ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ

ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΤΙΣ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ

ΜΑΘΗΜΑ: ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ

Εξετάζοντας το ζήτημα της εθνικής κυριαρχίας στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, υπό το πρίσμα του δομικού ρεαλισμού και του

κονστρουκτιβισμού

Αντώνιος Δ. Κάργας

Α.Μ.: 3033201401014

ΚΟΡΙΝΘΟΣ

ΙΟΥΝΙΟΣ 2015

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Το σύγχρονο διεθνές περιβάλλον, χαρακτηρίζεται από σημαντικές μεταβολές στα

καθιερωμένα πρότυπα λειτουργίας και συμπεριφοράς όλων των δρώντων. Στα πλαίσια

αυτά, έννοιες όπως αυτή της «εθνικής κυριαρχίας» μεταλλάσσονται, αποκτώντας νέα

δυναμική και νόημα. Ή μήπως όχι;

Η παρούσα εργασία έρχεται να συμβάλει στο ζήτημα αυτό αποτυπώνοντας το νόημα

και τη σημασία της «κυριαρχίας», τόσο στην υφιστάμενη μορφή της, όσο και στις

δυναμικές της εξελίξεις, όπως αυτές λαμβάνουν χώρα στα πλαίσια της Ευρωπαϊκή

Ένωσης. Η στόχευση στο συγκεκριμένο αυτό περιβάλλον είναι ιδιαίτερης σημασίας

εξαιτίας της μοναδικότητας τους φαινομένου της οικειοθελούς παραχώρησης

τμημάτων εθνικής κυριαρχίας, αλλά και της μετουσίωσης αυτής σε μία νέα μορφή

«συλλογικής κυριαρχίας».

Η εργασία πραγματοποιείται αξιοποιώντας το πλαίσια ανάλυσης των σχολών σκέψης

του νεορεαλισμού και του κονστρουκτιβισμού, που κρίθηκαν περισσότερο κατάλληλες

για τη μελέτη της σχέσης εθνικής κυριαρχίας και συμμετοχής στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ: Διεθνείς σχέσεις, Διεθνείς Δημόσιες Πολιτικές

ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: Εθνική Κυριαρχία, Ευρωπαϊκή Ένωση, Νεορεαλισμός,

Κονστρουκτιβισμός

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ................................................................................................................................ 4

2. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ................................................................................................. 6

2.1 Συνοπτικός Ορισμός της Κυριαρχίας ............................................................................................... 6

2.2 Κυριαρχία και Ε.Ε. ........................................................................................................................... 8

3. ΕΞΕΤΑΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΥΠΟ ΣΥΝΘΕΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ............................................ 10

3.1 Η προσέγγιση του νεορεαλισμού ................................................................................................... 10

3.2 Η προσέγγιση του κονστρουκτιβισμού........................................................................................... 12

4. ΑΝΤΙ ΣΥΜΕΡΑΣΜΑΤΟΣ ...................................................................................................... 15

ΑΝΑΦΟΡΕΣ .................................................................................................................................. 17

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο παγκόσμιο περιβάλλον, στο οποίο οι κανόνες της

πολιτικής και των διεθνών σχέσεων τέμνουν ή συμπίπτουν με αυτούς της οικονομίας,

είναι φυσικό και επόμενο να μεταλλάσσεται και το περιεχόμενο εννοιών που μέχρι

πρότινος θεωρούνταν δεδομένες ή σχετικά παγιωμένες [1].

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε. εφεξής), της οποίας η

μορφή και το περιεχόμενο δεν έχει προηγούμενο και ως εκ τούτου η λειτουργία της

ανοίγει νέα πεδία συζητήσεων. Ειδικά μετά τη μεγάλη διεύρυνση που πραγματοποίησε

με την είσοδο σε αυτήν χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, δεν είναι λίγοι

αυτοί που υποστηρίζουν ότι βρίσκεται σε ένα μεταβατικό στάδιο που ενέχει κινδύνους

που δύναται να υποσκάψουν την ενοποιητική διαδικασία [2].

Οι κίνδυνοι αυτοί σε μεγάλο βαθμό προέρχονται και ανατροφοδοτούνται από την

έννοια της «κυριαρχίας», η οποία και συνόδευσε επί μακρών τα εθνικά κράτη,

καθιστώντας δύσκολη την αποδοχή της εκχώρησης ή του περιορισμού της.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η απόρριψη μέσω δημοψηφίσματος το 2005 της

«Ευρωπαϊκής Συνταγματικής Συνθήκης», γεγονός που κατέδειξε ότι η αντίληψη περί

«κυριαρχίας» είναι ακόμα ζωντανή [2], έστω και αν σε κάποιες περιπτώσεις βρίσκεται

σε λανθάνουσα κατάσταση.

Πιο πρόσφατο και ελληνικό παράδειγμα, αποτελεί η συνεχής επίκληση της έννοιας της

«κυριαρχίας» από τον σημερινό Πρωθυπουργό κ. Τσίπρα, τόσο ως καταγγελία1 ενάντια

στην προηγούμενη Κυβέρνηση [3], όσο και ως διαπραγματευτικό επιχείρημα2 για το

εσωτερικό της χώρας, την Ε.Ε. και τους λοιπούς «θεσμούς» [4]. Η στρατηγική αυτή δεν

είναι τυχαία, καθώς βρίσκει απήχηση: α) στα βαθύτερα εσωτερικά υποστρώματα της

1 «Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι η πορεία του τόπου είναι αδιέξοδη, ότι αν συνεχιστεί το

πρόγραμμα των μνημονίων δεν θα μιλάμε πλέον για τη σωτηρία της κοινωνίας και την ανάγκη να

αντιμετωπίσουμε τις βαθύτατες πληγές, αλλά θα μιλάμε για την ίδια την ύπαρξη της δημοκρατίας και της

χώρας ως ανεξάρτητης οντότητας, δηλαδή της ίδιας της εθνικής μας κυριαρχίας και της ανεξαρτησίας,

που απειλείται αν συνεχιστεί αυτό το πρόγραμμα»

2 «Δεν διαπραγματευόμαστε την εθνική μας κυριαρχία, δεν διαπραγματευόμαστε τη λαϊκή κυριαρχία, δεν

διαπραγματευόμαστε τη λαϊκή εντολή των εκλογών της 25ης του Γενάρη!»

κοινωνικής συνείδησης, η οποία έχει διαμορφωθεί με βάση τις ιστορικές μνήμες και β)

τα ένστικτα επιβίωσης και ασφάλειας, που διατρέχουν οριζόντια τα κράτη και τους

πολιτικούς δρώντες, ακόμα και αν δεν είναι εμφανή με την πρώτη ματιά.

Τα ανωτέρω αποτελούν ενδείξεις, του γεγονότος πως παρά τα σημαντικά βήματα που

έχουν πραγματοποιηθεί σε επίπεδο συνεργασίας και συντονισμού των κρατών, ακόμα

και σε επίπεδο Ε.Ε., το ζήτημα της κυριαρχίας είναι συνεχώς εξελισσόμενο και

επηρεαζόμενο από εξωγενείς παραμέτρους, όπως για παράδειγμα η οικονομική κρίση.

Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να συμβάλει στην περαιτέρω κατανόηση του

ζητήματος της εθνικής κυριαρχίας στα πλαίσια λειτουργίας της Ε.Ε. και μέσο για την

επίτευξη του είναι η μελέτη του υπό το πρίσμα του νεορεαλισμού και του

κονστρουκτιβισμού. Οι λόγοι που δύο αυτές σχολές σκέψεις επελέγησαν αφορούν ως

προς τις ερμηνευτικές τους δυνατότητες διαχρονικά, αλλά και στα πλαίσια των

συνθηκών που επικρατούν στο παγκοσμιοποιημένο διεθνές περιβάλλον. Επιπροσθέτως,

δεν μπορεί να παραβλεφθεί το γεγονός πως ο νεορεαλισμός συνδέεται ιστορικά με τη

δημιουργία των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων [5], προσεγγίζοντας τη διεθνή πολιτική μέσα

από τις παραγγελματικές δομές του διεθνούς συστήματος [6].Παράλληλα, ο

κονστρουκτιβισμός είναι ιδιαίτερα χρήσιμος τόσο για την κατανόηση, όσο και την

εξήγηση σύνθετων διεθνοπολιτικών φαινομένων [7].

Κεντρικό ερώτημα της εργασίας αποτελεί το πώς αντιλαμβάνονται δύο διαφορετικές

σχολές σκέψης των διεθνών σχέσεων, την αλληλεπιδραστική σχέση που αναπτύσσεται

μεταξύ εθνικής κυριαρχίας και της Ε.Ε. υπό το σημερινό πλαίσιο λειτουργίας της. Στις

ενότητες που ακολουθούν αναπτύσσεται συνοπτικά η έννοια της κυριαρχίας και πως

αυτή αποτυπώνεται στο κανονιστικό και λειτουργικό πλαίσιο της Ε.Ε. (σχέση εθνικής

κυριαρχίας – Ε.Ε.), αποτυπώνεται η θεώρηση του νεορεαλισμού για τη σχέση αυτή και

ακολούθως η αντίστοιχη θεώρηση του κονστρουκτιβισμού.

2. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

2.1 Συνοπτικός Ορισμός της Κυριαρχίας

Η έννοια της «κυριαρχίας» σε μεγάλο βαθμό πορεύτηκε παράλληλα με την εξέλιξη της

ευρωπαϊκής ιστορίας, κατορθώνοντας να αποτελέσει όμως θεμέλιο λίθο των διεθνών

σχέσεων για σχεδόν τρεις αιώνες. Η αιτία της μακροβιότητας της πρέπει να αναζητηθεί

στη διαχρονική σημασία δύο εκ των κυριοτέρων σκοπών που έρχεται να καλύψει: την

ειρήνη και την ασφάλεια.

Η «κυριαρχία» αποτελεί μία οντολογική προϋπόθεση για την ύπαρξη οποιασδήποτε

μορφής κράτους / διακυβέρνησης καθώς αφορά τη δύναμη καθορισμού και ακύρωσης

του νόμου, σε όλους γενικά και τον καθένα ξεχωριστά [8]. Ο φορέας έκφρασης της

κυριαρχίας έχει μεταβληθεί στο βάθος των αιώνων, ακολουθώντας την πορεία της

ιστορίας και περνώντας από διαφορετικά κανάλια (πολιτικά και θρησκευτικά, π.χ. ο

Πάπας) [9], διατηρώντας όμως το χαρακτηριστικό του «παντοδύναμου υποκειμένου».

Ο τρόπος με τον οποίο η «κυριαρχία» είναι αντιληπτή σήμερα καθορίστηκε σε μεγάλο

βαθμό από το «βεστφαλιανό σύστημα», που σηματοδότησε τη μετάβαση της Ευρώπης

από ένα σύστημα δεσμών πίστης και αφοσίωσης, στο σύγχρονο διακρατικό σύστημα. Οι

αρχές που θεμελιώθηκαν τότε3, εξακολουθούν να ορίζουν σε μεγάλο βαθμό μέχρι και

σήμερα το σύστημα κρατών ειδικά σε επίπεδο αποκλεισμού εξωτερικών δρώντων από

την εξουσία στο εσωτερικό του κράτους [10].

Όπως είναι φυσικό, οι αρχές αυτές εμπλουτίστηκαν στην πάροδο του χρόνου

δημιουργώντας ένα θεωρητικό πλαίσιο που ουσιαστικά ταύτιζε σχεδόν το κράτος και

την κυριαρχία, σε έναν γάμο πολιτικής ισχύος με τον οποίο η ακαταμάχητη,

απρόσωπη, έλλογη και αφηρημένη επιταγή κρατικού δικαίου εκφράζεται μέσα από τη

«συνταγματική βούληση» των σύγχρονων κρατών [11].

Η βούληση αυτή είναι αδιαίρετη, αμεταβίβαστη και αναπαλλοτρίωτη, χωρίς να

δέχεται περιορισμούς διάρκειας – εντάσεως – εκτάσεως. Ο οποιοσδήποτε τέτοιος

περιορισμός συνεπάγεται αυτομάτως και παύση της «κυριαρχίας» [12].

3 Κρατική κυριαρχία, ανεξαρτησία, εδαφική ακεραιότητα και νομική ισότητα των κρατών [9].

Ο τρόπος έκφρασης της «βούλησης» που

νομιμοποιεί την «κυριαρχία», αποτέλεσε

ζήτημα φιλοσοφικής και πολιτικής ανάλυσης,

με τον λαό είτε να μεταβιβάζει τα δικαιώματα

του στον Λεβιάθαν / κράτος, είτε απλά να

νομιμοποιεί τη δημόσια εξουσία [13] που αυτό

ασκεί.

Η κυριαρχία είναι η

«απόλυτη και διαρκής

εξουσία του κράτους» [12]

Το τι τελικά ισχύει σε κάθε περίπτωση όμως βάσει της συνταγματικής θεωρίας είναι

«απόφαση» του κράτους, το οποίο και διατηρεί την κυριαρχία ως «αρμοδιότητα της

αρμοδιότητας» με βάση την οποία καθορίζει από μόνο του τα όρια της δικαιοδοσίας

του και νομιμοποιείται να εκφέρει την «τελευταία λέξη» [14].

Η σύγχρονη νομική επιστήμη διακρίνει δύο ουσιώδεις τύπους κυριαρχίας [10]:

1. Εξωτερική ή Διεθνής (νομική) Κυριαρχία – η αμοιβαία αναγνώριση εδαφικών

οντοτήτων που χαίρουν ανεξαρτησίας [15]. Τα κυρίαρχα κράτη υπόκεινται στους

κανόνες τους διεθνούς δικαίου που σηματοδοτεί: α) παθητικά τη μη επέμβαση,

β) ενεργητικά το δικαίωμα συμμαχίας και γ) το δικαίωμα πολέμου. Η έννοια της

«κυριαρχίας» είναι ενιαία για όλα τα κράτη, γεγονός που σημαίνει ότι τα κράτη

είναι ίσα και απολαμβάνουν εξίσου το απαραβίαστο της επικράτειας4.

2. Εσωτερική ή Συνταγματική Κυριαρχία – η ικανότητα των αρχών μία πολιτείας να

ασκεί αποτελεσματικό έλεγχο εντός των συνόρων και η οργάνωση των δομών

εξουσίας [15]. Αυτή περιλαμβάνει το μονοπώλιο φυσικού καταναγκασμού και

την αρμοδιότητα καθορισμού των ορίων δικαιοδοσίας.

Βάσει της διεθνούς βιβλιογραφίας, η εσωτερική κυριαρχία επιδέχεται πιο εύκολα

περιορισμούς συγκριτικά με την εξωτερική κυριαρχία [16]. Η εσωτερική κυριαρχία

δομείται κυρίως με μονομερείς νομικές πράξεις, σε αντίθεση με την εξωτερική πολιτική

η οποία υπόκειται στους κανόνες του διεθνούς δικαίου, οπότε και υπόκειται

ασθενέστερα στην αρχή της νομιμότητας (η οποία είναι ιδιαιτέρως ισχυρή στο

εσωτερικό των κρατών). Επιπροσθέτως, στην περίπτωση διεθνών οργανισμών ή

4 Απαραβίαστο τόσο όσον αφορά την εδαφική εξουσία, αλλά και όσον αφορά το μονοπώλιο της κρατικής

εξουσίας στην επικράτεια.

υπερεθνικών αρχών, πολλοί τομείς της εσωτερικής πολιτικής είναι δεκτικοί σε

μεσοπρόθεσμο συντονισμό [9].

2.2 Κυριαρχία και Ε.Ε.

Η Ε.Ε. αποτελεί μία ιδιαίτερη περίπτωση, αποτελώντας ένα sui generis πολιτικό

μόρφωμα, το οποίο όχι μόνο έχει μοναδικά χαρακτηριστικά σε παγκόσμιο επίπεδο,

αλλά επιπροσθέτως που βρίσκεται σε μία φάση μετάλλαξης σε ομοσπονδιακό κρατικό

μόρφωμα (πολιτική ενοποίηση) [17].

Η συστημική πολυπλοκότητα της Ε.Ε. γίνεται αντιληπτή ότι ενσωμάτωσε στη λειτουργία

στοιχεία όπως ο κανόνας της ομοφωνίας για τη λήψη αποφάσεων (χαρακτηριστικό της

συνομοσπονδίας), παράλληλα με κανόνες όπως ότι το ευρωπαϊκό δίκαιο υπερισχύει

των αντίστοιχων εθνικών νομοθεσιών (χαρακτηριστικό του ομοσπονδιακού κράτους)

[18]. Η μετεξέλιξη της αφορά κυρίως τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων με ειδική

πλειοψηφία στο Συμβούλιο των Υπουργών (και όχι ομοφωνία που αποτελεί οχυρό

κυριαρχίας), στην ανεξαρτησία των μελών της Επιτροπής, στις εκτελεστικές εξουσίες

(προώθηση ευρωπαϊκών έναντι των εθνικών συμφερόντων) που αυτή απολαμβάνει και

άλλα.

Μέσα στο πλαίσιο αυτό, είναι λογικό

να εγείρονται ερωτήματα αναφορικά

με το κατά πόσο εξ’ ορισμού η

συμμετοχή στην Ε.Ε. σηματοδοτεί

περιορισμό ή απειλή για την εθνική

κυριαρχία [19]. Τα ερωτήματα αυτά

δεν είναι απλά πολιτικά, αλλά

βαθύτερα κοινωνικά και σχετίζονται

ισχυρά με την έννοια της «εθνικής

ταυτότητας» που ηχεί ομόηχη με

αυτήν της «εθνικής κυριαρχίας» [20].

Η κοινή ισοτιμία, η επικράτηση

του ευρωπαϊκού δικαίου και οι

αυξημένες αρμοδιότητες της ΕΚΤ

είναι πιθανό να οδηγήσουν σε

ενίσχυση των αισθημάτων

περιορισμού της εθνικής

κυριαρχίας [20]

Στο σημείο αυτό συντελείται άλλη μία μοναδικότητα, καθώς δεν πρόκειται για ένα

«βίαιο» ή «καταναγκαστικό» περιορισμό της κυριαρχίας, αλλά για μία οικειοθελή

διαδικασία μεταβίβασης αρμοδιοτήτων [21] από τα κράτη προς μία πολιτική οντότητα

που την ίδια στιγμή δεν καθίσταται (απαραίτητα) η ίδια «κυρίαρχη» [22].

Αναπτύσσονται έτσι τουλάχιστον δύο δυναμικές θεωρήσεις που αφορούν τον τρόπο

που αλληλεπιδρούν Ε.Ε. και εθνική κυριαρχία:

1. Η κυριαρχία ως απώτερο όριο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης: Ευρωπαϊκή και

εθνική κυριαρχία θεωρούνται ανταγωνιστικές, καθώς η ανάπτυξη της πρώτης

απαιτεί την αποδυνάμωση της δεύτερης [23], με αποτέλεσμα η εθνική

κυριαρχία να στέκεται συνεχώς εμπόδιο στην ουσιαστική ευρωπαϊκή

ολοκλήρωση. Για τον λόγο αυτό, αναπτύσσεται ένα σύνθετο «παίγνιο»

διαπραγμάτευσης, με την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση να επιχειρεί να

χρησιμοποιήσει την εθνική κυριαρχία για να πετύχει τους δικούς της σκοπούς,

οδηγώντας στη σταδιακή της υπέρβαση [24]. Η διαδικασία αυτή

πραγματοποιείται με την παροχή ανταλλαγμάτων (οικονομικού κυρίως

χαρακτήρα, αλλά και σε όρους ασφάλειας) προς την εθνική κυριαρχία, γεγονός

που από μόνο του οδηγεί στην μετάλλαξη της [25].

2. Μία νέα μορφή κυριαρχίας: Διαπλάθεται μία νέα μορφή κυριαρχίας, η οποία

εμπεριέχει μεταμορφωμένα τα βασικά χαρακτηριστικά της πολιτικής

κυριαρχίας, αλλά σε ένα νέο πλαίσιο μετά-εθνικού χαρακτήρα [26].

Απαλλαγμένη από τυχόν εθνο-κρατικά στοιχεία, οι επιμέρους εθνικές κυριαρχίες

στην Ε.Ε. λαμβάνει χαρακτήρα αυτόνομων πολιτιστικών και πολιτικών

κοινοτήτων που μετουσιώνουν τον συνολικό δημόσιο ευρωπαϊκό πολιτικό χώρο

[22]. Ουσιαστικά σηματοδοτείται έτσι το πέρασμα στη συγκυριαρχία ή την

πολλαπλή κυριαρχία, μεταξύ διαφορετικών μορφών κυριαρχίας, της

ευρωπαϊκής και των επιμέρους εθνικών [27].

3. ΕΞΕΤΑΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΥΠΟ ΣΥΝΘΕΤΟ ΠΡΙΣΜΑ

Η ανάλυση που προηγήθηκε κατέδειξε την ύπαρξη δύο τουλάχιστον διαφορετικών

θεωρήσεων για την έννοια της κυριαρχίας στο πλαίσια λειτουργίας της Ευρωπαϊκής

Ένωσης. Στις ενότητες που ακολουθούν, πραγματοποιείται η αποτύπωση του τρόπου

που εκλαμβάνουν και αντιμετωπίζουν το ζήτημα, δύο διαφορετικές σχολές σκέψεις: του

νεορεαλισμού και του κονστρουκτιβισμού.

3.1 Η προσέγγιση του νεορεαλισμού

Ο νεορεαλισμός ήρθε ως απάντηση του ρεαλιστικού ρεύματος στις αλλαγές που

πραγματοποιήθηκαν μετά το τέλος της δεκαετίας του 1960, επιχειρώντας: α) μία

επιστημονική προοδευτική επανόρθωση της σχολής [28] και β) την παροχή επαρκών

απαντήσεων στις προκλήσεις που προοδευτικά έθετε η σχολή του Φιλελευθερισμού [5].

Με βάση τη σχολή αυτή, το κράτος παραμένει βασικός δρώντας, αν και όχι μοναδικός

[29]. Η έννοια της κυριαρχίας είναι συνυφασμένη με αυτήν του κράτους, καθώς αυτό

αποτελεί ορθολογικό «παίκτη» που επιδιώκει την εξασφάλιση του συμφέροντος του.

Το συμφέρον αυτό εξασφαλίζεται μέσω της επάρκειας ισχύος, που όμως δεν αποτελεί

αυτοσκοπό καθώς σε σειρά περιπτώσεων βασικό όργανο υλοποίησης του εθνικού

συμφέροντος είναι η εξασφάλιση της «ασφάλειας» για τη διαιώνιση της εθνικής

κυριαρχίας [29].

Η σχολή αποδέχεται την ύπαρξη δομών στα πλαίσια του διεθνούς συστήματος, εντός

των οποίων τα κράτη συνυπάρχουν, συνεργάζονται ή ανταγωνίζονται. Παρά την

αποδοχή της ύπαρξης διεθνών δομών όμως, η απουσία κάποιας κοινά αποδεκτής και

νομιμοποιημένης υπερεθνικής αρχής, οδηγεί τις σχέσεις κρατών να λαμβάνουν χώρα

σε καθεστώς «αναρχίας» [29], με αποτέλεσμα την εμφάνιση συγκρούσεων μεταξύ των

κρατών – όχι απαραίτητα πολεμικών.

Η μετατόπιση του κέντρου ενδιαφέροντος, από την ισχύ και τις ένοπλες συγκρούσεις,

σε πολλαπλά επίπεδα αλληλεπιδραστικών σχέσεων (όπως οι οικονομικοί παράγοντες

ως παράμετρος στη λήψη αποφάσεων – συνεργασίας ή σύγκρουσης), διαμορφώνει ένα

νέο πλαίσιο κυριαρχίας στο οποίο αυτή δεν ορίζεται αποκλειστικά με όρους ισχύος και

συνόρων, αλλά λαμβάνει και λιγότερο απτές μορφές [29]. Για τον λόγο αυτό, τα κέρδη

και οι απώλειες δεν είναι απαραίτητα απόλυτα (zero sum game), με συνέπεια την

απώλεια ή των απόκτηση κυριαρχίας, αλλά μπορούν να είναι και σχετικά.

Όσον αφορά το ζήτημα της κυριαρχίας στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αυτή

αντιμετωπίζεται ως η επιτομή της ικανότητας του διεθνούς συστήματος να

προκαθορίζει τα περιθώρια εντός των οποίων τα κράτη μπορούν να επιλέξουν τους

τρόπους και τα μέσα εφαρμογής των πολιτικών ισχύος τους, ώστε να εξασφαλίσουν την

επιβίωση και την ασφάλεια τους [30]. Η άσκηση των δικαιωμάτων δηλαδή της

εξωτερικής κυριαρχίας των κρατών είναι περιορισμένα εκ της φύσεως του διεθνούς

συστήματος, καθώς υπαγορεύεται από τις πιέσεις που ασκούνται με βάση τις δομές

ισχύος και ασφάλειας [31].

Το μέγεθος της ισχύος που το κάθε κράτος εκφράζει, καθορίζει εν πολλοίς τόσο τα

περιθώρια άσκησης της κυριαρχίας του, όσο και τις δυνατότητες που έχει να επηρεάζει

τις διεθνείς δομές προς όφελος του. Η Ε.Ε. ως εκ τούτου, αποτελεί ένα περίτεχνο

«καμουφλάζ» των ισχυρότερων κρατών, προκειμένου να δοθεί η εντύπωση ότι όλα τα

κράτη ανεξαρτήτων ισχύος και πλούτου βρίσκονται σε σχέσεις αλληλεξάρτησης [32].

Τα μικρότερα κράτη επέλεξαν να ενταχθούν στην όλη αυτή διαδικασία, παραχωρώντας

οικειοθελώς μέρος της κυριαρχίας τους, στα πλαίσια της πολιτικής εξισορρόπησης και

συγκεκριμένα καθώς αδυνατούσαν να κινητοποιήσουν επαρκείς εσωτερικούς πόρους

για να αυξήσουν την ισχύ τους (εσωτερική εξισορρόπηση), επέλεξαν να βρουν

πολλαπλασιαστές ισχύος (όπως η Ε.Ε.) προκειμένου να ισχυροποιήσουν την ασφάλεια

τους [33].

Όπως οι κυνηγοί που επιλέγουν να συμπράξουν προκειμένου να κυνηγήσουν ένα ελάφι

και να χορτάσουν την πείνα τους, έτσι και τα κράτη επέλεξαν να ενταχθούν στην Ε.Ε.

(παραχωρώντας μέρος της κυριαρχίας τους) προκειμένου να αυξήσουν την ισχύ τους

στο παγκόσμιο διεθνές σύστημα. Στην πράξη όμως, ο ορθολογισμός των κρατών, τους

επιτρέπει να πραγματοποιούν συνεχείς συγκρίσεις στη σχέση κόστους – οφέλους που

προκύπτει από την ένταξη τους. Όταν λοιπόν εμφανίζεται «ο λαγός των κυνηγών», με

τη μορφή κινδύνου για την κυριαρχία τους, τότε το ατομικό συμφέρον του κράτους

υπερισχύει του συλλογικού συμφέροντος.

Όσον αφορά την εσωτερική κυριαρχία, αυτή δεν εξετάζεται ενδελεχώς από τους

νεορεαλιστές, καθώς θεωρείται αναγκαία και αυτονόητη συνθήκη για την λειτουργία

και την ύπαρξη του κράτους. Αυτό δεν σημαίνει ότι η εσωτερική κυριαρχία δεν έχει

«αξία», το αντίθετο μάλιστα η απώλεια ή ο περιορισμός της εσωτερικής κυριαρχίας,

θα αποτελούσε λόγο σύγκρουσης το μέγεθος της οποίας θα εξαρτιόταν από το μέγεθος

της απειλής για την κρατική ασφάλεια.

Για τη νεορεαλιστική σχολή λοιπόν, τα όρια κυριαρχίας της Ε.Ε. φτάνουν εκεί που

ξεκινούν τα όρια της ζωτικής κυριαρχίας των μελών της. Για τον λόγο αυτό, αν και τα

κράτη λαμβάνουν μικρό ρίσκο προκειμένου να βελτιώσουν τη θέση τους στο εκάστοτε

σύστημα (π.χ. Ε.Ε.), είναι πρόθυμα να καταβάλλουν υψηλό κόστος όταν αισθανθούν ότι

απειλούνται σε αυτό [34].

3.2 Η προσέγγιση του κονστρουκτιβισμού

Η κονστρουκτιβιστική ανάλυση βασίζεται στη θεώρηση, ότι δεν υφίσταται μία

αντικειμενική κοινωνική πραγματικότητα έξω από την ανθρώπινη συνείδηση, αλλά

αντίθετα η διεθνής πραγματικότητα αποτελεί κοινωνικό κατασκεύασμα (ανθρώπινο

δημιούργημα) [5]. Ως εκ τούτου, ο κόσμος όπως τον γνωρίζουμε δεν μπορεί να

θεωρηθεί δεδομένος και στατικός, αλλά μεταλλάσσεται συνεχώς, με νέες ιδέες – αξίες –

πρότυπα να κερδίζουν τη γενική παραδοχή (διεθνοποίηση του προτύπου) και να

αντικαθιστούν τα παλιά [35].

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η έννοια του κράτους, που μπορεί να αποτελεί

σήμερα την παγκόσμια κυρίαρχη οργανωτική δομή, αλλά στο παρελθόν επικρατούσαν

οι αυτοκρατορίες και ακόμα παλαιότερα οι πόλεις κράτη, οδηγώντας στο συμπέρασμα

ότι δεν μπορεί να αποκλειστεί η μεταβεστφαλική εξέλιξη των διεθνών σχέσεων [5].

Στο ίδιο πλαίσιο και η έννοια της «κυριαρχίας» δεν μπορεί να αποσυνδεθεί από τις

δυνατότητες ερμηνείας που καθορίζεται από την ταυτότητα του κυριάρχου και την

ελευθερία του ερμηνευτή [36]. Ειδικά όσον αφορά την εσωτερική κυριαρχία,

χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί αυτό του εφοριακού και του ληστή, που και οι

δύο «απαιτούν» χρήματα υπό την απειλή «ποινής». Η επιλογή συμμόρφωσης στον

πρώτο και ανυπακοής στον δεύτερο, είναι αποτέλεσμα της κοινωνικής

«νομιμοποίησης» που απολαμβάνει ο πρώτος, ως επίδοξος «κυρίαρχος».

Παρόλο, που ο «ληστής» αποτελεί περισσότερο άμεση απειλή για την ίδια την

ανθρώπινη υπόσταση, είναι πιθανότερο να συναντήσει αντίσταση στην επιβολή της

«κυριαρχίας» του, γιατί σημασία δεν έχει μόνο η ισχύς και το συμφέρον, αλλά και

παράγοντες όπως το θεσμικό, αξιακό και πολιτισμικό περιεχόμενο [5]. Η εσωτερική

κυριαρχία αυτή όμως δεν είναι «αυτονόητη» (de facto), καθώς πρέπει να βασίζεται στο

περί κοινού αίσθημα δικαίου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το δικαίωμα των

πολιτών να εξεγείρονται ενάντια στην κρατική κυριαρχία, όταν αισθάνονται ότι

παραβιάζεται το Σύνταγμα [37].

Μία σημαντική ακόμα θεώρηση, είναι το γεγονός πως η «κυριαρχία» μπορεί να

διαχωριστεί οριζόντια (νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική), κάθετα (τοπική,

περιφερειακή, εθνική ή υπερεθνική), αλλά και σε επιμέρους τομείς (στρατιωτική,

οικονομική) [37]. Ως εκ τούτου, δεν υφίσταται το ενιαίο και αδιαχώριστο της

κυριαρχίας, αλλά αυτή ενσωματώνεται σε πολλαπλά επίπεδα που επιτρέπουν όμως σε

ένα κράτος να είναι λειτουργικό.

Αντίστοιχη αντιμετώπιση λαμβάνει και η εξωτερική κυριαρχία, η οποία και υπάγεται σε

μία σειρά περιορισμών που διέπουν τις διεθνείς σχέσεις. Τα κράτη δηλαδή δεν είναι

πλήρως «άναρχα» στο διεθνές σύστημα, αλλά αναγνωρίζουν αμοιβαία την κυριαρχία

τους και αποδέχονται την ύπαρξη βασικών κανόνων στις σχέσεις τους («λοκιανή»

προσέγγιση της αναρχίας) [5]. Παράλληλα, όμως επιδέχονται και περιορισμών στο

παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, στο οποίο τα κράτη είναι παράλληλα διαμορφωτές και

κοινωνοί των κανόνων που αναπτύσσει σε σειρά ζητημάτων, μεταξύ των οποίων και οι

διεθνείς σχέσεις. Ως εκ τούτου δεν υφίσταται ένα αναπόφευκτο «δίλλημα ασφαλείας»

μεταξύ των κυρίαρχων κρατών, καθώς είναι τα ίδια που διαμόρφωσαν την κατάσταση

στην οποία εμπλέκονται [38].

Με την ίδια λογική τα κράτη μπορούν να

μειώσουν οικειοθελώς ή / και να

αποκηρύξουν πλήρως την κυριαρχία τους,

αν κρίνουν την πράξη αυτή δόκιμη,

δημιουργώντας ένα νέο κόσμο στον οποίο

η έννοια της εθνικής κυριαρχίας θα είχε

«ξεπεραστεί» [38] – όπως θα δούμε και

ακολούθως το ξεπεραστεί μία έννοια δεν

σημαίνει την κατάργηση της, αλλά μάλλον

τον μετασχηματισμό του περιεχομένου

της.

Η επιλογή συμμετοχής ενός

κράτους στην Ε.Ε. αποτελεί

από μόνη της πράξη

κυριαρχίας, έστω και αν αυτό

προϋποθέτει τον εκ των

υστέρων οικειοθελή

περιορισμό της

Η Ε.Ε. αποτελεί τέτοια περίπτωση, όπου τα κράτη οικειοθελώς επιλέγουν να μειώσουν

την εξωτερική κυριαρχία τους, περιορίζοντας τις δυνατότητες του εθνικού τους

δικαίου και τις δυνατότητες καθορισμού των πολιτικών τους. Σήμερα, τα κράτη της

Ε.Ε. μπορεί να υποστηριχτεί πως αναδιαμορφώνουν την έννοια της κυριαρχίας, όχι

βάσει του δικαιώματος αποκλειστικότητας στη διαχείριση, αλλά βάσει της ικανότητας

τους να πληρούν τις προϋποθέσεις εκείνες που τα καθιστούν μέλη της διεθνούς

κοινότητας. Αυτό συνεπάγεται νέες μορφές οργάνωσης στην άσκηση κυριαρχίας, που

περιλαμβάνουν: α) τη συνδιαχείρηση κοινών αρμοδιοτήτων, β) την αποτελεσματική

εκπροσώπηση των συμφερόντων στο κοινό σύστημα και γ) την τελική ευθύνη στη

λήψη κοινών αποφάσεων [39].

Η «κυριαρχία» λοιπόν στα πλαίσια αναδιαμόρφωσης του περιεχομένου της στην

Ευρωπαϊκή Ένωση (ίσως και στο μοντέλο παγκόσμιας διακυβέρνησης που ίσως

ακολουθήσει) μπορεί να συνεχίζει να υφίσταται ως συστατικό στοιχείο του κράτους,

χωρίς όμως να αποτελεί τον πλέον καθοριστικό παράγοντα στη διαμόρφωση του

νομικού, πολιτικού και κοινωνικού πολιτισμού [40]. Ουσιαστικά, πρόκειται για ακόμα

μία διαφοροποίηση του περιεχομένου της «κυριαρχίας» σε επίπεδο πολιτικού

περιεχομένου και modus operandi [9].

Η ευρωπαϊκή ενοποίηση μετουσιώνει εν πολλοίς την κυριαρχία από «απόλυτη,

αδιαίρετη και αποκλειστική», σε «σχετική, μερική, συλλογική και αλληλέγγυα»,

διαμορφώνοντας Συντάγματα που επιτρέπουν τη μεταβίβαση τμημάτων της στους

υπερεθνικούς ευρωπαϊκούς οργανισμούς. Βάσει του Τσάτσου, το μόνο αμετάβλητο

στοιχείο της κυριαρχίας στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, φαίνεται να είναι το

αρχέγονο, χωρικό στοιχείο [19].

Παράλληλα όμως όσοι βιάστηκαν να προδικάσουν το τέλος της «κυριαρχίας»,

παρέβλεψαν την σημασία της ως συστατικό στοιχείο διαμόρφωσης του τόπου

δημόσιου διαλόγου και λειτουργίας της δημοκρατίας, μέσω της παροχής εθνικής

αυτονομίας και του δικαιώματος συνταγματικού αυτοκαθορισμού [14], καθώς και τη

διατήρηση χαρακτηριστικών όπως η ικανότητα επιβολής, η νομιμοποίηση αποφάσεων

και η ενοποίηση του εθνικού ιστού.

4. ΑΝΤΙ ΣΥΜΕΡΑΣΜΑΤΟΣ

Η ανωτέρω ανάλυση, επηρέασε σημαντικά τον τρόπο πρόσληψης παραστάσεων του

συντάκτη της παρούσης, όσον αφορά τη στάση της Ελληνικής Κυβέρνησης στο ζήτημα

της διαπραγμάτευσης που λαμβάνει χώρα στα πλαίσια της Ε.Ε. και της σχέσης του με

την εθνική κυριαρχία.

Καταρχάς, γίνεται περισσότερο εμφανής ο τρόπος με τον οποίο η έννοια της εθνικής

κυριαρχίας «κατασκευάζεται» στη συνείδηση της ελληνικής κοινωνίας. Η

διαπραγμάτευση σε επίπεδο Ε.Ε. δεν αφορά την ουσία του τρόπου λειτουργίας της

τελευταίας και το αν αυτός ο τρόπος αποτελεί παραβίαση των εθνικών δικαιωμάτων

κυριαρχίας, αλλά περισσότερο σχετίζεται με τους όρους δανεισμού της Ελλάδας και το

ζήτημα του τρόπου οι ευρωπαίοι εταίροι μας αντιμετωπίζουν το συσσωρευμένο

δημόσιο χρέος.

Παρόλα αυτά, η χρησιμοποιούμενη ορολογία μεταφέρει ένα «αρνητικό» μήνυμα περί

επικυριαρχίας της Ε.Ε. ακόμα και σε επίσημα πορίσματα της Ελληνικής Βουλής5 [41],

παραγνωρίζοντας πως ακόμα και μετά την ολοκλήρωση της διαπραγμάτευσης

(ανεξαρτήτως αποτελέσματος) η Ελλάδα θα εξακολουθεί να αναζητεί κεφάλαια

(δανειακά ή επενδυτικά) από τις παγκόσμιες αγορές και να συμμετέχει στο διεθνές

σύστημα (πρωτίστως στο ευρωπαϊκό – ελπίζω – και στο παγκόσμιο).

Ως εκ τούτου, η προσκόλληση του ΣΥΡΙΖΑ

σε μία παλαιάς κοπής έννοια

«κυριαρχίας», παράλληλα με την

ιδεοληπτική επιμονή της να την επιβάλει

στον κοινωνικό ιστό και τους εταίρους

μας, ουσιαστικά διαμορφώνει ένα πλαίσιο

απομονωτισμού, καθώς έρχεται σε

αντίθεση με την αποδεκτή μεταξύ των

ευρωπαϊκών κρατών αντίληψη.

Ερώτημα αποτελεί το τι θα

γίνει αν η συλλογική κυριαρχία

της Ε.Ε. και η ατομική των

υπολοίπων κρατών-μελών

συγκρουστεί με την αντίληψη

της Κυβέρνησης περί ελληνικής

κυριαρχίας;

Η χρήση της εθνικής κυριαρχίας ως «πρόσχημα», για τον καθορισμό των απώτερων

ορίων στα οποία η ευρωπαϊκή κυριαρχία μπορεί να επιβληθεί (κατά τα νεορεαλιστικά

5 Πόρισμα της Επιτροπής Αλήθειας της Βουλής για το χρέος.

πρότυπα), μπορεί να εγείρει ερωτήματα για την ικανότητα της Κυβέρνησης (ή και τις

χώρας) να πληροί τις προϋποθέσεις εκείνες που την καθιστούν μέλος της κοινότητας

κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

17

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

[1] J. Bartelson, "The concept of sovereignty revisited," Oxford University Press, 2006.

[2] Λ. Παπαδοπούλου, "Η εξέλιξη των σχέσεων της Γαλλικής με την Ενωσιακή έννομη τάξη," vol. 06/2015. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2009, pp. http://www.constitutionalism.gr/site/wp-content/uploads/2014/08/25.-2009-timitikos_tomos_theoxaropoulou_Papadopoulou_France+Europe.pdf.

[3] Ν. Παπαδημητρίου, "Πρέπει να ρίξουμε την κυβέρνηση. Σε κίνδυνο η εθνική κυριαρχία," vol. 06/2015: Η Αυγή Online, 2013, pp. http://www.avgi.gr/article/682901/prepei-na-rixoume-tin-kubernisi-se-kinduno-i-ethniki-kuriarxia.

[4] Α. Τσίπρας, "Η ομιλία του Αλέξη Τσίπρα: Δεν διαπραγματευόμαστε την εθνική κυριαρχία και τη λαϊκή εντολή του Γενάρη," vol. 06/2015. Αθήνα: Η Αυγή Online, 2015, pp. http://www.avgi.gr/article/5300381/i-omilia-tou-alexi-tsipra-den-diapragmateuomaste-tin-ethniki-kuriarxia-kai-ti-laiki-entoli-tou-genari.

[5] Κ. Χατζηκωνσταντίνου, Μ. Σαρηγιαννίδης, and Χ. Μπαξεβάνης, Θεωρητικές Αφετηρίες στις Διεθνείς Σχέσεις. Αθήνα - Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σάκκουλα, 2012.

[6] R. Giplin, "The politics of transnational relations," in Transnational RElations and World Politics, R. O. Keohane and J. S. Nye, Eds. Cambridge: Mass: Harvard University Press, 1972.

[7] California State University, "Constructivism and Foreign Policy," vol. 06/2015. California: California State University, 2015, pp. http://instructional1.calstatela.edu/tclim/f09_courses/425f09_constructivism.pdf.

[8] O. Beaud, La puissance de l'Etat. Paris: Presses universitaires de France, 1994.

[9] Γ. Αντώναρου, "Η έννοια της Κυριαρχίας και η Ευρωπαϊκή Ενοποίηση," in Τμήμα Γενικής Διοίκησης. Αθήνα: Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης, 2007, pp. 1-67.

[10] S. D. Krasner, Sovereignty : organized hypocrisy. Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1999.

[11] Α. Μανιτάκης, Ελληνικό Συνταγματικό Δίκαιο. Αθήνα - Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σάκκουλα, 2004.

[12] J. Bodin, Les six livres de la Rιpublique. [Paris]: Fayard, 1986.

[13] Stanford, "Sovereignty," vol. 06/2015: Stanford Encyclopedia of Philosophy, 2003, pp. http://plato.stanford.edu/entries/sovereignty/.

[14] Α. Μανιτάκης, To “Σύνταγμα” της Ευρώπης αντιμέτωπο με την εθνική και λαϊκή κυριαρχία. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 2004.

[15] Π. Δ. Δαγτόγλου, Περί κυριαρχίας. Αθήνα: Εκδόσεις Σάκκουλα, 1986.

[16] Ζ. Μ. Φερύ, "Δέκα θέσεις για το ζήτημα του "ευρωπαϊκού κράτους"," in Η προοπτική ενός Συντάγματος για την Ευρώπη, Α. Μανιτάκης and Λ. Παπαδοπούλου, Eds. Αθήνα: Εκδόσεις Σάκκουλας, 2003.

[17] Α. Δημητρόπουλος, Γενική Συνταγματική Θεωρία, Τόμος Α’. Αθήνα- Κομοτηνή: Εκδόσεις Σάκκουλα, 2004.

[18] V. Trstenjak, "National sovereignity and the principle of primacy in EU law and their importance for the member states," Beijing law review, vol. 4, pp. 71-76, 2013.

[19] Δ. Τσάτσος, Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία: Για την Ευρωπαϊκή Ένωση των Λαών, των Πολιτών και του Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Πολιτισμού. Αθήνα: Εκδόσεις Λιβάνη, 2007.

[20] T. Robertson, "Euroscepticism and the Perception of Benefits," Lunds universitet/Statsvetenskapliga institutionen, 2005.

[21] R. O. Keohane, "Ironies of Sovereignty : the European Union and the United States," Integration in an expanding European Union : reassessing the fundamentals, pp. 307-329, 2003.

[22] Α. Μανιτάκης, "Εκχώρηση κυριαρχίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και επιφύλαξη κυριαρχίας," in Η μακρά πορεία της συνταγματοποίησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Ξ. Γιαταγάνας, Ed. Αθήνα - Κομοτηνή: Εκδόσεις Σάκκουλα, 2003.

[23] L. M. Diez-Picazo, "Les pieges de la souverainete," Presses de Sciences Po, pp. 39-67, 2002.

[24] Γ. Παπαδημητρίου, Υπερεθνικές και πολιτειακές αρχές στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αθήνα: Εκδόσεις Σάκκουλα, 1999.

[25] R. Dehousse, "Chapitre 1. Un nouveau constitutionnalisme ?," vol. 06/2005. Paris: Presses de Sciences Po, 2002.

[26] J.-M. Ferry, La question de l' ΕΙtat europεen. Paris: Gallimard, 2000.

[27] R. Bellamy and D. Castiglione, "Building the Union: The Nature of Sovereignty in the Political Architecture of Europe," Law and Philosophy Law and Philosophy : An International Journal for Jurisprudence and Legal Philosophy, vol. 16, pp. 421-445, 1997.

[28] R. K. Ashley, "The poverty of neorealism," International Organization, vol. 38, 1984.

[29] Ε. Ευαγόρου, "Τα οικονομικά της άμυνας Ελλάδας - Τουρκίας και οι μεταξύ των κρατών σχέσεις. Μία θεωρητική προσέγγιση στον πολιτικό ρεαλισμό και στη στρατηγική των διεθνών σχέσεων.," in Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών και Πολιτικών Σπουδών, vol. Διδακτορική Διατριβή. Θεσσαλονίκη: Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, 2005.

[30] B. Buzan, C. A. Jones, and R. Little, The logic of anarchy : neorealism to structural realism. New York: Columbia University Press, 1993.

[31] B. Buzan, O. Wζver, and J. d. Wilde, Security : a new framework for analysis. Boulder, Colo.: Lynne Rienner Pub., 1998.

[32] K. Waltz, "The myth of national interdependence," in The international cooperation, C. P. Kindleberger, Ed. Cambridge: Mass: MIT Press, 1970, pp. 205-223.

[33] K. N. Waltz, Theory of international politics. Reading, Mass.: Addison-Wesley Pub. Co., 1979.

[34] R. Schweller, "Bandwagoning for profit : bringing the revisionist state back in," International Security, vol. 19, pp. 72-107, 1995.

19

[35] M. Finnemore and K. Sikkink, "Taking Stock: The Constructivist Research Program in International Relations and Comparative Politics," Annual Review of Political Science, vol. 4, pp. 391-416, 2001.

[36] U. Eco, Les limites de l'interprιtation. Paris: B. Grasset, 1992.

[37] A. Wendt, Social theory of international politics. Cambridge: University Press, 1999.

[38] R. H. Jackson and G. Sorensen, Introduction to international relations. New York: Oxford University Press, 1999.

[39] Δ. Ν. Χρυσοχόου, Σχεδίαση μετακρατικής πολιτείας. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 2007.

[40] Δ. Ν. Χρυσοχόου, Για μία ευρωπαϊκή res publica. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 2005.

[41] Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων, "Επιτροπή αληθείας : Η Ελλάδα θύμα προσχεδιασμένης επίθεσης του ΔΝΤ, της ΕΚΤ και της Κομισιόν," vol. 06/2015. Αθήνα: news24.gr, 2015, pp. http://news247.gr/eidiseis/politiki/epitroph-alhtheias-h-ellada-thuma-prosxediasmenhs-epitheshs-toy-dnt-ths-ekt-kai-ths-komision.3534435.html?utm_source=Contra&utm_medium=epiloges_home&utm_campaign=24MediaWidget.