BritishMuseum’dakiAni,Hunefer,AnhaiPapiruslarınaGöre

Çeviren:

SuatTAHSUĞ

RuhveMaddeYayınlarıBuEserinHerTürlüHakkıMetapsişikTetkikler

ve

İlmiAraştırmalarDemeğineAittir

KapakDüzeni:CemalGÜRSOYİçindekiler

EskiMısır ’ınÖLÜLERKİTABlÇEVİRENİNÖNSÖZÜ

GİRİŞI.BABII.BABIII.BABIV.BAB>V.BABVI.BABVIII.BAB

KAYNAKÇA

ÇEVİRENİNÖNSÖZÜ

Eski uygarlıklara, bizimle hiçbir ilişkisi kalmamış gibi görünen bir halkın yaşayış vedüşünüşbiçimlerindenbizekalanizlereyanaşmakzordur;amayararsızdeğil...

Bugeçmişuygarlıklarınverilerinebakarkenikiçeşitönyargıilekarşıkarşıyabulunuruz:Birincisi «bilimsel» dediğimiz yaklaşım türü. Bilmeyiz ki yorumlarımız, içinde yaşadığımızdönemin geçer akçesi olan bir «değer yargıları sistemi »nin prizması ardından, asıl gerçeğebakıldığında«bizegöre»birgörüntüeldeetmektenilerigitmemektedir.

İkincisi,birtürokült,gizemciyaklaşımdırki«nevarsaeskidevar»biçimindebirzihnifaaliyete yol açmaktadır. Kuşku yok ki insanlığın bir şuur-altı birikimi geçmiş deneyimlerinizlerini taşımaktadır. İnsanlık bir bütündür. Bir evrim sürecini hep birlikte yaşamaktadır. Busüreci incelerken, dönemleri pafta pafta ayırarak birbiriyle hiç ilgisi olmadığı sanılan adalarıkeşfeçalışmakbiziyanılgıyasürükler.

Ohaldeneyapmalı?

Sırf eleştirilerigetirmekbize faydalıolan ipinucunuyakalayıp, izlemeyeyetmez.Eskiuygarlıklarınbizeyansımışizlerivarsabu,bizebirbildiri,bugünküyaşamımızlaözleştirmemizgerekenbirbilgiyüküdür.

Eski Mısır, Bâbil vb. uygarlıklarla birlikte, Batı uygarlığı dediğimiz bir sürecinbaşlangıcıdır.

Elinizdekiözetyapıt,birsürüalışılmamışsözcük,tanrıadıveilkbakıştasaçmagörünenimajlarladoludur.Ancak,şurasınıunutmamakgerekirkiM.Ö.3000yılsürenbiruygarlıkodağıolarakortayaçıkanbirdünyaparçasınınbuverilerinibirçırpıda

«Vahzavallıputperestler!»veya«niçinölümkarşısındabukadarilgivezahmet?»biçimindebönyorumlarlageçiştiremeyiz.

Bu çevirisini sunduğumuz yapıt şu bakımdan yararlıdır: Size asıl Ölüler Kitabı’nınbilimsel ve karşılaştırmalı çevirilerini olduğu gibi aktarsaydık, daha ilk satırlarda hiçbir şeyanlamamanınverdiğisıkıntıylakaldırıratardınız.

Oysa kitabın Fransız yazarı, -bütün ciddi araştırmalarını değerlendirmeyi bir borçbiliriz-Mısır ’a,ondokuzuncuyüzyıldamoda,birPierreLotiromantizmiİlegitmiştir.

Bu da, kaçınılmazdı. Birbirinden onca uzaklaşmış, birbirine onca yabancılaşmış ikikültürünçakışması,dahabaşkatürlüolsaydı,yararlıolmazdı.

**

Bir kişiden her şeyi birden bekleyemeyiz. Kitabın bir bölümünde, uzaktan gelenmüezzinin sesini: «Dervişlerin ağıtları, uzaktan, cinlerin sızlanması gibi geliyordu» diyen buyazar,içindebulunduğuortamınbugünkürealiteleriileilgilenmeningereğinihiçduymamıştı.

Üstelik, sözcüklerinaktarılışında,hıristlyanlıktakullanılan terimlerdenyararlanılmışkibu da kaçınılmazdı. Çevirimizin sözcükleri konusunda şu açıklamayı yapmamızda yarar var:

BugünküTürkçemizin İçinde bulunduğu geçiş döneminin gereksinmelerine uyduk, ancak eskisözcükleri de kullanmakta bir sakınca görmedik. Eski Mısır sözcüklerinin transkripsiyonunagelince, tam doğru okunduğu bilinmeyen bu sözcüklerin Fransızca transkripsiyonuna uyduk.Ancak«Teb»gibi,«Memfis»gibisıkçatekrarlananlarıTürkçeokunuşunagöreyazdık.

Metnin bütün o karmakarışık sistematiğine karşın çok ilgi çekici bazı noktalaradeğinmekteolduğunudasöylemekteyararvar: İlkbakıştabusistematik reenkarnasyon,evrimgibi bir takım fikirlere hiç de sahip değildir. Ölü, ebediyetler boyu, eğer sâlih: doğrulardanbulunduysa, evrenle bütünleşir. Ancak,Kuran’ da da belirtildiği gibi, bu «mutlu ölüler» öbürdünyadakicennetteyemekte,İçmekte,cinselzevklerinibilesağlamaktadırlar.

İkincinokta,öbürdünyanınikiligörünümüdür.Birtaraftakaranlıklar,ıstıraplar,korkunçyaratıklar,korkutucutanrılar,tuzaklarvarken,öbüryöndeüstüntesirler,mutlulukhislerivardır.

Aynıikilemi,Tibet’inölülerKitabı’ndadagörürüz:KızgıntanrılarveGüleçtanrılar.

Aslında, Mısır ’ın bu ölüler Kitabı büyük bir olasılıkla Hindistan’a gitmiş, orada daunutulmaz etkiler bırakmıştır. Ramayana destanında bir düğün sırasında, dışardan gelenhediyelerarasındaölülerKitabıdaanılmaktadır.

Üçüncüveçokönemlinokta«Kıyametler»meselesidir.Yıkım,kaosveyenidendoğum.

Bildiğimizevrendebir tozzerresiolangezegenimizDünya’ya,bütünKâinatbilgisininverileceğidüşünülemez.

Kitaptaki evren sözcüğü yalnız dünyamızı (ve öbür dünyamızı) içerir. Gene KitaptakiGüneşKayığıdauzakbirperspektifi,arınmışruh’unkatılacağıPlânlarfikrinihatırlatmaktadır.

SuatTAHSUĞ

MISIRINÖLÜLERKİTABI

GİRİŞ

BURADAİNSANLARIN,TANRILARINVEÖLÜLERİNTARİHİBAŞLAR.

ÖLÜMSÜZMISIR...Bilineneneskiuygarlıklar,geçmişinbüyükimparatorluklarınınçoğubize teknikleri, san'atları, uğraşları,toplum biçimleri hakkında çok az döküman bırakmışken;arkeologlar Mezopotamya ve Orta Amerika'daki, kumların veya cangıldaki çürümüş bitki vesarmaşıklarınaltındakalmışeskişehirkatlarınısabırlaaraştırıpbirkaçizbulmayaçalışırkenMısır'da,eşigörülmemişbiruygarlığınvarlığınıtanımak,ölülerincömertçebirhediyesigibionualmakiçin,Mısır'agitmekyeter-lidir.Bu,altıbinyılyaşamışbirMısır'dırvesizihemenkabuleder, kendine hayran bırakır. Ona temas edince, Semâvî Nil nehri gibi başsız ve sonsuz,

ebediyetinümitsiz,mumyanındokunulmazoluşundanzevkalanlarınadsızyaşamınıpaylaşırsınız.Kanıt elde etmek için gerçek tapınakların sütunlarına elleriniz değmeden, Douat'ın sırlarının,GeceninOnikiKapı-sı’nın,ölüruhlarınıyemekiçinaraştırantimsahağızlıBüyükYiyici’nin,V adi Engereğ i’nin, tanrıların özel mekânlarında, serseri gezegenler arasında kaynaşancanavarların derin sırlarına ermeden Ölümsüz Mısır’ın yaşam ve sıcaklığından bir şeyvücudunuzaveruhunuzasokulur.ÇünküölümsüzMısırözelliklede,maviNilboyuncasıralanmışdağlardaki dağınık mezarlardadır. Tapmaklar gizli kitaplardır ve büyük kapılarının gerisinde,tavanlarınısütunlarıntuttuğudevsalonlarıngölgesinde,eşsizbirgökyüzününsaflığıveparıltısıile yumuşamış tanrı-nehir’ in okşayışları gibi, geçmiş yüzyıllarınmevcudiyetmucizesi heyecanvericidir.Mısır tarihi,dünyanınyaratılışınınkarışıklıklarına,aynizamanda ilk firavunlarolankardeş katili tanrıların azgınlıklarına bağlanır,Mısır’ın ilk başkenti olan Thi- nis krallarınınyaklaşık MÖ. 4000 yılında tahta çıkışı ile. 35 yüzyıl sonraki, Teb’i yıkan Asurbanipal'inyıllıklarınındeğindiği,kokuşmuşSaitsülâlesiarasındakiEskiMısırtarihi,bütünuygarlıkların,arasındakültüryönündenolduğukadarmaddîaçıdandaenşaşırtıcıbirbaşarıolarakgörünürvebu evren, zamanın belleğinde ve uzayın soğukluğunda bir anı olarak kalmadıkça böyle sürüpgidecektir.Biliyoruzki ilkbaşlarda,yalnız: inisi-yelerinbildiğiyaşamıkoruyannefese,üremegücünevekorkunçbüyüselgüçleresahipolarak,Memfisdönemininâyinmetinlerindetanımlanankabile toteminin(ka)koruyuculuğuyla,klan,mutlucagelişmektedir.Butotemsonralarınom'un(EskiMısır’daidâribölüm)tanrısıveötekitanrılararasındaenustası,ulusaltanrıolacaktır.

Ab y d o s’ un Kral Tabletleri, Tinit sülâlesinin, merkez olarak Abydos yakınındakiThinisyerleşimyeriniseçtiklerinikaydetmektedir.EskiMısıruygarlığınınilkbeşiğiorasıoldu.MÖ. yaklaşık 3315’te «Kuzey ve.Güney Mısır topraklarını dengelemek için» firavun Menes«KrallıkŞehri»ni kurdu ve bu başkenti «Mennefer»Memfis diye adlandırdı.Kendinden sonragelecekler, bundan sonra, tanrısal babalarının elinden çift tac'ı, kudretlerinin büyüselsembollerini alacaklar, Ho- rus, Râ ve Osiris’le özdeşleşecekler, kıtaların, uyruklarınınyaşamının, bitkilerin öz sahibi olacaklar; tanrıların, Büyük Sihirbazların hizmetkârları, entartışılmazdespotlarolacaklardı;ankh,onza,senb;yanisağlıkvegüçolacaklardı.Memfis’-inbüyük yapıcıları ile Piramitler döneminin başladığını görüyoruz. Bu gösterişli döneme, III.sülâleninkurucusu,Râ’nınortağıfiravunZoser ’invevekili,mimar,KralBüyüsüSırlarınınŞefiİmhotep’inkişilikleriegemendir.OArabistançöllerininrüzgârlarıileaşınmış,Libya'nınyüksekfalezleri üzerinde, Osiris’in ölümsüzlüğünü ve eşi bulunmaz bir egemenliğin parlaklığınıdoğrulayan,oyıkılıpçökmezdevanıt,basamaklı,şaşırtıcıSakkarapiramidiyükselir.BumezarıkıskananZoser ’densonragelenlerdahabüyükleriniyaptırdılar.BunlarBüyükPiramitleredir.Budevyapılar halkınhayranlığını uyandırmakve firavununmumyalanmışölüsüönündeyenidendirilmeayinlerininerişilmezbirsırrınderinliklerindecereyanettiği,görünüşegöre,küçükölüodasınıkorumakiçinyapılmıştı.Sfenksbudevmezarlarıhepgözetler.Kırmızıyaboyalıyüzü,sadece güneşin doğduğu ufuk noktasını seyreder. O kral mumyalarının yasak eşiklerininbekçisidir. Gezegenlerin şarkılarını dinler; ebediyetlerin kıyısında bütün olmuş olanları veolacaklarıgözetir.Uzakta,SemâviNil'inakışına,güneş-kayıklarınınyürüyüşünebakar.O,Har-makhis’dir; Doğu ufkunun Horus’udur; hatta hayal edilmiş tanrıların yüzüdür. Sonraları V.sülâlenindindarfiravunlarızamanında(MÖ.2680-2540)Mısır,güneştapınakları,dikilitaşlar,astronom rahipler için rasathâneler, -BüyükGörücüler» de denen Ra'nın büyük rahipleri içinözelmabetler iledolar.Ozamanakadar tanrı ileözdeşleşmişfiravuninsanlaşır.KuşkusuzherzamanRâ’nıneşitiveO’ndançıkmıştır;ancakotokratatalarınınhalkauyguladığımutlakkrallıkrejimini yumuşatır. Nomark- lar (Nom Başkanları) Nübya ve Sudan’la ticaret eden, -KokuTopraklarına- kadar inip bu bölgelerden, firavunların lüksünü besleyen bazı masalsı

zenginlikleri getiren kervan başları ile işbirliği yaparak zenginleşirler. Yeni kentler, büyüktapınaklarkurar,çevrelerinibirmemurlarordusuyladoldururlar.De irelBahari’dekikraliçeHatchespout'unfreskleribize,Mısıraskerlerindenönce,buparacanlısıvekorsankervancılarınbaskınlarındanbirininhikâyesinianlatır.Gerçektendehırslandoymazhalegelmişfiravunlar-OuaouatülkesiniveNübyalılannkafasınıezmekiçin-generallerinigönderdiler.Busömürgeleredoğru genişleme dönemini belirleyen zaferlerin, kıyımların can sıkıcı ayrıntılarınadeğinmiyoruz. Doksan beş yıl hüküm süren II. Pepi zamanında — Bu, tanrı - firavunlardansonra,bütündünyatarihinde,enuzunsürelisaltanattır—Osirissırlarınınkorkunçanahtarlarınıellerinde bulunduran rahipler, rejimin ayrı- calıklı kişileri oldular. Hiç vergi vermezlerdi vefiravununkindendahagerçekbirgücünsahibi İdiler.Böylece,Orta İmparatorluğunarifesinde,siyâsetvedinhukukuarasındaacınacakbirkargaşahükümsürüyordu.BirayrıcalıklaroligarşisivarlığınıkanıtlamaktasabırsızlanıyorveDevletişlerininyönetilmesindegittikçedahaetkinbirkatılmayı İsrarla talepediyordu.Bununlabir- likte rahipler sınıfının istekleribütünüyleyerinegeldiktenyaklaşıkikiyüzyılsonra,eskiçağtarihindehiçgörülmemiştoplumsalbirtepkibütünülkeyitemellerinekadaryıktı.Uzunsürensuiistimallerinaşırılığı,vergilerinumursamazcasınaadaletsizdağılımı,vergi toplayıcılarınzulümleri,efendilerinkayıtsızlığı, işsizlik,açlık, salgınhastalıklar, görünmezliklere gizlenmiş firavunun apaçık yetersizliği anarşik bir durumyaratmıştı.Kontroledilemediğindenbironyıldanöbürüne,gittikçekötüleşenbuhal,gerçekbirhalk ihtilâlininzaferi ile sonuçlandı.Buolaylar, çocukluğundanberideliolanvebir timsahındişleri arasında can veren firavunun kurduğu, meşrû olmayan Herakleopo- lis firavunlarınınegemenliğisırasınarastlar.Böylece,EskiMısır,Avrupadakilerden3200yılevvel,bütünşiddethareketleri,doğ-matikaşırılıknüanslarıvekanlıiçsavaşlarıile,halkegemenliğinitanıdı.Mısır.sonHerakleopolisfiravunuilebirlikteazkaldıbukaostakaybolacaktı.MÖ.2000yılınadoğruTeb'liler,Nil’inbereketgetiricitaşmadoğrultusununtersine,güneyeyönelenihtilâldalgasınasetçekmeyibaşardılar.Merkezigüçonlarageçti,meşrûveözgürlükçü firavunlardanoluşanyenibir sülâleyi tanıdılar. İçpolitikalarınıbir çeşit sosyaldevletçilikdoğrultusundayönlendirdiler.Busistemdahamütevâzisınıftankişilerindinvedevletgörevlerialmalarınamüsaadeediyordu.Böylecehalk,herşeyerağmen,kabazaferlerindenbirşeylerkoruduğuizlenimindeoldu.Ülkeyegelince, yavaş yavaş ekonomik ve toplumsal dengesini buldu. Tıpkı hiç bir kum tanesininyerindedurmayışıgibi,hiçbirmilletdeeneskiçağlardanberi,gayretlerininmey-valarındanrahatça faydalanmayı ümit edemez. Az kaldı ülkeyi yok edecek ihtilâlin acılarından hemenhemen kurtulurken, yeni ve daha büvük bir felâket Nil Vâdisine çöktü: önasva’nın vahşiyaylalarından.GüneyRusya’nın steplerinden,Mezopatamya'-nın taşlıkkırlarından,vatanlarınıyitirmişyığınlarınkovalama-siylekaçanHyksosatlılarınınistilâsı.

Ancak, yabancı egemenliğe rağmen, hiç bir Mısırlı, ülkenin yazgısına olan güveniniyitirmedi. Kutsal ateşler söndürülmedi ve XVIII. Teb sülâlesi (MÖ. 1580 - 1320) Asyalılarıkovmakiçininatçı,karışık,güçbirmücâdeleyegiriştivekahraman,cesur,heyecanlıbirhalkınbütününü yanında buldu. 111 Thoutmes, talihi açık bir fatih oldu. Tel - Amama tabletlerizaferlerini anlatır. İmparatorluğu Libya vahalarından Suriye çöllerine kadar yayılıyordu.Katipleri, doğu dillerini bilen Babillilerdi. Bu, Mısır ’ın en parlak dönemidir: uygarlığı enyüksek noktasındadır; egemenliği bütün Yakın Doğuya yayılmıştır. Teb, AsyalIları kovduktansonra, dünyanın en zenginve enkalabalıkkenti olmuştur.Amon' un şehrinde, heryerde, bazısaatlerde, mezar olan mabetlerin dev kapıları önünde çifte dikilitaşlar yükselmektedir. EskiMısır'da tahta çıkan tek kadın, ünlü kraliçe Hatchespout, kendinden sonra gelecek ve onukötüleyeceklereşöyle,demektedir:«-Teb’deyüzlercegüneşdikilitaşlarıdiktirmiştir;çünküTeb,dünyanın başlangıcında gök’ü yerden ayırmak için tanrıların yerleştirdiği kutsal

tepedir-.PruvalarısüslügemilerNilnehrindeardardasüzülürler.Engüzel,dizçökmüşkoçbaşlısfenkslerin binlercesi mabede giden yolları korurlar. 500 ton ağırlığındaki anıtsal firavunkabartmaları mabetlerin avlularında sessizce nöbet tutar. A ton dinsel reformunu uygulayanfiravunAkhenaton’un saltanatına da değinmek gerekir. Bu, güçlü Teb rahiplerine zorla kabulettirilen tek ve evrensel bir Tanrıdır. Yirmi yıl boyunca, Akhenaton, mabetlerdeki vemezarlardakiilkeltanrısûretleriniyıktırdı.Bedenionulmazbirhastalıktançürürken,metafizikkurgularda yetenekli olan bu firavun, bir iç ateşle kavrulmakta idi. Ayni yoğunlukta ıstırapçekiyor ve tahayyül ediyordu: yeni bir insanlık; saflaşmış ve tek bir tanrıya tapan. Bu Tanrıevrensel ve iyi idi. Ondan çıkan ışıkların okşayıcı elleri vardı. Aşırı mistik düşüncelerindeiçtendi.Buıstırapçekenyalnızadam,Mısır'ı,sayısıztanrılarınbasithizmetkârlarıolup,hiçdesaf ve ilhamli kişiler olmayan, krallığın iktidarı için kötü etkili, çok zenginleşmiş Amonrahiplerinden kurtarmak istiyordu. Her yerde Aton'un isminin istekle anılmasını diliyordu.Çünkü Aton, şefkat ve ışık tanrısıy- dı; şefkatini ve ışığını bedenlere ve ruhlara aktarıyordu.YalnızAton’un,evreninkesinşeklivekalıbıolduğunubeyanediyordu.İsagibio,tanrıkelâmıoldu ve havariler buldu. Putlarla ve çok güçlü rahiplerle dolu Teb’i bıraktı, bugünkü TelAmarna'nın bulunduğu yerde ve geriye hiç bir iz kalmamış yeni bir başkent kurdu. Buradanyalnız «Tel - Amama resimleri- denilen şaşırtıcı resimler kalmıştır. Bunların orijinal, taze,dinsel olmayan sade güzellikleri Kahire Müzesinin salonlarından birinde, hayranlıklaseyredilebilir. Ciddi, kanaatkar vemüteassıp bu kralın saltanatı—Daniel - Rops onu «TanrısarhoşuKral»diyepekgüzeladlandırmıştır—bizeuzak,anlaşılmaz,kıvılcımlarsaçanbirperimasalı gibi gözükmektedir. Kendinden sonra gelen, damadı Tou- tankhamon oldu. çifte tacıgiydiği günde, çocukluğunun tanrısıAton'uyadsıdı; sarayı vedevlet dairelerini,MÖ.1348’deyeniden Teb’e naklettirdi. Bütün Mısır ’da yeniden Amon kültünü ve kutsal Teb üçlüsünü,kayınpederincekovulanrahiplerinayrıcalıkvegüçleriniünlüemirnâmesiileiadeetti.Neolursaolsun, Toutankhamon çok genç öldü; bir söylentiye göre de öldürüldü. Mezarı KrallarVadisinde,Özelliklesaklandı.Vebumezar,kabuletmeklâzımki,Tebmezarlarındafiravunlaraayrılmışyerlerindışındakazıldı.İyicesaklanmışolduğunudaitirafetmemizgerekiyor;çünkü35 yüzyıl boyunca, mezarların topografyasını çok iyi bilen kral mezarı soyguncuları orayaerişemediler.1923yılında,birraslantısonucuLordCarnarvontarafındankeşfedildi.Bukeşfinve dünyada akislerinin ne kadar büyük bir ilgi uyandırdığı bilinmektedir.Yüzyıllar yüzyıllarıkovalar.Ramseslerinegemenliğinde(MÖ.1310-1080)Mısırdaimakendinidinletenkudretlibirmillettir;kültürelvesiyasalaçıdanyoğunbirprestijivardır.II.Ramsesveondansonragelenleryıkıntıları hâlâ devâsâ olan yapılar inşa ederler: Karnak’taki Büyük Amon Tapınağınınsütunlarla tavanı tutturulmuş salonu -30.000 ton yontulmuş taş gerektirmiştir-, I.Seti'ninGournah’daki cenazemabedi ve yüzlerce işlenmiş sütun;Abydos’dakiOsiris, îsis veHorus’aadanmış mabet ve hafif kabartmalar halindeki harika boyalı heykeller sayesinde, Osiris 'ingünlük güneş kültü ayinlerinin nasıl olduğunu tamamlandığı günkü gibi anlatan yedi paralelmihrap; Libya'daki, fa- leze oyulmuş Ebu-Simbel mihrabı; II. Ramses!’in pembe granitten,Herodot'agöreMısır'ınenbüyükveenağır(1200ton!)heykeli.FakatRamsesinşacılarınınbuanialevlenmesi,firavunlarınınbirbirindendahabüyükanıtlaryaptırmaktakitelâşı,öleceklerinihissedenlerin, yüzyılları aşacak son ve şaşaalı bir parlaklık bırakmak isteyenlerin bu vâsi vekalabalık Mısır ’ı, ölümsüz Mısır'ın son şarkısıdır. Zaferlerin zamanı geçmiştir ve yıkımyakındır.İstilâcıyenidenbelirir;düşmançeşitliadlaraltındagözükür,fakathastalıkhepaynıdır.Ve felâketlerin heyûlâlaru birbirini takip eder; o kadar uzun zaman insan uygarlığının ruhuolmuş olan bu toprakların her yerinde, zamanların sonuna kadar uzayan o korkunç gürültüişitilir: Yıkılan tapınakların ve yüzleri parçalanmış tanrıların çökme gürültüsü. Her taraftandüşman halklar üşüşürler. Nil boyunca güzelim şehirler yanar. Onlar ey ordularınMoloch’u,

sanatakdimedilmişlerdir.Buşehirleriyıkanlar,Asurkökenlikahramanlar,bilinmezcangıllardadoğmuş Libya beyleri, TebAmon’undan birHabeş ilâhı yaparlar;M.Ö. 661 yılında,Memjisikırkgünyağmaladıktansonra,100kapılıTebönündegözükenAsurbanipal’inNinive’lileridir...Burada EskiMısır tarihi biter. ÇünküAsurluların onca şiddet,metot ve onlara özgü vahşetleTeb’i yıkmalarıDoğuhalkını alt üst etmiştir.A.Moret,Teb'inyıkıntılarını kazarken, 2600yılevvelnasılsa,sivriuçluAsurmiğferleribulduğunuyazar.Budabizeşehrintahribininsüresivekorkunçluğu hakkında bir fikir vermektedir. Akdeniz halkının hayret ve dehşeti o kadarhatırlardadır ki, Peygamber Nahum. 50 yıl sonra, hiçbir zaman pişman olmamış, doymamış,küstahvezalimNinive’yişiddetlesuçlayacakveyakınyıkımıhakkındakehanettebulunacaktır.Amon'un kral şehrinin korkunç yazgısı daha hatırlardadır. O, peygamberlere özgü, olaylarınönsezişiyleşöylehaykırır:«HatırlaeyNi-nive!EskidenNİl'inbağrındaoturmuşTeb’dendahakuvvetlimisin?HatırlaeyNinive,birzamanlardünyanınmihveriolanTeb’t;kibrini,ululuğunu,yüzyıllar süren güzel yüzünü!Hatırla ki artık tanrıları tapınaklarında oturmuyor; rahipleri vesoyluları zincire vuruldular, halkı kayboldu; hatırla ki Teb çocukları her sokak köşesindeezildiler;onlarcaTebgecesi,bütünogeceler,dehşetgeceleriidi.

I.BAB

EVREN KENDİNİ OLUŞTURUR VETANRISAL;HERŞEYDEDİR.

HerşeyölülerKitabındayazılmıştır...Çokeskizamanlarda,düzgünyüzlüKeopsveyaSakkarapiramitleriyapılmadançokevvelleri,YaratılışsırlarınaİnisiyeolmuşEskiMısırlılar,Güneşin her sabah, N o û t’un karnından çıkıp, her akşam, batının son ışıklan yaşayanlarınevrenininsınırlarınıbelirlerken,Noût’unağzındakaybolduğunubiliyorlardı.Veayaklarımızınaltındaki öbür dünyada toplanmış ölüler, güneşin gece yolculuğunda, D o u a t’ın on ikibölgesindeki değişimlerini seyredebiliyorlardı. Ve burun deliklerinde yeniden hayat nefesinibulanölülerGüneşKayığının,köpekbaşlımaymuntapınıcılarıile,sihirlikürekleriilevegüneşiskarabe (bu böceğin Türkçe İsmi bok böceği’dir) yani Khepra, oluşan tan- n biçimindegörüyorlardı.

NilVadisinineskiahâlisininölülerâleminegirmedenveBİLGİLERKİTABI’nınsayfalarınıaçmadan evvel, onların ebediyeti olacak şaşırtıcı evrenin kapıları açılınca, ölüleri bekleyentanrılardanbirkaçınıöğrenmeliyiz.

PTAH

PTAHvarolanherşeyiyarattı.Ondanevvel,Veda'lardayazılıolduğugibi«nevarlık,nedeyokluk vardı. Yukarda ne uzay, ne de gökyüzü vardı. Hareket eden neydi? Nerede ve kiminyönetiminde? Derin, dipsiz su mu vardı? O zaman ne ölüm ne ölümsüzlük, ne de geceyigündüzdenayıracakbirbelirtivardı.BİR,nefesalmadansoluyordu,kendiliğindenhareketliidi:ötesinde hiç bir şey mevcut değildi. Başlangıçta karanlıklar karanlıklan örtüyordu. Boşlukta

hapsolmuşBİR,sıcaklığıngücüilevücutbuldu».(Rigveda,x,129—LouisRenouçevirisi).Ptah,tanrılarıve«ilkelsularabatmış»ülkeolanMısır ’ıyarattı.Onunsa-

Şekil—1

yesinde,dünyanınbaşlangıcındatanrısalsözlersöylendivetanrılarvarlığıbildiler,çünküPtah,Memfistanrıbiliminegöre,çoğalmaorganlarıolan«yürekvedil»İdi.Ozamandan,İlkkaostansular ve yerler oluşur oluşmaz» gelecekteki ölülere vaad edilen milyonlarca yıllık yaşamınsimgesiolanasanınsahibiidi.

ANUBİS

RuhlarıyargılayanTanrılarmahkemesininbaştagelenkişisiANUBİS,aleminyaratıldığıgünherkesinyerinisaptadıvebunuöyleyaptıkiherkesiçinheryer,zamanlarınsonunakadarburadada,öbürdünyadadabelirlenmişolsun.S.Mayassis,«ölülerinveruhlarınınbirkoruyucutanrısıdır ve bu koruma onlara yardım edip, onları arıtmaya yöneliktir,a diye yazıyor. Ona«Kemikleriyenidentoplayan»,Aşağıâlemin«KapıAçıcısı»dadenilir.

Kuhun tartılması törenlerinin tamamlanması için, ölüyü karşılayıp, elinden tutarakOsiris’in karşısına götüren odur. Hareketlerin, mekânların, şekillerin, sayıların, gezegenlerinmuhasebecisidir.O ayni zamanda sihirmetinlerinin her ay canavarların yutmak istedikleri vekonstellasyonlararasındanThotgörünürgörünmezgeriyekustuklarıay’ındakoruyucusudur.

Başka tanrıların sevgili kâtibidir. çünkü Yüz Kapılı Teb’de hüküm sürecek daha doğmamışfiravunların İsimlerini Hellopolls’- ın kutsal ağacının yapraklarına yazan odur. KaranlıklarınışığıolanSeth’lnışığınınzıddına(dünyanınuzayauzayangölge-konisiışığının)herruhgüneşışığını almadan oraya dalacak Ölülerin bedenlerini bırakır bırakmaz geçtikleri on iki burçışığınınzıddıolanokaranlıkışıktanfarklıolarakAnubis’inışığıpırılpırılveOsiris’inönündetemiz çıkmış ruhlar İçin mutluluk vericidir. Bu bir ışık merdiveni’dir. Güneş yaratılmadanevvelkiilkyaratılışışığıdır.Kozmikyumurta,Anubis’inışığıileaydınlandı.Yaşayanlaraşafakne ise bu ışık da ölü için aynı şeydir; o, onun «güne çıkış»ını sağlayacak ışıktır. S.Mayassis«Anu-bis’lnışığıöbürdünyayagirişveyaruhlardünyasınaçıkıştır»diyeyazmaktadır.

OSİRİS

OSİRİSdeölülerinkoruyucutanrısıdır.Bütündoğanşeylerinsimgesiolduğundanölülerarasındaki yeri tamdır; çünkü ölüler, galaksilerin dönendiği gök nehirlerinde ebediyendolaşmayabaşlamadan,belkideevrendediğimiz,başlangıçveoluşolanışıklıruhlarınarasında,artık belleği olmayan zamanda gelişmeye başlamadan, İkinci bir defa daha doğacaklardır. Budünya uzayın tanınmaz bedeninde ölü bir hücre, ölü bir dünya haline gelinceye kadarOsiris,yeryüzünde biten her buğday tanesinde, ne kadar ilkel olursa olsun her hayat parçacığında,ölülerin«kalbiveyüzü»oluncaonlarayöneltilenherbakışta,Nil’intaşmazamanındakitergibi,ellerindenveayaklarındansüzülenhersudamlacığında,yeniden,çoğalarakdoğacaktır.Osiris,yeryüzü veya uzayda olsun, yaşamsal etkinliktir, ve bir tanrının görünür şekli altında ölülereyeniden canlanmayı vaad etmek için, ve sonuçtaOsiris’in şaşaası ile yeniden canlanacaklarınıvaadetmek İçinonlarındünyasına iner.Çünkükendini temizeçıkarmışherölü, tıpkı toprağınbağrına düşmüş bir buğday tanesi gibi, evrenin derinliklerinde bir hayat tomurcuğudur.Osiris’in,destânîdevirlerinilkfiravunununzaferi,kutsalkentiolanAby-dosüzerindeyenidenparlasın, ölülerin koruyucusu tanrı, yaşayanların nefesini ebediyen beslesin... Daima, aydınlıkkabirlerinde, ölüler «Gökyüzünün Anası» tanrıça Nout'un kolları Arasındayken, Osiris'inetkileri onların organlarını canlandırsın, kemiklerini birleştirsin, sihir merasimlerine göre

çaprazsarılmışsargılanolanölülerOsiris’tekişileşsin,yenidendoğarak.O’ouçoğaltsınlar,ka'ları—Kuş-ruhları, ezoterikdubleleri— İalou alanlarınıngüzelliklerine açılsın.OOsiris'inkarısı, sihirbaz İsis ağlasın; o İsis ki insanlara bedenlerinin çürümemesi için ne yapmakgerektiğini, iç organları ayrılıp vazolara konulduktan sonra bedenin nasıl mumyalanacağınıöğretti;oİsiski,kardeşiSethtarafındanöldürülmüşsevgilisini,bütünMısıradağılmışölüsünün— erkeklik organı hariç; çünkü onu nehirde bir balık (oxyr- hynque) yutmuştu — on üçparçasını bulduktan sonra, dirilt- mişti. Abydos’takl ünlü nekropolde (ölüler kenti) Osiris'inlâhdi bir yeniden dirilme sahnesini canlandıran nefis bir kabartma vardır. San'atkâr «ölülerKitabı»ndayazılıolanıelindekimater-yeleçokgüzelbirbiçimdeyansıtmıştır.Burada,firavunI.Seti’- nin dirilişini görüyoruz. Kral lahdin üzerine uzanmıştır. İsis sağında, Horus solundaayaktadır. Firavunların başı üzerinde uçan tanrıların simgesi Mout* akbabası, Asur ’da,Asurbanipal’ln başı üzerindeki gibi, kanatlarını kapatmış, sabit bakışlarla kralın yüzünügözetlemektedir. Çünkü Abydos gecesinde, firavun ölüm- süzleşecektir. Vaktiyle Osiris'inolduğu gibi - A. Erman'ın yazdığına göre «bir fantom - ruh olarak değil, bedeninin tam birdirilişi ile uyanacaktır. Çünkü tanrılar Osiris’in organlarını yerli yerine koymuşlar, başınıkemiklerineeklemişler,kalbiniyenidengöğsüneyerleştirmişlerdir».Râ’nınoğlu firavungibi,Osiris’te doğacak ölü İçin de ayni şey olacaktır. Piramit metinlerinde yazıldığı, I. Seti'nindirilişinigösterenkabartmadaolduğugibi,İsisveHorusölüyükutsayacaklarveona«Kalkveuyan!» diyeceklerdir. Ve ölüler yeryüzünü uzaklaşan ölüler gibi değil, gitmekte olan canlılargibi terkedeceklerdir. Bu ölü firavunlar Osiris’e doğru gidecekler ve onca kez dinlediklerirahibin sözlerini hatırlayacaklardır: «Osiris, sana doğru yükseliyorum... Temizliğimellerimdedir.TanrıçaTefnout’-

Mout:Gerçek

un önünden geçtim ve tanrıça beni temizledi... Ben bir rahibim ve bu mabedin rahiplerindenbirininoğluyum...»Defalarcaişittiğiniyenidenhatırlayacaktır:«Bağçözüldü,bukapıyıgeçmekiçin bilekler serbest kaldı. Üstümdeki bütün kötülükleri yere attım.» Hepsi Osiris’e doğrugideceklerdir. Yüzleri yeniden hayat ve güç bulacaktır; burun delikleri kuzey rüzgâ-rlarınınserinliğini duyacaktır. Gökyüzünün İalou tarlalarında buğdayların büyüdüğünü göreceklerdir.GeceninKapılanönündebırakmışolacaklarıyaşayanlar,kutsanmışruhlara,heryöndenadaklargetireceklervebunlarıkutsalsularlaıslatacaklardır.Evet,hepsibirbiriardındandirilecek,kalbiçarpmayan Osiris’in önünde ebediyen duracaklardır. İsterlerse ve eğer doğrulurdanbulunurlarsa,hergeceöbürdünyanınon İkibölgesindeyüzenkayıktaoturabilecekler, tanrısalKedi’yiHeliopolis'inkutsalağacınıyardıktansonra,İçorganlarınıışıklıtayflarönünde,SkarabeKhepre'yi, Üst İdareciler sıralanmasını görecekler ve şöyle haykıracaklardır : *Ey! GüçlüOsiris!Birazöncedoğdum!Banabak,azevveldoğdum!»

SETH

SETH, typhonhayvanıbaşlı kötülükprensibi, karanlıkların akıl almazkaynaşmasını, bizitaşıyan dünyanın altında düşünülen bu harabiyet bölgelerindeki bozucu her şeyi kişileştirir.Kendisine «pislik» attığı için Horus onun husyelerini (testls) koparmış, böylece, Plutarque’ınsöylediği gibi, ondan kudretini ve etkinliğini almıştır. Mısırlılar Coptos’da, Seth’in erkeklikuzvunu ellerinde tutan Horus’un bir heykelini dikmişlerdir. Silueti titremeden göz önünegetirilemeyenSeth, ünlü lanetlemelerle davet edilir.Bununla birlikte, bir çokmilleti yenen II.

Ramses,birmabedinkapısınakendisininSeth’indostuolduğunuyazdırmıştır.Siyahdomuzsethheray,ay’ıyutar;çünküOsiris’inruhuorayasığınmıştır.BuHorus-Sethçatışması,buevrenselmitos, sonu gelmez iyi ve kötü savaşıdır. Dünyanın başlangıcından beri şu veya bu biçimdeortayaçıkar.Basanşuradayatışır,bazanoradaalevlenir.Ölmüşeskizamanlarıngecesindenvegelecekzaman-

larda, insanları yapan tanrıların ortaya çıkardıkları bazan saf olmayan bu alev, sonu gelmezikilik:(düalizm)’dir.

HORUS

Yirmi değişik şekil altında HORUS Mısır panthâonunun (tanrılar gurubunun) en büyüktanrılarındandır.O,LouvreMüzesindegörebileceğimiz,firavununönündezarifkutsamaJestinitekrarlayan atmaca başlı (hieracoc6phale) Horus’tur. Edfou’da, kutsalların kutsalının mabetkapısının kulelerinin on dört katiyle korunduğu, şabin başlı acımasız Horus’da görülebilir.Bedenlerin Açıcısı da denilen Hor - Behoudit, tanrılann zifaf odasının veya çiftleşencanavarların koruyucusudur. Simgesi, şahin kanatlı güneş yuvarlağı, binlerce yıl süresinceMısır ’ın ekseri tapınağında onurlu bir yer almıştır. Fakat ruhunuzun derinlikleriniaraştıracağındanhiçkuşkusuolmayanEdfouHorus’ununbakışınekadarzalimcebirizbırakır;mabedinavlusununyaldızlı ışığındanekadar tedirginedici, sadeceölülerin tanıdığıbiraleminkapılanönündenekadaröbürdünyayayaraşırbirbakıştırbu...

Şekil–2ölü,ölümsarayınagötürülüyor.

Piramit tekstlerinde, Seth’iHorus’la karşı karşıya getiren korkunç savaş İlişkisi anlatılır.Oradan Seth’in nasıl husyelerini (testis) kaybettiği ve Horus’un bir gözünden olduğunuöğreniyoruz.Bu kötülüğü kovalayan, yakalayan ve peşini bırakmayanHorus, özellikle ölülertarafından saygı görmektedir.Çünkübu ışık yapılıHorus onların «gözünü açmıştır».Böyleceölüler«onunaracılığıilegörebilecekler»,Nilkıyılarındacanlıikenyürüdüklerizamankigibi,adımlarını ebediyete o kadar kolaylıkla yöneltebileceklerdir. önceden yapıtından alıntıyaptığımızS.Mayas- sis şöyle yazmaktadır : «İsis,Osiris'iHorus biçiminde dirilttikten sonraonu gökyüzüne, tanrıların karşısına, yeni şekillere, doğru çıkardı... Eski Mısırlılar, içindençıktığıeskibirşekildenevrimsonucuoluşanherşekle,çocukdiyorlardı.Gençbiradam,kendikendininçocuğu,çocukluğununoğulu(yetişkin,gençadamınoğlu,ihtiyardayetişkininkidir).O,önceki şekliüzerindekiyengisi ileyeniniteliklerkazanmıştır.Horus,Osiris'lnyenibiryaşambiçimidir...Evrim, ruhunyükselişive saflaşmayoluyladeğişimi,önceki tabiatından, şeklindençıkarakbirçocukolunmasınabağlıbirşeydir...»ölmüşOsiris'tençıkıpîsis’idölleyentohumbirHorus -Sothis,aydınlıkHorus’tur!«Kardeşin İsis,aşkınlamutlusanageliyor;onuphallus’unüstünekoyarsın,vetohumunonadahilolur.»(PiramitlerTekst'i632,1635-1636,S.Mayassis

çevirisi.) Şu halde ölü Osiris'in kadavrasından çıkan tohum «her şeyi tamam bir Horus'tur»Sothis gibi delici, yani kadavradan çıkan Sothis ışığı gibi, ayni zamanda, IşıkMerdiven i’ninbirincibasamağı,Samanyolununışığı,ölüyemilyonlarcayıllıkgelecekyaşamınaolduğukadaren son ve en ebedi, kozmik yumurtanın bağrında yanan güneş ışığına erişmek imkânınısağlayacaktır...

«BEYAZ, BÜYÜK, DOĞU GÖK’ÜNDEYÜKSELDİĞİZAMAN

TANRILARIN İBADETİNİ GÜZELLİĞİ İLEMUTLAND1RANHORUS’UNGÖZÜ,

SANAÖVGÜLER.»

(JeanCapartÇevirisi)

Horus, ayni zamanda ve özellikle Harmakhis «Ufuktaki Horus», ünlü Gizeh Sfenksidir.Defalarca kumlar altında kalmış, ve insanların gayreti ile tekrar ortaya çıkarılmıştır. Doğuyayönelik yüzüyle, hareketsizliği içinde devâsâ, ve sabahın ihtişamına bürünmüş, gerçekten«Ufuktaki Horus»tur. Piramitlerin çevresindeki dokunulmamış, vâsi ölüler şehrini kollayanHorus- Kheprenidir. Göksel eşi Güneşin, bütün doğumların kızıl oluşu gibi, kırmızı kumlarİçindekırmızıdoğacağınoktadangözleriniayırmayanHorus-Harmakhis’ttr.BuGizehsfenksi,yıpranmışyüzündekisonsuztatlılıklaHorus’tur.OHoruskibeş’binyıldırmilyonlarcagüneşindoğuşunu, tarih öncesi yıkımların, felaketlerin korkunç patlamalarının silinişini görmüştür.KanınındamlalarındantanrılarınoluşmasıiçinkendisiniyaralayanRâ’-nınruhu,buHorus’tur.Geçici firavun - tanrı görünüşü ile yaratılışın bütün güçlerinin sahibi olan tanrıdır. BuAtlant’larınsonyaşayanıiçinanlaşılmazderler.BirfiravununNil’inakışyönünüdeğiştirdiğini,Musa’nınnankörbiryurduterkettiğinigörmüş,SümerveAkkad’dakikanşıklıkları,NiniveveUr’un alevlerinde kaybolan onca halkın feryatlarını, Nlnlve’ll gaddar Asur- banipal’in Teb’ekadarinerekMısır ’ıyıkmayagelişindenönceBa-bllveKudüs’ünyıkımveyakımınıişitmiştir...Aşık Kleopatra, uygarlıktan aydınlatan veya yıkan zafer veya felâketler karşısında kayıtsız,İnsanı büyüleyici, dengeli «Ufuktaki Horus»u sorguya çekmiştir. Zamanların sonuna kadar,yıpranmışşeklineolursaolsun,canlılarbirkumçölündeartıkonugörmeselerbile,herMısırgecesinde,hertanağartısındamevcut,dalmayaşayanHorusolacak,yeryüzügüneşteısındıkça,ölülerülkesininüstüstesıralanmışnekropolierlnigözetecektir.

DAİRESEMBOLÜ

Karnak’takiküçükKhonsumabedinde,büyüktanrıheykelininyakınındailgiçekicibirserikabartma vardır. Orada dev mezarlar olan piramitlerin önünde, onları koruyan Sfenks'inarkasındagüneşve-tanrılarınçifteyaşamınısimgeleyen-yılantarafındantaçgiydirilenHorusgörülür. IV. Ramses, Tanrıça Ament’e, Amon’la birlikte oturan dişi, «Gizli», bir heykelcikhediye etmiştir; tanrıça, firavunun gözleri arasına, üst ucu oval ve delik olan bir haç (croixans6e)uzatmaktadır.Buüst bölümüdelikli haçgelecekmilyonlarca yılın simge s i’dir.Üstteki

yuvarlaknebaşlangıcınesonuolanınmükemmelimajıdır;ebedîolanruhutemsileder;çünküo,tanrıların ruhsal cevherinden çıkmıştır; haç, İnisiyenin girdiği transı, daha çok, ölüm halinigösterir.Bazımabetlerdenamzetin«haçagerilişi», İnisiyeninbir yataküzerine rahiplercehaçseklinde yatırılmasın- dandır. Tanrıça Ament’in, üstü delikli haçı firavunun gözleri arasınakoyduğunu söylemiştik. Bu sihir hareketinin kendine, göre bir anlamı vardır. Gerçekten PaulBrunton*L'Egyptesecrète:GizliMısır»adlıkitabındaısrarlaşuhususaİşaretetmektedir:«Kaşlararasındaİşaretedilennoktapinea1gud-.de’nin*yerinigösterir.Guddeninkarmaşıkİşlevleri henüz ay- dınlanmamıştır. inisiyasyon ilk basamaklarında, yetiştirici (hiérophante)namzedin psişik görüntüleri veya çevresindeki ruhsal varlıkları görebilmesi İçin bu guddeninbellibiretkinliğinihareketegeçirir.Buamaçlakullanılanmetotkısmenmanyetik.kısmendeçokgüçlü tütsülere bağlıdır.» Bundan şu çınar ki tanrıça haçı Ramses’in gözleri arasına koyduğuzamanonun,gerçeksırlarınaçıkgörünümüne(visionclairvoyante)sahipolmasıamacındaidi.Ancak,inisiyasyonundeğişiksafhalarındagörüphissettikleriniaçıklamasıyasaktı.Bununİçindirki Horus, ufukların Horus’u, Sırların Bekçisi, onun arkasındaydı ve bir parmağını dudağınagötürerek ona susmasını İşaret ediyordu... înisiyasyonun en büyükmabedini, Büyük Piramideyaklaşanlardan koruyan Sfenks de oradaydı... Bunun İçin Karnak’dakl Khonsou mabedininduvarlarınakazınmışinsanlarınçehreleriinisiyeleriçinbellibiranlamİfadeediyordu;ezoteriksırların

(x) Diansefaldeki Pineal aygıt İki bölümden oluşur: Retinası, ilkel göz billuru, pigmanter veperiferikhücreleriyleküçükbirgözüandıranbölümvediansefaldenyukarıçıkantübşeklindekiepifiz guddesi. Bu aygıt özellikle Rhynchoedphale’lerde ve bazı sürüngenlerde çok bellidir.Prosaurien’ler de denilen bu ilk bölüm çok eski sürüngenlere benzer. 45 cm. boyunda birkertenkeleyiandıranveYeniZelanda’nınkuzeyinde,PlentykörfezindekibirkaçadacıktayaşayanHateria(Spbenodonpunctatus)butürüntekörneğiolupnesiltükenmeküzeredir.Metindepinealguddediyeanılanbuapareyinbirüçüncügözkalıntısıolmasıpekmuhtemeldir.

Biologic:Animale,M.Aronetp.Grasse

geometrik anahtarına sahipkimolursaolsun,ölülerdünyasınınkapılarını açmasınıbiliyorveebediyaşamıngizlianlamınanüfuzedebiliyordu:bununsembolüdedeliklihaçtan(croixansée)başkabirşeydeğildi.

İnisiyasyonlarınmerasimleri,gerçekmezarlarabenzeyenloşveçıplak,kapalısalonlarda(crypte) yapılıyordu. Buralarda sü- jeler hipnotizör rahiplerce uyutuluyor; ışıktan yoksun,gizlicekaranlıklarınderinliklerinedalmışbukişilerbazanordan,ruhenolduğukadarbedenendeölüçıkıyorlardı.Amabedendenveespridensembolikolarakayrılmasınavlarınıaşabilenlerokadaryaklaştıklarıölümündipsizçukurundangerigeliyor,budönüştebedenveruhyavaşyavaşolağanüstü bir sıcaklık duymayabaşlıyor, insanı serbest bırakan, coşturan, temizleyen ölüm’ütanıyor, esrarlı bilgiler alıyor ve o zaman Hiç kimsenin bilemeyeceğini biliyorlardı: Öbüraleminışığı,geceninonİkisaatiningözÖnündecanlanışı,mezarların(mastaba)kuyularıiçindeuçankuş-ruh,mabedinengizliodasındakiuzunuyanıklıksaatleri,onların,yenidendirilmeninkorkutucu sırlarını sezmelerine imkân vermişti. Sırası gelince varlığın bir halindekaybolabilecekler,başkabirhâliçindeyenidengözükebileceklerdi.KardeşitarafındanöldürülenOsiris’indağılmışorganlarınasıl toplandı ise (HâbilveKâbil’ihatırlayalım...)kendidağılmışorganlarını toplayabileceklerdi. Hiç kimsenin bilemeyeceği,mumyaların aydınlık tabutlarında

uyandıkları zaman sihirli bir ipliğin ucunda sallanan ruhlarının ne anlama geldiğini, üstdereceden rahiplerin manyetik pasları sırasında vücutlarını patlar gibi hissetmelerinin belkibedenlerini tahrip edeceğini, ancak, doğmadan evvel de onların olan şu ışık ruhunun hiçbirzararauğramayacağıgerçeğinibileceklerdi.

II.BAB

Şekil-3

Toplumsal açıdan çok güçlü din seçkinlerinin bir sürü İnisi- yasyonmerkezinde bilgialdıkları Nil Vadisi halkı, eski çağların başka halklarından, yalnızca dünyanın en olağanüstüuygarlığına sahip olmakla değil, ölülerine gösterdikleri aşırı ilgi ile de ay- rılır. Toplumsal,siyasal,dinselyaşamlarınakesinkurallaregemendir.Buyaşam,ölümkapılarınıneşiğindehercanlıyı bekleyen ikinci doğumdan sonraki diğer hayata nisbetle ayarlanmaktadır. Kolpaktchy,Eski Mısırlıların «çok büyük bir lahit gibi» düşündükleri evrenin, öbür dünyanın sırrı ilegerçekten büyülendiklerini söylemektedir. Osiris'in bu evrenin merkezinde olduğuna veülkelerinin, gökteki evrenin bir bölümünün yerdeki İzdüşümü olduğuna İnanıyorlardı.İnisiyatörlerl(öğreticileri)ölümdensonrakozmikısınmalarınritmineiştirakedeceklerini,ölümolayınınancakşuurundeğişiminin(transformasyonunun)görünüşlerindensadecebiriolduğunuöğretiyorlardı. Bu bilinmeyeni, bu bizdeki görünmezi, herkes, mezarındaki yeni doğuşundansonra,dahamükemmelbirhalİçindehissedecekti,ölülerdünyasınıyaşayanlarınkindençokdahaiyi öğrenmiş olan İnisiye için, her an uğraştığı öbür dünya, geçici olduğunu bildiği birmevcudiyetin ideali oluyordu. Uygun anda tanrıların İrâdelerine uyabilecek, yeryüzündekihayatını saf halde onlara takdim edebilecekti ki, bu da, sonuçta, milyonlarca yıllık ebediyetikarşısındaçokazbirşeydi.Herdurumiçinbirtaneolmaküzeresihirformülleriilerkievriminikontroletmektemastaba’ların(mezar)etrafındalarvalargibi(EskiRomaİnançlarındakâtilveöldürülmüş kişilerin ruhları olup canlıları rahatsız eden bu varlıklara larva deniliyordu)kaynaşan aşağı ruhların kötü etkilerinden onları koruyacaktı. Terazinin sallanışlarını dikkatleizleyen Yiyici'nin önünde, o korkunç «ruhun tartılışı» sırasında adalet tanrılarına şaşırmadancevapverecekti.Hayır,rahiplerin,sırlarıyavaşyavaşaçaraksabırlaeğittiklerionuniçin,ölümbirsondeğil,birbaşlangıçtı.Zamanvemekânİçindegörünenvegörünmeyenbirbiriiçindeerir.Ölüler Kitabında, ölünün kendinden bahsetmesinin nedenini anlamamıza, belki, bu hal olanakvermektedir. Ölü ayni zamanda ihtiyar ve yeni doğmuş, yaratılmamış ve oluşmakta, bitkiözsularının karanlık kudreti veya Samanyolunun derinliklerinden yayılan uzak kozmikışınmadır...Evet,ölümündenvedirilişindensonra,OsirisgibiYaşam’ınkorkunçvedevrişekilvekuvvetleriiçindeebediyenyenidendoğacaktır...

İNSANINİKİNCİDOĞUŞU

Ebediyetdeğişmezvebir ’dir;galaksilerinhiçdurmayanhareketionunmaddeleşmesinisağlar.Ebediyetinbütünkapsadığı,bütünolmuşolduğu,bütünolanvebütünolacağı,titreşimaracılığıileböyledir.Herşeybütünüyleçifttir,ölümbirkrizhalindenibarettir;osıra«biradtaşıyan»kişi,ne

ölü-nediridir;osıra,dahaidrakedilmedenondamevcutebediyeti,ka’sı,etingörünürbedeniniterkeder.Mayassis«öbürdünyadakidirilmeyehasredilencenazemerasimindenevvel,kokuşmayı

uzaklaştırmadanevvel,ağızvegözlerinaçılmaayiniyapılmadan-buayinölüyeilkelNoun’danefesvegörüşsağlayacaktır-oradaölümvedoğumunsüreklihareketlerigelişirvedengelenir:Tıpkı

sonsuzküçükdüzeydeevrenleroluşturan,maddeiçindehareketedipçatışansayılamazçokluktakiatomhareketlerigibi.Kuşkusuzebediyeteoranlaölçülemeyecekolanzaman,insanınfizik

görünüşünüvedavranışlarınıçabucaktahripeder,amaruhunuhiçbirzamanbozamaz.Zamanihtiyarlamaz.Zamanınbirbölümünündeğeri-EskiMısırlılartitreşimidiyeceklerdi-saniyelerleveya

onlarıneşdeğerleriile,yanimilyonlarcayıllahesapedilebilir.Zamanveölümgeçicikabuller,düşünceoyunlarınıkolaylaştırananlaşmaİşaretleridir.MutluNilVadisindeeskidenyerleşmişhalk

için,ölümünnekorkunçnedeteorik(spekülatif)yanıvardı:başlangıçvesonuolmayanbirevriminbirduraklamazamanınıgösteriyor,ölüyüebedîhayattadoğurtacakgerçekbirdoğumunhabercisi

oluyordu.Onututkularından,kalbindeolanpisliklerdentemizlenecekbirhalegetirecek,vaftizehazırlayacaktı.Çünküölü,tanrılarınönüneçıkmadanKazGölündeyıkanmalıydı.Evet,içindetanrılarlaeşitolacağıöbürdünyadagözükmekiçin,ilerdeinceleyeceğimizşekilleregöre,

doğrulanmışolacak,saflaşacaktır;takipisliklerindenyıkandıktansonraruhuyenidenparıldasın.Kendilerinegüneşin,«yumurtasınıgizlivarlığındayaratmakiçinbedenineeklediği»açıklanan

İnisiyeleriçin(Amon’ailâhi,Gardinerçevirisi)yeryüzündedoğum,öbürdünyadakiölümünmantıkîbirsonucuidi;nasılkiyeryüzündeölüm,öbürdünyadakidoğumundoğalbirişaretindenbaşkabirşeydeğildi.BunlarHeraklitos’unçokgüzelözetlediğifikirlerdir:«İnsanlarölümleriniyaşarlarveyaşamlarınıölürler».Böylece,Mısırlıiçin,yeryüzübedenindensıyrılıpsonra,sankiNilkıyısındabulunuyormuşcasına,mekânİçinderahatlıklahareketedebilmekİçinbirışık-beden’ebürünmenin,dileğinegöreherbiçimialmanın,kendiiştirakidolayısıylasonsuzaeşolmanın,görünüşüolmayan

ışıklıbirruhun,belleğiolmayanbîrzamanınürperişiiçindeolmanınokadardoğalsayılışınınnedenianlaşılabilir.Şüphesizböyleinançlarbizişaşırtıpkuşkulandırabilir.Çünküinsanınevrenilebunihaî

özdeş-

Şekil—4

>

«ÖLÜLER,RÜZGÂRLAYÜKSELİR.»

(TorinoPapirüsü)

özetleyelim. Eski Mısırlılar için ölüm mevcut değildi. Her biri, toprağın öbür yüzündekendine, dünyadakine oldukça benzer bir yer ve bir mevcudiyet bulacağına güvenebiliyordu.Gezegenler arasında, kendini doğruya çıkardıktan sonra,maddî zenginliklerinin hiçbirini terketmeksizinvaadedilenebediyetlemutluolabilirdi.İşteburadafiravununuyruklarınınölülerinegösterdikleriözenin,sandığımızgibiokadarmenfaatsizolmadığıortayaçıkıyor.Okadarçabukunutan ve etkilenebilen canlıların, ölülerin haklan olan maddî ve mânevî özenle memnunedilmedikleri zaman, onların dönüşlerini ve kızgınlıklarını düşündüklerini söylemek gerekir.Ölünün akraba ve yakın dostlan, onun kendine yapılması gerekeni isteyeceğini, eğer bunlaryapılmamışveyakötüyapılmışsa,yaşayanlarınevlerinetacizetmekiçingelebileceğinibilirler.Buna ne Teb esnafının sattığı muskalar, ne rahiplerin duaları, ne de bu biçim yazılardauzmanlaşmış kâtiplerin yazıları engel olabilmektedir. Torino Papirüsü «rüzgârla taşınan» buölülerin yapabilecekleri kötülüklere değinmektedir. Metin, ölülerle yakınları arasındaki hasispazarlıklardanbahseder.Dullarveyetimlerölmüşkocavebabalarınaartıkkötülükyapmamasıve kendilerini İçinde bıraktığı sefaleti arttırmaması için yalvarırlar. Erman, kendisi görevleevden uzakta iken, ona bakacak bir hekim bulmasına rağmen karısı ölen Memfisli memurvak'asını anlatır.Mâtemini tutarken o kadar büyük bir acı duydu ki «üç yıl boyunca neş’esinikaybetti»veokadaruzunzamankederininsürmesionuöylesıktıkitölükadınıneş’esiniyenidenbulmasınaengelolmaklasuçladıveaşağıdakimektubuyazıpmezarıüstünebıraktı:«KusursuzruhluAnkh-iri.Sananekötülükettimkibukadar zavallı bir haledüştüm?Niçinbeni ezmeyeçalışıyorsun? Ben senin sadık kocan değil miyim? Gençken seni aldığım zamandan beriekmeğini, elbiselerini, kokularını sana verdim. Seni hiç hor görmedim; yabancı bir kadınınevinehiçgirmedim,öldüğünzamanadamlarımlaberaberağladım,sanainceketendenelbiselergiydirdim.VeDouatdünyasındaolduğunüçyıldırbanaeziyetediyorveeskineş’emibulmamaengeloluyorsun.Kalbimi sevinmektenalıkoyarsan seni adaletkarşısında suçlamaküzeredavamı açmalıyım?» Bütün bu görüşler, inisiyasyondan geçenlerin öğrendiklerine uymamaktadırbelki.Ancaksıradanmaddîmenfaatlerin,huzurunkorunması,hiçkimsenin,ruhununyazgısıylailgilenmesineengelolmamıştır.

BEŞYÜZKIRKİKİİLÂHVEIII.THOUTMES'ÎNMEZARINDAKİÖLÜM

MELEKLERİ

EskiMısırlılarölümsırlarındanhiçbirendişeyekapılmak-sızınsözediyorlardı.BununlaberaberDouat’ınkapılarındaonla-nbekleyencanavaryüzlütanrılar,dahaziyade,korkunçtu.III.Thoutmes’inmezarındagörülebileceğigibi,beşyüzkırkikitanrıvezebânininegemenolduğukorkunç bîr evrenin derinliklerinde, her hayatın açılıp geliştiğini biliyorlardı. «Mezarındauzanmışolacağınogünüdüşün,diyeokunabilirdörtbinyıllıkbirpapirüs’ten./Birakşam,sediryağı ve tanrıça tarafından örülmüş bantlarla kutsanacaksın.Gömülme gününde güzel ağlayıcıkadınlar cenaze alayının önünden gidecekler ve başlarına Batı vadisinin ince kumlarını

serpecekler. Mumyan altından olacak. Öküzlerin çektiği ölü arabasında giderken, sandukanıntavanı,gökyüzügibi,üstündeolacak.Mezarınınkapısındakutsaldanslaryapılacak,verahiplerkalbinisevindireceksözlersöyleyecekler.»/

TEBNEKROPOLLERİNİNEVRENİ.

Mısırlılar, ayaklarının altında gerçekten acayip bir evren tasavvur ettiler. Bu evren,görünüşleri, mevcudiyet veya güçlerinden daha endişe verici tanrılarla ve kötülüğü ebedişekilleriylesimgeleyenkötülükyapıcıruhlarladoluydu.HermezarkapısınınarkasındaDouat’ınakla gelmez karanlıklarının eşiğinde Teb nekropollerinin uzun koridorlarını bir defa olsungörmek,gerçekbirtedirginlikduymakiçinyetenidir,ölüruhları,bütünvaad-lere,bütünyapaygösterişlere rağmen, acımasız ve sıcaklıktan yok" sun bir alemde ümitsizce yalnız değilmidirler?Buyerlerdenböylebiranımı saklanacak,oradahiçbir şeyinadlandıramayacağıbirhiçlik içinde kaybolmak duygusu hissedilmezse, gerçekten orada, kendi etrafımızda zaman vemekânınkaydığınımilyonlarcayılduyacakmıyız?KrallarVadisininölüsaraylarınınsalonvekoridorlarını gezdim. Tanrılar ve işaretlerle dolu gecenin derinliklerinden çıkıp, ayaktaduramayacak kadar sarhoş biri gibi. Mısır gök’ünün açıklığına kavuştuğumda, istirahatlerinibozmayacesaretettiğimruhlarınbüyüsündenkendimikurtaramadım.EskiMısırlılarınbuölülerdünyasındagördüklerimiunutamam:Suçlayıcıtanrılarıngaripgörüntüleri; tılsımlarlaörtülüofiravun mumyaları; tersine bir evrende başıboş dolaşan kafası kesilmiş o Osiris düşmanları;karanlıklardadeğişenbelirsizgörünüşlüoşekiller.BibanelMolouknekropollerinde.canlıışıkdünyasını bıraktıktan sonra, binlerce yıllık unutulmuşluk veya ilgisizlikten sonra, Tebnekropollerinin dehşet verici sessizliğinin ne olabileceğini anladım. Piramitlerin yedi yüzmetnindeaçıklananölümcennetinedoğrualtdünyanınonikibölgesindeninişboyuncasürenoezici dehşeti hissettim. Çünkü ebedi gecelerin hareketsizlik ve doluluğunda, kararsız vedayanılmaz bir şey var... Hayır, açtığım bir kapının ardında kaynaştıklarını gördüğüm ışıkdüşmanıcanavarları, sonrabaşkabirkapınınardında,yenidirilmelerbekleyenkendini temizeçıkarmışlarıhiçunutmayacağım.Kendilerine,atmacabaşlıtanrılartarafındanmilyonlarcayıllıkbir süre tanınmış firavunlar, incecikbacaklarıarasındakocagüneşleriyuvarlayanskarabeler...Yıldızlı tavanı ile, astronomik tabloları ile, bir coğrafya kitabının resimleri gibi,mezar ötesibölgelerin, ruh vemadde uzayın soğukluğunda kaybolana kadar seçilmişlerce işlenecek İaloutarlalarını tasvir eden büyük freskleri ile «Altın Salonlardı seyrettim. Anlamına akıl erdire-medenRâ’nınyetmişbeşşeklini;ölülertarafından,uzunbiryılandanbaşkabirşeyolmayanbirhalatla çekilen güneşin kayığının üzerinde yüzdüğü Douat’ı, kutsal nehri gördüm. Dirilmiş,sıradan,kazandıklarıebediyetineyapacaklarınıbilmeyenölüler;sihir formülleriarayan,öbürdünya rahiplerinin küçük adak ekmekleri ve çok tatlı bira ile besledikleri kuş-ruhlar;mumyabiçiminde Osirisler; cehennemin en gizli bölümlerinde resmedilmiş konstellasyonlar;annelerinin karnındayken aldıkları ka’dan mahrum, dublesiz cehennemlikler; lahitlerin dörtköşesinde,dipteyatanmumyayıkorumak istermişgibikanatlarınıyaymış tanrıçalargördüm...Şunuiyidinleyin:VadiEngereğininağzındangirenvekuyruğundanskarabeolarakçıkan,Ptahgibi pullu ölüler gördüm. «Altın Salonlara*Hetnoub'lara giden aydınlık koridorlar boyuncatanrıçaların acayipyüzlerini şöyleböyle tanıyabiliyordum;aralarındanbazılarının timsahgibikaygan karınları vardı. Ve sonra bu korkunç salonda ruhun tartılma sahnesinde, korkunçterazinin kefelerinin sallandığını görür gibi oldum. Sanki bakışım veya nefesimde birmekrûhluk varmış gibi, sanki, kraliçe Nefertiti’yi mezarına götüren îsis’inki gibi yeşilimsiolmayantenimbirşeytanteniimişgibi...Şanssızölülerinkalbinin,adalettanrılarınınyargılarınıdikkatle izleyenBüyükYiyici'nin açık ağzınadüştüğünügördüm.Aklımyerindenoynadı.Her

yerde etrafımda kokmuş çakal kulaklı Anubis’i boğa başlıMentou’yu, ucu bir an iğnesi gibisivrilerek biten iblis başlı Thot’u görüyordum. Bir yuvarlaklı hac (croix ansée) yağmurualtındaydım.Yavaşyavaşkendimiölülervehâkimlerkalabalığı ilekarıştırı-yordum.Douat’ınbukarabasanlıgörüntülerininhertaraftakaçıştıklarınıgörüyordum.Benkibaşkabirdevirden,çok uzak bir geçmişin sırlarına nüfuz etmek veTeb nekropollerinin bu esrarlı kalabalığında,gerçekneolabileceğiniaraştırmakiçingelmiştim.Bütünduvarlararesmedilmişruhlarıntartılıpyargılandığı bir halüsinasyonu andıran sahneden kendimi ayıramıyordum: Çünkü her yerde,hakimlerinveölülerinkaynaştığınıgörüyor,ölülerinsonhaykırışlarınınbüyükbirvelvele ileyükseldiğini,olumsuzitiraflarınümitsizşarkısınıişitiyordum.

Şekil—5-A

BıçaklarlasilahlanmışDouatKapılarınınkoruyucuları.-BritishMuseum'dakiAnhaiPapirüsü.CXLVI.

Şekil5-BBıçaklarlasilahlanmışDonatkapılarınınkoruyucuları.—BritishMuseum’dakiAnhaiPapirüsü.

CXLVI

III.BAB

*BELKİDE,ÖLÜMLEKARŞILAŞANİNSANİLKDEFADOĞAÜSTÜFİKRİNESAHİPOLMUŞVEONU

GÖRMEKTEOLDUĞUNUNÖTESİNDEÜMİTETMEKİSTEMİŞTİR.ÖLÜMİLKBİLİNMEYEN.OLDU.BUİNSANIDİĞERSIRLARINYOLUÜZERİNEÇEKTİ.DÜŞÜNCESİNİGÖRÜNÜRDENGÖRÜNMEYENE,

GEÇİCİDENEBEDİYE.İNSANİDENİLÂHÎYEYÜKSELTTİ.*

FusteldeCoulanges,LACİTEANTİQUE

Ölüler Kitabı tanrıların eseridir. Amélineau: «Belki de bu, İnsan düşüncesinin meydanagetirdiği en eski eserdir» demektedir. Sadece bir yüzyıldan biraz fazla bir zaman evvel NilVadisindeMemfis,Teb,Heliopolis’tengelenpapirüslerbulunmuştur.EnönemlileriXVII.,XXI.,XXVI., veXXXI. sülâle dönemlerine ait olanlardır.Bu İnisiyasyon tekstlerini İlk çözenbüyükbilginlerin isimlerinizikretmekyerindeolur:W.Pleyte,W.Budge,L.Spe- leers,A.Erman, J.Vandier,A.Moret,NinaG.Davles,Jéxuier,SamuelA.B.Mercer,E.Naville,H,Grapow,P.LePage Renouf. Eski Mısır mabetlerinde inisiye olan Yunanlılar, en büyük gizlilik içindeöğrendiklerinden bize hiçbir açıklamada bulunmamışlardır. Kısa bir zaman evvel Atina’dayayınlanan mükemmel bir travayda : <Le Livre des Morts de l’Egypte Ancienne est Livred’initiation:EskiMısır ’ınölülerKitabıbirİnisiyasyonkitabıdır»-S.Mayassis,NilVadisininenünlümabetlerinde inisiyeolmuşGrekleri saymaktadır:OrphéeOsiris sırlarınıbiliyordu.P.Foucart (Tanrısal Memfis’te «ışık mantosunu» aldı ve «Ölüler Kitabının» formülleri,Orphée’nineğittiklerineenbüyüksırlarınmalzemesinihazırladı)diyeyazar:(RecherchessurlaNature et l'origine des Mystères d’Eleusis : Eleusis Sırlarının köken ve niteliği hakkındaaraştırmalar.) Homer hiyeroglifleri okumasını biliyordu. S. Mayassis «OxyrhynchosPapirüsünde, Ullsse’in Cehennemin eşiğinde Anubis’in, İsis, Osiris, Ptah ve diğer Mısırtanrılarınıngölgelerini(ruhveyagörüntülerini)çağırmakiçinokuduğusahtebirduamuhafazaedilmiştir»diyeyazmaktadır,bazımüelliflerİlyadaşairininMısır ’dayaşadığını,diğerbazılarıdaTeb’de,oyüzkapılışehirdedoğduğunuyazmaktadırlar.PiramitleringölgesiileİnsangölgesiarasındakioranıhesaplayarakpiramitlerinyüksekliğiniölçenThales’ldesayalım.SolonSais'-dekaldı;firavunAmasls,Pythagoıe’uMemfisrahiplerinetavsiyeetti.Laerce’deokuduğumuzagöre «Pythagore, mabetlerin en kutsalına girdi, rahiplerce inisiye edildi, tanrılar ve ruhunölümsüzlüğüyle İlgili değişmez gerçekleri tanıdı; gizliliğin mührü altında, dünyanınyaratılışının nasıl olduğunu bildi. (S. Mayassis’- ln çevirisi) Jambilique’in yazdığı«Pythagore’un Hayatı»nda şöyle denilmektedir: «Pythagore, Mısır ’da, mabetlere büyük birgayretledevametti.İlişkisiolanrahiplerinhayranlıkvesevgisinikazandı,hiçbirsözlüöğretiyiihmaletmeksizin,herşeyiçokçalışaraköğrendi.Bütünrahipleriziyaretederekherbirininsahipolduğu bilgeliği öğrenip yararlandı. Cambyse’in ordularınca esir alınıncaya kadar Mısır ’ınmabetlerinde (adyton) kalıp yirmi yıl boyunca tanrıların bütün ayinlerine inisiye oldu.»Firavunların çifte krallığında bir süre kalarak yalnız inisiyelerin katılabileceği seremonilerekabuledilenlerdenDémocrlte’i,MısırlılararasındaonüçyılkalanPlaton’u,Cnide’liastronomEudoxe’u, Mısır ’ın hermetlk literatürünü (gizli yazılarını) ana diline çeviren HermèsTrismégiste’i sayabiliriz.Nihayet, E.Guimet’nin yazdığına göreOsiris veDionysos sırlarınainisiyeolmuşbulunanApollon’unbüyükrahibiPlutarque’i;hiyerogliflerinçevirisiniyapabilenve onların gizli anlamlarını bilen Plotin’i ; E. deRougé’ nin not ettiğine göre «Mısır rahibi,duasında andığı ulûhiyete bürünüyor, o tanrının karakterini düşlüyor; inisiyasyonla öğrendiği

tanrısal vasıfları kapsayan kutsal sözlerden yararlanıyordu. Şu addaki (ölünün ismi)Osiris...hitabıburadangelir..»diyen Jambilique’idezikretmemizgerekiyor (sonhitapcenazeayinlerisırasındakullanılır.)

ÖLÜLERKİTABIBİRDUAKİTABIDIR.

>

>

Şekil—6

Mezardagünlükyemek.(Teb’dekiPuyemreMezarı.)

İLÂHİLERVEAYİNUSULLERİ

ÖlülerKitabı, iki yüz civarında sihirli söz topluluğu (Incan-tations)veyaejiptologlarınİfadesinikullanırsak«Bab»İçermektedir.Bunlarınbazılarıpekuzunveçokeskivebirbölümüdebirkaçsatırdanibarettir.BunlarınbilinişiölüyegeçmekzorundaolduğuDouat’ınon ikibölgesindekimaceralı yolculuğu sırasındaonayardımcıolacakmabetkapılarınınvekentlerinkoruyucusutanrılarıtanımayı,bazılarıOsiris’eDua(CXVIII.Bab)gibiolanbuyakanlarlaonlarıniyi tesirleriniçekmekte,veözellikle,pekçoksayıdakiyırtıcı,sinsi,kötü ruhun fenalıklarından, veya isimleri, belleği, iç organları yiyen, sürekli ölüler alemininulûhiyetlerinin gölgesinde yaşayan yılan - şeytanlara yakalanmamakta yardımcı olmaktadır.ÖlülerKitabınınbab’larınınokunuşuayineözgü temizlikhalindeki rahiplerceyapılıyor,bütüncenaze töreni boyunca Ölünün mumyasına dönük olarak kutsal metinler okunuyordu. S.Mayassis«Sırlarveînisiyasyon»adlıkitabında«buokuma,inisiyeolmamışruhundünyayıterkettiğisıra,aceleyegetirilmişbir inisiyasyonbenzeri idi»diyeyazıyor;bazıbölümlere,duanınnasılokunacağı,bazıgüçleritaşıyansihirlialetlerdennasılfaydalanılacağıhakkındakısanotlareklenmiştir ki, bize alışılmışın dışında gelen bu şeylerin gerçek anlamına hiç bir zamanerişemeyeceğiz.

I.denXIV.yekadarÖlülerKitabınınbölümleriölüleri,«aydınlanmışmumyalarının»öbüraleme girecekleri sıra, cenaze törenlerine hazırlar, ölmüşler geleceklerinden, kendilerinibekleyençalışmavesevinçtenkuşkuludurlarveölmedenevvel,akrabalarınınveyadostlarının,ölülerin adına çalışacak, sedir yağıyla ovulmuş—küçük sihirli heykelleri, tıpkıNilVadisindeyapıldığı gibi Mutlu Tarlalarda Yaşamak için, ekecekleri arpayı ve buğdayı, önceden tabutakoymaları için tedbiralırlar.Yiyeceklerinöbürdünyadakiöneminivurgulamakuygundüşmezmi? Lord Camarvon’un, Toutankhamon’un ölüm sarayında ünlü altın «Lahitler Salonu»yanındakibirdepoda,Teb’inAmontopraklarındangelmişotuzaltıbüyükşarapküpü,üçyüzellilitrezeytinyağı, şeffafvazolar içindekokuvekozmetikler, çeşitlimeyvalarınkonduğuyüzonaltısepetbulduğuzamanşaşkınlıktangözleriaçılmıştı.Firavununaçlığınıgidermekİçin,büyükbir olasılıkla çokmiktarda beyaz ekmek bulunması da gerekiyordu : psen - shens - khenju -hbennu ekmekleri! Ne kadar şaşsak, ölüler daha yaşamlarında «Osiris’te yeniden doğanlarhaline gelip, ebediyen o halde kalacakları zaman, hiç de perhiz yapmak zorunda kalmakistemiyorlardı.Bualelâdehazırlığındayandığıtemelikanıtlamakiçin,panterpostugiymişduaokuyucunun bir çok defa tekrarladığı «ışıktan ve doymuş», «Osiris’in mezar takdimeleri iledoymuş», «ekmek, bira ve Râ’nın kayığında kızartılmış tavuk etiyle doymuş» olacaklarını,Osiris’inhuzurundahergün,yiyip içebileceklerini işitmeninölülerimutlukıldığınınotetmekyeter. Onlar, gökyüzünün dört örtüsünün gerisinde, Semâvi Nil'in, Işıklı Ruhların mutlubölgesinde«birparçatavuketiile,Mısır ’dayüzbinyılsaltanatsürmüşfiravunlarvedünyalarıyaratan tanrılar arasında güçlerini yeniden kazanmanın iyi bir şey olduğunu» ilâhi biçimindeokuyanrahibiduymaklaseviniyorlardı.Bütünbirebediyetboyuyaşamaksözkollusuolunca,bu«İyi yaşamak» arzusu küçümsenecek bir şeymidir? Işıklı bir ruh haline gelineceği ne kadarbilinirsebilinsin,ölülerinenazobur,enazaçgözlüolanıbile,rahipmilyonlarcayıllıkgelecekyaşamında,Mutlulararasında,katıvesıvıyiyeceklerinbolluğunadeğinince,kendinidaharahat

hissediyordu...Sonuçta.EskiMısırlılarıninançlarıbuydu...

Yiyecekendişelerini,Amentibölgesininkuşkularınıduy-

Şekil—7

Anubis, solda, tanrıların kâtibi Thot, sağda, ölmüş firavunu, Mısırlıların Pa - douaitdediklerimezarın tapınma salonunda, tanrısal kutsama aracılığı ile, bol sularla yıkıyorlar. BuTapınma Salonu mabetlerde de bulunmaktaydı. Firavun, saltanatı sırasında «Tanrıların Oğlu»sıfatıylaorada,nitelikleriçokkutsalsayılanvebazısırlarıbirtekkendisibilenkher-hebrahibitarafındankutsanmıştı.(RituelduCultequotidien:DiningünlükAyinleri,A.MONTET.

duktan sonra ölüler kalplerindeki pislikleri atmak İçin yapmaları gereken şeylerle uğraşırlar;uygundualarlabunubaşaracaklardır.Râ’yıyücelteceklerdir(XV.Bab).

J.Capart'agöre«ÖlülerKitabı»nınXVI.Bab’ıdünyanınyaratılışınıanlatır.BundansonraXXI. Bab’dan XXX. Bab’a kadar, ölüye hiç bir zaman «ne çürüyecek, ne kokacak» yeni birbellek kazanmak İçin «Tanrısal Alt Dünyada ağzının gücünü» yeniden bulması için, «içorganlarınınderinliklerindenkalbinisökmek»içinbirbirleriyleçekişenHeliopolis tanrılarınınbüyülerinden sıyrılmak için gerekli yöntem ve formüller açıklanır. Gökyüzünün Kapılarıönünde «Anubls’in, bacaklarını kuvvetlendirmesi için okunacak XXVI. Bab’ı hatırlayacaktır."(G. Kolpaktchy çevirisi). XXX. Bab, CXXV. Bab’da tekrarlanacak olan, ilk yargılamanın neolacağınıanlatır.Bu,birbakıma,büyükruhtartılması(psychostasie)sahnesinintekrarıdır.XXI.Bab’danXLI.Bab’akadar,pisliklebeslenen,yakıpbitirici ateş tüküren sekiz tane timsahbaşlışeytandan,ölününkendinikorumayıbilmesiiçin,rahiptarafındanokunacaktır.Ölününkendisineöğretilenbüyülüafsunlarıkesinliklehatırındatutmasıgerekmektedir.Onugözleyenkötüruhlarıkorkutmak için dualarını haykırmalıdır. XLII. den XLVII. ye kadar olan Bab’ların konusu«ölününorganlarının tanrısallaştırılması»dır.«OmurgamSeth’inkierkeklikuzvumOsiris'inkiolacak» der, ölü (Kolpaktchy çevirisi). Ölünün kadavrasının çürümeyeceğini, Osiris gibi,bedeninin parçalanmayacağını, ancak «ışığa doğru yükselebilen ruhsal bir beden» halinegeleceğinionaaçıklayanİlâhileriiyibilmesiÖnemlidir.XLVIIIveXLIX.bölümlerX.veXI.yitekrarlar. L.— LXH, bab- lar sayesinde ruh yeniden «hayat nefesini» bulur, önünde yer vegök’ünKapılarının açıldığını, ve aynı zamandaOsiris’inmekânı olan Semâvi Nil’in sularınıgörür, «suya sahip olmam için gerekeni yap» der, Osiris’e. LXIV. den LXXV. ye kadar olanBab’lar ruhun güneşe nasıl yükseleceğini, îsis’in bağrında nasıl gençleşeceğini, «anası olan»gök mekânında nasıl yeniden doğacağını (S. Mayassis), gökte olan Hellopolls’te tanrılarınyanındaoturmayanasılkabuledileceğiniölüyeanlatır.BundansonraLXXVLBab’danC.Bab’akadarölüye,kendikendinideğiştirebilmesineyarayan«değişmeformüllerini»seçmesi tavsiyeedilir.Horus Şahini veya Soğuk bölgelerin IşıklıRuh’u olabilecektir. Sıcaklık ve ışık olacak,ebedikozmik titreşim içinde titreşimolacaktır. «Değişim formülleri»ölününyenibirbilgelikkazanabilmesi İçin,okuyucu rahip tarafından tekrarlanacaktır.Böylece ruh,onudoğrubularakmutlular arasına ayıracak veya, atılmışların, evrenine gönderecek Mahkeme önüneçıkabilecektir; Râ'nın güneş kayığında yer alabilecektir. Jamblllque «Mısırlıların Sırları»adındakiyapıtındaşöyleder:«Bugüneşgemisiüzerindeyeralıpyolculukeden,âlemiyönetengüçlerin bir görünüşünü simgeler»; «tanrıların çift yaşamı»nı simgeleyen yılanın içinden(Maspero),on ikikadın iplerleaşağıdünyayaçekerken, ruhungeçebilmesi için «Ruh,yılanınvücuduna, karanlıklara yönelik kuyruk tarafından girmekte ve her zaman ışık yönünde olanağızdandışarıçıkmaktadır..»Böyleceebediyetvereenkarnas-

Şekil—8

IV. Ramses’in ölüm salonunda,Osiris «Batı’nın Boğası» Ska- rabe’nin meydana getirdiğiyuvarlaknesneiçindeoğluHorus’uoluşturuyor.Buyuvarlak,yenidendoğuşunhemsembolü,hemdekalıbıdır.İsisveNephtisSkarabeninyuvarlağınıtutuyorlar.BöyleceherÖlününruhu,İsis’tengelentabiatınınsırrısayesinde,ruhHorushalinegeleceğive«Samanyolunun» ışığıolankendisothiaqueışığıiçindeparlayacağıgökyüzündeebediyenyaşayabilmesiiçinyenidendoğacaktır.

Sothiaque:Sothio,SiriusyıldızınınMısırdilindekiadı.Rskiastronomide1460yıllıkbirdönemibelirler.

yonun sembolü olan yılanı «geçtikten» sonra, yeni sihri güçler kazanabilecektir. Ölü, öbürdünyaya girdiğinde, her yerde «eski kıyametlerin» izlerini görecektir, ölüler Kitabı’nda,«dünyaların yıkılışından» önce vuku bulan «gökteki savaşlar» söz konusudur. Bu geleneğinısrarla tekrarlanması «zamanın uçlarında» korkunç yeryüzü karışıklıkları olduğunudoğrulamaktadeğilmidir?ölülerKitabı’nınaçıklamalarıBabilTufanının,Gılgamışdestanının,Tevrat’taki Sodom veGomorra’nın benzeridir. O EvrenYıkıcı Titan’lar kimlerdi? Başka birgezegendengelenvarlıklarmı, yahut atombombasınınmevcudiyetvekullanışınıo zamandanbilenbizimdünyanınadamlarımı?

CI.denCXXIV.yekadarolanBab’larölününBatı'nınsırlarınınvetanrılarınyazıcısıolanThot’unGizliKitaplarınınsırlarıbilgisinikolaylaştırmakiçinokunur.BudaOsiris’inkrallığıolanRo-Setau’nunönünegelmeden«IşığınYediDerecesini»geçebilmesiiçindir.CXXV.Bab,resmî diriliş ve yükseliş ile sonuçlanacak temizleyici İtirafların ünlü yargılanma ve ruhuntartılışınınBab’ıdır.O zamanakadar ölünün ruhu,ka’sı, dublesi;mutluluk alanlarını (Champseyseens) hayal meyal görmüştü. Oraya hiç nüfûz edememişti. Bundan böyle, tanrılarmahkemesindetemizeçıktıktansonra,Mutlularınsemâvıkâinatıilebütünleşebilecek,gerçektenyalnız kendisinin olan ebedî İsmiyle adlandırılabilecek ve tabiatı tanrıların tabiatına eşitolacaktır.Ancak,metnimizinanlaşılabilirolmasıİçin,dahailerideCXXV.Bab’dandahaayrıntılısözedeceğlz. CXXVI. - CXXXIX. Bab’lar, ruh, Osiris olduğu ve son mükemmeliyete eriştiğizaman, yaratıcı ışıkta ışığıyla eriyip, zaman vemekân boyunca sonsuz, kendi ışığındamutlu,bozulamaz olduğu ve bu ışıkla Osiris’in Evindeki gökte parlayacağı zaman söyleyeceğiformülleri hatırlatır.Bir veyabir çokBab’Iarımuskalarla birliktemumyanın lahdine konulanölülerKitabınınbukısaözetinebirsonuçolarakCXC.sonBab"ınıbütünüyleG.Kolpaktchy’nlnçevirisinden aktarıyoruz : bu Kitap, tanrısallaşmış Ruhun, Râ’nın bağrındakimükemmelleşmesini konu alır ve onuOsiris nezdinde yüceltir, Amenti’nin Efendisi nezdindegüçlü kılar ve tanrıların merte- beleşmelerinde (hiyerarşisinde) saygıya lâyık kılar. Bu kitapDouat’ın esrarlı yerlerinin sırlarını açıklar, alt dünyanın sırlarına inisiye olmakta bir rehbervazifesi görür... BuKitabı okurken sana veRahipKher-heb’e yakın olanlardan başka, hiç birinşanvarlığınınsenigörmesinemüsaadeetme... İçineyıldızlıdok,u-malargerilmişbirodayakapan.Ozamanbumetinlerin,kendiiçinokunacağıherölününruhuyaşayanlararasında,parlakgünışığıiçindedolaşabilecek;tanrılararasındagüçlüolacak...vetanrılaronuyokladıktansonra,ölüyü eşitleri olarak tanıyacaklar... Gerçekte bu Kitap çok gizli ve çok derin bir sırdır...»

GERÇEKTEN BU KİTAP ÇOK BÜYÜK VE ÇOK DERİN BİR SIRDIR. Ölüler Kitabı'nıngerçekten ne olduğunu kim bilecek? Onca sembolün gerçek anlamını bize kim açıklayacak?FiravunlarınMısır ’ındakimabetlerde inisiye olanlar çok oldu; ancak, öğrendiğini anlatan hiçolmadı.PseudoCyprianus’udinleyelim:«Yirmiyaşımagelince,Memfis’te,Mısırlılarnezdindederinliğinevarılmaz,kutsalşeylertanıdım»(Confessis,1758).Jambilique'in,MısırlılarınSırlarıadlı kitabını, P.Quillard’in çevirisinden, tekrar okuyalım : «Muhayyilenden veya söylendiğiniduyduğun şeylerden gelebilecek, sembollerin tasvirinden düşünceni ayır; ancak zihnî(entellektüel)gerçeklerebağlan».Lucien’in«l’AssembleedesDieux:TanrılarTopluluğu»adlıyapıtınınE.Chamberyçevirisindeşöylebirnotvardır:«Mısırlılarındinimuammalarladoludurveinisiyeolunmayınca(konuyuyakındanbilmeden)aslaonunlaalayetmemeliyiz.Gerçektendetanrıların tanrılar, köpekbaşlı’ların köpekbaşlı olduğunu bilmek için bu sırları tanımak çokgereklidir.»EvetgerçektenÖlülerKitabıçokbüyükvederinbirsırdır.

IV.BAB

ÖLÜLERİNEBEDİBİRADLARIVARDIRVEONLARKAPILARIAÇICISÖZCÜKLERİ

BİLMEKZORUNDADIRLAR.

Ölüler Kitabı sayesinde, ölüler, daha doğrusu dubleleri, doğumlarında onlarla beraberolmuş bulunan, ölümden sonra onları terk eden ka’larının ellerinde, kötü ruhların hilelerinibozacak sihirli formüller vardı. Bu papirüs sayesinde ikinci İsimlerini ebedi adlarını hiçbirzamanunutmayacaklardır.Busihirliadasahipolmaksızınkimseöbürdünyadayaşayamayacak,onsuz, hiçbir tanrı onları temize çıkmışlar arasında saymayacaktır. Ölüler Kitabı sayesindeEléphntine'inkasırgalartanrıçasınındörttestisininİsimlerinisaymak,VadîEngereğininnefesinifarketmek,ufuktabirskarabeşekliylecanlanmadanevvelgüneşinyeraltıdünyasındahergecealdığıotuzyedişeklitanımakkolaydı.Ogüneşki,doğuşundauçsuzbucaksızTebşehrininaltınyap- rakçıklarla kaplı piramitçikler (piramidión) üstündeki yüzlerce dikilitaşı ve yeryüzünehayat dağıtan ve onu ebedi kılanHâ’yı yüceltmek için inşa edilmişmabetlerin dev kapılarınıaydınlatıyordu... Ölüler de diriler kadar, karanlıklan açan, her günün ışığında Nil’e şarkısöyleten koç başlı güneşi yüceltmeyi bilmelidirler. Güneş kayığı, Sokharis’in krallığında,önlerindengeçerkenölülerilkel(élémentaire)tanrılarlaberaber,evreninİlkkaostançıktığındanberi,hergünbatışınıneşiğindeyenilenenAmon-Râ’nınharikaserüveni ilemutlanırlar.Yeraltınehrinin kıyılarındaki mevcûdiyetleri ile, Batı Bölgesinde her gece Amon- Râ’nın kutladığıesrarlıfiilehepbirliktekatılırlar...Evet,san’-atkârtarafındanyazılmışdualarıngücüvedeğeriile,bundanböylebedenlerinitaşlaşmaktankoruyansihirlisözcüklerinkorumasıaltındadırlarve«ka» ları doğru olan tanrılar önünde, olumsuz İtirafların kefaret dualarını* tekrarlayabilecek,«kapı açıcı» sözleri söyleyebilecek; iç organlarını deşmek içinkarınlarınabastıran eli bıçaklıveya Shesmou’nun yaptığı gibi «sözcüklerin sihir gücünü yiyen» veya mumyaların burnunakokmuş bir nefes gibi giren sinsi tanrılardan kurtulabilecektir. Evet, Ölüler Kitabının derinanlamlı sözlerini iyi bilirlerse Gökyüzünün Büyüklerine meydan okumaya cesaret edentanrılardankorkmayacaklardır.VeözellikleCXXV.BabsayesindeTanrısalMahkemeninGerçekve Adalet Efendilerinin önüne, Yedi Işık Saçan’ın, Yedi Ruh’un, Büyük Hakim Osiris’in,Horus’undört

Şekil—9

Ölü,sağda,ÜçIşıkkarşısındatapınmahalinde.Birincisibirlâhitüzerineuzanmış«geceleyingören,ölmüşlerinpatronu>çakalAnubis’insimgelediğiAnubis’inIşığı’dır.Bu

Anubis’inIşığı,ruhun«gözlerininaçılması»merasimindenhemensonraaldığıışıktır,ikidiğerfigür,GüneşIşınlarınınIşığıveRa’nınIşığıdır.-AnubisVaktiyleRâ’nınoğluidi–oğlunun,

Amenti’nlnkoruyucutanrılarınınönüne,Osiris'inarkasındaoturan,koruyanveyayakan,«erkekşekilSebekolangüneşalevininkadınşekil»Hétep-Sekhusgibi(S.Mayassis)hakimlerin

karşısınakorkusuzcaçıkacaklardır.Herölünündünyayaratılalıberi,RuhunTartılışıolan,onlarıbekleyenbukorkunçsınavboyunca,savunmalarınıtakdimedebileceklerdir.

*Fransızcametindegeçenbirçoksözcük,belkidezorunluolarakhıristiyandinselterimlerindenalınmıştır.Biz,kiliselerdesöylenenşarkı, ilahianlamınaolan«Litanie»yi Kefaret(pişmanlık)duasıolarakaktarmayıuygunbulduk.

Horus’undörtoğlununrefakatindekiOsiris’inönündeyeriöptüktensonraruhlarınıbütünpisliklerden yıkayabileceklerdir. Çünkü ruh, «bir kadının karnından çıktığı için» kısamevcudiyetiboyunca,kendineyakışmayantutkularakapıldığıiçinpis-lenmiştir.Rituelfunéraire:CenazeAyinlerl’nde,E.deRougé,ölününruhununkendisalolmayışınıbildiğiniİsrarlaİfadeetmektedir.İçindeenkameolduğubedentarafındanişlenmişhatalarıruhhisseder.AncakCXXV.Bab’dakidualarveformüllersayesinde,onubelkide,Râ’nınateşindetutuşmadan,gökyüzününparlaklığında onda erimeden doğrulardan bulacak olan kırk İki hakimin, Uluların, Işıksaçanların,KaranlığınKutluYüzlerininönüneçıkmaktankorkmayacaktır.

RUHUNTARTILMASAHNESİVEOLUMSUZİTİRAF

Çünkü,cehennemeveyacennetegönderilmedenevvelölününkalbi,yanivicdanı,tanrılarınterazisinekonuluptartılıyorvehükümlendiriliyordu.Timsahağızlı,suaygırıkarınlı,metinlerdeadı<müstekreh hayvan», <ruh Yiyicisi» olarak geçen bir canavar terazinin yakınında, ağzısulanarakbekliyordu.GeridönülmezyargıyıbildirenölülertanrısıOsirisyönünde,bakışlarınıyumuşatıyordu. Her biri Eski Mısır ’ın Zambak ve Papirüs çifte krallığının bir vilayetini(Nomark;ValiHakimler), ayni zamanda insanların işlediği dince kararlaştırılmış (canonique)kırkikigünahtanbirinitemsiledenkırkİkiadâlettanrısı, topuklarıüzerineçökmüş,mahkemeönünde kendini temize çıkarması gereken ölüyü sorguya çekiyorlardı. Bu bütün cenazepapirüsleriüzerineresmiyapılanünlüruhuntartılması(Psychosta-sie)sahnesidir.Ölüozaman,Thot’unönündeolumsuz itiraf denilen şeyleri söylemek zorundaydı.Thot, hiç bir ejiptologunkeşfedemediği sebeplerden İbis ve maymun (babouln: şebek) ile temsil ediliyordu. Gizlikitapların sahibi idi. Kendi yaşamının milyonlarca yüzyıl süreceğini beyan etmişti (CLXXV.Bab).Thot,Osiris’inyeryüzündekidüşmanıdomuzu,öbürdünyadakidüşmanıApophisYılanı'nı

kovdu.Evet,teraziyidikkatleizleyenThotveçakalkafalıAnubisönünde«İnsanlarakarşıgünahİşlemediğini. tanrıların hoşuna gitmeyecek hiç bir şey yapmadığını, hiyerarşiye (silsile-imerâtibe; mevki sıralanışına) saygılı olduğunu, ne öldürdüğünü, ne de öldürmek için emirverdiğini, kimsenin ıstırabına sebep olmadığını, mabetlere bırakılması gereken yiyecek vetütsüleri gizliden ölçerek hırsızlık yapmadığını, ölülerin yiyecek ve içeceğinden çalmadığını,kutsal yerlerde cinsi fiilde bulunmadığını, komşusunun toprağını çalmak için yanlış ölçükullanmadığım, uzunluk ölçülerini yanlış tutmayıp terazide hileli ağırlık kullanmadığını,tanrıların kuşlarını veya kutsal göllerin balıklarını çalmadığını, Teb Amon’unun sürülerinezarar vermediğini, mabetlerin hâzinesine bırakılması gereken gümüş külçelerini yanlışsaymadığını*beyanederekölü,kendini temizeçıkarmalıydı.Elibıçaklıkırk iki tanrıÖnünde,Thot ve Anubis önünde göğsünü yumruklardı: «Tabi, derdi; hayatımı iyilik etmek içinkullandım, ve size yalan söylemeksizin, ebedi ve sevgili tanrılar, kendimi meth edebilirim,çünkü en İyiler arasında en iyi idim; zayıf olanları besledim. Susuz olana gün ortasında suverdim; hiç bir şeyi olmayana balık kayığımı ödünç verdim. Osiris, Thot ve Anubis önündegöğüslerini yumruklayan bu ölüler, ne kadar doğru, ne kadar iyilermiş! öbür dünyada onlaraİnanacak olursak hepsi yetim babası, dulun dayanağı, şanssızların yardımcıları imişler!«Hellopolis’e yemin ederim, hiç günah işlemedim! Kher - Âoua’nın alev taşıyıcısına yeminederim,hiççalmadım!Hermopolis’inburnunayeminederim,hiçaldatmadım!Gölgeyiyicisine(ruhları yok eden anlamına) yemin ederim, insan öldürmedim! GÖkün çift aslanına yeminederim!Zahire çalmadım!Herakleopolis’inkemikkırıcısınayeminederim!Mabedin servetiniyağmalamadım! Akrabalarımı gömdüm. Hizmetkârlarımdan hiç birinin kızını esir etmedim.Kutsalhayvanlardanolangökyüzününakbabalarınıbesledim.Doğduğumdanberibirdefabile,hâkimönündedayakyemedimvebir ölünün ruhunuürkütecekhiçbir işaret çizmedim; temizolmayan şeyleri davet edebilecek bir şekil de çizmedim.»Mezarlarına girmeden evvel, adalettanrılarıönündeçokgünahsızolanbuölüler,budünyadayalnızdoğrularatanınanbirhakolaraküzerindekâtiplerinkazıdığı,aşağıdakisözcüklerden ibaretbirkitabeyi, taşıyanmezar taşlarınıdiktirmeyeözengösterirler:«Buyerdengeçenbiri,müteveffâ(ölmüş)falancayıhatırlasın.-Butaşıokuyan,okumasıyoksabaşkasınaokutan,ölününruhuiçinbirarmağanolanduayıokusun».(JeanCapartçevirisi.)Batıkapılarının,temizeçıkmışlarsa,önlerindeaçıldığınıgörecekölülerinolumsuz İtiraflarının gerisini izleyelim: boyunlarında XX. Bab’m bir kopyası asılı, Nilkıyılarında,firavuninciriağaçlarının(Syco-morre;Ficussycomorus)altındaserinlemekİçin,güneşe(gündüze)çıkabilirler,gökyüzütanrıçasıNout’unyarattıklarındanyenidentatalabilirler.«Sizeşükürlerolsun,ey tanrılar!SizkiMısır toprağındangeleninkokusunu;mumyalandıktanve gömüldükten, İkinci bedenin oluşmasını, iç varlığın dışa çıkıp görünür hale gelmesinisağlayansihirlimerhemisüründüktensonra,Ra’nın ruhuolanHerakliopolis’inzümrüdüankâkuşu gibi (phoenix) temizlenip karşınıza çıkanı tanırsınız. Size şükürler olsun, ey Amentikapılarının ardında yaşayan Osiris peştemalları giyinmiş tanrılar, siz ki benzerleriniöldürdükleri, mabetlerin avlularındaki hayvanları çaldıkları, yalnızlıklarında saf olmadıktanveya nehrin sularını pislettikleri için organları çürüyüp kokanları tanırsınız. Tanrısal ruhlar,köpekbaşlıruhlar,sizlereebediyenşükürlerolsun!Benkikarşınızaçıkmadanölmüşveyenidendoğmuş,bedeniminyıkanıpsargılarasarıldığını,gözlerimeantimuansürüldüğünügörmüştüm.Bilirsinizkiyumurtayıoluşurkenkırmamışım,Mendestekesiüzerineyeminetmemiş,Abydos'taPtah - Tatenen’in adını anmamışım. Beni kurtarınız! Beni yanınızda tutun, çünkü nefesim saf,kalbimsaf,ellerimsaftırvebenigörenlerşöyleder:«Eysafolansen,hoşgeldin!ruhunaşağıdünyadasükûnetiçindeolsun...Hoşgelmişol;çünküiçorganlarınımaatgölündeyıkadın;eysafolan sen, Osiris’in, Amenti boğasının, Osiris Neberdjer ’in, omurgası evrenin mihveri olanOsirisDjedi’ninkarşısınaçıkabilirsin.»

ÖLÜNÜNKALBİNİNVEMAATINTÜYÜNÜNAĞIRLIĞI.

Ölünün olumsuz itiraflarını dinledikten sonra Thot ve Anjı- bis, - birincisi tanrılarınyazıcısı,öbürümezarlıklarınkoruyucusu,-teraziyebakarlar,ölünün,törenekmeklerini,birayı,kızıl bir boğanın ayaklarını, dört çanak kan; beyaz bir ineğin dört çanak sütünü takdimelermasasına koyduğunu bilirler; bilirler ki ölü, vücuduna lapis - lazuli'den (lâcivert taşı) veyadonukyeşilaklk’ten(Jaspe)muskayı:udjat;çiçekbileziğiankham’ı

Şekil—10

Solda:Stat,tüylertakmışveşeritlerkuşanmışsihirsembolü.SağdaOsiris’inbaşvekollarıiletemsiledilmişkatkatdjed’i.Amon’unboynuzlarıaltındakidörtomurgahalkasıveikiyılan(uroeus)omurgadabulunanhayatakımının,ateş-yılan’ınsembolüdür.Hayatnefesiolanbu

akımırahip«ısıtılmakveisis’insıcaklığıileörtülmek«istenenölününensesineellerinikoyaraknakleder.

vücuduna koydurmuş, mihraplara on İki ateş yaktırmış, tabutunun ÜzerindeÖlüler KitabınınLXXII. bölümünün kopyasının bırakılmasını sağlamıştır. - Bu bölüm aşağı dünyada yolunukaybetmemek için ne yapmak gerektiğini göstermektedir. - Tanrılar bilirler ki ölü, yeşilporselendenyapılmış,üzerine şehirlerinkoruyucu ruhlarının resimleriyapılarak süslenmişvesedir yağıyla ovulmuş bir güneş kayığının pruvasına kendisini temsil eden bir heykelcikkonulmasınıvasiyetetmeyiunutmamıştır.ThotveAnubis,tanrılarınterazisinisorguyaçekerler...

EğerThot,elindekitabletinüzerineterazininikikefesinindengedeolduğunuyazabilirse-kefelerdenbirindeölününaçıkiradesininveahlâkîvicdanınınyeriolankalbi,öbüründeMaât’-ın, gerçeğin tüyü vardır. O zaman Ibis başlı Thot ölüler tanrısıOsiris'e döner ve şöyle der :«Palanca,terazidetartıldıKalbidoğrudur;çünkübukalpbirtüydendahaağırdeğil.»

O zaman ölüMaaKherou olur - doğru ve temize çıkmış - ... Kalbi, «annesinin kalbi»,«doğduğundaki kalbi» canlıyken sahip olduğu kalp, ona karşı tanıklık etmemiş, tanrılarkarşısında onu ezmemiştir. O zaman ölü, tartılmış, tam, eksiksiz olarak, ebediyet sürdükçe,istediği her yere gidebilir: yaşayanların toprağına, aşağı dünyanın on İki bölgesine veyaSamanyolununtaderinliklerine...Abydos’agidipMısırtanrılarınınyüzünügörebilir...VeMaat,ölünün omurgasına sihirli akımını, ebediyen geçirebilir, omuzlarının Ye göğsünün kaslarınıkucaklayabilir,yanionlarınefesiileetkileyebilir.Ölü,«çokgüçlüsihirsözcükleri»duymuştur;günahçıkarmasındansonra«söz’ünbirgerçeği»Osirisolmuştur.YenidenRâ’dadoğanOsirisgibi,aydınlatan ışıkolabilirdi.Mahkemeönünegölgesi (dublesi),zekâsı,belleği ileçıkmışvehakimler önüne giderken kötülük yapıcı tanrıların, aşağıya giden ölülere kurmasını bildikleribütün tuzaklardankaçmasını becerebilmişti; «fiilleri ortasında tabutunayattıktan sonra yıldızlıphoenixolmuştu».

«SEKHEM’İNŞEYLERİNİN»NEOLDUĞUNUBİLMEK

Evet,doğrubulunduktansonra-çünküoartık,tanrılarcakabuledilişindenberi,ölüdeğildir- gökyüzünde on binlerce parçacıktan guruplaşmış «yok olmazlar«ın yanına, hiç de hayâliolmayan, ebediyen her çeşit yiyeceğin bol olduğu, halk arasında «İalou Tarlaları», «YiyecekTarlaları» veya «Kamış Tarlaları» denilen yerlere gidebilecektir. Udjat’ın gözbebeğinde,kollarınıkaldırmış,ikibacağındayılan,basıgüneşkursuylasüslübirtanrıgörecektir.Dörtçeşitışığı ayırt edebilecektir: güneş ışığı ile ayni olmayan «Seth’in ışığı»; karanlıkların ısısı:yaradılışınbaşlangıcındakiışık;nihavet.mezarınarkasındaki--Amibisinışığı.İaloutarlalarındaruhların«bacaklarınınbütüngücüyle»mutluyerlerekoşup,yaşamakımındanyoksun,kovulmuş

ruhlardankaçtıklarınıgörür.Güneştençıkangüçler,sayesinde«gökleringezegenlerebağlandığısonsuzluksan gelen akımların rüzgârlarından bir kısmı kendilerine bırakılmış Işık Saçanlarayaklaşır.(Virey,ReligionEgyptienne:MısırDini.)Meraklıyaşayanların,önlerindegörünmeyenkapılar açılmadan bilmeye çalıştıkları her şeyi öğreneceklerdir. «Sekhem’in şeylerini», yanigörünür evrenin aydınlatılışını ve esrarlı arınmalardan sonra ruhların neyi simgelediğinibileceklerdir.İaloualanlarında,neşekli,neağırlığı,nezamanıolan,mavimsiyeşil,kayganvesisler içinde,belirsizolanherşeyindehşeti iledolu«milyonlarcayılınYıkıcıları»nınegemenolduğubölgelerdenuzakta, firavun ruhlarınınkazlar gibi gakgakladığını işiteceklerdir.Doğrukişi, suları o kadar mavi Nil’in, Tanrısal Nehrin kıyılarında, çocukluk perçemlerini kestiğigünden beri o kadar sık hayal ettiği o cennetleri tanıyacaktır. ÖlülerinMısır ’ında, başka birNil’i,SemâvlNil’i,uzaydaolan,Teb’inmeyvabahçelerikadaryeşilolançayırlarıgörecektir.Korkunç ruh tartılması sınavından sonra, artıkmutlu olmalıdır; çünkü göklerdeki bahçelerde,firavun inciri ağaçlarının gölgesinin serinliğini tadabilen doğru kişiler arasında olacaktır.Kendisi ve ondan sonra ölüm krallığında doğacak olanların hepsi tanrıçaların sütündeniçeceklerdir.BununiçinPiramitTekstlerindeonlara«ağızlarıdoymuşmutlular»denmektedir,

İsmini Thot tabletlerinde okuduktan sonra,Doğru kişi, ışığın ve sözün (kelâm) başlangıcındabulunanilktitreşimisakla-

Şekil—11

Toutankhamon'unmumyasınıngöğsüüzerindekidörtaltınkolyenin,siyahreçineden,altınkakmalı,üzerineBennoukuşunuanlatanbirmetinoyulmuşkalpskarabesinin,(kamanınsapı

tarafında);yönüritüelolarak-sapıkarnınsağtarafına,altucusoltarafınadönük-yerleştirilmiş,altındancenazehançerinin;altınkarınhalkasınınritüelyerleri.LordCarnarvon,kral

mumyasınınketensargılarınıçözdüğünde,üstüste13katteşkileden17gurupsargıarasında35muskasaymıştır.(JeanCapart,Tout-Ankh-Amon).Yukarıdakidöküman«GriffithIntttute,

AshmoleanMuseum,Oxford«unbirklişesinegöreyayınlanmış,jeanCapart'cayenidenkopyeedilmiştir.

yan «KozmikYumurta»yı, «Yumurtası içindeki Râ»yı seyredecek; ruhu Tanrısal İnekHathor-Nouit’in memesinden ebediyen akan Semâvî Nil’in, yani Samanyolu’nun önünde sevinç

duyacaktır. «Zekâyla sarılmış Işık Saçanlardan, Amentt’ninKhûları önünde, rahibin mumyasıbaşında okuduğu duayı hatırlayacaktır: «Beni takdîmeler alanında, dokuz dirsek (fr. Coudée;dirsektenparmakuçlarınakadar,yaklaşık0.50M. likbiruzunluk)boyundabirKhûyap. Banabak:bendoğdumveyaşayanbirKhûşeklindeçıkıyorum».Râ’nınkendiışığıolanphallus’ünü,güneş ışığının her yere nüfûz edici şiddetini simgeleyen, Osiris’in aslan kafalı uzvunu dagörecek; hiçlikte başıboş dolaşan, başsız, boyunları aşağıda, yaşam akımlarından yoksun«tersine dönmüş» leri, lanetlenmişleri de görecektir. Semâvî Site ve ayni zamanda «Osiris’intabutu tarafından dünyanın aydınlatılışı» olan, Sek- hem’de «Şeylerin Gecesi» önündebulunacaktır. Kendi İç organlarını yiyen ölü krallardan, pislik haline gelmiş lanetlemelerinbelkemiklerini, İçinde kalmış azıcık büyüsel gücü emmek ama- cıyle kıran ve böylece onlarıebediyen kişilikten, dünyadaki eski mevcudiyetlerini yeniden gözden geçirmek arzusundanyoksunbırakanişkenceci tanrılardankaçacakdır.Uzunzamandanberikafasıkesilmişvücutlarıiçindeki belleksiz ruhların bulunduğu Buto bölgesindeki faaliyeti, kötü ruhlarla çekişencanavarlarıkovacakdır.İneksütüyleyıkandıktan,sırtıbiravuçgüherçileiletemizlendikten,elveayaklarının yerinde olduğunu gördükten, bacaklarının hareketine ve konuşma gücünekavuştuktan sonra, Doğru kişi uzun bir değnek alır ve gök yollarında yorulmadan,Kolpaktchy’nin yazdığına göre, «kendisine yaklaşmaması İçin ölümünü uzakta tutarak»dolaşabilir.Artık o, «tabutundauzanmış yatarken»onu ayağakaldıranAnubis’e eşit olmuştur.Gökyüzünün dört kapısı önünde; Râ’nın esrarlı ışınımlarının önünde; «Shou’nun gücünündayandığıgökmekaniğikanunlarınınifadesi»olanyedibasamaklıSchmounmerdiveniönünde;isis’in «havadan yapılmış» yedi gömleğinin önünde; her yaradılışın tohumunu kendindesaklayan evrensel tohum (sperm) Noun’un önünde, sevinci gölgesizdir; kırk iki tanrınınmahkemesiönündetemizeçıkmışolano,önündeışık-ruh’larlakayna-

şanAmenti’nin pırıl pınl parladığını görünce, ebediyen yükselmiş olacaktır. Çünkü bu Piramitmetinlerindeyazılmıştır; çok sonraları ortodokshıristiyanlarınkutsal kitaplarındayazılmışolduğugibi:Salihlere(Doğrulara)değerlenme(izzet::gloire);çünküonlarCennetteışıksaçanyıldızlargibiolacaklar...

Amenemhet’inmezarındabulunmuşveJeanCaparttarafındançevrilmiş,yakınlarınınbizzatölüyehitab ettikleri şu dua ne kadar güzeldir: «Heykellerin mihraplarında ebediyen kalsın... Bedeninnekropoldeki mezarında sabit dursun.. Batı güzelliklerinle sevinsin... Batı dağından arzunca çıkıpgirebilesin,önündeÖbürdünyakapılarınınardınakadaraçıldığınıgöresin...DağdayükseldiğizamanRâ’ya tapabilesin ve ufkun eşiğinde dinlenirken onu yüceltebilesin... Etrâfı ebedi bahçelerle çevriligökhavuzununkıyılarındaherzamangezebilesin...»

V.BAB

BÜTÜNVARLIKLARINSONRADANNEOLDUKLARINIGÖRMEK.Yedi yüz sihirli formül sayesinde, firavunlar devrinde yaşayanlar, İnce keten sargılarlasarmalanmış, göğsündekiOsiris’te dirilmeyi simgeleyen altın takısı, vücudundahiçdurmadanakacakİsis'inkanını temsiledenkırmızıdonukakikten (Jaspe)düğümü,kalbinigösterenyeşiltaştan skarabesi olanmumyayı terk eder etmez, ölünün dublesinin sonraki gelişmesinde hazırbulunmanın sırrını biliyorlardı. Şüphesiz tanrılarmahkemesindedoğrulardanbulunanölülere,sayısızmutluluklarvaadediliyordu.Tanrılar için,yeryüzündegeçirilenyaşamınazıcıkbirşeysayıldığı açıkçabellidir:Kumçölündekibir tekkum tanesi gibi.Bununlaberaber, gelecekteki

tanrılaşmayarağmen,bufânidünyadakabilolduğukadaruzunzamankalmak,istenirbirşeydir.EskibirMısırşarkısındasöylendiğigibi:«Biratestileriarasında,dostları ileberaber,neş’eyleoturmak ve bir gün, gökün dibinde, onca hayvan kafalı tanrı arasında, yüceltileceğim hiçdüşünmemek.

***

Jean Capart, ruhun tartılması sahnelerine refakat eden cenaze papirüsleri, «bütünkarışıklıklarının tamamen ortadan kalkmadığı esrarlı bir dille kaleme alınmıştır« diyeyazmaktadır.Mezarların duvarlarına resmi yapılmış birçok sahne, şüphesiz hiçbir zaman izahedilmemişolarakkalacaktır.ÖrneğinTeb’de,

V. Ramses’in mezarındaki Güneşin cehenneme iniş sahnesi. Orada, ölülerin güneşinincehennemliklerle dolu mağaralarla simgelenmiş cehennemin derinliklerine daldığı görülür.Zaten,ölüler Kitabımız bazı Bab'ları, hiçbir insana açıklamanın yasak olduğu korkunç sırlarıimaetmektedir:«Çünküinisiyeolmayan-

lar gizil şeyleri bilemezler ve gizli mekânın formülünü tanıya- mazlar.* Bize, yarıtanrının(demiurge; Osiris olmalı -Ç.N.) kendini, insanı ve evreni niçin yarattığını, eşsiz, fakat çokkaranlık birmonolog halinde anlattığı sözlerini nakledenXVII. Bab’ın açıkladığı gibi, ancaktanrılar insanın nereden gelip nereye gittiğini bilirler. Yaratılış şiirinde insanların yazgısınıtanımlar;

Şekil—12

Solda, Anubis, ölünün arkasında, ritüel koruma yerinde, tahta bir çekmecedeki iç organlarınıkenditaşıyanölüyükoruyor.Omurgagibi,içorganlarındaçokkutsalbirkarakterivardır.Onlar,ölününonsuz,kişilikveşuurunuDouatevrenindekoruyamayacağı«sihirgücüne»sahiptirler.Herölü, daima «sihir gücü» peşindeki, öbür dünyada kaynaşan kötü ruhlar tarafından kendi içorganlarının çatınmamasına özellikle dikkat etmelidir. Ortada, ölü, köpek kafalı maymunlarıntapındığıGüneşKayığınınbaştarafında,Râ’nınönündesecdeyekapanmaktadır.Kayığınherikitarafında,İsisveNephtis,ölüyübekleyengelecekmilyonlarcayıllıkmevcudiyetisimgeleyenankhhaçını(crotxansée)taşımaktadırlar.-CadetPapirüsündekisonsahneninvinyetindenalınmıştır.

Onları, doğru ve iyi İçin, hüküm gününe (kıyamete) kadar savaşıp yaratıcı sözün, (kelâm’ın)zaferinisağlarlarsa,dünyadangökyüzünegötüreceğinianlatır.(A.Moret,L'Egyptepharaonique:FiravunlarınMısırı.)Yarıtanrınınhercümlesitambirşarkıtemasıgibi,biranlatışbiçimialtındaortaya konmuştur. Bu ancak inisiyelerin gerçek anlamını keşfetmek için yorumlayabildikleriesrarlı sözcüklerin bir çeşit musikisidir. Tanrıbilimci- ler bu ünlü XVII. Bab’a bir yorumgetirdiler, «soru-cevap biçiminde, her esas ibareye bağlanmış açıklamanın (glose) kendisi dekaranlıkolduğundan,bazanbirİkinci,hattaüçüncübiranlatımgerekti.Bubilgiçyöntemilesalte

karşılaştırmasının(Sais-şehir-dentüretilmişbirnomvebirsülâleadı)XVII.Bab’damuhafazaettiği üçlü yorum, çiçekli süslemelerini ilk şarkının refakatinde işleyen İkili ve üçlükontrpuan'dır(:Birkaçparçadanoluşanmusiki tertibi)-A.Moret,Aynıyapıt-,ölülerKitabınınCXXV ile birlikte olan ana temasının özeti -olumsuz günah çıkarma- ölüAmenti’ye girerkenokunmasıgerekentapınmadualarınınenbellibaşlılarındanbiridir:«Bengökyüzümekânlarının,uzay,sonuolmayanbirsıvıokyanusugibiiken,zamanlarınveşekillerintanrısıyım.Hiçkimsebeni doğurmadı, çünkü her varlıktan daha evvel doğmuştum. Benim adlandırıldığını bütünisimlerinsihirgücününşefaati ilegökhiyerarşisinivekendikendiniyenidenyaratanmaddeyiyarattım...BenAtoum’umvekozmikokyanustahiçbirhayatiziyokkenbengenemevcuttum.Benevrenin başlangıcı ve büyük tabutun içine uzanmış olacağı zaman sonu olacak olanım.Yokluktan, nehrin sularının silindiği gibi, çoktan silinmiş varlıkların pınarını fışkırttım vebedenimde yarın’ın sayısız varlığını da taşıyorum... Ben Atoum’um ve biliyorum ki ölülerOsiriste ebedîdirler. Çünkü Osiris, doğru ve yardım etmeyi sevenler ve Mısır toprağındankötülüğü kovanlar için, ayni zamanda ebedi ve sonsuzdur. Büyük yıkımdan sonra, Osiris’inorganlarıorayaburayadağıldıktansonra,dünyalarçöktüktensonra,gökâlemlerinindengesiniyenidenkurdum,onlarınparlaklığınıİadeettimveışığıışığımolanRâ’nındoğuşunugördüm...Ben Atoum’um, Heliopolis’in tanrısal Kedisiyim. Ey temize çıkmış ölüler, siz ki canlı ikenkötülük ruhuna karşı savaştınız, Amenti’de Osiris’in hizmetkârlarını parçalayan ve cehennemkazanlarındahaşlayanuzunbıçaklıruhlarısizdenuzaklaştıracağım.Kadavravepislikleriyiyenşeytanlarıölülerdenuzaklaştıracağım;çünkübengökyüzümekânlarınınAtoumu,başlangıçlarınvedünyanınsonununAtoum’uyum.

*

**

Ölüler, tanrıların dünyasına Tanrısal inek Menourit’in sırtı na uzanıp giderler. Ruhunrahatlığını ve dirilmeyi sağlayan «dJet« ve *that» sembollerinin koruması altındadırlar.Bütünölüler,Nil'inöbürkıyısında«batanGüneşinmutlutopraklarınabırakılmış,babadanoğula,sonkuşağa kadar, mumyalanmış Osi- ris’i, Amenti’nin efendisi, ayak parmaklarına kadar kokuluşeritleresarılmış,mumyalanmışOsiris'iseyredeceklerdir.Herbirionunönüneçıktığızamanonabir hayat pırıltısı verecek ve Osiris aracılığı ile ebedi olacaktır... Ölüler ona gideceklerdir.Çünkü onları doğrulayacak yalnız odur, çünkü o, herşeyin son defa olmak üzere yenidenbaşladığı geniş bir evrende egemendir.Mevcudiyetleri ile,mistik olarak, onunla birleşecekler«İsa’daölenHıristiyanlargibi,Osiris-falancaolacaklardır»(Kolpaktchy.)

***

Osiris, Güneş’inGözü; insanın ikimevcudiyeti arasında, hiç bir kesintiye yer vermeyensürekliliği simgeler.Bunlardanbiri kısa ve görece (rölatif), insanın dünyadaki yaşamı; öbürüebedî,hayâlîdeğilfakatgerçekolanyaşamıdır.Doğumveebediyetarasındahiçbiraralıkyoktur.İki halin ikisi de birbirine vesile, sebeptir. Çünkü otuz beş sülâlenin çağdaşı olanMısırlılar,bedenin, k â’sı, ölümsüz dublesi ile, çürüyemeyeceğini, mezarda fizik yok oluşun vukubulmayacağını, fakat öbür dünyanın eşiğine bırakılmış bedenin, doğanın bize sunduğu çeşitliörneklere bakarsak, değişime uğradığına inanıyorlardı. Bu sırların ana hatlarına artık sahipdeğiliz; ne ölülerin esrarlı değişimini ne de, sihir sözcükleri inanılmazgüçlere sahip «kudret

sözcüklerini»bilenleriçinAmonmabetlerininduvarlarınınşeffaflaşabildiğininnedeninibugünaçıklayabiliyoruz.Beşbinyılevvelkiİnislyerahiplerineylemselbüyüsü(magieopératoire)bizigüldürmemelidir. XX. yüzyıl fizikçilerinin maddeyi parçalayabildiklerini, anti- maddeyikeşfettiklerini yadsıyamayız. Bu inisiye rahiplerin büyüsü, ruhları ölüm dediğimiz yere, yanisonrakihayatataşıyangörünmezışındı,veölülerinkoruyucusuOsirissayesinde,herdoğruyolubulmuş (salih), ruh tartılması sınavından sonra, Osiris’in krallığında «yüz milyon yıl« seyir(contemplation)halindekalabilirdi.Buacayipölümevreni,geçmişvegelecekteölçülebilirolanıkaldırıyor;ölü içinşekiller, simya (alşimi:Eskilerinmaddelerindeğişimbilgisi),akrabalıklaranlamını kaybediyordu.Ölü,GılgameşDestanındaveölülerKitabınınXVII.Babında anlatılankozmikyıkımlarıgörmüşbulunantanrılaraeşitolabileceğinidebiliyordu.Neşaşırtıcıgörüşvenekeşif!.

*

**

Birduvarüstünebirçehreçizensan’atkarınhayatyarattığına,ağızdançıkanhersözcüğünbir hayat biçimi olduğuna inanan bir halkın saplantılarının nereye kadar gittiği hiç bilinebilirmı?-II.Ramses’in,elleriniİyikullanmasınıbilenherustakopyacınınkarnınıİyidoyurmasını,heronyılbaşlarınıyağla-

Şekil—13

RuhlarÇıkışMerdiveni'nindokuz'basamağınıtırmanıyorlar.Kabuledilmedenönceönündeitirafta bulunacaklarıOsiris'e doğru gidiyorlar. Eğer «Doğrulardan: Salihlerden bulunurlarsa,Ro-Setaou Kapısında Işık Saçanlar haline gelecekleri Douat'ın Yüksek Bölgesine gidecekler. -METİN:YargılanmamınGecesinedoğruyürüyorum.Kayıkta«TahribediciDomuz*,«MilyonlarcaYılın Yutucusu> kalpleri, yani yeryüzünde geçmiş hayatlarındaki filleri, Osiris'in önüneyerleştirilmişYediRuh'unterazisindeMaat'ıntüyüolanGerçeğinTüyükadarhafifolmayanlarıbekliyor.Vay«SenelerinYutucusununKayığındayeralacakkovulmuşlara,çünküonlarınherbiri*Sheniu Odasının acımasız parmaklı on iki işkencecisinin refâkatinde, her şeyin kuruyup,silindiğiAmenti’ninpisbölgesini,o«AouaiAteşiGecesi«ni tanıyacaklardır. -W.Budge,OsirisandtheEgyptianRes-surection:OsirisveMısır'daYenidendirilişinancı.

masını bildiğini hatırlayalım.- Bu fantastik gerçeküstücülüğü, bu irreel âlemin büyüleyicigücünü, bu Osiris krallığının soğuk parlaklığını anlayabilecek miyiz? Bu ölüm dünyasınıhepimiz tanıyacağız. Altı bin yıldan daha önceleri Mısırlıların bulduğu, düzeni Amonmabetlerininİnisiyeleriolancesuraraştırıcılarcakeşfedilenbudünya,bizimiçindeokadarulu,okadardeğişmezmiolacak?

Evet, bundan böyle temize çıkmış ölü, derinliklerinde Ori- on’un kıvılcımlandığı,konstellasyonların, parlak ruh pleyadları- nın (Pléiades:Ülker burcu) benzeri olarakDouat’ıngöküne yükselecektir. Nihayet, Gök Boğasını görecek, tanrılarla ayni yiyecekleri yiyecektir.Oysa, o belki Nil Vadisinde, ancak bayram günleri çiğ soğan yiyebilen, darlık içinde birkimseydi.Belkioncakaranlıkolano,sabahyıldızınınparlakbirbölümüolacak,gö-künbütünkapıları,önündeaçılacaktır;çünküo,kapılarırezelerindeçevirtensihirlisözcüklerisöylemesinibilecektir... Bin* lerce yıldır dola§anBozulmazlara karışacaktır.Dünyadaki kil duvarlı yıkıntıevinde, yaşamında o kadar gösterişsiz olan, o parlak yeryüzünden bir nefes kadar çabuksilindikten sonra, gerçekleşecek geleceğinin bumuhteşem hayalini nasıl düşünebilirdi?Osirisolmak! Evet, bütün servetini iki nasırlı eli arasında tutabilecek olan o, Osiris’in parlaklığınasahipolacak,yüzlercekuşağınasırlarboyuseyredeceğiparlaklığınıbirgünbilekaybetmeyenoyıldız olacaktır... Osiris olarak evrensel ritimlere katılacak, tanrılara eşit olacak, insanlarınvücudugibiyaşayansonsuzolacaktır...

ÖLÜLERKİTABIBİZETANRILARVEİNSANLARARASINDAİYİİLEKÖTÜYÜKARSI

KARŞIYAGETİRENÇEKİŞMEYİAÇIKLAR.

SimgesiAdonhisyılanıolanSeth,kötülüğünkökenidjr.Işıkdoğmadan,evreninkurucuelemanları tamamlanıpbirdüzenmeydanagetirilmeden,yaradılış şekilleri«gökündoğusundatanrıça Nouit’in jenital bölümlerinden ruhlar ve tanrılar oluşmadan evvel», Seth mevcut idi.Tanrıça,DoğuveBatıarasındaeğilmiş,elleriveayaklarıİle,DoğuyaveBatıyadokunur.Seth;

Kabil, Habilin kardeşi olduğu gibi, Osiris’in düşmanı ve kardeşi dir. Bize İyilik ve kötülük,aydınlıkta ve karanlıkta sırlar veya korkulacak şeyler böyle açıklanmaktadır. Râ’nın ilk kezMısır toprağını aydınlattığından beri İyi veKötü, birbirinemeydan okumaktadır.Ve bu,ÇifteZambakvePapirüsKrallığında,her-birikırkarbinyılsaltanatsürenefsânevi firavunların ilkgünündenberiböyledir.Genelyıkımların,uygarlıklarınçöküşünün,başlangıçlarıntufanlarının,tanrılararasındakiacımasızsavaşlarınanısınısaklayanbutopraküzerindeİyiveKötübirbirinikovalar ve Ölüler Kitabı bunu bize açıkça anlatır. Kutsal metinler bize, Osiris’in şefaatiyle,ölülerin Amenti’ye İlk adımlarından itibaren işkenceci şeytanlardan korunacaklarını anlatır.Osiris sayesinde ölüler tam kalacaklar, yani aşağı dünyada kimlikleri parçalanmayacaktır.Osiris’invücudukardeşitarafındanondörtparçayaayrılmışvebuparçalarMısır ’ınhertarafınadağılmıştı.ölülerkötünefestenveyalanetlenmişlerinbeddualarındankorkmayacaklardır;çünküİsisonlariçin«ölümsüzlüğüverenilâcıkeşfetmiştir»(Herodot.).

AĞZIN,GÖZLERİNKULAKLARINAÇILMASI.

Firavunların tacındaki Naja yılanının -İki Mısır ’ı; aynı zamanda Doğu ve Batıyısimgelemektedir- kıvrık başı marangozların kullandığına benzer (fr. Herminette) «Anubis’inâleti»denilenbirbüyüaracıileyapılanbirtheurgie(Yüksekruhlarlailişkikurmayadayananbirçeşitsihir)işlemiağızaçmaameliyesisonucuölü,öbürdünyadayaşayabilmekiçin,kaçınılmazbirgereksinmeolanyaşamsalfakültelerineyenidenkavuşuyordu.

Kher-hebrahibi,«Karnak’taGökyüzüKapılarınınAçıcısı»,«Kitabıneskidenberisahibi»,Ölünün arkadan, omurgadan, «kutsal akımı», «koruyucu tesiri», san ankhu’yu alabilmesi İçin

sihir yöntemlerinden faydalanıyordu. (Ekseri İsis’inmabedin iç ve başlıca bölümünde (naos),firavununarkasında,elini,kralınensesihizâsında,onamanyetikpaslarlakutsalakımı-

Şekil—14

Douat’ınkapılarınınelibıçaklıbekçileri.BritishMuseum'dakiAnhaiPapirüsüCXLVÎ.Bab.

sotpousa-, iletmekÜzerekaldırmışvaziyettedurduğugörülür.)Bazanbuağızaçılışı«kurbanedilmişbirboğanıntestikülleri:husyeleri»ileyapılmaktaydı.(Lefebure,Bull.Egypt.ILcilt,sf.182.) A. Moret, belki de bu rltin, cenaze kültünün en önemlisi olduğunu yazar. Çünkü rit,mumyalanmış, sarılıp sarmalanmış cesededilinive sözün sahipolduğuyaratıcıgücü,görüşü,İşitmeyi, tat, koku, dokunma duygusunu, kolların ve bacakların hareket serbestliğini iadeediyordu.Piramitlerdöneminden,Romaçağınınsonunakadarmezarlardakısaltılmışveyatam;resimli,resimsizpapirüslerde«ölününgözünüaçmakİçin»formüllererast-lanmaktadır.Evrenilebirlikteyaratılancanlılarserisinisimgeleyenbirağileörtülmüş«yüzüaçma»ritleri,kutsalşehirAby-dos'ta,naos'un(mabediniçveenönemliyeri)kapılarınıikieliyleaçanrahibinfigürüile birliktedir. Bu sonuncu, evrenin daraltılmış bir simgesini temsil etmektedir. «Mumyanındinlendiği*aynızamandaevrenisimgeleyenmezarveyanaos,ölününheykeliniveyamumyayıkoymakiçinkapılarıaçılıncaayniİlâhîİşitilir.»(Schlaparelil,Librodeifunerali,II.cilt.)(EdfouveDen-derahanıtlarıdagörülebilir.)

Aile kültünün rahibi olan oğul -firavunun tanrısal kültün rahibi olduğu gibi- babasınınheykelveyamumyasınasarılıyor,ateşlemumyanınbaşınıveyaheykelciğiaydınlatıyordu.Çünküalev,güneşolanHorus’ungözündengelmiş,öbürdünyadaölünündüşmanlarınıkaçıracakolansihirakımınıiletmekİçinparlıyordu.Sonra,kurbanedilmişbirhayvanınyüreğiveyabuduile,ölününyüzüokşanıyor,«BüyükSihirbaz»denenyılanşeklinde,tanrısalbiraracın(herminette)yardımı ile ölünün ağzının, gözlerinin, kulaklarının -lâkırdı edebilmesi, salgılarını vehümörlerini (eski tıptavücudun tabiatınıoluşturduğudüşünülendörtunsur:kan, safra,balgamvesevda-arapçaçokkaraanlamına-)kullanabilmesiamacıyleaçılmasınagirişiliyordu.Ancakozaman ona, «ruhunun göğsünde olacağı, tam kendisinin olan arkasındaki şeklini tanıyacağı»söylenecekti.

*SERDAB’LARINCANLIHEYKELLERİ»

ÖNÜNDEBİRSEREMONİNİNONBİRAŞAMADAYAPILIŞI.

Bayan Weymant - Ronday şöyle yazmaktadır: Ağız açma seremonisi, heykelin (ölüyü,dublesinitemsileden)elveayaklarınıyumuşatangerçek«cevherdeğişimi»-transsubstantiation:Birmaddeninbaşkabirmaddeyedönüşmesi-güneşveOsirisdoktrinlerindentüremişbirdiziözelsafhadan(epizoddan)oluşur:1—Ölününheykeli,yüzügüneyedoğru,yeryüzügibişekilverilmiş bir kum tabakası üzerine konur. 2 — Birbiri ardından birçok defa tütsülenir. 3 —Dörderserilikikidizikabakonulmuşsuİle,dörtyönüntanrılarıadına(Horus,Seth,ThotveSe-pa)heykeltemizlenir.4—Heykelinağzılonatron(doğalsodyumkarbonat)topağı-beşgüney,beş kuzey İçin- ve beş topak tütsü takdim edilerek temizlenir. Bu topaklar ayini yöneteninavucuna aldığı küçük bir sepete konulur» ve sepet iki defa ağıza, iki defa gözlere, bir defaheykelin eline olmak üzere kaç topak varsa o kadar kez olmak üzere götürür.» 5 — Butemizleyiciritler,heykeletakdimedilentütsütanecikleriile,heykelbaltanaşağıtütsülenereksonbulur. Bundan sonra: 6 — Bir deriye sarılmış ve bir yatakta uyur bulunan bir şahsınuyandırılmasını anlatananlaşılmazbölüm.7—Ayiniyapanlarındördündenbirinin (Horus’undörtoğlunutemsilen)heykelinağzınıküçükparmağıileaçıpheykelebiroğlunbabasınahitapedergibihitapetmesi.8—Biröküz,birceylan,birkazınkurbanedilmesi.9—Heykeleöküzünön ayağı veyüreğinin takdimedilmesi. 10—Heykele önceden ayrılmış parçanın, kanlı et ileağzınıvegözlerinioğuştururgibiyaparak, tattırma teşebbüsü.11—Ağzınvegözlerinçeşitliaraçlarla açılması: Ağzı kıvrık marangoz kalemi ve werhi-kaou denen bir sihir objesi. Busonuncu alet ölünün «ağzını ve gözünü açmak »la kalmıyor, aynı zamanda «tanrılar üzerindeegemenliği» sağlıyordu. Tanımlanan hareketlerin her birini açıklayan lakırdılarla sürenseremoni, biter bitmez yeniden başlıyordu. Ağız açma epizodu, bu sefer yeni bir dizi araçkullanılarakyapılıyordu:Demirkalem,kırmızıyaboyanmışparmak,kırmızıtaşlarınkonulduğubir kese, dört briket (x), v.s. Heykelin ağzına, sonra, özel bir madde (bir tür iç yağı veyatereyağı) sürülüyor, arkasından sütle ıslatılıyordu. Öküz, ceylan ve kazın kurban edilmesitekrarlanıyor ve seremoni heykelin tuvaletinin yapılması ile son buluyordu:Başına (coufiyeh)giydiriliyor, ona çeşitli renklerde kumaş şeritler takdim ediliyor, koku sürülüyor, yüzüboyanıyor, kral elbiseleri giydiriliyordu.Nihayeto, tütsüleniyorvebuoperasyonUraeus (xx)tanrıçasıvebütünMısırtanrılarıadınatekrarlanıyordu.Seremoniçıkışındabiryemekveriliyor,yer süpürülüyor, «dokuz arkadaş veya saray adamı gelip,merasimle heykeli kaldırıyorlardı.»(Bu«canlı

(x)Briquette,sıkıştırılmışturbveyakömürtozuparçacığıolupyakacakolarakkullanılırsada,buradakianlamışüphelidir.

(xx)URAEUS.Tanrısallığınvekrallığın,DoğuveBatının,aynizamandaYukarıveAşağıMısırınsembolüNajayılanı.

heykeller» hakkında: Bedenler, ölülerin ebediyet portreleri kimdi, canlı renklerle boyanmış,yüzleri kakmayla yapılmış gözlerle aydınlanan, keten giydirilmiş, mezarların serdab’larınakonmuş;JeanCapart,Mempys,XVIII.Bab.)Buserdab’lara,yani(Mastabaların:I.İmparatorlukdöneminden, dört açılı eski Mısır mezarları )nın mihraplarında oyulmuş yuvacıklara, EskiMısırlıların çok karışık cenaze merasimlerinden sonra, ölünün canlı heykelleri -genellikleYukan ve Aşağı Mısın simgeleyen iki heykelcik- konuyordu, ölünün akrabalarının talimatı

üzerinevebuişiçinayırdıklarıparanınöneminegöre,rahiplerbuheykellerinönünde,dumanı«ebedî bedenin» burun deliklerine zevk veren tütsü taneciklerini muntazaman yakıyorlar veölüyeborçluolunankurbanhizmetlerini sağlıyorlardı. Sürekli vakıflar rahip ailelerineölülerkültünün sürdürülmesinde gerekli kaynakları sağlıyordu. JeanCapart: «Bazımezarlarda vakfıtesis eden vasiyetnamelerin kopyaları bulunmuştur» diye yazmaktadır. Bazan ölmüş bulunankimseninkendisiservetindenrahiplereayrılacakbölümügöstermişve«hangişartlaraltındabirnesilden öbürüne geçeceğini» tayin etmiş bulunuyordu. (J. Capart). Ve eğer, özelliklehizmetindeki bir rahip veya kendi neslinden biri adalet nezdinde İtirazda bulunmaya cesaretederseveyaölünün isteklerini tanımamazlıktangelirse,mezanna tecavüzederse, serdab’ındakidublesine hürmetsizlikte bulunursa ölü onu, ölülerin kalbinin tartıldığı Anubis'in terazisinde,ünlü,tanrılarmahkemesiyletehditediyordu.

«SANAKALBİNİKARNINDAGETİRİYORUM.»

Özetle, ayrıntıları Mısır ’ın en eski doktrinlerine dayanan ağzın ve gözlerin açılmaseremonileri,ölününruhunubulmasınıvebir«yaşamakımıgeçen»vücudunukullanabilmesinisağlıyordu.KırkikiadâlettanrısıveebediyentoutankholanOsiris’inönüneçıkmadan,ölününmumyası «Altın Salon* daki çakal başlı Anubis tarafından sarılıp sarmalanıyor ve üstünekokularsürülüyordu.«HorusveAnubiscenazesargılarınıdüzeltirler.Thot,

Şekil—15

Douat dünyasının Mağara tanrıları ve aşağıda kendilerine yalnız Osiris önünde temizeçıkanlarıntanıdığıYukarıBölgeleryasakolankafasıkesilmişölüler.-BritishMuseum’daki,TheBookoftheDead.ThePapyrusofQueenNetchemet’den.

ağzınınbazıdualarıile,eliniayağınısağlığınakavuşturur.»BusatırlarıMaspero'nun«Mémoiresur quelques Papyrus du Louvre : Louvre’daki bazı papirüsler hakkında not »da okuyoruz.Baştakiyedidelikvekarnındakidoğaldeliklerkutsalaraçlar, ritüel sıvazlamalarvebazısihirformülleri sayesinde açılıyordu.A.MoretRituel duCulte divin en Egypte :Mısır ’da tanrısaltapınmanınAylnleri’ndebuuzunseremonininbasitleştirilebildiğiniyazar:Bazanskarabebiçimiverilmiş taştan veya metalden bir yürek, ağzın açılışından sonra ölünün kalbine konuluyor.ÖlülerKitabınınBab’larındanbiriokunuyordu.BuritlerRekhmaramezarındaki«IşıkSaçan'ınkalbini bu kimseye getirmeyi, ağzını açmayı, tanrısal adaklarla ona biçimini vermeyi anlatanbölüm» adındaki bir yazıda toplanmış bulunmaktadır. (Ph. Vlrey, Rekhmara mezarı). A.Moret’nin «Mısır ’da Tanrısal tapınmanın Ayinlerinden aldığımız tercüme edilmiş bölümşöyledir:«yerinekoymakiçinsanakalbinikarnınagetiriyorum.Horus’unkalbinianasınaIsis’inkalbini oğluna getirdiği gibi.» Böylece, karanlıkların dibinde, ölü görebilecek, işitebilecek,teneffüs edebilecek, dinleyip, konuşabilecektir. Rahat ebediyetinde, ebedî efendilerininarzularından kaçmamaları için bacakları olmayan dişi heykelciklerle cinsel zevkleritadabilecektir.

TEMİZLENMESAHNELERİNİTASVİREDENABİDELER

Ağızvegözlerinaçılmasındanevvelkitemizlenmetörenleriekseribize tarifedilmektedir.TebnekropolündeKhonsumezarınıngirişinigösterenbiranıtınönünde, hizmetkarların, üzerine sihir formülleri kazılmış bir mezar taşını diktiklerinigörüyoruz.Mezartaşınınönünde,birheykelölüyütemsiletmekte,ritüelleoparderilerigiymişcenaze rahipleri heykele saçılar (libations) yaparken, İki kiralanmış ağlayıcı kadındövünmektedirler.KurbanedilmişTyphon(EskiMısır ’ın«ThoubonveyaSet-Sltonadlıtoprak-çöl tanrısının, (Osiris’in erkek kardeşi Seth’in Yunanca adı) hayvanı derisinin (yani leopar)rahiplerce giyilmesinin «cenaze kültünün en eski ritlerinden biri olduğunu» hatırlatalım (A.Monet). Bu deri ritinin genel anlamı, ölüyü mumyalama töreninde söylenen şu cümleyletanımlanır:«Kalbininferahlamasıiçiniyiayinler,düşmanınSeth’inderisiyleiyicenazetörenleriyapıldı», «kurbanın derisini giyinmek, kurbanın hassasını edinmenin en sağlam yolusayılmıştır» (Lefebure, le Mythe Osirien: Osiris Mit’i). Sonraları, ölünün bütünlüğünükorumasına yardım eden mumyalamanın yerini, bir parça mide bulandırıcı olan ölüyüparçalamaadetialdı.Bununlabirliktecenazerltüelleri,eskiformüllerdeğişmedi.

Yağlanma seremonisi sırasında bir okuyucu rahip, bir papirüs tomarından uygun dualarıtekrarlar.Ölününağzınıvegözünüaçmaaraçlarıönündehazırdır.Tebmezarlarınınduvarların-dakilerebenzerresimlerinbazısahnelerininneyiifadeettiğiniyeterinceanlayamıyoruz.Mennamezarında veya Mentou ker khesef’dekiler gibi. Teb nekropolünün bir mezarının girişinigösteren bir amt önünde, hizmetkârlar üzerine büyülü formüller yazılı bir mezar taşınıdikmektedirler.Stelin(mezartaşının)önündekibirheykelölüyütemsiletmektedir.Buheykelinönünde, kiralanmış iki ağlayıcı kadının feryat figan ağladıkları, ritüel leopar derilerinebürünmüş rahiplerin birinci ve İkinci dereceden libasyonlar (törensel serpmeler) yaptıkları

görülür.Okuyucu rahip bir papirüs tomarından uygun duaları okumaktadır. «Ağız ve gözleriaçmaya sembolik olarak yarayan araçlar yanma konmuştur. Bu kutsal metinler bize neöğretmektedir?A.Moret«Osiris'inöldürülüşündenve insanlarınölümünden sonra, birininveöbürlerinincesetleridünyadakalıyor,oysaruhgökyüzünegidiyordu»diyeyazar.

ÖLÜNÜNEMBRİON(ANAKARNINDAKİÇOCUK)HALİNEDÖNÜŞÜVE

KEMİKLERİNİNYERİNEGELİŞİ,

Kutsal hizmetlerden önce her ölü hareketsiz, çıplak ve terk edilmiş bir cesetten ibarettir.Tâbi tutulacağı ritlerondanmumyalanmışve sargılara sarılmışbir«mumyalanmışOsiris,birölü-Oslrlshalinegetirecektir.BusözcükölülerKitabı'nındualarındaherantekrarlanır.Arkaikdönemde(eneskidönemlerde)nekropolleringirişlerindekendilerineayrılmışköylerdeyaşayanuzmanlar -bu dokunulmazların Nil'i geçmek ve yaşayanların köylerinde yerleşmek haklarıyoktu-ölüleriniskeletlerininke-

miklerini ayırıyor, etlerini paralıyor, iç organlarını çıkarıyor, mumyalama işleminiyapıyorlardı. Bal karıştırılmış kokularla ovma, iskeletin ve etlerin bir araya getirilmesinikolaylaştırıyordu.İskeletibirarayagetiripetlerlekabilolduğukadar,başkabirölüdenherhangibirparçaalmaksızın,örtmekgerekiyordu.Kemikleribitiştirmekvebütüne,doğacakhervarlığınanakarnındaki çocukbiçimini vermekdegerekmekteydi.Kemiklerinbirleştirilme seremonisiherkese, Osiris’in ilk olarak, kemiklerinin Horus, Thot, Anubis tarafından birleştirildiğinigördüğünü hatırlatıyordu. Bu önemli olay bütün Mısır mabetlerinde tanrının omurgasınıgösterenTetsembolüdikilirkengösterişliayinlerlekutlanıyordu.Dahasonra,vücuduntamlığınıbozmayanmumyalamayöntemi,bubirazgönülbulandırıcıolaniskeletparçalamanınyerinialdı.Fakatcenazemerasimlerisırasındasöylenenformüllerdeğişmedenkaldı.

«RÂİNSANBEDENİNİGÖZÜNÜNAĞLAMALARIİLEYAPTI.»

Ölününruhu,hayatınveışığınebedîkaynaklarınayükseliyordu.Buserbestruhbaidi;can(espirl);kd:«duble»;sekhem«şekil»;veyakhabit,«gölge»;ren«isim»dliRuh,göktanrısıolanHorus’un gözü oluyordu. Fakat dikkat etmeliydi! Onu kovalayıp rahatsız etmek için ilkcehennemlerde,nefesiyeryüzündeyaşayıp,ölenlerdenhiçayrılmayankorkunçSeth’lkarşısındabuluyordu. Q. J6quier, Religion Egyptienne: Mısır Dini adlı yapıtında «Horus’un gözlerininkalkanı altında ölü, devamlı yolculuğunu güneş gibi hep yeniden doğarak sürdürebilecektir»diye yazmaktadır. S.Mayassis’in yorumuna göre «Horus’un gözü kökenini güneşin ışığındanalan, onunla birlikte var olan, bu ışıktan çıkıp onunla karışan ruhun ışığını simgelemektedir...Horus’ungözleriinsanlarıveeşyayıyaratmıştır.Semâvîyüzüngözlerievrenigördüğüzaman,evrenvücutbuldu;güneşin ışıklarıbirgözyaşıdalgasıgibi, evrenikapladı;böyleceHorus’ungözünden dökülenler, İnsanlara ve tanrılara gerekil olan hayatı verdi... Güneşten dağılan ışıkgibi,Horus’ungözübütün realiteyiyarattı.»Böylece,dünyadayaşayanlar,ölmek içindoğmuşyığınlarcavarlık,Râ'nıngözbebeklerinden,ilkvedölleyiciışıklaberaberfışkırmış-

tı;çünkü:«Râinsanlarınbedenlerinigözününağlayışları ileyaptı...»diyeyazılmıştır.Mayassis«Her ruh gökyüzüne doğru uçar. Işıkta, güneşte ışınmaları canlıların vücutlarını yaşatan, yerigüneşolantanrısal-evrenselruhtaeriyecektir.Evrenselruhtaeriyecektir.Evrenselruh,ruhlarınruhu,bütünyaratıklarınhayatkaynağı, tanrısallığın takendisi, tanrılarıyapanesrarlı ruholuptannlar onun şekilleri ve tezahürleridir. Bu evrensel ruh, Horus’un gözüdür, ölü ancak, onutanrılaraeşitkılacak,onuebedileştireceksihirliakımıonaverecek,onusaflaştırıphoşkokuluyapacak -Horus’ungözününkokusu tanrılarınkokusudur-bu ışıkgözüne sahipolduğuzaman«ses’tedoğru»diyenitelenebilir.Bununiçindirkİcenazerahipleri,ölünündesırasıgelinceIşıkSaçanlardan biri olması için, ölünün heykeline merasimle kokular sürerler. Okuyan şöyledemektedir:Eyölü-Osiris,rahibinaçtığıgözüne,Horus'ungözününışığınıkoyuyorum..Eyölü- Osiris, saçlarına Horus’un gözünün ışığını koyuyorum...» Moret’nin çevirisi şöyledir: «EyAmon-Rû, senin içinHorus’un gözünü hazırladım. Kokusu sana geliyor. Sana gelenHorus’ungözününkokusudur,Amon-Ra,senkireçineyiseversin...»İştesemâvikokularınyerinitutanlar:Mür(fr.Myrrhe;Lat.Commiphoramyrrha.),mabetlerdekitütsüler...

VI.BAB

İNİSİYELERİNSANINALTIÂLEMDENOLUŞTUĞUNUBİLİYORLARDI;ÜÇÜMADDÎBEDEN,İSİM,GÖLGE;ÜÇÜRUHİ:ANKH,BAVEKA.

Mısırlılar,İkihaftaboyuncaayküçülürken,KötülükRuhuSeth'in,siyahbirdomuzşeklinde,gökyüzündeHorus’ungözünüyediğineİnanıyorlardı.Birbalıkçınınkocakarınlı,sedefrenklibiraybalığını(Môle,Poissonlune)yakalayışıgibi,Seth,bugözüağlarındayakalıyor,buölülerdünyasına egemen esrarlı gözü, su aygırlarına, Nil nehrinin derinliklerinden gelmiş ışıkyansımalarıgibi, sularboyunca sinsicekayan timsahlaraatıyordu.Bunun içindirkiMısırlılar,Osiris’inruhunun,diğerölülerinkigibi,Horus’ungözündekaybolduktansonra,mumyalanmışolan ve terk ettiği bedene,mumyalama süresince,Horus’un ruhunun başına gelenler gibi herçeşit maceraya tâbi olduktan sonra dönebileceğine inanıyorlardı. Bunun içindir ki, mumyamezarın veya mabedin zemininde dikine konulduğu zaman, rahipler, yani Horus, karısı İsis,kardeşiNephtis, ayni zamandaThot veAnu- bis, ruhun saklandığıHorus’un gözünü aramayakoyuluyorlardı.Buradaki eski sırların anahtarlarını, bu sembollerin anlamını bilemiyoruz.Nesihirlibirâlemekaçanburuhlarındışgörünüşlerininneolduğunu,nedeonlarıhangikaranlıkveya aydınlık kuvvetlerin, sonu gelmez savrulmalar içindeki planetler gibi, uzaya dağılmışonbinlerce iyilik veya kötülük taşıyıcısı haline, seçerek getirmesini anlayabileceğiz. Bu«Horus’un gözünün aranılı- şı», bu ışığın aranılışı, ayini yöneten rahibin, karaciğeri ve içorganlarıSeth’inkaraciğerveiçorganlarıSeth’in,kötülükruhununolanbiröküzveyaceylanıboynuzlarındanyakaladığıza-

man sona eriyordu. İşte ölününmumyası önünde, boynuzlubir hayvanınkurban edilişini bizeanlatan alışılmış sahne. Hayvan boğazlandığı veya karnı yarıldığı zaman, rahip sıcak karnınıkarıştırıyor, parlak ve kaygan iç organlarını,Horus’un sindirilmemiş tanrısal gözünü bulmakiçin muayene ediyordu. Çünkü ölünün ruhu bu gözde saklanmıştı ve ruhu, kurban edilmişhayvanın iç organlarından çıkararak cenaze rahibi onu ölüye, daha docrusu mumyasına iade

ediyordu. Ruhiyle beraber ona, gölgesini, şeklini ve ismini, adalet tanrılarının mahkemesineçıkmak İçin gereken bütün görünüşleri iade ediyordu. Ruhu bedenine «saymak», «Seth’ingözünü koparmak* denen şey buydu; çünkü Büyücü İsis, ilk kez, tanrısal ve cenazeyle ilgilikültün ritlerine uygun olarak, bıkmadan usanmadan Horus’un gözünü aramış, bulmadan hiçdinlenmemişti. Gözün, yani orada oturan ruhun kadavraya iadesi gösterişli ayinlerleyapılıyordu:Mumyayabirkalpgetiriliyor;heykelivegölgesionagötürülüyorveölününoğlu,onahayatınıaktarmakiçin,mumyayıveyaheykeliikieliylekucaklayaraköpüyordu.

***

Zamanların başından beriMısırlılar, Nil kıyısında hayatın çok kısa ve özellikle değersizolduğuna inanıyorlardı. Kuşkusuz, çok akıllı meraklılar olarak «ebedî evlerinde» bulacaklarıavantaj,zevklervekonforadeğerveriyorlardı.Ancaktekgerçekyaşamınebedîyaşamolduğunuda biliyorlardı. Bu yaşam onlar için, aşağıdaki dünyada ikinci kez doğuşları İle başlayacaktı.Çünkü,kokulumumyalarından, annelerininkamındandoğmuşolduklarıgibi, ölüler evrenininon iki kapısı arkasında o esrarlı, şekillerin iadesi süresi tamamlanınca, yeniden doğacaklardı.Ka’larıyle birlikte, yani dubleleri ile, görünüşten İbaret boş temsillere, değişimlere rağmen,ancakölünün tanıyabileceğiöbürbenlikleri ile,vaktiyledoğmuşolduklarıgibi, temizeçıkmışbir ruhladoğacaklardı.Bukâ, şekilleriylebirlikteonlara,dünyanınyumurtasınıbiçimlendirenBüyük Khnoum Kapıcısı tarafından verilmişti. İnisiyeler insanın altı elementten oluştuğunubiliyorlardı; üç maddesel: Beden, gölge ve isim; üç ruhsal: ankh, ha ve ba. Bu ba ebediyensürekli,ölümsüzdü.Yaşayanların,dünyadagölgeleri

nasıl kendilerine yapışıksa, ka'da Douat’ın yalnızlık ve derinliklerinde böyle idi. Genellikledenilebilirkiherinsan,doğangüneşinışığınıgörürgörmez,*Ka’sıileyürür*.Kuşkusuzkimsebuöbürbenliğininegörmüşnedeonadokunabilmiştir.Bu,ciğerlerinidolduranhava,bakışınıaydınlatanvesözünücanlandırandüşüncegibidir.Herkesinruhununvebedeninindublesiolanka, şuveyabu şekildedayanağıolduğuhayatkadarkıymetli idi.Güneşivedikilmişphallus’üalkışlayan ilk köpek başlı maymunlar tarafından dünyanın tanındığı ve tapınıldığmdan beritahrip edilemez olanın gücüne sahipti. Bu ebediyen değişmeyen, ölüye sonraki hayatındakidevamlılığısağlayan,görünmeyenvarlığın

Şekil—16

(İKİ YOLUN KİTABINA GÖRE RO-SETAOU'NUN HARİTASI). Burada öbür dünyanınbölgelerinden birini görüyoruz. Ro - Se- taou’da yılankâvi iki yol vardır. Aşağıdaki ateşten,yukardaki sudandır ve birbirlerindenAteşGölü ile ayrılırlar.Kapılar, canavarlar, kötü ruhlar,ruhun Ro-Setaou’daki ilerleyişi sırasında aşması gereken engellerdir. Ruh aşağı dünyanın bubölgesine eli bıçaklı bir tanrının bekçilik ettiği Ateş Kapısından (sağdaki siyah yarım daire)

girer.«GizliŞeylerinYolu»olan«yolunuRo-Se-taou’da«açmalıdır.Ancak,kendiniRo-Setaou'dabekleyen zorlukları aştıktan sonra ruh, sağda, yukardan, çıkabilir. Pırıl ptnl, saflaşmış;ebediyettedoğar;«Büyükolacak.Işığınıkendiyapacaktır«;GizliŞeylerinneolduğunubilecek,ancak isimlerini hiç tekrarlamayacaktır. Nihayet. Anru-tef bölgesine, mutluların bölgesinegirebilecektir.

değişimlerini birbirine ekleyen ve ona bir kardeş gibi benzeyen ka’yı, her yerdemezarlardaküçükheykelciklerşeklindebuluyoruz.Canlılaronayalvarmaktangerikalmazlar,çünküoçokkuvvetlidir: ölüye «Ka’n yaşasın, derler; Teb'i severek ve yüzün kuzeyin esintilerine dönük,milyonlarcayılyaşa.»

Henri Frankfort'un özellikle dikkati çektiği gibi, her ne kadar «bütün tercümeler,fikirlerimizin geçerli olmadığı bir alanda, kendi görüş açımızın etkilerini taşırsa da» ilerkiaçıklamayı doğru sayabiliriz: Eski Mısırlıların ka’sı, İster canlı, ister ölü olsunlar, onların,gezegenimizin bir bölümünü oluşturduğu kozmosun durmayan hareketi ile bütünleşmelerinisağlıyordu; bize alt olamayanbu (ben), buka, budünyadaki veöbür dünyadaki her doğumdaverilir ve, zamanların başında onu, tarif edilemez zamanlar için, meydana getirince, geldiğievrene iade edilmek için geri alınır. Ka, Eski Ahit (Tevrat)daki nephesh, espri-hayat, insanınyücelttiği,hergünululadığıkoruyucuvetransandantalJen’i;melektir;çünküinsanınkalbika’sıilesevinçiçindedir»...

BENNOUKUŞUNUNOSİRİS’İNRUHUNUTAŞIDIĞIGİBİ,ÖLÜNÜNKUŞ-RUHUONUN

RUHUNUTAŞIR.

Ruhlarına gelince, Mısırlılar onu, ölüyle ayni yüzü taşıyan bir kuş şekli altındagösteriyorlardı.Ölümanındabuuçucuruh,geçiciolarakka’sından,yaşamındanayrılmışbedeniterk ediyor, mastabaların (arkaik mezarların) kuyularından kaçarak alışık olduğu yerlerdedolaşıp duruyordu. Onu Nü kıyısındaki bahçelerde, firavun incirlerinin dallarında görmekkabildi. İlkel arzularını hatırlıyordu; fakat her zaman düşünüp, değerlendirip kararverebiliyordu.Zihniaçık,hareketlivegelişigüzel,ritüelsaflaşmadansonrakendisininolacakbuacayip dünyada dolaşıyordu. Fakat cennet mutluluklarına aday olan bu ruhu beslemek,takdimelerle doyurmak gerekiyordu. Çünkü öbür dünyadaki yaşamı canlıların onasağlayacaklarımaddîilgiyeveonlarınşefkatinebağlıydı,ölülerinruhlarınakarşıgörevleriniokadarçabukunutancanlılarayazıklarolsun!Muskalarınkalitesindeveya

ölülere verilmesi gereken yiyeceklerde hasislik edenlere yazıklar olsun! Evet, Batı Dağındakaybolmuşolanölüleriartıkhatırlamakistemeyenlere,kapılarınınönüneatılmışsihirliçakıllargibi,üçdefalânetolsun;çünküölülerinaçkalmışruhukendievinedönebilir,onlarıbeslemekleyükümlüolanları,nesillerboyu,korkudanbarbarbağırtabilir!Evet,unutulmuşölülerinçakal-tanrı olduğunu görenlere, gecenin sessizliğinde şikâyetini haykıran, Nil’in öbür kıyısındangelmiş büyük kuşu, Osiris’in ruhunu taşıyan bennou’yu, kadavraların üzerinde süzülen,mumyasınakavuşmakiçinmezarınınkuyusuüzerindeuçanbataklıklarınkuşunu,ölülerinİnsanbaşlı,insanelligüzelkuşunugörenlereneyazık...

ÖLÜLERDÜNYASININCOĞRAFYASI

Mısırlılar, ölüler dünyasının İçinde yaşadıkları dünyaya, yani Mısır ’a benzediğini

düşünüyorlardı.Otuzkilometrelik tarımyapılabilirbir şeridinortasındaakanuzunbirnehirlebualtdünya,Douatdünyası,firavunMısır ’ıgibionikibölgeyiiçinealıyordu.«İkiliZambakvePapirüs Krallığı«nda on iki nom veya eyâlete ayrılmıştı. Douat'ın on iki bölgesinin herbirigecenin on iki saatine tekabül ediyordu. Birbirlerinden, kuyrukları üzerine dikilmiş,ağızlarından ateş saçan, zikzaklı geçitlerde saklanmış yılanların, şüpheli ölülerin kendileriniatlatmaması için dikkatle nöbet bekledikleri yüksek kapılarla ayrılmışlardı. Bunun içindir kİÖlülerKitabına,KapılarKitabıdadenir.

Aşağı dünyanınbuon İki bölgesi sayısız tanrı, ruhve sıradanölülerdenoluşanbir halkıbarındırıyordu.«EbedîhayatlarınıOsirisveyaPtahnezdindegeçirenlerhiçbirpozitifişkenceyeuğramıyorlar, ancak karanlıklarda bir çeşit uyuşukluk İçinde sararıp soluyorlardı. O haldenonları kurtaracak, kayığın yaklaşması idi. (Güneş Kayığı Douat’ın on iki bölgesinde geceyolculuğunu yapıyordu)Kayık onların bölgesine girince alkışlıyor, kayık onları aydınlattıkçacanlanıyorlar ve saat geçince, aydınlık da Kayığın kayboluşu ile sönüyor ve onlar inlemeyebaşlıyorlardı.« (A. Moret, Egypte pharaonique : Firavunların Mısır ’ı; Maspero, Hypogéesroyaux:KralMezarları.)Bütün ruhlar talihsiz değildi; sihirli formülleri bildikleri içinGüneşKayığınakabuledilenler,Râ’yageceseferinderefakatedebiliyorlar,veRâgününİlksaatlerindecanlanınca onunla birlikte parlayabiliyorlar, birlikte Mısır ’ın ebediyen mavi gökündeyükselebiliyorlar,onunyüzüve ışınmasıolabiliyorlar,Güneş’inebedîdüşmanıVadiEngereğiApophis’lesavaşırkenonayardımediyorlarveherakşamyenidenyeşilyüzlüölülerinyeraltıdünyasındaki ağır geçişinde ona katılıyorlardı. Douat’ın derinliklerinde, tanrısal kayığı, Râ,’-nınönünden ışıkdüşmanlarınıkovmaklagörevli tanrınınsimgesicanlıbirboayılanıolanbiripleyedekliyorlardı.

DOUATINKİTABININONİKİSAATİ.

Bizeölüyü,gökünyıldızlarınaaçgözlülükleatılmaktaolarakgösterenÖlülerKitabınınbubölümlerinekadargariptir!Bütünbuölüler,beşeryüzsenelikadımlarlaevrenegirebilmekten,herboyuttagezipdolanmaktannekadarmutluİdiler!GerçektenTebsoylusu,yaşamındakiTeb’llvesoylu,birdenkutsalyazılarımıöğrenebiliyor,sonsuzluktaraslantısonucuyakaladıklarınınİçorganlarınınPişiricisimioluyordu?ÇünküPiramitMetinlerinde«ölülergeceninkazanlarındakarınlarınıdoldururlar»diyeyazılıdır.Ölüaniden,aldırmaztanrılarınönünde«KuzeyGökününBüyüklerine» eşit mİ oluyordu? Maddenin maddedekine sahip olduğu gibi, bundan böyle,yukardaki ve aşağıdaki tanrıların zekâsına sahipolan, yaratıcı ışıkta, çoğalmak için şekil alanherşeyinderinliklerindecanlılarındüşüncesindevegözündeMısır ’ınüstündeparlayanyıldızlargibi ölümsüzmü oluyordu?Cennette, şu göğsü şişkin akbabada semâvî anasını tanıyabilecek,yanında,dünyadakinintersine,yenidenveebediyen,hiçsüttenkesilmeyenbirçocukolabilecekmi idi?Ölülerevaadedilmişbütünbuvizyonlarınsihriaçıklamaları,gerçekanlamlarıne idi?Piramitmetinlerinde,ölüolanların«birgünkendipislikleriniyemeğemecburkalacaklarındankorkmamaları,çünküaralarınakarıştıklarıtanrılararasındayiyeceğin,ekmek,etvebiranınbololduğu» belirtilmektedir. Piramit tekstlerinde, ölüleri geçiren kayıkçının onları kayıktanindirdiği zaman, onlardaki saflığın pa- rıltısı artacağı, az zaman içinde Osiris’te kişiliklerinibulacakları, Osiris gibi azalarının yeniden birbirine ekleneceği yazılıdır. Bu konuda ÖlülerKitabıkesindir:Herkesozaman(öbürdünyada)kalbine,akima,ağzına,ayaklarına,kollarınaveerkeklik uzvuna sahip olacaktır.» Evet, Ölüler Kitabının bu bölümleri acayiptir... Güneş

Kayığının ölüler ülkesindeki gece yolculuğunun hikâyesini dinleyelim: Douat'ın Kitabının,birinci saati -gecenin birinci saatidir- ölüler cehennemin bekçisi olan yılanın ateşi arttırıpşiddetle püskürttüğünü görerek dehşete kapılacaklardır. Eğer ölüler becerikli İse, koruyucumuskaları varsa, sihirli sözcükleri biliyorlarsa,AşağıDünyanınüçbaşlı canavarınındikkatinidağıtacaklar,canavarındüğümleriarasındakendilerinidokunulmazkılacaklardır.OzamanBatıKapısındanöbürdünyanınilkbölgesinegireceklerdir.İkinciveÜçüncüSaatte,ruhlardünyasınınkapısı olan Anrutef'den geçecekler, Ouernes ve Osiris bölgesinin soğuk alanlarınıkeşfedeceklerdir. Yaşayanların, daha hayat nefesi taşıyanların derileri beyaz olup hiç yeşilolmayanların sınırı Batı’dan gelen koç başlı güneşi selamlayacaklardır. Ölüler, bir kadavraolmuş, aşağı dünyanın on İki bölgesinde, Gecenin Kayığındaki yavaş yolculuğuna başlamakiçin,GündüzKayığınıterkettiktensonra,(kendibedeni)olmuşgüneşi,zamanlarınbaşındanberihergünyaptığıgibi,sfenksinbakışıaltındadoğmadanevvel,selamlayacaklardır.DördüncüveBeşinci Saatte,Doğrular,Güneşin,Memfis nomunun şahin yüzlü eski ölüm tanrısı Sokaris’ingizli mağaralarından geçtiğini göreceklerdir; orada karanlıklar, denizlerin derinliklerindekisulargibikoyudurveRâoradaolanlarıgörmez;bununlabirlikteçamurgibikayganolanölüler,oemirleriniverdiğizamansesiniişitebilirler.KutsalKayık,Sokaris’inkaranlıklarındakayarvebucehennemlerinkorkunçgecesinde,hemenhemengörünmezuzunbiryılanadönüşür.AltıncıSaatte, binlerce kuş-ruh. ellerinde Horus’un göz bebeklerini tutan acayip tanrıçalargöreceklerdir.SkarabeKhepri’yi,hançertaşıyanbeşbaşlıyılanlarıgöreceklerdir.YedinciSaatteölüler, şeytanlara karşı haklı kızgınlıklar içindeki İsls’in karşısında olacaklardır; Osiris’indüşmanlarını kafaları kesilmiş, aslan başlı tanrılar tarafından bağlanmış; yeryüzü göklerinintersini;yapışkanhalkaları ilecehenneminyedincidairesinidolduran, ilerlemesinemaniolmakiçinGüneşKayığının altındaki suları İçenApophis canavarını göreceklerdir. Sekizinci Saatte,neş'elenmişölüler,yeraltındayapılmışolanevlerindenGüneşiövmekveparıltısınıgörmekiçinçıkan dirilmişlerin gürültü ve miyavlamalarını duyacaklardır. Dokuzuncu Saatten OnbirinciSaate kadar, metinlerin Agarit dediği cehennem dünyasının su ve ateşini göreceklerdir;kürekçilerozaman,GüneşKayığınıterkedeceklerveesrarlımağaralarınadöneceklerdir.Geceyolculuğu sırasında kayığı çekmeye yarayan halat bir yılan olacak ve bir skarabe güneşekonacaktır. Nihayet, On İkinci son Saatte ölüler, yaşayanların dünyasını ışığa boğmadan,Güneşin bir skarabe olarak doğduğunu göreceklerdir. Noult «bacakları arasından çıkıphavsalasının(Pubis;aşağıkarın)dışındagözükecekyenigüneşidoğuracaktır».Ozamanölülersevinsinlervecanlılaronunışığınıgörmekiçinkalksınlar;çünkücehenneminbağrındakiölülergüneşi,yenidenKhepri,SabahGüneşitanrısı,insanlarıngürültüsüdindiğizamanbazanyerdengürültüleriişitilenAşağıDünyanınonİkibölgesindeokadarsıkıntıvedeğişimdensonra,kendikendindendoğanyenitanrıolmuştur...

...VEÖLÜLEROSİRİS'İNIŞIĞIOLACAKLAR.

Başının üstündeki o kadar tatlı, o kadar saf, uçsuz bucaksız Afrika gecesini herseyrettiğinde,Mısır ’ın isterAbydos isterTeb’ inkiolsun,oharikagökündebakışlarıdolaştığızaman,firavunlardönemininMısırlısıbiliyordukiparlakyıldızlarruhlardıveyatanrılarhalinegelmişölülerdivekendiside,birgünoda,uzaydaasılıbirışıkparçasıolacaktı.İnisiyelerbirgün Osiris’in bedeni ve ışığı olacaklarını, diğer canlıların, onlardan çok sonra, zamanlarınkaranlıklarında doğduklarını görmüş olan bu aynı Nil’in kıyılarında, büyük gök mezarınındibindeışıksaçankendiölülerinitanıyacaklarınıbiliyorlardı.Evet,buparıltılarıbirbirinedenk

olmayan on binlerce yıldız, ruhlar tanrılar ve ölülerdi. Eski zamanlarda, İnsanların toprağınıterk etmişler ve şimdi bu ruhlar, bu tanrılar, bu Ölüler yüzlercemilyon saman yolunun bur-gacına, insan düşüncesinin ebediyen kavrayamayacağı, yaşayanların evrenini kendi kendinehatırlayacak bir ayna sadakatiyle yansıtacak çok geniş ölüler evreninin şaşılacak âlemine iş-tlrâk ediyorlardı. İnisiyeler biliyorlardı ki Râ, ayrıcalıklı ruhları kendine çağırıyor, onlarıetrafındaistiyor,onlarıkendindebirtohumgibiarzuluyordu.Çünküyeryüzündeazıcıkbirşeysayılmış olan hayat, mezarın kapıları mühürlenir mühürlenmez, yeniden bir güneş ışığındançıkmış İlkel akım haline geliyordu. Yeni doğan, bedenine güney güneşinin ışığını almıştı.Ölümdensonrabuışıkebedîtanrısallığa,ışığınkaynağına,alevalevkursuinsanlarıntoprağındapiramidionları*, mabetlerin büyük kapılarını aydınlatan Ra’ya dönmeliydi. Zaten insanmevcudiyetihiçRâ'nınmevcudiyetiİlekarşılaştırılabilirmiydi?Ünlüejip-tologA.Ermanşöyleyazar: «insan doğuda doğmuştur, batıya doğru gider. Ölümünden sonra ölü, güneşin gecebölgesindekiilerleyişini,doğudakiilknoktasındabulunmak,ulûhiyetlebirleşmekveebediışığagirmekİçinizler»;ölülerbatıdandoğuyagiderler;metninesastemasıbudur.Cenazemabetlerivemezarların niçinNil’in batı kıyısında İnşa edildiğini de böylece anlamış oluyoruz: «ölülerülkesibatıdabulunur,bununiçingüneşdebatıdanbatar.»

*Pyramidion:Üstübirdikilitaşlanihayetlenenküçükpiramit.

FİRAVUNLARINCENAZESARAYLARINDASEMBOLLERİN,ANAHTARLARINVE

GÜÇLERİNARAŞTIRILMASI.

Uzunkoridorlardan,ülkelerinineşiğinekadarindiğimzamanölülerintanrılarınıgördüm.Bana refakat eden tanrılarınoturduklarıbuyerdenekorkunç saatler...Buunutulmuşveazbirzaman önce bulunmuş derinliklerdeki rahatsız edici sessizlik... Ünlü sülâlelerin firavunmezarlarınınduvarlarına resimleriyapılmışbuaşağıdünyanınbaşıkesilmişleri,bana,bendenhızlı yürüyorlarmış gibi geliyordu! Douat’ın öldürücü yaratıkları her yönden üstümekoşuyorlardı.Doğrularavaadedilmişcennetinyüksekkapılarıönünde, tanrılarınveinsanlarındevresimleriönündedehşetekapılmaktankendimialamıyordumveruhumuoncasun'ilik,oncaululuk karşısında nasıl koruyacağımı bilemiyordum. Kendimi hiç bir canlının kıyılarınıgörmediği,XX.yüzyılınhiçbirölüsünün,kapılarınınönündeaçıldığınıgörmediğibirâleminortasınaatılmışküçücükbirşeygibihissediyordum.Nerdeoyıldızlarhalinegelenbuölülerindünyasınıanlayıponaegemenolmamızı sağlayanosemboller,anahtarlarvegüçler?Sağımdave solumda olan, Osiris’in korkunç habercileri, inisiyeler için gerçekten korkunçmu idiler?Ölüler, İalou tarlalarındaki neş’eleri için, sonsuzluklardaki ululanmaları için ne ücretödeyeceklerdi?Cevapherzamanaynıdır;çünkü,«oradaölülerinnasıloldukları,eksiklerininneolduğunu anlatmak için ve sıramız geldiği zaman ölülerin gittiği o yerlere gittiğimizdekorkularımızıyatıştırmakiçinhiçkimseoradandönmemiştir.Gittiğindenberibirkaçbinyıldırhiçkimseoralardandönmemiştir.»Otavanlarımavizeminüstünekonstellasyonlarlave

Şekil—17

SemdviNil'e»Maat’ınIşıklıGölü»neulaştıktansonra,safolanölü,GüneşKayığınabiner-buradaKayığın bu karakteriHo- rus-Ra'nın başı ile belirlenir- veDoğuya, ölümsüz yıldızlarayönelir. Tanrıların yaratıldığı yere Kamış ve Adak tarlalarına doğru, Mutlular'ın tarlalarınadoğrugider.ArkasındayenidendirilişisimgeleyenBennoukuşu,onarefakatederveonukorurveölünün ruhu, «Geb Kazı gibi, sevinçten gakgaklar». Osiris’in Işıklı Sandalı ve »dayanıklılığı,ruhun sürekliliği,Osiris'in omurgasında olan»Djed direği. - TorinoPapirüsü'nünCXXIX. Babındakivinyet.

astronomiktablolarlasüslenmiş«AltınSalonlar»,oheykellerikaybolmuşserdablar,ogenişveıssız ölü mahzenleri, duvarlarında ölüler Kitabı’nın önemli bablarının kopya edildiği,yaşamlarındakigündeliksahnelerinresimleriyapılmışolduğubütünbugizilvekorkunçyerler,birdefagörenİçinunutulmazşeylerdir.

Orada,mezarınözelyerine iniştenevvel, rahiplermumyayısondefaayağakaldırırlarveağlayıcılar ona sarılırken rahipler ağız ve gözlerin açılışının imitatif (taklidi) büyü ritlerinebaşlarlar. «Ruhun, bedensizler (Esprits; ruh: Ame) arasında tanrısal olacak, diye şarkısöyleyecekler ve sen onlar arasında sık sık dolaşacaksın. Gözlerin görmek için, kulaklarınağzındanhangilâkırdıçıkarsaduymakiçin;bacaklarınyürümekiçinsanaiadeedildi;kollarında omuzların üzerinde her yana hareket edebilir. Etlerin şimdi canlıdır; damarların sevinçiçinde; bedeninin bütün organlarından faydalanabilirsin; çünkü bedenin tam sağlıklı vekuvvetlidir.» (A. Moret) Leopar derisi giymiş rahipler, kumlar altında kalmış küçük duaodalarındasihirlidualarımırıldanmayaveölüleringereksinmeleriolanhediyelervermeyeartıkhiçgelmeyecekler.Duvarlarındahattabazıtamamlanmamışresimlerdenbaşkabirşeykalmamışogüzel«Ebediyetsığınakları»bugünnekadarümitsizceboş...Artıkrahiplerölüleri«sesleriyleçıkarmak» ve onlara sundukları «yiyeceklerle ağızlarının suyunu akıtmak İçin» gelmiyorlar.Gökyüzüziyafetleriningüzelmüzisyenleri,açıksaçıkgiyinmiş,ölülerönündekigençdansözler,Nübyaprensleritarafındanhediyeedilmişküçükzenciler,neredesiniz?Artık,nomevindedeğil;heykellerdeyok.YalnızölülerinruhuOsiris’teebediyencanlıkalıyor...

ÖLÜLERDEN VE ONLARIN BAKIMLARINDAN YAŞAYAN BİR SANATKÂRLAR VEHİZMETKÂRLARORDUSU

Biranİçinçalışmaodanızı,sayfalarıişaretlervedüşüncelerledolukitaplarıbırakalımveotuzbeşyüzyılgeriyesıçradığımızıfarzedelim...Nilkıyılarında,yüzkapılıTeb’deyiz.Amon'unbüyük şehri etrafında palmiyeler, geniş ekili alanlar, san’atkâr ve hizmet köyleri yayılıyordu.Çünküölülerehizmetsağlamakiçin,ünlüTebnekropolününçevresinde,yağlıbirparlaklıktakiİçorganlarıçıkaranlardan,mumyalarasargılar sarıp104muskayı,Osiris’in ritlerindeki tarife

göre, uygun yerlere koyanlar- dan, yaşayanların şehrine girmeleri yasaklanmışmumyacılara,sam rütbesindeki rahiplere, duvarları alçı ile sıvanmış «altın salonca konmadan, yüksekdüzeydekikişilerinüçkattabutununkonduğukatafalkıtaşıyanhamallarakadar,sayısızgörevlivardı.Kutsalhayvanlarşeklindekicenazeyataklarını,efendilerininmezarınameyvasepetlerini,tanrısal üçlüyü simgeleyen, şeffaf kaymak taşından yapılmış üç lotüs şeklindeki lambaları,kamışa sarılmış,Osiris’in önündeki dirilme saatinde ağızları açılacak gümüş boruları; ketenesarılmışkutsalkazları,yeraltısulanüzerindekicenazekayığındakullanılacaksihirlikürekleri,ince altın plaklarla örtülmüş tahtadan Anubis heykellerini; Horus’un dört oğlu ve kutsalkobralarla korunan ve İçine o ünlü ölülerin bar- sakları, beyinleri ve karaciğerlerimuhafazaedilen dört vazonun konulduğu çekmeceleri taşıyan hizmetkârları da sayalım. Firavunların vekarılarının cenaze saraylarına çıkılan vadilerin eteğinde, halk tabakasından binlerce kişi,mezarların bakımıyla geçiniyordu. Kendilerine belli bir ücret (kirâ) karşılığı tevdi edil mişölülerin bakımına dikkat ediyorlardı: ölülere muntazaman yiyecek, çiçekler, buhurlar, onlaraverilmesi gereken kurbanlar taşınıyor, ve belli zamanlarda temizlenme törenleri yapılıyordu.Ayni zamanda yardımcı araçları sağlıyorlar, ölüler yerlerine bırakıldıktan sonra, taze alçıtabakası üzerine nekropolün resmi damgasını basarak bu dünyanın son kapısını mühürlüyor]ardı.Yenikazılmışmezarın; topraklarıylaustalığıve cesareti neolursaolsun,hiçbir hırsızınmezarınyerinibulup,öbürdünyadaÖlünün,ebedîolduğukadarrahatbirhayatdasürmekiçinbirliktegötürdüğühazînelerinkalitesinivebolluğunutahminedememesiiçinçıkışkoridorlarınıtıkıyorlardı.Sessizlikvekaranlıktakorkunç,cenazeodasınındoğusundaki salonun teknöbetçiolarak yatağına uzanmışAnubis'in önünde, korkmuş hizmetkârlar, batıya bakan,Batı tanrıçasıHathor'u simgeleyenGök İneği’ninbaşınıyerleştiriyorlardı.Böyleceölününarkasındanbütünkapılar mühürlendiği, semboller yerli yerine konulduğu, her şey toprakla örtüldüğü zamanesrarlı bir dünya, yavaş yavaş ölülerin önünde açılıyordu. Vaktiyle, onlar doğmadan çokevvelleri onlar için yaşayan dubleleri aracılığı ile, karnı konstellasyonlarla parıl pani, tanrıçaNout'un kendilerine doğru geldiğini göreceklerdi. Ellerini ona doğru uzatacaklar, uzayınboşluğu kadar tanımlanamaz olan ebedî yaşamın su ve ateşlerini alacaklardı. Böylece ölüler,güneşinçıktığıfiravuninciriağacınıgördüktensonradirileceklervebuşekildeyıkımgörmezgezegenlereyöneleceklerdi;ÖlülerKitabı'nda,buböyleceyazılıdır.

«IŞIKGİYSİSİ»VEOSİRİS'İNSAKALI

CanlılarınkentineokadaryakınolanbuölülerinTebTopraklarınıbirdefaolsungörmüşbulunanhiçkimseartıkhiçunutamaz.Parlaksabahlarınserinliğindekigökyüzününşeffaflığını,nehrintekrarnormalakışınakavuşmakiçin,gençgüneşinLibyadağlarınıaydınlatmasını,yerinsıcaklığının yenilenmesini, yeni bir gökyüzünün ışıl ışıl kubbesinde bir şarkı gibi hareketsizgörünmesinihatırlayacaklardır...Mezarakonulmadanevvelkirltlernelerdi?Carter ’inbuluşlarısayesinde bunu etraflıca biliyoruz. Kadavra, hazırlayıcıların işi bitince, mumyalama bittiktensonra,ölününbedenibeyazketenşeritlerlesarılıyor.BuşeritlerAranyaka-Upanishad’ın,OrfevePitagorcularınevrenigibi,hayatakımıağınısimgeliyordu.Buşeritler,bu«ışıkgiysisi»birkuluçka ve canlanma dönemi olan ölüm uykusundan sonraki dirilişi de simgeliyordu. Nemücevherler, ne de muskalar unutuluyordu. Toutankhamon’un boynunda bunlardan üstüstekonmuş sekiz kat bulundu. Mumya mezet boyaları, bayram kokusu. safi yağı, alkış kokusu,khnoum yağı, toua yağı, sedir esansı abi- ro pudrası, Libya esansı ve baq yağı ile kokularsürülüpyağlanıyordu.ÇeneninaltınadaOsirissakalıkonulmasıihmaledilmiyordu.

ÖLÜLER«GÜZELBATIYADOĞRU»GİDERKEN.

ölüler binlerce yıldır onlara ayrılmış kente, ölülerin Teb’ine giderken ne akrabaları, nehizmetkârları,nedeGÜZELBATI’yadoğruonlara refakatedenölününyakınlarının içindebirüzüntü

vardı. Rahiplerin, göğüslerini açmış, kiralanan, başlarına kum serpen ağlayıcı kadınlarınağıtlarını dinleyerek yürüyorlardı ve herkes sevinçle Ey Amon! diye bağırıyordu. Onlar,aşağıdakikaranlıklardakaybolacakların,SemavîNil’inkıyılarındaonlarıbekleyensevinçleridetadacaklarını, ölülerin uygunsuz ve değersiz İşlerini yapmak için onların yerini küçük sihirliheykelciklerinalacağınıbiliyorlardı.Uzunvekayganhayvanlarınkıvrılakıvrılayürüdüklerini,öbürdünyanıngösterişligörüntüsüarasında,işsizgüçsüztanrılarınonlaraavuçavuçHorus’ungözlerinden dağıttıklarını görünce hiç korkmayacaklar; korkusuzca, bir ümit arayan isimsizşekillerin kaynaştığını, cenaze cinlerini taşıyan yılanları; birbiri ardından herbiri, güneş geceyolculuğundaikenyalnızbirersaataydınlananaltbölgelerinonikibölümünüseyredeceklerdir.Kimseninanlamınıkavrayamadığıacayipsözlersöyleyenköpekbaşlımaymunyazıcılara,güneşka-

Şekil—18

ÖlüGüneşKayığınıkullanıyor.METİN:*Tiaou’yu,altdün-yayıterkettimveşimdiKutsalKayığınpruvasında,ayaktayım,Benkendisineşöyledenenim:sükûnetlegit,EyölüOsiris,Ra’-nın Kayığında; rahatça yolculuk et. Işığın sonsuz aydınlığında Güneş Kursuyla, Maat gibibirleşmeden, rahat rahat git; *Ey ölüOsiris> denilenim. -Râ’nın gerisinde zaman ve ebediyetsürdükçe,sonsuzcasınakendiniyaratanOsiris'inevrenselruhununsimgesiHeliopolis’inBennoukuşu.-Lepsius,TodtenbuchderAegypter.

yığınıyedeğealmış insanbaşlıkuşlara,koçbaşlıskarabelere,dünyayumurtasının içinekayanmumyalara, tek. başlarına güneşler taşıyarak yürüyen vücutsuz kollara sürünüp geçeceklerdir.Cenazesaraylarınınduvarlarınayapılmışbütünbufantastikhayallerinresimlerionlariçinhuzurverici olacaktır; çünkü yalnız olmayacaklarını, öbür dünyada aslâ yalnız kalmayacaklarınıbilirler.Poundbarbarlan(EskiMısırlılarcaArabistanveSomaliyeverilenad)vedünyanınbaşkayerlerinde olanlar gibi, derinliklerinden hiç bir ses, hiç bir ışık gelmeyen ölümün korkunçıssızlığındaçıplakveyalnızkalmaktankorkmuyorlardı.

BuTebmezarlarınınresimlerisadeceyeraltıbölgelerinedoğruinişigöstermez,ölüleriçinmutlu bir ebediyet, hazır bir konfor, hatta belli bir lüks vardır: hizmetkâr kadınları, kâtipleri,

kaymak taşındankaplarda sunulankızarmışkazları,birave şarapdolukapları,ut (sistre:EskiMısır ’da kullanılan bir çeşit ut) çalan kadınları, kayıklar ve arabaları olacak; kendileri vedublelerionlarıezmeyesinsiceçalışankötüruhlarınmeydanagetirebileceklerihastalıklardanveölümden koruyacak muskalar takınacaklar; ölüler bayramı sırasında, Neschmet’in kayığındayerleri olacaktır. Kuşkusuz, eski ataların zamanından beri, yeraltı bölgelerinden, gördüğünü,işittiğini, çektiğini anlatmak için hiçbiri geri dönmemiştir. Hiçbiri, ölülerin gittiği yeregitmekten sevinçduyabilmesi içinbir canlınınkorkudankurtulabilmesini sağlayamamıştır.Nekadar güçlü, ne kadar tanrısal olursa olsun, bizzat firavun bile, ölümü felâket olarakadlandırmayacesaretedebilmiş.Teb tanrılarınahediyelerivebuhurları,15AğustosadoğruveDouat’ı örten Nil’e, «saf suyun» beklendiği, suların taşıp vâdînin dikili alanlarını kaplayarakünlü«Nil»ibırakacağıdönemde,adaklarıçoğaltmaktangerikalmaz.Amaölü,genelbirşenlikİçinde gitmektedir. O sevdiği Nil’i, son bir kez, çiçeklerle donanmış bir kayık İçindegeçmektedir. Boyalı bir sandığa konmuş veya bir tente altındaki tabutunun yanında, başıkazınmış, bir leopar derisine sarınmış sem rahibi, işlemeli çamaşırlar İçindeki mumyanınönünde, tütsüler yakmaktadır.Ölünün akrabaları, kimseden gizlemeden ağlayıp sızlamakta, buaradaİkincibirrahipritüelformülleritekrarlamaktadır.Teb'deNil’inölü

tarafındangeçilişininanahatlarınıA.Erman’dannaklediyoruz:Tanrılarınbabasınınkayığında,Neschmet kayığında, rahip, Harmakhis - Khepre’ye tütsüler yakarken, diğer bir rahip eskitümceleri tekrarlarken,kadınlarbirağızdan inildeşirler.Ölününkayığınınönündegidenbaşkabirkayıkta,göğüsleriaçıkdiğerkadınlaryeralmışlardır.Kher-heb tarafından,doğalsodyumkarbonat (natron) ve zift ilemuamele görmüş ölüye yüzleri dönük bu kadınlar da durmadaninilderler.Bununlaberaber,muhteşemcesüslenmişcenazegemisininburnundaayaktaduranveışıktadahadairigözükenkılavuzaseslenen,ölününakrabalarındanbirişöylebağırır:«Kılavuz,istikamet Güzel Batı, Doğru’- ların ülkesi!» Başka kayıklar su üzerindeki alayı takip eder;bunlar, akrabaların, ölünün hatırasını anan ve hediyeler getiren yakın dostların, şarkıcı vemüzisyen kadınların, bayramlık elbiselerini giymiş hizmetkârların kayıklarıdır. NilKıyılarındakiboş-tagezenlerokadariyidüzenlenmişcenazealayınahayranolurlarveölününo kadar çok dostu olduğuna şaşarlar ve birbirlerine şöyle derler: «BuTeb soylusunun başınagelene bakın! Çünkü o, bütün yaşamınca Teb’in Khonsuna hizmet etti ve taptı. O da onunhizmetkârlarıilebirlikteBatı’yaerişmesineizinverdi!»Karşıkıyıyavarınca,ölününarkadaşlarıyanlarına, Öbür dünyada ölünün ortağı olacak heykelini, çiçekler, küçük kayıklar, muskalar,eşya,yiyecekler,sihirliheykelcikler,ölününmezarındanhiçkaçamamalarıİçinbacaklarıkesikveölününzevkini sağlayacakçıplakkadın figürlerinialırlar.Sonyolculukmetotladüzenlenir.İçindetabutunbulunduğukayıkbirkızağınüstüneyerleştirilir.Vadininkısabacaklıveağırdörtöküzü, kendi Ebediyet EvindeAnubis tarafından değişime uğratılacakmutlu kişiyi götürürler.Semrahibininsevkettiğialay,sarayınyüksekrütbelibirkişisisözkonusuise,KrallarVâdîsineyönelir. Dik yamaçlı boğazlar arasında yılankâvi uzanan tozlu bir yolda, kaya yıkıntılarıarasında, parıltısı dayanılmaz bir gök altında, cıvıl cıvıl hareketli Teb’den ayrılıp, birdenbirekarmakarışıkbirdünyayagirmekiçin,cenazeyitakipedenalayağırağır,yüzlerceölümsarayınıbarındıran Batı Dağına tırmanır. Yolun sağında ve solunda ünlü ölüleri, ebediyet kapılarına,gelecekmevcudi-

yetin milyonlarca yılına götürürken kıpkırmızı- Libya dağlarının dik yamaçları, onca sıcakhavada hafifçe titrer gibidir. Bu kurutucu rüzgârlar ve yakıcı kum bölgesinde, bu dünyanın,ancak yedi yılda bir birkaç damla yağmur düşen bölgesinde, gerçekten de insan cehenneminbaşladığıyeregirdiğinidüşünür. însan,çevresinde,nekiralanmışağlayıcılarınhaykırışlarının,

negösterişlicenazealayının,nedebaşkahiçbirşeyinhafifletebileceğibirvizyongörürgibidir:bu hayaletler dağının ruh ve teri olan bin ölü kuşak. Evet, güneşin parlattığı küçük altınpiramitçikler üstündeki yüzlerce dikilitaş üzerinde firavunların zaferleri, esir alınan halklaryazılı mabet kapılan ile dolu Teb’e o kadar yakın bu Ölüler Vâdlsi, ışığa boğulmuş bu vadicanlılaradüşmandır.Bazımanzaralardasertlikvarsa,ıssızBibanveMoloukvadileri

Şekil—19

Douat'ınelibıçaklıkapıcıları.-*BiritishMuseum»dakiAnhalPapirüsü,CXLVI

adamakıllıkorkunçtur.Amaölüiçintakipetmişolduğumuzyol,onuyaratmışolanyıldızadoğrudönüşyoluyduveo,yenidendirilişinineşiğinde,BatıDağınınüçgentepesininarkasındagüneşinbattığı tam noktayı buluyordu. Amon rahipleri kalsit (krista- lize kalsiyum karbonat) damarlıkalker kayasına oyulmuş koridor boyunca ilerleyip, boyalı tabutu, bütün Teb mezarlarındaolduğu gibi, doğudan batıya yönelmiş, üzerinde yıldızlar işlenmişmavi tavanlıAltın Salonuncenaze odasına yerleştirilince ölü, doğruluğunu sağlayacak sınavlara hazırlanmadan önce,sevinecektir. Yaşayanlara gelince, buradan birkaç kilometre uzakta Nil kıyısındaki sulanmışovalara, Louqsor ve Karnak’daki vahaların serinliğine zevkle döneceklerdir... Onlar da, budünyayı az bir zaman önce terk edenin, alt dünyanın on iki bölümünde anne ve babasınıgörmekle sevineceklerdir. O yerlerde, Batımn uzun koridorlarında veya kimsenin hayaledemeyeceği uzayın ıssız boşluklarında, bazan, uluyan ruhlar ve kuma oturmuşmaymunlarınümitsizce Râ’yı çağırdıkları işitilir. Yalnızca ölülerin oushebtis’- leri, - mumya şeklindeki,ölününisminitaşıyanveöbürdünyanınbütünzorişlerindeonunyerinitutmaklayükümlüküçükheykelcik-ilegirebildikleriİyikapıdankanolarakgirmedenönce,dikolaraktutulanmumyanınönündesonvezorunlucenazeseremonileriyapılacaktır:sihirlialetle(herminette)onanefesiniiadeedecekağızvegözlerinaçılmatöreni,suylatemizlenme,bazıformüllerinokunuşu,tütsüler.Fakat ölüye ebedimutluluklar vaad edilirken, karısı acısını ifâde etmekten geri kalmaz.Onunağlayışlarına kayıtsız rahiplerin önünde, mumyaya sarılır, kumaş ve alçıdan ( stuc) yapılmışmaskesine yüzünü dayar. Dövünür ve inler; ağlayıcılar korosu da, kirâlanmış sızlanmalarınıdulun ağlamalarına karıştırarak onu destekler. Kuşkusuz, ölü, sihirli akım burnuna girmişsezevklenmişolacaktır;çünkü,eşininağlamalarıveokuyucurahibindualarımişitmek,şubiçimdesürdürülüncekulağaçokhoşgelir:«Felâket!Felâket!Benseninsevgilikızkardeşinim...Niçinşimdibendenokadaruzaktasın?Senkibenimleşakalaşmayıvebenisevmeyiokadarseverdin!-Bugüngüzelbirgündür;çünkümutlukişiOsiris’inbedenindeyaşayacaktır...-Felâket!Felâket!Susuyorsunvehiçbirşeysöylemiyorsun!Senki,okadarhizmetçinvardı;belkipa-

rıltılı gözlü canavarlardan başka kimsenin olmadığı bir yerdesin! - bugün güzel bir gündür;çünkü insan, çakal,maymun, şahin tarafındankorunacaksın; bunlarHorus’undört yüzüdür... -Felâket! Felâket! Acım sonsuzdur! Sen ki benimle, Nil kıyısında, bahçelerde dolaşırdın;bacakların şeritlerle sıkıca sanlı! Beni tanıyor musun? Ben karın, sevgili kız kardeşinim! -Sevinç, şimdi rahatça İstirahat edenindir. Osiris’in djed işaretiyle, Osiris’in yiyeceklerindenyiyecektir...-Felâket!Felâket!Vücudumyalvarıyor;amaseninkibuzgibi.-Bugünkarnındabirskarabe taşıyanmumya içingüzelbirgündür. -Ben seninkızkardeşinim; senbenibıraktınveben eve yalnız döneceğim...» Son ritler tamamlanırken hizmetçiler de cenaze ziyafetinihazırlarlar. «Issız Vâd!»de, dallar ve çiçeklerle kulübecikler yaparlar. Masaların etrafındatoplanılır.Herkesnefisyiyeceklerdenyer.Buaralotüsçiçekleriylesüslenmişçıplakdansözler,akşamınyumuşamışışığındadahadagüzelgörünürlerveÇokEskiMısır ’ın,herblrlellişerbinyılsaltanatsürmüştann-firavunlarcaidareedilen,za-manlarınbaşlangıcındakiesrarlıMısır ’ınhikâyelerinicanlandırırlar.Bununlaberaber,içkilerin,şarkıların,danslarınetkisiyle,davetlilerinasık yüzleri canlanır ve ölünün böyle güzel bir günü için ve serbest hale geçmiş ka’sı içinsevinirler.Cenazeyemeğineş’ellsofraarkadaşlarınınbiraçıkhavaziyâfetihalinegelir;ağlayıp

dövünmesini o kadar iyi bilen ve mimiklerine gerçekmiş gibi hâkim olan ağlayıcılar bile,yiyeceklerin etrafına toplanmış davetlilerin gürültülü keyiflerini paylaşmaktan geri kalmazlar.Yavaşyava$batangüneşinsonışıkları,KarnakveLouqsor ’un.Nil’inöbürkıyısındagörülebilenmâbetlerlni yalayan acayip bir ışıkla aydınlatırken dansözler daha hareketli görünür ve bazıkimseler,onlarıdahaşevhetlibirbiçimdehayalederler;bronzveabanozrenkli,hızladeğişenparıltılarladanseden,gerdanlıklarlave lotüsçiçeklerindenkolyelerle,süslenmişgüzelkokularsürünmüşbubüyüleyicivücutlarabakarken,ölüye tütsüyakanlar seveseveunutulur...Bununlaberaber bu eğlentinin çok uzamaması uygun görülür ve artık bıkmış merâsimciler, gece,canlılarınâleminigüzellikleriileörtmeden,Teb’edönerler.Herkesbirparça,arkasında,«çölünvâdisinin güzel bir yerinde» bıraktığı ölüyü düşünür; kendisi için arzulamaksızın, Douat’ınyaratıklarıarasında işleriniyürütmesinibilenölününsevincinizihnindecanlandırır.Buölüdenbirdahabahsedildiğinihiçistemezlerveonunhakkındakötüsöylemektenkorkarlar.Çünkübirgün, ölünün, kötülük yapmak için rüzgârla kalkmak ve sinsice akraba veya dostlarınınrahatlarını bozmak, dolunay zamanı onların ruhlarını, kokularını, muskalarını çalmak, burundeliklerini, karaciğerlerini, yeraltındaki şeytanların ve yarım şeytanların çıkardıkları o acayipnefeslerlezehirlemekaklınagelebilir.

VII.BABARKEOLOGLARIN«EBEDİYETEVLERİ»NDEBULDUKLARI

ŞEYLER.

Arkeolojik araştırma guruplarının kazılan eşsiz çeşitlilik ve zenginlikteki, Mısırlılarınmezarlarında biriktirdikleri cenâze eşyalarını ortaya çıkarmıştır. Ölü, hayatında sahip olduğuherşeyi«EbediyetEvi»ndebuluyor.Öbürdünyadakirahatının,menfaat-sizolmasabile,dikkatlibirözenkonusuolacağındaneminbulunuyordu.Bilginler,mezarodalarında,gerçeklükseşyapazarlan, birbiriyle ilgisi olmayan eşya yığınları buldular: güzel Ölülerin sarı yüzlerinisüslemek için boya çanakları, perukalar, savaş arabaları, mumyalanmış koyun butlan; bütünbunlar gelişigüzel yığılmış ve mumyalanmış ölü Osiris’i temsil eden yeşil ve maviheykelciklerle, hazır zıpkınlar, zeytin ve persea (Avukat armudu anlamına gelirse de bumeyvenin Amerika kökenli olduğu düşünüldükte bir çeviri hatası olsa gerektir) dallarındanyapılmış zarif buketler, yapıcısının mührü vurulmuş İyi cins şarap küpleri, meş’aleler, şeffafkuartzdanvazolar,mumyanın ritüelhazırlanışı sırasındakullanılankutsalhayvanlarbiçimindeyataklar, ölülerin çıktığı mahkemede etkili olabilecek «kalp skara- beleri* - bunlarınüzerine,kopyaedenlerşuduayıkazımışbulunur:«Eyanamınbanaverdiğikalp!Eybedeniminbirparçasıolankalp!Karanlıklardatanıklıkedeceğinzamanaleyhimdebulunma;Anubis,ThotveOsiris’inkarşısındabenimsözümündüşmanıolma...Hâkimlerinterâzisiönündebenimgibiol ve ismimin kokusunun kokmuş çakal gibi olmasına müsaade etme!» İşte, firavunlarınMısır ’ındakiMısırmezarlarındabilginlerinçı-

kardığı envanter! Sem rahiplerinin elbiseleri (bunlar ölülerin ağız ve gözlerini küçükparmaklariyle açıyor, onları yağlıyor, saçlarını düzeltiyor, şeritlerle süslüyor, Osiris’ingöğsünde çaprazlama tuttuğu asâ ve kırbaç gibi, göğüslerine çaprazlama asâ ve kırbaçkoyuyorlardı);SemâvîNil’inherikikıyısındakiElizeKırlarındaavlanmalarıiçinâletler;şeffaf

kaymak taşından içine kokular ve kıymetli yağlar konulmuş vazolar; Râ, Teb Araon’u veyaOsirisdirilmegünündeaçılacakDünyaYumurtası’nıyapanPtahadınaborular; (kıyametgünüİsrafil’inçalacağıboruyuhatırlayalım!ÇN.)kutsalAmonkazlan;uçlarına,cenazekayıklarınınaşağıdünyanınsularındakaybolmamasıiçinHorus’ungözüresmedilmişsihirlikürekler;bugünbile Teb ovalarında Fellâh’ların ellerinde görülenlere benzeyen heket sopalan; Lübnansedirinden yapılmış, içine papirüsten sandallar, üçgen peş- temallar, okçu eldivenleri konmuştahtaçekmecelerbulundu.Kâtiplerinmezarlanndaincekamışlarladolukalemmahfazaları,hermemurun yazmak ve saymak için gereksinme duyduğu aletler, yani mühreler, (fr. Lissoire:parlak ve pürüzsüz bir deniz kabuğu olup kâğıdı parlatmakta kullanılır) su kabı, gereksinmeduyulacakherrengitaşıyanpaletlerdenhiçbiri;-bütünbueşya,papirüsözündenyapılmış,üstübez kaplı sepetlerde bulunuyordu - unutulmamıştı. Jean Capart’ın dikkati çektiği gibi,piskoposların(eveklerin)kinebenzer,Osiris’inkudretvekrallığınısimgeleyenasâlarölülerinmilyonlarca yıllık mevcudiyetini gösteren Ankh işâretl ve şeritlerin arasına konulmakunutulmazsa ölüye rahat ve dirilmeyi sağlayan djed ve thet işaretleri; karnı yıldızlarla doluMinourit ineklerini saymayı unutmayalım. On binlerce oushebtis, Osiris'in cennetinde,doğruların yiyecek ve bakımlarının ebediyen sağlanması, «kumun doğudan batıya taşınmasıgerektiğinden, ölünün günlük işlerini onun yerine görmekle görevli küçük heykelciklerbulunmuştur.Altınçekirgeleri;antilopderisikaplıhafiftahtadanyapılmışkalkanları,devekuşutüyleri bozulmamış flabellum’ları; (uzun bir sapın üstüne tavus kuyruğu vs., papirüslerkonulmuşbüyükyelpâzekibiresirtarafındantaşınırdı;LâtinveDoğuKilisesidekullanmıştır)şapka ve parfüm kutularını; üzerleri gökkuşağı renkli skarabe kanatlariyle süslenmiş avsahneleri resmedilmiş yay mahfazala¬rını da saymalıyız. Ölünün cinsel isteklerini yerinegetirecek

Şekil—20

Ölü,ayakta,GüneşKayığınınbasında,yüzüonaöbürdünyayadoğrurefakatedentanrısalmürettebatadönükdurumda.Doğrulardanbulunmuşölü,Ra’nınkayığında,gökyüzüyolculuğunuyapabilmesiiçinyerinialmış.Ruhu,Ra’dakaybolmadanevvel,Osiris'lebirlikte,öbürdünyaya

doğruyolalıyor,NuPapirüsü,CXXXIV.Bab’ınvinyeti.

çünkü ölülerin de bir haremi vardı - çok iri kalçalı çıplak kadın heykelciklerine dc bir yerayırmak gerekmektedir. Haklı tutkuların rahatlığını bozmamaları, ölü ocağını hiç terketmemeleri, cenaze odasından kaçmamaları için bu kadın heykellerinin bacakları yoktu;kuşkusuz,budünyadakilergibi,bunlarınsahipleridekıskançolduklarından,câriyelerininbaşkayerlerdesuçluilişkilerkurmalarındankorkmamalarıgerekiyordu.

İngiliz arkeologuEmery, İkinci sülâlenin bir yüksekmemuruna altmezarı bulduktan sonrahayretler içindekaldı vebizebuolayıA.Erman şu şekildenaklediyor: «Bumemurunmezarıkırk iki salondan oluşuyordu! Bunlardan biri, üzerine sofra takımları konulmuş bir yemeksalonunabenziyordu.Kadehlervetabaklarkaymaktaşındandı;tabaklardakızarmışgüvercinler.Nil balıklan, çeşitli sebzeler, on dört davetli İçin bir döş (entreeote), soslar ve meyveler,

yuvarlak pastalar, üçgen biçimli beyaz ekmek somunları vardı. Bütün bunlar,Mısır iklimindekurumuşlarsa

da,iyimuhafazaolmuşhaldeydiler...»ölülerintanrılarınailgiduyanhiçkimse,toprağınaltındaonları bir defa bile görmüş olsa, bu, duvarlarıÖlülerKitabının ayinlerindeki sihirli dualarlakaplı kral mezarlarının, bu şaşılacak «Altın Salonlarını hiç unutamaz. Buralarda, bu ölüsaraylarınagelmişolan,hiçbircanlınınbakmamasıgereken,öbürdünyatanrılarınıgörüyoruz.Bunlar,ölmüşolanlara«Hoşgeldin»demekiçin;onikievreneaçılanKapılarıneşiğinde,onlarımağaralarda bekleyen canavarlardan önce karşılamak için gelmişlerdir. Nehrin kıyısında,gecenin her saatinde, uçucu bir hale İçinde, uzun yılanların yedekte çektiği güneş kayığıgörününceölülerinsonugelmezgürültüsüişitilir...

KADAVRALARINMUMYALANIŞI.

Eski Mısırlılar, cesetlerinin kokmasından, öbür dünyada nefeslerini yeniden hiçbulamamaktan korkuyorlardı. Bu marazı korkuya ölüler Kitabının bütün duaları boyuncaraslanır. Ölümden sonra bedenlerinin bozulmadan kalması düşüncesi, onların saplantısıdır.Şüphesiz,biliyorlardıkİ,tabutundaölü.tanrıçaNoût’unkollanarasındaolacaktır.Noûtaracılığıileölüdeğişimeuğrayacak,veNoût’unbedenindekidoğumukaçınılmazolacaktır.Tabutu«ışık,ruhunışıklıörtüsü,birebediyettohumuolanruhun,OsirisGömleğiidi.»Biliyorlardıkizamanveuzayruhİçinhiçbirbuutdeğildiveterketmişolduğubedeniniçindebunlar:«vaktiyleolmuşolanveilerdeolacakolanşeylerdi».Tabutuniçindeşekillerinesrarlıgecesicereyanediyorduvebu gecenin içinde, ruhlar tapınmaktaydılar. Ancak, bedenin de, kaçınılmaz çürümektenkorunması gerekiyordu ve bunun için Mısırlılar cesetleri mumyalamaya o kadar özengösteriyorlardı. İlk insanlaracesedibozulmazhalegetirmeyiöğreten«cenaze şeritleri tannsı»Anubis’ti.Bu da, ölüm anında cesedi terk eden ruh -kuşu’nun her an, binlerce yıl sonra,NllVâdîsindeyaşadığısıradacanlandırmışolduğubedenlebirleşebilmesiiçindi.Şuhaldevücudunbinlerce yıl bozulmadan korunabilmesi zorunluydu; çünkü çürüme olursa, orayayerleşemeyecek olan ruh, ebediyen kaybolmaya mahkûmdu. İnsan bedeninin kesin olaraktoprakta yok olmasını önlemek içinMısırlılar cesedi, cenaze odasına koymadan önce tuz veziftle işlemetâbi tutuyorlardı.Ceset70günboyuncadoğalsodyumhidrokarbonat(natron)vezift salamurasına yatırmıyordu. Bazan, uzmanlar önemli bir kişi veya firavun söz- konusuolduğu zaman kendilerine tevdî edilen kadavranın mum- yalanışına öyle büyük bir özengösteriyorlardı ki, cesedin hazır- lanışı on ay sürebiliyordu. Rahipler ölüler Kitabının bazıbölümleriniokurkenkadavranınkıllarıözenletıraşediliyor,burundeliklerindensokulmuşözeldemir araçlarla beyin parça parça çıkarılıyordu. Sonra operatör karnı açıyor, iç organlarıboşaltıyordu. Yan tarafın yarası balmumu veya metal bir plakla örtülüyor, karnı sarankordonlarla yerine tutturuluyordu. Bu levhanın ortasında oujda, Horus’un sihirli gözü,nekropollerdeblnlercesibulunanmuskagörevindekikutsalsimgevardı.SihirligözünsağındavesolundadörtcenazemeleğiveyaHorus'undörtoğluvardı.Bunlar,içineÖlününkaraciğeriveİç organları konmuş dört kabın koruyucuları idiler:Köpek -maymun başlıHapi, insan başlıAmset,köpekbaşlıDouamoutefveatmacabaşlıKebeh-senouf.Yalnız,kalp,yerindekalıyordu;çünkü ölüler Kitabında şöyle yazılıydı: «Gerçek kalbin seninle birlikte olacak». Bedenin İçidikkatlice şarap ile yıkanmıştı; atar damarlara kimyasal birmadde şırınga ediliyordu.Yağlarkazınıyor, karnın içi balmumu, siyah frenk üzümü, tarçın, kavrulmuş lotüs tohumlan, sediryağına batırılmış kumaş tamponlar,mür, antiseptik yağlı cisimlerle dolduruluyordu.Gözlerinyerinesırçagözbebekleriyerleştiriliyordu.Ciğerler,karaciğer,barsaklarvemîdeYunanlıların

«Canope» dedikleri dört vazoya konulmadan bozulmamaları için ilaçlanıyordu. Ermantarafından bildirildiğine göre (Ca- nope) vazolann İçinde keten sargılarla ayrıca sanlmışphallus’- ler (erkeklik uzuvları) bile bulunmuştur.Bu temizlemeve iç organların boşaltılmasıişlemlerinden sonra, eller, ayaklar ve yüz, önceden katrana batırılarak pisliklerden(mikroplardan)arındı-rılmışşeritlerlesarılıyor,şeritlerarasına,öncedendesöylediğimizgibi,muskalar,söğütvezeytinyapraklarındanyapılmışçe-lenkler,peygamberçiçeğidemetleri,mavilotüsyapraklarıkonuyordu.Mumyanınbir insanvücûduşeklinikoruması için,ketenşeritlerinvücûdaçoksıkısarılarakonunbiçiminibozabileceğiyerlere,hazırlayıcılarkoruyucutamponlarkoyuyorlardı. Kullanılan keten şeritlerin uzunluğuna gelince, bir mumya üzerinde, mumyayıtamamensarmakiçin,sekizdefakatlanmış,yirmimetreuzunluğundabirketenparçasıbulanDr.Derry’nin keşfini hatırlatmak klasik olmuştur. Bu band sonra, bir fırça ile kalın bir tabakahalinde sürülen, sıvı zamkla, örtülüyordu. Ölüyü şeritlere sarmadan önce uzmanlar yüzüdüzeltiyorlar, ölüye makyaj yapıyorlardı; dudakları, tırnakları, avuçları ve ayak tabanlarınıboyuyorlar; burun deliklerini, İçi boşaltıldıktan sonra, kafatasında kalması olası akıntılarıönlemekiçinburundeliklerinitıkıyorlardı.Cesethazırolunca,uyuyanbirigibicenazeyatağınayatırılıyordu.Üzerindeöbürdünyaâleminiseyredebilmesiiçingözresmiyapılmışmaskesininaltında,baş,taştanyapılmışbiryastıktadinleniyordu.

Herodot’un, Eski Mısırlıların uyguladığı mumyalama san’atı üzerinde anlattıklarıarkeologlarcadoğrulanmaktadır.Erman«yüksekbirmemurunmezarındabulunmuşbirkitâbede bu bakımdan ilgi çekicidir; diye yazmaktadır.» Yetmiş günlük salamura dönemi geçince,güzel ve rahat birmezara konma töreni olacak ve sen ölümyatağına bırakılacaksın...Kurbanedilmişboğalarlagötürüleceksin...Mezarınaerişenekadaryolunasütserpilecek.Rahip,ağzını,açacak, temizlenmeni tamamlayacak. Horus. ağzını, gözlerini ve kulaklarını açacak. Bedeninşimdisanaaitolanherşeydemükemmeliyyete(tamlığa)dahayakın.SanaKutsalKitabındualarıokunacak: sana bir cenâze kurbânı takdim edilecek ve önüne takdîmeler (Kutsal Kitaplardakullanılaneskibirterimdir.Tanrılaraveölülereadananvebırakılanşeyleranlamına)konulacak.Kalbin,dünyadaolduğugibi,yanındaolacak.Doğumundaolduğugibibedenininiçinegireceksin.Toprağın, Batı Dağının içinde İlerleyeceksin ve cenâze dansçıları neş’eyle sana doğrugelecekler.»Herodot,fakirlerinmum-yalayıcılarının«kendilerineemânetedilmişölükadınlargençiseler,bazanonlaratecâvüzettiklerini»anlatıyor.Buyüzden,diyeİlâveediyor«gençölülermumyacılara götürülmeden üç gün bekletiliyordu. Çok iyi bilgi edinmiş olan Herodot,akrabalarıve

Şekil-21

Tanrı Noun (aşağıda) ilkel Sular'dan çıkıyor, içinde Yeni Güneşi taşıyan skarabeningörüldüğü Güneş Kayığını taşıyor. Skarabenin her iki yanında İsis ve Nephtys ve solda kendivücûdunu yapmış olan güneş - ışığı - tanrı, Shou tanrıları; zekd olan Güneş Kayığının baştaralındaki kılavuz Sha;mürettebata Sha*nın emirlerini tekrarlayan kıç tarafın kılavuzuHou.Skarabeninsağında,YeniGüneşindünyadagözükeceği«GündüzünKapılarını»açacaküçkapıcı.-Yukardavedûimûtikelsularda(resmitersçevirin)Nouit;Gökyüzününtanrıçası,YeniGüneş'ikabuledecek;vücûduDouat'ınaltdünyasının sınırlarını çizen, vücûdu tambirdaireoluşturanNouit;Osiris'inbaşıüzerindeayaktadır.Metinlerdeokunandabudur:»(Bu)Osiris’dir;Douat'daseyahatediyor.»ÖlülerKitabı;Douat'ın12.Saati;PIANKOFF,RamsesVI;MAYASSIS,LeLivredesMorts...;BUDGE,PapyrusAni.

dostlançokfakirolanveölüyeuygunbircenâzetöreniyapamayan,yanibirinciveİkincisınıfmumyalama sağlayamayanların uğradıkları bir parça saygısızca muâmelenin İlgi çekiciayrıntılarınıbizevermektedir.Tebmumyacıları,azçokustalıklaboyanmışmumyalarınsertçenenesnelerlekaplanmasıiçinyapabildikleriçeşitliavantajlımodellerteklifediyorlardı.Bunlardanbiri seçiliyor ve menfaatçlik unutulmaksızın fiat ve kalite üzerinde pazarlık yapılıyordu.Herodot, Amon’un ünlü şehrinde, ona aşağılıkça gelen, san’atkârlarla aziz ölünün akrabalarıarasındaki, kendisini hayrette bırakan bir pazarlığı bize aktarmaktadır. Bu akrabalar, İstenilenücretivermeyeyanaşmaksızın,enfazlamuskanın,«Doğrular»ınzararınazenginleşmesinibilenkaygısızla-rınkomşunekropollerden,belkideüçüncükezçaldıkları«kalpskarabesi»dedahilolmaküzeremumyayakonulmasını İstiyorlardı.Çekişmesürmekteİken,birazsuçortağıveyamenfaat İcabı İlgilenen ağlayıcı kadınlar, yan sokakta uluyorlar, meslekî büyük acılarınıkusursuztaklitederek,repertuarlarınauygunharikaJestlerle,başlarınakumsaçıyorlardı.Sadecehatırlatmakiçinkocasınınkadavrasınıbirkaçkapbirayarehinverendulkadınadadeğinelim.Kötü bir yorumla, bu birkaç kap biranın dul kadının acısını hafifletmek üzere kullanıldığınısanmayalım!Biralar,dindarca,Nilkıyısındaolduğugibi,mezarındadasusuzluğunugidermesiiçin,onunyanınabırakılacaktı...

HALKTANKİŞİLERİÇİN,BİRÖKÜZDERİSİVE«ÖLÜLERKİTABINDAN»BİRDUA

YAZILMIŞBİRPAPİRÜS.FAKİRLERELİBYAÇÖLÜNDEAÇILMIŞBİRKUMÇUKURU.

Kendilerine ne lüks kaplamalar, ne ağlayıcılar, ne muskalar sağlayabilen fakir kişilermumyacılarca toptan muamele görüyor ve çırakları, kadavraların iç organlarını çıkarırkenelleriniişealıştırıyorlardı.Masraflarıçoğaltmamakiçinişlemlerbasitleştiriliyordu.Kadavralarkasaplardakinebenzerçengellereasılıyor,içleriboşaltıldıktansonra,yetişkinlerdenbeşercesetalabilen büyük teknelere atılıyordu. Cesetler otuz gün süreyle tuzlu bir eriyikte yatırılıyordu.Mumyalama bitince, akraba veya dostlar kadavralarım geri alıyorlardı. Bir tabut satınalamayanlar ölüyü bir öküz derisine sarıyor, İçine birkaç sihirli formül, ölüler Kitabındanalınmış bir kaç dua yazılı bir papirüs koyuyorlardı. Böylece ölü, sağlığında ne kadar sefâletiçinde olursa olsun, sihirli formüller ve dualar sayesinde, temize çıkmak için ölülermahkemesine gelecek ve derisi bir sovan parası etmeyen o, firavunun en zengin ve en güçlütab’asıylabirlikte, tanrılarlaeşitolacaktı!Buyanıltıcıgörünüşlerdünyasında,ortaklaşaödenip

paylaşılanbircenâzekuyusundabileyerayırtamayanlar,birazdakaçakolarak,gösterişsiz,birpalmiyenin yapraklarına sarıldıktan veya daha az yer tutması İçin İkiye katlanıp bağlandıktansonra,ölülerLibyaçölüsınırındabirçukuragömülüyorlardı...Ancakbazan,aysızbirgecede,ucuza mumyalanmış bir cesedi taşıyan gölgeler, zengin Mısırlılara ayrılmış nekropolesüzülüyorlar; zenginlere düzenli olarak yapılan kurbanlardan ve yüceltmelerdenyararlanabilmesi için kaçak ölüyü alelacele bir soylu mezarının yanına gömüveriyorlardı.Enindesonunda,zenginlerinveyafakirlerinnedeğerdeolduğubelliolmayanbirdünyada,ölüyegösterilenbusevgivefedakârlıkhareketiningözönündebulundurulacağıumuluyordu.

HERMOPOLİSMABEDİ.

Arkeologlar Eski Mısır nekropollerinde bir çok mumyalanmış hayvan buldular. Bunlararasında kedileri, şâhinleri, yılanları, iblisleri, fareleri, kurbağaları, kalıntıları küçük bronzkaplara konmuş gübre böceklerini sayalım. Bunlaramaymunları, kutsal boğaları, Fayoum’dakendikutsalşehirleriCrocodilopolls’esahipolaniğrençtimsahlarıdaekleyebiliriz.Rahiplerbukutsal hayvanlara sofulukla bakıyor, rahatlıklarına özen gösteriyor, bizzat firavunun cenâzesarayına taşınmasısözkonusuimişgibi,onlarıdaaynımerasimlerlegömüyorlardı.YunanlılarHermopolls’te İbişlere ayrılmış büyük mabette, binaların, bahçelerin güzelliği, birinci sınıfmumyalanmaya hak kazanmış dokunulmaz kuşların kaynaştığı bataklıklar önünde hayrankaldılar.Günlerimizde,içindekutsalibişlerin,rahiplerce«ölülerKitabı»nınduaları

okunduktansonramumyalandığı,kayayaoyulmuşçokgenişbiryeraltısalonubulundu.Sözübumabedi bulan arkeolog Cabra’ya bırakalım: «Bazısı yüz elli metre uzunluğunda sayısızkoridorları olan bir labirent, kutsal ibişlerin mumyalandığı salon İle irtibatta idi. Birçok yılsüren sabırlı çalışmalardan sonra, eski Mısır ’ ın bütün bölgelerinden gönderilmiş, çok iyimuhafaza edilmiş ibis mumyalarını ihtiva eden dört bin cenâze kavanozu (ume) bulundu.»Şaşılacak şey,değilmi?Ancak,hepsibudeğil:«Birmihrâbınbulunduğubir salonda,yaldızlıtahtadan,oturmuşbirşebekveikiİbisgörülüyordu.HerüçüdearkasındaAnk-ffor ’-unbüyükrahibinin mezarı bulunan bir kapıya bakıyorlardı. Kaymak taşından vazolar ve 365 fayansheykelcik, cenâze kültü için kullanılıyordu. Bu, toprağın 34 metre derinliğine oyulmuş devsarayda ibişlere yapılan ibâdet karşısında şaşkınlığımız tarif edilemez.» Kutsal beyaz Aplsboğasınıncenâzetörenideünlüdür:Firavunonamezarınakadarrefakatettive200metrelikalay150 sfenks heykeli arasındaki yoldan geçti. Rahipler, san ve kırmızı yekpâre bir kuvartzbillurundan yapılmış dev boğa heykelinin önünden gidiyorlardı Mariette’in geçen yüzyılınortasındakeşfettiğiApisboğasıhakkındayazdığışusatırlarbugündetekrarlanabilir:«İnsanbu3000 yıllık dev heykellerin, Mısırlı san’atkârlar hiç bir çelik araca sahip değilken nasılyontuldugu-nuvenasılaynagibiparlatıldığınıkendikendinesoruyor.»

KÖTÜNEFESLER,«KHER-HEB»RAHİBİVE«SICAKLIKDAİRESİ»

Muskalar, büyüler, sihirli işaret ve sözler, boyna asılarak taşınabilenveya kapıya asılan tılsımlar.. Dünyanın bütün halklarında korkutucu veya gülünç özellikleresahip olmuşlardır. Mısırlılar bu sırlı şeyleri kötü ruhların etkilerinden, kötülük taşıyıcıakreplerden kurtulmak için, kızgın timsahların hücumundan kendilerini korumaktakullanıyorlardı. Bu timsahların önünde. Râ’nın Stekhmet’in veya Thot’un isimleri, valnızinisiyelerinbildiğiesrarlıişaretlerinavauaçizerekzikredilmeliydi.İnsanlarınzihnindenyitmiş

hangi masalsı devirde, ağzı bilgin ısis, ölümsüz ruhların kayığını çağırmak için gökyüzünehaykırdı?Kumüzerindeki bir gölgenin şeklinden, bir kapı eşiğindeki acayip İşaretten korkanhalktan kişilerin ne yapmak lâzım geldiğini bildikleri için tuttukları sihirbazlar, vecd halinde(transta), çömlekleri kırıp çiğniyorlardı.Bunlar, kuzeyveyagüney rüzgârınakarşı söylendiğizaman, yaşayanları mevsimler boyu rahatsız edebilir, bizimkinin altında bulunan evrendekiölülerindavranışlarını etkileyebilirdi.EskiMısırlılarözellikle, şekiller, ölübir insanındirilipgözükmesi,nefesler,yerler,aşağıdünyadakigecelertarzında;açıkça,alevlervesulararasındagözüken şeytânî güçlerden korkuyorlardı. Kendilerini kötü niyetli ölülerden korumak içinmuskalar da kullanıyorlardı. Bu muskalar «onların hırsız gölgelerini hapsetmek için»di;yaşayanlarındünyasındamezarsoyguncularıolduğugibi,ölülerinarasındadaçocukhırsızlarıvardı.Vakitli vakitsiz,ÖlülerKitabıokuyucusuKher-heb rahibininpahalı yardımlarını arıyor,ondanyedi düğümlü İpi veva, acayipbir halk inancınagöre, tanrılarınnefesini tutabilen, rarekemikleriyle dolu bir keseyi kutsamasını istiyorlardı. FakatmusKaiar akla gelmeyecek kadarçok sayıda kullanılıyorsa, ölülerin bumuskalardanmahrûm oldukları söylenemez.Mumyalarmuskalarlaörtülüyor,yanlarına,sihirli«UzunYürüyüşasâsı»bırakılıyor,şeritleresanlıbaşınınaltınaacayipşekillerleresimlenmiş«sıcaklıkdâiresi*konuyordu.

FİRAVUNUNLANETİ

Toutankhamon'un cenaze salonunun giriş kapısı üstünde «Burada dinlenen firavunuebediyetiİçinderahatsızedecekkişiyeölümkanatlarıyladokunacaktır»diyeyazılıdır.Birçeyrekyüzyıl önce, bu dünya zamanının sonuna kadar, kanatlı güneş tarafından korunmuş bulunanToutankhamon’unmezarınagirenherkişininüstüneçökmüşolanlânet,hatırlanacaktır.Mezarınkapılan mühürlenişinden, son rahibin, mabedin koruyucusu Anubis önünde, kilden bir kaideüzerindetitrekbirışıklayanansihirlimeş’alesinisöndürmesinden,yıldızlarlasüslümavitavanaltındaki parıltılı altın kral heykelleri yanına son çiçek demetlerinin konulup konulmadığınabakılışındanvesonduanınokunuşundanberiotuzbeşyüzyılgeçti.Evet,otuzbeşyüzyılgeçipgittiveozamandanberiyüzkuşakinsanyokoldu...Buüçbinbeşyüzyılboyunca,bu12Şubat1924 günündeki, yedi yıllık bir hafriyattan (kazıdan) sonra, Lord Carnarvon ve HowardCarter ’inkralmezarınagirişmekadar,hiçbirzaman,hiçbirşeyfiravununistirahatinibozmadı.Birmumışığında,zamanıngecesindehiçbir insanvarlığınınseyredemediğiniseyrettiler;Somaltından 9uu kilo ağırlığında bir tabut; -yes, very line gold! (alay etmek için İngilizcekullanılmış: Evet, halis altın! gibi, bönce bir ifâde.) - ve tabutu koruyanmelek kanatlı, çıplaktanrıçalar... Otuz beş yüzyıl önce, Toutankhamon'un cenaze odasının kapısındaki, merasimiyürütenrahiptarafındankonulmuşkrâliyetmühürlerinikırdıklarızamanneheyecanduydular?Evet,bilinçsizmezarzorlayıcısıseçkinİngilizarkeologlarının,gençfiravunundulkarısınınsonanda, mühürlerle mezann kapılan ebediyen kapatılmadan, Bâbil anıtlarında görüldüğü gibi,seyrekgülmotifleri işlenmişcenazeşalınınüstünebıraktığı,ancakyenisolmuşgibidurankırçiçeklerinden mütevazi buketi, herşeye rağmen suçlu ellerle elledikleri zamanki şaşkınlıklarınasıldı? Fakat tanrıların amaçlan, alışılmamış şeyler olmadığı zaman anlaşılamaz: LordCarnarvongurubununhemenbütünüyeleri,hiçkimseningörmemesigerekenşeyigördüktenazbirsüresonraöldüler:ÇakalbaşlıAnubis,birbiriiçinekonmuş,kenarlandinselresimlerlesüslüveölülerKitabındanbölümleryazılıdörtsandığınönündebağdaşkurmuştur;budörtsandığıniçindefiravununinsanşekilliüçtabutunuİhtivaedensankuvartzittentabutvardır.Şamdanlarınışığıyleşöyleböyleaydınlanmışyankaranlıktaaltınıntatlıparıltısıiçinde,cenâzetanrıçalarınınsıkıca sardığı Krâl-Osiris’in şaşılacak ululuğu gerçekten etkileyici bir görüntüdür... Öbür

dünyanıntanrılarının,XX.yüzyılınbeklenmeyenziyaretçilerinedeğil,kralToutankhamon’a,İkiÜlkenin Efendisine, Râ’nın oğlu, Neb-Kheprou-Râ’ya, eşyadan çıkan doğaüstü bir ışık İçinde«hoşgeldin!»demelerineacayipmanzaradır!BirmezarakonmuşbirtekölülerKitabı'nınorayıgüneşışığıgirmişçesineaydınlattığıdoğrumudur?LordCarnar-von’unveHowardCarter ’ınmumyanın gerdanlıklarını, dövme altından kıymetli taşlar kakılmış maskeyi, altın ve mavimineden - o eşsiz koyu Mısır mavisinden - mücevherleri, asâları, mus- kaları, lotüs çiçeğiyapraklarını,sembolikkuyrukları,kamaları,üzerinedeğişikrenklerdecamkakılmışyedialtınplaktanoluşantörenönlüklerini,karınvebacakaltınhalkalarını,cenazerahibininkullandıktan,tören bittikten sonra mezarın bir köşesine bıraktığı panter derişini bir bir çıkarırken ellerititremedimi?LordCarnarvonveHowardCarter,firavununyanında,ayakta,yüzyıllarınsonunakadaronukoruyacakküçükkuş-ruhunuellerinealdıklarızamantitredilermi?

Şekil-22

Solda,aşağıdaveyukarda,GeceTüneliningirişinde,herbiribir tann tarafındankorunan ikiAtebui.Hersabah,ışığıAnu-bis’inkiveÖlü-OsirisiçinolanŞafakGüneşi»Gün’eÇıkış Işığı»aşağıdaki Atebui'den (A. dan) çıkar. Göke doğru yükselir ve gündüz yürüyüşünün ortasında,(üstündeHorus veKoç Başlı Khep- ra) SemdviNil’e dik bulunur. Sonra, tekrar inecek ve herakşam yukardaki (B. noktasında) Atebui de kayb olacaktır. Işığı Seth’in, öbür dünyanın olangüneş olacaktır. - Solda Güneş Kayığı, Nil boyunca, gündüzün on iki saatinin tanrısıncaçekilmekte. Kayıkta, Heliopolis’in Bennou kuşu görülüyor. Bennou kuşu Osirisin evrenselruhunun sembolüdür; sonra, kendi kendine şekil veren Khtpra ve koç başlı bir güneş tanrısıgörülüyor. Yukarda ve aşağıda, sağda, Horus başlı yedi Doğum Tanrısı, Nil'in doğuşunda, veinsanbaşlı,BatınınYediTanrısıbatıkıyısındaduruyorlar.HepsiGüneşKayığınınortayaçıkışınıselâmlıyor.-Netche-metPapirüsünden

Evet,korkunçbirlânet,uzunzaman,mezarınınamberrenkliışığında,duvarlararesimleriyapılmışölümtanrılarınınönündeToutankhamon'unmumyasınıseyredenlerinpeşinibırakmadı.Keşfindenazzamansonra,LordCarnarvoncançekişmeyebaşladıvekorkunçvizyonlariçinde,Toutankhamon’unİsminihaykırahaykıraöldü.AlbayAubreyHerbert,kralınmumyasınıgörürgörmez, hemen hemen o anda toprağa verildi; sonra, Lord Camarvon’a hastalığı süresincebakanhemşire,mezardaonutakipetti.BütünTebovasındaağızdanağıza«firavununlânetlindensözedilmeyebaşlandı.HowardCarter ’insekreteri,mezannaçılışısırasındahazırbulunan.LordWcstbury’nin tek oğlu, bilinmeyen bir hastalığa yakalanarak esrarlı bir şekilde öldü. Sonrasırasıyle, Howard Carter ’in yakın dostu Profesör La Fleur, cenaze odasının duvarını delenArthur Mace, Toutankhamon'un mezarına ilk girenlerden ve birkaç gün sonra kendini asanDoktorEvelyneWhite öldüler.Zamanın bir havâdis yazarı, bu sonuncu için «Ona yaşayacağıhayat yerine ölümü tercih ettiren bir lânetten öldü» demektedir. Sonra, Tountankhamon’unmumyasının radyografisini incelediğinin ertesi günü. Archibald Douglas Ree, anlatılmaz birfenalıkhissederekânîbirölümleöldü.OttoNeubert’inbizenaklettiğinegöre,bukadaresrarlıölümlerhakkında,kendiadınaaraştırmayapmakisteyenbirMısırhükümetmensubu,yanınabiryılanoynatıcısıalarakKrallarVâ-dîslnegitti.Araştırmasınabaşlarbaşlamazodaöldü!Bundansonra da, Eski Mısırlıların öbür dünyasına yapılan bu meş’um seferden sonra, mumyaya ilkdokunanlardan biri olanDouglasDerry;Toutankhamon’un silahları arasındaki birmaşrapayadokunanG.Davis;LadyCarnarvon,ProfesörBreastead,Winlock,Hakness,sirAlanGardiner.Foucard, Jay-Gould, JoelWoolf toplamolarakONYEDİKİŞİÖLDÜLER!Ayni ekiptenbuncaölümü nasıl açıklamalı? Otto Neubert «Bir zehir miydi?» diye yazıyor; Mısırlılar zehirlerinkarışımı hakkında çok büyük bilgi sahibi idiler. Rahipler ölü odasının taşlarını mızehirlemişlerdi? Bazı bilginler etkilerini, özellikle Mısır ’ın kuru ikliminde çok uzun zamankaybetmeyecekzehirlerinmevcutolduğunu iddiaediyorlar.Gerçekherzamanbirsırlaçevrilikalacak.Acababu,tanrıça

tsis’inki mi? Oakrldge atom şehrinde çalışan Amerikalı bilginler Mısırlıların atom sırrınıbildiklerini farz ediyorlar.. Firavunun mumyasına, ısınmaları binlerce yıl etkili kalabilecekradyoaktifmaddelermikoydular?«YalnızDoktorHowardCarter uzunyıllar,ÖlülerDağınıngölgesinde,hiçbircanlınıngörmemesigerekenigördüktensonra,tambirsağlıkİçindeyaşadı...»

VIII.BABAMONMABEDİNDEMEDİTASYON.

Şimdi güneş daha yüksek ve terasımdan, altında onca firavunmezarı kazılı Batı Dağı’nıseyrediyorum.Solukmavi gök altındadahakoyu eflâtun rengindevedaha esrarlı görünüyor.Üçgenyelkenlerigerilmişfelukalar(İkidireklibüyüksandal)Nilüzerindeağırağırkayıyorlar.Nehirkıyısınıtakipedenkocafiravunincirleriningölgelediğiyolda,çanak-çömlekvedomatessandıklan yüklü - şubat ayında domates çıkar - cesur eşekler, rahat bir tırısla ilerliyorlar;sahiplerisırtlarınabinmişvegözlerisineklerledolu.Nil'inkarşıkıyısınasıralı,özenleekilmiştarlalarda,başısorguçluçavuşkuşlarıyiyecekarıyorlar.Birazdahauzakta,sarıkumun,ovanınyeşilrengininbirdenyerinialdığıalan,uçsuzbucaksızölülerşehri.Nil’inöbürkıyısında,kocadağlarınbulunduğuyerdedikilenbuölülerinTeb’i, canlılarındevTeb'i karşısında, bugünacıdüşüncelerverenyıkıntıbirtoprakparçasındanbaşkabirşeydeğil.Oradabinlerceyılboyunca,tanrıların eşiti olacak ölüleri yüceltmek için vaktiyle kurulmuş o süslü şehrin anısını insanboşyerearıyor.Batıtepesinin,egemenolduğuBibanelMolouk'unkayadöküntülerialtındaveyagüneş altında yanan,Dante’nin cehenneminebenzer vadilerde hiç bulunmayacakolano kutsalşehir ne oldu?Orada, çölün talk kadar ince kumlarının parlattığı şekilsiz kalker direkler, dikyarlar, çökmüşkocakayabloklarındanbaşkabir şeygörülmüyor.BuölülerVadisi insanlarınbütün boş iddialarına korkunç bir meydan okuma içinde sanki. Bununla birlikte, tekrar ilkelkaosa dönmüş bu yerde, cehennem yalarmışçasına sizi yakan bu toprakta eskiden koç başlısfenkslerinkoruduğuyollarıile,sonugelmeznekropolünyeraltısaraylarınahizmetedenlervemumyala- yıcı san’atkârlara ayrılmış mabetleri ile, Ramesseum gibi, aydınlatılmış cenâzemabetleri İle XVIII. sülâle firavunlarının yirmi metre yükseklikteki kırmızı granitten devheykelleri ile, Amon’un olan öbür Teb’in, göz alabildiğine uzanan, Nil’in öbür kıyısında,vahalar ve mabetler arasındaki yaşayanların Teb’i karşısında, ölülerin parlak büyük şehriyükselip gelişiyordu. Bu yıkılmış yerlerde binlerce ebediyet evi, resimli kapılarıyle, papirüsşeklindeki sütunları, Yüz Kapılı Teb’deki mabet kapılarının önünde olduğu gibi dalgalananbayraklarla süslü direkleri, mezarların yerini gösteren piramitleri, zaman zaman mezarkuyularından, ışık ve bitki dünyasını, canlıların bilmediği canlıların cennetini, Nil’in mavisularının tatlılığınıvegünbatısınınânîgüzelliğiniyenidenbulmaküzereçıkanölülerin zevkiiçinyapılmışbahçeleriile,dağlardakatkatsıralanıyordu,ölülerinbakımıveanı-

Şekil—23

Kuşşeklialtındaölününruhu,Horus'ungözüne,ışığıngözüne>;eriyipbuyaratıcıışıklabirleşmek,vekendisidehayatkaynaklarınınbirdamlasıolmakiçin,giriptırmanacaktır.-

METİN:<geliyor,oujda’yıkucaklıyorumveışıklasevineceğim.»-BenHorus'ungözündeolacak

olanımvebedenimHorus'unGÖ-zü’nüncanlandırıcıkokusuiletemizlenecek-«Horus’ungözününAntikokusuylaovulduktansonra,İşıkSaçanolacağımveozamanölü-Osirislerinorganlarınıvekemiklerinibirleştirebileceğim.»-a,KûhtreMüzesindebulunanvebirAmonrahibesininmezarındanalınmışbirfigür;bvec,TorinoMüzesindekiNebtHabtpapirüsünden.

Mayassis’denalınmıştır.

sına hasredilmiş bayram günleri gelince, beyaz keten elbiseler giymiş Teb’liler Kutsal BatıDağınahepbirliktetırmanıyor,âyinmasalarınayiyeceklerkoyuyor,vesevgiliölülerindubleleriönündesihirformülleriokuyorlardı...

İsis ve Osiris’in, babasının ölümünden sonra doğan oğlu Ho- rus’la dünyanın şimdikizamanlarıbaşlarvefiravunlar,birbiriardından,Horus'unhizmetkârları,tarihöncesidönemlerinefsânevi kralları olurlar. Teb’de geçmiş döneme âit (arkaik) ilk sekiz tann ölür. Bu bölgedeölüler onları yüceltirler. Medinet-Ha- bou'nun sihirli ve canavarımsı yılanı Kem-Atef gibi.Louqsor ’ungündüzleribembeyaz,akşamlarıkoyueflâtunsokakaralarındagözlerigülenyaşlıKoptlar,(bizfr.Copte'untürkçeokunuşunukullandık.Mısır ’da,büyükbirolasılıklaEskiMısırkavmlnden gelen halk; nitekim Champollion üç dille yazılmış ünlü Rosetta taş kitabesindenhiyerogliflerinokunuşunuçıkardıktansonraEskiMısırdiliniçözebilmekiçin,yerliKopt’larındilinden faydalanmıştı. ÇN.) günümüzde de, uluyan rüzgârda, Nubye Amon'u- nun kızgınruhunun,tanrılarolanfiravunlarınmezarlarınatecâvüzedenleri lânetleyipİnlediğinianlatırlar.Akşam üzerleri, azalmakta olan aydınlıklar içinde gökyüzü daha şeffaf görünürken koklananmürvediğerkokuların,Hathofunterleriolduğunusöylerler.Güneşeveölülere,altdünyalaragirdiklerizamanyardımeden,BatıtanrıçasıHathor ’dur.BuEskiMısırlılarıngerçektorunları,ÖlülerTanrısıOsiris’in,onunbedeniolannehrinsuyundaherzamanmevcutveetkinolduğunu,onun bedeninin ve bu suyun, her şeyin tohum ve ışınması olduğunuda söylerler. TıpkıNil’inmavisinin; kıyılarında, ebediyetin geleceğinde, tarlalarının ürününü alacakları Semavî Nil'inyansımasıolduğugibi...

Ey Amon-Râ, bu tatlı ve sıcak Teb gecesinde seni İçtenlikle çağırıyorum; çünkü sen,Bâbil’in Mardûk'u gibi zâlim ve egoist değilsin. Issız mabedinin ayla aydınlanmış uzunyollarında, her adımda senin mevcûdiyetini hissettim. Benim çevremde asılsız bir şimdikizamânın şekilleri kaybolurken seninkutsal kentininbüyükyapıları tamgerçekmi idiler?Koçbaşlı Amon-Râ, seni, canlıları kendilerinde oluşmuş bulunan her şeyin bundan böyle bedendışında, veya dışta olanın beden İçinde olacağı bir evrene çekecek korkunç kuvvetlerinçağırılacağıgibidavetettim.BelkidezamanlarınsonsuzluğununherÖlüyesokuluşuböyledir...Seniandımveçağırdım,eyTebtanrısı;ve,tersinebirdünyadaGeceninOnİkiKapısınadoğruİndim. Amon-Râ, tanrılarla dolu karanlıklarda kimdin, değil mi ki ölüler tanrı oluyor?Galaksiler yok olana kadar ölüler âlemindeki ateş gölleri yansın, Apop- hls bu âlemikıvrımlarıyle (Apophis yılanının kıvrımlarının çok eski bir sembol olması gerek;Hemen hereski uygarlıkta bu spiral sembolleri görülüyor. ÇN.) doldursun, her gece on iki bölgede,ellerinde tuttukları yılanların yardımı İle ölülerin çektiğiGüneşKayıkları süzülsün!BuMısırgecesinde,hatırladığımfi-ravun’unduasınekadargüzelvesaf:Sanadoğrugeliyor,mabediniçbölümünü(naos)ateşlekutsuyor,alevlerinüzerinetütsütanecikleriserpiyor,heykelininÖnündesecdeyekapanıyor,mezetboyasını,alkışlarkokusunu,safiyağını,LübnanveLibyakokularınıtakdimediyordu.Seniyüceltiyordu;çünküinsanlara,ölümolanöbürdünyaİçindublelerinivegereksinmeleri olan yiyecekleri verdin. İSMİNİ KUTLUYORDU; çünkü gökü yarattın,insanlarınyararlandığızevkveaşka,HouveSû’yasahipoldun;göktekapalıolanları,kıvılcımlı

parlaklığının bağrında yüzlerini parlatanları ne sınır ne de başlangıcı olan kendindebirleştirdin... İnsanlarca yıkılmış ıssız mabedinde bu gece seni çağırıyorum; çünkü sen İlkNoun'dan, ilkel kargaşadan (kaos) kendini kurtaran, «kalbi hiç yorulmayan»; varlıklarınyaratıcısısın.Seninma-bedindedirki,eyAmon-Râ,önümdeGeceninOnİkiKapısınınaçıldığınıgördüğümü sandım. Eymezarlarımızı zorlayıp altınlarımızı, yiyeceklerimizi, papirüslerimizi,kuş-ruh’larımızı, keten sargılarımızı soyanlardan çılgına dönmüş ölüler, yaşamınızıhatırlayınız!Gün ışığından sihirli heykelciklerinizin refâkatinde nasıl çıktınız? Işıklı «kozmikyumurtayı» sırtlan nefesinden daha pis kokan, cehennemin çeşitli katlarındaki ruhları neredegördünüz? Salonlara girerek ışık veren asâların önünde iç organlarınızı selâmladınız mı?Yolunuzun üzerinden, aşağıda veya yukarıda bulunuşlarına göre, on iki burç veya pisliklerlebeslenentimsahağızlısekizşeytanıkovmasınıbildinizmi?Tuzaklardan,İplerden,ısırıklardan,ağlardan, tırmıklardan, başıboş dolaşan ve dehşet salan isimsiz şeytanların öldürücünefeslerindenkaçınmayıbildinizmi?Yaşamışolduğunuzzamansizdeolanherşey,örneğiniçorganlarınız ve ruhunuz binlerce yıldan beri, artık sizde yok. Gökyüzünde boynunuzun dörtomurunudüzeltecek, firavun incirleri altındaAnubismabedininkutsalekmeklerindenyiyecek,saflaşacak,milyonlarca yıl için saflaşacak, Ptah'ın semâsına doğru baloncuklar gibi yükselengezegenleri ve gökteki Aby- dos’u, uzayın dört bölgesinin dört direğini, bedensiz ruhlarınplazmasını, parıl parıl ka’ları ve «Kamış Tarlasının», Sekht- İalou'nun on dört adasınıseyredeceksiniz...

Gece geldi...Beyaz evlerinin eşiğine oturmuş ihtiyarlar görüşüyor; uzun beyaz entârllerl(Djellaba) içinde çocukların gözleri gülüyor, birbirlerinin kollarını tutuyorlar.Nil kıyısındakibuMısırakşamlan,sokakaralarındahâlâ,devamedenbirserasıcaklığınarağmen,nekadartatlı.Yaşama sevinci burada daha berrak, daha anlamlı. Ayaklarımın altında, gece güneşinin büyükolayı İçin ölüler dünyası uyanırken, tanrı-nehrin derinliklerinden,KrallarVâdîsinden dönüşteöbürsahildegörülebilenLouq-sor ’unkinebenzermabetlerortayaçıkıyor.Geceoldu.Mavivebeyazmaşlahlargiymişfellâhguruplarıkarşıkarşıyageliyor,birbirlerinesesleniyorlar;İslâmevliyalarınıntürbelerineadaklarınıkoyacaklar;dükkâncılarküçüktezgâhlarındainsanlarındüşgüçlerinibesleyenbaharatve altınlarıylekapanıyorlar.Gözalıcı renklerde eteklikleri İle, hoşagitmek için sürdükleri düzgün gözlerini büyük gösteren neş’eli fellâh kadınlarının geçtiğinigörüyorum. Biliyorum ki yarın, bayram günü, vücutlarına lavanta ve rezene kokularısürecekler; gerdanları mücevher ve altın para ile dolu olacak. Bu hazineler göğüslerinisüsledikçe, bunlara mâliye bile dokunamaz. Her ne kadar aldırmaz karakterli iseler de, kemgözden sakınmak için evlerinin kapısı önüne bir çivi parçası koyarlar. Firavunlar dönemindeolduğugibi,Nilbalıklarınıtuzlamasınıvekazkavurmasınıçömleklereyerleştirmesinibilirler.Güler yüzlü ve geveze kız çocukları Levanten (fr. Levantin: Orta Doğuda yerleşmiş Yunanlı,Ermeni, İtalyan, Fransız vs.lerin karma ailelerinden hıristiyan ahâliye verilen bir sıfattır.)dükkâncıya,köylülerinsebzebahçelerinedöktüklerigüvercingübresidolusepetlergötürürler.AteşlihastalarabirazcanlandırmakiçinverilenoünlüCoptos şarabından,buradahâlâbulmakkâ- bildlr. Eskiden bu Horus yıldızı şarapları o kadar ünlü idi kİ yapım yılı kabın karnınaişaretlenmedenhiçbiranforihraçedilemezdi.Geceoldu...Çocuklarınberrakseslerini,ovadakikurnazçavuşkuşlarınınsonötüşlerinidinliyorum.Uzaktadervişlerinmakamlaokuyuşları(ezanolacak; ÇN.) cinlerin kederlenmelerini hatırlatıyor. Karnak kobrası, sahibinin fotoğrafmakineleri önünde hünerlerini gösterdiği bu ünlü evcil kobra, günün sıcaklığını koruyan birduvaroyuğundaçöreklenmişolmalıdır.Birazdanay,BatıDağınıntepesindengözükecek;cenazemabetlerininavlularınıkoruyandevOsirisheykellerini,kutsalgölleri,gözalabildiğineuzananharâbelerin sonsuzluğunu aydınlatacak. Bu harâbeler sâyesinde, Yüz Kapılı Teb’in nasıl

olduğunuveMısıruygarlığınınparlaklığını tahayyüledebiliyoruz.Oncasırrıbağrındataşıyantoprağın derinliklerinde, mezarları daha üç bin yıl evvelden soyulmuş nekropollerindiplerindeki duvar resimlerinden, ölüler Kitabında tanımlanan öbür dünyanın nasıl bir yerolduğunu azar azar keşfediyoruz. Bu, bizim için hasisçe ayrılmış yaşam süresindenkaçabilmemiz,onubiraniçinsilmemizkabilmi?Onueskizamanlarladeğiştirebilirmiyiz?Eykoçbaşlı,çömlekçiçarkında insanvarlıklarınaşekilverenKhnoum,Memfis’inPtah’ıgibi,üçbinyılgeriyebiradımatılabilirmi?Buadımıbenattım.Oakşam,tanrının,halkıylebirlikteTebmabetlerinizi-yâretettiğiYıllıkAlaygünüAmon-Râ’nınkutsalkayığınınvaktiylebağlamayageldiğieskirıhtımboyuncayürüyordum.Amonmabediningirişkapısınınönünügözleyenkırksfenksin önünden geçtim. Gerçekten, tavanı sütunlarla tutturulmuş salonun döşeme taşlarıüzerinde adımlarımın ne acayip bir sesi vardı! Bize, bir kitabın sayfalarında olduğu gibi,firavunların ve Mısır tanrılarının çok uzun tarihini, mutlu zaferleri, «sulh ve kardeşlikantlaşmaları» ile sözleşmeleri anlatan Assouan granitinden yüz otuz sütun arasındakonstellasyonların takımyıldızlarınparladığı tavanıgördüm.Ay ışığıaltında, tanrılarındoğrubuldukları ölüler önünde açıldığı gibi, yalnız benim İçin, gökyüzü kapılarının açılacağınısandım.Amamabedindöşemetaşlarıüzerindeinisiyelerinadımlanneİz,nedetozlarınıntozunubırakmıştı...Ancakgökyüzü,gezegenleri,yıldızlan,galaksileri,patlamışgüneşlerinâniparıltısıiçindeyokolmaktaolanölüdünya- ları ile, evet,yalnızgökyüzü,dörtbinyıl evvelkininaynıidi... Ve bu gökyüzü, herbiri ellişer bin yıl saltanat süren firavunların masal dönemindeyaşayanlarınbelkidekorktuklarıaynıgökyüzüidi!

Tepelikli çavuş kuşları uzun zamandan berimabet harabelerinde uyudular ve palmiyelerhareketsiz.Karnakmabedininyedincikapısıönündekiherbiri350tonağırlığındaveellimetreboyundaki dikilitaşlar nerde? Mabetlere «gökyüzü durdukça durmaları ve otuz yüzyıl sonragelecekolanlar tarafındangörü- lebilmeleri» içinyerleştirilmiş,krallarınanıt şekillerinerde?Ramesseum’unherbiri1000tonağırlığındakidevheykellerinerde?Ondörtmetreyükseklikte,altın ve çini hamuru ile kaplanmış, eski Teb'in kutsal duvarlarının eski kapılarını yenidenyapmak isteyen Ptoleme’lerin yüz kapısı nerde? Ouserhat kayığı, altmış kürekçinin hareketettirdiği,teknesialtınkaplı,kabartmalarlasüslüAmon’unkayığıneoldu?«VâdîBayramı»gününehrinkıyılarına toplanmışhalk,Amon’ualtınvegümüşkarışımı (Elektrum; tanrı, sandaldakiküçükköşkünde (kasrında) idi.) anber renklikasrındavegemininönünde,üç tanrıdan ibâ- retmürettebatıilegidenmistikkayıklaNilboyuncainerkengördüğünde,gemiyialkışlıyordu.OüçtanrıdanAnubisbaştaduruyordu;çünküo«Güneyyollarınınaçıcısı»idi;kildenİnsanşekilleriniçıkaran ve her günkü güneşin içini aydınlattığı dünya yumurtasını biçimlendiren Khnoum;Horus; fakat evrenin yan sahibi olan Horus değil, Piramitlerin programlayıcısı tanrılarınHorus’u.Evet,VâdininbuyıllıkBayramındaMısır ’ıntarihöncesieneskiikibaşkentininanısınıcanlandırmak için çakal ve atmacamaskeleri takmış otuz rahibi ileOuserhat kayığı ne oldu?tanrıların ve tanrıların oğulları olan firavunların yaşamını tasvir eden kabartmalarla süslükaymak taşından, küçük mabetler, Nil Vadisinin sekizde birine sahip ve doğumlarından öncefiravunların kaderini tespit eden Amon’un beş bin iki yüz heykeli ne oldu? «Sesi doğru« IV.Ramses,sanaölülerKitabındaöğretildiğigibi,bumabede,sembolikgüneşveyılanlataçlanmışHo- rus önünde tanrıça Ament’in bir heykelini hediye eden ve karşılık olarak Ankh, yaşamişâreti, sırların anahtarını, tanrıların ruhununölümsüz tabiatına tekâbül eden, yuvarlağı ile, negözükenbaşlangıçnedesonuolanyuvarlıklı(ansee)haçı, inisiyenintransınınsonkademesinisimgeleyen haçı alan sen, neredesin? Fakat karanlıkların kuşu haykırdı ve firavunun, veyadublesinin hayâli,mimarlık yapısı, altın oranlar kanununa uyanmabedin şeffaf duvarlarındangeçerek kayboldu. Cenâze mabetlerinin yüksek ve canlı sütunları, açık veya kapalı, mimar

tarafından hareketi tespit etmek için düşünülmüş - üzerine konulmuş olduğunuz temellerdebüyüyen ayın farklı fazlan okunabilir - şâhit olduğumuz olağanüstü olayların anısını bir izolaraksaklayabildinizmi?Osiris’inölümdramıkutlandığındaveyenidendirilişininçeşitliliğigölgeler arasında tekrar söylendiğinde yabancılara yasak olan yeraltı mabetlerinde (Cryptes)hangi sırlar açıklandı? Kutsal Abydos gecesinde, kutsal Karnak gecesinde ve zamanlarıngecesinde, şarkı söyleyen Amon rahiplerini işitiyorum ve elleri çiçeklerle dolu tapmankalabalıkların mabetlerin teraslarına çıktıklarını görüyorum... Dendârah teraslarında müzikzaman zaman çarpıcıdır; malakitten (yeşil damarlı bakır taşı; kıymetlidir) mücevherlerlesüslenmiş ve keten giymiş bu dünyanın ve öbür dünyanın tanrısal tapınıcı kadınları, hayvanyüzlütanrılarınodalıkları,zevkalıpcoşarlar;eyAmon,şerefineyapılankutsaldanslardansonrafuhuş yapacaklar, kötü tesirleri kovan sihirli bir alet olan utlarını (slstre) çalarak, onlarıyakalayıpbirleşmeniçin,eyTeb’inAmon’u,seninevinegeleceklerve«gökeçıktıkları»zaman-çünküMısır ’daölünmez;gökeçıkılır-karıların,eyAmon,bütünÖlülerevaadedilmişolduğugibi, sonu gelmez evrende güneş kursları olacaklardır. «Gökyüzünün Kapılarının Açıcıları«olan büyük rahipler, Osiris’in önünde «Tartılmış Sözün Gecesi»nden sonra adlandırılmış,temize çıkan ölülerin gökünde, onların bitmez tükenmez bir parıltı ile parladıklarınıgöreceklerdir.Onlarıdahaİyi'görmek içinyedikademeyiağırağır tırmanacaklardır.Buyedikat, kendisine yükselmenin yolu açıklanmışlar için, yaratılmış kâinattan bilinmez ebediyete,bozulmazölülerinönüneaçılankapılara.YüksekKademelerinIşıkSaçanRuhlarıönüne,yıkımşekilleriveYenidenDoğuşşekilleriönüne,zamanlarınbaşındanberiölülerKitabındayazıldığıgibidirekleriüzerindeoturanRâ’nınönünegider.ÇÜNKÜHERŞEY,EZELDENBERİ«ÖLÜLERKİTABINDA»YAZILMIŞTIR...EVET.EZELDENBERİ...

KAYNAKÇA

ALLEN,G.,HorusinthePyramidalTexts.Chicago,1916AMÊLINEAU,E.,LaGéographiedel’Égypte.Paris.—ÉtudesurleChapitreXVIIduLivredes

Morts , «Journal Asiatique»,T. xv et xvi. Paris, 1910.—Prolégomènes à l’Êtude de la ReligionÉgyptienne,T.n.—UnChapitredifficileduLivredesPyramides,«JournalAsiatiqueû.Paris,1913.

AYRTON,E.R.,CURELLY,C.T.etWEIGALL,A.E.P..Abydos.Londres,1904.BAILLET.J.,Idéesmoralesdel’Égypteantique.Paris.BIRCH,S,TheFuneralRitualofBookoftheDead.Londres,1867.BLACKMAN,A.M.,TheKa-housc and theSerdab, «Journal ofEgyptianArchaeology»,T. ui.

Londres,1916.—TheRockTombofMer.Londres,1914.BUCK,A.de.TheEarliestVersionoftheBookoftheDead,«JournalofEgyptianArchacology».

Londres,1949.

BUDGE, Sir E.A.Wallis, TheBook of theDead, Facsimiles of the Papyri ofHunefer,Anhai,Kerèsher and Netchemet, with Supplementary Text from the Papyrus of Nu Londres. 1899 —Egyptian Sculptures in the BritishMuseum Londres 1914—Osiris of the Egyptian Resurrection.Londres.1911,—IdeasofthefutureLife.Londres,1908.

CADET, Copie figurée d’un Rouleau de Payrus trouve à Thèbes dans un Tombeau des Rois.Vienne.1822.

CAPART,Jean,L’ArtEgyptien.ÉtudesetHistoire.Bruxelles,1924.—UneRuedeTombeauxàSaqqarah.Bruxelles,1907.—LesDébuts

del’ArienEgypte.Bruxelles,1904.—ChambrefunérairedelaVieDynastieauxMuséesRoyauxduCinquantenaire,Bruxelles,1906.—RecueildeMonumentségyptiens.Bruxelles,1902.

CHAMPOLLION.Monumentsdei’ÊgypteetdelaNubie.Paris.CHASSINAT, E et PALANQUE. Ch, Une Campagne de Fouilles dans la Nécropole d’Assiout,

«Mémoiresdel'institutFrançaisd’Arché-ologieOrientale».LeCaire,1911.DARESSY, G., Hymnes à Khnoum, «Recueil' des Travaux relatifs à la Philologie et à

l’Archéologieégyptienneetassyrienne*,T.xxvn.Paris.—Sethetsonanimal,«BulletindeHnstitutFrançaisd’Arché-ologieOrientaie»,T.xiu.LeCaire,1917,—InscriptionsduMastabadePepineferàEdfou,«AnnalesduServicedesAntiquités»,T.xvu.—LeMastabadeMera,«Mémoiresdel’institutÉgyptien»,T.m.—NoteExplicativedeMédinet-Habou,LeCaire,1897.

DAVIES,Norman deGaris, The Tomb ofNackht at Thebes,with Plates in color by L. Crane,Norman de G. Davies and F. S. Unwin of the Egyptian Expedition and Nina de Garis Davies.Publicationsofthe«MetropolitanMuseumofArt»,RobbdePeysterTitus,MemorialSeries,VolumeÎ.EditedbyAlbertM.Lythgoe,curatoroftheDepartmentofEgyptianArt.New-York,1917.—TheTombofPuyemrêatThebes,withPlates incolorbyN.deGarisDaviesandH.R.Hopgoodof theEgyptian Expedition. Publications of the «Metropolitan Museum of Art*. Edited by Albert M.Lythgoe,RobbdePeysterTitus,MemorialSeries,VolumesIIetIII.New-York,1922-1923.

DAVIES, Nina M., Ancient Egyptian Paintings, selected, copied and described by D.. with theEditorial Assistance of Alan H. Gardiner. Special Publication of the ^Oriental Institut of theUniversity of Chicago». Chicago, 1936. Édition française traduite et adaptée par ALBERTCHAMPDOR.Paris,Éditionsd’ArtAlbertGuillot,1954.

DEMEL,Hansvon,DcrTotenpapyrusdesKhonsou-mes,Vienne,1944.DENON,VoyagedanslaBasseetlaHaute-ÉgyptependantlesCampagnesduGénéralBonaparte.

Paris,AnX.DESROCHES-NOBLECOURT, Les Religions Égyptiennes, «Histoire Générale des Religions».

Paris.1948.DEVAUD,MaximesdePh’Ahotep,Fribourg,1916.DEVÉRIA,CataloguedesMSSÉgyptiensécritssurpapyrus...Paris,1862.ENGELBACH,R.,RiqqehandMemphisVLLondres,1915.ERMAN,A.,LaReligiondesÉgyptiens.Paris,1937.FAULKER,R.,TheBrcmner-RhindPapyrus.TheSongsofIsisandNephtys,«JournalofEgyptien

Archaeology.»,T.xxn.Londres,1936.FOUCART.LesMystèresd’Eleusis.Paris.FRANKFORT,H.,TheCenotaphofSetiIatAbydos,«EgyptianExplorationSociety».New-York,

1933.GARSTANG, J., Tombs of the third Egyptiaa Dynasty at Rcqaqnah and Bet Khallaf. Londres,

1904.GAUTHIER,LesFêtesduDieuMin.LeCaire,1931.GOLÉNISCHEFF,LesPapyrus hiératiquesNo1115, 1116A et 1116BduMusée dePErmlfage

ImpérialàSa:>nt-Pctcrsbourg.Saint-Pétersbourg,1913.GRAILLOT,LeCultedeCybèle,Paris.GRÉBAUT,E.,DesDeuxYeuxduDisqueSolaire,«RecueildesTravauxrelatifsàlaPhilologieet

àTArchéologieégyptienneetassyrienne»,T.i,Paris.—HymneàAmon-Râ.Paris,1874.GUIEYSSE,P.etLEFÉBURE,E.,LePapyrusfunérairedeSoutlroés.Paris.1878.K.OLPAKTCHY,G.,LivredesMortsdesAnciensÉgyptiens.Paris,1955.HORRAK,J.de.LesLamentationsd'IsisetdeNephthys.JÉQUIER,G.»ConsidérationssurlesReligionsÉgyptiennes.Neuchàtel,1948.—DouzeAnsde

Fouille» dans la Nécropole memphite, «Revue d’Histoire des Religions». Paris. — Les Templesmemphites et thèbains, desOrigines à laXVflTeDynastie. Paris, 1920.—Les Frises etObjets deSarcophagesduMoyenEmpire,«Mémoiresdel’institutFrançaisd’Archéologie»,T.XLVII.LeCaire,1921.

LACAU,P.,TextesReligieux.—SarcophagesantérieursauNouvelEmpire,«CatalogueGénéralduMuséeduCaire».LeCaire.1904.

LANGE,H.O.,DerMagischePapyrusHarris.Copenhague,1927.LANOË-VILLÈNE,G.,LeLivredesSymboles.Paris.LE PAGE-RENOUF, The Book of the De ad, facsimile of the Papyrus of Ani in the British

Muséum.Londres,1890.LEFÉBURE,LeLivredelUadès,TraductiondeL.,«BibliothèqueEgyptologique»,T.x.—L’CEuf

dans la Religion cosmique, «Revue d'Histoire des Religions», T. xvi. — Les Yeux d Horus,«BibliothegueEgyptologique»,T.1.—ÉtudesurAbydos,«Bibliothèque»,T.11.—LeLivredecequ’il y a dans l’Hadès, l’Amtuat, «BibliothèqueEgyptologique»,T. u.—LaLumière zodiacale enEgypte,«BibliothèqueEgyptologique»,T.ni.

LEFEBVRE,G., Textes duTombeau de Petosiris, «Annales du Service desAntiquités», T. xxi,1921.

LEGRAIN,G.,LeLivredesTransformations.Paris.LEPSIUS,TodtenbuchderAegypter.Leipzig,1842.LIEBLEIN,DictionnairedesNomshiéroglyphiques.Paris.LYTHGOOE,A.M,TheTreasureofLahun,«BulletinofiheMetropolitanMuséumofArt»,Part.

II.New-York,1919.MACE,A.C.,TheCasketsofPrincessSat-Hathor-Junut,«BulletinoftheMetropolitanMuséumof

Art»,T.xv.New-York,1920.MARIETTE,A.,Dendèrah,Paris.—Abydos,Paris.—LesMastabasdeVAncienEmpire.Paris,

1889.—LeSépareumdeMemphis.Parte,1882.MASPÉRO, G., Etudes d’Archèologie et de Mythologie Égyptienne, «Bibliothèque

Egyptologique».Paris.—MémoiresurquelquesPapyrusduMuséeduLottvre.Paris.—LeRituelduSacrificefu-nèrairc.Paris—LesInscriptionsdesPyramidesdeSaqqarah,Paris,1894—LeDoubleetlesStatuesprophétiques,«EtudesdeMythologieetd’ArchéologieÉgyptiennes»,T.1.Paris,1893.

MAYASSIS,S.,LeLivredesMortsdel’ÉgypteAncienneestunLivred'initiation,«Bibliothèqued'ArchéologieOrientaled’Athènes.Athènes,1955.

MAYSTRE,LesDéclarationsdInnocence.LeCaire,1937.MERCER,SamuelA.B..ThePyramidsTexts.Londres,New-York,1952.MORET,A.,LeRituelduCultedivinjournalier.Paris,1902.—MystèresÉgyptiens.Paris,1913.

—LeNiletlaCivilisationÉgyptienne.Paris,1926.—LaMiseàmortdudieuenÉgypte,Paris,1942.—HorusSauveur,«Revuedel’HistoiredesReligions»,Paris,1915.—Rois

etDieuxd’Égypte.MONTET, P., Les Scènes de laVie privée dans les Tombeaux égyptiens de I’ Ancien Empire,

Paris,1925....,MURRAY,M.A.,SaqqarahMastabas.Londres,1905.NAVILLE,E.,DasAegyptiseheTodtenbuchderXVIIIbiszurXXDynastie.Berlin,1886.—Les

TêtesdepierredéposéesdanslesTombeauxégyptiens.Genève,,1909.—LesAmulettesduchevetetde la tête. «Zeitschrift für ägyptische Sprach und Altertumskunde», T. XLVIII, 1910. — PapyrusfunérairesdeKamäraetdeNesikhonsou.Paris,1912.—TheXltbDynastyTempleatI>eirei-Bahari.Londres,1907-1910.

PETRIE,W.M.F.,TheRoyalTombsoftheFirstDynasty.Londres.1900.—TheRoyalTombsofthe Earliest Dynasties. Londres, 1901.—Denderah. Londres, 1900.—Abydos. Londres. 1903.—QurnehLondres,1909

PEYRE,M.,AtysetOsiris,Paris,1026.PINANKÖFF,A.,TheTombofRamcssesVI.New-York,1954.—LeLivreduJouretdelaNuit,

«InstitutFrançaisd’ArchéologieOrientale».LeCaire.1942.—Le«Caur»danslesTextesÉgyptiens.Paris,1930.

P1ERRET. Papyrus funéraire de Nebset. Paris, 1872. — Le Livre des Morts des AnciensÉgyptiens.Paris,1882.

PLEYTE,W.,ChapitressupplémentairesduLivredesMorts,TraductionetCommentaire.Leyde,1881.

POERTNER,B-,DieägyptischenTotenstelenalsZeugendessozialesundreligiösenLebensihrerZelt.Paderborn,1911.

RANDALL-MAC1VER,D.etMACE,A.C.,ElAmrahandAbydos,Londres,1902.REVILLOUT,RituelfunérairedePamouth.Pari«.ROUGÉ,E. de, Études sur leRituel funéraire desAnciensÉgyptiens, «RevueArchéologique».

Paris,1860.—InscriptionsdelaSépulturedesApis,«BibliothèqueÉgyptologique»,T.II.SMITH,G.E.,AContributiontotheStudyofMumificationinEgypt,«Mémoiresdel’institutÉgyptien»,T.V.LeCaire,1906.SPELEERS,L.,TextesdesPyramidesÉgyptiennes.Bruxelles.—TextesdesCercueilsduMoyen

EmpireÉgyptien,Bruxuelles,1946.STEINDORFF,G.,DasGrabdesTi.Leipzig,1913.TombedeRamsèsIX.MémoirepublicparlesMembresdelaMissionArchéologiqueFrançaise

duCaire»,T.III.LeCaire.VANDIER,J.,LaReligionÉgyptienne.Paris,1944.VIREY,Ph.,LaReligiondel’Anciennefcgyptc.Paris,1910.—LeTombeaudeRekhmàra.Paris,

1889.WEILL,R.,LeChampdesRoseauxetleChampdesOffrandes.Paris,1936.WINLOCK,H.E.,ThethebanNecropolisintheMiddleKingsdom,«TheAmericanJournalofSemiticLanguagesandLiterature».T.XXXII.

TableofContentsEskiMısır ’ınÖLÜLERKİTABlİçindekilerÇEVİRENİNÖNSÖZÜGİRİŞI.BABII.BABIII.BABIV.BABV.BABVI.BABVII.BABVIII.BABKAYNAKÇA