Formy rehabilitacji wzroku

Agata Grzegorzewskaterapeuta

Regionalna Fundacja Pomocy Niewidomym,

Specjalistyczny Punkt Wczesnej Rewalidacji

Stymulacja widzenia

-

integralna część programu

wczesnego wspomagania rozwoju słabo widzącego dziecka

2

Warunki prawidłowego rozwoju widzenia

• Prawidłowo zbudowany i funkcjonujący układ wzrokowy

• Odpowiednie światło

• Obecność bodźców wzrokowych

Tylko dzięki równoczesnej obecności tych trzech czynników dziecko terminowo osiąga kolejne etapy w procesie rozwoju widzenia. 3

Natomiast ograniczenie ilości wrażeń wzrokowych w pierwszych miesiącach i latach

życia może zahamować strukturalny

i funkcjonalny rozwój siatkówki

oraz dróg wzrokowych.4

Zaburzenia w rozwoju układu wzrokowego ograniczają liczbę odbieranych drogą wzrokową informacji i niekorzystnie

wpływają na ich jakość.

Przypadkowość w zdobywaniu informacji wzrokowych wywiera negatywny wpływ

na funkcjonowanie małego dziecka.

5

Rehabilitacja wzroku - rozwijanie umiejętności posługiwania się

wzrokiem tak, by wzrósł poziom skuteczności wykorzystywania

wzroku w codziennym funkcjonowaniu.

6

Inaczej: rehabilitacja wzroku jako konieczna, systematyczna,

dostosowana do aktualnego poziomu funkcjonowania wzrokowego pomoc w uporządkowaniu i zapamiętaniu

odbieranych drogą wzrokową informacji / bodźców.

7

Kluczem do uporządkowania podawanych informacji wzrokowych jest diagnoza funkcjonowania wzrokowego dziecka. Skoncentrowana jest ona na ocenie

osiągniętego etapu rozwoju widzenia oraz próbie dobrania najbardziej korzystnych

dla aktywności wzrokowej czynników zewnętrznych.

8

Stymulacja rozwoju widzenia prowadzona zgodnie z etapami rozwoju

widzenia przebiega wg następującej kolejności:

• Pobudzanie widzenia

• Stymulacja widzenia

• Rozwijanie podstawowych sprawności wzrokowych związanych z motoryką gałek ocznych

• Kształtowanie pojęć i pamięci wzrokowych

• Rozwijanie wyższych sprawności wzrokowych

9

Jednak ocena, na jakim etapie rozwoju funkcji wzrokowych należy rozpocząć (czy kontynuować) rehabilitację wzroku, uzupełniona być musi o wiedzę na temat

wszystkich czynników mających wpływ na funkcjonowanie wzrokowe każdego,

nie tylko słabo widzącego, dziecka.

10

Zebrane wszystkie razem, usystematyzowane czynniki

wpływające na funkcjonowanie wzrokowe słabo widzącego

znajdziemy w popularnym Modelu Ann Corn:

• Czynniki fizjologiczne

• Wyposażenie i predyspozycje indywidualne

• Warunki zewnętrzne

11

Czynniki fizjologiczne

• Ostrość wzroku (do bliży, do dali oraz do średnich odległości);

• Pole widzenia (centralne i obwodowe);• Motoryka gałek ocznych;• Funkcje pól mózgowych odpowiedzialnych

za fiksację, akomodację, postrzeganie ruchu i łączenie obrazów z obu oczu;

• Recepcja światła i barwy, czyli odbieranie wrażeń wzrokowych związanych ze światłem i barwą, natomiast w przypadku występowania ślepoty na barwy, recepcja różnych odcieni szarości

12

Wyposażenie i predyspozycje indywidualne

• Zdolności poznawcze, czyli inteligencję, rozwój i zasób pojęć, pamięć, doświadczenie, umiejętność rozwiązywania problemów;

• Rozwój pozostałych zmysłów oraz ich integrację;• Zdolności percepcyjne, czyli takie, między innymi

umiejętności, jak umiejętność wyodrębniania figury od tła, dopełnianie wzrokowe;

• Cechy psychiczne - istotnymi cechami są tutaj uwaga, motywacja, stabilność emocjonalna;

• Cechy fizyczne obejmują przede wszystkim rozwój motoryczny, wytrzymałość i ogólny stan zdrowia

13

Warunki zewnętrzne

• Barwa - jej stopień nasycenia, odcień i jaskrawość;

• Kontrast wytwarzany przez barwy i światło padające na obiekty;

• Czas obejmujący: częstotliwość, czas trwania i tempo ekspozycji;

• Przestrzeń, czyli wielkość, liczbę, odległość, układ i relacje między przedmiotami;

• Oświetlenie: natężenie światła oraz odbicia od obiektów

14

Każdy z wymienionych czynników pozostaje w związku z pozostałymi i wywiera mniejszy bądź większy wpływ na jakość reakcji wzrokowych.

Celem diagnozy funkcjonalnej jest więc „skomponowanie” zestawu: odpowiedni etap

rozwoju widzenia, optymalne warunki zewnętrzne oraz poczucie bezpieczeństwa i

komfort fizjologiczny.15

Etapy rozwoju widzenia

• Reagowanie w sposób świadczący o spostrzeganiu bodźców wzrokowych (1 – 3 m. ż.);

• Rozwijanie i usprawnianie dowolnej kontroli ruchów gałek ocznych. Pojawiają się wybieranie i różnicowanie konkretnych obiektów o wyraźnych barwach i kształtach (4 – 12 m. ż.);

• Rozróżnianie, rozpoznawanie i posługiwanie się konkretnymi obiektami (1 – 3 lata)

• Rozróżnianie i identyfikowanie kształtów i szczegółów obiektów oraz obrazków przedstawiających przedmioty, ludzi i czynności (2 – 4 lata);

• Zapamiętywanie szczegółów w złożonych obrazkach i wzorach. Odnoszenie części do całości, rozróżnianie figury na tle w relacji blisko – daleko (3 – 5 lat);

• Rozróżnianie, identyfikowanie i odtwarzanie figur abstrakcyjnych i znaków (4 – 5 lat);

• Rozróżnianie, identyfikowanie i spostrzeganie układów na obrazkach, w figurach przestrzennych i znakach (5 – 6 lat);

• Identyfikowanie, spostrzeganie i odtwarzanie pojedynczych i złożonych znaków (6 – 7 lat)

16

Praca z Dziećmi17

Dziewczynka lat 5pod opieką Fundacji od 6 miesięcy

• Diagnoza medyczna: hypoplazja nerwów wzrokowych• Funkcjonowanie na poziomie upośledzenia umysłowego

w stopniu głębokim• Reakcje wzrokowe: brak konsekwentnych reakcji

wzrokowych• Warunki oświetleniowe – ciemnia• Rodzaj bodźca – bezpośrednie źródło światła• Cel: reagowanie w sposób świadczący o spostrzeganiu

bodźców wzrokowych

Slajdy do stymulacji widzenia (Wuerzburg), obiekty odbijające światło, reflektor…

Dziewczynka lat 3pod opieką Fundacji od 2 lat

• Diagnoza medyczna: wodogłowie wrodzone, zanik nerwów wzrokowych

• Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim• Reakcje wzrokowe: reagowanie w sposób świadczący

o spostrzeganiu bodźców wzrokowych, krótkotrwała fiksacja

• Warunki oświetleniowe – ciemnia, warunki znacznego i umiarkowanego zaciemnienia

• Rodzaj bodźca – światło odbite, podświetlone obiekty• Cel: rozwijanie i usprawnianie dowolnej kontroli ruchów

gałek ocznych

Slajdy do stymulacji widzenia, obiekty podświetlane, reflektor, kontrastowe tło…

21

Chłopiec lat 4pod opieką Fundacji od 6 miesięcy

• Diagnoza medyczna: hemofilia, niedorozwój nerwów wzrokowych

• Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim• Reakcje wzrokowe: reagowanie w sposób świadczący o

spostrzeganiu bodźców wzrokowych, niekonsekwentnie: dowolne ruchy gałek ocznych, wybieranie i różnicowanie konkretnych obiektów o wyraźnych barwach i kształtach

• Warunki oświetleniowe – warunki znacznego i umiarkowanego zaciemnienia, naturalne warunki oświetleniowe

• Rodzaj bodźca – światło odbite, podświetlone obiekty, obiekty w wysokim kontraście, obiekty w ruchu

• Cel: rozwijanie i usprawnianie dowolnej kontroli ruchów gałek ocznych, stymulowanie do różnicowania obiektów

Plansze odbijające światło, plansze w wysokim kontraście, reflektor…

Kontrastujące z tłem obiekty, zabawki przyczynowo – skutkowe…

Dziewczynka lat 3Pod opieką Fundacji od 2 lat

• Diagnoza medyczna: Zespół Axenfelda-Riegera (obustronne wady przedniego odcinka oka)

• Funkcjonowanie na poziomie normy intelektualnej• Reakcje wzrokowe: rozróżnianie i identyfikowanie

kształtów i szczegółów obiektów oraz obrazków przedstawiających przedmioty i ludzi

• Warunki oświetleniowe – dobre i naturalne warunki oświetleniowe

• Rodzaj bodźca – obiekty, reprezentacje obiektów• Cel: identyfikowanie obrazków przedstawiających

przedmioty, ludzi i czynności, zapamiętywanie szczegółów w złożonych obrazkach i wzorach, odnoszenie części do całości 25

Program Lily & Gogo

26

Chłopiec lat 5Pod opieką Fundacji od 2 lat

• Diagnoza medyczna: Wcześniactwo, ROP III st.• Funkcjonowanie na poziomie normy intelektualnej• Reakcje wzrokowe: zapamiętywanie szczegółów w

złożonych obrazkach i wzorach, odnoszenie części do całości, rozróżnianie figury na tle w relacji blisko – daleko, rozróżnianie figur abstrakcyjnych i znaków

• Warunki oświetleniowe – dobre i naturalne warunki oświetleniowe

• Rodzaj bodźca – obiekty, reprezentacje obiektów• Cel: identyfikowanie i odtwarzanie figur abstrakcyjnych i

znaków, rozróżnianie, identyfikowanie i spostrzeganie układów na obrazkach, w figurach przestrzennych i znakach 27

Light Box, Program Frostig, zamiast ołówka – miękka kredka…

28

Często najważniejszy sprzęt terapeuty pracującego ze słabo widzącym dzieckiem

Jednak poziom oświetlenia dostosowany być musi do bodźca oraz potrzeb dziecka

Często ogromną poprawę w funkcjonowaniu wzrokowym dziecka obserwujemy już po

zastosowaniu wzmożonego kontrastu

Najczęściej konieczne okazuje się własnoręczne „ulepszanie” lub tworzenie

zabawek

Jednak okazjonalnie producenci przedmiotów użytkowych ułatwiają nam

zadanie

Podsumowując:

• Kolejność osiągania etapów rozwoju widzenia

• Wyposażenie i predyspozycje indywidualne podopiecznego

• Czynniki fizjologiczne

warunkują dobór metod i form pracy podczas rehabilitacji wzroku….

…oraz układają się w etapy stymulowania rozwoju widzenia:

• Poczucie widzenia – uwaga wzrokowa – spostrzeganie ruchu – fiksacja;

• Pojęcie i spostrzeganie obiektu;• Percepcja form trójwymiarowych;• Percepcja form dwuwymiarowych – reprezentacje

konkretnych przedmiotów;• Obrazki przedstawiające postaci i sceny;• Układanki trójwymiarowe i obrazkowe –

porządkowanie, dopełnianie wzrokowe, pamięć wzrokowa, scalanie wzrokowe;

• Znaki abstrakcyjne – litery, wyrazy, zdania, ich różnicowanie, kojarzenie, interpretowanie i czytanie 35

Dziękuję za uwagę

Bibliografia

Adamowicz-Hummel A.: Na czym polega ocena funkcjonalna? Maszynopis, Warszawa 1988

Barraga N., Morris J.: Program rozwijania umiejętności posługiwania się wzrokiem. Założenia do wszechstronnego programu. Materiały źródłowe na temat słabowidzących. WSPS-PZN, Warszawa 1989

Corn A.: Model funkcjonowania wzrokowego słabowidzących. „Materiały tyflologiczne 1991, nr 7. PZN, Warszawa

36