NM

GT

NEDERLANDSMI L I TA IRGENEESKUND IG T I JDSCHR I FTVERSCHIJNT TWEEMAANDEL I JKS65e JAARGANGJANUARI 2012 - NR. 1

M I N I S T E R I E V A N D E F E N S I E – D I R E C T I E M I L I T A I R E G E Z O N D H E I D S Z O R G

Van de redactie: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4Inhoud en register van de 64e jaargang, 2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (2011) 269

Mededelingen:Directeur Militaire Gezondheidszorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4Nieuwsbrief DMG, oktober 2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42Nieuwsbrief DMG, november 2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

Oorspronkelijke artikelen:Het Special Psychosocial Rapid Intervention Team van de Koninklijke Marine (SPRINTKM) in 3 afleveringen . Aflevering 2: Axioma’s en procedures door kapitein ter zee-arts b.d. J.P.M. de Wit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5De incidentie van erkende, uitzendgerelateerde psychische klachten onder militairen bij pensioenkeuringen van 2008 t/m 2010 door kolonel-arts dr. J. de Raad, kolonel-arts R.J.M. Mooren en drs. H.M. de Boer . . . . . . . . . . . . 15Oorschade na lawaaitrauma: een divers en frequent voorkomend probleem door drs. C.E.L. Hoekstra, kapitein ter zee-arts dr. J.A. de Ru en kolonel-arts P.A.A. Struyvenberg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Laptop dermatitis door dr. E.M. van der Snoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Benigne paroxismale positieafhankelijke duizeligheid, ook een bij militairen frequent voorkomende aandoening . Case report door drs. S.M. Winters, kapitein ter zee-arts dr. J.A. de Ru en kolonel-arts P.A.A. Struyvenberg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25Kolonel Quarin Willemier en zijn langdurige verbintenis aan het militairgeneeskundig onderwijs– in het bijzonder het onderwijs in de geneesmiddelleer door drs. P.P.A.M. Verhoeven en prof. dr. J.H. Bolk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Trainingsmechanismen voor de opleiding tot militaire chirurg door reserve kolonel-arts prof. dr. O.C.K.M. Penn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

Verslagen:Het 64e CIOR/CIOMR/NRFC-zomercongres, Warschau, Polen, 2-6 augustus 2011 .Prevention and treatment of combat stress door reserve kolonel-arts prof. dr. O.C.K.M. Penn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36Medic Special Forces is letterlijk van levensbelang door sergeant der eerste klasse D.M.F. de Vries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

Boekbesprekingen:The Moses of Malaria . Nicolaas Swellengrebel (1885-1970) abroad and at home door reserve kolonel-dierenarts B.A. Steltenpool . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Ingezonden mededelingen:Bij- en nascholing van de Netherlands School of Public and Occupational Health . . . . . . . . . . . . . 22, 44Landelijke Vereniging Veteranen Geneeskundige Diensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

From the editor: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4Index of volume 64, 2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (2011) 269

Announcements:Surgeon General . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4Newsletter Surgeon General, October 2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42Newsletter Surgeon General, November 2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

Original contributions:The Royal Netherlands Navy Sprint (Special Psychosocial Rapid Intervention Team) from 1990-2006 by surgeon captain (R. Neth. Navy ret.) J.P.M. de Wit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5The incidence of RNLA-personnel, declared unfit for duty, due to psychiatric complaints, related to deployment on a mission between 2008 and 2010 by colonel mc Dr J. de Raad, colonel mc R.J.M. Mooren and H.M. de Boer MD . . . . . . . . . . . . . . 15Noise-induced hearing loss by C.E.L. Hoekstra MD, surgeon captain (R. Neth. Navy) Dr J.A. de Ru and colonel mc P.A.A. Struyvenberg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Laptop dermatitis by Dr E.M. van der Snoek MD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Benign paroxismal positional vertigo . Case report by S.M. Winters MD, surgeon captain (R. Neth. Navy) Dr J.A. de Ru and colonel mc P.A.A. Struyvenberg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25Colonel Quarin Willemier and his sustained commitment to military-medical education by P.P.A.M. Verhoeven MD and Prof. J.H. Bolk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Mechanisms for the training of military surgeons by reserve colonel mc (res.) Prof. O.C.K.M. Penn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

Reports:The 64th CIOR/CIOMR/NRFC summer congress . Prevention and treatment of combat stress by reserve colonel mc (res.) Prof. O.C.K.M. Penn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36Medic SF symposium 2011 by staff sergeant D.M.F. de Vries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

Book reviews:The Moses of Malaria . Nicolaas Swellengrebel (1885-1970) abroad and at home by veterinarian colonel (res.) B.A. Steltenpool . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Paragraph advertisement:The Netherlands School of Public and Occupational Health . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22, 44LVVGNKD (National Association Veterans Medical Services) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

I N H O U D 6 5 E J A A R G A N G - J A N U A R I 2 0 1 2 - A F L E V E R I N G 1

NEDERLANDS MILITAIRGENEESKUNDIG TIJDSCHRIFT

Uitgegeven door het Ministerie van Defensie onder verantwoordelijkheid van de

Directeur Militaire Gezondheidszorg

HOOFDREDACTEURR .P . van der Meulen

kolonel-vliegerarts

EINDREDACTEURA .H .M . de Bok

luitenant ter zee van administratie der tweede klasse oudste categorie b .d .

LEDEN VAN DE REDACTIEJ . de Graafkolonel-arts

Dr . R .A . van Hulstkapitein ter zee-arts

S .P . Janssenkolonel-arts

H .W .P . Meussenluitenant-kolonel-arts

E .G .J . Onnouwluitenant-kolonel-vliegerarts

Dr . J . van der PlasBioloog

R .A .G . Sancheskapitein-luitenant ter zee-arts

F .J .G . van Silfhoutluitenant-kolonel-tandarts

N .R . van der Struijskapitein-luitenant ter zee-arts

M .L . Verveldekolonel-apotheker

ADMINISTRATIEmajoor b .d . A . Sondeijker

secretaris NMGTPostbus 20703, 2500 ES 's-Gravenhage

Telefoon 070-3397405 / 06 of 0165-300145E-mailadres:

nmgt@mindef .nl

DRUKDeltaHage bv, Den Haag

Postbus 20023, 2500 EA Den Haag Telefoon 070-7507500

Fax 070-7507578

ADVERTENTIE-EXPLOITATIEPubliciteitsbureau Leeuwenbergh b .v .

Postbus 139, 2170 AC SassenheimTelefoon 0252-227505

Fax 0252-228358Contactpersoon: Frank van Gils

VERSPREIDINGHet NMGT wordt kosteloos gezonden aan alle

beroeps- en reserveofficieren en onderofficieren, alsmede de daarmee gelijkgestelde

burgerambtenaren, van de militair-geneeskundige diensten, alsmede naar alle militair-geneeskundige

eenheden en inrichtingen en naar civiele geneeskundige instellingen .

VOORBEHOUDPlaatsing van een artikel in dit tijdschrift houdt niet in,

dat de inzichten van de schrijver worden gedeeld door de Directeur Militaire Gezondheidszorg

en de redactie . Het adverteren in dit blad kan het verkrijgen

van voorkeur voor leveranties aan de Geneeskundige Diensten van de Koninklijke Marine,

de Koninklijke Landmacht en de Koninklijke Luchtmacht niet inhouden .

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook,

zonder schriftelijke toestemming van de redactie van dit tijdschrift .

NETHERLANDS MILITARY MEDICAL REVIEW

Edited under the responsibility of the Director of Military Health Care

Postbox 20703, 2500 ES The Hague (The Netherlands)

Telephone 070-3397405 / 06

All rights reservedISSN 0369-4844

C O N T E N T S V O L U M E 6 5 - J A N U A R Y 2 0 1 2 - I S S U E 1

V O O R P A G I N A

Beschermd tegen lawaai . Oorschade na lawaaitrauma; een nieuw en actueel onderwerp dat de (na)zorg van met name op uitzending gewond geraakte militairen kan verbeteren .Foto: AVDD

P . 46 uit het historisch archief: voorpagina van het eerste nummer uit 1877, de voorloper van het NMGT .

NMGT 65 - 1-48 3 J A N U A R I 2 0 1 2

NMGT 65 - 1-48 28 J A N U A R I 2 0 1 2

O O R S P R O N K E L I J K A R T I K E L

door drs . P .P .A .M . Verhoevena en prof . dr . J .H . Bolkb

Kolonel Quarin Willemier en zijn langdurige verbintenis aan het

militairgeneeskundig onderwijs

InleidingIn de negentiende eeuw werd het geneeskundig onderwijs aan militairgeneeskundigen in Nederland verzorgd door de Rijks Kweekschool

– in het bijzonder het onderwijs in de geneesmiddelleer

SamenvattingDe Rijks Kweekschool voor Militaire Geneeskundigen (RKMG) te Utrecht was na de reorganisatie door Inspecteur-Generaal van de Militair-Geneeskundige Dienst P .L . Beckers (1789-1851) een van de beste medische opleidingen in Nederland vóór 1865, zij het dat deze opleiding uitsluitend voor militaire kwekelingen toegankelijk was . De RKMG heeft behalve Officieren van Gezondheid ook hoogleraren en andere personen van verdienste in het Nederlandse medische circuit voortgebracht . Eén van de kwekelingen van de eerste lichting was dr . G .A .F . Quarin Willemier (1806-1882) . Hij is gedurende 34 jaar actief verbonden geweest aan de RKMG als docent en hoofd van de school . Hij schreef een viertal handleidingen voor gebruik in het onderwijs . Als oudgediende volgde hij de nieuwe richting die de getalenteerde dr . G .L .H . Ellerman (1817-1849) was ingeslagen in het onderwijs in de geneesmiddelleer . Voor zijn langdurige en intensieve inzet voor het Nederlandse leger en de RKMG in het bijzonder werd Quarin Willemier koninklijk onderscheiden .

voor Militaire Geneeskundigen (RKMG)1 . De RKMG was voortgekomen uit de ‘Hospitalen ter Instructie’ zoals die achtereenvolgens in 1803 en 1817 waren opgericht in

Leiden en Leuven . In 1822 werden deze Hospitalen opgeheven en werd in Utrecht het Groot Rijks Hospitaal gevestigd, vanaf 1841 RKMG genaamd2 . Dit instituut werd halverwege de negentiende eeuw door Inspecteur-Generaal van de Militairgeneeskundige Dienst P .L . Beckers (1789-1851) gereorganiseerd tot een school met een bijna volledige geneeskundige opleiding, met veel aandacht voor de praktijk, geënt op een brede basis van theoretische en toegepaste vakken3 . De RKMG was na de reorganisatie door Beckers een van de beste medische opleidingen in Nederland vóór 1865, zij het dat deze opleiding uitsluitend voor militaire kwekelingen toegankelijk was4 . De school had ook buiten militairgeneeskundige

kringen een grote invloed: zij bracht voorname medische wetenschappers voort, met als bekendste representant F .C . Donders (1818-1889), maar bijvoorbeeld ook A . Mathijsen (1805-1878), uitvinder van het gipsverband, en J .H .C . Basting (1817-1870), medeoprichter van het latere Nederlandse Rode Kruis . Ook speelden afgestudeerden van de RKMG een grote rol in de Nederlandse overzeese activiteiten . G . Wassink (1811-1864) en B .E .J .H . Becking (1828-1894) waren beiden Chef van de Geneeskundige Dienst in Nederlands-Indië en jhr . J .L .C . Pompe van Meerdervoort (1829-1908) was oprichter van de eerste westerse geneeskundige school in Japan; zijn opvolger daar was A .F . Bauduin (1822-1885)5 . Maar liefst veertien alumni van de RKMG waren voor langere tijd werkzaam in Japan; een aantal van hen stond aan de basis van nog steeds bestaande universiteiten en universitaire opleidingen6 .

Eén van de kwekelingen van de RKMG van het eerste uur was Guillaume Auguste Felix Quarin Willemier (1806-1882) (figuur 1) . Toen de RKMG na afloop van de Belgische opstand in 1834 weer haar deuren opende, maakte hij deel uit van het docentencorps, samen met onder anderen J .F . Kerst (1799-1874) en L .F . Persille (1815-1861) . Hij doceerde de vakken ‘Geneesmiddelleer’, ‘Bijzondere pathologie en therapie’ en ‘Geneeskundige kliniek’ en werd later hoofd van de RKMG7 . Ook schreef hij op verzoek van Inspecteur-Generaal Beckers verschillende handleidingen voor gebruik bij het onderwijs aan de RKMG, naast een drietal boeken dat hij in het Nederlands uitbracht8 . In dit artikel worden het leven, de militairgeneeskundige carrière en het gepubliceerde werk van Quarin Willemier belicht, in het bijzonder zijn bijdrage aan het onderwijs in de geneesmiddelleer .

Fig . 1: Guillaume Auguste Felix Quarin Willemier (1806-1882) .

Bron: Jaarboekje der Kweekelingen aan ’s Rijks-Kweekschool voor Militaire

Geneeskundigen . Utrecht: van Paddenburg, 1856 .

Aanwezig bij: Bibliotheek van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en

Volkenkunde (KITLV), Leiden .

a Huisarts, Huisartsenpraktijk Zorgpunt Bezuidenhout, Den Haag .

b Internist, Afd . Algemene Interne Geneeskunde, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden .

Artikel ontvangen september 2011 .

NMGT 65 - 1-48 29 J A N U A R I 2 0 1 2

Leven en militaire loopbaanGuillaume Auguste Felix Willemier werd op 29 januari 1806 geboren te Haarlem als zoon van David Willemier (1783-1864), rector aan een school, en Louise Bernardine Quarin (1784-1870) (figuur 2) . Bij Koninklijk Besluit werd hem, op verzoek van zijn ouders, in 1821 toestemming verleend om zijn naam te veranderen in Quarin Willemier (figuur 3)9 . Hij begon

zijn medische studie met twee jaar onderwijs in Gouda in de

anatomie, fysiologie en verloskundei . Op 23 september 1822 werd hij als onbezoldigd kwekeling in de eerste lichting kwekelingen toegelaten tot de RKMG, om op 8 juni 1823 te worden benoemd tot bezoldigd kwekeling . Een jaar later (op 8 juli 1824) volgde de benoeming tot Officier van Gezondheid (OvG) der IIIe Klasse; hij behoorde daarmee tot een van de eersten die aan de RKMG waren opgeleid . Vanaf 23 december 1824 was hij OvG der IIe Klasse . Tijdens de oorlog tegen België werd hij overgeplaatst naar de Afdeling Infanterie (9e, 13e en 10e divisie)10 . Voor zijn verdiensten in de campagne tegen België zou hij later worden onderscheiden met het Metalen Kruis11 . Na zijn deelname in deze veldtocht werd hij op 20 november 1834 aangesteld als docent aan de RKMG . In eerste instantie gaf hij onderwijs in de anatomie en farmacognosie . Hij schreef op verzoek van Beckers diverse handleidingen voor gebruik in het onderwijs (zie verder) . Op 23 juni 1835 promoveerde Quarin Willemier aan de Utrechtse Universiteit op het proefschrift ‘Specimen anatomico-pathologicum inaugurale de otorrhoea, atque de variis modis, quibus pus effluere, et quorsum delabi soleat’ (promotor: J .L .C . Schroeder van der Kolk) (figuur 4)12 . In zijn dissertatie ging hij in op de oorzaken en gevolgen van otorrhoea . In een recensie werd het proefschrift vrij kritisch beoordeeld, omdat Quarin Willemier de ziekte meer “op gezag van anderen dan uit eigen ondervinding had beschreven en zich niet uitliet over de behandeling ervan”13 . Quarin Willemier trad dat jaar in het huwelijk met Sara Clasina Elisabeth Storm van ’s Gravesande (1801-1855) . Zij kregen een zoon en vier dochters . Op 16 januari 1836 werd hij benoemd

tot OvG der Ie Klasse . Vanaf 1841 doceerde hij aan de RKMG de vakken ‘Bijzondere pathologie en therapie’, ‘Geneeskundige kliniek’ en ‘Geneesmiddelleer’ . Drie jaar later werd hem het onderscheidingsteken toegekend wegens langdurige dienst als Officier in het Nederlandse leger; in 1854 volgde bij Koninklijk Besluit benoeming tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw . Quarin Willemier verloor in 1855 zijn echtgenote, vier jaar nadien zou hij hertrouwen met de weduwe Cornelia Petronella Weggeman Guldemont (1819-1896), met wie hij nog een dochter kreeg14 .In 1858 werd hij tot Hoofd van de RKMG benoemd als Eerste OvG der IIe Klasse (sinds 2 oktober 1856), waarna op 13 juli 1862 en 4 oktober 1867 promoties volgden tot respectievelijk Eerste OvG der Ie Klasse en kolonel . Quarin Willemier nam samen met A .W .M . van Hasselt (1814-1902) het initiatief om de brochure ‘Budget van Oorlog’ te schrijven en te sturen naar de leden van de Staten-Generaal . In deze brochure verdedigden de schrijvers de opleiding voor militairgeneeskundigen en het extra bedrag van ƒ 42 .000 voor de uitbreiding van de laboratoria van F .C . Donders, omdat door de nieuwe wetten op het onderwijs van Thorbecke de RKMG buiten de erkende opleidingen tot geneeskundige viel15 . Dit protest bleef net als andere protesten echter zonder resultaat en uiteindelijk werd de RKMG in 1868 opgeheven . De kwekelingen werden overgebracht van de RKMG te Utrecht naar het garnizoenshospitaal van Amsterdam, waar ze de algemene medische opleiding genoten aan het Atheneum Illustre; het praktische en specifiek militaire onderwijs volgden ze in het garnizoenshospitaal daar16 . Quarin Willemier trok zich wegens lichamelijke gebreken terug

Fig . 4: Titelpagina van het proefschrift van

Quarin Willemier: Specimen anatomico-

pathologicum inaugurale de Otorrhoea, atque de

variis modis, quibus pus effluere, et quorsum

delabi soleat [proefschrift Utrecht] .

Utrecht: N . van der Monde; 1835 .

Aanwezig bij: Bibliotheek van TRESOAR Fries Historische

en Letterkundig Centrum, Leeuwarden .

Fig . 2: Doopakte van G .A .F . Quarin Willemier d .d . 20 februari 1806 .

Bron: Noord-Hollands Archief, Doop-, Trouw- en Begraafregisters van Haarlem,

toegangsnummer 2142, inventarisnummer 106 .

Fig . 3: Bekendmaking van het Koninklijk Besluit van 20 april 1821, waarin

G .A .F . Willemier toestemming wordt verleend de geslachtsnaam Quarin aan te nemen

en zich Quarin Willemier te mogen noemen .

Bron: Nederlandsche Staatscourant d .d . 14 mei 1821 (114) .

Aanwezig bij: Koninklijke Bibliotheek, ’s-Gravenhage .

NMGT 65 - 1-48 30 J A N U A R I 2 0 1 2

(3 december 1868) en ging per 1 januari 1869 met pensioen . Hij overleed te Utrecht op 17 juni 1882 (figuur 5)17 .

PublicatiesIn zijn carrière als militairgeneeskundig docent bracht Quarin Willemier een viertal handleidingen uit voor gebruik in het onderwijs aan de RKMG, naast een drietal boeken dat hij in het Nederlands vertaalde . In tegenstelling tot veel militaire collegae publiceerde hij niet in het Nederlandsch Lancet, het belang-rijkste medische tijdschrift in die tijd18 .Het ‘Handboek der plaatsbeschrijvende en heelkundige ontleedkunde’ van H .M . Edwards (1800-1885) werd door Quarin Willemier vertaald en door A .G . van Onsenoortii (1782-1842) van een voorrede voorzien19 . In 1836 bracht Quarin Willemier de ‘Beschouwing van de menselijke hand’ uit, een vertaling van het originele werk van C . Bell (1774-1842)20 . Een curieus werk bracht Quarin Willemier uit in

1837, toen hij het boek ‘Raadgeving aan moeders, voortvloeijende uit de beschouwing der oorzaken van de onnatuurlijke sterfte der kinderen,

gedurende het eerste levensjaar’ van W . Rau (1804-1861) vertaalde . Curieus, omdat onderwijs in kindergeneeskunde en vrouwenziekten geen deel uitmaakte van het onderwijs aan de RKMG21 . Er zijn geen recensies van deze boeken bekend . Als laatste bestaat nog een dictaat van Quarin Willemier van zijn onderwijs in de ‘Bijzondere ziekteleer en therapie’ . Dit werk betreft een manuscript dat is opgeschreven door OvG jhr . J .L .C . Pompe van Meerdervoort tijdens de lessen van Quarin Willemier (1848); hiervan zijn echter geen verwijzingen in de literatuur bekend .

Vóór de hervorming van het onderwijs door Beckers was het gebruikelijk dat de docenten hun lessen voor de klas dicteerden . Om dit tijdrovende werk te stoppen, verzocht Beckers de leraren hun dictaten als handleiding in boekvorm uit te geven3 . Tussen 1840 en 1856 werden er

achttien handleidingen uitgegeven . Quarin Willemier nam met vier stuks een behoorlijk deel voor zijn rekening: ‘Handleiding tot de herkenning der enkelvoudige geneesmiddelen naar hunnen uitwendige eigenschappen’ (1840), ‘Handleiding der bijzondere natuurkunde van den zieken mensch en der heelkundigen behandelingswijze der ziekten’ (1852), ‘Handleiding der geneesmiddelenleer’ (1854) en ‘Militaire geneeskundige velddienst voor officieren van gezondheid van het Nederlandsche leger’ (1856) . Quarin Willemier gaf in twee episodes onderwijs in de geneesmiddelleer aan de RKMG: van 1834 tot 1843 en van 1853 tot 1860 . In de jaren 1843-1849 en 1849-1852 werd het geneesmiddelleeronderwijs gegeven door respectievelijk dr . G .L .H . Ellerman (1817-1832) en R . van Raalten (1815-1891) . In de periode vóór 1843 gebruikte Quarin Willemier in zijn onderwijs het handboek van J .A . van de Water (door H .W . Plagge bewerkt in 1834) en later ook het handboek van W .H . de Vriese (1837)22,23 . Het boek van Van de Water was geschreven door een praktiserend arts op basis van de werking van geneesmiddelen, terwijl het boek van De Vriese was geschreven door een botanicus/arts en was gebaseerd op natuurhistorisch/scheikundige principes . De handleiding die Quarin Willemier schreef voor het onderwijs in de geneesmiddelleer werd waarschijnlijk later ook door zijn opvolger M .R . Timmerman (1821-1896) gebruikt .

Handleiding der geneesmiddelenleerQuarin Willemier constateerde in zijn ‘Handleiding der geneesmiddelenleer’

Fig . 6: Titelpagina van Quarin Willemier G .A .F . Handleiding der

geneesmiddelenleer . Utrecht: Broese; 1854 .

Aanwezig bij: Universiteitsbibliotheek Groningen .

Fig . 5: Overlijdensakte van Guillaume Auguste Felix Quarin Willemier d .d . 17 juni 1882 . Per abuis zijn in

deze akte zijn tweede en derde voornaam verwisseld .

Bron: Het Utrechts Archief, toegangsnummer 481, inventarisnummer 459, aktenummer 916 .

NMGT 65 - 1-48 31 J A N U A R I 2 0 1 2

(figuur 6) “…dat de leer der geneesmiddelen steeds meer rationele gronden kreeg en zich ontwikkelde tot een echte wetenschap, omdat er in de voorafgaande jaren steeds meer bijdragen tot een meer rationele opvatting van de werking van geneesmiddelen geleverd waren”24 . De samenstelling van zijn handleiding moest volgens Quarin Willemier in vorm en geest aansluiten bij de andere handleidingen van de RKMG . Het werk moest kort genoeg zijn om in een beperkte tijd door te kunnen nemen, maar wel alles bevatten wat mogelijk voor de kwekeling nuttig kon zijn, en de kwekelingen tevens aanzetten tot verdere studie . Om aan deze eisen te voldoen, moesten in de handleiding geneesmiddelen opgenomen worden die in andere handboeken niet voorkwamen, omdat de OvG genoodzaakt kon worden, door de aard van zijn werk, deze door andere te vervangen (vooral in de koloniale dienst) . Quarin Willemier vermeldde dat hij bij het samenstellen van zijn handleiding gebruik had gemaakt van het collegedictaat dat was vervaardigd naar aanleiding van het onderwijs van zijn (indirecte) voorganger Ellerman, die met zijn keuze voor de geneesmiddelleer van Fr . Oesterlen (1812-1877) een nieuwe, op natuurwetenschappelijke denkwijzen gebaseerde richting had gegeven aan het onderwijs in de geneesmiddelleer18,25 . In totaal werden 461 van de 479 (96%) van de door Ellerman beschreven geneesmiddelen ook door Quarin Willemier opgenomen in zijn handleiding; slechts 18 (4%) van de geneesmiddelen uit Ellermans dictaat kwam in Quarin Willemiers handleiding niet terug . Quarin Willemier liet deze geneesmiddelen weg, omdat deze weinig gebruikt werden (bijv . Walraatolie), maar weinig effect sorteerden (bijv . Rode Sandelhout), vooral in het buitenland werden gebruikt (bijv . Berkenbladen) of (om onbekende redenen) door Ellerman slechts waren vermeld (bijv . Manzanillaboom) . De handleiding van Quarin Willemier vermeldde naast de besproken geneesmiddelen een groot aantal (450) middelen, die als alternatief konden dienen voor de beschreven geneesmiddelen . Van deze geneesmiddelen waren er 175 ook al door Ellerman beschreven of genoemd als alternatief voor de besproken geneesmiddelen, 275 geneesmiddelen waren door Quarin Willemier toegevoegd . Hij nam meer middelen in zijn werk op om de OvG van

alternatieven te voorzien die in de praktijk (te velde) van pas konden komen; zo maakte hij zijn handleiding dus meer van toepassing op het militaire karakter van de opleiding aan de RKMG . Net zoals Ellerman koos Quarin Willemier voor een gemengd fysiologisch/scheikundige indeling van de geneesmiddelen, omdat hij ook van mening was dat een classificatie alléén gebaseerd op werking met de toenmalige kennis niet haalbaar was: de indeling in klassen en ordes was gebaseerd op de fysiologische eigenschappen en de scheikundige samenstelling van de geneesmiddelen . Als we in detail het vóórkomen van geneesmiddelen uit de klassen ‘Amara’, ‘Acriae’ en ‘Narcotica’ van Ellerman in de diverse klassen in de handleiding van Quarin Willemier vergelijken, zien we een grote mate van overeenkomst, respectievelijk 88%, 75% en 81% (figuur 7) . Er is gekozen voor analyse van deze drie klassen omdat deze werden samengesteld op basis van overeenkomsten in scheikundige samenstelling (‘Amara’), werking (‘Acriae’) of beiden (‘Narcotica’) . Quarin Willemier gebruikte dus evenals Ellerman de werking van geneesmiddelen in combinatie met de scheikundige samenstelling vaak als argument om geneesmiddelen in een bepaalde klasse of orde in te delen . Wolferleywortel bijvoorbeeld bevatte “een vluchtige, scherpe olie en werkte ook vluchtig, doch scherp prikkelend”, evenals Lavaswortel24 . Zij werden door

Quarin Willemier dan ook ingedeeld bij de klasse der ‘Vlugtige oliën, hars en balsem bevattende middelen’, orde ‘Scherpe vlugtige oliën bevattende middelen’ .Het resultaat van zijn werk was een gemengd fysiologisch/scheikundige classificatie van geneesmiddelen, zo opgesteld omdat voor de praktiserende OvG de werking van een geneesmiddel het belangrijkste motief was voor de keuze van een behandeling . Dit blijkt ook uit de wijze waarop de geneesmiddelleer door Quarin Willemier werd gedefinieerd: “de wetenschappelijke beschouwing der bovengenoemde ligchamen, medicamenta of pharmaca, zij beschouwt de afkomst, de bereiding, de natuur- en scheikundige eigenschappen, de uitwerkselen door dezelve op de gezonde en zieke bewerktuiging voortgebragt, de geneeskrachtige werking, alsmede de wijze waarop zij toegepast, de plaats waar en de hoeveelheid waarin zij aangewend worden”24 .

Tot slotHet leven van Quarin Willemier stond in het teken van de medische dienst van de Nederlandse strijdkrachten en vooral van het onderwijs aan de militaire kwekelingen aan de RKMG . Hij maakte deel uit van de eerste lichting kwekelingen van de militaire kweekschool en vervulde vanaf de heropening van de RKMG in 1834 tot aan de sluiting in 1868 zijn rol als docent en later als hoofd van de school . Daarmee heeft hij in het

Fig . 7: Grafische weergave van de plaats van middelen uit de klassen ‘Amara’, ‘Acriae’ en ‘Narcotica’ uit

Ellermans ‘Artsenijmiddelleer’ in de ‘Handleiding der geneesmiddelenleer’ van Quarin Willemier . Van elk

geneesmiddel uit deze drie klassen van Ellerman is bepaald waar dit middel was ondergebracht in de

handleiding van Quarin Willemier . Op de y-as staan de drie klassen van Ellerman, op de x-as het percentage

(%) waarin de geneesmiddelen in verschillende klassen in Quarin Willemiers handleiding voorkwamen .

NMGT 65 - 1-48 32 J A N U A R I 2 0 1 2

onderwijs aan de RKMG een prominente en constante plaats ingenomen . Hij schreef voor de RKMG een viertal handleidingen, naast een drietal boeken dat hij vertaalde in het Nederlands en zo voor de Nederlandse medische wereld beschikbaar stelde . Er zijn geen overige wetenschappelijke activiteiten van hem bekend .De besproken ‘Handleiding der Geneesmiddelenleer’ van Quarin Willemier vertoont grote overeenkomsten met het dictaat van het onderwijs van Ellerman, die aan de RKMG een op moderne natuurwetenschappelijke grondslagen gebaseerde geneesmiddelleer introduceerde . Niet alleen nam Quarin Willemier 96% van de door Ellerman besproken middelen over, ook de classificatie die hij hanteerde was grotendeels in overeenstemming met die van Ellerman . Quarin Willemiers handleiding was gericht op het verstrekken van hanteerbare, maar ook complete informatie aan de kwekelingen van de RKMG . Bij het opstellen liet hij zich net als Ellerman leiden door de fysiologische en scheikundige eigenschappen van de geneesmiddelen; wel maakte hij het werk meer geschikt voor gebruik in de militairgeneeskundige praktijk . Voor zijn vele werk en langdurige inzet voor het Nederlandse leger en de RKMG in het bijzonder ontving Quarin Willemier meerdere onderscheidingen .

Met dank aan prof . dr . A .F . Cohen en dr . R . Vugs voor de waardevolle adviezen, en dhr . G . Manchia voor het optimaliseren van de afbeeldingen .

Financiële ondersteuning: niet gemeld .Belangenverstrengeling: niet gemeld .

S U M M A R Y

COLONEL QUARIN WILLEMIER AND HIS SUSTAINED COMMITMENT TO MILITARY-MEDICAL EDUCATIONThe Military Medical Training College (RKMG) in Utrecht was after the reorganisation by Inspector-General P .L . Beckers (1789-1851) one of the best medical courses in The Netherlands before 1865, albeit that this course was only accessible for military apprentices . The RKMG has also, except for Medical Officers, delivered professors and other significant persons to the Dutch medical circuit . One of the first Medical Officers that received his training at the RKMG was dr . G .A .F . Quarin Willemier (1806-1882) . He was actively involved in military-medical education during

34 years, first as a teacher and later as director of the school . He wrote also four manuals that were used in several medical courses . As a veteran-teacher he followed the new direction in the teaching of pharmacology that was outlined by his talented predecessor dr . G .L .H . Ellerman (1817-1849) . For his sustained and intensive contribution for the Dutch army and the RKMG in particular Quarin Willemier received royal decorations .

Noten:i Er is geen informatie over de instelling waar hij

dit onderwijs genoot; gezien de locatie zal dit stedelijk dan wel provinciaal geneeskundig onderwijs zijn geweest .

ii Anthonius Gerardus van Onsenoort (1782-1842) was het eerste hoofd van de RKMG en ook oprichter van het Nederlandsch Lancet, dat verscheen van 1838 tot 1857 .

Literatuur:1 . Langeveld A .: Van applicatiecursus tot

kweekschool . De beginjaren van de militairgeneeskundige opleiding in Nederland In: De Moulin D ., ed .: ’s-Rijks Kweekschool voor Militaire Geneeskundigen te Utrecht (1822-1865): verslag van een symposium gehouden te Nijmegen op 26 september 1987 . Amsterdam: Rodopi; 1988, 17-34 .

2 . Koninklijk Besluit van 30 maart 1822 . In: Engelbronner CCE d’ . Nieuwe uitgave van het Bijvoegsel tot het Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, inhoudende alle besluiten, resolutiën, dispositiën . . . voor zoo verre deze in het Staatsblad niet opgenomen zijn, en mitsdien daarmede uitmakende: eene volledige verzameling van alle verordeningen, betrekkelijk het Nederlandsch staatsbestuur, met een zakelijk alphabetisch register . Gorinchem: Noorduyn; 1822 (37), 115-6 .

3 . Ghert J .M .E .: Levensschets van Dr . P .L . Beckers, in leven Inspecteur-Generaal van de geneeskundige dienst der land- en zeemagt . ’s-Gravenhage: W .P . van Stockum; 1854 .

4 . Verhoeven P .P .A .M .: Het onderwijs aan de Rijkskweekschool voor Militaire Geneeskundigen . Ned Mil Geneeskd Tijdschr . 2009; 62: 205-8 .

5 . Beukers H ., Ishida S ., Kerkhoff A .H .M .: ’s Rijks Kweekschool voor Militaire Geneeskundigen 165 jaar geleden opgericht . Ned Mil Geneesk Tijdschrift . 1987; 40: 181-5 .

6 . Ishida S .: The Utrecht Training College for military surgeons and the introduction of its system in Japan . Journal of the Japan-Netherlands Institute . 1989; 1: 39-57 .

7 . Beukers H .: Bloei en kritiek . Het onderwijs onder inspecteurs Beckers en Snabilié . In: De Moulin D ., ed .: ’s-Rijks Kweekschool voor Militaire Geneeskundigen te Utrecht (1822-1865): verslag van een symposium gehouden te Nijmegen op 26 september 1987 . Amsterdam: Rodopi; 1988, 35-48 .

8 . Groustra F .N .: Het preklinisch onderwijs in zijn natuurwetenschappelijke aspecten . In: De Moulin D, ed .: ’s-Rijks Kweekschool voor Militaire Geneeskundigen te Utrecht (1822-1865): verslag van een symposium gehouden te Nijmegen op 26 september 1987 . Amsterdam: Rodopi; 1988, 49-65 .

9 . Koninklijk Besluit van 20 april 1821 . Nederlandsche Staatscourant 14 mei 1821 (114): 1 .

10 . Nationaal Archief, Den Haag, Stamboeken der Officieren 1814-1929, nummer toegang 2 .13 .06, inventarisnummer 341 .

11 . Nationaal Archief, Den Haag, Stamboeken der Officieren 1814-1929, nummer toegang 2 .13 .06, inventarisnummer 349 .

12 . Quarin Willemier G .A .F .: Specimen anatomico-pathologicum inaugurale de otorrhoea, atque de variis modis, quibus pus effluere, et quorsum delabi soleat [proefschrift Utrecht] . Utrecht: N . van der Monde; 1835 .

13 . Vaderlandsche letter-oefeningen, of tijdschrift van kunsten en wetenschappen, waarin de boeken en schriften, die dagelijks in ons vaderland en elders uitkomen, oordeelkundig tevens en vrijmoedig verhandeld worden: benevens mengelwerk, tot fraaije letteren, kunsten en wetenschappen, betrekkelijk Mengelwerk, tot fraaije letteren, kunsten en wetenschappen, betrekkelijk (Vaderlansche Letteroefeningen) . Amsterdam: G .S . Leeneman Van der Kroe & J .W . IJntema . 1836; 153: 151-5 .

14 . Quarin Willemier, Guillaume Auguste Felix . Uit: Personalia Archief van Kroon . Bibliotheek Museum Boerhaave, Leiden .

15 . Quarin Willemier G .A .F ., Van Hasselt A .W .M .: Budget van oorlog: gelden voor de Kweekschool van militaire geneeskundigen: aan de leden van de Staten-Generaal / [door G .A .F . Quarin Willemier en A .W .M . van Hasselt] . Utrecht, 1867 .

16 . Koninklijk Besluit van 17 september 1868 . Bijvoegsel tot het Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden 1868; 5 .

17 . Overlijdensakte G .A .F . Quarin Willemier . Het Utrechts archief, toegangsnummer 481, inventarisnummer 459, aktenummer 916 .

18 . Verhoeven P .P .A .M ., Bolk J .H .: Officier van Gezondheid Ellerman: docent geneesmiddelleer en redacteur van het Nederlandsch Lancet . Ned Tijdschr Geneesk . 2011; 155: A2736 .

19 . Edwards H .M ., Quarin Willemier G .A .F .: Handboek der plaatsbeschrijvende en heelkundige ontleedkunde / H .M . Edwards; naar het Fransch, met aanmerkingen en bijvoegselen van G .A .F . Quarin Willemier; met eene voorrede van A .G . van Onsenoort . Utrecht: N . van der Monde, 1835 .

20 . Bell C ., Quarin Willemier G .A .F .: Beschouwing der menschelijke hand / Charl . Bell ; uit het Eng . en Hoogd ., met eene voorr . van Quarin Willemier . Utrecht, C . van der Post jr ., 1836 .

21 . Rau W ., Quarin Willemier G .A .F .: Raadgeving aan moeders, voortvloeijende uit de beschouwing der oorzaken van de onnatuurlijke sterfte der kinderen, gedurende het eerste levensjaar / naar het Hoogduitsch van W . Rau; [vert .] door G .A .F . Quarin Willemier . Utrecht: Van der Post, 1837 .

22 . Vriese W .H .: Handboek voor de kennis der geneesmiddelen, ten behoeve van beoefenaars der genees-, heel- en artsenijbereidkunde, naar de tegenwoordige vorderingen der natuur- en geneeskundige wetenschappen, zamengesteld . ’s Gravenhage: Van Cleef; 1837 .

23 . Pereira J ., Fock L .C .E .E .: De beginselen der Materia Medica en der therapie / door Jonathan Pereira; naar de tweede Engelsche uitg . voor Nederland bew . door L .C .E .E . Fock . Amersfoort: W .J . van Bommel van Vloten; 1849 .

24 . Quarin Willemier G .A .F .: Handleiding der geneesmiddelenleer . Utrecht: Broese; 1854 .

25 . Verhoeven P .P .A .M .: Van Oesterlen naar Ellerman - van vertaling naar verdeling . Bulletin de la Cercle Benelux d’histoire de la pharmacie / Kring voor de Geschiedenis van de Pharmacie in Benelux . 2008; 58 (115): 9-18 .