1

Inlaiding Fan wie waar dat monnikelând op ’t Bildt ? Monniken hewwe dus al fóór 1200 stikken Bildtlând brúkt en beboerkt en met ’n seumerdyk, rienlinck teugen normale floedhoogte fan de see beskermd. Dut om de fersilting, âfslag fan de grônd en ’t fersúppen fan hur koeien te foorkommen Groate stikken Bildtland worden deur monniken (lekebroeders) en pastoors brúkt om hur fee d’r op lope te laten en wait te ferbouwen foor ’t noarige bôl. De hertog Van Saksen belaai in july 1506 ‘n landdag om met de brúkkers fan Bildtlând tot ‘n fergelyk te kommen. Deuze brúkkers kin je onderferdele in: partikulieren , edelen en huisluiden (boeren ) met 96 morgen , en de kerken/kloasters an ‘e súdwestkant fan ’t Bildt met 75 morgen, werfan 13 morgen “Priester lande” en 62 morgen “Kircher Lande” , metnander ca 171 morgen. Sij doen ôfstand fan hur lând metnander dus ca. 171 morgen foor 8 goudgulden de pondemaat. De Dievedyk (nou Súdhoekstermiddelweg) had doe ok allang as seumerdyk dienst deen om ’t anslibde lând te beskermen teugen de see , Dut waar ‘n part fan de noemde 171 morgen land, dat in 1506 “ferkocht” worde an de hertog Van Saksen. Metnander worde d’r doe ok al 448 morgen en 110 roede lând útgeven an oâ. Hessel van Martena. Maar meer naar ’t Noorden toe liep dat âns,.. Mariëngaarde wil hur met bloed sweet en tranen op de see wonnen lând niet ôfstaan en kleme 550 morgen Oud- Bildtlând. ‘t Groot placaat en charter-boek van Vriesland, uitgegeven door Georg Frederik thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg (Leeuwarden 1768-1793; 5 delen). (Het is het enige algemene oorkondeboek betreffende de provincie Friesland, met alle officiële stukken uit de Friese rechtsgeschiedenis.) is ’n belangrike bron foor sneupers deur de geskiednis fan de Midddeleeuwen.

Monnikelând op ’t Bildt

Mariëngaarde krijt krekt in 1519 met de giftbrief fan Karel V (Charterboek (CHB) 386-388) fan dat lând maar 116 morgen Oud Monnikebildt, na bemiddeling fan stadhouwer Roggendorf fan Luwt. De abt fan Mariengaarde, doe Paulus Boecholz sloeg foor de sekerhyd gau grînspalen bij de Noordkant lâns (Kapershoek). Wel mosten de monniken de Monnikebildtdyk onderhouwe, wat se niet altyd deden. Dut is ok gyn wonder, want de dyk waar dos ok met foor ’n part met grônd fan hur seumerdyk, (kadyk, rienlinck) anlaid. In 1559 wort ‘t Nij Monnikebildt fan 245 morgen, ten Noord-Oasten fan Ouwe-Syl, deur Mariëngaarde brúkt en bleef in besit fan ‘t kloaster. Later, in 1600 na inpoldering met toegelyk ‘t Nij Bildt, wort dat an Ferwerderadiel toefoegd. In 1984 , bij de gemeentlike herindeling wort deuze fout korrizjeerd. Dan komt dut part ok bij ‘t Bildt. Wer laai dat Monnikelând op ’t Bildt ? De ferdeling fan die 550 morgen over ‘t oud-Bildtland: Je kinne ’t monnikelând ok in ’t landskap herkinne an de tipise rônde/blokform. Om d’r feerder achter te kommen wêr’t die 550 morgen – Oud Bildtlând laai, motte wy eerst weer in ’t Charterboek dúkke: De relevante tekst staat op blads. 387. Eerst leze wij “naest heuren voorfz. Convente gelegen” ’t Lând laai naast ’t kloaster Marieëgaarde. Feerderop staat “vyftehalff hondert” (450 morgen, SK) “aen die westerzyde van der nieuwer Bildt, Leye Sluys (nou Ouwe-Syl, SK) over die diepte off zylroede, (an ‘e westkant fan Ouwe-Syl en Ouwe Rij, SK) ende omtrent hondert morgen aen die oosterzyde derzelver sluys ende diepte off zylroede,… “(an de Oastkant fan Ouwe-Syl en Ouwe Rij,SK)

Ferdeling fan de 550 mg nij Bildtland

CHB 387

2

’t Plak fan die 550 morgen:

Hierfoor motte wy weer dat Charterboek open slaan en nou

op bls. 386.

‘ CHB 386 Gelukkig wete wy nou dat dut stik monnikelând alleen op ’t (nou) Oud Bildt la(a)i(t). (“Doe Nieuwer Bildt “ De kleem fan Mariëngaarde op hur aigen lând fan 550 morgen waar naar anlaiding fan de anlêg fan de Ouwe-Dyk in 1505.

’t Andere monnikelând op ’t Bildt waar, of al

ferkocht/weggeven (súdwestlik op ’t Bildt dus) of al in

gebrúk: Nij Monnikebildt – 245 morgen, benoordoasten fan

Ouwe-Syl.

Wy folge weer de tekst en fertale dat drekt fan Oud

Hollandsch naar de begrînzing nou in ’t nijmoadrige

Algemeen Beskaafd Bildts: “….streckende van der noorder

zee aff zuydwaerts over derselver Bilde (fan de Waddensee

ôf over ‘t ’t Bildt, bij de oastkant lâns fan de 100 morgen,

nou Kapershoek, oastlik fan boer Elgersma, Landbuurt) , tot

een sloot, die genoemt wort Sappe sloot, alias Monicke rydt,

waarskynlik de sloat, nou faart fan de Froubuurtster môln ôf

naar ’t westen, Sitkens rydt, ’n Rijd, seegeul die’t dan weer

súd-noord loopt) off olde ende nieuwe Meeden, (over ouwe

en nije graiden, al op ’t Oud Bildt over ’n groate lingte

anwezig – Ouwe , de dyk bij de Middelweg lâns en de nije,

drekt an ’e súdkant fan de Ouwe-Dyk) ende voorts omme

aen (richting) die hooge Wieren (de sândplaat die’t foor de

kust laai), ende van daer voorts west noordwest aen der zee

toe, …. (dan met ’n omtrekkende beweging, dus eerst west,

dan noordwest om die Hooge Wieren hine, richting

Waddensee) Om de westgrîns fan dut stik monnikelând te

bepalen hew ik met 450 morgen (ongefeer 414 ha)

opperflakte lând fan de Ouwe Rij ôf, werom rekend. En soa

komme je dan op ’n blok Bildtlând dat sichtber is op ’t

folgende kaartsy: Bron: HISGIS kombinasy onder - kadaster

1832 en boven TMK (Topografische Militaire Kaart) 1864

Deuze westgrîns lait dan deun teugen de plaats fan nou Jan

Hoogland! De ouwe ferkaveling fan de monniken kin in dut

gebied bij ’t opnij in kultuur bringen deur de broers Van

Wijngaarden en anderen,tussen 1505 en 1508, na de nije

bediking in 1505 wel wat ’n andere form kregen hewwe, wat

meer rechthoekig.

3

En wat kregen de monniken 'werom' fan kaizer Karel V?

Bron: CHB blads. 387 “n block Bilde landen gelegen aan die oosterzyde van den Nieuwe Leye Sluis, diepte off zylroede, groot” (116 morgen-SK) CHB 387 Hoe fergong ’t de monniken feerder? Fral na de reformasy (1517) worde ‘t d‘r niet beter op foor de monniken. En na 1566, Beeldenstorm in de Lage Landen, ferset teugen de ferfolging fan de protestantse ketters, brak in 1568 de Tachtigjarige Oorlog út. In 1580 worde de kattelike godsdienst ferboaden na de misleerde poging fan Rennenburg om Frysland weer bij de Spaanse keuning te krijen. Doe worden de kloasters opheven. De Staten van Friesland nommen alle goederen onder hur beheer (konfiskasy). Kloaster Mariëngaarde wort ferwoesd in 1578. In 1581 hoort Frysland bij de Republiek der Verenigde Nederlanden.

“Jim siene dat ’t Bildt dus al feul langer dan 508 jaar bestaat." Dat konstateerde gemeente-argifaris en ondersoeker/skriver/publisist Douwe Zwart al in syn artikel in de Bildtse Post fan 17 maart 2004. Hij skryft dan, eandsybeslút: “Soa sien jim maar dat ’t Bildt langer bestaat as at jim dinke en dat wy ankem jaar (2005, SK) ’t fait herdinke sille dat ’t dan 500 jaar leden is dat ’t Bildt bedykt worde (met ’n dyk fan 4,41 + NAP, SK) en niet âns” Jim hewwe nou leze kinnen, dat ok de monniken al fan 't jaar 1200 ôf Bildtlând bedykt hadden met seumerdiken fan 1,60 + NAP. Wij bestaan al meer dan 800 jaar danksij ‘t noeste werk fan de monniken! D’r Is ‘n prot monnikelând deur George van Saksen fan de monniken ôfpikt, 171 morgen (Bildt-súdwest ) + 550 - 116 = 605, overbleven: 116 Oud Monnikebildt) + 245 Nij Monnikebildt) = 361 morgen lând.

Derom plait ik foor ’t nou nag delsetten fan ’n standbeeld fan ’n monnik. ’n Mooi plak lykt mij op ‘e Monnikebildtdyk, oastlik bútten Ouwe-Syl, Oasterdyk.

Eand

“’t Bildt is geen eiland” maar ’t waar in 1505 seker gyn binnensee , soas de Lauwerssee of Súddersee , Dut is wel wat âns dan wat ik fonnen hew. In ‘t 2e deel fan ’t Charterboek staat nl. op blads. 67 : “Landen op ter Bilde die bedijct waren”(foor 1505-SK) en feerderop: “want die Heeren (van saksen en co, SK) deze voerfz landen meede hadden bedijcken laeten ende verhuerdt ,..” De Ouwe-Dyk waar dus seker gyn “afsluitdijk” , maar ’n dyk, anlaid op ’n seumerdyk ! MAAR ! Ik hew ok dúdlike anwizings in de abdij fan Tongerlo fonnen , dat de Norbertijnsen in Friesland hur doende houden met offensieve bedikingen en ’t opsetten fan waterskappen.” De Friese elite mot se hier binnenhaald hewwe” , bij gebrek an ’n sintraal bestuur (burgelik en kerklik) . Dut skreef Wilfried Ehbrecht al in syn dissertasy over ’t Norbertijner kloaster Wittewierum in 1968. Prof. Hans Mol fan de Fryske Akademy skriift in syn artikel Middeleeuwse kloosters en dijkbouw in Friesland: “Deuze hypothese fan Wilfried Ehbrecht klinkt aannemelijk, maar het probleem is dat ze niet door betrouwbare bronnen worst ondersteund,.. “ Gelukkig hew ik dus wel betrouwbere bronnen fonnen ! Een fan de belangrykste fondsten fan ôns in de abdij fan Tongerlo waar de tekst die’t te lezen is in de BACKMUND Norbert , Monasticon Praemonstratense II , Straubing, Ottenkorschere, 1952, bl 154 . Ik siteer hier ’t belangrykste in deuze kontekst, relevante part, fertaald út ’t latyn naar ’t Nederlands , deur broeder Michiel:

4

BACKMUND Norbert , Monasticon Praemonstratense II , Straubing, Ottenkorschere, 1952, bl 154 . “Friesland , dat de vrijheid hoog in het vaandel droeg, duldde moeilijk enige inmenging, zowel op burgerlijk als kerkelijk gebied. Ze hadden geen vorsten, maar hun land was een conglomeratie van landelijke republieken. Deze waren klein en talrijk, onderling onafhankelijk, met eigen rechten. Ze inden geen tienden ,.. “ De macht was in handen van abten, consuls en rechters, die vrij gekozen werden, kapiteins en “Grietmannen”. Van groot belang waren de organisaties tot het inpolderen van akkers en dijken om het land tegen overstromingen te beschermen. In de volkstaal “dykvesten”en “zylvestenijen, waaraan onze abdijen deel hadden.” Nogmaals dêr in Tongerlo deed ik ok de belangrike ontdekking, dat de Ouwe-Dyk froeger “Monnikendijk’ hite.

De Friese adel konnen self gyn “krachtige beskermingsmaatregels” nimme. (Ehbrecht) En de kust laai d’r hier soa foor dat se met de bediking beginne konnen. (P.C.J.A. Boeles,Friesland tot de 11e eeuw, 36,…) Ik hew de oflopen 8 maanden perbeert weer wat meer over onse leefomgeving te weten te kommen met fral de folgende ok betrouwbere bronnen :

- Ferkavelingspetroanen – meerdere kavels - naastnander haaks op de seumerdiken. Dut hew ik

fonnen in ’t landskap en historise topografische kaarten.

- Sedementasy strukturen en bojemstrukturen lans de seumerdiken en in de ouwe dykdeurbraken.

Erfaren, deskundige boeren hewwe mij al anboaden om met mij nag meer feldwerk te doen.

- ’n prot andere betroubere bronnen, soas ouwe

geskriften, andere literatuur, ok op internet te finen.

Ik sil nag feerder gaan , graag ok in samenwerking met de Universiteit Grunningen, Fryske Akademy en de Provinsjaal archeoloog, om de noemde hypotese fan Wilfried Ehbrecht feerder te ondersteunen met betrouwbere bronnen. Jim hore nag meer fan mij, Met de Bildtse groetnis, Ouwe-Syl, sept. 2013 Sytse Keizer, historikus Ouwe-Syl

Sytse.keizer@gmail.com

www.sytsekeizer.nl