17. Kontrolowanie i wydawanie gotowego leku

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Barbara Trzewik Kontrolowanie i wydawanie gotowego leku 322[10].Z3.07 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007


1

Recenzenci: dr biol. med. Grażyna Czechowska prof. zw. dr hab. Marek Wesołowski Opracowanie redakcyjne: mgr farm. Alina Krawczak Konsultacja: dr hab. inż. Henryk Budzeń Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[10].Z3.07 „Kontrolowanie i wydawanie gotowego leku”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik farmaceutyczny.

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7

4.1. Wpływ czynników fizykochemicznych na jakość leku 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 10 4.1.3. Ćwiczenia 11 4.1.4. Sprawdzian postępów 11

4.2. Kontrolowanie jakości leku 12 4.2.1. Materiał nauczania 12 4.2.2. Pytania sprawdzające 14 4.2.3. Ćwiczenia 14 4.2.4. Sprawdzian postępów 18

5. Sprawdzian osiągnięć 19 6. Literatura 24


3

1. WPROWADZENIE Poradnik będzie Ci pomocny w przyswojeniu wiedzy teoretycznej i nabyciu umiejętności

praktycznych związanych z wydawaniem i kontrolowaniem gotowego leku W poradniku zamieszczono:

– wykaz wiedzy i umiejętności które powinieneś posiadać przystępując do opanowania nowych umiejętności zaplanowanych w programie nauczania tej jednostki modułowej,

– cele kształcenia, czyli umiejętności, które opanujesz w wyniku realizacji jednostki do której opracowany został poradnik,

– materiał nauczania zawierający podstawowe pojęcia, definicje, wyjaśnienia terminów, które umożliwią Ci samodzielne przygotowanie się do wykonania przewidzianych w programie jednostki modułowej ćwiczeń i do zaliczenia sprawdzianów.

– pytania sprawdzające dotyczące tematyki zawartej w materiale nauczania. Poprawne odpowiedzi utwierdzą Cię w przekonaniu, że jesteś przygotowany do wykonywania zaplanowanych ćwiczeń. Odpowiedzi negatywne sugerują, że powinieneś powtórnie przeczytać i przeanalizować materiał nauczania. Zbyt trudne fragmenty materiału możesz opanować przy pomocy nauczyciela lub kolegów dla których opanowanie materiału nie stwarzało żadnych trudności.

– ćwiczenia, ich treść, sposób wykonania, wykaz materiałów i sprzętu niezbędnego do wykonania ćwiczeń. Treść ćwiczeń dobrana jest do każdego zakresu tematycznego tak, że umożliwi Ci to nabycie sprawności w ćwiczonych czynnościach. Treść określa zakres pracy i oczekiwane efekty. Liczba ćwiczeń związana jest z zakresem materiału nauczania. Opis czynności ćwiczenia ukierunkują Twoją pracę przy realizacji ćwiczenia poprzez wskazywanie kolejności czynności.

– sprawdzian postępów po zakończeniu ćwiczeń pozwoli Ci na dokonanie samooceny postępów edukacyjnych. Odpowiedzi NIE pokażą Ci braki, które powinieneś uzupełnić. Sprawdzian osiągnięć z zakresu całej jednostki modułowej zawiera oprócz przykładowych

zestawów zadań testowych, instrukcje dotyczącą organizacji sprawdzianu i arkusz odpowiedzi. Traktuj go jako sprawdzian próbny przed testem podsumowującym jednostkę modułową niezbędnym do jej zaliczenia.

Ostatnim rozdziałem w tym poradniku jest spis literatury uzupełniającej związanej ściśle z tematem jednostki modułowej.


4

Schemat układu jednostek modułowych

322[10].Z3.01 Analizowanie i ocenianie zapisu leku

recepturowego i aptecznego

322[10].Z3.02 Wykonywanie leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych

322[10].Z3.04 Wykonywanie

płynnych leków recepturowych


półstałych leków recepturowych

322[10].Z3.07 Kontrolowanie

i wydawanie gotowego leku


jałowych leków recepturowych

322[10].Z3 Leki recepturowe i apteczne

322[10].Z3.03 Wykonywanie stałych leków

recepturowych


5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

– przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, zasad ergonomii oraz regulaminu pracowni,

– współpracować w grupie, – korzystać z Farmakopei Polskiej, – poszukiwać informacji z różnych źródeł, – posługiwać się terminologią chemiczną, – interpretować podstawowe pojęcia fizyczne i chemiczne, – opisywać podstawowe reakcje chemiczne, – interpretować podstawowe pojęcia dotyczące właściwości fizycznych substancji, – obserwować i opisywać zjawiska fizyczne i chemiczne, – dokumentować obserwacje i podejmowane działania, – określać zasady wykonywania różnych postaci leku recepturowego, – określać podstawowe niezgodności zachodzące przy sporządzaniu leków recepturowych, – dobierać etykiety do leku recepturowego.


6

3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

– scharakteryzować zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania, – wyjaśnić mechanizmy zmian zachodzących w postaciach leków podczas ich sporządzania i

przechowywania, – przewidzieć powstawanie niekorzystnych zmian w lekach pod wpływem różnych

czynników, – określić wymagania stawiane poszczególnym postaciom leku, – określić dopuszczalne odchylenia od obowiązujących norm, – wykonać podstawowe badania oceniające jakość leku, – rozpoznać zmianę konsystencji, wytrącanie się osadu, zmianę stopnia rozproszenia oraz

zabarwienia leku, – ocenić jakość opakowania i opisu leku, – scharakteryzować środki stabilizujące postać leku, – określić dokumentację prowadzoną przy wytwarzaniu leku, – określić terminy ważności leków recepturowych i aptecznych wytwarzanych w aptece,

w tym leków jałowych, – określić metody kontrolowania dawek leku, – zinterpretować informacje dotyczące serii, daty ważności, sposobów przechowywania,

dawkowania i podawania leku oraz okresu odpowiedzialności producenta.


7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Wpływ czynników fizykochemicznych na jakość leku 4.1.1. Materiał nauczania

Opieka nad lekiem jest sprawą istotną ponieważ decyduje o jego farmakologicznym

działaniu. Gwarancją bezpieczeństwa produktów leczniczych dopuszczonych do obrotu jest kontrola ich jakości. Zasady jakości określane są przez tzw. Dobre Praktyki.

Dobrą Praktyką Wytwarzania zgodnie z zapisem ustawy Prawo Farmaceutyczne jest praktyka, która gwarantuje, że produkty lecznicze są wytwarzane i kontrolowane odpowiednio do ich zamierzonego zastosowania oraz zgodnie z wymaganiami zawartymi w ich specyfikacjach i dokumentach stanowiących podstawę wydania pozwolenia na dopuszczenie do obrotu produktu leczniczego.

Zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania określają szczegółowo wymagania i zasady organizacji pracy. Wszystkie czynności muszą być zsynchronizowane, udokumentowane i prowadzone tak aby wyeliminować ryzyko wystąpienia pomyłki. Wymaga to prowadzenia szczegółowej dokumentacji obejmującej specyfikacje, receptury, instrukcje wytwarzania i pakowania oraz procedury i zapisy dotyczące wykonywania różnych operacji związanych z wytwarzaniem. Dokumenty te przechowuje się co najmniej przez rok po upływie terminu ważności ale nie krócej niż przez pięć lat od dnia zwolnienia serii do obrotu. Zapisywanie informacji powinno obejmować nazwę produktu, datę i czas rozpoczęcia produkcji, rozpoczęcia i zakończenia ważnych etapów pośrednich oraz zakończenia produkcji, nazwisko i imię osoby odpowiedzialnej za każdy etap, inicjały wykonawców ważnych etapów produkcji (np. ważenia),numer serii i numer kontroli analitycznej oraz odważone ilości każdego składnika, opis wszystkich istotnych operacji i zaistniałych zdarzeń, zapisy dotyczące kontroli procesu, wydajności na każdym etapie. Właściwe powinno być także oznakowanie wszystkich pojemników zawierających surowce, półprodukty we wszystkich kolejnych operacjach oraz gotowy produkt. Nie wolno mieszać surowców z różnymi numerami serii. Z każdej używanej substancji jak i z wyprodukowanego z niej leku należy przechowywać w archiwum próbki w ilości umożliwiającej przeprowadzenie co najmniej jednego pełnego badania.

Kontroli podlegają nie tylko etapy wytwarzania, ale także jakość leku po wprowadzeniu do obrotu. Producent zobligowany jest do wskazania osoby pełniącej nadzór nad monitorowaniem bezpieczeństwa stosowania leku i prowadzeniem rejestru wszelkich działań niepożądanych.

Każdy lek przechowywany w nieodpowiednich warunkach staje się bezwartościowy a nawet szkodliwy dla zdrowia pacjenta, mimo aktualnego terminu ważności. Złe warunki przechowywania wywołują w lekach wiele, czasem bardzo złożonych zmian, które możemy podzielić na: − zjawiska fizyczne, − reakcje chemiczne, − procesy biologiczne. Do zjawisk fizycznych powodujących zmiany w lekach należą: − parowanie rozpuszczalnika – z płynnych postaci leku może powodować zwiększenie

stężenia substancji leczniczej i wpływać na zmniejszenie bezpieczeństwa stosowania leku (przedawkowanie leku), a także powodować wytrącanie się substancji leczniczej w przypadku przesycenia roztworu. Parowanie rozpuszczalnika ze stałych postaci leku np. tabletek może zmniejszać ich wytrzymałość mechaniczną, jak również zmieniać czas ich


8

rozpadu a w konsekwencji dostępność biologiczną, półstałe postacie (maści, kremy) maja tendencję do wysychania,

− sublimacja substancji leczniczych (jod, mentol, kamfora) z gotowych postaci leku powoduje zmniejszenie ich deklarowanej zawartości,

− zmiana konsystencji – na skutek zmian temperatury przechowywania. Substancje lecznicze o temperaturze topnienia zbliżonej do temperatury pokojowej mogą się topić lub zestalać, w wyniku czego stałe postacie leku np. czopki mogą ulegać deformacji, a roztwory olejowe zestalać. Zmiana konsystencji może być także spowodowana zmianami właściwości reologicznych, w wyniku czego kremy gęstnieją a preparaty o strukturze hydrożeli rozpływają się,

− wytrącanie się osadów substancji czynnej z roztworów nasyconych i roztworów koloidalnych w wyniku koagulacji, na skutek zmian temperatury przechowywania,

− zmiana stopnia rozproszenia cząstek substancji leczniczej podczas przechowywania zawiesin. Cząsteczki zbierają się na dnie w postaci osadu, łączą się, na skutek działania sił mocniejszych od sił van der Waalsa w agregaty, czemu towarzyszy narastanie kryształów. Część cząstek zawiesin, na skutek zmian temperatury ulega najpierw częściowemu rozpuszczeniu, po czym znowu krystalizuje, ale już w formie większych kryształów. Układy emulsyjne ulegają zmianom pod wpływem zmian temperatury na skutek złamania emulsji lub jej śmietankowania. Jeśli błonka emulgatora wokół cząstek fazy wewnętrznej ulegnie zniszczeniu- są to zjawiska nieodwracalne,

− adsorpcja i absorpcja. Adsorpcja to zjawisko powierzchniowego wiązania a absorpcja to zjawisko wiązania przez całą objętość. Niektóre składniki opakowań leków powodują adsorpcję lub absorpcję substancji leczniczej przez co aktywność leku ulega obniżeniu. Niektóre substancje pomocnicze np. talk, glinka biała mogą także adsorbować substancje lecznicze przez co zmniejsza się ich stężenie.

Reakcje chemiczne: − reakcje hydrolizy, czyli rozkładu chemicznego substancji leczniczej przez wodę są jedną z

najczęstszych przyczyn zjawisk destrukcyjnych w lekach. Hydrolizie ulegają estry (atropina, skopolamina, kwas acetylosalicylowy) amidy (chloramfenikol, ergometryna), sulfonamidy, laktamy, pochodne kwasu barbiturowego, glikozydy. Można przeciwdziałać rozkładowi leków na skutek hydrolizy poprzez regulację odczynu pH, eliminację rozpuszczalnika wodnego, unikanie ogrzewania podczas przygotowywania i przechowywanie leków w niskiej temperaturze i małej wilgotności powietrza,

− wiele substancji leczniczych np. adrenalina, kwas askorbowy, oleje ulegają zmianom na skutek reakcji utleniania, czyli odłączenia elektronów od cząsteczki. Szybkość reakcji utleniania zależy od takich czynników jak odczyn, obecność tlenu i wody, obecność katalizatorów, światła oraz podwyższona temperatura. W lekach wytracają się osady, następuje zmiana barwy i konsystencji. Leki podatne na utlenianie należy więc przechowywać w odpowiednich warunkach, unikać szkodliwego działania światła, wilgoci, tlenu czy podwyższonej temperatury. Do leków dodaje się tzw. przeciwutleniaczy, a leki płynne wlewa się „pod sam korek” eliminując w ten sposób powietrze,

− redukcja – polega na przyłączeniu elektronów. Reakcji tej ulegają sole złota, srebra, rtęci. Światło jest jednym z czynników powodujących reakcje utleniania i redukcji. Wpływ światła może być dostrzegalny gołym okiem np. żółknięcie jodku potasu, różowienie fenolu lub niedostrzegalne jak np. powstawanie nadtlenków w eterze etylowym,

− racemizacja – polega na przemianie substancji optycznie czynnego w formę mniej aktywną. Szybkość racemizacji zależy od temperatury, swiatła, pH roztworu, rodzaju


9

użytego rozpuszczalnika i grup funkcyjnych związanych z asymetrycznym węglem. Racemizacji ulegają m.in. efedryna, alkaloidy sporyszu, alkaloidy tropinowe.

− powstawanie połączeń kompleksowych czyli asocjacyjnych połączeń dwóch lub więcej cząsteczek związków organicznych. Te wielkocząsteczkowe połączenia, zazwyczaj na skutek słabej rozpuszczalności, wytracają się z roztworu.

Zmiany pod wpływem procesów biologicznych zachodzą w wyniku rozwoju różnego rodzaju drobnoustrojów. Działanie destrukcyjne spowodowane może być działaniem enzymów wytwarzanych przez te drobnoustroje lub samą obecnością drobnoustrojów w postaci leku czyniąc ją nieprzydatną do użytku, szczególnie w przypadku leków od których wymaga się jałowości.

W celu uzyskania odpowiedniej postaci leku, zwiększenia jego trwałości lub wyglądu dodaje się tzw. substancji pomocniczych. Substancje pomocnicze nie powinny wywierać własnego działania farmakologicznego, nie powinny wchodzić w reakcje z substancją leczniczą ani nie działać drażniąco na organizm. W zależności od funkcji w procesie technologii postaci leku substancje pomocnicze możemy podzielić na kilka grup: − Podłoża (rozpuszczalniki, podłoża maściowe, czopkowe, wypełniacze do proszków). − Substancje pomocnicze przy wytwarzaniu tabletek (substancje wypełniające, wiążące- lepiszcze, utrzymujące wilgoć, rozsadzające-odpowiedzialne za czas rozpadu tabletek, poślizgowe- zapewniające równomierność kompresji w całej masie tabletkowej, substancje zapobiegające zbyt szybkiemu rozpadowi, substancje hydrofilizujące). − Substancje błonotwórcze chroniące substancję leczniczą przed wpływem szkodliwych

czynników (wilgoć, tlen, soki trawienne), maskujące przykry smak lub zapach substancji a także regulujące szybkość uwalniania substancji leczniczej z postaci leku.

− Stabilizatory zapobiegające zmianom chemicznym lub fizycznym (przeciwutleniacze, inhibitory-blokują czynniki katalizujące reakcje, bufory utrzymujące pH roztworu w optymalnych dla substancji granicach, stabilizatory-emulgatory, substancje zwiększające lepkość, utrzymujące odpowiednią wilgoć, plastyfikatory.

− Środki konserwujące chroniące lek przed zmianami wywołanymi przez drobnoustroje i zapewniające jałowość leku.

− Substancje poprawiające smak, zapach i wygląd (barwniki, substancje zapachowe i smakowe). Na trwałość leków oprócz zabiegów technologicznych (powlekanie w celu izolacji od

czynników zewnętrznych, suszenie przy substancjach higroskopijnych, wyjaławianie) i dodatku stabilizatorów (emulgatorów do emulsji, substancji zwiększających lepkość do zawiesin, przeciwutleniaczy i środków konserwujących do roztworów) zasadniczy wpływ mają opakowania i warunki przechowywania.

Farmakopei Polskiej VI określa dla poszczególnych substancji i leków orientacyjne temperatury dotyczące przechowywania: − zimna od 0°C do 5°C, − chłodna 0d 5°C do 15°C, − pokojowa od 15°C do 25°C.

Opakowanie leku powinno izolować lek od szkodliwych czynników zewnętrznych i jednocześnie zapewniać wygodne aplikowanie leku. Powinno być dostosowane do postaci leku, właściwości fizykochemicznych substancji i wrażliwości na takie czynniki jak temperatura, światło, wilgoć, miejsce aplikacji leku.

Ze względu na szczelność, Farmakopea Polska określa: opakowania hermetycznie zamknięte – nie dopuszczające do wymiany gazowej i zamknięte pozwalające na kilkakrotne


10

pobieranie leku. Ponadto wyróżniamy naczynia chroniące przed światłem (wykonane z ciemnego szkła oranżowego lub z tworzyw sztucznych).

Ważną rolę odgrywa także tworzywo, z którego wykonane jest opakowanie. Każde ma swoje zalety i wady. Z opakowań metalowych mogą przechodzić do leku ślady metali ciężkich spełniających rolę katalizatorów niektórych reakcji powodujących rozkład leku. Opakowania szklane z biegiem czasu alkalizują przechowywane substancje, kruche cząstki szkła mogą przedostawać się do leku, poza tym są droższe w porównaniu z wykonanymi z tworzyw sztucznych. Łatwe są w myciu i wyjaławianiu, umożliwiają wizualną kontrolę zawartego leku. Opakowania plastikowe są wprawdzie tanie, lekkie i nietłukące ale wrażliwe na działanie podwyższonej temperatury, bardziej niż szkło przepuszczalne dla gazów i pary wodnej, mogą adsorbować na swojej powierzchni niektóre substancje lecznicze i pomocnicze.

Za normę trwałości przyjmuje się czas, w którym: − zawartość substancji leczniczej wynosi ponad 90% deklarowanej ilości, − stężenie produktów rozkładu nie zagraża organizmowi, − dostępność substancji leczniczej nie uległa zmianie, − wygląd i smak nie budzą zastrzeżeń.

Lek zasadniczo powinien być trwały 2-3 lata. W przypadku leków recepturowych i aptecznych wykonywanych w aptece trwałość określona została zapisem w rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie wydawania z apteki produktów leczniczych i wyrobów medycznych, które to rozporządzenie mówi, że mamy prawo odmówić wydania leku recepturowego pacjentowi, jeśli minęło co najmniej 6 dni od daty jego wykonania.

W pojęciu trwałości z punktu widzenia prawnego wyróżniamy pojęcia: − termin ważności – data upływu okresu przydatności leku, potwierdzonego przy

rejestrowaniu leku, obowiązkowo uwidoczniona na opakowaniu., − termin przydatności – czas dłuższy od okresu odpowiedzialności producenta, ustalony na

podstawie analiz właściwych organów kontroli, stwierdzających że dana seria leku mimo upływu terminu ważności może być stosowana w przedłużonym okresie przydatności,

− seria leku – inaczej seria produkcyjna obejmuje wyroby objęte jedną dokumentacją procesu wytwarzania. Numer serii musi być uwidoczniony na opakowaniu. Jest to kombinacja liczb, liter lub symboli, która identyfikuje serię i umożliwia odtworzenie historii produkcji i dystrybucji danej serii.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to są zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania? 2. Jakie zmiany mogą zachodzić w lekach pod wpływem zjawisk fizycznych? 3. Jakie zmiany w lekach mogą zachodzić pod wpływem reakcji chemicznych? 4. Jakie czynniki biologiczne mogą mieć wpływ na trwałość leku? 5. Jak można podzielić substancje pomocnicze w zależności od funkcji jaką spełniają? 6. Jakie są metody stabilizujące postać leku? 7. Jakie są cechy dobrego opakowania leku? 8. Jakie wady i zalety mają różne opakowania leków? 9. Co przyjmuje się za normę trwałości leku? 10. Co to jest termin ważności leku? 11. Co to jest seria leku?


11

4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Opisz i określ przyczyny oraz typ zmian, jakie zaszły w leku przechowywanym w nieodpowiednich warunkach porównując go z lekiem niezmienionym.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) przeczytać uważnie treść ćwiczenia i przyjrzeć się lekowi przechowywanemu w nieodpowiednich warunkach,

3) sprawdzić skład leku i postać, 4) sprawdzić serię i datę ważności, 5) przeczytać ulotkę dołączoną do leku, 6) sprawdzić w dostępnej literaturze właściwości fizykochemiczne substancji leczniczej

zawartej w leku, jej wrażliwość na światło, temperaturę, wilgoć, siłę działania, miejsce aplikacji,

7) porównać wygląd leku zmienionego z lekiem przechowywanym właściwie, 8) opisać różnice w wyglądzie, 9) podać ewentualne przyczyny powstania opisanych różnic, 10) określić charakter ewentualnych zmian, 11) zapisać wnioski i przedstawić je na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– poradnik dla ucznia, – leki zmienione na skutek złego przechowywania i leki przechowywane prawidłowo

(w oryginalnych opakowaniach), sygnatury i ulotki leków, – literatura fachowa, – zeszyt i przybory do pisania.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie

1) określić właściwości fizyko-chemiczne substancji leczniczych? 2) ocenić prawidłowość doboru opakowania do właściwości leku? 3) ocenić prawidłowość doboru opakowania do postaci leku? 4) zinterpretować wskazania dotyczące warunków przechowywania

leków?

5) sprawdzić datę ważności i zinterpretować zapis serii leku? 6) ocenić prawidłowość etykiety dla leku recepturowego? 7) dostrzec niepożądane zmiany w leku? 8) podać przyczyny zauważonych zmian w leku?


12

4.2. Kontrolowanie jakości leku

4.2.1. Materiał nauczania Kontrola jakości leku obejmuje kontrolę tożsamości i zawartości substancji leczniczej oraz

kontrolę właściwości fizycznych, która obejmują obserwację zmian wyglądu, kontrolę smaku i zapachu. Dla poszczególnych postaci leku stosuje się dodatkowo badania: – w roztworach bada się klarowność, pH i na podstawie wzorów barwę, – w tabletkach oznacza się czas rozpadu, twardość i ścieralność oraz szybkość uwalniania

substancji leczniczej, – w granulatach i proszkach przeprowadza się analizę sitową w celu sprawdzenia stopnia

rozdrobnienia oraz rozpuszczalność, – w czopkach określa się średni ciężar oraz czas całkowitej deformacji a także szybkość

uwalniania substancji, – w zawiesinach wielkość cząsteczek zawieszonych, oraz szybkość sedymentacji, – w emulsjach stopień dyspersji oraz właściwości reologiczne, – w maściach właściwości reologiczne oraz stopień rozproszenia substancji leczniczej.

Określenie przezroczystości i stopnia zmętnienia-badanie przeprowadza się porównując roztwór z wodą lub użytym rozpuszczalnikiem. Jeżeli nie wykazuje różnicy zmętnienia lub zmętnienie jest nie większe niż roztworu porównawczego (przygotowanego zgodnie z Farmakopeą Polską VII) uważa się roztwór za przezroczysty. Roztwory porównuje się w świetle rozproszonym, 5 min. po przygotowaniu próby porównawczej, obserwując je z góry na czarnym tle, w warstwie 40 mm, w probówkach z obojętnego, przezroczystego, bezbarwnego szkła, z płaskim dnem i średnicy 15-25 mm.

Pomiaru pH dokonuje się potencjometrycznie (wg Farmakopei Polskiej VII). Stopień rozdrobnienia określa trzema metodami:

− Przesiewając przez sita (analiza sitowa). Sita powinny być wykonane z siatki o kwadratowych oczkach, z materiału odpornego na korozję i nie wchodzącego w reakcje z przesiewnym materiałem. Stopień rozdrobnienia określony jest wymiarem oczka sita, przez które rozdrobniona substancja przeszła całkowicie lub na podstawie klasyfikacji stopnia rozdrobnienia określonego w Farmakopei Polskiej VII.

− Pomiar pod mikroskopem zaopatrzonym w mikrometr lub pod mikroskopem projekcyjnym. Badaną substancję zawiesza się w cieczy, umieszcza się na szkiełku podstawowym i przy powiększeniu ok. 400 razy mierzy długość wszystkich cząstek w pięciu wybranych polach, nie mniej niż 300 cząstek łącznie (Farmakopea Polska VI).

− Pomiar szybkości sedymentacji, czyli szybkości opadania cząstek zawieszonych w cieczy (zgodnie z opisem FP VI). Określanie czasu rozpadu granulatu określa Farmakopea Polska VI:

− Granulat niepowlekany – umieścić 1 g granulatu w kolbie stożkowej pojemności 100 ml, zawierającej 50 ml wody o temp. 37° C ±2°C, poruszać kolbą co 30 s tak, aby jej zawartość wprowadzić w ruch obrotowy. Czas rozpuszczenia lub rozpadu granulatu nie może być dłuższy niż 10 min.

− Granulat powlekany o zmodyfikowanej szybkości uwalniania (oprócz dojelitowego) – badanie przeprowadza się analogicznie w wodzie lub kwasie solnym (0,1 mol/l). Czas rozpadu nie może przekraczać 15 min.

− Granulat musujący – jedną dawkę granulatu umieszcza się w zlewce, w 200 ml wody o temp. 15° C - 25 ° C. Rozpad przebiega z wydzieleniem gazu i nie może być dłuższy niż 5 min.


13

Jednolitość masy pojedynczych tabletek. Należy wybrać losowo 20 tabletek jednej serii, zważyć je i wyliczyć średnią arytmetyczną, która jest średnią masą jednej tabletki. Masa poszczególnych tabletek powinna mieścić się w granicach dopuszczalnego odchylenia: − dla tabletek o masie do 80 mg ±10%, − dla tabletek od 81 do 249 mg ±7,5%, − dla tabletek powyżej 250 mg ±5%. Tylko 2 tabletki mogą przekroczyć granicę dopuszczalnych odchyleń, jednak nie więcej niż dwukrotnie.

Jednolitość masy pojedynczego czopka. Należy wybrać losowo 20 czopków jednej serii i obliczyć średnią arytmetyczną, która jest średnią masą jednego czopka masa. Masa każdego czopka powinna się mieścić w granicach średniej masy ±5%, tylko 2 czopki mogą przekroczyć granicę odchyleń, lecz nie więcej niż dwukrotnie.

Ocena jednorodności maści - maść roztarta na skórze nie może zawierać cząstek wyczuwalnych. Farmakopea Polska IV wymagała, aby próbka maści rozgnieciona miedzy dwoma szkiełkami i oglądana w powiększeniu pięciokrotnym nie wykazywała skupisk cząstek i miała jednorodny wygląd.

Pomiar wielkości cząstek substancji leczniczej rozproszonej (zawieszonej) w maści zgodnie z Farmakopeą Polską VI polega na obserwacji preparatu pod mikroskopem, przy powiększeniu 50-krotnym, a gdy to wskazane 200-krotnym, a w przypadku maści ocznych nawet 500-krotnym. W tym celu należy rozsmarować cienką warstwą taką ilość maści, aby zawierała co najmniej 10 g substancji zawieszonej, a w przypadku maści do oczu 10 µg substancji i obserwować pod mikroskopem zaopatrzonym w podziałkę mikrometryczną. Żadna cząstka nie powinna być większa niż 90 µm a przypadku maści do oczu nie powinna zawierać więcej niż 20 cząstek większych niż 25 µm, w tym nie więcej niż 2 cząstki większe niż 50 µm.

Konsystencja maści to pojęcie nie do końca ściśle zdefiniowane, określające takie cechy preparatów o strukturze żelowej jak łatwość mieszania, rozsmarowywania czy przylegania do skóry. Jedną z najprostszych do zastosowania metod badania rozsmarowywalności maści jest metoda Mutimera, w której mierzy się czas potrzebny do przesunięcia dwóch powierzchni, pod wpływem obciążenia 80 g, miedzy którymi znajduje się cienka warstwa maści. Im lepsza rozsmarowywalność tym krótszy czas potrzebny na przesunięcie.

W podobnie przeprowadzonym doświadczeniu stopniowo zwiększa się obciążenie przyłożone do płytki nakrywającej aż do momentu, w którym następuje jej przesuniecie. Masa tego obciążenia wyrażona w gramach określa wartość poślizgu. Pomiar przeprowadza się trzy razy i wylicza średnią arytmetyczną.

Rozsmarowywalność można także określić ekstensometrycznie. Metoda ta polega na określaniu wielkości powierzchni, którą zajmie próbka maści umieszczona pośrodku koła pomiarowego, obciążoną płytką i odważnikiem o znanym ciężarze.

Konsystencję maści zgodnie z Farmakopeą Polską VII określa się za pomocą penetrometru. Badanie to polega na określeniu w trzech próbach, głębokości penetracji (w maści lub podłożu maściowym) urządzenia penetrującego w czasie 5 s. Głębokość penetracji określa się w dziesiątych częściach milimetra. Stanowi ona średnią arytmetyczną z trzech pomiarów. Jeśli którykolwiek z pomiarów różni się od średniej więcej niż 3%, badanie należy powtórzyć, a wynik podać jako średnią z 6 pomiarów.

Do każdego opakowania leku powinna być dołączona ulotka, napisana w języku polskim, zawierająca ostrzeżenie o przechowywaniu w miejscu niewidocznym i niedostępnym dla dzieci oraz informacje dotyczące: − nazwy, − składu jakościowego i ilościowego, − określenia wielkości opakowania jednostkowego,


14

− nazwy i adresu podmiotu odpowiedzialnego, − miejsca wytworzenia leku, − mechanizmu działania, − wskazań do stosowania, − zachowania środków ostrożności, − stosowania u dzieci, − kobiet w ciąży, − karmiących piersią, − ograniczeń przy prowadzenie pojazdów mechanicznych, − interakcji z innymi lekami i pokarmami, − sposobu dawkowania, − działań niepożądanych, − warunków przechowywania, − miejsca uzyskania dodatkowych informacji. 4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są metody badania poszczególnych postaci leku określone w Farmakopei Polskiej? 2. Jakie informacje powinna zawierać dokumentacja wytwarzania leków? 3. Jak długo przechowuje się próbki archiwalne wyprodukowanych leków? 4. Jakie informacje zawiera ulotka dołączona do opakowania leku?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oceń rodzaj opakowania, etykiety i informacje zawarte na opakowaniu leku oraz przeanalizuj treści zawarte w ulotce.



2) przeczytać uważnie treść ćwiczenia i przyjrzeć się otrzymanym od nauczyciela opakowaniom leków,

3) sprawdzić skład leku i postać, 4) przeczytać ulotkę dołączoną do leku, 5) sprawdzić w dostępnej literaturze właściwości fizykochemiczne substancji leczniczej zawartej

w leku, jej wrażliwość na światło, temperaturę, wilgoć, siłę działania, miejsce aplikacji, 6) ocenić czy opakowanie chroni przed światłem i wilgocią leki wrażliwe na wilgoć i światło, 7) sprawdzić czy na opakowaniu zawarta jest informacja o sposobie przechowywania

w przypadku leków wrażliwych na temperaturę, 8) sprawdzić czy na opakowaniu znajduje się odpowiednie ostrzeżenie, o sile działania leku i

o zabezpieczeniu przed dostępem dzieci do leku, 9) ocenić czy opakowanie ułatwi dozowanie leku, np. czy w przypadku kropli zaopatrzone

jest w kroplomierz, 10) sprawdzić czy opakowanie prawidłowo zabezpiecza postać leku, np. czy każdy czopek

zapakowany jest oddzielnie w folię,


15

11) odczytać termin ważności, serię leku i na tej podstawie ocenić jego przydatność, 12) sprawdzić czy opakowanie nie jest uszkodzone, czy wszystkie zawarte na opakowaniu

informacje są czytelne, 13) sprawdzić czy etykieta leku recepturowego zawiera wszystkie niezbędne informacje, czy

jest odpowiedniego koloru, 14) zapisać wszystkie spostrzeżenia w zeszycie ćwiczeń, 15) przedstawić efekty pracy na forum grupy.


− poradnik dla ucznia, − leki w oryginalnych opakowaniach, sygnatury i ulotki leków, − literatura fachowa, − zeszyt i przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Określ za pomocą analizy sitowej wielkość ziarna granulatu, czas jego rozpadu lub rozpuszczenia i zinterpretuj wyniki.



2) przygotować zestaw sit, ustawionych jedno nad drugim (sito o największych oczkach znajduje się na górze),

3) odważyć 50-100 g granulatu i umieścić na górnym sicie, 4) umieścić sita we wstrząsarce lub ręcznie wprawić w jednostajny ruch drgający, w czasie 5-

10 min, 5) zważyć poszczególne frakcje znajdujące się na sitach, 6) podać wyniki w procentach, 7) odmierzyć do kolby stożkowej o pojemności 100 ml, 50 ml wody, 8) ogrzać wodę do temp. 37° C ±2° C 9) odważyć 1 g granulatu, 10) wsypać granulat do przygotowanej wody, 11) włączyć stoper, 12) poruszać kolbą co 30 s wprowadzając zawartość w ruch obrotowy, 13) obserwować granulat, 14) zauważyć moment, kiedy granulat rozpuścił się lub rozpadł, 15) zatrzymać stoper i odczytać czas, 16) porównać otrzymane wyniki z normami, 17) zinterpretować wyniki, 18) zapisać wnioski i przedstawić je na forum grupy.


– granulat, – literatura fachowa, – zestaw sit, kolba stożkowa, waga , łaźnia wodna, stoper, cylinder, łyżeczka, krążki

pergaminowe, − zeszyt, przybory do pisania, kalkulator.


16

Ćwiczenie 3 Wykonaj 100 g maści farmakopealnej a następnie określ wygląd, konsystencję i rozsmarowywalność oraz wielkość cząstek zawieszonej substancji.



2) przyrządzić maść zgodnie z opisanym w Farmakopei Polskiej VI sposobem wykonania, 3) przyjrzeć się wykonanej maści i ocenić czy jej wygląd jest jednorodny, 4) rozetrzeć niewielką ilość maści na powierzchni ręki i sprawdzić czy nie zawiera cząstek

wyczuwalnych, 5) odważyć około 0,5 g maści i umieścić na stoliku poślizgowym w pobliżu listwy-statywu, 6) przycisnąć preparat płytką nakrywającą a nadmiar maści usunąć, 7) przełożyć naczynko obciążające przez bloczek i dołączyć do płytki nakrywającej, 8) wsypywać do naczynka stopniowo śrut, 9) zaobserwować moment przy którym płytka nakrywająca rozpocznie ruch po stoliku

poślizgowym (zacznie się przesuwać) 10) zważyć naczynko ze śrutem w celu określenia ciężaru który spowodował ruch, 11) przeprowadzić analogiczny pomiar jeszcze dwa razy, 12) wyliczyć średnią arytmetyczną, która będzie określała wartość poślizgu, 13) odważyć 40 g maści i cienko rozsmarować na szkiełku, 14) obserwować pod mikroskopem wielkość cząstek siarki w próbce maści siarkowej, 15) określić wielkość obserwowanych cząstek, 16) porównać wyniki badań z normami, 17) zinterpretować otrzymane wyniki, 18) zapisać efekty pracy w zeszycie ćwiczeń i przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: – literatura fachowa, – substancje lecznicze, waga, moździerz, pistel, kliszka, łopatka, łyżeczki, krążki

pergaminowe, pudełko winidurowe, stoper, przyrząd do badania rozsmarowywalności maści, śrut, mikroskop z podziałką mikrometryczną,

– zeszyt, przybory do pisania, kalkulator. Ćwiczenie 4

Określ średni ciężar czopków i tabletek, oraz oceń jednolitość masy pojedynczego czopka i tabletki.



2) wybrać losowo 20 czopków (otrzymanych od nauczyciela), 3) zważyć każdy czopek osobno, 4) zapisać masę każdego zważonego czopka, 5) zsumować masy i otrzymany wynik podzielić przez 20,


17

6) obliczyć granicę odchyleń: − dodać do średniej masy 5% średniej masy, − odjąć od średniej masy 5% średniej masy,

7) porównać masy poszczególnych czopków ze średnią masą i granicami odchyleń, 8) porównać wyniki z normami określonymi w Farmakopei Polskiej VI, 9) zinterpretować wyniki, 10) wybrać losowo 20 tabletek (otrzymanych od nauczyciela), 11) zważyć każdą tabletkę osobno, 12) zapisać masę każdej zważonej tabletki, 13) zsumować masy i otrzymany wynik podzielić przez 20, 14) obliczyć granicę odchyleń, w zależności od średniej masy:

− dodać do średniej masy 10%, 7,5% lub 5% średniej masy, − odjąć od średniej masy 10%, 7,5% lub 5% średniej masy,

15) porównać masy poszczególnych czopków ze średnią masą i granicami odchyleń, 16) porównać wyniki z normami określonymi w Farmakopei Polskiej VI, 17) zinterpretować wyniki, 18) udokumentować pracę w zeszycie ćwiczeń, 19) przedstawić wyniki na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − literatura fachowa, − tabletki i czopki do badania, − waga , łyżeczka, krążki pergaminowe, − zeszyt, przybory do pisania, kalkulator. Ćwiczenie 5

Udziel pełnej informacji o leku na podstawie dołączonej do niego ulotki. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:


2) przeczytać kilka razy, uważnie otrzymaną ulotkę dołączoną do leku, 3) podać nazwę, skład leku i postać oraz wielkość opakowania, 4) podać nazwę wytwórcy i podmiotu odpowiedzialnego, 5) opisać mechanizm działania leku, 6) podać wskazania do stosowania leku, 7) przedstawić ostrzeżenia dotyczące stosowania u dzieci, kobiet w ciąży i kobiet karmiących

piersią, 8) przedstawić ostrzeżenia dla osób prowadzących pojazdy mechaniczne i obsługujących

maszyny, 9) wskazać interakcje z innymi lekami i pokarmami, 10) omówić sposób dawkowania, 11) określić potwierdzone działania niepożądane, 12) opisać warunki przechowywania, 13) zapisać wszystkie informacje do zeszytu ćwiczeń, 14) przedstawić na forum grupy informacje o leku.


18

Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − literatura fachowa, − ulotki do leków (4-5), − zeszyt, przybory do pisania. 4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie

1) określić wielkość cząstek proszku lub ziaren granulatu za pomocą analizy sitowej?

2) określić czas rozpadu lub rozpuszczania się granulatu? 3) ocenić rozsmarowywalność maści? 4) ocenić wygląd maści? 5) zmierzyć pod mikroskopem wielkość cząstek substancji zawieszonej

w maści?

6) ocenić jednolitość masy pojedynczego czopka lub tabletki? 7) zinterpretować wyniki przeprowadzanych badań? 8) przeanalizować treść ulotki dołączonej do leku?


19

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 20 zadań. Wszystkie zadania są wielokrotnego wyboru. Tylko jedna

odpowiedź jest prawdziwa. 5. Na rozwiązanie testu masz 45 min. 6. Odpowiedzi udzielaj na załączonej karcie odpowiedzi. 7. Prawidłową odpowiedź zaznacz w odpowiedniej rubryce znakiem – X. W przypadku

pomyłki błędną odpowiedź zakreśl kółkiem, a następnie prawidłową zaznacz - X. 8. Kiedy będziesz miał problemy z udzieleniem odpowiedzi na jakieś pytanie, zostaw je,

przejdź do następnych a do niego wrócisz na końcu jak zostanie Ci czasu. 9. Po zakończeniu rozwiązywania zadań, sprawdź w karcie odpowiedzi, czy dla wszystkich

zadań zaznaczyłeś odpowiedź. 10. Rozwiązuj zadania samodzielnie, pozwoli ci to nie tylko sprawdzić stopień opanowania

jednostki ale przyniesie satysfakcję.

Powodzenia


20

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 1. Dobra Praktyka Wytwarzania gwarantuje, że jakość leku kontrolowana jest

a) na wszystkich etapach. b) podczas wytwarzania. c) po wprowadzeniu do obrotu. d) podczas transportowania.

2. Parowanie rozpuszczalnika z płynnych postaci leku może spowodować a) wytrącanie się substancji leczniczej z roztworów nasyconych. b) reakcje hydrolizy. c) zmniejszenie stężenia substancji leczniczej. d) reakcje redukcji.

3. Czopki przechowywane w niewłaściwej temperaturze

a) muszą mieć na określony nowy termin ważności. b) mogą się zestalić. c) mogą zgęstnieć. d) mogą ulec deformacji.

4. Wytracanie się substancji czynnej z roztworów nasyconych i koloidalnych, na skutek złych

warunków przechowywania następuje w wyniku a) euteksji. b) koagulacji. c) zmydlenia. d) absorpcji.

5. Złamanie emulsji jest a) zawsze nieodwracalne. b) zawsze odwracalne. c) bez znaczącego wpływu na jakość leku. d) nieodwracalne, gdy błona emulgatora wokół cząstek fazy wewnętrznej ulegnie

zniszczeniu. 6. Adsorpcja to

a) zjawisko wiązania powierzchniowego. b) synonim absorpcji. c) synonim dystrybucji. d) zjawisko wiązania przez całą objętość.

7. Przeciwdziałać rozkładowi leków na skutek hydrolizy można poprzez

a) regulację pH. b) przechowywanie w temperaturze powyżej 25°C. c) przechowywanie w niskiej temperaturze i dużej wilgotności. d) ogrzewanie podczas przygotowywania leku.


21

8. Żółknięcie jodku potasu pod wpływem światła jest wynikiem a) reakcji redukcji. b) reakcji hydrolizy. c) adsorpcji. d) sublimacji.

9. Racemizacji ulega

a) efedryna. b) adrenalina. c) witamina C. d) atropina.

10. Środki konserwujące dodawane do leków mają za zadanie

a) ograniczyć parowanie rozpuszczalnika. b) zachować jałowość leku. c) poprawić walory smakowe. d) zwiększyć właściwości emulgujące emulgatorów.

11. Przechowywać w temp. chłodnej wg Farmakopei Polskiej VI oznacza

a) 0-5°C. b) 5-15°C . c) 8-10°C . d) 15-18°C.

12. Zgodnie z wymaganiami Farmakopei Polskiej VI granulat musujący powinien się rozpaść

w czasie a) nie dłuższym niż 5 min. b) 10 min. c) do 10 min. d) 15 min.

13. Jednolitość masy pojedynczych czopków oznacza, że a) wszystkie czopki z danej serii muszą mieć jednakową masę. b) tylko połowa czopków z serii musi mieć jednakową masę. c) w próbie 20 wybranych losowo czopków tylko 2 mogą mieć odchylenie od średniej

masy ±5%. d) w próbie 20 wybranych losowo czopków tylko 2 mogą przekroczyć granicę

dopuszczalnego odchylenia od średniej masy ±5%, jednak nie więcej niż dwukrotnie. 14. Wielkość cząstek substancji leczniczej w maści nie może być większa niż

a) 10 µm. b) 25 µm. c) 80 µm. d) 90 µm.

15. Opakowanie leku musi zawierać

a) numer serii. b) opis mechanizmu działania. c) wskazania do stosowania. d) informacje o interakcji z innymi lekami.


22

16. Dokumentację dotyczącą wytwarzania leku przechowuje się w archiwum a) przez rok po upływie terminu ważności ale nie krócej niż przez pięć lat od zwolnienia

serii. b) przez 10 lat. c) do czasu zakończenia produkcji. d) do czasu upływu terminu ważności.

17. Ulotka dołączona do leku musi być napisana

a) w języku polskim. b) w języku angielskim. c) po łacinie. d) w języku urzędowym kraju, w którym lek został wyprodukowany.

18. Proszki zawierające jodek potasu zapakowane do opłatków skrobiowych mogą zmieniać zabarwienie na niebieskie w wyniku a) reakcji hydrolizy. b) reakcji jodu ze skrobią. c) wilgotnienia opłatków. d) wietrzenia substancji.

19. Szkło chroniące lek przed działaniem światła powinno eliminować promieniowanie świetlne o długości fali a) 290-450 nm. b) 200-290 nm. c) 290-350 nm. d) powyżej 450 nm.

20. Do ochrony substancji leczniczej przed światłem najczęściej używa się

a) szkła oranżowego. b) szkła kobaltowego. c) szkła bezbarwnego. d) puszek metalowych.


23

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Kontrolowanie i wydawanie gotowego leku

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania Odpowiedź Punkty

1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d

Razem:


24

6. LITERATURA 1. Danek A. (red.): Leksykon farmacji. PZWL, Warszawa 1990 2. Farmakopea Polska IV. PZWL, Warszawa 1970 3. Farmakopea Polska V. PTFarm, Warszawa 1995–1999 4. Farmakopea Polska VI. PTFarm, Warszawa 2002 5. Farmakopea Polska VII. PTFarm., Warszawa 2006 6. Jachowicz R.: Receptura apteczna. PZWL, Warszawa 2005 7. Janicki S., Fiebig A., Sznitowska M.: Farmacja stosowana. PZWL, Warszawa 2006 8. Janicki S., Sznitowska M., Zieliński W.: Dostępność farmaceutyczna i dostępność

biologiczna leków. Polfa OIN, Warszawa 2001 9. Krówczyński L., Jachowicz R. (red.): Ćwiczenia z receptury. Wydawnictwo UJ, Kraków

1998 10. Krówczyński L., Rybacki E.: Interakcje w fazie farmaceutycznej. PZWL, Warszawa 1985 11. Krówczyński L.: Ćwiczenia z receptury. PZWL, Warszawa1996 12. Krówczyński L.: Zarys technologii postaci leku. PZWL, Warszawa 1994 13. Modrzejewski F.: Farmacja stosowana. PZWL, Warszawa 1997 14. Muelller R.H., Hildebrand G.E. (red.): Technologia nowoczesnych postaci leku. PZWL,

Warszawa 1998

Science

17. Kontrolowanie i wydawanie gotowego leku