kanë qenë kryefamiljar edhe para aksidentit dhe njëkohësisht personi kryesor i sigurimit të të ardhurave, ndërsa 45 prej tyre nuk e kanë pasur këtë status. Në rastet e sipërpërmendura 24 prej tyre deklarojnë se ky status ka ndryshuar. Pas aksidentit është tjetër person që i siguron të ardhurat, si bashkëshortja apo fëmijët për shkak të pa-aftësisë apo diskriminimit. Varësinë më të madhe që kanë personat si kryefamiljar është

56

Niveli i arsimit të personave të aksidentuar në qarkun Dibër

Arsim i mesem

23%

Arsim 9 -vjeçar70%

Pa arsim3%

Universitet4%

ndaj bashkëshortes dhe fëmijëve dhe shumë pak ndaj prindërve. Në grafi kun e mëposhtëm do të shihni të detajuar personin që siguron të ardhurat në këto familje:

Pjesa më e madhe janë përgjigjur “unë vetë”. Në këtë kategori përfshihen edhe personat të cilët pjestarët e familjes janë të papunë dhe sigurimi të ardhurave përftohet nga pensioni pa-aftësisë që merr i aksidentuari, por nuk përjashtohet edhe rasti i përftimit të të ardhurave nga punësimi në një vend të caktuar.

Në këtë pikë vlen të përmendim edhe disa gjeneralitete të cilat ndihmojnë në marrjen e një informacioni më të saktë mbi statusin familjar të personave të aksidentuar. Kështu madhësia mesatare e shtëpisë së banimit është 77.6 m2, numri mesatar i njerëzve që banojnë në të njëjtin ambient është 5.4, ndërsa 58 prej të intervistuarëve deklarojnë se banojnë në shtëpi private dhe vetëm 15 prej tyre në apartament të privatizuar apo të blerë nga ndërtimet e reja. Ky fakt nënkupton se një pjesë e konsiderueshme jeton në zona rurale, si fshatra të ndryshëm apo në periferi të qytetit përkatës, ku varfëria, duke u bazuar në shifrat zyrtare, është më e lartë. Një lajm premtues është se shumica dërrmuese, pavarësisht kushteve të vështira të jetesës, zotëron një banesë, qoftë të trashëguar apo të ndërtuar me forcat e veta, ku 64 prej tyre deklarojnë se e kanë shtëpinë private me dokumntacionin përkatës, 7 banojnë me qera dhe vetëm 1 rast banojnë me të afërm. Në vazhdimësi të kësaj, pjesa dërrmuese deklaron se shtëpia është e vjetër dhe ka nevojë për riparime nga më të ndryshmet, si tualetin, çatinë, instalime hidrauliko-elektrike etj.

Si përfundim, nga të dhënat e mësipërme kuptohet se pjesa më e madhe e të intervistuarëve merret me bujqësi-blegtori, ku si pasuri të çmueshme kanë tokën e ndarë nga shteti apo blerë nga të afërm, pikë kjo që do të shihet më e zgjeruar edhe më poshtë.

d. Informacion mbi formimin profesional

Formimin profesional bazuar edhe në arsimin përkatës ndikon për integrimin shoqëror në marrëdhëniet bëshkëvepruese midis statuseve të ndryshme sociale. Niveli i shkollimit, gjithashtu, është pjesë integrale edhe e ri-integrimit të personave të aksidentuar. Pesimizmi, papunësia dhe diskriminimi social janë faktorë që ndikohen drejtpërdrejti edhe nga niveli arsimor i viktimave.

Në qarkun e Dibrës 2 të aksidentuar janë pa arsim, 12 me arsim fi llor, 39

57

Çfarë do të përmirësoni në edukimin tuaj?

Të vazhdoj shkollën

13%

Të vazhdoj universitetin

6%

Të ndjekë Kurse Profesionale

46%

Të mos vazhdojnë arsimim të mëtejshëm

35%

me arsim nëntëvjeçar, 17 me arsim të mesëm dhe 3 me arsim universitar.

Sipas intervistave me të aksidentuarit, 8 prej tyre dëshirojnë të vazhdojnë shkollën, 4 dëshirojnë të vazhdojnë univeristetin, kurse 46% (28 person) dëshirojnë të ndjekin kurse profesionale, ndërsa pjesa tjetër (35%)nuk dëshiron të vazhdoj asnjë prej alternativave të sipërpërmendura.

Kurset profesionale janë vendimtare për ri-integrimin e kësaj shtrese në shoqëri, duke e parë edhe si një dritë shprese, si një rrugë e shpejtë për gjetjen e një pune. Por, fatkeqësisht, programet e formimit profesional janë të përqendruara kryesisht në kryeqytet, duke e bërë shumë të vështirë vazhdimin e tyre për këta persona, për arsye të mungesës së fondeve për t’i përballuar shpenzimet.

e. Informacion për situatën social-ekonomike

Situata social-ekonomike është e vështirë për t’u përshkruar me terma konkret në fazën e intervistimit në terren, pasi faktet janë të bazuara në vetdeklarimet e intervistuesve, të cilat mund të kenë edhe një tendencë mosbesueshmërie për shkak të pritshmërive që kanë të aksidentuarit për të ardhmen.

Për t’u referuar konkretisht te studimi rezulton se pjesa më e madhe e të intervistuarëve si burim të ardhurash para aksidentit janë marrë me bujqësinë. Per detaje tabela më poshtë:

Të punësuar me kohë të plotë përfshihen edhe persona të cilët janë marrë ose punësuar në fushën e bujqësisë/blegtorisë. Numri më i ulët, siç mund të shihni, është për individët e vetpunësuar, pra, ata që janë marrë iniciativën për të hapur një biznes, ndërsa 8 është numri atyre që nuk kanë patur asnjë burim para aksidentit.

Krejt ndryshe paraqitet

Burimi i të ardhurave para aksidentit

Bujqësi 38%

I punësuar me kohë të pjesshme

3%

I punësuar me kohë të plotë

15%Mbarshtrim bagetish

15%

Pune sezonale 2%

Pension3%

Asnjë burim 8%

Emigracion 2%

Tjetër14%

58

situata në burimin e të ardhurave pas aksidentit, ku ka një rritje të ndjeshme të numrit të personave që kanë si burim të vetëm pensionin.

Nga tabela kuptohet se një nga aktivitetet kryesore për sigurimin e të ardhurave vazhdon që të jetë bujqësia dhe blegtoria. Gjithashtu, edhe kategoritë e tjera ruajnë të njëjtin nivel si para aksidentit. Rritet numri i personave që jetojnë me pension pas aksidentit. Kjo do të thotë se një pjesë që kanë qenë të punësuar në momentin e aksidentit kanë perfi tuar pension sipas ligjit aktual.

Të intervistuarit shprehen se, pas aksidentit, e kanë humbur aftësinë për punë, qoftë fi zike apo mendore. Ndër ta, 38 prej tyre shprehen se e kanë të pamundur fi zikisht për të punuar përsëri, ndërsa 32 ndihen të aftë për t’u punësuar. Disa ndër arsyet kryesore sipas rëndësisë që ata japin janë: pa-aftësia për të punuar në të njëjtën punë; diskriminimi; refuzimi nga punëdhënësit; mungesa e kualifi kimit etj.

Për shkak të këtyre arsyeve por edhe të kufi zimit të aftësive teknike, siç u përmend edhe më sipër shohim pasojat konkrete në terren, duke qenë se pjesa kryesore e tyre të vetmin profesion që zotërojnë është bujqësia ose blektoria.

Pyetjes se a kanë marrë mbështetje nga institucionet shteterore, vetëm 10 janë përgjigjur pozitivisht, ndërsa pjesa tjetër negativisht. Pyetjes nese kane nevoje per mbeshtetje, të aksidentuarit kanë kërkuar mbeshtetje per formim profesional, trajnime për ngritjen e një biznesi, mbështetjen për edukim, dhe mbeshtetje per punësim

Duke anashkaluar të shkuarën, pas aksidentit një pjesë e këtyre personave janë përfshirë në programin e asistencës sociale. Ndër ta 47 pretendojnë se kanë përfi tuar nga asistenca sociale dhe 19 të tjerët kanë refuzuar për të dhënë përgjigje pozitive. Nga të përzgjedhurit për përftimin e asistencës sociale ata konkretisht përfi tojnë pensionin e pa-aftësisë.

Në grupimin e mëposhtëm vlen të përmendim disa fakte interesante në lidhje me marrdhënien e të aksidentuarëve me shtetin dhe organizatat jo-fi timprurëse. Të intervistarit pretendojnë se nuk i është ofruar në shumicën e rasteve pas aksidentit asnjë pozicion punë apo trajnim nga zyra e punës. Një numër i vogë deklaron se është inkrajuar për të vazhduar shkollën pas aksidentit. Arsimimi i tyre nuk i plotëson kërkesat që ka tregu ditët e sotme. Në nivel të barabartë është përgjigjja në lidhje me vështirësitë që ata kanë kur marrin shërbime spitalore, 36 shprehen

Burimi i të ardhurave pas aksidentit

Bujqësi 30%

Emigracion 4%

Asnjë burim 8%

Tjetër18%

I vet-punësuar 1%

I punësuar me kohë të pjesshme

2%

I punësuar me kohë të plotë 2%

Pune sezonale 1%

Mbarshtrim bagetish 13%Pension

21%

59

se ndjejnë vështërsi, ndërsa 27 nuk ndjejnë vështirësi. Një fakt mjaft kurajoz janë edhe vizitat që u bëhen të aksidentuarëve të shpeshta nga familjarët apo shokët, tregues ky që ndikon në përmirësimin e gjendjes emocionale, fi zike dhe ri-integrimin e tyre shoqëror. Familja sipas tyre u ka qëndruar vazhdimisht në krah, duke mos i braktisur. Komuniteti i ka ndihmuar ata për t’u integruar, faktorë këta që përmirësojnë jetën dhe bashkeveprimin shoqëror të të aksidentuarëve. Pjesa më e madhe e tyre ndihet e aftë për t’u angazhuar në aktivitetet e përditshme, në jetën sociale si, p.sh., kulturë, sport, por edhe politikë.

Sa i përket pyetjes se për çfarë mbështetje të mëtejshme ekonomike kanë

nevojë, shumica pergjigjen se kanë nevojë për mbështetje për të fi lluar aktivitete që rrisin punësimin dhe gjenerojnë të ardhura të ndjekur nga grupi i dytë që kërkojnë të mbështeten për ndjekjen e kurseve profesionale dhe kredi të vogla për të fi lluar një aktivitet privat si dëshmohet në tabelë:

Një pjesë e mirë kërkojnë mbështetje për rimbursim të ilaçeve, bursa për fëmijët etj.

Pyetjes për pajisjen me protezë falas vetëm 25 prej tyre e dëshirojnë, krahasuar me 34 të tjerë që kanë dëmtime të tjera më të lehta. Sigurisht që pjesa tjetër ka kërkesa, sipas tyre, më emergjente si, p.sh., sigurimi i të ardhurave për shkollimin e fëmijëve apo sigurimin e ilaçeve që sipas tyre janë me çmime shumë të larta në treg.

Kërkesa të veçanta: 5 persona kanë nevojë për mjete leximi për të verbër.

Të intervistuarit e qarkut të Dibrës karakterizohen nga një varfëri e tejskajshme. Situata çdo ditë e më shumë vështirësohet për shkak të rritjes së numrit të papunësisë, mungesës së politikave të zhvillimit, si dhe izolimit të këtij qarku nga pjesa tjetër e Shqipërisë.

Mbështetje për punësim/aktivitete që gjenerojnë të

ardhura51%

Mbështetje për të ndjekur kurse të

formimit profesional

32%

Mikro-kredi për të ngritur biznes

familjar17%

Për çfarë mbështetje ekonomike keni nevojë?

60

5.3. Qarku Durrës

a. Informacion i përgjithshëm

Qarku i Durrësit14 ka një sipërfaqe prej 766 km². Qendra e Qarkut të Durrësit ndodhet në qytetin e Durrësit. Ai përfshin rrethet Durrës dhe Krujë. Qarku i Durrësit ka 6 bashki dhe 10 komuna me 108 fshatra. Rrethi i Durrësit ka 4 bashki dhe 6 komuna me 64 fshatra. Rrethi i Krujës ka 2 bashki dhe 4 komuna me 44 fshatra në përbërjen e tyre.

Qarku i Durrësit ka një popullsi prej 432.943 banorë (sipas Instat 2013, 266.823 banorë). Rreth 34 % e banorëve (147.800) jetojnë në fshat. Në rrethin e Durrësit jeton rreth 81 % e popullsisë së qarkut. 66 % e familjeve jetojnë në gjashtë bashkitë e qarkut.

Nga 110 506 familje që ka qarku Durrës15 1415 familje trajtohen me ndihmë ekonomike, nga të cilat 294 familje në fshat dhe 1121 familje në qytet.

Në qarkun e Durrësit trajtohen me pension pleqërie, pension familjar, pension invaliditeti 45236 banorë ose rreth 10.8% e popullsisë. Nga këta 4938 trajtohen me pension familjar, 5117 me pension invaliditeti dhe pjesa tjetër me pension pleqërie. Gjithashtu, në qarkun e Durrësit trajtohen me ndihmë ekonomike 5802 persona.

Shërbimi shëndetësor përfshin: a) shërbimi i mjekut të familjes; b) konsultori i gruas; d) konsultori i fëmijës; e) reparti mjekim-injeksioneve; f) laboratori klinik–biokimik, bakteriologjik; g) radiologji dhe kimist ushqimor; f) shërbimi i Higjenës dhe Epidemiologjisë, okulisti etj. Shërbimi shëndetësor në qarkun e Durrësit ofrohet nga 4 spitale publike dhe 3 spitale private.

Spitali i Durrësit është spital rajonal i cili ofron pjesën më të madhe të shërbimeve të specializuara mjekësore. Shërbimi orto-prostetik mungon në këtë spital. Nuk ka repart për protezimin. Shërbimi i okulistit ofrohet edhe nga klinika të ndryshme private. Në spitalet e Durrësit shërbejnë 280 mjekë, 500 infermiere, 4 ortopedë, 1 neuro-psikiatër, 5 okulistë.

Në Durrës ka një qendër private ortoprtozimi me emrin Ottobock Reha-Albania.

Aftësia e Kufi zuar16. Në qarkun e Durrësit ka 7436 persona me aftësi të kufi zuar. Nuk ka ndarje të veçantë për personat e dëmtuar me municione. Ndarja sipas grupeve paraqitet si më poshtë:

14. www.qarkudurres.gov.al/neë/durres/index.php15. Burimi: Drejtoria Rajonale e Shërbimit Social, Etmond Hamiti, e-mail dërguar më 15.10.201316. Burimi: Drejtoria Rajonale e Shërbimit Social, Etmond Hamiti, e-mail dërguar më 15.10.2013

61

b. Informacion mbi të aksidentuarit

AMMCO ka të regjistruar 38 aksidente me municione në data-baze-n e vet IMSMA për vitet 1996-2013. Kurse sipas informacionit të mbledhur nga adminstratorët socialë të bashkive dhe komunave në qarkun Durrës, nga viti 1945 deri në gusht 2013, janë regjistruar 91 aksidente në total, 3 prej tyre edhe me pasojë vdekjen. Janë mbledhur të dhëna për 57 raste aksidentesh me municione të paidentifi kuara apo të paregjistruara më parë.

Objekt i këtij studimi në qarkun Durrës kanë qenë 88 persona të aksidentuar me municione. Kështu, nga viti 1997 deri në gusht të vitit 2013 janë regjistruar 48 aksidente me municione e granata dore. Numri më i madh i aksidenteve është regjistruar në vitin 1997, 28 të tilla, duke vazhduar me 5 në vitin 1998. Në vitet që pasojnë aksidentet janë reduktuar në 1 ose 2 në vit.

Persona me aftësi të kufi zuar

Përshkrimi PAK: Fizikë Para-tetra- Shoqërues Të verbër Shoqërues Mendorë plegjikëBashki (qytet) 1413 227 227 416 149Komuna (fshat) 3147 491 491 847 215Gjithsej 4560 718 718 1263 364

Aksidentet sipas viteve në qarkun Durrës

36

4

28

5

11

40

5

10

15

20

25

30

35

40

Deri në vitin1991

1992-1996 1997 1998 1999-2005 206-2013

Aksidentet sipas grup-moshave të personave të aksidentuar paraqiten në grafi kun vijues.

Numri më i madh i aksidenteve ka ndodhur në ambientet e punës. Këtu përfshihen ish-ushtarakë që kanë qenë në gatishmëri në momentin e aksidentit, por edhe individë kalimtarë në rrugë, pra, nuk kanë lidhje me punën. Kështu 29 të aksidentuar deklarojnë se kjo fatkeqësi u ka ndodhur gjatë kryerjes së detyrës. Një

62

vend të rëndësishëm e zë grup-mosha që ka qenë duke lozur në momentin e aksidentit, 28 % e tyre. Këtu nuk përfshihen adoleshentë kuriozë që kanë dashur të eksplorojnë granatat apo municione të ndryshme duke shkaktuar ngjarjen të dhimbshme në jetën e tyre.

Më poshtë paraqitet grafi ku i detajuar.

Arsye të tjera, siç mund të shohim më sipër, më pak të rëndësishme janë personat që merren me bujqësi që kanë qenë duke punuar arën apo kullotur bagëtinë, duke shëtitur etj.

Një tjetër e dhënë e rëndësishme është edhe mjeti që është shkaktuar aksidenti.

Aksidentet sipas grup-moshave Qarkun Durres

19-25 vjeç7%

26-35 vjeç17%

36-45 vjeç26%

46-55 vjeç26%

56-65 vjeç11%

Mbi 66 vjeç13%

Lloji i aktivitetit në momentin e aksidentit

Duke mbledhur skrap 1%

Duke punuar arën 5%

Shkaqe të tjera16%

Duke shkuar në shkollë1%

Duke kullotur bagëtinë8%

Duke shëtitur 8%

Duke lozur 28%

Në punë33%

Lloji i mjetit që ka shkaktuar aksidentin

Nuk dihet 1%

Municion80%

Granatë dore 16%

Minë 3%

Kështu 14 persona deklarojnë se janë dëmtuar me granata dore, 30 me municione të ndryshme si predha, bomba, 3 me mina. Kurse 1 person nuk e identifi kon dot llojin e mjetin me të cilin është aksidentuar për shkak të kohës së largët të aksidentit dhe mungesës së pjesshme të kujtesës.

e. Lloji i dëmtimit të shkaktuar nga aksidenti

Kështu, në qarkun e Durrësit 61 të aksidentuar kanë pësuar amputim, ndërsa 25 të tjerë kanë marrë plagë të ndryshme gjatë aksidentit.

Kështu, 29 të aksidentuar që kanë pësuar amputim kanë dëmtuar krahun e djathtë dhe të majtë nën bërryl, 27 dorën e majtë dhe të djathtë, specifi kisht gishtërinjtë. Ndërsa të pakta në numër janë rastet me amputim në këmbë, siç paraqitet edhe në grafi k.

63

Lëndimet që kanë pësuar të aksidentuarit janë të llojeve të ndryshme. Duke shmangur edhe pjesën e të amputuarëve, shohim që pjesa më e madhe kanë pësuar fraktura, të shoqëruar me dëmtime të syrit si pasojë e shpërthimit të municioneve. Ndërsa rastet për plagosje fragmentare, paralizë dhe djegie janë të pakta në numër.

Në këtë kategori përfshihen edhe ata që kanë marrë cifl a në trup, cifl a midis syve, humbje e shikimit, çarje te dora e majtë etj. Çasti i aksidentit, përveç dëmtimeve trupore, karakterizohet edhe nga mosfunksionime apo çregullime të ndryshme që kanë lënë pasoja te individët. Kryesisht çregullimet më të mëdha kanë qenë te shikimi dhe dëgjimi, ku si pasojë e shpërthimit të fuqishëm, një pjesë e konsiderueshme e të aksidentuarëve kanë probleme të shfaqura pak me vonesë në shikim dhe dëgjim. Ndërsa më të pakta janë rastet në sistemin nervor dhe aparatin lëvizës.

Pjesa më e madhe e të intervistuarve deklarojnë se lloji i ndihmës së parë të marrë është ndërhyrja kirurgjikale në spitalin më të afërt. Pas aksidentit ata janë transferuar në spitalin e qyteti duke ju nënshtruar operacionit, ku disa herë nuk kanë munguar edhe operacionet e dyfi shta. Në rastet kur spitali rajonal nuk i ka plotësuar kushtet për operacion ata janë transferuar në spitalin e kryeqytetit, në Tiranë.

Të intervistuarit në këtë qark deklarojnë se pas aksidentit e kanë humbur njëkohësisht edhe aftësinë për punë. Konkretisht, 60 prej tyre deklarojnë se e kanë humbur përfundimisht aftësinë për punë, ndërsa 28 ndihen të integruar përsëri në ushtrimin e një profesioni të zakonshëm. Gjithashtu, në këtë pikë, 60 prej tyre deklarojnë se paaftësia e tyre është e përhershme, ndërsa 14 e përkohshme.

Vlen të përmendet se grupi më i madh i paaftësisë që përfi tojnë të aksidentuarit është ai i katërt (IV).

Konkretisht kemi 15 të intervistuar që i përkasin kategorisë së IV, 13 kategorisë së dytë dhe 13 kategorisë së I. Ndërsa 35 prej tyre deklarojnë së nuk iu është caktuar grup, duke përfi tuar në këtë mënyrë nga ndihma të tjera sociale, siç mund

Lloji i dëmtimit të shkaktuar nga aksidenti

Plagë të ndryshme/Lë

ndime47%

Çrregullime25%

Amputime-Humje

gjymtyrësh28%

Aftesia për punë pas aksidentit

Kanë humbur aftësinë për

punë68%

Nuk kanë humbur

aftësinë për punë32%

64

të jetë ndihma ekonomike që ofrohet nga bashkitë apo komunat.Gjatë mbledhjes së informacionit mjekësor vihet re se shumica e të

intervistuarve nuk janë rehabiliuar ende plotësisht. Këtu fl asim për atë kategori e cila nuk ka pësuar amputim. Disa nga ndihmat mjekësore që ata kërkojnë janë: protezë të re, ndërrim proteze, vizita të syve, shërbime fi zioteurapike.

Pyetjes se nëse kanë përdorur pajisje teknike mjekësore deri ditën e intervistimit, vetëm 15 prej tyre janë përgjigjur pozitivisht, ndërsa 71 të tjerët janë përgjigjur negativisht. Ndërsa pajisja teknike mjekësore që kanë përfi tuar personat që kanë pësuar amputim ka qenë proteza dhe proteza syri, ndërsa shumë pak raste kemi në këtë qark me paterica apo karroca.

Të aksidentuarit me amputim janë përpjekur që të gjejnë zgjidhje edhe jashtë shtetit për problemin e tyre. Ata janë ndihmuar edhe nga të afërm të cilët banojnë në vendet përkatëse duke shpresuar në një përmirësim të situatës dhe duke gjykuar njëkohësisht paaftësinë e specialistëve brenda vendit. Shumica e rasteve janë trajtuar në Greqi, Gjermani, Itali etj.

Megjithatë, pavarësisht përpjekjeve të shumta për t’u rehabilituar plotësisht, një pjesë e tyre deklarojnë s’e kanë ende nevojë për pajisje teknike mjekësore. Shumica kanë nevojë për protezë, këtu përfshihen edhe personat që e zotërojnë një të tillë por për shkak të mos-mirëmbajtjes, vjetërsisë kërkojnë ta zëvendësojnë atë.

f. Rezultatet e kontrollit mjekësor

Gjatë kontrollit mjekët specialistë kanë vizituar të dëmtuarit me probleme mjekësore të qarkut Durrës. Për çdo person të ekzaminuar është plotësuar fl etë epikriza, me rekomandimet përkatëse. Sipas rekomandimeve të mjekëve rezulton se 12 persona kanë nevojë për mjekim okulistik, nga këta 3 persona kanë nevojë për protezë syri, 2 persona duhet të përdorin syze, 4 persona kanë nevojë të bëjnë kontroll periodikë të syve, 3 persona kanë nevojë për operimin e syrit. Ndërsa, sipas mjekut ortoped dhe protezistit, të cilët kanë bërë ekzaminimin e gjendjes së cungut të amputimit dhe të gjendjes së protezës për ato persona që mbajnë protezë, 3 persona kanë nevojë ri-protezim, pasi gjendja e protezave është shumë e dëmtuar nga përdorimi i gjatë i tyre, 13 persona kanë nevojë për proteza, pasi nuk kanë qenë asnjëherë të pajisur me proteza, 15 persona duhet të bëjnë seanca të herëpashershme fi zioterapie. Kurse sipas specialistit psikiatër, 22 personat e kontrolluar kanë nevojë për shërbim intensiv psiko-social afatgjatë.

c. Informacion i gjendjes familjare

Statusi i gjëndjes familjare është shumë i rëndësishëm për të kuptuar edhe integrimin e personave të aksidentuar nga municionet. Gjendja familjare është

65

bërthama e integrimit shoqëror, kështu që bashkëveprimi njëkohësisht ndikon edhe në ri-integrimin e tyre. Edhe në Durrës pjesa më e madhe e të aksidentuarëve janë të martuar. Nga të intervisuarit, 77 deklarohen të martuar, 9 me status civl beqar dhe vetëm 2 raste “i ve”. Nga personat e martuar vetëm 9 prej tyre janë ende pa fëmijë, ndërsa pjesa tjetër ka minimumi një të tillë. Mosha mesatare e fëmijëve është në pjesën më të madhe mbi 18 vjeç, fakt ky që tregon se një pjesë e konsiderueshme e të intervistuarëve e kanë pësuar aksidentin pas lindjes së fëmijës. Në vazhdimësi të kësaj ideje, të intervisuarit nuk kanë pësuar tragjedi familjare të tjera familjare. Pra, kemi vetëm 7 raste, të cilët kanë të aksidentuar edhe një të afërm të tyre (vëlla/motër), fakt ky që të bën të kuptosh se aksidentet kanë ndodhur kryesisht në vendin e punës apo duke qenë kalimtar i rastit.

Në këtë fazë 33 prej të intervistuarëve deklarojnë se kanë qenë kryefamiljar edhe para aksidentit dhe njëkohësisht personi kryesor i sigurimit të të ardhurave, ndërsa 55 prej tyre e mohojnë këtë. Në rastet e sipërpërmendura, 43 prej tyre deklarojnë se ky status ka ndryshuar. Pas aksidentit është tjetër person që i siguron të ardhurat, si bashkëshortja apo fëmijët. Varësinë më të madhe që kanë personat si kryefamiljar është ndaj bashkëshortes dhe fëmijëve dhe shumë pak ndaj prindërve.

Pyetjes se kush i siguron të ardhurat, pjesa më e madhe janë përgjigjur “unë vetë”. Në këtë kategori përfshihen edhe personat të cilët pjestarët e familjes janë të papunë dhe sigurimi të ardhurave përftohet nga pensioni i pa-aftësisë që merr i aksidentuari, por nuk përjashtohet edhe rasti i përftimit të të ardhurave nga punësimi në një vend të tjetër.

Në këtë pikë vlen të përmendim edhe disa gjeneralitete të cilat ndihmojnë në marrjen e një informacioni më të saktë mbi statusin familjar të personave të aksidentuar. Kështu madhësia mesatar e shtëpisë së banimit është 99.5 m2 , numri mesatar i njerëzve që banojnë në të njëjtin ambient është 5.1, ndërsa 78 prej të intervistuarëve deklarojnë se banojnë në shtëpi private dhe vetëm 9 prej tyre në apartament. Fakt ky që pohon se një pjesë e konsiderueshme jeton në zona rurale, si fshatra të ndryshëm apo në periferi të qytetit përkatës, ku varfëria duke u bazuar në shifrat zyrtare është më e lartë. Shumica dërrmuese, pavarësisht kushteve të vështira të jetesës, e disponon një banesë, qofë të trashëguar apo të ndërtuar me forcat e veta, ku 81 prej tyre deklarojnë se e kanë shtëpinë private me dokumentacionin përkatës, 3 banojnë me qera dhe vetëm 4 raste banojnë me të afërm. Në vazhdimësi të kësaj, pjesa dërrmuese deklaron se shtëpia është e vjetër dhe ka nevojë për riparime nga më të ndryshmet, si tualetin, çatinë, instalime hidrauliko-elektrike etj.

Si përfundim nga të dhënat e mësipërme kuptohet se pjesa më e madhe e të intervistuarëve merret me bujqësi-blegtori, ku si pasuri të çmueshme kanë tokën e dhuruar/ndarë nga shteti apo blerë nga të afërm, pikë kjo që do të shihet më e zgjeruar edhe më poshtë.

66

d. Informacion për formimin profesional

Formimi profesional ndikon shumë për integrimin shoqëror në marrëdhëniet bëshkëvepruese midis statuseve të ndryshme sociale. Niveli i shkollimit, gjithashtu, është pjesë integrale edhe e ri-integrimit të personave të aksidentuar. Pesimizmi, papunësia dhe diskriminimi social janë faktor që ndikohen drejtpërdrejt edhe nga niveli arsimor. Në qarkun e Durrësit, siç mund të shihet te tabela, një pjesë e konsiderueshme e personave të intervistuar ruajnë një status të ulët arsimor, përkatësisht arsimin 9-vjeçar:

Bie në sy numri shumë i ulët i personave që kanë arsimin e lartë, përkatësisht është vetëm 1 person, kurse pjesa më e madhe janë me arsimin bazë 9 vjeçar. Sfi dat bashkëkohore kërkojnë personel të kualifi kuar. Mungesa e kualifi kimit ëshë një nga shkaqet kryesore të papunësisë së kësaj shtrese të aksidentuarish. Për këtë arsye vjen edhe kërkesa këmbëngulëse e tyre për t’u drejtuar nga kurset profesionale.

Sipas tabelës, kemi vetëm 9 raste të cilët dëshirojnë të vazhdojnë shkollën e mesme, 3 të intervistuar kërkojnë të vazhdojnë univeristetin dhe 64 të tjerë që dëshirojnë të ndjekin kurse profesionale, ndërsa pjesa tjetër nuk dëshiron të vazhdojë asnjë prej alternativave të sipërpërmendura.

Kurset profesionale janë vendimtare për ri-integrimin e kësaj shtrese në shoqëri duke i parë ato edhe si një dritë shprese, si një rrugë drejt gjetjes së një pune. Por fatkeqësisht në qyetet e Shqipërisë programet apo kurset profesionale janë të limituara në numër, pasi pjesa me e madhe e tyre janë të perqendruar në Tiranë, duke e bërë të pamundur të ndjekin kurse të tilla për shkak të varferisë dhe pamundësisë për të përballuar shpenzimet.

e. Informacion për situatën social-ekonomike

Situata social-ekonomike është e vështirë për t’u përshkruar me terma konkret në fazën e intervistimit në terren, pasi faktet janë të bazuara vetëm në vetëdeklarimet e intervistuesve.

Burimi i të ardhurave për të aksidentuarit para aksidentit rezulton se për pjesën më të madhe ka qenë bujqësia, i ndjekur nga të vetpunesuarit. Më poshtë tabela më e detajuar:

Niveli i arsimit të personave të aksidentuar

Arsim 9 -vjeçar72%

Arsim i mësem

25%

Universitet1% Pa arsim

2%

67

Të punësuar me kohë të plotë përfshihen edhe persona të cilët janë marrë ose punësuar në fushën e bujqësisë/blegtorisë. Numri më i ulët, siç mund të shihni, është për individët e vetpunësuar, pra, ata që kanë hapur një biznes, ndërsa 20 është numri atyre që nuk kanë patur asnjë burim të ardhurash para aksidentit.

Krejt ndryshe paraqitet situata në burimin e të ardhurave pas aksidentit, ku ka një rritje të ndjeshme të numrit të personave që kanë si burim të vetëm pensionin.

Ndërsa vazhdon që një nga aktivitetet kryesore për sigurimin e të ardhurave të jetë bujqësia, ndjekur nga ata që përfi tojne pension. Gjithashtu, edhe kategoritë e tjera ruajnë të njëjtin nivel si para aksidentit.

Të intervistuarit shprehen se pas aksidentit e kanë humbur aftësinë për punë, qoftë fi zike apo mentale. Ndër ta, 55 shprehen se e kanë të pamundur fi zikisht për të punuar përsëri, ndërsa 32 ndihen të aftë për t’u punësuar. Ndër arsyet kryesore, sipas rëndësisë që vetë ata japin, janë: paaftësia për të punuar në të njëjtën punë; diskriminimi, refuzimi nga punëdhënësit, mungesa e kualifi kimit etj. Për shkak të këtyre arsyeve, por edhe të kufi zimit të fushës, siç u përmend edhe më sipër, shohim se ata e kanë të vështirë të gjejnë punë pas aksidentimit, pasi një pjesë kanë humbur aftësinë për punë.

Pyetjes se a kanë marrë mbështetje nga institucionet shtetërore, vetëm 38 veta janë përgjigjur pozitivisht, ndërsa pjesa tjetër negativisht. Të aksidentuarit kanë kërkuar, formim profesional, trajnime për ngritjen e një biznesi, mbështetjen për edukim, punësim, por, sipas tyre, asgjë nuk iu është ofruar as nga shteti dhe as nga organizata humanitare që operojnë në territorin e tyre.

Duke anashkaluar të shkuarën, pas aksidentit një pjesë e këtyre personave janë përfshirë në programin e asistencës sociale. Ndër ta, 26 prej tyre përgjigjen se kanë përfi tuar nga asistenca sociale, kurse 60 të tjerët kanë refuzuar për të dhënë përgjigje pozitive. Nga të përzgjedhurit për përftimin e asistencës sociale

Burimi i të ardhurave para aksidentit

Bujqësi 33%

Mbarshtim bagëtish

7%

I vet-punësuar 14%

I punësuar me kohë të pjesshme

6%

I punësuar me kohë të plotë

18%

Punë sezonale 2%

Pension2%

Asnjë burim 18%

Burimi aktual i të ardhurave (pas aksidentit)

I vet-punësuar 7%

I punësuar me kohë të

pjesshme 9%

Emigracion 7%

Asnjë burim 6%

Mbarshtim bagëtish

7%

Bujqësi 20%

I punësuar me kohë të plotë

3%

Pune sezonale 2%

Pension39%

68

një pjesë konkretisht përfi tojnë pension paaftësie.Në grupimin e mëposhtëm vlen të përmendim disa fakte interesante në lidhje

me marrdhënien e të aksidentuarëve me shtetin dhe organizatat jo-fi timprurëse. Të intervistuarit pretendojnë se pas aksidentit nuk iu është ofruar, në shumicën e rasteve, asnjë pozicion punë apo trajnim nga zyrat e punës. Sepse arsimimi i tyre nuk i plotëson fare kërkesat që ka tregu i punës ditët e sotme. Në nivel të barabartë është përgjigjja në lidhje me vështirësitë që ata kanë kur marrin shërbime spitalore: 20 shprehen se ndjejnë vështirësi, ndërsa 67 nuk ndjejnë vështirësi. Një fakt mjaft interesant janë edhe vizitat që u bëhen të aksidentuarëve të shpeshta nga familjarët apo shokët, tregues ky që ndikon në përmirësimin e gjendjes emocionale, fi zike dhe ri-integrimin e tyre shoqëror. Familja sipas tyre u ka qëndruar vazhdimisht në krah, duke mos i braktisur. Komuniteti sipas tyre i ka ndihmuar ata për t’u integruar, faktorë këta që përmirësojnë jetën dhe bashkeveprimin shoqëror të të aksidentuarëve. Pjesa më e madhe e tyre ndihet e aftë për t’u angazhuar në aktivitetet e përditshme, në jetën sociale si, p.sh., kulturë, sport, por edhe politikë. Pjesa dërrmuese shprehet se ka nevojë për mbështetje të mëtejshme ekonomike. Më poshtë shohim në bazë të rëndësisë kërkësat e tyre.

Shumica pergjigjen se kanë nevojë për mbështetje për të fi lluar aktivitete që rrisin punësimin dhe gjenerojnë të ardhura të ndjekur nga grupi i dytë që kërkojnë të mbështeten për ndjekjen e kurseve profesionale dhe mikro-kredi për të fi lluar një biznes sado të vogël.

Një pjesë e mirë kërkojnë mbështetje për rimbursim të ilaçeve, bursa për fëmijët etj.

Pyetjes për pajisjen me protezë 46 prej tyre përgjigjen se kanë nevojë, krahasuar me 41 të tjerë. Sigurisht që pjesa tjetër ka kërkesa, sipas tyre, më emergjente si p.sh., sigurimi i të ardhurave për shkollimin e fëmijëve apo sigurimin e ilaçeve. Pavarësisht fatkeqësisë së tyre, të intervistuarit e qarkut të Durrësit kanë hapësira punësimi apo angazhimi shoqëror, krahasuar me qarqet e tjera. Si qarku i dytë më i madh në vend, karakterizohet nga një infrastrukurë e përshtatshme duke rritur njëkohësisht edhe hapësirat për punësimin e kësaj shtrese.

Nevoja të veçanta

Të aksidentuarit kanë edhe nevoja të veçanta: 3 kanë nevojë për mjet leximi për të verbër, 2 për mjete gjuhësore dhe njëri për libra tingëllues.

69

5.4. Qarku i Korçës

a. Informacion i përgjithshëm

Qarku i Korçës17 ka një sipërfaqe prej 3.711 km². Qarku i Korçës përfshin rrethin e Devollit, Kolonjës, Korçës dhe Pogradecit. Qarku i Korçës ka 6 bashki (bashkia Korçë, Bashkia Pogradec, bashkia Maliq, Bilishti, Erseka, Leskoviku) dhe 31 komuna me 344 fshatra në përbërjen e tyre. Qendra e qarkut të Korçës ndodhet në qytetin e Korçës.

Qarku i Korçës18 ka një popullsi prej 351.399 banorë (sipas Instat 2013, 216.429 banorë). Rreth 85% e banorëve (209876) jetojnë në fshat. Nga 104,468 familje që ka qarku Korçë, 10,641 familje trajtohen me ndihme ekonomike, nga të cilat 7,802 familje në fshat dhe 2839 në qytet.

Shërbimi shëndetësor: Në qarkun e Korçës ka një spital rajonal, i cili ndodhet në qytetin e Korçës dhe 3 spitale lokale në qytetet Devoll, Pogradec dhe Ersekë. Spitali Korçë ka 75 mjekë dhe 276 infermierë; spitali Devoll ka 5 mjekë dhe 27 infermierë; spitali Pogradec ka 31 mjekë dhe 151 infermiere; spitali Ersekë ka 10 mjekë dhe 56 infermierë.

Në spitalet e qarkut Korçës punojnë 133 mjekë, 3 ortopedë, 5 neuro-psikiatër, 3 okulistë dhe 1 fi zioterapist. Shërbimi i Okulistikës ofrohet edhe nga klinika private. Në çdo komunë ka qendër shëndetësore ku shërben 1 mjek. Në pjesën më të madhe të fshatrave ka ambulanca ku shërbejnë infermiere. Në qendrat shëndetësore numërohen 605 infermiere.

Shërbimi Orto-prostetik mungon në spitalin rajonal. Nuk ka repart për protezim. Ka një qendër private në qytetin e Pogradecit, e cila ofron shërbime ortoprotetike, mirëmbajtje dhe prodhim protezash dhe menaxhohet nga një shoqatë e huaj.

Aftësia e Kufi zuar. Në qarkun e Korçës ka 7225 persona me aftësi të kufi zuar. Gjithashtu, ka edhe 5853 invalidë. Nuk ka ndarje të veçantë për personat e dëmtuar nga municionet. Ndarja PAK sipas grupeve paraqitet si më poshtë:

17. Burimi : www.korcaregion.com18. Burimi: Observatori për të Drejtat e Fëmijëve, E-mail, datë 16 tetor 2013, nga znj. Mariana

Jorgji, punonjëse e Observatorit, Korçë

Persona me aftësi të kufi zuar Invaliditeti sipas kategorive PAK Fizik Mendore

Të verbër Para-tetra-plegjikë

Kategoria e parë

Sho-qërues për PAK

Shoqë-rues (për të verbër)

Shoqërues për para e tetra/ ple-gjik)

Kategoria e dytë

5873 865487 4991660 272486 862

70

b. Informacion mbi të aksidentuarit

Për qarkun e Korçës AMMCO ka të regjistruar 20 të aksidente me municione në data baze-n e vet IMSMA për vitet 1996-2013.

Sipas informacionit të mbledhur nga administratorët socialë në Qarkun e Korçës nga viti 1997-gusht 2013 janë regjistruar vetëm 13 aksidente me municione apo granata dore. Kulmi i aksidenteve është regjistruar në vitin 1997 me 6 të tilla të identifi kuara, duke vazhduar me 3 në vitin 1998 dhe duke u reduktuar në zero në vitet në vazhdim.

Numri më i madh i aksidenteve ka ndodhur gjatë punës. Këtu përfshihen ish-ushtarakë që kanë qenë në gatishmëri luftarake në momentin e aksidentit, si edhe individë të tjerë të ndodhur rastësisht ne vendin e aksidentit, por që nuk kanë lidhje me punën. Kështu 6 individë të aksidentuar deklarojnë se kjo fatkeqësi u ka ndodhur kur kanë qenë gjatë kryerjes së detyrës luftarake. Vendi e dyte e zëne fëmijët dhe të rinjtë që kanë qenë duke lozur në momentin e aksidentit,(numërohen 4 të tillë). Më poshtë grafi ku i detajuar:

Aksidentet sipas viteve qarku Korçë

0

1

2

3

4

5

6

7

Deri në vitin1991

1992-1996 1997 1998 1999-2005 2006-2013

Lloji i aktivitetit në momentin e aksidentit

Duke lozur 31%

Duke shetitur 8%

Duke kullotur bagetinë

8%

Të tjera shkaqe8%

Në punë45%

Lloji i mjetit që ka shkaktuar aksidentin

Municione62%

Granatë dore 23%

Minë 15%

71

Arsye të tjera, më pak të rëndësishme, janë personat që kanë qenë duke punuar arën apo kullotur bagëtinë, duke shëtitur etj.

Një tjetër shifër e rëndësishme është edhe mjeti që është shkaktuar aksidenti. Kështu 2 persona deklarojnë se janë plagosur me mina, 6 me municione, 3 me granata dore dhe 3 të tjerë, për shkak të kohës së largët të aksidentit apo mungesës së pjesshme të kujtesës, nuk e mbajnë mend mjetin me të cilin janë aksidentuar.

c. Lloji i dëmtimit të shkaktuar nga aksidenti

Në qarkun e Korçës 10 të aksidentuar kanë pësuar amputim, ndërsa 3 të tjerë kanë marrë plagë të ndryshme të lehta. Konkretisht në tabelën e mëposhtme shohim dëmtimet sipas kategorive:

Pjesa më e madhe e të aksidentuarëve që kanë pësuar amputim, 8 të tillë, kanë dëmtime të këmbës së djathtë ose të majtë nën dhe mbi gju, 3 të tjerë dorën e djathtë, specifi kisht gishtërinjtë. Ndërsa të tjerët kanë amputim në dorë nën dhe mbi bërryl. Të aksidentuarit e tjerë kanë pësuar djegie, fraktura, dëmtime të syrit etj.

Aksidentet, përveç dëmitimeve trupore, shoqërohen me mosfunksionime apo çregullime të ndryshme që kanë lënë pasoja tek individët. Çrregullimet më të mëdha kanë qenë tek shikimi dhe dëgjimi, ku, si pasojë e shpërthimit të fuqishëm, një pjesë e konsiderueshme e të aksidentuarëve, kanë shfaqur më vonë probleme në shikim dhe dëgjim. Ndërsa më të pakta janë rastet e demtimit të sistemin nervor.

Pjesa më e madhe e të intervistuarve deklarojnë se lloji i ndihmës së parë të marrë është ndërhyrja kirurgjikale në spitalin më të afërt. Pas aksidentit ata janë transferuar në spitalin e qyteti duke ju nënshtruar operacionit. Më pas të dëmtuarit e rendë janë transferuar në spitalin e kryeqytetit në Tiranë.

Të intervistuarit në këtë qark deklarojnë se pas aksidentit e kanë humbur njëkohësisht edhe aftësinë për punë. Konkretisht, 8 prej tyre deklarojnë se e kanë humbur përfundimisht aftësinë për punë, ndërsa 5 ndihen të integruar përsëri në ushtrimin e një profesioni të zakonshëm. Gjithashtu, 11 prej tyre

Lloji i dëmtimit të shkaktuar nga aksidenti

Amputime-Humje gjymtyrësh

38%

Plagë të ndryshme/Lëndime

24%

Çrregullime38%

AFTËSITE PËR PUNË PAS AKSIDENTIT

Kanë humbur aftësinë pë

punë?62%

Nuk kanë humbur

aftësinë për punë?38%

72

deklarojnë se paaftësia e tyre është e përhershme, ndërsa 2 e përkohëshme. Vlen të përmendet se grupi më i madh i paaftësisë që përfi tojnë të aksidentuarit

është ai i katërt (IV).Konkretisht kemi 5 të intervistuar që i përkasin kategorisë së IV, 2 kategorisë

së II dhe 1 kategorisë së I. Ndërsa 5 prej tyre deklarojnë së nuk iu është caktuar grup, duke përfi tuar në këtë mënyrë nga ndihma të tjera sociale, siç mund të jetë ndihma ekonomike që ofrohet nga bashkitë apo komunat.

Gjatë mbledhjes së informacionit mjekësor vihet re se viktimat e municioneve vazhdojnë të kenë nevoja për shërbime mjekësore. Kërkesat e tyre për mbështetje mjekësore përfshijnë: pajisjen me proteza të reja, ndërrim dhe riparim protezash, vizita periodik të syve, seanca fi zioterapike, seanca psikologjike etj.

Pyetjes se nëse kanë përdorur pajisje teknike mjekësore deri ditën e intervistimit, 11 prej tyre janë përgjigjur pozitivisht, ndërsa 2 të tjerët janë përgjigjur negativisht. Ndërsa pajisja teknike mjekësore që kanë përftuar personat që kanë pësuar amputim ka qenë proteza dhe proteza syri, ndërsa shumë pak raste kemi në këtë qark me paterica apo karroca.

Të aksidentuarit me amputim janë përpjekur që të gjejnë zgjidhje edhe jashtë shtetit për problemin e tyre. Ata janë ndihmuar edhe nga të afërm të cilët banojnë në vendet përkatëse duke shpresuar në një përmirësim të situatës dhe duke gjykuar njëkohësisht paaftësinë e specialistëve brenda vendit. Shumica e rasteve janë trajtuar në Greqi (për shkak edhe të pozicionit gjeografi k) dhe Slloveni.

Megjithatë, pavarësisht përpjekjeve të shumta për t’u rehabilituar plotësisht, një pjesë e tyre deklarojnë s’e kanë ende nevojë për pajisje teknike mjekësore.

Shihet qartë se shumica kanë nevojë për protezë, këtu përfshihen edhe personat që e zotërojnë një të tillë por për shkak të mos-mirëmbajtjes, vjetërsisë kërkojnë ta zevendësojnë atë.

d. Rezultatet e kontrollit mjekësor

Gjatë kontrollit mjekët specialistë kanë vizituar të dëmtuarit me probleme mjekësore të qarkut Korçë. Për çdo person të ekzaminuar është plotësuar fl etë epikriza me rekomandimet përkatëse. Sipas rekomandimeve të mjekëve rezulton se 2 persona kanë nevojë për mjekim okulistik dhe 2 persona kanë nevojë për operimin e syrit. Ndërsa, sipas mjekut ortoped dhe protezistit, të cilët kanë bën ekzaminimin e gjendjes së cungut të amputimit dhe të gjendjes së protezës për ata persona që mbajnë protezë, 5 persona kanë nevojë proteza, 6 persona duhet të bëjnë senaca të herëpashershme fi zioterapie, kurse 9 kanë nevojë për shërbim intensiv psiko-social afatgjatë.

73

d. Informacion i gjëndjes familjare

Gjendja familjare është bërthama e integrimit shoqëror, kështu që bashkëveprimi njëkohësisht ndikon edhe në riintegrimin e njerëzve të gjymtuar. Pjesa më e madhe e të aksidentuarëve edhe në qarkun e Korçës janë të martuar. Nga të intervisuarit, 10 deklarohen të martuar, 3 me status civil beqar. Nga personat e martuar vetëm 2 prej tyre janë ende pa fëmijë, ndërsa pjesa tjetër ka minimumi një të tillë. Mosha mesatare e fëmijëve është në pjesën më të madhe mbi 18 vjeç. Në vazhdimësi të kësaj ideje, të intervisuarit nuk janë karakterizuar edhe nga tragjedi familjare. Pra, kemi vetëm 1 rast, të cilët kanë të aksidentuar edhe një të afërm të tyre (vëlla/motër), fakt ky që të bën të kuptosh se aksidentet kanë ndodhur kryesisht në vendin e punës apo duke qenë kalimtar i rastit, duke shmangur shpërthimet brenda ambienteve të shtëpisë.

Në këtë fazë 7 prej të intervistuarëve deklarojnë se kanë qenë kryefamiljar edhe para aksidentit dhe njëkohësisht personi kryesor i sigurimit të të ardhurave, ndërsa 6 prej tyre nuk e pohojnë këtë. Në rastet e sipërpërmendura 3 prej tyre deklarojnë se ky status ka ndryshuar. Pas aksidentit është tjetër person që i siguron të ardhurat, si bashkëshortja apo fëmijët për shkak të pa-aftësisë apo diskriminimit. Varësinë më të madhe që kanë personat si kryefamiljar është ndaj bashkëshortes dhe fëmijëve dhe shumë pak ndaj prindërve. Në grafi kun e mëposhtëm do të shihni se të aksidentuarit kane humbur vendin e punes. Punesimi ka rene nga 54 % ne 15 %. Burimi kryesor i të ardhurave tashmë eshte pensioni.

Pjesa më e madhe janë përgjigjur “asnjë burim”. Në këtë kategori përfshihen edhe personat të cilët pjestarët e familjes janë të papunë dhe sigurimi të ardhurave përftohet nga pensioni paaftësisë që merr i aksidentuari, por nuk përjashtohet edhe rasti i përftimit të të ardhurave nga punësimi në një vend të caktuar.

Në këtë pikë vlen të përmendim edhe disa të dhëna të cilat ndihmojnë në marrjen e një informacioni më të saktë mbi statusin familjar të

Burimi i të ardhurave para aksidentit

I punësuar me kohë të

plotë 54%

Asnjë burim 46%

Burimi aktual i të ardhurave (pas aksidentit)

Bujqësi 15%

I punësuar me kohë të plotë

15%

Pension55%

Asnjë burim 15%

74

personave të aksidentuar. Kështu madhësia mesatare e shtëpisë së banimit është 87.2 m2, numri mesatar i njerëzve që banojnë në të njëjtin ambient është 3.7, ndërsa 10 prej të intervistuarëve deklarojnë se banojnë në shtëpi private dhe vetëm 3 prej tyre në apartamente. Ky fakt dëshmon se një pjesë e konsiderueshme e viktimave jeton në zona rurale, në fshatra të ndryshëm apo në periferi të qyteteve ku varfëria është e lartë. Një lajm pozitiv është se shumica dërrmuese, pavarësisht kushteve të vështira të jetesës, disponon një banesë, qofë të trashëguar apo të ndërtuar me forcat e veta. Kështu, 10 prej tyre deklarojnë se e kanë shtëpinë private me dokumentacionin përkatës, 3 banojnë me qera. Pjesa dërrmuese deklarojnë se shtëpia është e vjetër dhe ka nevojë për riparime nga më të ndryshmet, si tualeti, çatia, instalimet hidrauliko-elektrike etj.

Si përfundim, nga të dhënat e mësipërme kuptohet se 7 të aksidentuar mbështeten tek pensioni, kurse 2 të vetëpunesuar dhe 2 nuk kanë asnjë burim përfi timi.

c. Informacion për formimin profesional

Niveli i shkollimit dhe formimi profesional, gjithashtu, është pjesë integrale edhe e ri-integrimit të personave të aksidentuar. Pesimizmi, papunësia dhe diskriminimi social janë faktorë që ndikohen drejtpërdrejt edhe nga niveli arsimor. Në qarkun e Korçës, siç mund të shihet te tabela e mëposhtme, 3 persona janë me arsim 9 vjeçar, 7 me arsim të mesëm dhe 3 me arsim universitar.

Ajo që bie në sy është numri shumë i ulët i personave me arsim të mesëm dhe me arsimin të lartë.

Sipas intervistave kemi vetëm 3 raste të cilët dëshirojnë të vazhdjnë shkollë, 1 person kërkon të vazhdojë univeristetin dhe 6 të tjerë që dëshirojnë të ndjekin kurse profesionale. Të tjerët nuk dëshirojnë të vazhdojnë asnjë prej alternativave të sipërpërmendura.

Kurset profesionale, siç duket nga përgjigjet, janë kyçe për ri-integrimin e kësaj shtrese në shoqëri duke i parë

Arsim 9 -vjeçar23%

Arsim i mesëm

54%

Universitet23%

Niveli arsimor i personave të aksidentuar

Çfarë doni të përmirësoni në edukimin tuaj?

Të vazhdoj shkollën e mesme

23%

Të vazhdoj universitetin

8%

Të ndjek kurse të formimit profesional

46%

Nuk tregojnë interes 23%

75

edhe si një dritë shprese, si një rrugë efektive drejt gjetjes së shpejtë të një pune. Por, fatkeqësisht, në qyetet e Shqipërisë programet apo kurset profesionale janë të limituara në numër, si dhe shumë të shtrejta, duke bërë që këta persona të mos ndjekin dot kurse profesionale.

d. Informacion për situatën social-ekonomike

Duke iu referuar intervistave në terren, rezulton se 7 prej të intervistuarve kanë qenë të punësuar me kohë të plotë para askidentit, kurse 6 prej tyre që nuk kanë patur asnjë burim të ardhurash para aksidentit. Krejt ndryshe paraqitet situata për sigurimin e burimit të ardhurave pas aksidentit. Rritje të ndjeshme pëson numri i personave që kanë si burim të vetëm pensionin.

Ndërsa për të tjerët bujqësia vazhdon që një nga aktivitetet kryesore për sigurimin e të ardhurave. Të intervistuarit shprehen se pas aksidentit e kanë humbur aftësinë për punë. Ndër ta, 8 shprehen se e kanë të pamundur fi zikisht për të punuar përsëri, ndërsa 5 ndihen të aftë për të punuar. Disa ndër arsyet kryesore sipas rëndësisë që ata japin janë: diskriminimi, refuzimi nga punëdhënësit, mungesa e kualifi kimit etj.

Pyetjes se a kanë marrë mbështetje nga institucionet e ndryshme, vetëm 7 janë përgjigjur pozitivisht, ndërsa pjesa tjetër negativisht. Të aksidentuarit kanë kërkuar formim profesional, trajnime për ngritjen e një biznesi, mbështetjen për edukim, punësim etj. Duke anashkaluar të shkuarën, pas aksidentit ata nuk janë përfshirë në programin e asistencës sociale. Ndër ta, vetëm 1 person pretendon se ka përfi tuar nga asistenca sociale, kurse 12 të tjerët kanë dhënë përgjigje negative. Ata konkretisht përfi tojnë pension, pasi kanë qenë në marrëdhënie pune në momentin e aksidentit.

Të intervistuarit pretendojnë se nuk i është ofruar pas aksidentit asnjë pozicion pune apo trajnim nga zyrat e punës. Në nivel të barabartë është përgjigjja në lidhje me vështirësitë që ata kanë kur marrin shërbime spitalore: 8 shprehen se ndjejnë

Burimi aktual i të ardhurave (pas aksidentit)

Bujqësi 15%

I punësuar me kohë të plotë

15%

Pension55%

Asnjë burim 15%

Burimi i të ardhurave para aksidentit

I punësuar me kohë të

plotë 54%

Asnjë burim 46%

76

Për çfarë mbështetje ekonomike keni nevojë?

Mbështetje për të ndjekur kurse

të formimit profesional

23%

Mikro-kredi për të ngritur biznes

familjar8%

Mbështetje për punësim/aktivitete që gjenerojnë

të ardhura69%

vështriësi, ndërsa 5 nuk ndjejnë vështirësi. Një fakt mjaft interesant janë edhe vizitat e shpeshta që u bëhen të aksidentuarëve nga familjarët apo shokët, tregues ky që ndikon në përmirësimin e gjendjes emocionale, fi zike dhe ri-integrimin e tyre shoqëror. Familja, sipas tyre, u ka qëndruar vazhdimisht në krah, duke mos i braktisur. Komuniteti i ka ndihmuar për t’u integruar, faktorë këta që, gjithashtu, përmirësojnë jetën dhe bashkeveprimin shoqëror të të aksidentuarëve. Pjesa më e madhe e tyre ndihet e aftë për t’u angazhuar në aktivitetet e përditshme, në jetën sociale si, p.sh., kulturë, sport, por edhe politikë. Ata shprehen se ka nevojë për mbështetje të mëtejshme ekonomike. Shumica përgjigjen se kanë nevojë për mbështetje për të fi lluar aktivitete që rrisin punësimin dhe gjenerojne të ardhura, kurse pjesa e mbetur, pra, grupi i dytë kërkojnë të mbeshteten për ndjekjen e kurseve profesionale dhe mikro-kredi për të nisur një aktivitet privat.

Një pjesë e mirë kërkojnë mbeshtetje për rimbursim të ilaçeve, bursa për fëmijët etj.

Pyetjes për pajisjen me proteza falas 9 prej tyre i përgjigjen pozitivisht, kurse 4 të tjerë kanë dëmtime të tjera më të lehta. Sigurisht që pjesa tjetër ka kërkesa, sipas tyre më emergjente, si p.sh., sigurimi i të ardhurave për shkollimin e fëmijëve apo sigurimin e ilaçeve.

Pavarësisht fatkeqësisë së tyre të intervistuarit e qarkut të Korçës kanë qenë të paktë në numër. Kjo shpjegohet me lëvizjet e tyre drejt shtetit fqinj, Greqi. Sipas të afërmëve të tyre, kushtet e vështira të jetesës, papunësia, pesimizmi janë disa nga shkaqet për lëvizjen e tyre drejt gjetjes së rrugëve të reja për mbijetesë.

77

5.5. Qarku Gjirokastër

a. Informacion i përgjithshëm

Qarku i Gjirokastrës19 ka një sipërfaqe prej 2.884 km². Ai përfshin rrethin e Gjirokastrës, Përmetit, Tepelenës. Qarku Gjirokastër është organizuar në 6 bashki, 26 komuna dhe 271 fshatra. Qendra e qarkut të Gjirokastrës ndodhet në qytetin e Gjirokastrës. Ai ka një popullsi prej 103.690 banorë, nga të cilat 2964 familje trajtohen me ndihmë ekonomike (sipas INSTAT 2013, 68.497 banorë).

Shërbimi mjekësor: Gjirokastra ka 3 spitale. Spitali rajonal është në qytetin Gjirokastër. Në Spitalin Rajonal ka 1 fi zioterapist, 3 neuro-psikiatër, 2 okulistë, 1 ortoped dhe 2 protezistë. Në çdo komunë ka qendër shëndetësore ku shërben 1 mjek. Në pjesën më të madhe të fshatrave ka ambulanca mjekësore ku shërbejnë infermiere. Spitali Rajonal ka mungesa të theksuara në shërbimet bazë për arsye të mungesës së mjekëve specialistë dhe të logjistikës. Shërbimi Orto-prostetik mungon. Nuk ka repart për protezimi. Shërbimi i okulistit ofrohet nga klinikat private.

Aftësia e kufi zuar20: Në qarkun e Gjirokastrës ka 2 417 persona me aftësi të kufi zuar. Nuk ka ndarje të veçantë për personat e dëmtuar me municione. Ndarja sipas grupeve të PAK paraqitet si më poshtë:

19. Burim: www.qarkugjirokaster.gov.al20. Burimi: Drejtoria rajonale e Shërbimit Social, Dorjan Joanidhi, e-mail dërguar më 22.10.2013.

PAK fi zik PAK para- shoqërues PAK të verbër Shoqëruese mendorë tetra-plegjikë

1685 162 162 570 152

b. Informacion mbi të aksidentuarit

Për qarkun e Gjirokastrës AMMCO ka të regjistruar 27 aksidente me municione në data-bazen e vet IMSMA për vitet 1996-2013, nga të cilat 7 me pasojë vdekjen. Kurse, sipas informacionit të mbledhur nga administratorët socialë të bashkive dhe komunave në qarkun Gjirokastër, në total janë mbledhur të dhëna për 23 të aksidentuar, kurse 4 të tjerë janë larguar jashtë shtetit pranë fëmijëve të tyre.

Sipas të dhënave të mbledhura në qarkun e Gjirokastrës nga viti 1997-gusht 2013 janë regjistruar 18 aksidente me municione. Numri më i madh i aksidenteve është regjistruar në vitin 1997 me 9 të tilla, duke vazhduar me 4 në vitin 2006, 1 në vitin 2009 dhe 1 në vitin 2010. Kurse nga viti 1953-gusht 2013, janë regjistruar 23 aksidente, 5 prej të cilave kanë ndodhur para viteve 1991.

78

Lloji i aktivitetit në momentin e aksidentit

Në punë52%

Duke lozur 22%

Duke shetitur 4%

Duke shkuar në shkollë

9%

Tjera shkaqe13%

Numri më i madh i aksidenteve ka ndodhur në ambientet e punës. 12 të intervistuar janë përgjigjur se kanë qenë në punë në repartet ushtarake në momentin e aksidentit. 5 të tjerë kanë qenë duke lozur në momentin e aksidentit.

Më poshtë grafi ku i detajuar:

Aksidentet sipas viteve në qarkun Gjirokastër

0

9

12

6

0123456789

10

1992-1996 1997 1998 1999-2005 206-2013

Lloji i mjetit që ka shkaktuar aksidentin

Granatë dore 17%

Municione79%

Nuk identifikohet 4%

Një tjetër shifër e rëndësishme është edhe mjeti që është shkaktuar aksidentin. Kështu, 12 persona deklarojë se janë aksidentuar me municion, 4 me granta dore 9 me predha, bombë, dinamit, kurse vetëm 1 person nuk arrin të identifi kojë mjetin shpërthyes që e ka dëmtuar.

c. Lloji i dëmtimit të shkaktuar nga aksidenti

Në qarkun e Gjirokastrës 10 të aksidentuar kanë pësuar amputim, ndërsa 3 të tjerë janë me plagë të ndryshme të lehta.

Një pjesë kryesore e të aksidentuarëve që kanë pësuar amputim, 7 të tillë kanë dëmtuar krahun e djathtë dhe të majtë nën bërryl, 1 dorën e majtë. Nuk ka asnjë me këmbë te amputuar. Kurse pjesa tjetër kanë pësuar djegie, fraktura dhe dëmtime të syve si pasojë e shpërthimit të municioneve në depot përkatëse. Ndërsa rastet

79

Aftësia për punë pas aksidentit

Nuk kanë humbur

aftësinë për punë39%

Kanë humbur aftësinë pë

punë?61%

për plagosje fragmentare, paralizë janë të pakta në numër.

Kategoria tjetër përfshin, si zakonisht, cifl a në trup, cifl a në sy, humbje e shikimit, çarje të dorës së e majtë etj., plagë të cilat nuk janë specifi kuar. Aksidentet, përveç dëmtimeve trupore, kanë shkaktuar edhe çregullime të ndryshme psikologjike që kanë lënë pasoja te individët, pasoja që manifestohen edhe gjatë intervistimit, si, p.sh., nuk dëgjojnë mirë, janë të pa përqëndruar, shkojnë shpesh në banjo etj.

Pjesa më e madhe e të intervistuarëve deklarojnë se lloji i ndihmës së parë të marrë është ndërhyrja kirurgjikale në spitalin më të afërt. Pas aksidentit janë transferuar në spitalin rajonal duke ju nënshtruar operacionit. Më pas disa prej të aksidentuaëve kanë shkuar, kryesisht në spitalet e Greqisë, për trajtim më të specializuar.

Të intervistuarit në këtë qark deklarojnë se pas aksidentit e kanë humbur njëkohësisht edhe aftësinë për punë. Konkretisht, 14 prej tyre deklarojnë se e kanë humbur përfundimisht aftësinë për punë, ndërsa 8 ndihen të integruar përsëri në ushtrimin e një profesioni të zakonshëm.

Vlen të përmendet se grupi më i madh i paaftësisë që përfi tojnë të aksidentuarit është grupi i parë (I). Pjesa më e madhe nuk janë kategorizuar në ndonjë grup.

Konkretisht kemi 5 të intervistuar që i përkasin kategorisë së I, 3 kategorisë së dytë. Ndërsa 9 prej tyre deklarojnë së nuk iu është caktuar asnjë grup, duke përfi tuar në këtë mënyrë ndihma të tjera, siç mund të jenë skemat e asistencës sociale që ofrohen nga bashkitë apo komunat.

Lloji i dëmtimit të shkaktuar nga aksidentiAmputime-

Humje gjymtyrësh

12%

Çrregullime37%

Plagë të ndryshme/ Lëndime

51%

Grupi i pa-aftësisë për punë

III- Pa-aftësi minimale që nuk ka nevojë për kujdes

0%

Nuk u është caktuar grup

65%

IV- Pa-aftësi minimale që nuk ka nevojë për kujdes

0%

II- Pa-aftësi e pjesshme që ka

nevojë për kujdes të kufizuar

13%

I-Pa-aftësi totale që ka nevojë për

kujdes të përhershëm

22%

80

Gjatë mbledhjes së informacionit mjekësor vihet re se shumica e të intervistuarve nuk janë rehabilituar ende plotësisht. Këtu fl asim për atë kategori e cila nuk ka pësuar amputim. Disa nga shërbimet mjekësore që ata kërkojnë janë: paisja me protezë dhe riparim/mirëmbajtje proteze, seanca fi zioterapike dhe psiko-sociale, kontriolle të shpeshta mjekësore etj.

Pyetjes se nëse kanë përdorur pajisje teknike mjekësore deri ditën e intervistimit, vetëm 14 prej tyre janë përgjigjur pozitivisht, ndërsa 9 të tjerët janë përgjigjur negativisht. Ndërsa pajisja teknike mjekësore që kanë përftuar personat që kanë pësuar amputim ka qenë proteza dhe proteza syri, ndërsa shumë pak raste kemi në këtë qark me paterica apo karroca.

Të aksidentuarit me amputim janë përpjekur që të gjejnë zgjidhje edhe jashtë shtetit për problemin e tyre. Ata janë ndihmuar edhe nga të afërm të cilët banojnë kryesisht në Greqi për shkak të pozicionit gjeografi k të Gjirokastrës dhe cilësisë së sherbimeve.

Megjithatë, pavarësisht përpjekjeve të shumta për t’u rehabilituar, një pjesë deklarojnë se kanë ende nevojë për mbështetje e shërbime mjekësore.

d. Rezultatet e kontrollit mjekësor

Gjatë kontrollit mjekët specialistë kanë vizituar të dëmtuarit me probleme mjekësore të qarkut Gjirokastër pranë spitalit rajonal. Për çdo person të ekzaminuar është plotësuar fl etë epikriza, me rekomandimet përkatëse. Sipas rekomandimeve te mjekëve, rezulton se 7 persona kanë nevojë për mjekim okulistik, nga këta 3 persona kanë nevojë për pajisje me syza, kurse 4 persona kanë nevojë të bëjnë kontroll periodikë të syve.

Ndërsa sipas mjekut ortoped dhe protezistit, të cilët kanë bërë ekzaminimin e amputimit dhe të gjendjes së protezës (për ato persona që mbajnë protezë), 6 persona kanë nevojë për proteza. Kurse, sipas specialistit psikiatër, 11 personat e kontrolluar prej tij kanë nevojë për shërbim intensiv psiko-social afatgjatë.

e. Informacion i gjëndjes familjare

Ekzistenca e familjes, si bërthama e integrimit shoqëror, ndikon në riintegrimin e personave me aftësi të kufi zuar. Pjesa më e madhe e të aksidentuarëve në qarkun e Gjirokastrës janë të martuar. Nga të intervisuarit, 20 deklarohen të martuar, 1 me status civl beqar dhe vetëm 2 raste i ndarë. Nga personat e martuar vetëm 1 prej tyre është ende pa fëmijë, ndërsa pjesa tjetër ka minimumi një të tillë. Mosha mesatare e fëmijëve është në pjesën më të madhe mbi 18 vjeç, fakt ky që tregon se një pjesë e konsiderueshme e të intervistuarëve e kanë pësuar aksidentin pas lindjes së fëmijëve. Në vazhdimësi të kësaj ideje, të intervisuarit nuk janë karakterizuar edhe nga tragjedi familjare. Pra kemi vetëm 3 raste, të cilët kanë të

81

aksidentuar edhe një të afërm të tyre (vëlla/motër), fakt ky që të bën të kuptosh se aksidentet kanë ndodhur kryesisht në vendin e punës apo duke qenë kalimtar i rastit, duke shmangur shpërthimet brenda ambienteve të shtëpisë.

Në këtë fazë 15 prej të intervistuarëve deklarojnë se kanë qenë kryefamiljar edhe para aksidentit dhe njëkohësisht personi kryesor i sigurimit të të ardhurave, ndërsa 7 prej tyre nuk kanë pasur një status të tillë. Në rastet e sipërpërmendura 5 prej tyre deklarojnë se ky status ka ndryshuar. Pas aksidentit është tjetër person që i siguron të ardhurat, si bashkëshortja apo fëmijët për shkak të pa-aftësisë apo diskriminimit. Varësinë më të madhe që kanë personat si kryefamiljar është ndaj bashkëshortes dhe fëmijëve dhe shumë pak ndaj prindërve.

Pjesa më e madhe janë përgjigjur se “të ardhurat i siguroj unë vetë”. Në këtë kategori përfshihen edhe personat të cilët pjestarët e familjes janë të papunë dhe sigurimi të ardhurave përftohet nga pensioni i paaftësisë që merr i aksidentuari, por nuk përjashtohet edhe rasti i përftimit të të ardhurave nga punësimi në një vend të caktuar.

Madhësia mesatare e shtëpisë së banimit të viktimave është 84.3 m2. Numri mesatar i njerëzve që banojnë në të njëjtin ambient është 3.8, ndërsa 14 prej të intervistuarëve deklarojnë se banojnë në shtëpi private dhe vetëm 9 prej tyre në apartamente. Ky fakt tregon se një pjesë e konsiderueshme e tyre jeton në zona rurale ku varfëria është më e lartë. Shumica dërrmuese, pavarësisht kushteve të vështira të jetesës, e disponon një banesë, qofë të trashëguar apo të ndërtuar me forcat e veta, ku 18 prej tyre deklarojnë se e kanë shtëpinë private me dokumentacionin përkatës, 3 banojnë me qera dhe vetëm 2 banojnë me të afërm. Në vazhdimësi të kësaj, pjesa dërrmuese deklaron se shtëpia është e vjetër dhe ka nevojë për riparime nga më të ndryshmet, si tualetin, çatinë, instalime hidrauliko-elektrike etj.

f. Informacion për formimin profesional

Formimin profesional bazuar edhe në arsimin përkatës ndikon për integrimin shoqëror në marrëdhëniet bëshkëvepruese midis statuseve të ndryshme sociale. Niveli i shkollimit, gjithashtu, është pjesë integrale edhe e ri-integrimit të personave të aksidentuar. Pesimizmi, papunësia dhe diskriminimi social janë faktorë që ndikohen drejtpërdrejt edhe nga niveli arsimor. Në qarkun e Gjirokastrës, 8 te intervistuar kanë arsimin 9 vjeçar, 12 arsimin e mesëm dhe 3

Niveli arsimor i personave të aksidentuar

Arsim 9 -vjeçar39%

Arsim i mesem

52%

Universitet9%

82

arsimin e lartë.Ajo që bie në sy është numri i ulët

i përsonave që kanë arsimin e lartë. Sa iu përket nevojave për arsimim

të mëtejshëm, 3 të intervistuar kërkojnë të vazhdojnë univeristetin, kurse 7 të tjerë dëshirojnë të ndjekin kurse profesionale. 23 % nuk tregojnë interes për të vazhduar kurse profesionale ose shkollën.

g. Informacion për situatën social-ekonomike

Pjesa më e madhe e të intervistuarëve si burim të ardhurash para aksidentit kanë patur punësimin në një nga degët: 2 veta në bujqësi, 1 mbarshtim bagtish, 10 të punësuar në ushtri, 1 është marrë me punë sezionale, kurse 12 të tjerë i kanë siguruar të ardhurat në forma të ndryshme. Detajuar në grafi kun ngjitur.

Krejt ndryshe paraqitet situata në burimin e të ardhurave pas aksidentit. Rritet numri i personave që mbijetesën e mbështesin tek pensioni si burim të vetëm. Detajet paraqiten në tabelën e mëposhtme:

Gjithashtu, vlen të theksohet rritja e numrit të personave që deklarojnë se nuk kanë asnjë burim të ardhurash; ata përbëjnë shumicën e viktimave.

Të intervistuarit shprehen se pas aksidentit e kanë humbur aftësinë për punë, qoftë fi zike apo mendore. Ndër ta, 12 shprehen se e kanë të pamundur fi zikisht për të punuar përsëri, ndërsa 8 ndihen të aftë për t’u punësuar. Disa ndër arsyet kryesore

Çfarë doni të përmirësoni në edukimin tuaj?

Të vazhdoj shkollën e mesme

23%

Nuk tregojnë interes 23%

Të vazhdoj universitetin

8%

Të ndjek kurse të formimit

profesional46%

Burimi i të ardhurave para aksidentit

Mbështetje nga fëmijët emigrantë

0%Punë sezonale

4%

Emigracion 4%

Asnjë Burim 4%

I punësuar me kohë të plotë

35%

Bujqësi 7% Mbarshtrim

bagëtish 4%

Tjetër42%

Burimi aktual i të ardhurave pas aksidentit

Punë sezonale 4%

Asnjë Burim 33%

Pension21%

I punësuar me kohë të plotë

13%

Mbarshtrim bagëtish

4%

Tjetër25%

83

Për çfarë mbështetje ekonomike keni nevojë?

Mbështetje për punësim/aktivitete që gjenerojnë të

ardhura52%

Mbështetje për të ndjekur kurse të

formimit profesional

20%

Mikro-kredi për të ngritur biznes

familjar28%

sipas rëndësisë që ata japin janë: pa-aftësia për të punuar në të njëjtën punë, diskriminimi, refuzimi nga punëdhënësi, mungesa e kualifi kimit për të zënë një punë etj.

Pyetjes se a kanë marrë mbështetje nga institucionet e ndryshmee, vetëm 5 janë përgjigjur pozitivisht, ndërsa pjesa tjetër negativisht. Të aksidentuarit kanë kërkuar riformim profesional, trajnime për ngritjen e një biznesi, mbështetjen për edukim, punësim. Sipas tyre, asnjërit nuk i është ofruar mundësi për kurse profesionale as nga shteti dhe as nga organizata humanitare që operojnë në territorin e tyre.

Duke anashkaluar të shkuarën, pas aksidentit një pjesë e këtyre personave janë përfshirë në programin e asistencës sociale. Ndër ta 8 pretendojnë se kanë përfi tuar nga asistenca sociale dhe 15 të tjerët kanë refuzuar për të dhënë përgjigje. Një pjesë qe kane qene ne marredhenie pune ne momentin e aksidentit përfi tojnë pesnionin e pa-aftësisë.

Të intervistarit pretendojnë se nuk i është ofruar në shumicën e rasteve pas aksidentit asnjë pozicion punë apo trajnim nga zyra e punës. Një numër i vogël deklaron se janë inkurajuar për të vazhduar shkollën pas aksidentit. Por, arsimimi i tyre nuk i plotëson fare kërkesat që ka tregu ditët e sotme. Në nivel të barabartë është përgjigjja në lidhje me vështirësitë që ata kanë kur marrin shërbime spitalore; 9 shprehen se ndjejnë vështriësi, ndërsa 11 nuk ndjejnë vështirësi. Familja sipas tyre u ka qëndruar vazhdimisht në krah, duke mos i braktisur. Komuniteti i ka ndihmuar ata për t’u integruar, faktorë këta që përmirësojnë jetën dhe bashkeveprimin shoqëror të të aksidentuarëve. Pjesa më e madhe e tyre ndihet e aftë për t’u angazhuar në aktivitetet e përditshme, në jetën sociale si, p.sh., kulturë, sport, por edhe politikë. Pjesa më e madhe shprehen se kanë nevojë për mbështetje të mëtejshme ekonomike. Shumica përgjigjen se kanë nevojë për mbështetje për të fi lluar aktivitete që rrisin punësimin dhe gjenerojnë të ardhura, të ndjekur nga grupi i dytë që kërkojnë të mbështeten për ndjekjen e kurseve profesionale dhe mikro-kredi për të fi lluar nje aktivitet privat.

Një pjesë e mirë kërkojnë mbështetje për rimbursim të ilaçeve, bursa për fëmijët etj.

Pyetjes për pajisjen me protezë falas 5 prej tyre i janë përgjighur se dëshirojnë të kenë proteza, krahasuar me 12 të tjerë që kanë dëmtime të tjera më të lehta. Pjesa tjetër ka kërkesa, sipas tyre më emergjente, si, p.sh., sigurimi i të ardhurave për shkollimin e

84

fëmijëve apo sigurimin e ilaçeve që sipas tyre janë me çmime shumë të larta në treg.

Kërkesa të veçantaDy persona kanë nevojë për mjete leximi për të verbër.Pavarësisht fatkeqësisë së tyre, të intervistuarit e qarkut të Gjirokastrës

vazhdojnë të vendosin në qendër të interesit të tyre fëmijët dhe sigurimin e të ardhmes së tyre, duke u munduar me çdo kusht që edhe pasardhësit e tyre mos të kenë të njëjtin fat si prindërit e tyre.

85

5.6. Qarku Elbasan

a. Informacion i përgjithshëm

Qarku Elbasan21 shtrihet në zonën qendrore të Shqipërisë. Ka një sipërfaqe të përgjithshme prej 3292 km2 dhe një popullsi prej 433.244 banorë. Në përbërje të tij janë katër rrethe: rrethi Elbasan, rrethi Librazhd, rrethi Peqin, rrethi Gramsh. Administrativisht, qarku Elbasan ka 7 bashki, 43 komuna dhe 386 fshatra. Qendra e qarkut është në qytetin e Elbasanit.

Qarku i Elbasanit ka një popullsi prej 451 571 banorë (sipas INSTAT 2013: 292 957 banorë).

Nga 118.406 familje që ka qarku Elbasanit, 14.589 familje (12,3 %) trajtohen me ndihmë ekonomike, nga të cilat pjesa më e madhe jetojnë në fshat.

Shërbimi shëndetësor përfshin : a) mjekun e familjes; b) konsultorin e gruas; d) konsultorin e fëmijës; e) repartin e mjekim–injeksioneve; f) laboratorin klinik–biokimik, bakteriologjik; g) radiologjia; f) shërbimi i higjenës dhe epidemiologjisë, okulistika etj. Shërbimi shëndetësor në qarkun e Elbasanit ofrohet nga 12 spitale nga të cilët 8 spitale në rrethin e Elbasanit, 2 në Librazhd, 1 në Peqin dhe 1 spital në Gramsh, 79 Qendra Shëndetësore dhe 330 ambulanca. Në sektorin e shërbimit shëndetësor të Elbasanit ka 831 punonjës nga të cilët 359 mjekë.

Tabela e mëposhtme paraqet të dhëna mbi shëndetësinë dhe shërbimet që ofron për qarkun e Elbasanit sipas rretheve:

21. Burimi: www.qarkuelbasan.gov.al/22. Burimi: Drejtoria Rajonale e Shërbimit Social, Lindita Skura, e-mail dërguar më 16.10.2013

Rrethet Nr. Nr. Nr. Nr. ambu- Nr. Qendrave Nr. Nr.pun- spitaleve shtretërve mjekëve lancave shëndetësore mjekëve onjësveElbasan 8 757 102 178 28 92 445Librazhd 2 162 31 84 36 83 320Peqin 1 32 8 23 7 13 33Gramsh 1 120 26 45 8 4 33Qarku 12 1071 167 330 79 192 831

Shërbimi orto-protetik mungon në këtë spital. Nuk ka repart për protezim.

Aftësia e Kufi zuar22: Në qarkun e Elbasanit ka 11367 Persona me aftësi të kufi zuar. Nuk ka ndarje të veçantë për personat e dëmtuar me municione. Ndarja sipas grupeve paraqitet si më poshtë:

86

b. Informacion mbi të aksidentuarit

Sipas bazës së të dhënave te AMMCO (IMSMA) në qarkun e Elbasanit në vitet 1996-2013 janë regjistruar 49 aksidente me municione, 6 me pasojë vdekjen. Kurse administratorët socialë të bashkive dhe komunave kanë identifi kuar dhe mbledhur informacion për 37 të aksidentuar. Sipas administratorëve socialë 6 të aksidentuar të tjerë janë larguar jashtë shtetit pranë të afërmve te tyre.

Objekt i këtij studimi në qarkun Elbasan janë 37 persona të aksidentuar me municione. Nuk janë përfshirë 6 personat e vdekur.

Gjatë viteve 1997-gusht 2013 janë regjistruar 29 aksidente. Numri më i madh i aksidenteve me municione është shënuar në vitin 1997 me 6 viktima, pasuar me 4 viktima në vitin 1998, 2 në vitin 1999, 1 në vitin 2002, 1 në vitin 2007, 2 në vitin 2010 dhe 2 në vitin 2012.

Persona me aftësi të kufi zuar Invaliditeti sipas kategorive PAK Fizik Mendore

Të verbër Para-tetra-plegjikë

Kategoria e parë

Shoqë-rues (për të verbër)

Shoqërues për para e tetra/ plegjik)

Kategoria e dytë

9446 1273648 1996357648 9371

Aksidentet sipas viteve në qarkun Elbasan

6

1

16

45 5

0

24

6

810

12

1416

18

Deri në vitin 1991 1992-1996 1997 1998 1999-2005 206-2013

Numri më i madh i aksidenteve u përket moshës 35-55 vjeç me 66 %. Gjithashtu, këtu përfshihen ish-ushtarakë që kanë qenë në gatishmëri në atë moment, por edhe individ kalimtarë në rrugë që nuk kanë lidhje me punën. Kështu 12 të aksidentuar deklarojnë se kjo fatkeqësi u ka ndodhur kur kanë qenë duke lozur me bashkëmoshatarët e tyre. Këtu nuk përfshihen vetëm fëmijët pasivë, por edhe ata aktivë që janë përpjekur nëpërmjet kuriozitetit fëmijnor të eksplorojnë granatat apo municione të ndryshme, ku numërohen 5 të tillë. Më poshtë grafi ku i detajuar:

87

Arsye të tjera, siç mund të shohim më sipër, më pak të rëndësishme janë: personat që merren me bujqësi që kanë qenë duke punuar arën apo kullotur bagëtinë, duke shëtitur etj.

Një tjetër shifër e rëndësishme është edhe mjeti që është shkaktuar aksidenti. Kështu 10 të intervistuar deklarojnë se janë aksidentuar me municione, 2 me mina, 14 me granata dore, 11 me predha kurse 1 person nuk identifi kon dot mjetin që ka shkaktuar aksidentin.

c. Lloji i dëmtimit të shkaktuar nga aksidenti

Në qarkun e Elbasanit rezultojnë 21 të aksidentuar që kanë pësuar amputim, ndërsa 16 të tjerë kanë marre plagë të ndryshme. Konkretisht në tabelën e mëposhtme tregohen dëmtimet sipas kategorive:

12 të aksidentuar kanë pësuar amputim i cili përfshin humbje krahu, dore, gishtërinjsh, 8 humbje ose dëmtim i pjesshëm këmbësh.

Dëmtimet tjera janë të llojeve të ndryshme. Pjesa më e madhe kanë pësuar fraktura, dëmtime të syrit, djegie dhe paraliza.

Aksidentet, përveç dëmtimeve trupore, kanë shkaktuar edhe mosfunksionime apo çregullime të ndryshme mendore të cilat kanë lënë pasoja te individët. Kryesisht çregullimet më të mëdha shfaqen në shikim, dëgjim dhe mospërqendrim. Shesh të aksidentuarit humbin vëmendjen dhe fl asin për tema të ndryshme nga ato që u kërkon.

Pjesa më e madhe e të intervistuarve deklarojnë se pas aksidentit ndihma e parë është marrë në spitalin më të afërt. Pas aksidentit ata janë transferuar në spitalin e qytetit, duke iu nënshtruar operacionit nëse ka qenë e nevojshme. Në rastet kur spitali rajonal nuk i ka plotësuar kushtet për operacione ata janë transferuar në spitalin e traumës në kryeqytet.

Shpërndarja e aksidenteve sipas grup-moshave

36-45 vjeç36%

46-55 vjeç30%

Mbi 66 vjeç5%

56-65 vjeç8%

Deri 18 vjeç8%

26-35 vjeç5%

19-25 vjeç8%

Lloji i dëmtimit të shkaktuar nga aksidenti

Plagë të ndryshme/Lënd

ime47%

Çrregullime26%

Amputime-Humje

gjymtyrësh27%

88

Të intervistuarit në këtë qark deklarojnë se pas aksidentit e kanë humbur njëkohësisht edhe aftësinë për punë. Konkretisht, 29 prej tyre deklarojnë se e kanë humbur përfundimisht aftësinë për punë, ndërsa 8 ndjehen të integruar në ushtrimin e një profesioni të zakonshëm. I njëjti numër deklaron se paaftësia e tyre është e përkohshme apo e përhershme.

Vlen të përmendet se grupi më i madh i paaftësisë që përfi tojnë të aksidentuarit është ai i dytë, konkretisht 10 të intervistuar i përkasin kategorisë së II, 9 kategorisë së katërt, 7 të kategorisë së parë dhe 1 i kategorisë së tretë. Ndërsa 6 prej tyre deklarojnë së nuk iu është caktuar asnjë grup, duke përfi tuar në këtë mënyrë ndihmë ekonomike që ofrohet nga bashkitë dhe komunat.

Gjatë mbledhjes së inforamcionit mjekësor vihet re se shumica e të intervistuarve nuk janë rehabiliuar ende plotësisht. Më të parehabilituarit janë kategoria që kanë pësuar amputime. Disa nga shërbimet mjekësore që ata kërkojnë janë: pajisja me protezë të re; riparimi i protezave ekzistues, sesione fi zioteurapike, ekzaminime të përgjithshme periodike, kontroll i syve, senaca psikologjike etj.

Pyetjes se nëse kanë përdorur pajisje teknike mjekësore deri ditën e intervistimit, vetëm 17 prej tyre janë përgjigjur pozitivisht, ndërsa 20 të tjerët janë përgjigjur negativisht. Ndërsa pajisja teknike mjekësore që kanë përftuar personat që kanë pësuar amputim ka qenë proteza, ndërsa shumë në këtë qark kanë përdorur apo përdorin paterica ose karroca.

Të amputuarit janë përpjekur të gjejnë zgjidhje edhe jashtë shtetit në kërkim të shërbimeve të specializuara për vendosjen kryesisht të protezave, ose

Aftësia për punë pas aksidentit

Nuk kanë humbur

aftësinë për punë22%

Kanë humbur

aftësinë pë punë?78%

Kategoritë e pa-aftësisë për punë

IV- Pa-aftësi minimale që nuk ka nevojë për kujdes

27%

III- Pa-aftësi minimale që nuk ka nevojë për kujdes

3%

II- Pa-aftësi e pjesshme që ka

nevojë për kujdes të kufizuar

31%

I- Pa-aftësi totale që ka nevojë për

kujdes të përhershëm

21%

Nuk u është caktuar grup

18%

89

operacioneve speciale. Ata janë ndihmuar edhe nga të afërm të cilët banojnë në vendet përkatëse ose miq që kanë sponsorizuar dërgimin e tyre në klinika të specializuara jashtë vendit. Shumica e rasteve janë trajtuar në Greqi dhe Itali, pasi në këto vende ka më shumë emigrantë nga këta qytete.

Megjithatë, pavarësisht përpjekjeve të shumta për t’u rehabilituar, një pjesë e tyre deklarojnë se kanë ende nevojë për pajisje teknike mjekësore. Shumica shprehen se kanë nevojë për proteza, e shoqëruar edhe nga protezat e syrit. Këtu përfshihen edhe personat që e zotërojnë një të tillë, por, për shkak të mosmirëmbajtjes, vjetërsisë, ata kërkojnë ta zëvendësojnë atë.

Rezultatet e kontrollit mjekësor

Gjatë kontrollit mjekët të dëmtuarit me probleme mjekësore janë vizituar nga specialistë e spitalit rajonal të qarkut të Elbasanit. Për çdo person të ekzaminuar është plotësuar fl etë epikriza, me rekomandimet përkatëse. Sipas rekomandimeve te mjekëve rezulton se 3 persona kanë nevojë për mjekim okulistik, nga këto 2 persona ka nevojë për paisje me syza, kurse 1 person ka nevojë të bëjnë kontroll periodikë për sytë tek okulisti.

Ndërsa sipas mjekut ortoped dhe protezistit, të cilët kanë bërë ekzaminimin e amputimit 1 person ka nevojë për ri-protezë, 9 kanë nevojë për proteza, pasi nuk kanë marrë asnjëherë proteza, 10 persona kanë nevojë për sesione fi zioterapike. Kurse, sipas specialistit psikiatër, 12 personat e kontrolluar kanë nevojë për shërbime intensive psiko-sociale afatgjatë.

c. Informacion i gjëndjes familjare

Gjendja familjare është bërthama e integrimit shoqëror, kështu që bashkëveprimi me pjestarët e familjes ndikon për ri-integrimin e tyre. Pjesa më e madhe e të aksidentuarëve në qarkun e Elbasanit janë të martuar. Nga të intervisuarit, 28 deklarohen të martuar, 9 me status e beqarit. Nga personat e martuar vetëm 9 prej tyre janë ende pa fëmijë, ndërsa pjesa tjetër kanë fëmijë. Mosha mesatare e fëmijëve është në pjesën më të madhe mbi 18 vjeç. Ky fakt tregon se një pjesë e konsiderueshme e të intervistuarëve kanë pësuar aksident pas lindjes së fëmijëve. Reth 6 të intervituar deklarojnë se kanë të aksidentuar edhe një të afërm të tyre (vëlla ose motër).

Burimi i të ardhurave para aksidentit

Bujqësi 24%

Mbarshtrim bagëtish

10%

I vet-punësuar 2%

I punësuar me kohë të plotë

17%

Pension5%

Asnjë burim 42%

90

18 prej të intervistuarëve deklarojnë se kanë qenë kryefamiljar edhe para aksidentit dhe njëkohësisht personi kryesor i sigurimit të të ardhurave, ndërsa 19 prej tyre e mohojnë këtë. Në rastet e sipërpërmendura 8 prej tyre deklarojnë se ky status ka ndryshuar. Pas aksidentit është tjetër person ai që i siguron të ardhurat, si bashkëshortja apo fëmijët për shkak të pa-aftësisë. Personat e aksidentuar janë të varur kryesisht nga bashkëshortet dhe fëmijët, shumë pak, thuajse aspak nga prindërit. Në grafi kun e mëposhtëm do të shihni të detajuar personin që siguron të ardhurat në këto familje:

Pjesa më e madhe janë përgjigjur “unë vetë”. Në këtë kategori përfshihen edhe personat të cilët pjestarët e familjes janë të papunë dhe sigurimi të ardhurave përftohet nga pensioni pa-aftësisë që merr i aksidentuari, por nuk përjashtohet edhe rasti i përftimit të të ardhurave nga punësimi në një vend të tjetër.

Madhësia mesatare e shtëpisë së banimit të viktimave është 82.1 m2. Numri mesatar i njerëzve që banojnë në të njëjtin ambient është 3.9, ndërsa 25 prej të intervistuarëve deklarojnë se banojnë në shtëpi private dhe vetëm 12 prej tyre në apartament. Ky fakt tregon se një pjesë e konsiderueshme jeton në zona rurale dhe fshatra. Sidoqoftë, çdo viktimë disponon një banesë, qofë të trashëguar apo të ndërtuar me forcat e veta, 32 prej tyre deklarojnë se e kanë shtëpinë private me dokumentacionin përkatës, 3 banojnë me qera dhe vetëm 2 raste banojnë me të afërm. Pjesa dërrmuese deklaron se shtëpia është e vjetër dhe ka nevojë për riparime nga më të ndryshmet, si tualetin, çatinë, instalime hidraulike. Pjesa më e madhe e të intervistuarëve merret me bujqësi dhe blegtori, ku si pasuri të çmueshme kanë tokën.

d. Informacion për formimin profesional

Niveli i shkollimit apo trajnimi profesional është pjesë integrale edhe e ri-integrimit të personave të aksidentuar. Pesimizmi, papunësia dhe diskriminimi social janë faktorë që ndikohen drejtpërdrejt edhe nga niveli arsimor. Në qarkun e Elbasanit, 9 të intervistuar janë me arsim fi llor, 17 arsim nent-vjeçar, 13 me arsim të mesëm dhe 3 me shkollë të lartë.

Ajo që bie në sy është numri i ultë i personave me arsim të lartë. Kështu kurset profesionale mbetën si opsioni i vetëm për të inkurajuar viktimat e municioneve për ndjekjen e tyre.

Pyetjes se çfarë arsimi duan të ndjekin, 31 të intervistuar dëshirojnë të ndjekin

Burimi aktual i të ardhurave (pas aksidentit)

Pension54%

Mbarshtrim bagëtish

2%

Bujqësi 16%

I vet-punësuar

7%

Tjetër2%

Asnjë burim 19%

91

kurse profesionale, 2 dëshirojnë të ndjekin universitetin, ndërsa pjesa tjetër nuk dëshiron të vazhdojë shkollë ose kurse profesionale. Kurset profesionale janë mjet shumë i volitshëm për ri-integrimin e kësaj shtrese në shoqëri duke i parë edhe si një dritë shprese, si një rrugë e shpejtë drejt gjetjes së një pune.

e. Informacion për situatën social-ekonomike

Pjesa më e madhe e të intervistuarve si burim të ardhurash para aksidentit kanë deklaruar bujqësinë: 10 prej tyre; 4 blektorinë; 1 i vetëpunësuar; 7 të punnësuar në sektorin publik; 2 me pension; 18 nuk kanë dekalruar asnje burim të ardhurash para aksidentit.

Të punësuar me kohë të plotë përfshihen edhe persona të cilët janë marrë ose punësuar në fushën e bujqësisë/blegtorisë. Numri më i ulët, siç mund të shihni nga tabela, është për individët e vetpunësuar, pra, ata që kanë marrë iniciativën për të hapur një biznes.

Krejt ndryshe paraqitet situata në burimin e të ardhurave pas aksidentit, ku ka një rritje të ndjeshme të numrit të personave që kanë si burim të vetëm pensionin.

Gjithashtu vlen të theksohet rritja e numrit të personave që deklarojnë se nuk kanë asnjë burim të ardhurash. Të intervistuarit shprehen se pas aksidentit e kanë humbur aftësinë për punë, qoftë fi zike apo mentale. Ndër ta, 19 shprehen se e kanë të pamundur fi zikisht për të punuar përsëri, ndërsa 18 ndihen të aftë për t’u punësuar. Disa shpehen se ndër arsyet kryesore për mosgjetjen e një burimi të ardhurash apo pune të re, sipas rëndësisë që ata vetë i japin, janë: paaftësia për të punuar në të njëjtën punë; refuzimi nga punëdhënësit; mungesa e kualifi kimit.

Pyetjes se a kanë marrë mbështetje nga institucionet shtetërore, vetëm 15 janë përgjigjur pozitivisht, ndërsa pjesa tjetër negativisht. Të aksidentuarit kanë kërkuar formim profesional, trajnime për ngritjen e një biznesi, mbështetjen për edukim, punësim, por, sipas tyre, asnjërit nuk i është ofruar shans as nga shteti dhe as nga organizata humanitare që operojnë në territorin e tyre. Pas aksidentit një pjesë e këtyre personave janë përfshirë në programin e asistencës sociale. Ndër ta 18 pretendojnë se kanë përfi tuar nga asistenca sociale dhe 18 të tjerët kanë refuzuar për të dhënë përgjigje pozitive, pasi ata konkretisht përfi tojnë pensionin e paaftësisë.

Në nivel të zhbalancuar është përgjigjja në lidhje me vështirësitë që ata kanë kur marrin shërbime spitalore: 8 shprehen se ndjejnë vështirësi, ndërsa 29 nuk ndjejnë vështirësi për shkak të mungesës së rampave. Një fakt mjaft interesant janë edhe vizitat që u bëhen të aksidentuarëve të shpeshta nga familjarët apo shokët, tregues ky që ndikon në përmirësimin e gjendjes emocionale dhe riintegrimin e tyre shoqëror. Familja sipas tyre u ka qëndruar vazhdimisht në krah, duke mos i braktisur. Komuniteti sipas tyre i ka ndihmuar ata për t’u integruar, faktorë këta që përmirësojnë jetën dhe bashkeveprimin shoqëror të të aksidentuarëve. Pjesa

92

më e madhe e tyre ndihet e aftë për t’u angazhuar në aktivitetet e përditshme, në jetën sociale si psh kulturë, sport, por edhe politikë. Pjesa dërrmuese shprehet se ka nevojë për mbështetje të mëtejshme ekonomike. Më poshtë shohim kërkesat e tyre në bazë të rëndësisë.

Mbështetje për rimbursim të ilaçeve dhe punësimi janë kërkesat kryesore, të ndjekura nga kërkesat për kurse trajnimi, bursa për fëmijët dhe mikro-kredi për ngritje të një biznesi familjar. Rreth 20 të dëmtuar kërkojnë të pajisjen me protezë. Kurse pjesa tjetër ka kërkesa, sipas tyre më emergjente, si p.sh., sigurimi i të ardhurave për shkollimin e fëmijëve apo sigurimin e ilaçeve.

Për çfarë mbështetje ekonomike keni nevojë?

Mbështetje për punësim/aktivit

ete që gjenerojnë të

ardhura45%Mbështetje për

të ndjekur kurse të formimit profesional

38%

Mikro-kredi për të ngritur biznes

familjar17%

93

Summary in English

94

95

VICTIMS OF AMMUNITIONS IN ALBANIA

A general overview of their situation and needs

Jonuz KolaGertion Çobo

The views and conclusions expressed in this survey do not present the opinion of the Austrian Government.

96

Survey designers: Jonuz Kola and Gertion çobo (PHD Can), (ALB-AID).Victims of Ammunitions in AlbaniaA general overview of their situation and needs

Data processors: Maliq Imeraj and Riza Ademaj (ALB-AID).

Interviewers: Izet Ademaj, Shkelqim Muça, Neritan Muja, Gertjon Çobo and Riza Ademaj.

Hartat: Observatori për fëmijë.

Local assistants who contributed for the identifi cation of the victims of ammunitions and assisted with fi eld interviews: Et-mond Hamiti (Durrës), Rexhep Koka (Dibër), Lindita Skura (Elbasan), Dorjan Joanidhi (Gjirokastër) and Adelina Druga (Berat).

RDSHS: Marjana Hamiti (Durrës), Shukri Shehu (Dibër), Dhimtër Mejdi (Gjirokastër), Lulieta Tavani (Berat), Brunilda Gulja (Elbasan). Literary editor: Edval Zoto

Translator: Jonuz Kola

Cover page: Picture of Agnesa Dullaj

Graphic design: “m&b”

Copyright © 2014: ALB-AID, Kukës Tel: (00355-2) 2424 006 e-mail: albaid@alb- aid.org ; www.alb-aid.org

This survey is prepared by ALB-AID within the framework of the Albanian Mine Action Programme with the fi nancial support of the Austrian Federal Ministry for European and International Affairs.

Supported by Austrian Federal Ministry for European and International Affairs

97

Acknowledgements

We would like to thank Arben Braha, Executive Director of AMMCO and Veri Dogjani, Victims Assistance specialist (AMMCO), who provided us with data and support for the establishment and successful implementation of the project. Without their support, advice, information and communication with relevant ministries, this survey would not have been so complete.

Special thanks go to Mrs. Denada Seferi, Director of the Department of Social Policies in the Ministry of Social Welfare and Youth, as well as to the RDSS’s directors: Marjana Hamiti (Durrës), Shukri Shehu (Dibër), Dhimitër Mejdi (Gjirokastër), Lulieta Tavani (Berat), and Brunilda Gulja (Elbasan) for their cooperation and institutional support for the completion of this survey.

ALB - AID thanks, in particular, the Austrian Federal Ministry for European and International Affairs which supported this survey fi nancially, as well as the Austrian Embassy and the Austrian Development Agency in Tirana.

98

List of acronyms

ALB-AID- Albanian Association of Assistance for Integration and Democratic Development

AMMCO - Albanian Mine and Munitions Coordination Offi ce

AMAE – Albanian Mine Action Executive

UNDP- United Nations Development Fund

VMA- Association of Victims of Mines and Weapons

EU – European Union

UXO - Unexploded Ordnance

AXO -Abandoned Unexploded Ordnance

ERW- Explosive Remnants of War

GICHD-Geneva International Centre for Humanitarian Demining

IMSMA-Information Management System for Mine Action

ICRC-International Committee of the Red Cross

RDSS - Regional Directories of Social Service

MSWY- Ministry of Social Welfare and Youth

99

EXECUTIVE SUMMARY

After the fall of communism, especially after the collapse of pyramid schemes and military depots looting by the population (1997), accidents from ammunitions, UXO,s, AXOs, and ERW were increased dramatically. According to preliminary study, 710 victims were registered during the period 1997-2013 across the country, 122 of which died during the accident.

Mine victims of the Kukes county (272) , through international support, within 10-12 years, were integrated into the communities where they live, including provision of necessary health services (prostheses, physiotherapy sessions, socio- economic integration support), no concrete steps were taken for the victims of UXO’s, AXO’s ERW and ammunition in other parts of Albania, except their registration by AMMCO on voluntary basis.

The signature of the Convention on Cluster Munitions and the Antipersonnel Mine Ban Treaty obliges the Albanian government, within the framework of Victims Assistance, to take concrete steps for re-integration of victims of landmines UXO’s AXOs and ERW including their registration, improvement of access to health and socio- economic services etc.

However there is not any comprehensive assessment survey about the situation of AXO/UXO/ERW victims and their needs for medical services and support for their socio- economic integration. Therefore, they have hardly benefi ted any support from the public services provided by the government institutions..

ALB-AID based on the experience gained in Kukes, with the funding of Austrian Government and the support of the Ministry of Social Welfare and Youth conducted this survey in Korça, Dibër, Durrës, Elbasan, Berat and Gjirokaster counties.

This survey describes the current situation of the victims of ammunitions, UXOs, AXO’s and ERW, and identifi es their needs for medical services and socio-economic support for their re-integrated with dignity in their societies. The survey is based on the information gathered through fi eld interviews with 296 victims, documents collected from the Regional Departments of Social Services of the respective counties, municipal social administrators, different publications, as well as detailed data provided by AMMCO.

100

The survey is divided into fi ve chapters.Chapter I describes the history of accidents with ammunitions including

UXO, AXO and ERW and in Albania, and Albania’s approach to mine victim assistance in relation to international conventions.

Chapter II describes the purpose, objectives, methodology used and the steps followed to conduct the survey.

Chapter III describes the results of interviews about accidents classifi ed by years, devices that have caused the accident, the activity of the injured person at the time of the accident, damage caused (amputation, limb loss, fractures, burns etc.), medical aid, medical check-up results, detailed information on the family situation, living conditions, education and their socio- economic situation. It also describes the needs for different services for the survivors.

Chapter IV provides recommendations for different institutions and stakeholders in order to change the current situation of survivors.

Chapter V describes the situation and needs of UXO/AXO/ERW victims by each county.

Note:Relatives of the dead victims have not been interviewed because of their

legitimate pain for their lost people whom we understand.

101

CHAPTER I

Background information About the accidents from UXO, AXO, ERW and

ammunition in Albania and Key Actors

1.1 Background of casualties from UXO, AXO, ERW and ammunition in Albania

Military ammunitions accidents23 started to be identifi ed and made public only after 90s. Before 90-ties, accidents from ammunitions were almost inexistent because of strict security measures applied during the communist system.

Albania during the communist system had been turned into a giant warehouse of all kinds of weapons and ammunitions, which, as a result of the paranoia of “invasion” from foreign armies, were spread in every corner of the country.

According to the Report of the Security Commission of the Albanian Parliament24, “In late 90s, the Albanian Armed Forces possessed 294 thousand tons of conventional ammunitions, consisting of Russian origin (1945-1956) , Chinese (1961-1974), and Albanian made(1976 -1990) starting from 7.62 mm calibers up to 160 mm, aviation bombs, sea mines, rockets, anti-air missiles, anti-tank rockets, antipersonnel mines and anti tank mines. All these ammunitions were spread in 182 regions and stored in 955 warehouses (depots) all over the country.”

With the collapse of the communist system ammunitions presented problems of insecurity, storage and maintenance. A large part of them had become dangerous over the passing of years as a result of lack of maintenance. In addition, ammunition depots became subject to theft and vandalism as a result of the negligence and carelessness from the soldiers and army offi cers. This phenomenon became common in almost all military establishments.

The collapse of pyramid companies in 1997 was accompanied by major social turmoil. The country was plunged into chaos, which quickly spread in every corner of Albania. During the anarchy that followed these riots, almost

23. Munitions range from simple munitions to anti -tank rockets, air missiles, anti personnel mines, anti- tanks,...etc.

24. Source: Report of the Security Commission published in “Korrieri” newspaper, dated 27 March 2008

102

all depots of the Armed Forces from the north to the south were looted by the civilian population. According to “Ushtria” Newspaper25, organ of the Ministry of Defense of the Republic of Albania, over 600 thousand small arms and light weapons and over 1.5 billion of pieces of ammunitions such as hand grenades, shells, bullets, etc were stolen. The following tables give in detail the types and quantity of mines, ammunitions and weapons that fell into the hands of people, including women and children, across the country.

Table26 of munitions looted during the riots of 1997

25. “Ushtria (Army)” newspaper, dated 7 October 2005, organ of the Ministry of Defense of the Republic of Albania

26. Source: Survey “Towards a Safer Albania”, page 15 (taken by Ushtria newspaper, dated 7October 2005)

27. Source: Survey: Towards a Safer Albania, page 15 (taken by Ushtria newspaper, dated 7October 2005)

No. Description Quantity1 Bullets 7.62 1,460,000,0002 Anti aircraft munitions 24,000,0003 Hand grenades 3,500,0004 Mortar shells 84,0005 Artillery shells 270,0006 Explosives 3,6007 Detonator fuse 24,000,0008 Anti personnel mines 215,0009 Anti tank mines 1,000,000 Total 1,513,072,600

No. Description Quantity 1 Pistol 38,0002 Automatic weapon 226,0003 Rifl e 351,0004 Machine gun 25,0005 Granade launcher KT 2,4506 Mortar 770 Total 643,220

Table27 of small arms and light weapons looted during the riots of 1997

103

During the period of anarchy, the majority of the military depots and barracks exploded scattering munitions and other explosive devices in a wide perimeter up to 10 kilometers in the surrounding areas, thus creating very dangerous “hot spots” for local people.

After these events, the geography of accidents from ammunitions, UXOs, AXOs, ERW, mines and small arms extended all over the country. The biggest number of accidents was recorded near the concentrated warehouses which were abandoned after the collapse of the army. To be noted is that 23 people lost their lives in a single accident as a result of the blast in the warehouses of Selita, Komsi municipality of Burrel.

During the anarchy of 1997, according to the Ministry of Health about 4,400 people with serious injuries and wounds caused by ammunitions and misuse of small arms were treated in Albanian hospitals, while over 3,000 others were reported to have been killed.

Damages caused from the looting of small arms and ammunitions are calculated to be around 61 billion Albanian lek.28

Ammunitions, UXO’s AXO’s and ERW continue to take people’s lives at present, although 16 years have passed by since 1997. According to Media monitoring conducted by ALB-AID during 2007-2013 around 171 accidents have been registered. While during 2013, 10 UXO accidents have been recorded, fi ve of which have died at the moment of accident.

28. Source: Survey: Towards a Safer Albania, page 15

104

The Key actors

1. Albanian Mine and Munitions Coordination Offi ce (AMMCO)

During implementation of the Mine Action Programme in Albania, the Albanian government set up two special structures, the Albanian Mine Action Committee (AMAC) – an inter-ministerial body for the designation of policies and the Albanian Mine Action Executive (AMAE), responsible for the coordination and monitoring of mine action operations.

During the implementation of the Mine Action Programme, AMAE gathered knowledge and necessary technical expertise to ensure safety and effi ciency of mine action activities from the implementing partners, in compliance with international humanitarian standards.

In 2010, with the completion of demining operations, AMAE at the request of the Albanian Government was involved in coordinating unexploded ordnance hotspot operations in all its components, and changed its name to “Albanian Mines and Munitions Coordination Offi ce (AMMCO) “ to better refl ect its new role and mission.

AMMCO is currently responsible for coordinating, monitoring unexploded ordnance hotspots clearance operations, education and awareness about their risk, and assistance to the victims of mines and ammunitions.

The Assistance Program for mine and UXO (ammunitions) victims consists of various components such as: emergency and ongoing medical care; physical rehabilitation and provision of prostheses; psycho - social assistance; social and economic reintegration; collection and analysis of data, and advocacy for the rights of mine and munitions victims and other persons with disabilities. AMMCO, with the support of donors and in close cooperation with health authorities in Albania has played an important role to advance the progress of victims assistance projects in Albania. However, the existing capacities at central and local level, currently serve not only to mine and ammunitions victims, but also to other persons with disabilities.

In this context, with the support of various donor countries such as Austria, Czech Republic, France, Slovenia, Sweden, United Kingdom ( DfID), USA and other international organizations like the International Trust Fund (ITF), the European Commission, UNDP, UNMAS, UNICEF ICRC and Handicap International, during the 14 year period AMMCO has coordinated and monitored projects on the socio-economic reintegration and improvement of the capacities of physical and medical rehabilitation of mine victims in the northeast of the country. Currently, the activities will be focused mainly on areas around the hotspots and on those that have the largest number of UXO victims and survivors. The map of unexploded ordnances hotspots in Albania is presented below.

105

106

2. ALB-AID Association,Its Role and Experience in Mine Victims Assistance

ALB-AID known as Victims of Mines and Weapons,(VMA) was established in early 2000, shortly after the end of the Kosovo war, from the former Care staff, which started mine risk education in Kukes region after the end of the Kosovo confl ict.

ALB-AID started Mine Risk Education Activities in order to raise awareness of the population in 39 mine affected villages in the border with Kosovo about the danger of mines in northeastern Albania. During its daily MRE activities in the fi eld, ALB-AID identifi ed many mine victims and started to collect information and to identify their needs. Gradually ALB-AID was involved in victims assistance and played a crucial role for their re-integration in Kukes county.

After the war, residents along the border with Kosovo, during their everyday activities such as grazing, collecting fi rewood, digging the fi elds, etc. faced with the presence of mines placed by the Yugoslav army within the Albanian territory. Because of the lack of proper information about the mining of these areas and due to the lack of education for the risks posed by mines, the fi rst mine victims began to be registered. Within 3-4 years 210 mine accidents were registered in 39 mine affected villages along the border with Kosovo.

During the 10 year period from 1999- 2009 until the completion of demining, 272 victims were recorded; 34 of whom died during the accident with mines; 84 of them had amputation losing their body limbs; 27 suffered serious eyesight damage, while the rest had various injuries as burns, fractures, etc.

ALB - AID, besides MRE activities with the people of 39 villages contaminated by mines, after registering mine victims, designed and implemented concrete projects for their socio- economic integration, and supported them to get the required medical services, prosthetic devices, physiotherapy service and psychosocial support.

An important component of the work of ALB-AID has also been the advocacy and lobbying at various local and national government institutions as well as various donors for a broader support for the victims assistance for their involvement in various programs, especially international support and assistance, due to the lack of experience. With strong international backing it the Ortho-prosthetic Workshop was established at the Civil Hospital of Kukes, where prostheses for the victims are produced, repaired and maintained. It is one of the best workshops in the country which produces prosthetic devices for a lot of amputees from different regions of Albania, including those from traffi c accidents.

ALB-AID during a 14 year work, with international support, especially with the support of the U.S. State Department through Victims Assistance component has implemented many projects for socio-economic reintegration of victims. It

107

has provided logistical support to the survivors to get health services including prosthetic devices, maintenance, etc. Through these projects 100 families benefi ted cows through a revolving fund, 104 survivors and their children received vocational trainings. Over 27 children received specialized medical assistance to improve their vision and cure their eyes. Another 21 child victims received additional classes in core subjects such as math, physics, and English and are supported with teaching and educational materials for 8 years in succession. Over 60 % of mine survivors who have received professional training, have opened their own businesses or are employed in various occupations in the local market. There are also survivors who are continuing university studies.

After the explosion of the improvised ammunitions dismantling factory in Gerdec, ALB–AID, at the request of AMAE collected information and completed registration of 176 victims of Gerdec explosion using IMSMA format. After the completion of the registration ALB-AID identifi ed and implemented several projects mainly with traumatized children affected by the explosion to help them reintegrate into their societies providing them special courses for English and computer. ALB-AID conducted Mine/UXO risk education as well with the children and population of Gerdec and the surrounding villages.

ALB-AID is currently working on the establishment of the National Mine/UXO/AXO Survivors Network. It is part of the Global and Regional Initiative for Mine Victims Assistance. ALB-AID is a member of the International Network for the Prohibition of Anti-personnel Mines and the International Coalition against Cluster Munitions. ALB - AID is gradually adopting its services to persons with disabilities as well, especially those who are in need prosthesis. In this context ALB-AID has been very active to urge the Albanian government to sign and ratify the Convention on the Rights of Persons with Disabilities.

During 14 years of its existence ALB-AID has created a highly qualifi ed expertise in on Victims Assistance, which could be replicated successfully in other parts of Albania and could be used for the integration of the persons with disabilities.

Given the experience gained in the northeast Albania and Gerdec, and the need for planned and coordinated support with all national and international institutions to support the victims UXOs, AXOs, ERW and ammunitions throughout Albania, ALB-AID has conducted this comprehensive survey in six counties of Albania including Gjirokaster, Dibrer, Elbasan, Durres, Korçe, and Berat.

3. International Conventions on Mine and Munitions Victim Assistance and obligations of Albania

Albania is active and has participated in various international initiatives for Mine Victims Assistance.

108

In September 1998 Albania signed the Treaty for the Prohibition of Anti -personnel mines. In December 2008 Albania signed the Convention of Cluster Munitions. Within the framework of these conventions Albania, besides obligations for demining, is also committed to work on Victims assistance for the re-integration of survivors .

Albania reports annually on the level of implementation of the Convention on Cluster Munitions and the Anti-personnel Mine Ban Treaty, including victim assistance component.

Pursuant to the Cartagena (Colombia) and Vientiane (Laos) International Action Plan on Victims Assistance the Albanian government has drafted a national plan for mine and ammunitions victims assistance. One of the objectives of this plan is to register victims of ERW, UXO, AXO and ammunitions in the entire country and to scale down the experience gained in the north - east of Albania in other counties to support re-integration of victims as well as persons with disabilities.

This survey for the registration of the victims of ammunitions and identifi cation of their needs in six counties of the country is in compliance with the National Plan of Action for Victims Assistance.

109

CHAPTER II

Goal, Objectives and Methodology of the Survey

2.1. Situation of the victims of ammunitions in Albania

After the Kosovo confl ict of 1999, AMAE with the support of international expertise, began collection of data on mine victims in the Kukes region. In the process of data collection and registration of mine victims International and local organizations such as Care International, the International Red Cross, and Victims of Mines and Weapon, (VMA now ALB-AID) were involved. Within a 3 year period all mine victims in 39 villages bordering with Kosovo were recorded.

With the support of the Geneva International Centre for Humanitarian Demining AMAE set up the IMSMA system for storing detailed information about mine and UXO victims.

In 2005 with the support of UNDP, AMAE began collecting data on UXO / ERW / AXO accidents in Albania using IMSMA format. Until now detailed information on 979 mines and munitions victims in Albania has been recorded in IMSMA, including detailed data about 272 mine victims in north-eastern Albania. AMMCO continues to collect detailed information about mine/UCO/AXO and ERW accidents from ALB - AID and Albanian Red Cross from 2003 to date. This information is refl ected in IMSMA database established for this purpose. Below there is a map of accidents from mines, UXO’s, AXOs and ERW from 1997 until 2013.

Tabel e aksidenteve sipas qarqeve / Table of accidents according to the counties

0

50

100

150

200

250

300

Kukes

Tirane

Shkod

erBera

t

Elbasa

nDiber

Vlore

Lezh

e

Durres

Gjiroka

ster

Fier

Korçe

Casualties

Injured

Dead

Tabelë e aksidenteve sipas qarqeve

110

However, to date there is not any comprehensive survey about the victims of accidents caused by ammunitions which could assess the real size of the damages and impact that UXO/ERW/AXO accidents have had on victims, their families and communities as a whole. Hence, UXO/ERW/AXO victims have not received any adequate attention and support from the government and state institutions. Many of them are left out of the government social and economic support schemes. There is a category of victims that do not benefi ted pensions because they were not employed at the time of the accident, as required by current law of social benefi ts. Being excluded, they have not been subject of treatment and support from any local, national or international NGO.

On the other side lack of identifi cation and presentation of their problems has brought about exclusion from several governmental and non- governmental programs, and consequently they are marginalization and discriminated, their basic rights violated constantly. The tragedy of the accidents has been experienced and coped by the victims themselves and their families, including socio - economic and medical costs. Media has been the only formal supporter of the victims, which has presented the news, but not the consequences and the costs of the society.

2.2. Aim and Objectives of the Survey

The aim of this survey is to promote the improvement of access of UXO/ERW/AXO victims to medical and socio-economic services provided by public and private, central and local operators, including different national and international institutions and associations.

Objectives:

This survey has had two main objectives: 1) Registration of UXO/ERW/AXO victims in six counties of Albania, and 2) Analysis of the current situation and identifi cation of the needs of munitions victims for medical services and socio-economic support for their integration.

2.3. Model and methodology used

2.3.1. Assessment ModelThe following model was applied to collect relevant information from the

victims of ammunitions:

111

Specifi c issues for which the detailed information is collected

How the accident occurred, where did it occur, the device that caused the accident;

If there were amputations, injuries, malfunction what type of medical assistance was provided; ability to work; disability group; needs for further medical services, etc.

Marital status, other family members; marital status at the time of the accident; household incomes; residence/house size; people residing in the dwelling apartment; conditions of the houses, etc..

Level of education of the injured person, needs to improve vocational training courses, etc.

Sources of Incomes before the accident and after the accident , has the victim lost job after the accident, skills possessed, economic assistance and social support provided by different actors, vocational training courses, social cohesion, family assistance, community assistance, how they feel in the community, their own and their family economic needs, etc.

Type of information collected

Information about the accidentCircumstances under which the accident occurred

Medical informationWays of obtaining medical careInformation about the family of the survivor

Information about education and professional skills

Social –economic InformationSocial-economic situationof victims and their families

Assessed aspects

Health impact

Impact of the accident on the health of the survivor

Social-economic impact

Aspects of change

Medical situation of the survivor after the accident

Way of living before and after the accident

Specifi c issues addressed by the assessment

Health situationInjuries caused by the accidentHas the accident had direct impact on health and medical conditions of the survivor?

Economic situationEconomic situation of the survivorsHas the economic situation of the survivor deteriorated after the accident? Have the incomes decreased after the accident? To what extent is the level of poverty among survivors of ammunitions?

2.3.2. Aspects assessment

112

-Social-economic conditions- to what extent has the accident affected the change in the life of the victim and his/her family?- What is the direct impact of the accident including (positive or negative) changes in his/her life style?

Assessment of the needs for medical services and socio-economic support

Needs for medical service and socio- economic support

Aspects of changes in the life of the victim as a result of the accident

Ways of improving the survivor’s situation/ conditions

Social situationTo what extent has the accident affected the life of the survivor?Has the dynamics of the behavior changed? Is there a new behavior of the survivor in the family? Is there any change of behavior of survivor’s family towards him/her?

Improvement of medical servicesNeeds for constant medical services Needs for prosthetic devices and their maintenanceNeeds for physiotherapy service Socio- economic support Needs for psycho-social supportNeeds for psycho-social counselingNeeds for recreational activitiesNeeds for employment/self-employment support funds for income generation/ improvement of economic situationNeeds for vocational professional trainings/ crediting, councellingsSupport for establishment of Social Enterprises- Social business companies for survivors and persons with disabilities

Advocacy /lobbyingNeeds for inclusion in the social support schemes, improvement of the disability pension scheme to include mine/UXO/ munitions survivors as well

2.3.3. Survey Methodology

The object of this survey are the victims of ammunitions UXO’s, AXO’s and ERW in six counties of Albania (Durres, Diber, Gjirokaster, Berat, Elbasan and Korçe).

113

The survey is based on research methodology of data collected through questionnaires completed with each victim, interviews, offi cial statistics collected by the departments of social services of targeted counties, various publications, etc.

In total 296 victims have been interviewed. People who died during the accidents, were not included in this survey, because their family members refused interviews arguing that they would not like to recall the casualty.

Implementation of the survey was conducted through four stages as follows:

I) Preparatory Phase II) Completion of the questionnaire through individual interviews; III) Medical checks; IV) Data processing and preparation of the survey.

The entire process has been closely monitored by the AMMCO offi cer- the Victim Assistance offi cer.

Phase I. Preparatory Phase

After the selection of staff, contacts were established with key actors involved and interested in conducting the survey. Although ALB - AID staff had capacities to collect data and perform the survey, a short training was conducted with the survey team for the techniques and specifi cations of interviewing the victims.

The questionnaire (attached) to be used for interviewing with victims was designed In cooperation with AMMCO VA specialist. The questionnaire is based on a model used by ICRC and GICHD in other countries for similar Victims Assistance projects. It has only been adopted to the Albanian context.

After establishing cooperation with the Ministry of Social Welfare and Youth, a meeting with the Department of Social Policies was organized to ensure institutional support from the Ministry and subordinate regional Social Service Directorates.

Regional Directorates of Social Service were visited to present the project and to discuss for the requirements of the survey. Relevant agreements were signed with the directorates of each county in order ensure institutional commitment for the successful completion of the questionnaire and collecting of information. In Korçe ALB-AID worked closely with the Child Observatory of the county to ensure proper information because the regional directorate of Social Service did not cooperate with ALB-AID, augmenting that they were not interested in such small issues.

In cooperation with regional directors of social service, local assistants for each county were selected, who served as a liaison between the ALB-AID , state social service departments and the municipal social administrators.

After the selection, training with local assistants was conducted, the Plan of visits in each district was developed and forms of collecting information were

114

designed. The AMMCO list of victims for six counties was made available to the local assistants and regional social service departments to be shared with the social administrators of the municipalities. Local Assistants and social administrators were then instructed how to identify the current residence of victims.

Local assistants organized meetings with municipal social workers and shared with them the list of victims, made available by AMMCO. At the same time social administrators were instructed to identify new victims unregistered in the AMMCO lists (if any) and to collect information on potential accidents that might have been left out these lists.

Social administrators made identifi cation of the victims of ammunitions in their municipalities specifying their location, address, etc. During the identifi cation process the social administrators as expected, identifi ed 45 new victims in Dibra and 57 victims in Durrës, not reported before, thus unrecorded in the AMMCO database.

Phase II. Completion of the questionnaires –Field interviews

The second phase continued from April until September 2013. After the collection of the contacts and information as well as specifi cation of addresses by social administrators of municipalities, in coordination with local assistants, the fi eld staff completed questionnaires with every victim individually in every village. During their fi eld visits the fi eld offi cers of ALB-AID were accompanied by local assistants and the social administrators of the respective municipalities.

During this period, 296 victims were interviewed in 75 municipalities of 6 counties. Each victim was visited and interviewed individually in his/her home in order to collect necessary information from them. Interviews lasted 50 to 78 minutes. The respondents were as follows: 22 females and 274 males. 107 new victims who were not in the AMMCO lists were identifi ed and interviewed. The IMSMA format was fi lled for the newly identifi ed victims. The collected data were stored in the IMSMA database by the AMMCO offi cer.

Table of questionnaires completed per each county.

Pyetësort e plotësuar sipas qarqeve No. of questionaires completed in each county

Durrës, 88

Dibër, 73Berat, 62

Elbasan, 37

Gjirokastër, 23 Korçë, 13

Pyetësorët e plotësuar sipas qarqeve

115

Phase III. Medical Check

After the completion of the interviewing, medical check was organized during September and October 2013 with victims which had serious health problems. Medical checks were organized at the regional level and included visits from the ophthalmologist, orthopedist, prosthesis technician, physiotherapist and psychologist. 14 medical examinations were conducted in total. In these visits 32 victims were visited by the ophthalmologist, 50 of them were visited by the orthopedist and prosthesis technician, 122 were visited by the psychologist, 43 of which with serious psychological problems.

Phase IV. Data processing and preparation of the survey

After completion of the medical examination, the collected information from all sources including questionnaires, was computerized and processed. A detailed database was prepared in access program. The data was analyzed and relevant recommendations were drafted to support improvement of medical services and assistance for their socio- economic integration.

Presentation of the survey fi ndings and recomandations

A National Workshop will be organized to present this survey to the different stakeholders in cooperation with the AMMCO, Ministry of Social Welfare, Youth and the State Social Service wherein its results and fi ndings will be introduced. This will serve to encourage different actors for the inclusion of munitions victims in various government policies and programs for people with disabilities, and total rehabilitation of the munitions victims.

The survey fi ndings and recommendations for next steps to be taken will be shared with all interested parties and will be published in the offi cial website of the ALB AID association.

Key fi ndings

107 injured persons previously unidentifi ed and unregistered have been found in Diber and Durres.

59 persons injured by ammunitions died at the time of the accident (Not included in this study)

The victims of ammunitions, UXOs, AXO’s and ERW belong mainly to the poorest marginalized groups and belong to all age groups. They are distributed mainly in the poorest and remotest areas of the country

Out of 296 victims interviewed, 4 do not have any education, 178 have primary

116

education, 93 secondary education, 18 university degree, and 1 has postgraduate degree.

137 victims were heads of the families before the accident, 18 were children, and 22 were females.

195 persons have completely lost the ability to work after the accident, while 36 have lost their ability to work temporarily.

180 respondents did not have access to daily social activities, rehabilitation and education services for persons with disabilities due to lack of infrastructure for people with disabilities

113 injured persons feel physical diffi culties in obtaining basic services (38 %)

175 survivors are in need of permanent medical services. This includes equipment with prostheses, repair of prosthesis, physiotherapy sessions, regular eyes’ check, etc.

237 survivors live in old private houses that need various emergency repairs.163 survivors have had amputations whereas others have suffered fractures,

injuries, etc.116 survivors were included in the Social Assistance program (39 %), whereas

180 were not included (61 %).72 survivors receive disability pension, 48 receive economic assistance, 10

receive retirement pension, while 10 others receive special pension.158 survivors wish to attend vocational courses, 31 survivors wish to attend

high school (Secondary school) and 18 wish to attend university studies.264 survivors are in need of further economic support, 62 survivors of them

ask to be supported with micro - loans for family home based businesses.170 survivors ask for support for the reimbursement of their medicines,

107 are in need of support for prosthesis such as trantibial (below the knee) prosthesis), transfemoral (above the knee) prosthesis, transradial (below the elbow) or transhumeral (above the elbow) prosthesis, etc., 32 persons are in need of eye prostheses, 11 persons are in need of prosthetic prostheses, 3 persons are in need of orthesis, 4 people need wheelchairs.

43 injured people have severe psychological problems.Almost all survivors need to participate in recreational activities and

psychosocial support to overcome the trauma. They need to be included in peer support programs.

117

Aksidentet sipas viteve / Accidents in years

77

10

107

30

11

3424

30

20

40

60

80

100

120

1970-1991 1992-1996 1997 1998 1999-2000 2001-2005 2006-2012 2013

CHAPTER III

Survey results

3.1 Accidents with Mines, Ammunitions, UXOs, AXO’s and ERW

Fieldwork is one of the biggest challenges for an organization, but not only this. It means that despite the focus set, there is need for interviewing persons who are not part of the focus, but are set in an impasse, plunged into extreme poverty and unemployment, looking for hope at some young people that show up in their community.

According to the information collected in the six counties it results that during 1997 - July 2013 there were 209 mines and munitions victims. This fi gure does not include persons who died of these injuries. If we refer to the data in years (table below) we see that accidents have been minimal in the years 1991-1996, which can be considered as sporadic cases. Year 1997 marks the culmination of accidents, 107, followed by 29 accidents in 1998. Then in the following years there is again a reduction of accidents, but compared to the years before 1997 the number remains high. The trend of accidents is illustrated in the following table.

It is worth noting some interesting fi gures regarding the period before the establishment of the democratic system in Albania. Accordingly, referring to the years 1933 - 1970 the number of munitions accidents was very low for these counties. Except for 1970 outlining 4 accidents, in the successive years there

118

have been recorded 1-2 accidents. Also in the years 1971 - 1990 the trajectory of accidents undergoes a slight increase, which reaches its peak in 1988 with nine accidents, followed by 7 accidents in 1977. These fi gures presented for accidents before 1990 are brought to the attention for information and comparison only.

3.2. Age of the victims

Age of the victims at the moment of accident

36-45 vjeç19%

56-65 vjeç10%

mbi /over 66 vjeç9%

5-18 vjeç11%

46-55 vjeç22%

19-25 vjeç12%

26-35 vjeç17%

If classifi ed by age, we note that 11 % were children, 12% teenagers, whereas 68 % belong to the working age group. Only 9 % were over 66 years old.

3.3. Device that caused the accident

From the assessment of questionnaires completed with the respondents, it comes out that 85 persons (77 % of respondents) have been injured by ammunitions and hand grenades, 19 persons (7 %) have been injured by mines, and six persons fail to identify the device that caused their injury, which might have been detonator. This comes as a result of the trauma that they have suffered as well as their vague memory, since the

Aksidentet sipas llojit të mjetit shpërthyes Accidents according to the type of device

Minë/Mine7%

Municion/ Munition

46%Granatë dore/ Hand Granade

31%

E panjohur/ Unknown

1%

Tjetër/ Other17%

119

accident occurred several years ago. The table below describes accidents classifi ed according to the type of device.

3.4 Activity of the survivor at the moment of the accident

Another interesting data is the activity of the victim at the time of the accident. From most respondents it turns out that 35 % of them were working at the time of the accident. These include primarily persons who were at work in the army or soldiers when small arms, light weapons and ammunition warehouses were looted or robbed in 1997. A shocking fact is the high number of injured children, 86 in total, who had been playing with friends or manipulating the devices found, which caused their injury. Other categories, smaller in number, are categories of those injured while engaged in agricultural works, such as digging the land, grazing cattle or collecting scrap, etc. . This group also includes other people who might have been by chance in the place of the accident, walking, going to visit relatives or travelling to school. The following graphic illustrates the above fi gures in percentages.

Lloji i aktivtetit në momentin e aksidentit Type of activity at the moment of the accident

Në punë/ Working. 35%

Duke lozur/ Playing.

29%

Duke shëtitur/ Walking around.

8%

Duke kullotur bagëtinë/

Grazing animals. 8%

Duke mbledhur skrap/ Collecting

scrap. 1%

Duke shkuar në shkollë/ Going to

school. 1%

Duke punuar arën/ mbledhur dru/ Diging land/

Collecting firewood. 7%

Të tjera/ Other. 11%

3.5. Injures caused by accidents

Individuals who have been part of the fi eld interview are also categorized according to damage caused by accident. Field interviews showed that damages of the injured people are various where the most important ones include: limb loss, injury or loss of eyesight, burns, superfi cial wounds, hearing damage, trauma, etc.

120

According to this categorization there are distinguished two main groups: a) the group of people who have undergone amputation and b) the group of persons who have received various wounds. According to interviewees, 163 of them have undergone amputation during the accident. Amputation includes limb losses including loss of leg, hand or fi ngers etc. The second group includes 133 injured people that have different injuries as fractures, burns, etc., which will be addressed below.

The largest number of people who have had amputation belongs to those who have lost the right or left arm, or injuries below the elbow as well as above the elbow, 97 persons in total, while 28 persons have lost their left or right leg. In the amputation group there are also 71 other persons, who besides losing one limb, have lost other parts or damaged such as fi ngers or toes etc.

Referring to the second group of persons, who have had various injuries, the largest number belongs to those who have mainly fractures, 129 persons, followed by 73 persons with eye injuries. A signifi cant number is belongs to the group of those which had burnings in different parts of their body - 31 persons; while 41 persons had fragmentary fractures.

3.6. Medical Support

All interviewed victims confi rmed to have received medical help at the nearest hospital after the accident. The victims in remote villages were immediately transported to hospitals in the respective cities as appropriate, in an ambulance or other private vehicles. Likewise, nearly all survivors were treated initially with First Aid and then all those who had an urgent need for intervention, have undergone further surgery. It is worth mentioning that when local hospitals did not have the capacity to treat the patients, they were transported to hospitals in the capital city for more specialized interventions. So according to the interviewees, 240 injured persons have undergone surgery of fi rst or second level after receiving fi rst aid. Interventions have been different, as we shall see in the following chapter. In specifi c cases, it was necessary to conduct painful operations including hand or leg cut. There have also been cases when the injured persons have blamed or accused the doctors accusing them incorrectly as the main culprit for his/her misfortune.

Lloji i dëmtimit Type of damage caused

Plagë të ndryshme/ Wounds

45%

Amputime/ Loss of limbs

55%

121

Accidents have consequently brought about the loss of ability to work for the most survivors that have had an accident. 171 respondents have been categorized as temporarily disabled, while 78 of them as permanently disabled. So there are 195 victims that claim to have totally lost the ability to work, while 98 others state that they are re- integrated into the community and work like any other individual with effective operational capacity.

Asked if they need further medical support the majority of respondents (175 persons) prefer medical treatment of their problem, increasing their own hopes that with a more specialized treatment they can achieve full rehabilitation. Meanwhile 117 others feel rehabilitated to the extent of their social integration without being prejudiced from the community. In this group are included also those who have accepted their situation and do not cherish any hope to be totally rehabilitated.

Asked whether they had used medical equipment 217 injured person said they had used them. Medical devices included: prosthesis, orthesis, prosthetic eye, wheelchairs, crutches or eyeglasses. Most of the respondents said that they had used medical technical devices at least once after the accident. 66 survivors responded that they had never used technical medical devices as they belong to the persons with minor injuries, without limb loss.

When asked if they have further need for technical medical devices, 155 injured persons said “yes”, they still need them, while 141 others said that they do not require such devices any more. Referring to the above fi gures 107 of them expressed their need for prosthetic legs and arms, 32 asked for eye prosthesis, and the rest at a lower level asked ortza, wheelchairs, eyeglasses and crutches.

It is interesting to mention as fact that some of the injured were treated outside the territory of Albania, because the Albanian hospitals, including the National Trauma Centre lack specialized materials and expertise. Treatment abroad is done mostly through intervention and fi nancial support of relatives who reside in the respective countries. There are also 3-4 sporadic cases treated outside Albania with the contribution of the Albanian government. Thus, 50 of them have been hospitalized abroad. The most favorite country where they have been treated is our neighbor Greece with 21 cases, followed by Italy 9 cases, Slovenia, Turkey etc.

3.7. Information on the family situation

During fi eld interviews, when asked about their families, the respondents show sensitivity and a commitment to family members by calling them as a key factor that has helped for their integration. Referring to fact that at such diffi cult moments in life, there exists the possibility of abandonment by their families. They estimate to the maximum the help and support given to them at this diffi cult

122

moment of their life from family members who have supported and constantly stayed close to them.

Out of 296 respondents, 227 declared that they were married, 64 were single and the rest divorced or widowed. 204 of these responded that they have children. Most of the respondents are 46-55 years old (24 %) followed by those aged 36-45 (21 %), whereas children make up 6 percent.

At this stage it has already been identifi ed whether the respondents have other family members injured. Interviews showed that only 30 of them had kins involved in the accident, while 257 responded negatively. The family members involved in the accident and injured in 13 cases have been brother or sister, in two cases their children and 11 cases cousins.

137 respondents answered that they had been heads of families before the accident, whereas 159 did not have such a status. This means the head of the household as the main person of providing income with 144 cases who responded “yes” and 152 cases who have responded “no”. As regards the continuity and change of this role after the accident, 102 persons have responded that this role has not changed, whereas 194 persons have confi rmed to have changed the status of being head of the family.

Another important point is the earning of incomes for themselves and their families from the injured persons. As they are part of different levels of damage, the income generation for their families is very diffi cult.

The results of the survey show that 191 injured persons earn incomes for their family on their own, followed by 51 persons whose parents ensure incomes for them, followed by 34 cases where the spouses bring incomes for their families. Income generate from these persons themselves has a double meaning, where “income provision by the person himself/herself” besides commitment to a systematic work also means disability pension that these persons benefi t, either including guardian or not. Cases referred to parents are mainly people injured at an early age and are unable to be engaged in a stable job. When referring to incomes secured from the wife, it is primarily identifi ed with jobs in agriculture, sales assistant, etc., jobs which are generally done by women.

3.8. Living conditions

The injured survivors mainly live in the countryside. Quite a few of them live in towns. Referring to their residence, 230 interviewees live in private houses and 66 in apartment buildings. The average size of the residence is 85m2, while the average number of persons living in a residence is 4.7. A positive fact for the persons interviewed is that the majority, 208 of them affi rm that they have private ownership of their property; therefore they are owners of their houses. 11 persons only state that they live in rented houses, 10 reside with relatives and only one

123

person declares that he lives in an occupied property.A more disturbing fact about the conditions of the residences is that 237 of

the respondents declare that their houses are old and in desperate need of repairs. Repair according to the respondents usually involve toiletries, roof and plumbing or electric installations. 43 survivors stated to have new homes, which do not need any repair at all.

Nearly all the respondents affi rm to possess electrical appliances and devices such as televisions, furniture, furnishings, refrigerators, etc. None of the injured possess a car or farm machinery. The only important property considering the aforementioned fact about the life in rural areas is the possession of land.

It is clear that for most of them the agricultural land is the main source of their income. Either alone or family engaged, they work in agriculture for their survival. Shortly after the land, the second most important property is the possession of a cow, fruit trees, etc.

3.9. Education

Education is one of the pillars that may have penalized the full integration victims of UXOs AXOs, ERW and ammunitions.

The collected data shows that the vast majority of victims (92 %) have primary or high education, whereas a smaller number have higher education. Specifi cally, 178 survivors stated that they have primary (9 year) education, 93 declared that they have high school and only 16 of them have stated that they have a degree in higher education, another 4 injured persons state that they do not have any education. The facts show that people who have higher education are also more integrated into society providing their family income themselves, are stabilized at a regular job and are protagonists in social life. Persons with primary education are primarily destined to provide family income by a third party (spouse, children), not only as a result of non- physical ability but also due to lack of a profession. While persons with secondary education are in the center and are driven by external factors to be part of contemporary challenges, but the lack of a professional skills does not allow their integration.

Arsimimi/ Education

Me shkollë të mesme /

High School31%

Shkolle 9 -vjeçar/ Primary

education61%

Pa arsimwithout education

1%

Universitet/ University

7%Pas universitar/ Post University

0%

124

As to the question of what to improve with regards to their education, the majority responded that due to the relatively old age, they do not prefer to continue their studies, but better attend vocational professional courses. This also comes from high unemployment that characterizes this stratum, and from considering vocational training as the only hope for employment. This group considers education as a quick and safe way for their integration.

Çfarë do të donit të përmirësonit në edukimin tuaj? If support what would you select to improve your

education?Të vazhdoj shkollën/ To attend secondary

school15%

Të vazhdoj universitetin/

To attend university 9%

Të ndjek Kurse të formimit profesional /

Professional Vocational Courses

76%

A ka shkaktuar aksidenti humbjen e vendit të punës? Has the accident

caused the loss of job?

Po / Yes53%

Jo / No 47%

Specifi cally, 158 respondents expressed their wish to pursue professional courses, 31 wish to resume school where they left and only 18 of them wish to attend university.

3.10. Socio-economic situation

Socio- economic situation in the fi eld looks hopeless. One can come across sad faces of injured people and families who constantly seek ways to survive. Certainly we cannot generalize the cases, as there are others who live a regular life. The following table illustrates loss of job after the accident.

Survival of interviewed persons is mainly based on agriculture. Asked about the situation before and after the accident, 95 of them said they used to work in agriculture, while 74 of them continue to deal with agriculture even after the accident. It is worth noting that 72 of those interviewed said that prior to the accident they had been employed full time, while after the accident only 13 of them are still employed.

There is signifi cant growth of persons who after the accident rely only on income through pension, 112 survivors, whereas before the accident there were only 8 persons living on pension. This occurs due to both physical and intellectual

125

Pse keni humbur vendin e punës pas aksidentit? Why have you lost your job after the accident?

Mungesë kualifikimi

5%

Pa-aftësi për të punuar në njejtin

vend pune79%

Diskriminim 3%

Tjeter10%

Refuzim nga punëdhësit

3%

inabilities. A signifi cant part of the victims stated that the accident has caused the loss of their jobs; they mention that the main reasons were: a) inability to work in the same job; b) discrimination; c) refusal by employers and state institutions. The table below illustrates it more clearly in percentage.

Another interesting fact is related to the support the injured persons have received after the accident. Some of them claim to have been involved in various cash benefi t programs, mostly from the Albanian state and very little from the non-profi t organizations. So, 81 persons claim that they have benefi ted different support from the government, such as pension and surgery within or outside the territory of Albania. Only 14 survivors claim to have benefi ted from various humanitarian organizations.

Most of the respondents have been involved in the social assistance program, mainly disability pension and cash benefi t (social assistance), 72 persons and 48 cases respectively. The rest is classifi ed in categories such as retirement pension or special pension.

Another important factor is the lack of employment policies for this category in society. It should be noted that 283 respondents have unanimously stated that they have not been offered even once a job or training from the Employment Offi ces. This discrimination should be addressed seriously for this category of persons and should be part of state policies.

As for the diffi culties faced by these survivors in receiving services from public institutions, such as public schools, hospitals or institutions, 183 of the respondents claim not to feel any diffi culty, 113 feel diffi culties and express their opinions to improve these public services.

Regarding the social aspect, most of them, about 95 % say that the key to their integration in the community has been their family. Besides family, an important role has been played by the community, although the fi gures here are lower, because of discrimination.

Frequent visits from friends or relatives are part of their consideration and an important factor for their social inclusion. Asked about this point they say that they are able to participate in daily activities and their mobility, either with or without prosthesis, does not hinder them to have a daily walks in the city or to be engaged in an activity. The difference occurs in social life, where the parties are separated, 137 of them said they participate in social life and 159 expressed negatively. By social life is meant exercising sports, culture, politics etc.

126

CHAPTER IV

Recommendations

4.1 Key recommendations

- Looking at the data collected from this project it is clearly expressed that the needs for medical services including ortho-prostheses, physiotherapy, ophthalmology and trauma will be necessary for a long time for the injured survivors.

- The medical services that they receive at present are incomplete and have a high cost compared to their economic situation. These people are not able to afford expenses for the prosthetic device, treatment or occasional medical screenings and checks because most of them live on a pension or social welfare (cash benefi t).

- Regional hospitals are not able to provide specialized services for the equipment of victims with prostheses, not even for their maintenance. So they are forced to turn to Tirana hospitals or private hospitals. This is impossible for most of the victims because the costs are unaffordable and they live in very remote areas.

- Regional hospitals are unable to equip amputees with prostheses and to maintain them. Under such circumstances it is necessary to mobilize different organizations, donors and government institutions enable support for the equipment of survivors with prostheses, as well as eye and vision services.

- The National Trauma Center is not functional and does not meet the needs for this category; it should re-dimension its function, because under such conditions it cannot serve to the amputees with professionalism to equip them with proper prostheses.

127

- The regional hospitals lack prosthesis Workshops or Units except Kukes County, which was set up with the support of the U.S. State Department. Looking at the territorial extent and number of high accidents from road traffi c as well, it is urgent to establish Ortho-prosthesis Workshops in each Regional Hospital, which could not only produce prosthesis for the amputees but also for the maintenance of prosthesis.

- Ministries of the line such as the Ministry of Health, Ministry of Social Welfare and Youth should set standards for all amputated persons to be equiped with prostheses.

- Within the framework of amending the law on disability, the victims of mine, UXOs, AXO’s and ERW should be included in the Law on social Services

- Most of the injured persons lack social cohesion, their mobility is very limited, and they are visited only by their relatives. Public institutions and NGOs through various recreational activities can create a more social cohesion for this marginalized group.

- Most of the victims of munitions do not have professional skills, so they have a lot of diffi culties in fi nding a job to ensure incomes for their families. Their professional training through vocational training courses is necessary to enhance their individual skills, to be competitive and participate in the local labor market. Only in this way they can be integrated and become independent from other family members.

- Almost none of the governmental institutions apply the current law for the employment of persons with disabilities. Both public and private institutions should pay more attention to the employment of these persons and be imposed to apply the law in force which applies fi nes or alternative payments.

- A considerable part of them can be reintegrated and assisted through projects that promote income generation and self-employment. These kinds of projects have been very successful in Kukes for the reintegration of mine victims. Among the favorites can be considered projects that can encourage handcraft work, strengthening of household economies, cultivation and processing of agricultural products, etc.

128

- All state institutional buildings lack ramps at the their entrances or can not be accessed because they are in upper fl oors, thus limiting the delivery of services to persons with disabilities, including mine and ammunitions victims. Institutions providing public services should immediately begin adaptation of their premises to become accessible for people with disabilities.

- In the country there are differences between mine victims and labor invalids, which contributes to the disparity between persons of this group. All disabled people should have unifi ed treatment with no differences between them.

- In addition, there should be no discrimination between victims of mines and ammunitions and disabled workers; victims who were employed at the time of the accident receive pensions, while the injured people who were not employed are not treated with pensions, thus creating a difference in treatment.

129

ANEKSETPYETËSOR PËR VLERËSIM NEVOJASH

=====================================================Vetëm për përdorimin e IMSMA

NR/ID e Raportit IMSMA: Data e raportit _____/_____/________ (Data/muaj/viti)

NR/ID e Vlerësimit të nevojave:=======================================================

Data e intervistës _____/_____/2013 (Data/muaj/viti)

I. INFORMACION MBI AKSIDENTIN

1.Data dhe vendi i aksidentit.

Data e aksidentit Vendi i aksidentitData Muaji Viti Ku? rrugë/arë/etj. Fshati/qyteti Komuna Rrethi Qarku

2. Lloji i aktivitetit në momentin e aksidentit? ________________________________________Në punë, duke lozur, duke shëtitur, duke kullotur bagëtinë, duke mbledhur skrap

duke shkuar në shkollë duke punuar arën Tjetër________________________________

3. Me çfarë mjeti jeni aksidentuar? (Lloji i mjetit që ka shkaktuar aksidentin)

Mine Municion Granatë dore; Nuk e di _____________________________________

Tjetër ____________________________________________________________________________

II. INFORMACION MJEKËSOR

1.I aksidentuari ka pësuar amputim: Po JoNëse ka amputim, specifiko:

Krahu i majtë mbi bërryl Krahu i djathtë mbi bërrylKrahu i majtë poshtë bërrylit Krahu i djathtë nën bërryl Dora e majtë - gishtërinjtë Dora e djathtë gishtërinjtëKëmba e majtë mbi-gju Këmba e djathtë mbi-gjuKëmba e majtë - nën gju Këmba e djathtë - nën gjuKëmba e majtë - shputa Këmba e djathtë - shputa

2. Lëndimetshkëputje (localization) traumë cerebrale dëmtim syri frakturaplagosje fragmentare paralizë- paresis traumë e shtyllës kurrizore djegietjetër _______________________________________________________________

3. Plagë të tjera dhe komente

4. Dis/mosfunksione/çregullimeShikimi Bazë - Aparati lëvizës Sistemi i urologjisëDëgjimi Sistemi kardi-vaskular Sistemi gjenital Sistemi nervor Aparati tretës i ushqimit Tjetër_________Sistemi respirator Sistemi i endokrinimit

5. Lloji i asistencës së marrëNdihma e parë Ndërhyrje kirurgjikale (e parë) Ndërhyrje kirurgjike (e dytë)Kujdes i vazhdueshëm mjekësor Rehabilitim fizik Mbështetje psiko-socialeTjeter_____________________________________________________________________

Komente:_____________________________________________________________________

Komente:___________________________________________________________________

130

6. Ndihmë tjetër që mund të keni marrë________________________________________________

7. Paaftësia është: E përhershme E përkohshme

8. Grupi i pa-aftësisë;I - pa-aftësi totale që ka nevojë për kujdes të përhershëmII - pa-aftësi e pjesshme që ka nevojë për kujdes të limituar/herë-pas-hershëmIII - pa-aftësi minimale që nuk ka nevojë për kujdes;IV- pa-aftësi minimale që nuk ka nevojë për kujdes; Nuk i është caktuar grupTjetër________________________________

9. I aksidentuari ka nevojë për asistencë (Mbështetje) Po Jo

10. Nëse po, çfarë lloji?________________________________________________________________________________________________________________________________________________

11. Lloji i pajisjes teknike që keni marrë

Pajisje prostetike Ortoze Karrocë Pajisje teknike aero-fonike Paterica Proteza syri

Syze Tjetër_____________________________________________________________

12. Pajisje tjetër teknike që mund të keni marrë ________________________________________

13. Nëse shërbimin e keni marrë jashtë shtetit shtetit (ku) _______________________________

14. I aksidentuari ka nevojë për asistencë teknike Po Jo

15. Nëse po, çfarë lloji? _____________________________________________________________

III. INFORMACION PËR FAMILJEN/FAMILJAR

1. Statusi civil: Beqar Martuar I ndarë I/e ve

2. A keni fëmijë ( i aksidentuari a ka fëmijë) Po Jo

Mosha 0-5 vjeç Mosha 6-12 vjeç Mosha 13-15 vjeç Mosha 16-17 vjeç Mosha 18 vjeç e lart

3. A ka anëtarë të tjerë të familjes suaj që janë aksidentuar nga minat /municionet thërrmuese dhe municionet luftarake (AXO)

Po Jo

4. Nëse po, kush? fëmijët vëllai/ motra/ Tjetër (kush)__________________________

5. Kush varet nga i aksidentuari?

Fëmijët Bashkëshortja/bashkëshorti Prindërit Gjysh/gjyshe Vëlla/motër Tjetër

6. Numri i anëtarëve të familjes të varur nga i aksidentuari (pjesëtarë të familjes së kryesuar nga ai)

Mosha 0-15 vjeç Mosha 16-18 vjeç Mosha mbi 18 vjeç

Komento:_________________________________________________________________

131

7. A është i aksidentuari kryefamiljar? (A keni qenë personi kryesor i sigurimit të ardhuravepër mbajtjen e familjes?)

Po Pjesërisht Jo

8. A ka ndryshuar ky rol pas aksidentit? Po Jo

9 Pas aksidentit kush është familjari që mban familjen (që siguron të ardhura për familjen)?Nëse nuk jeni ju, kush?

10. Madhësia e shtëpisë së banimit? (m2)

11. Nr. i njerëzve/ banorëve që banojnë në të njëjtën banesë me të aksidentuarin?

12. Lloji i banesës? shtëpi private apartament në pallat Tjetër __________________

13. Cila është pronësia e banesës?Private Me qera Banon me të afërm E zaptuar/e zënë

14. Pasuria shtepiake: (0.- nuk ka; 1- ka një njesi; 2. ka më shumë se 1 njësi)

Mobilie Uji i pijshëm Energjia elektrike Guzhina Banjo StufaRiparime Ujërat e zeza Gazi Dushi Ngrohja Frigoriferi

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

Tharëse Aparat TV Veturë /Automjet Tokë Rroba MjekesoreLavatriçe Video / DVD Traktor Kafshë Higjena Pije

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

Komente _________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

IV. INFORMACION PËR PROFESIONIN/FORMIMIN PROFESIONAL

1. Niveli i shkollimit të personit të aksidentuar? Kërkesë për përmirësim?

Pa shkollëShkollë filloreShkollë 9-vjecareShkollë e mesmeShkollë e lartëShkollë teknikeKolegjUniversitet- institutPasuniversitar

Komento _____________________________________________________________________________________________________________________________________________

Çfarë doni të përmirësoni?__________________________________________

__________________________________________

__________________________________________

__________________________________________

132

V. INFORMACION SOCIAL-EKONOMIK

1. Burimi i të ardhurave para aksidentit? Burimi aktual i të ardhurave (pas aksidentit) Bujqësi BujqësiMbarështim bagëtish Mbarështim bagëtish Mbështetje nga familja jashtë Mbështetje nga familja jashtëI vetëpunësuar I vetëpunësuarI punësuar me kohë të pjesshme I punësuar me kohë të pjesshmeI punësuar me kohë të plotë I punësuar me kohë të plotëPunë sezonale Punë sezonalePension PensionAsnjë të ardhur Asnjë të ardhur

2. A ka shkaktuar aksidenti humbjen e punës për të aksidentuarin Po Jo3. Nëse po, si?

4. Çfarë aftësish (zotëroni) zotëron i aksidentuari?

Bujqësi Llogaritar Gjuhë Sallon BukurieNdërtim Rritje pulash Teknik Radio SaldatorKultivim perimesh Qendisje - Qepje Rritje bletësh FurrtarKompjuter Riparues makinash Rritje kafshësh Karpentier Këpucari Elektro-shtëpiake Tjetër________________________

______________________________________________________________________________

5. A merrni/ merr mbështetje i aksidentuari? Po Jo

6. Nëse po, çfarë lloji?

Formim profesional Trajnim për biznes Mbështetje për edukim/mësim Grante për gjenerim të ardhurash Punësim Kredi-mikro-kredi

Tjetër_______________________________________________________________

7. Nga kush ka marrë mbështetje ekonomike i aksidentuari?

Shteti Organizatat humanitare Tjetër

8. Fusha e preferuar e aktivitetit tuaj (i të aksidentuarit)? __________________________________

9. A keni nevojë për mbështetje ekonomike (i aksidentuari)? Po Jo

10. Nëse po, si ka nevojë i aksidentuari për mbështetje ekonomike?

Përshkruaje________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Komente__________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Komente__________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Komento__________________________________________________________________________________________________________________________________________________

133

11. A jeni përfshirë (i aksidentuari) në programin e Asistencës Sociale ose Shtetërore?

Po Jo

12. Nëse po, përcaktoni në cilin program social ose shtetëror?Paaftësia Ndihmë ekonomike Ndihmë financiarePension si nëna të vetme Pension pleqërie Jetim (pension për fëmijë jetimë) poshtë 18 vjeç mbi 18 vjeç

Tjetër ___________________________________________________

13. A i është mohuar mundësia e punësimit/ rekrutimit të aksidentuarit pas aksidentimit?

Po Jo

14. A i është mohuar të aksidentuarit trajnimi profesional? Po Jo

15. A është inkurajuar i aksidentuari për të mbaruar shkollën? Po Jo

16. Shkolla a i plotëson nevojat e veçanta të personit të aksidentuar? Po Jo

17. A ka marrë i aksidentuari shërbime miqësore/ vizita nga shokët e tij?

Po Si

Jo Pse

18. A ka marrë i aksidentuari shërbim mbështetës social?

Po Si

Jo Pse

19. A ndjeheni i integruar në komunitet? Po Jo

20. A ka ndihmuar familja juaj për integrimin tuaj në komunitet? Po Jo

21. A është përpjekur komuniteti për t’u integruar? Po Jo

Përshkruaje__________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Përshkruaje_________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Përshkruaje__________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Përshkruaje__________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Komenti juaj__________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Komento_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Komento__________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5

134

22. A keni/ka i aksidentuari mundesi te marre pjese ne aktivitetet e perditshme?

Po Jo Pjesërisht

Lëvizshmëria Po JoMundësia Po Jo

Pjesëmarrja në jetën sociale (sport, kulturë, politikë) Po Jo

23. A keni/ ka i aksidentuari nevoja speciale?Mjet leximi për të verbër Nëse tjetër, përshkruajeMjete gjuhësore libra tingëlluesTjetër

=========================================================

Personi i intervistuar jep leje për informacionin e dhënë në këtë intervistë si më poshtë:

Per ta ndarë me autoritetet shtetërore; Për ta ndarë me organizatat e ndryshme;

Jo JoPo, me të dhëna personale Po, me të dhëna personalePo, pa të dhëna personale Po, pa të dhëna personale

=========================================================Emri dhe mbiemri i personit të intervistuar

TË DHËNA PERSONALE PËR PERSONIN E INTERVISTUAR

Emri Mbiemri Datëlindja Nr. i identifikimit/pasaportësData Muaji Viti

VENDLINDJA

Fshati/Qyteti Komuna/Bashkia Rrethi Qarku Shteti

Vendbanimi Aktual

Fshati/Qyteti Bashkia/Komuna; Rrethi Adresa

Nr. i telefonit ____________________________________/E-mail ________________________________

Nënshkruar nga personi i intervistuar

Po Jo

____________________________________Nënshkrimi

Data: _______/ _____ / _________(Data/muaji/viti)

Intervistuar nga: _____________________________(Emri dhe mbiemri)

Foto

135

FOTO NGA AKTIVITETET E ALB-AID PËR PËRGATITJEN E PYTËSORIT, KONTROLLIN

MJEKËSOR etj.

136

137

138

139

140

141

142

143

144