τα Μ αθ η μ ατικα το υ Π οδοσφαίρου

K e n B ra y

τα Μ αθ η μ ατικα to y Π οδοσφαίρου

Τίτλος πρωτοτύπου: How to Score Copyright © 2006, Ken Bray

Για την ελληνική γλώσσα:Copyright © Εκδοτικός Οίκος ΤΡΑΥΛΟΣ ISBN: 978-960-6640-25-4 Πρώτη έκδοση: 2007

Μετάφραση: Νικόλαος ΛυκομήτροςΕπιστημονική επιμέλεια: Χρίστος Χαραλαμπόπουλος, δημοσιογράφοςΔιορθώσεις/Επιμέλεια κειμένου: Νέστορας ΧοΰνοςΣελιδοποίηση: Εκδοτικός Οίκος ΤΡΑΥΛΟΣΦιλμς-Μοντά£ Γιώργος ΚέραμόςΕκτύπωση: Μάκης ΑργυρόπουλοςΒιβλιοδεσία: Ηλιόπουλος - Ροδάπουλος

Κεντρική διάθεση

Εκδοτικός Οίκος ΤΡΑΥΛΟΣΚαλλιδρομίου 54Α, 11473 ΑΘΗΝΑΤηλ.: 210 38 14 410 - 210 38 13 591, Fax: 210 38 28 174Διεύθυνση στο διαδίκτυο: www.travlos.gr e-mail: info@travlos.gr

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ένα παιχνίδι που παίζει κρυφτό με την επιστήμηΧρίστος Χαραλαμπόπουλος 9

Ευχαριστίες του συγγραφέα 13

Πρόλογος 17

1 Τα πρώτα χρόνια - από το ποδόσφαιρο του όχλουσε ένα παιχνίδι με πλήρη ανάπτυξη 27

2 Ουγγρική ραψωδία, ή παίζοντας το παιχνίδι με αριθμούς 53

3 Όλα παίζονται σε ένα φάλτσο - το άπιαστο φάουλ 95

4 Η μέτρηση, η κίνηση και ο ανεφοδιασμόςτης ανθρώπινης μηχανής 127

5 Το κίνητρο ή τα παιχνίδια του μυαλού -η ψυχολογική διάσταση 165

6 Επιστροφή στα βασικά: σουτ, κεφαλιές και πλάγια άουτ 201

7 Στημένες φάσεις: τα παιχνίδια μέσα στο παιχνίδι 221

8 Στον αέρα - διαβάζοντας το μέλλον του ποδοσφαίρου 261

Βιβλιογραφία 295

Ευρετήριο 299

7

ΕΝΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΠΟΥ ΠΑΙΖΕΙ ΚΡΥΦΤΟΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Τ Ο Υ Χ Ρ Ι Σ Τ Ο Υ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ

I Κ άποτε, παρακολουθονίσα στο πανεπιστήμιο από ευχαρί-I στηση και μόνον και όχι γιατί ήταν μάθημά μου, τις πα-

ραδόσεις ενός πολύ «μυστήριου» καθηγητή που δίδασκε ιστορία της Τέχνης. «Μυστήριου», γιατί βοηθώντας τους φοιτητές να κατανοήσουν τεχνοτροπίες και κινήματα τέχνης χρησιμοποιούσε την βοήθεια όλων των επιστημών. Από την φιλοσοφία, τα μαθημα­τικά, την φυσική, την γεωμετρία, ακόμη και την ιατρική. Ο «μυστή­ριος» αυτός τύπος, που έμοιαζε πολύ φυσιογνωμικά με το αρχέτυπο του τρελού επιστήμονα, έλεγε συχνά ότι οι ρίζες της επιστήμης, πο­τέ δεν βρίσκονται καθ’ ολοκληρίαν μέσα στην επιστήμη, όπως και ότι οι ρίζες της τέχνης δεν βρίσκονται ολοκληρωτικά μέσα στην τέ­χνη. Τότε, νέοι και αδαείς καθώς ήμασταν, ο ισχυρισμός του μας φαινόταν σαν προκλητική επίδειξη μιας καθηγητικής αυθεντίας. Και ο φίλος μου ο Μορίς -άρρωστος οπαδός της Σεντ Ετιέν- που σπούδαζε αρχιτεκτονική μια μέρα τού το είπε. Ο «μυστήριος» καθη-

9

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

γητής τότε με πολλή κατανόηση στην νεανική μας αλαζονεία, μας είχε υποδείξει μια σχέση ανάμεσα στον Πικάσο και τον Αϊνστάιν. Δύο ανθρώπων που ουδέποτε είχαν συναντηθεί και που εκεί γύρω στα 1910 άρχιζαν να ανατρέπουν την οπτική των ανθρώπων τόσο στην Τέχνη -ο Πικάσο με τον πίνακά του Οι δεσποινίδες της Αβινιόν- όσο και ο Αϊνστάιν με την διερεύνηση της έννοιας του χω­ροχρόνου και την θεωρία της σχετικότητας.

Ο «μυστήριος» μας είχε μιλήσει για το έργο ενός πολυπράγμονα φιλόσοφου και επιστήμονα Γάλλου, του Πουανκαρέ, που είχε δια­μορφώσει κάποιες εξαίρετες απόψεις για την μη ευκλείδεια γεωμε­τρία. Τον Πουανκαρέ, τον θεωρούσαν εκείνο τον καιρό και λίγο «φευγάτο». Όμως το έργο του επηρέασε τόσο τον Πικάσο που με τον κυβισμό -την γεωμετρία- ανέτρεψε την έννοια της προοπτικής στην ζωγραφική, όσο και τον Αϊνστάιν που ήξερε ότι οι αισθήσεις μας δεν αρκούν για την παρατήρηση κάποιων συμβάντων ή εννοιών, που βρίσκονται πέρα από την φαινομενική πραγματικότητα. Ο Αϊν­στάιν, λοιπόν, προχώρησε στην ανατροπή της αντίληψής μας για τον χώρο και τον χρόνο με την θεωρία της σχετικότητας.

Ούτε τότε καταλάβαμε κάτι σχετικό. Οπότε ο «μυστήριος», που κατάλαβε ότι είχε να κάνει με φοιτητές της διανοητικής κλίμακας «γκα-γκα», γύρισε σελίδα. Μας ρώτησε αν βλέπαμε ποδόσφαιρο και αν γνωρίζαμε τον μεγάλο Άγιαξ της περιόδου 1970-1973. Του εί­παμε πως φυσικά και τον γνωρίζαμε. Μας ξαναρώτησε πού πιστεύα­με ότι βρίσκονταν οι ρίζες του ολοκληρωτικού ποδοσφαίρου, του total Football, που έπαιξε εκείνη η ομάδα. Του απαντήσαμε διάφο­ρα. Στον Μίχελς, τον Κρόιφ, την πολύ καλή φουρνιά παικτών εκεί­νης της ομάδας, στη φυσική τους κατάσταση... Ο «μυστήριος», μας είχε πει τότε «είστε άσχετοι. Οι ρίζες του total Football βρίσκονται έξω από το ποδόσφαιρο. Βρίσκονται στην αρχιτεκτονική, την γεω­μετρία και στην ιδέα περί ευμετάβλητου χώρου». Μείναμε με το στόμα ανοικτό. Ο «μυστήριος», που ομολόγησε ότι λάτρευε τον Αγιαξ, την πιο γεωμετρική ομάδα από καταβολής ποδοσφαίρου, μας αποκάλυψε ότι όπως ο Ολλανδός αρχιτέκτονας Κορνέλις Λέλι

10

ΕΝΑ ΠΑ ΙΧΝΙΔΙ ΠΟΥ Π Α ΙΖΕΙ ΚΡΥΦΤΟ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ

τον 19ο αιώνα συνέλαβε την ιδέα των φραγμάτων που θα μεγάλω­ναν το καλλιεργήσιμο έδαφος των Κάτω Χωρών, έτσι και ο Μίχελς με τον Κρόιφ μετέφεραν αυτή την ιδέα στο ποδόσφαιρο. Βοηθού- μενοι από μία εξαιρετική ομάδα ταλαντούχων παικτών, βάσισαν το total Football πάνω στην ιδέα ότι ο χώρος του γηπέδου είναι ευμε­τάβλητος. Μπορεί να μεγαλώσει ή να μικρύνει αναλόγως του πώς θέλει να τον χρησιμοποιήσει κανείς. 'Οπως ακριβώς το έδαφος της Ολλανδίας. Όσο οι παίκτες του Αγιαξ είχαν την μπάλα στην κατο­χή τους, απλώνονταν στο γήπεδο προσπαθώντας να μεγαλώσουν τις πραγματικές του διαστάσεις. Αντίθετα, όταν έχαναν την κατοχή, πρέσαραν ψηλά προς την αντίπαλη περιοχή και σε ασφυκτικό βαθ­μό, προσπαθώντας να μικρύνουν τις διαστάσεις του γηπέδου.

Τότε, στα μέσα περίπου της δεκαετίας του 80, ο «μυστήριος» εκείνος καθηγητής μάς είπε ότι, ωραίο ποδόσφαιρο θα ξαναδούμε όταν επανεφεύρουμε την έννοια του ευμετάβλητου χώρου στο πο­δόσφαιρο. Έναν κενό χώρο που θα δημιουργήσει η επιστήμη και θα εκμεταλλευτεί το ταλέντο.

Αυτά τα λόγια με έκαναν, τότε, να δω με άλλα μάτια το παιχνίδι και να ανακαλύψω την στενή σχέση που έχει το ποδόσφαιρο με την επιστήμη. Την φυσική, την στατιστική, τα μαθηματικά, την ψυχο­λογία. Μια σχέση που αναδεικνύει με πολύ γλαφυρό και τεκμηριω­μένο τρόπο ο Ken Bray στο βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας. Μια σχέση που θα κάνει τους ανυποψίαστους να εκπλαγούν και τους υποψιασμένους, να σιγουρευτούν. Σε μια εποχή όπου το επαγγελ­ματικό ποδόσφαιρο στο υψηλότερο επίπεδό του -εκεί που διακυ- βεύονται εκατομμύρια- δεν μπορεί να είναι μόνον ζήτημα του ταλέ­ντου και της τύχης, η επιστήμη προσφέρει το απαραίτητο υπόβα­θρο για την βελτίωση ομάδων και ποδοσφαιριστών. Από την αερο­δυναμική της μπάλας, τον ρόλο των παπουτσιών στα φαλτσαριστά σουτ, την ψυχολογία των ποδοσφαιριστών στην διαδικασία των πέ- ναλτι, τις αναλυτικές μετρήσεις και την παρακολούθηση των δει­κτών που αφορούν στην εργοφιχπολογία των ποδοσφαιριστών, μέ­χρι την εξαντλητική μαθηματική ανάλυση των δυνατοτήτων που

I I

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

προσφέρουν τα αγωνιστικά συστήματα -ανάλογα με την ομάδα και την περίσταση- οι προπονητές έχουν αποκτήσει μια γνώση για τις δυνατότητες του παιχνιδιού, που όλο και διευρύνεται. Μια γνώση στην οποία δεν έχουν πρόσβαση, τις περισσότερες φορές, οι δημο­σιογράφοι και οι φίλαθλοι και παρ’ όλα αυτά κρίνουν με απόλυτο τρόπο, τόσο το παιχνίδι όσο και τους ποδοσφαιριστές. Το βιβλίο του Bray, αποκαλύπτοντας την σχέση του ποδοσφαίρου με την επι­στήμη, σε δεύτερο πλάνο, φανερώνει τον κίνδυνο που εμπεριέχει το στοιχείο εκείνο, το οποίο μπορεί να μετατρέψει την επιστήμη σε κομπογιαννιτισμό και το ποδόσφαιρο σε πόλεμο: την απολυτότητα. Παράλληλα, μας αφήνει να φανταστούμε την επιγραφή που θα μπορούσε να υπάρχει έξω από τα γήπεδα του αύριο: «Μηδείς αγεω­μέτρητος εισίτω». Την ίδια που υπήρχε και έξω από την Ακαδημία του Πλάτωνα.

Χρίστος Χαραλαμπόπονλος Αθήνα, 2007

12

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

I I I ποιοσδήποτε γράφει σχετικά με το ποδόσφαιρο και ει- I ν δικά για τις επιστημονικές βάσεις του σύγχρονου παιχνι- I — διού, αντιμετωπίζει ένα πρόβλημα. Δεν υπάρχουν πολλά γραπτά αρχεία που να χρονολογούνται πριν από τις αρχές της δε­καετίας του 1950, όταν, τότε, το παιχνίδι κυβερνούσε η παράδοση και οι τεχνικές καινοτομίες διαδίδονταν κυρίως μέσα από προφορι­κές μαρτυρίες. Επομένως, έχω αντλήσει πολλά στοιχεία από την εμβριθή μελέτη του Μόρις Μαρπλς, Ιστορία του Ποδοσφαίρου, για να περιγράψω τις πρώιμες μορφές του παιχνιδιού στην Αγγλία, και από την πνευματώδη και γλαφυρή μελέτη του Μπράιαν Γκλάνβιλ, Η Ιστορία του Παγκοσμίου Κυπέλλου για πληροφορίες σχετικά με την παγκόσμια διάσταση του αθλήματος. Επίσης, το βιβλίο Με Κλοτσιές και Ουρλιαχτά: Προφορική Ιστορία του Ποδοσφαίρου στην Αγγλία, των Ρόγκαν Τέιλορ και Αντριου Γουόρντ, υπήρξε μια πλού­σια πηγή έμπνευσης, ειδικά σε ό,τι αφορά τις αποκαλύψεις των

13

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

παικτών και των προπονητών για την πολιτιστική και τεχνική πρό­οδο του ποδοσφαίρου. Η ψυχολογία του αθλήματος είναι μια πιο καινούρια επιστήμη, που ίσως δεν έχει αφομοιωθεί ακόμα απ’ όλους τους παράγοντες του ποδοσφαίρου. Το βιβλίο του Τζον X. Κερ, Επανεκημώηας το Ζήτημα της Επιθετικότητας και της Βίας στον Αθλητισμό, υπήρξε μια ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών σχετικά με τη βία στη σύγχρονη μορφή του αθλήματος.

Αυτές και άλλες πηγές από τις οποίες άντλησα στοιχεία, ανα- φέρονται στη βιβλιογραφία, όπου πήρα -αυτό που μπορεί ίσως να φανεί ως- μια ασυνήθιστη απόφαση, να συμπεριλάβω επιστημονι­κές πηγές σε ένα έργο για το πλατύ κοινό. Αυτό μπορεί να αποδει­χτεί λιγότερο δυσνόητο από όσο θα ήταν, αν γέμιζα το κείμενο με μαθηματικές εξισώσεις και ελπίζω ότι κάποιοι δεν θα «τρομάξουν» και θα ψάξουν το θέμα αναλυτικότερα. Ένα καλό σημείο εκκίνη­σης για όσους ενδιαφέρονται αποτελεί η περιεκτική συλλογή από άρθρα επιστημονικών περιοδικών των Τόμας Ράιλι και Α. Μαρκ Γουίλιαμς, στο βιβλίο Η Επιστήμη και το Ποδόσφαιρο. Δεν είναι το καλύτερο βιβλίο που θα μπορούσε να διαβάσει κάποιος πριν κοι­μηθεί αλλά αποτελεί μια από τις καλύτερες περιγραφές της επι­στήμης του σύγχρονου ποδοσφαίρου σε όλο της το φάσμα.

Ξεχωριστές ευχαριστίες ανήκουν στον Πίτερ Τάλακ του πρα­κτορείου πνευματικών δικαιωμάτων Κόνβιλ και Γουόλς, που μου έδωσε την έμπνευση για το βιβλίο Τα Μαθηματικά τον Ποδοσφαίρου και στον Μπέλα Σαντ, των Εκδόσεων Γκράντα, που με καθοδήγησε υπομονετικά σε ό,τι αφορά τα βασικά στοιχεία για την επιμέλεια μιας έκδοσης ώστε να φθάσω στην τελική μορφή του χειρογράφου.

Πάνω απ’ όλα θα ήθελα να αναφέρω την υποχρέωσή μου στον Ντέιβιντ Κέργουιν, Καθηγητή της βιο-Μηχανικής στο Ινστιτούτο του Πανεπιστημίου της Ουαλίας, στο Κάρντιφ. Οι βιο-Μηχανικές πληροφορίες του Ντέιβιντ «στρογγύλεψαν» πολλές από τις πιο υπερβολικές θεωρητικές εικασίες μου στην έρευνα που κάναμε από κοινού, παρότι κάποιες από αυτές αφαιρέθηκαν από το βιβλίο. Οι εξωφρενικές ιδέες που κάποιες φορές αποτυπώνονται πάνω σε

14

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

χαρτοπετσέτες στις καφετέριες των πανεπιστημίων, εξακολουθούν να έχουν θέση σε μια επιστημονική εργασία, και ο Ντέιβιντ θ’ ανα­γνωρίσει την έμπνευση που γεννήθηκε από τέτοιες ιδέες στην αφή­γηση που ακολουθεί.

Κεν Μπρέι Μπαθ, 2005

15

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΓτΐI I ο ποδόσφαιρο, σε μια μορφή που να μοιάζει με τη σημε- I ρινή, εμφανίστηκε πριν από περίπου 150 χρόνια. Ξεκί-

νησε από μια ταπεινή αφετηρία, εξελίχθηκε στο πιο δη­μοφιλές παιχνίδι του κόσμου, και σήμερα παίζεται από 240 εκατομ­μύρια ανθρώπους σε 200 χώρες. Οι μεγάλες διοργανώσεις, όπως το Παγκόσμιο Κύπελλο, προσελκύουν δισεκατομμύρια τηλεθεατών, πολύ περισσότερους από οποιοδήποτε άλλο άθλημα. Ο ρυθμός των αλλαγών ήταν γρήγορος στα πρώτα χρόνια της εμφάνισής του, μο­λονότι πολλές από τις καινοτομίες που διαμόρφωσαν τα χαρακτη­ριστικά του παιχνιδιού όπως είναι σήμερα, επινοήθηκαν σχεδόν αποκλειστικά τα τελευταία πενήντα -περίπου- χρόνια. Ορισμένες αλλαγές ήταν προς το χειρότερο. Σε σύγκριση με τα Κορινθιακά ιδεώδη -δηλαδή, με τις αξίες των ευγενών ερασιτεχνών- που χαρα­κτήριζαν τους συλλόγους της πρώιμης Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου στην Αγγλία της δεκαετίας του 1860, το ποδόσφαιρο έχει πολύ πιο

17

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

σκληρό, πολύ πιο επαγγελματικό πρόσωπο, όπου κι αν παίζεται στη σύγχρονη εποχή. Αρχικά δεν ήταν αναγκαία η παρουσία διαι­τητών παρά το γεγονός ότι το παιχνίδι στην πρώιμη μορφή του ήταν πολύ σκληρότερο, οι αρχηγοί (των ομάδων) επέλυαν τις δια­φωνίες τους μέσα από φιλικές συζητήσεις και συμφωνούσαν για τις ποινές που θα επέφερε η παραβίαση των κανονισμών, όπως π.χ., τα εσκεμμένα φάουλ. Στην αρχή δεν υπήρχαν επίσημες ποινές για το αντιαθλητικό παιχνίδι, αφού κανένας παίκτης δεν ξεκινούσε να αγωνιστεί με τέτοιες προθέσεις. Όταν καθιερώθηκε το πέναλτι, το 1891, ορισμένοι τερματοφύλακες αρνούνταν να κάτσουν κάτω από τα δοκάρια τους για να εκτελεστεί η ποινή, διαμαρτυρόμενοι με αυ­τό τον τρόπο για την αντιαθλητική συμπεριφορά του συμπαίκτη τους, που είχε κάνει φάουλ στον αντίπαλο για να τον εμποδίσει να σκοράρει. Συγκρίνετε αυτή τη συμπεριφορά με τους θεατρινισμούς που κυριαρχούν στις σημερινές περιπτώσεις πέναλτι, ή με τον εκ­φοβισμό των διαιτητών που παίρνουν αμφιλεγόμενες αποφάσεις.

Η εμπορευματοποίηση -περισσότερο από κάθε άλλον παράγο­ντα- οδήγησε τις αλλαγές στον χώρο του ποδοσφαίρου σε ένα ανώ­τερο επίπεδο. Αν κάποιος αμφιβάλλει γΓ αυτό, ας συμβουλευτεί τους οικονομικούς ισολογισμούς (Deloitte και Touche Sport, 2005) των «κορυφαίων πέντε» του ευρωπαϊκού ποδοσφαίρου -των μεγαλύτε­ρων πρωταθλημάτων, που αντιστοιχούν στην αγγλική Πρέμιερσιπ- στην Αγγλία, την Ιταλία, τη Γερμανία, την Ισπανία και τη Γαλλία. Την περίοδο 2003-04, τα καθαρά έσοδα υπολογίστηκαν σε 3,9 δισε­κατομμύρια στερλίνες (5,5 δις ευρώ). Η μέση τιμή εσόδων για την Ιταλία, τη Γερμανία, την Ισπανία και τη Γαλλία ήταν 638 εκατομμύ­ρια στερλίνες (957 εκατομμύρια ευρώ) για την καθεμία, ενώ για την Αγγλία μόνο έφτασαν στα 1,3 δισεκατομμύρια στερλίνες (1 δις 950 εκ. ευρώ), ποσό διπλάσιο από εκείνο που είχε η κάθε μία από τις άλ­λες τέσσερις χώρες. Από τα 1,3 δισεκατομμύρια στερλίνες των κερ­δών του αγγλικού ποδοσφαίρου, περίπου το 45% προήλθε από τις συμφωνίες για τα τηλεοπτικά δικαιώματα, συμφωνίες που κάποιοι αποκάλεσαν «συναλλαγές με περιθώριο κέρδους έως και 100%».

18

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Στην Αγγλία πάντα, οι θεατές -οι φίλαθλοι- συνειοέφεραν 395 εκα­τομμύρια στερλίνες (592 εκ. ευρώ) μέσω της αγοράς εισιτηρίων. Επί­σης, αγόρασαν εμφανίσεις ομάδων αξίας 100 εκατομμυρίων στερλι­νών (150 εκ. ευρώ), γεγονός που -με δεδομένη τη συχνότητα που οι ομάδες αλλάζουν στολή στο σημερινό ποδόσφαιρο- συνιστά μια ιδιαι­τέρως κερδοφόρα εμπορευματική δραστηριότητα.

Ωστόσο, παρά τον κυνικό χαρακτήρα της εμπορευματικής πλευ­ράς του παιχνιδιού, η γοητεία του βρίσκεται στη θεμελιώδη απλότη­τά του - κι αυτό, επειδή, σε μεγάλο βαθμό, η νηπιακή ανάπτυξη του ποδοσφαίρου κατά τον 19ο αιώνα βασίστηκε σε καινοτομίες που ει- σήγαγαν σχετικά λίγα άτομα, παίκτες και προπονητές, που ανέλυ­σαν σε βάθος την ουσιαστική φύση του ποδοσφαίρου. Τα σύγχρονα συστήματα του παιχνιδιού αναπτύχθηκαν κυρίως ως αντίδραση στις τροποποιήσεις του πρώιμου κανονισμού του οφσάιντ, που αποτελεί ακόμα και σήμερα ένα αμφιλεγόμενο ζήτημα. Αυτές οι αλλαγές ευ- θύνονταν για τη μετατροπή του βικτοριανού ποδοσφαίρου από ένα παραλήρημα ατομισμού με κύριο χαρακτηριστικό του την ντρίμπλα, σε ένα ομαδικό παιχνίδι με πολλές πάσες, σχεδόν ίδιο με αυτό που παρακολουθούμε σήμερα. Ωστόσο, σ’ αυτή καθαυτή τη φύση του σημερινού ποδοσφαίρου -δηλαδή, στην αλληλουχία μιας σειράς από πάσες- υπάρχει ένας απαράβατος κανόνας, ένας κρυφός «νόμος» τον οποίο δεν είχε εκτιμήσει κανείς μέχρι τη στιγμή που άρχισε να εφαρμόζεται στο παιχνίδι η ποσοτική επιστήμη, στη δεκαετία του 1960. Πρόκειται για ένα πολύ απλά διατυπωμένο στατιστικό γεγο­νός: οι πιθανότητες να πετύχεις μια σειρά από διαδοχικές πάσες μειώνεται δραστικά όσο περισσότερο συνεχίζεται η κίνηση. Περισ­σότερες από έξι συνεχόμενες πάσες είναι πολύ σπάνιο φαινόμενο, ακόμα και σε επίπεδο κορυφαίων ομάδων. Αυτή η διαπίστωση αντι­μετωπίζεται συχνά με δυσπιστία- ο καθένας μπορεί να παραθέσει μια θαυμάσια αλληλουχία από οκτώ, ίσως και περισσότερες πάσες, που καταλήγει σε ένα θεαματικό γκολ. Το πρόβλημα είναι πως η πο­λύ επιλεκτική μνήμη ξεχνάει αμέσως τον όγκο της αχρηστίας σε ένα μέσο παιχνίδι, που περιλαμβάνει τις πληκτικές εναλλαγές όπου χά­

19

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

νεται η μπάλα ή κερδίζεται μετά από μία ή δύο πάσες. Στα τελικά στάδια, αυτό που μετράει είναι η ποιότητα και όχι η ποσότητα των εναλλαγών και της εκτέλεσης τους. Όταν το γήπεδο χωρίζεται σε τρεις γραμμές, την αμυντική, τη μεσαία και την επιθετική, η έρευνα αποδεικνύει ότι το 80% όλων των τερμάτων σημειώνονται ύστερα από τρεις ή λιγότερες συνεχόμενες πάσες στην επιθετική γραμμή, ενώ πάνω από το 60% επιτυγχάνονται από κατοχή της μπάλας που κερδίζεται σ’ αυτό το κομμάτι του γηπέδου. Το πιο παράδοξο απ’ όλα είναι η αναλογία των τερμάτων που επιτυγχάνονται στο επαγ­γελματικό παιχνίδι με σουτ. Αν αποφασίσουμε να μετρήσουμε πόσα σουτ μετατρέπονται σε γκολ, προκύπτει μια αναλογία περίπου ένα στα εννιά, ή ένα στα δέκα, αλλά κανείς δεν ξέρει γιατί θα πρέπει να είναι έτσι τα πράγματα.

Ευρήματα όπως αυτά οδήγησαν σε πολλές αντιπαραθέσεις, κα­θώς πολλοί παρατηρητές αρνούνταν να δεχτούν πως η στατιστική πιθανότητα έπαιζε οποιονδήποτε ρόλο σε ένα παιχνίδι με τόσο προφανή σκοπό. Το 1969, ο διευθυντής του αθλητικού τμήματος των Times συνόψισε σε ένα άρθρο του τις απόψεις των διαφωνού- ντων. Σύμφωνα με τον τίτλο του, «Οι καρφίτσες είναι καλύτερες από τη στατιστική στα ποδοσφαιρικά στοιχήματα». Αυτή η άποψη διακωμωδούσε την επίσημη έρευνα, κάνοντας έναν παραλληλισμό ανάμεσα στα επιστημονικά ευρήματα και στα εκατομμύρια των απλών ανθρώπων που ήλπιζαν να κερδίσουν μια περιουσία στα «στοιχήματα», μια μορφή τζόγου, όπου οι συμμετέχοντες έπρεπε να επιλέξουν οκτώ ομάδες του αγγλικού και του σκοτσέζικου πρωτα­θλήματος, των οποίων τα παιχνίδια πίστευαν ότι θα τελείωναν ισό­παλα. Οι σοβαροί παίκτες μελετούσαν στατιστικές και προηγούμε­να αποτελέσματα, όμως, πολλοί απ’ αυτούς που είχαν κερδίσει με­γάλα ποσά ομολογούσαν ότι επέλεγαν τις ομάδες με δεμένα τα μά­τια, τρυπώντας με μια καρφίτσα τυχαίες θέσεις πάνω στο στοιχη- ματικό δελτίο των αγώνων. Το άρθρο των Times συνέκρινε μάλλον ειρωνικά τα καρφιτσώματα με τη στατιστική ανάλυση των αγώνων. Αυτού του είδους οι απόψεις, όμως, παραμερίστηκαν από μια χού­

20

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

φτα προπονητών οι οποίοι ενθουσιάστηκαν από αυτές τις ιδέες και επηρεάστηκαν από τη δύναμη των στατιστικών στοιχείων, υιοθετώ­ντας το αποτελεσματικό, αν και διόλου ελκυστικό, παιχνίδι με τις «μακρινές μπαλιές». Αυτός ο τρόπος παιχνιδιού, βασιζόταν στην ιδέα ότι το πέρασμα της μπάλας στην επιθετική γραμμή με όσο το δυνατόν λιγότερες περιττές ενέργειες, ήταν η καλύτερη μέθοδος για να σημειωθεί γκολ. Μάλιστα ορισμένες αγγλικές ομάδες τελειοποίη­σαν αυτό το είδος παιχνιδιού στα εγχώρια πρωταθλήματα.

Η στατιστική έρευνα εμπλουτίστηκε γρήγορα όταν, στη δεκαε­τία του 1960, εφαρμόστηκαν στο ποδόσφαιρο τεχνικές που προέρ­χονταν από πολλούς άλλους επιστημονικούς κλάδους - και από τό­τε, η επιστήμη του ποδοσφαίρου έγινε ένα απαραίτητο εργαλείο για την κατανόηση και την ανάπτυξη του παιχνιδιού. Εκείνη ακριβώς την εποχή ξεκίνησε και το προσωπικό μου ενδιαφέρον για την επι­στήμη που βρίσκεται πίσω από το ποδόσφαιρο. Μου (ραινόταν ότι το φαλτσαριστό φάουλ ήταν ένα εξίσου ενδιαφέρον θέμα συζήτη­σης για τη θεωρητική φυσική, όσο και τα προβλήματα της κβαντι­κής μηχανικής. Αυτός ο θεαματικός τρόπος για να ξεπερνάει κάποιος το εμπόδιο του αμυντικού τείχους των παικτών είχε μόλις αρχίσει να καθιερώνεται στο ευρωπαϊκό παιχνίδι, ενώ είχε ήδη εμφανιστεί νωρίτερα στη Νότια Αμερική. Τι ήταν αυτό που πιθανώς συνέβαινε στα φευγαλέα οκτώ δέκατα του δευτερολέπτου ανάμεσα στο σουτ και το γκολ, που μπορούσε να μεταβάλλει τόσο θεαματικά την τρο­χιά της μπάλας; Ζήτησα τη γνώμη ενός από τους Αγγλους διεθνείς που είχε αγωνιστεί στον επικό τελικό του Παγκοσμίου Κυπέλλου στο Γουέμπλεϊ, το 1966. Το ερώτημά μου ήταν απλό: γιατί η μπάλα φεύγει τόσο συχνά πάνω από τα δοκάρια, σαν μπαλόνι που ξεφου­σκώνει, όταν σουτάρει ένας άπειρος παίκτης; Είχα αρχίσει να πι­στεύω ότι ο αποφασιστικός παράγοντας ήταν το φάλτσο, υπονοώ­ντας ότι οι κορυφαίοι παίκτες χρησιμοποιούσαν αυτή την τεχνική, συνειδητά ή όχι, για να επιτύχουν εντυπωσιακά γκολ από φάουλ. Σκέφτηκε για ένα λεπτό και είπε: «Οφείλεται στο ότι η μπάλα είναι ελαφριά και γεμάτη αέρα, γΓ αυτό το λόγο παίρνει ύψος».

21

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Αιφνιδιάστηκα τόσο πολύ από αυτή την παράξενη απάντηση, που έκανα ένα απλό πείραμα για να διαπιστώσω αν υπήρχε κάποια δόση αλήθειας στην ερμηνεία του. Το μόνο που χρειαζόμουν ήταν μια αντλία, ένα μανόμετρο και μια ζυγαριά ακριβείας. Βέβαια, υποτί­θεται πως οι θεωρητικοί δεν πρέπει να μπαίνουν στο εργαστήριο, καθώς έχουν την τάση να σπάνε διάφορα πράγματα, οπότε δέχτηκα γενική επίθεση και αρκετό «δούλεμα» από τους πειραματιστές συνα­δέλφους μου, ωστόσο πήρα εύκολα την απάντησή μου. Για να φου­σκώσουμε μια μπάλα στο επίπεδο πίεσης που ορίζουν οι κανονισμοί απαιτούνται μόνο 7 γραμμάρια αέρα, λιγότερο από το 2% του βά­ρους της μπάλας. Και με δεδομένο το βάρος που ορίζουν οι κανονι­σμοί, δηλαδή μεταξύ 397 και 454 γραμμαρίων (14-16 ουγκιές), η μπάλα δεν είναι ιδιαιτέρως ελαφριά. Το σωστό φούσκωμα είναι απαραίτητο για την αντοχή της μπάλας σε μια αναπήδηση, καθώς και για την εξασφάλιση ενός σταθερού αεροδυναμικού σχήματος όταν διασχίζει με ταχύτητα τον αέρα' όμως, σε ό,τι αφορά την ανύ­ψωσή της, ο αέρας που περιέχει δεν παίζει κανέναν απολύτως ρόλο. Η ανεπιθύμητη συνέπεια που κάνει την μπάλα να ανυψώνεται ανε­ξέλεγκτα είναι η αεροδυναμική που της προσδίδει το ανάποδο φάλ­τσο. Οι μαθηματικές εξισώσεις που περιέγραφαν την πορεία μιας μπάλας με φάλτσο ήταν εύκολο να διατυπωθούν, αλλά πολύ δύσκο­λο να επιλυθούν με τους υπολογιστές της δεκαετίας του 1960. Τέ­λος, θα ήταν πρακτικά αδύνατο, εκείνη την εποχή, να υπολογίσουμε επακριβώς τη θέση της μπάλας στις τρεις διαστάσεις σε ένα πειρα­ματικό ελεύθερο χτύπημα, προκειμένου να αξιολογήσουμε σωστά τη θεωρία του φάλτσου της μπάλας.

Ο επιστημονικός τομέας έχει διευρυνθεί σημαντικά από τη δε­καετία του 1960, και μολονότι υπάρχουν ακόμα κάποιοι σκεπτικι­στές που θεωρούν πως η φράση «επιστήμη του αθλητισμού» συνί- σταται από αντικρουόμενες έννοιες, κάποιοι άλλοι δείχνουν ένα πιο ανοιχτό μυαλό. Σε μία τουλάχιστον επιστήμη, αυτήν της ανθρώπι­νης φυσιολογίας -δηλαδή, της επιστήμης των μηχανικών, φυσικών και βιοχημικών λειτουργιών της ζωής- η συνεισφορά των επιστημό­

22

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

νων του αθλητισμού είναι ζωτικής σημασίας. Οι αθλητικοί σχολια­στές λένε συχνά ότι το παιχνίδι έχει γίνει λιγότερο δυναμικό, εννοώ­ντας ότι απαγορεύεται όλο και πιο πολύ η επαφή μεταξύ των παι­κτών που αγωνίζονται για την κατοχή της μπάλας. Στην πραγματι­κότητα, ισχύει το αντίθετο- η φυσική επαφή μπορεί να έχει περιορι­στεί, αλλά οι απαιτήσεις του παιχνιδιού σε ό,τι αφορά την πίεση που ασκείται στον μεταβολισμό του σώματος έχουν μεγιστοποιηθεί, καθώς έχει αυξηθεί η ένταση του παιχνιδιού. Σε έναν αγώνα που οδηγείται σε παράταση, ένας μέσος που συμμετέχει και στα 120 λε­πτά θα τρέξει περίπου 13 χιλιόμετρα - και δεν εννοούμε ένα απλό τρέξιμο στο πάρκο- καθ’ όλη τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο παίκτης θα λειτουργεί σ’ ένα μέσο επίπεδο του 75% της ανώτατης αεροβικής ικανότητας του σώματος, δηλαδή του μηχανισμού που ευθύνεται για τη μεταφορά οξυγόνου στα ενεργά μυϊκά κύτταρα τα οποία τροφοδοτούν τη φυσική άσκηση. Αυτό θα πρέπει να συγκρι- θεί με ένα ελάχιστο μέγεθος της τάξεως του 6%, που αποτελεί το απόθεμα των απαιτήσεων αεροβικής ενέργειας ενός φορμαρισμέ­νου αθλητή. Για τα σύντομα, έντονα ξεσπάσματα η πίεση πάνω στον μεταβολισμό ξεπερνά το ανώτατο αερόβιο όριο και τα ήδη εξαντλημένα αποθέματα ενέργειας λεηλατούνται από αυτές καθαυ­τές τις μυϊκές ομάδες, τις λεγόμενες αναερόβιες πηγές. Οι επαγγελ­ματικοί σύλλογοι προσλαμβάνουν φυσιολόγους για να προσδιορί­σουν την ποσότητα αυτών των απαιτήσεων ανά παίκτη και -πολύ περισσότερο- για να καθορίσουν τις διατροφικές απαιτήσεις που οδηγούν στην επαναφορά των επιπέδων ενέργειας τα οποία εξα­ντλούνται σχεδόν ολοκληρωτικά μετά από σκληρούς αγώνες.

Παρόμοια παραδείγματα θα μπορούσε να εντοπίσει κάποιος σε συγγενή πεδία του ίδιου τομέα. Αν ξεφυλλίσετε οποιοδήποτε από τα επιστημονικά περιοδικά που είναι αφιερωμένα στον αθλητισμό, θα διαπιστώσετε ότι υπάρχουν κείμενα που σχετίζονται με διάφο­ρες επιστήμες όπως η φυσική, τα μαθηματικά, η βιολογία, η φυσιο­λογία, η βιο-Μηχανική, η επιστήμη των υπολογιστών και η ψυχο­λογία. Το ποδόσφαιρο, με όλες τις κώδικές ονομασίες του (ράγκμπι,

23

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

κέλτικο ποδόσφαιρο, αυστραλέζικο φούτμπολ) σχολιάζεται στη βι­βλιογραφία, μολονότι το κλασικό ποδόσφαιρο (αυτό που οι αμερι- κανοί ονομάζουν soccer για να το ξεχωρίζουν από το δικό τους πο­δόσφαιρο, το ράγκμπι) κυριαρχεί και τόσο το παιχνίδι όσο και οι παίκτες, έχουν κερδίσει πολλά από την εφαρμοσμένη έρευνα. Αξί­ζει, επίσης, να αναφέρω ότι από το 1987 και κάθε τέσσερα χρόνια, διεξάγεται και ένα Παγκόσμιο Συνέδριο για την Επιστήμη και τον Αθλητισμό που συγκεντρώνει όλους όσοι ενδιαφέρονται για την πο­σοτική έρευνα σ’ αυτόν τον τομέα. Το συνέδριο έγινε για πρώτη φορά στο Λίβερπουλ και από τότε φιλοξενείται σε διάφορες πόλεις όπως το Αϊντχόβεν, το Κάρντιφ, το Σίδνεϊ και η Λισαβόνα.

Στα κεφάλαια που ακολουθούν καταπιάνομαι με το μεγάλο θέ­μα της επιστήμης και του ποδοσφαίρου, ξεκινώντας από την ιστο­ρία του ποδοσφαίρου, όχι απλώς για να εντυπωσιάσω με μια συναρ­παστική αφήγηση, αλλά για να δείξω πώς διαμορφώθηκε το παιχνίδι στο πέρασμα του χρόνου - από τους περιορισμούς υπό τους οποίους παιζόταν αρχικά, μέχρι σήμερα. Στη συνέχεια επιστρατεύεται η επι­στήμη για να αποσαφηνίσει την εξέλιξη σε θέματα ταιαικής και να αποκαλύψει πώς εκμεταλλεύονται οι κορυφαίοι ποδοσφαιριστές την αεροδυναμική για να επιτύχουν θεαματικά γκολ χτυπώντας φάουλ Οι ποδοσφαιρικές κινήσεις μπαίνουν κάτω από το μικροσκόπιο, ξε­κινώντας από τις μελέτες που αποκάλυψαν πρώτες τι ποσό ενέρ­γειας ξοδεύουν οι παίκτες στις διάφορες θέσεις, και καταλήγοντας στον αντίκτυπο που είχαν αυτά τα ευρήματα στη φυσική κατάστα­ση του ποδοσφαιριστή και στη διατροφή του. Ένας άλλος, ραγδαία αναπτυσσόμενος επιστημονικός τομέας, είναι η ψυχολογία του αθλητισμού. Συχνά, το παιχνίδι κερδίζεται ή χάνεται στο μυαλό, γε­γονός που υπογραμμίζει τη σημασία της σωστής ψυχολογικής προ­ετοιμασίας. Στη συνέχεια, αναλύονται οι βασικές ποδοσφαιρικές αρετές του σουτ, της κεφαλιάς και της επαναφοράς που οδηγούν στην ανάλυση συγκεκριμένων φάσεων όπως είναι τα πέναλτι και τα ελεύθερα χτυπήματα, «τα παιχνίδια εντός του παιχνιδιού». Στο τέ­λος του βιβλίου, αναπτύσσω ορισμένους προβληματισμούς που

24

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

αφορούν το μέλλον όχι το μακρινό μέλλον, αλλά τις εξελίξεις που ήδη διαγράφονται, όπως την τεχνολογία που θα «αποφασίζει» για τις αμφιλεγόμενες φάσεις πάνω στη γραμμή του τέρματος, καθώς και την ποιότητα του τεχνητού χλοοτάπητα που έχει καθοριστική σημασία για την εξέλιξη του ποδοσφαίρου.

Κάποιοι ίσως εκπλαγούν από το γεγονός ότι η επιστήμη έχει τό­σο πολλά να πει σε ό,τι αφορά την ανάπτυξη του ποδοσφαίρου. Άλλοι ίσως υποστηρίξουν ότι η παρουσία της σ’ αυτό που ο Πελέ αποκάλεσε «ένα υπέροχο παιχνίδι», συνιστά ένα είδος βιασμού. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, το ποδόσφαιρο είναι μια τέχνη, και η εξονυχιστική επιστημονική έρευνα το υποβαθμίζει ως θέαμα. Το επιχείρημα είναι παλιό. Ο ποιητής Τζον Κητς οδυρόταν όταν ο Νεύτωνας δήλωνε ότι το ουράνιο τόξο ήταν απλώς ένα φάσμα χρω­μάτων, και στο ποίημά του «Λάμια», αναρωτιόταν: «Άραγε, μήπως όλα τα θέλγητρα εξαφανίζονται με το απλό άγγιγμα της ψυχρής φι­λοσοφίας;» Στην εποχή του Κητς, η φιλοσοφία ισοδυναμούσε με την επιστήμη· ίσως όχι με την επιστήμη των εργαστηρίων και της υπολογιστικής ανάλυσης, όπως την αναγνωρίζουμε σήμερα, όμως η κριτική του επαναλαμβάνεται από τους σύγχρονους διαφωνούντες και νομίζω ότι παραβλέπει τα μεγάλα πλεονεκτήματα που μπορεί να προσφέρει η επιστήμη. Η χάρη και ο σκοπός του παιχνιδιού δεν υπονομεύονται από τις επιστημονικές παρατηρήσεις. Αντιθέτως, καθώς αποκαλύπτονται οι κρυμμένοι κανόνες του ποδοσφαίρου, η απόλαυσή μας συνεχώς αυξάνεται. Ας τολμήσουμε να εφαρμόσουμε λίγη «ψυχρή φιλοσοφία» στο ποδόσφαιρο. Το παιχνίδι το αντέχει.

25

Κεφάλαιο 1

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ - ΑΠΟ ΤΟ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟ ΤΟΥ ΟΧΛΟΥ ΣΕ ΕΝΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΜΕ ΠΛΗΡΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

ίτΐI I ο ποδόσφαιρο κατάγεται απευθείας από ένα τραχύ, βίαιο I παιχνίδι που παιζόταν αρχικά στις πόλεις και στα χωριάL h · · · ^ της μεσαιωνικής Αγγλίας. Τέσσερις επιζήσαντες απόγο­νοι αυτών των πρώιμων αγώνων μάς δίνουν μια ιδέα για το τι συνέ- βαινε τότε. Αυτοί οι απόγονοι είναι τα παιχνίδια της Τρίτης της Τυ­ροφάγου που παίζονται ακόμη στο Άλνγουικ του Νορθάμπερλαντ, τα παιχνίδια του Άσμπουρν στο Ντέρμπισάιρ, του Άθερστόουν στο Γουόρικσάιρ και του Σέτζφιλντ, στο Ντάραμ. Πριν από εκατόν πε­νήντα χρόνια, η λίστα ήταν πολύ πιο μεγάλη και υπάρχουν αρχεία για το ποδόσφαιρο που παιζόταν στο τετραήμερο της Τυρινής σε μέρη όπως το Ντέρμπι, το Σκάρμποροου, το Γουίτμπι, το Τουίκε- ναμ και το Λονδίνο, για ν’ αναφέρουμε μερικά από αυτά. Το αρχαίο παιχνίδι παιζόταν επίσης στην Ουαλία και στην περιοχή των συνό­ρων της Ανατολικής Σκοτίας- έχουμε, επίσης, μαρτυρίες για ένα παρόμοιο παιχνίδι που ονομαζόταν !α Soule και το έπαιζαν στη Βρε­

27

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

τάνη και στη Νορμανδία ήδη από τον Μεσαίωνα. To la Soule εξα­φανίστηκε σταδιακά στη Γαλλία προς τα τέλη του 18ου αιώνα, ωστόσο γνώρισε μια περιορισμένη αναβίωση στη σύγχρονη εποχή. Παρομοίως, στη Αναγεννησιακή Φλωρεντία της Ιταλίας παιζόταν το calcio, με την παραδοσιακή μορφή του, μολονότι η καταγωγή αυ­τού του είδους ποδοσφαίρου είναι αρκετά νεότερη σε σχέση με τα αγγλικά και τα γαλλικά μεσαιωνικά παιχνίδια.

Οι αγώνες που διεξάγονταν μια φορά τον χρόνο, το τετραήμερο της Τυρινής, πριν από το Πάσχα, διέπονταν από απλούς κανόνες. Μια και μπορούσε ν’ αγωνιστεί κάθε κάτοικος της τοπικής περιφέ­ρειας, οι παίκτες των ομάδων μετριούνταν συχνά σε εκατοντάδες. Σ’ αυτά τα παραδοσιακά παιχνίδια, τα τέρματα ήταν εύκολα ανα­γνωρίσιμα οροθέσια - μια πόρτα, ένα δέντρο, ή η σκεπαστή είσο­δος ενός ευδιάκριτου κτιρίου. Κάποιες φορές συναγωνίζονταν τοπι­κές ενορίες, όπως γίνεται ακόμη και σήμερα στο Σεν Πολ και στο Σεν Μάικλ του Άλνγουικ. Στο παιχνίδι του Άσμπουρν, όπου οι κά­τοικοι της Άνω Πόλης αντιμετωπίζουν τους κατοίκους της Κάτω Πόλης, η διάκριση γινόταν πάντα με βάση τη γενέτειρα. Οι κάτοι­κοι της Άνω Πόλης γεννιούνται βόρεια του ποταμού Χένμορ, ο οποίος αποτελεί μέρος του γηπέδου. Οι κάτοικοι της Κάτω Πόλης γεννιούνται νότια του ποταμού. Τα τέρματα σ’ αυτό το παιχνίδι ορίζουν πέτρινοι πλίνθοι, τοποθετημένοι πέντε χιλιόμετρα μακριά ο ένας από τον άλλον στις όχθες του ποταμού, και έχουν αντικατα­στήσει τα αρχικά τέρματα που βρίσκονταν στους μύλους του Στέρ- στον και του Κλίφτον.

Για το παιχνίδι στο Άσμπουρν, που παίζεται από την εποχή του Μεσαίωνα, διασώζονται αξιόπιστες ιστορικές καταγραφές οι οποίες ξεκινούν από το 1891 και καταλήγουν στις μέρες μας. Αν κάποιος ξεφυλλίσει τις παρατηρήσεις και τις στατιστικές όλων αυτών των ετών, αναμφισβήτητα θα περάσει μερικές πολύ ευχάριστες ώρες. Μονάχα οι περιορισμοί που επιβλήθηκαν στην ύπαιθρο εξαιτίας του αφθώδους πυρετού το 1968 και το 2001, εμπόδισαν τη διεξα­γωγή του παιχνιδιού. Κάθε Τρίτη της Τυροφάγου και κάθε Καθαρά

28

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

Δευτέρα, η μπάλα «ρίχνεται στο κοινό» στον έρημο υπαίθριο σταθ­μό αυτοκινήτων του Σόου Κροφτ, όπου ακολουθεί ελεύθερη είσο­δος και συμμετοχή όλου του κόσμου. Το παιχνίδι αρχίζει στις 2 το μεσημέρι και τελειώνει στις 10 το βράδυ καθημερινά- το ρεκόρ για το πιο γρήγορο σκοράρισμα (που παραδοσιακά αποκαλείται «γκολ») είναι τα 30 λεπτά - σε έναν αγώνα ο οποίος διαρκεί οκτώ ώρες. (Η αναλογία με έναν κανονικό αγώνα είναι σαν να σημειώνε­ται ένα γκολ αμέσως μετά την έναρξη στη σέντρα). Όλα αυτά τα χρόνια, στις συγκεκριμένες εκδηλώσεις, σημειώθηκαν τρία αμφι­σβητούμενα γκολ, αν και παραμένει μυστήριο πώς «γίνονται αντιλη­πτά» τέτοια περιστατικά μέσα στο ποδοσφαιρικό χάος που επικρα­τεί στο τετραήμερο της Τυρινής, όταν ακόμα και η σύγχρονη τεχνο­λογία με τις πολυάριθμες οπτικές γωνίες λήψης δεν μπορεί να «αποφασίσει» για τις αμφισβητούμενες φάσας που γίνονται μπρο­στά στις δύο εστίες. Επιπλέον, υπάρχει κι ένα καταγεγραμμένο «αυ- τογκόλ», το 1972, όταν ένας παίκτης της Κάτω Πόλης πήρε την μπάλα και παραδόξως σκόραρε υπέρ των αντιπάλων. Λέγεται ότι η οικογένειά του τον εξοστράκισε.

Αποκαλυπτικός είναι και ο απολογισμός για τα παιχνίδια των 112 ετών. Η ομάδα της Άνω Πόλης προηγείται με διαφορά στήθους: 75 νίκες έναντι 71 και έχει καλύτερο συντελεστή τερμάτων - 118 υπέρ, 108 κατά. Δεν είναι σαφές αν λειτουργεί κάποιο σύστημα μεταγρα­φών, αλλά, όπως και η Τσέλσι στην αγγλική Πρέμιερσιπ, ίσως η ομά­δα της Κάτω Πόλης θα μπορούσε να ισχυροποιηθεί ακόμη περισσό­τερο με τη βοήθεια ενός πλούσιου χορηγού. Επίσης, είναι ενδιαφέρον ότι όλα αυτά τα χρόνια οι θεατές έχουν παρακολουθήσει, κατά μέσο όρο, ένα γκολ ανά αγώνα. Διόλου άσχημη επίδοση αν αναλογιστεί κανείς μερικές από τις άκαρπες, υπερβολικά αμυντικού χαρακτήρα αναμετρήσεις που έχει φέρει στο προσκήνιο το σύγχρονο παιχνίδι.

Η μπάλα που χρησιμοποιείται στο παιχνίδι του Άσμπουρν είναι δερμάτινη, όπως οι κανονικές, αλλά παραγεμισμένη με φελλό, έτσι ώστε να επιπλέει, εφόσον τόσο αυτή όσο και οι παίκτες καταλή­γουν πάντα στο ποτάμι. Αν θέλετε να σχηματίσετε μια εικόνα του

29

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

παραδοσιακού παιχνιδιού, σκεφτείτε μια ομαδική διεκδίκηση σε έναν σύγχρονο αγώνα ράγκμπι, διευρυμένη κατά πολύ, με την μπά­λα να κρύβεται από εκατοντάδες κορμιά που ωρύονται και σπρώ­χνονται. Δίχως άλλο, κάποιοι εκμεταλλεύονταν την ευκαιρία για να ξεκαθαρίσουν, μέσα στο γενικό μακελειό, παλιούς λογαριασμούς, και δεν είναι προς έκπληξη ότι στο πέρασμα των χρόνων έχουν ση­μειωθεί βαρύτατοι τραυματισμοί, ακόμα και θάνατοι.

Η απάντηση στο πώς έφτασε το ποδόσφαιρο στη Βρετανία, δεν είναι εύκολη. Το πιο πιθανό είναι ότι εξελίχθηκε από το harpastum, ένα παιχνίδι που έφεραν οι ρωμαϊκές λεγεώνες μετά την κατάκτηση της χώρας, το 43 μ.Χ. To harpastum παιζόταν με μια μικρή μπάλα σε ένα ορθογώνιο γήπεδο που είχε μια μεσαία και δύο τελικές γραμ­μές. Γενικός στόχος ήταν να πετάξεις την μπάλα πάνω από τη γραμμή των αντιπάλων, περνώντας την από παίκτη σε παίιαη. Τα μαρκαρίσματα ήταν πολύ δυναμικά - τις περισσότερες φορές, οι παίκτες πάλευαν μεταξύ τους για την κατοχή της μπάλας. Φαίνεται πως υπήρχαν αναγνωρισμένες θέσεις που ισοδυναμούσαν, κατά προσέγγιση, με αυτές των αμυντικών και των επιθετικών, καθώς και ένας ιδιαιτέρως καταρτισμένος παίκτης-κλειδί, που ήταν εγκατε­στημένος κάπου στο κέντρο του γηπέδου. Ο συγκεκριμένος παί­κτης ονομαζόταν «medicurrem» (ενδιάμεσος, στα λατινικά) και μπαί­νει κανείς στον πειρασμό να ερμηνεύσει τον ρόλο του ως αντίστοιχο με αυτόν του σύγχρονου μέσου, «οργανωτή του παιχνιδιού». Ίσως, λοιπόν, τα παιχνίδια της Τρίτης της Τυροφάγου υποδηλώνουν απλώς μια πρωτόγονη προσπάθεια μίμησης του harpastum - και αν όντως ισχύει αυτό, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι το παιχνίδι των ημερών της Τυρινής στη Βρετανία και το παρεμφερές παιχνίδι με την ονομασία !α Soule στη Γαλλία, έχουν κοινή προέλευση.

Κάποιοι, ωστόσο, ισχυρίζονται πως οι ρίζες του ποδοσφαίρου εί­ναι ακόμα πιο παλιές. Σε ένα κείμενό του για το περιοδικό Contemporary Review, που γράφτηκε το 1929, ο Γ. Μπραντς Τζόν- σον αποκάλεσε το ποδόσφαιρο «Κατάλοιπο της Μαγείας», και υπο­στήριξε ότι τα παιχνίδια της Τρίτης της Τυροφάγου στην Αγγλία και

30

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

στη Γαλλία ήταν οι λαϊκοί διάδοχοι κάποιας λαϊκής τελετουργίας λα­τρείας του Ήλιου, η οποία γινόταν για να «ευλογηθεί» μια επιτυχη­μένη συγκομιδή. Στο Σκόουν της Σκοτίας, γκολ σημειωνόταν όταν μια ομάδα κατάφερνε να θάψει την μπάλα σε μια καθορισμένη το­ποθεσία. Οι αντίπαλοι έπρεπε να «πνίξουν» την μπάλα, βοιπώντας την στο ποτάμι. Στο Άσμπουρν και τα δυο τέρματα βρίσκονται στις όχθες του ποταμού, αλλά στο Σκάρμποροου, ο στόχος ήταν να βυθί­σουν την μπάλα στη θάλασσα. Ο Μπραντς Τζόνσον συσχετίζει αυ­τές τις πράξεις με το ζέσταμα της γης (το θάψιμο της μπάλας, δηλα­δή του Ήλιου) -ώστε να εξασφαλίσουν ότι οι σπόροι θα βλαστή- σουν- και με τη βροχόπτωση (το βύθισμα της μπάλας στο ποτάμι, ή στη θάλασσα), για να φροντίσουν την αναπτυσσόμενη σοδειά. Η πάλη για την κατοχή της μπάλας και την επιστροφή της στην τοπι­κή ενορία ερμηνεύεται ως ένας αγώνας για τη σύλληψη του Ήλιου, ώστε να διασφαλίσουν μια καλύτερη συγκομιδή.

Οι φίλαθλοι του σημερινού ποδοσφαίρου μπορεί να ειρωνεύο­νται αυτές τις αντιλήψεις και να υποστηρίζουν ότι το κλοτσοσκούφι της Τυροφάγου ήταν απλώς μια ευκαιρία για να ξεθυμάνουν οι κά­τοικοι πριν ξεκινήσουν τη νηστεία και τους περιορισμούς της Σαρα- κοστής. Δεν θα μάθουμε ποτέ ποιο από τα δύο ίσχυε στην πραγματι­κότητα - ωστόσο, το σίγουρο είναι πως το παιχνίδι είχε καθιερωθεί από τον 12ο αιώνα και παιζόταν με ζήλο από τον πρώιμο Μεσαίωνα και μετά. Η παλαιότερη γραπτή μαρτυρία ανάγεται στο 1175, όταν ο Γουίλιαμ Φιτζστίβεν περιγράφει ένα παιχνίδι της Τρίτης της Τυρο­φάγου που έγινε στο Λονδίνο, πιθανότατα στο Σμίθφιλντς. Το απο- καλεί «το διάσημο παιχνίδι της μπάλας» και περιγράφει τους θεατές ως «ηλικιωμένους, ιερείς και γαιοκτήμονες». Υπάρχουν, επίσης, σύντομες αναφορές στην πιο σκοτεινή πλευρά του παιχνιδιού.

Το 1280, στη διάρκεια ενός παιχνιδιού στο Άλγκαμ του Νορθά- μπερλαντ, ο Χένρι ντε 'Ελινγκτον σκοτώθηκε μετά από μια βίαιη σύγκρουση με τον Ντέιβιντ Λε Κε. Στο δικαστήριο ακούστηκε ότι το ξιφίδιο του Λε Κε παρά το γεγονός ότι βρισκόταν μέσα στη θήκη του, διαπέρασε το στομάχι του 'Ελινγκτον κατά τη σύγκρουση. Ο θά­

31

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

νατος θεωρήθηκε ατύχημα. Το 1321, ο κληρικός Γουίλιαμ ντε Σπόλντινγκ σκότωσε τον φίλο του ακριβώς με τον ίδιο τρόπο. Ο ντε Σπόλντινγκ ήταν προφανώς τόσο συντετριμμένος, που ζήτησε και πήρε άφεση για την πράξη του από τον πάπα. Οι κυνικοί ίσως αμ­φισβητήσουν αν θα μπορούσαν τα μικρά ξίφη που βρίσκονταν στη θήκη τους να προκαλέσουν τέτοια φοβερά τραύματα, και να υπο­στηρίξουν ότι, στην πραγματικότητα, οι παίκτες χρησιμοποιούσαν αυτά τα μικρά ξίφη όταν έχαναν την ψυχραιμία τους στις μεταξύ τους βίαιες συμπλοκές. Το πρόβλημα δεν περιοριζόταν στην Αγγλία. Υπήρχαν πολλές παρόμοιες αιτήσεις για άφεση αμαρτιών από τον πάπα μετά τη διεξαγωγή αγώνων la Soule στη Γαλλία, αν και αυτές αφορούσαν «σπασμένα κεφάλια» και όχι μαχαιρώματα.

Η βία μεταξύ των παικτών, η πιθανότητα τραυματισμού αθώων περαστικών και η βέβαιη καταστροφή περιουσιών, υποχρέωναν τις αρχές να παρεμβαίνουν, ιδίως την περίοδο από τον 14ο έως τον 17ο αιώνα. Εκτός από τα βασιλικά διατάγματα που εκδόθηκαν από τον Εδουάρδο τον Β' έως και τον Ερρίκο τον Ζ', υπήρξαν και πολ­λές άλλες απαγορεύσεις από τις «τοπικές αρχές» (όπως θα τις απο- καλούσαμε σήμερα). Από ένα, θα ’λεγε κανείς, παράξενο καπρίτσιο της μοίρας, ο Εδουάρδος ο Β' έχει ταφεί στο κοιμητήριο του Καθε­δρικού Ναού του Γκλάουσεστερ, κοντά στο σημείο που αποτελεί πιθανότατα την (παγκοσμίως) πρώτη απεικόνιση του ποδοσφαίρου: ένα ξυλόγλυπτο προς τιμήν του παιχνιδιού το οποίο ο Εδουάρδος προσπάθησε να καταστείλει με όλες του τις δυνάμεις.

Το γλυπτό χρονολογείται στο 1340 και βρίσκεται κάτω από τα καθίσματα της χορωδίας, λίγα μόλις βήματα μακριά από τον υπερβο­λικά στολισμένο τάφο του Εδουάρδου. Αναπαριστά δύο ποδοσφαιρι­στές (εικόνα 1.1) να απολαμβάνουν το παιχνίδι - μια εικόνα που άντλησε ο καλλιτέχνης, ενδεχομένως, από τις προσωπικές του ποδο­σφαιρικές εμπειρίες στο μεσαιωνικό Γκλάουσεστερ. Είναι πράγματι αξιοθαύμαστο το γεγονός ότι κατάφερε, πριν από επτά περίπου αιώ­νες, να απεικονίσει τη μορφή που, τελικά, θα έπαιρνε το ποδόσφαι­ρο: ένας αθλητικός συναγωνισμός δεξιοτεχνίας για τον έλεγχο της

32

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

ΕΙΚΟΝΑ 1.1 Παραδοσιακοί ποδοσφαιριστές. Καθεδρικός Ναός τον Γκλάονσε- στερ, γύρω στο 1340.

μπάλας, που θα αντικαθιστούσε το μακελειό και τη βία που χαρακτή­ριζαν το ποδόσφαιρο του όχλου εκείνης της εποχής. Αυτή η εικόνα μάς δίνει μια ιδέα για τον βαθμό στον οποίο το παιχνίδι της μπάλας είχε γίνει μέρος της καθημερινής ζωής, και για τη γενική αποδοκιμα­σία που του επιφύλαξαν όλα τα μεταγενέστερα βαοιλικά και επίσημα διατάγματα. Η εκδοχή του Ριχάρδου Β', το 1388, προσδιορίζει ξεκά­θαρα τις ομάδες στις οποίες απευθύνεται. Ορίζει ότι «... οι υπηρέτες και οι εργάτες θα έχουν τόξα και βέλη και θα τα χρησιμοποιούν τις Κυριακές και τις αργίες, και θα εγκαταλείψουν όλα τα παιχνίδια με την μπάλα... και άλλα τέτοια ενοχλητικά παιχνίδια».

Η αναφορά στις Κυριακές και στις αργίες αποδεικνύει ότι ήδη, από τον 14ο αιώνα, το παιχνίδι είχε ξεφύγει από το πλαίσιο των ετήσιων αναμετρήσεων κατά το τετραήμερο της Τυρινής, και δίνει μια σαφή εικόνα για την κοινωνική τάξη -των εργατών και των υπηρετών- όπου το παιχνίδι ήταν δημοφιλές. (Σημειώνουμε ότι, σύμφωνα με την επίσημη άποψη, η συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα όφειλε να αφιερώνει τον ελεύθερο χρόνο της στη στρατιωτική εκ­παίδευση). Η απαγόρευση του Ερρίκου Ζ' ήταν η τελευταία που εκδόθηκε από έναν βασιλιά - και ήταν μάλλον ανειλικρινής εκ μέ­

33

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ρους του, καθώς του άρεσε πολύ να παίζει ποδόσφαιρο- είχε πα- ραγγείλει ένα ειδικό ζευγάρι παπούτσια προκειμένου να απολαμβά­νει περισσότερο το χόμπι του. Ωστόσο, κανένας από τους επόμε­νους μονάρχες δεν έκρινε απαραίτητο να αναθεωρήσει τη διατύπω­ση του και το νομοθέτημά του κυριάρχησε έως το 1845, με την ονο­μασία «Διάταγμα για τη συντήρηση του πυροβολικού και την απα­γόρευση των παράνομων παιχνιδιών».

Από τις αρχές του 16ου αιώνα και μετά, ολοένα λιγότερα ακού- γονται για τη στρατιωτική εκπαίδευση και περισσότερα για τις πτυ­χές του παιχνιδιού που προκαλούν κοινωνική αναστάτωση. Το πο­δόσφαιρο δέχτηκε σφοδρές και συχνές επικρίσεις και απειλές από τους Πουριτανούς, οι οποίοι αντιμετώπιζαν με ιδιαίτερη δυσφορία την απόλαυση που πρόσφεραν οι αγώνες της Κυριακής. Το 1583, ο Φίλιπ Σταμπς, πολύ γνωστός Πουριτανός, φανατικός πολέμιος κά­θε απόλαυσης, περιγράφει έναν φανταστικό διάλογο ανάμεσα σε έναν μαθητή και στον πνευματικό καθοδηγητή του, όπου ο «απαί­σιος» νεαρός ρωτά: «Αραγε, το ποδόσφαιρο, η ανάγνωση εύθυμων βιβλίων και οι απολαύσεις τέτοιου είδους, συνιστούν παράβαση ή βεβήλωση της αργίας της Κυριακής;» Ο καθοδηγητής κατακεραυ­νώνει τον αναιδέστατο μαθητή, απαριθμώντας τα μειονεκτήματα του ποδοσφαίρου: «οι τσακωμοί, οι διενέξεις πον καταλήγουν σε δια- πληκτισμούς, η πρόκληση καβγάδων, οι φόνοι, οι ανθρωποκτονίες και η αιματοχυσία». Οι «εξάψαλμοι» του Σταμπς δεν επηρέασαν τη δημο­τικότητα του ποδοσφαίρου, αφού οι παίκτες δεν πτοήθηκαν στο ελάχιστο και το παιχνίδι γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση. Ωστόσο, υπάρ­χουν ενδείξεις ότι οι αρχές είχαν αναλάβει δράση. Προφανείς στό­χοι ήταν οι παίκτες, όμως το 1610 ασκήθηκε ποινική δίωξη σε βά­ρος δύο θεατών επειδή παρακολούθησαν ένα κυριακάτικο παιχνίδι στο Μπέντφορντ. Οι παίκτες, προφανώς σε καλύτερη φυσική κα­τάσταση, το έβαλαν στα πόδια. Πιο παράδοξο είναι το γεγονός ότι το 1616, στο Γκίσμποροου του Γιόρκσάιρ, ένας άντρας οδηγήθηκε ενώπιον των δικαστικών αρχών, όχι επειδή έπαιξε ή παρακολου­θούσε, αλλά επειδή «παρέθεσε δείπνο σε ποδοσφαιριστές κατά την αρ­

34

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

γία της Κυριακής». Επιβλήθηκαν πρόστιμα. Το 1647, στο 'Εξαμ του Νορθάμπερλαντ, η ποινή για το παιχνίδι της Κυριακής ήταν δύο σελίνια - που σήμαινε, εκείνη την εποχή, ενάμιση μεροκάματο ενός επιδέξιου τεχνίτη. Δεν γνωρίζουμε πόσες από αυτές τις ποινικές διώξεις κατέληξαν σε καταδίκες και πόσα χρήματα πληρώθηκαν για πρόστιμα, ωστόσο έγινε φανερό ότι οι θεατές, οι παίκτες και οι μι- κροπωλητές ήταν διατεθειμένοι να αναλάβουν το ρίσκο.

Δεν ήταν, όμως, όλες οι απόψεις αρνητικές. Ο Ρίτσαρντ Μαλ- κάστερ, ο πρώτος διευθυντής της Σχολής Εμποροραπτών του Λον­δίνου, σ’ ένα κείμενο που γράφτηκε δύο χρόνια πριν από την ολομέ­τωπη επίθεση που εξαπέλυσε ο Σταμπς, επαίνεσε το συγκεκριμένο παιχνίδι και παρουσίασε με επιχειρήματα τη θετική επίδραση του ποδοσφαίρου στην υγεία και στη μόρφωση των μαθητών. Παράλ­ληλα, σχολίασε δηκτικά αυτή τη δημοφιλή συγκέντρωση στην οποία «συγκεντρωνόταν ένα άξεστο πλήθος; που ράγιζε καλάμια και έσπαγε πόδια». Στη συνέχεια, κατέθεσε την πρόταση —εκπληκτική για την εποχή που διατυπώθηκε- ότι το παιχνίδι θα μπορούσε να ωφεληθεί αν περιοριζόταν «... σε έναν μικρότερο αριθμό παικτών... που θα χωρίζονταν σε ομάδες και θα κατείχαν συγκεκριμένες θέσεις». Σκεπτόμενος ακόμα πιο ριζοσπαστικά, πρότεινε ότι θα πρέπει να υπάρχει «... ένας δάσκαλος για την προπόνηση» και κάποιος που «θα μπορεί να αποφασίζει για το παιχνίδι, θα κρίνει τις ανήπαλες ομάδες και θα έχει την εξουσία να δίνει διαταγές» - φράσεις που περιγράφουν επακριβώς τον ρόλο του προπονητή της ομάδας και του διαιτητή. Δυστυχώς, οι απόψεις του Μαλκάστερ αγνοήθηκαν για πάνω από δύο αιώνες και δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που να αποδεικνύει ότι το δημοφιλές παιχνίδι αναπτύχθηκε στο μεσοδιάστημα σε τεχνικά θέματα είτε στην ευρύτερη κοινότητα είτε στα σχολεία.

Τον 18ο και τον 19ο αιώνα, οι προσπάθειες για την καταστολή του ποδοσφαίρου έγιναν πιο αποφασιστικές. Το 1825, στο Μπέ- βερλι του Γιόρκσάιρ, οι τοπικοί αστυφύλακες απέτυχαν να σταμα­τήσουν ένα παιχνίδι και αντιμετωπίστηκαν βίαια από τους συγκε­ντρωμένους. Ακολούθησαν συλλήψεις και οι καταδίκες των παρα­

35

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

βατών σε καταναγκασηκά έργα αποδείχτηκαν ένα αποτελεσματικό αποτρεπτικό μέσο. Ωστόσο, μόνο μετά τον σχηματισμό της αστυ­νομικής δύναμης του Πιλ, το 1839, μπορούσαν οι αρχές να βασι­στούν στους εκπροσώπους του νόμου για τον έλεγχο της απαράδε­κτης δημόσιας διαγωγής. Μολονότι το ποδόσφαιρο παρέμενε δη­μοφιλές σε κάποιες περιοχές, ο αποφασιστικός παράγοντας, σύμ­φωνα με τη γνώμη της πλειονότητας, ήταν η προσβολή της δημό­σιας τάξης. Οι επαρχιακές πόλεις αναπτύσσονταν, και καθώς ανέ­βαινε το μορφωτικό τους επίπεδο, οι κάτοικοί τους γίνονταν όλο και λιγότερο ανεκτικοί απέναντι σ’ αυτό που θεωρούσαν ως οχλο­κρατική βία που διαδραματιζόταν στους κοσμοπλημμυρισμένους δρόμους. Σε κάποιες περιπτώσεις, όπως στο Ντέρμπι, το 1847, οι αρχές ήταν τόσο αποφασισμένες να καταστείλουν το παιχνίδι ώστε ενίσχυσαν τις αστυνομικές δυνάμεις με οπλισμένους έφιππους τους οποίους κάλεσαν ως εφεδρεία. Ό ταν οι παίκτες αρνήθηκαν να δια­λυθούν, ο Δήμαρχος τους προειδοποίησε ότι θα χρησιμοποιήσει βίαια μέσα, και έτσι επιτεύχθηκε το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα - κανείς δεν ήθελε να αντιμετωπίσει την επέλαση ενός αποφασισμένου ιππι­κού. Το 1819, το Σώμα Εθελοντών Ιππέων του Μάντσεστερ διέλυ­σε μια ειρηνική συγκέντρωση στο γήπεδο του Σεν Πίτερ, στο Μά- ντσεστερ, με προτεταμένα ξίφη, σκοτώνοντας έντεκα άτομα και τραυματίζοντας 400. Το περιστατικό αυτό, που έμεινε στην ιστορία ως «Η Σφαγή του Πιτερλό» -ως συνειρμός της Μάχης του Βατερ­λό- καταγράφηκε έντονα στη συλλογική μνήμη.

Τελικά, τα μέτρα αυτά αποδείχτηκαν ιδιαιτέρως αποτελεσματι­κά. Σύντομα, το δημοφιλές παιχνίδι περιθωριοποιήθηκε και άρχισε να παρακμάζει. Οι αγώνες, με τη μορφή που επιβίωσαν μέχρι σήμε­ρα, αντανακλούν πιθανότατα κάποιο είδος τοπικής ανεκτικότητας ή πρακτικού συμβιβασμού - αποτέλεσμα διαπραγμάτευσης μεταξύ των παικτών και των αρχών. Στο Άθερστόουν, στο Σέτζφιλντ και στο Άσμπουρν, το παιχνίδι συνεχίζεται στους δρόμους και προκαλεί ακόμα αναστάτωση, αλλά σε σύγκριση με τους μεσαιωνικούς προ­γόνους του, οι βίαιες συγκρούσεις έχουν περιοριστεί σε μεγάλο βαθ­

36

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

μό. Το 1828, ο δούκας του Νορθάμπερλαντ, που παραδοσιακά έδι­νε το «εναρκτήριο λάκτισμα» για τον αγώνα του 'Αλνγουικ, έπεισε τους παίκτες να μετακινηθούν από την πόλη σε μια περιορισμένη έκταση γης, βόρεια του ποταμού, και από τότε μέχρι σήμερα οι αγώνες διεξάγονται εκεί.

Παρά τους περισσότερους από επτά αιώνες καταγεγραμμένης ιστορίας, το ποδόσφαιρο -που είχε αψηφήσει τα βασιλικά διατάγ­ματα, τις επικρίσεις των Πουριτανών και τη δυσμένεια των δημοτι­κών αρχών, και είχε αδιαφορήσει για τις αιματοχυσίες, τους τραυ­ματισμούς, ακόμα και για τις απώλειες ζωών- κινδύνεψε να εξαφα­νιστεί κατά την πρώιμη βικτοριανή εποχή. 'Οπως αποδεικνύουν τα σπάνια παραδείγματα της σημερινής εποχής, η παράδοση επιβίωσε με τη μορφή μιας αρχαϊκής εκκεντρικότητας, η οποία, με αθλητι­κούς όρους, οδήγησε στο απόλυτο αδιέξοδο. Ωστόσο, στις αρχές του 19ου αιώνα, κανείς δεν θα μπορούσε να προβλέψει ότι το πο­δόσφαιρο θα έβρισκε απρόσμενη σωτηρία στους κύκλους των αγ­γλικών ιδιωτικών σχολείων αρρένων, όπου η ευχάριστη απασχόλη­ση κάποιων σχολιαρόπαιδων θα αναπτυσσόταν και θα μεταμορφω­νόταν στο πιο δημοφιλές παιχνίδι του κόσμου.

Το σχολικό ποδόσφαιρο των αρχών του 19ου αιώνα, που παιζό­ταν σχεδόν σε όλα τα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια αρρένων εκείνης της εποχής, είχε πολλές ομοιότητες με το παιχνίδι του τετραήμερου της Τυρινής, αλλά η ανάπτυξή του επηρεάστηκε σημαντικά από τις τά­σεις και την εφευρετικότητα των ίδιων των μαθητών. Παιδιά της αριστοκρατίας και της φιλόδοξης αστικής τάξης, δεν είχαν καμιά σχέση με τους «εργάτες και τους υπηρέτες» τους οποίους αφορούσε η απαγόρευση του ποδοσφαίρου από τον Ριχάρδο Β\ Όμως, αναμ­φίβολα, αυτά τα παιδιά θα είχαν παρακολουθήσει αιπό το παραδο­σιακό παιχνίδι όταν, στο τέλος του σχολικού έτους, επέστρεφαν στο σπίτι τους για διακοπές - ίσως, μάλιστα, ορισμένα να είχαν πάρει και μέρος στο τοπικό μακελειό. Στο σχολείο, εφόσον ήταν ελεύθερα να κάνουν ό,τι ήθελαν στις ελεύθερες ώρες τους, επινόησαν μια μορ­φή ποδοσφαίρου με σαφώς διαφοροποιημένο ύφος. Το παιχνίδι

37

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

παιζόταν με πιο ξεκάθαρους σκοπούς, υπακούοντας σε προσυμφω- νη μένους κανονισμούς. Αυτοί οι κανόνες αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο των περιορισμών που επέβαλλε το σχολικό περιβάλλον και, παραδό- ξως, ποτέ δεν αποτέλεσαν σοβαρό εμπόδιο για το παραδοσιακό παι­χνίδι. Πώς, για παράδειγμα, θα ξανάρχιζε το παιχνίδι όταν η μπάλα έβγαινε εκτός αγωνιστικού χώρου (άουτ), και πώς ακριβώς θα σημειω­νόταν η επίτευξη του στόχου (γκολ); Περισσότερο από κάθε άλλον παράγοντα, οι κανονισμοί του σχολικού ποδοσφαίρου και η ανάπτυ­ξη τους στο πέρασμα του χρόνου έβαλαν σε λειτουργία τους μηχανι­σμούς που τελικά οδήγησαν στο σύγχρονο παιχνίδι.

Ο πρώτος -και ο πιο προφανής- περιορισμός αφορούσε τον χώ­ρο. Στο Τσάρτερχαους το παιχνίδι παιζόταν αρχικά σε πλακόστρω­τες εσωτερικές αυλές που είχαν μήκος 64 και πλάτος 3,7 μέτρα. Στο Γουίντσεστερ το γήπεδο είχε διαστάσεις 73 επί 25 μέτρα Στο Ίτον Γουόλ, το παιχνίδι -που παρά τις προφανείς εκχεντρικότητές του εξακολουθούσε να θεωρείται ποδόσφαιρο- παιζόταν σε ένα γήπεδο 110 επί 5,5 μέτρα Στο Ίτον Φιλντ, όπου είχε εξελιχθεί στο αγαπη­μένο παιχνίδι των περισσότερων μαθητών, κατέληξε σ’ ένα γήπεδο που είχε έκταση 119 επί 82 μέτρα. Όλα τα παραπάνω «γήπεδα», με εξαίρεση εκείνο του Ίτον Φιλντ, θα χωρούσαν στον σύγχρονο αγω­νιστικό χώρο των 120 επί 80 γιαρδών (110x75 μέτρων)· ακόμη και το γήπεδο του Ίτον Φιλντ θα ήταν μόλις μερικά μέτρα μεγαλύτερο. Αλλα σχολεία όπως το Χάροου, το Ράγκμπι, το Σριούσμπερι και το Γουέστμινστερ, έπαιζαν σύμφωνα με τους δικούς τους κανόνες. Κά- ποιες φορές τα τέρματα προσδιορίζονταν με ακρίβεια, όπως στο γή­πεδο του Ίτον, όπου τα δοκάρια απείχαν μεταξύ τους 3,4 μέτρα και είχαν ύψος 2,1 μέτρα, χωρίς όμως να υπάρχει οριζόντιο δοκάρι. Στο Γουέστμινστερ, όπου το παιχνίδι παιζόταν στο Γκρέιτ Ντινς Γιαρντ, τον σκοπό αυτό εξυπηρετούσαν τα δέντρα που υπήρχαν στις δυο άκρες της αυλής, σε μια βολική απόσταση 18 μέτρων μεταξύ τους. Στο Ράγκμπι τα δοκάρια όριζαν τη γραμμή του τέρματος που είχε μήκος 3,65 μέτρα, όπως ακριβώς και στο Ίτον, αλλά είχαν προσθέ­σει και ένα οριζόντιο δοκάρι σε απόσταση 3 μέτρων από το έδαφος.

38

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

Τα τπο παράξενα τέρματα βρίσκονταν οτο Χάροου και στο Γουί- ντσεστερ. Στο Χάροου, τα δοκάρια, ύψους 3,7 μέτρων απείχαν με­ταξύ τους 137 μέτρα και αν ένας αγώνας παρέμενε ισόπαλος μετά από μια μέρα παιχνιδιού, η απόσταση μεταξύ των δοκαριών διπλα­σιαζόταν. Στο Γουίντσεστερ, το τέρμα καθόριζε ολόκληρη η τελική περιοχή των 25 μέτρων σε κάθε πλευρά του γηπέδου- σε παλαιότε- ρες εποχές, τον ρόλο του τερματοφύλακα έπαιζαν τα μικρότερα αγό­ρια, ή «τσιράκια». Για να σκοράρει ένας παίκτης θα έπρεπε να στεί­λει την μπάλα ανάμεσα στα ορθάνοιχτα πόδια των παρατεταγμένων σε γραμμή αγοριών. Τα τσιράκια, που έκαναν διάφορες αγγαρείες και καταδυναστεύονταν από τους μεγαλύτερους μαθητές σε καθημε­ρινή βάση, υπέφεραν πολλά εξαιτίας του ποδοσφαίρου. Στους σχο­λικούς αγώνες υποχρεώνονταν ν’ αγωνιστούν στην άμυνα, όπου μο­ναδικός τους ρόλος ήταν να καλύπτουν με τα σώματά τους την μπά­λα που είχε ξεφύγει από την συμπλεκόμενη ομήγυρη των μεγαλύτε­ρων μαθητών και κατευθυνόταν επικίνδυνα προς το τέρμα, ακολου­θούμενη από τον μεγάλο και ασύντακτο όχλο των παικτών.

Αυτοί οι κανονισμοί παρέμεναν για πολλά χρόνια άγραφοι και περνούσαν από γενιά σε γενιά μέσα από την προφορική παράδοση. Στις αρχές του 19ου αιώνα, ο αριθμός των παικτών μιας ομάδας ήταν απεριόριστος. Σ ’ έναν αγώνα στο Ράγκμπι, 40 αγόρια της Έκτης Τάξης (της τελευταίας) αντιμετώπισαν 460 μαθητές - προ­φανώς, οι 200 από αυτούς κινούνταν μέσα στον αγωνιστικό χώρο και 260 κάθονταν στο τέρμα. 'Οπως και στο ποδόσφαιρο του τε­τραήμερου της Τυρινής, ήταν συχνές οι συμπλοκές μεταξύ των παι­κτών, οι οποίοι κλοτσούσαν βάναυσα τους αντιπάλους στα πόδια προσπαθώντας να απελευθερώσουν την μπάλα από τον συνωστι­σμό. Οι κλοτσιές στα πόδια συνεχίζονταν και στο παιχνίδι σε ανοι­χτό γήπεδο, όπου οι παίκτες «κλάδευαν» συχνά τον αντίπαλο προ- κειμένου να πάρουν ξανά στην κατοχή τους την μπάλα. Στα περισ­σότερα σχολεία επιτρεπόταν να πιάνουν και να κλοτσούν την μπά­λα, αλλά το να τρέχουν κρατώντας την ήταν μια κίνηση που ανήκε στο μέλλον. Σύμφωνα με την παράδοση, το περίφημο επεισόδιο

39

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

που οδήγησε στη δημιουργία της σύγχρονης μορφής του ράγκμπι συνέβη στο σχολείο του Ράγκμπι, το 1823, όταν ο Γουίλιαμ Γουέμπ Έλις έπιασε την μπάλα κι άρχισε να τρέχει κρατώντας την σφιχτά στην αγκαλιά του. Η ιστορία αυτή ίσως δεν στηρίζεται σε πραγμα­τικά γεγονότα, όμως δεν έχει σημασία. Είναι ξεκάθαρο πως οι διά­φοροι κώδικες και τα κατά περίπτωση πρότυπα διέφεραν από πολ­λές και σημαντικές απόψεις, όμως οδήγησαν ουσιαστικά σε δύο γε­νικούς τύπους παιχνιδιού. Ο ένας ευνοούσε την προώθηση της μπάλας με ελαφρές κλοτσιές (που θα μπορούσαν να χαρακτηρι­στούν πρώιμες ντρίμπλες) χρησιμοποιώντας ελάχιστα τα χέρια, ενώ ο άλλος βασιζόταν στο πιάσιμο και στη μεταφορά της μπάλας με τα χέρια. Για όσο διάστημα το παιχνίδι παιζόταν σε κλειστούς, απομο­νωμένους χώρους, δεν υπήρχε πρόβλημα - όμως, όταν συναντήθη- καν οι δυο παραλλαγές, οι διαφορές μοιραία αποκαλύφθηκαν.

Οι συμπλοκές ξεκίνησαν στα πανεπιστήμια όπου οι πρώην μαθη­τές των ιδιωτικών σχολείων συνέχισαν να παίζουν ποδόσφαιρο, ο κα­θένας με τους δικούς του διαφορετικούς κώδικες. Το 1848, σ’ έναν αγώνα στο Τρίνιτι Κόλετζ του Κέιμπριτζ, οι πρώην παίκτες του Ίτον, που υποστήριζαν την ελάχιστη δυνατή χρήση των χεριών στο παιχνί­δι, αποδοκίμασαν τους παίκτες της ομάδας του Ράγκμπι, που έτρεχαν κρατώντας την μπάλα Προβλήματα δημιουργούσε και η σύνθεση των ομάδων παρόλο που ο αριθμός των παικτών είχε μειωθεί σημαντικά ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα οι αρχηγοί έπρεπε να συμφωνήσουν πάνω σ’ αυτό το θέμα, καθώς και στην τελική διαμόρφωση των κανο­νισμών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα παιχνίδια να ξεκινούν συχνά με δεκαπέντε παίκτες για την κάθε ομάδα Την εποχή που οι πρώην παί­κτες των σχολείων και οι απόφοιτοι δημιούργησαν τους πρώτους συλ­λόγους, το ποδόσφαιρο είχε και πάλι διαδοθεί στον απλό κόσμο. Μέ­χρι το 1862, μόνο στην πόλη του Σέφιλντ λειτουργούσαν 15 σύλλογοι. Ωστόσο, κάτι έπρεπε να γίνει με τις πάμπολλες, διαφορετικές ερμηνεί­ες των κανονισμών. Μια από τις πρώτες προσπάθειες για τη συγγρα­φή ενός κώδικα του ποδοσφαίρου με το όνομα «Οι Κανονισμοί του πιο Απλού Παιχνιδιού», οφείλεται στον κύριο Θρινγκ, από το σχολείο

40

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

του Άτπναμ. Σε πιο σοβαρό ύφος κινήθηκαν οι διαβουλεύσεις που έγι- ναν στο Κέιμπριτζ μεταξύ του 1837 και του 1863. Αιπη η τελευταία συνάντηση κατέληξε σε ένα σώμα κανονισμών που ευνοούσαν τις ντρίμπλες, καθώς στην επιτροπή που συνεδρίασε εκείνη τη χρονιά υπερίσχυαν οι εκπρόσωποι του Ίτον, του Χάροου και του Γουέστμιν- στερ, οι οποίοι αγωνίζονταν κατ’ αυτό τον τρόπο. Τα προβλήματα επιλύθηκαν τελικά σε μια άλλη σειρά συναντήσεων, όπου συμμετείχαν εκπρόσωποι από έντεκα συλλόγους και σχολεία του Λονδίνου. Αξίζει να σημειώσουμε πως η πλειοψηφία ανήκε στους νεοσύστατους και ολοένα πιο δημοφιλείς συλλόγους της κοινότητας, που οι εκπρόσωποί τους θα πρέπει να υιοθέτησαν μια πιο πραγματιστική άποψη για το παιχνίδι, καθώς τώρα το ποδόσφαιρο ήταν γι’ αυτούς μια δραστηριό­τητα «ελεύθερου χρόνου», έξω από το αμιγώς σχολικό ή πανεπιστη­μιακό πλαίσιο.

Η ιστορία είναι χιλιοειπωμένη. Η πρώτη από τις έξι συναντή­σεις έγινε στις 26 Οκτωβρίου, στο Λονδίνο, στην Ταβέρνα των Ελευθεροτεκτόνων. Αγνοώντας πως είχαν προηγηθεί παρόμοιες συ­νεδριάσεις στο Κέιμπριτζ, οι εμπλεκόμενες πλευρές ίδρυσαν την Ομοσπονδία Ποδοσφαίρου. Ωστόσο, σύντομα αναδύθηκαν οι δια­φορές ανάμεσα στις φατρίες. Προς γενική έκπληξη, η διαφωνία που προκάλεσε τη διάσπαση δεν αφορούσε τις ντρίμπλες ή τη με­ταφορά της μπάλας με τα χέρια, αλλά την κτηνώδη πρακτική της κλοτσιάς στα πόδια των αντιπάλων. Οι πρώτες προσπάθειες για ένα προσχέδιο κανονισμών ευνοούσαν την ομάδα του Ράγκμπι και επέτρεπαν τις κλοτσιές στα πόδια, όμως, κατά την τέταρτη συνά­ντηση άρχισαν να εκφράζονται ανησυχίες. Ενημερωμένοι πλέον για τους κανονισμούς του Κέιμπριτζ, οι οπαδοί της ντρίμπλας μέσα στην Ομοσπονδία Ποδοσφαίρου εντυπωσιάστηκαν από τις επικρί­σεις κατά της χρήσης των χεριών και της κλοτσιάς στα πόδια - ένας άκρως σημαντικός παράγοντας για τους πολλούς νεαρούς άντρες επιστήμονες που διέδιδαν τις αρετές του ποδοσφαίρου, αλ­λά δεν τους άρεσε να επιστρέφουν στα γραφεία τους με μελανια­σμένα πόδια μετά τον αγώνα του Σαββατοκύριακου. Παρά τις προ-

41

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

απάθειες, οι διαφορές αυτές δεν γεφυρώθηκαν- έτσι, η ομάδα που υποστήριζε τις κλοτσιές στα πόδια και τη μεταφορά της μπάλας με τα χέρια αποχώρησε και το παιχνίδι διασπάστηκε σε δύο κυρίαρ­χους τύπους ποδοσφαίρου: το Ράγκμπι και το ποδόσφαιρο της Ομοσπονδίας. Σαν από ειρωνεία της τύχης, οι κλοτσιές στα πόδια εγκαταλείφθηκαν γρήγορα όταν η Ένωση Ράγκμπι διατύπωσε τον δικό της κώδικα, το 1871.

Στις 8 Δεκεμβρίου 1863, οι 14 κανονισμοί που εξέδωσε η νεο­σύστατη Ομοσπονδία Ποδοσφαίρου αποτύπωναν όλα όσα έπρεπε να ειπωθούν για το ποδόσφαιρο. Οι κανονισμοί 9 και 10 ήταν σα­φείς:

9. Κανένας παίκτης δεν θα μεταφέρει την μπάλα με τα χέρια, και

10. Δεν επιτρέπονται οι κλοτσιές στα πόδια και οι τρικλοποδιές.

Και τα δυο επίμαχα ζητήματα που είχαν οδηγήσει στη διάσπα­ση της πρώιμης ομοσπονδίας των συλλόγων, είχαν πια επιλυθεί ορι­στικά. Παρατηρήθηκαν, ωστόσο, κάποιες περίεργες επιστροφές στην πρακτική της κλοτσιάς. Στη δεκαετία του 1870, κάποιοι σύλ­λογοι επέτρεπαν αυτή την «αθλητική δραστηριότητα» για πέντε λε­πτά στο τέλος κάθε αγώνα και, παραδόξως, την ανέφεραν με την ονομασία «Αλληλούια». Στον πρώτο διεθνή αγώνα μεταξύ Αγγλίας και Σκοτίας, το 1871, τα αίματα άναψαν τόσο πολύ ώστε και οι δυο πλευρές πλησίασαν τον διαιτητή και του ζήτησαν να τους επι­τρέψει να κλοτσάνε τους αντιπάλους στα πόδια. Εκείνος, όμως, ήταν άτεγκτος και απείλησε ότι θα εγκαταλείψει τον αγωνιστικό χώρο. Τελικά, ο αγώνας συνεχίστηκε ακολουθώντας κατά γράμμα τον κανονισμό της Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου.

Οι κανονισμοί του 1863 καταπιάστηκαν και με πολλά άλλα ζη­τήματα. Καθορίστηκαν οι διαστάσεις του γηπέδου, με ανώτατο επιτρεπόμενο μήκος και πλάτος τα 183 επί 91 μέτρα. Οι διαστά­σεις αυτές μειώθηκαν αργότερα στα 119 επί 91 μέτρα - μια παρα­

42

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

χώρηση προς τους σκληρά εργαζόμενους μέσους της σημερινής εποχής που, όσο γυμνασμένοι κι αν είναι, δεν θα μπορούσαν να ανταποκριθούν στην πρόκληση του 1863, να μετακινούνται συνε­χώς στα 183 μέτρα, από τη μια άκρη του γηπέδου στην άλλη. Τα τέρματα οριοθετούνταν από δυο δοκάρια που απείχαν μεταξύ τους 7.3 μέτρα αλλά απαγορευόταν ρητώς «οποιαδήποτε κορδέλα ή δο­κάρι» που θα καθόριζε το ύψος (του τέρματος). Με το πέρασμα του χρόνου οι κανονισμοί αναθεωρούνταν και βελτιώνονταν, ρυθμίζο­ντας τα πάντα: από τις γραμμές του γηπέδου μέχρι τις επαναφορές από τα πλάγια και από τα ελεύθερα χτυπήματα μέχρι τα πέναλτι. Όμως, ένας κανονισμός -εκείνος σχετικά με το οφσάιντ- λειτούρ­γησε ως καταλύτης στην ανάπτυξη της τακτικής, διαμόρφωσε σε βάθος το επιθετικό και το αμυντικό παιχνίδι και ανέδειξε πολλά απρόσμενα αποτελέσματα στη διαδρομή. Αυτός ο κανονισμός υπό- κειται μέχρι σήμερα σε ορατές βελτιώσεις με στόχο τόσο την κατα­νόηση, όσο και την απόλαυση του παιχνιδιού από τους ιθύνοντες και τους θεατές.

Ένα πρόβλημα στην εκδοχή του οφσάιντ του 1863, ήταν ότι επανερχόταν σε μια πολύ περιοριστική μορφή του κανονισμού, την οποία ακολουθούσαν τα περισσότερα σχολεία κατά την πρώιμη εποχή του παιχνιδιού. Σύμφωνα μ’ αυτήν, ένας παίκτης ήταν σε θέ­ση οφσάιντ όταν βρισκόταν πιο κοντά απ’ ό,τι η μπάλα στη γραμμή του τέρματος του αντιπάλου- δεν επιτρεπόταν να πασάρει κανείς σ’ έναν συμπαίκτη που βρισκόταν μπροστά του, οπότε, αφού ο παί­κτης που είχε την κατοχή δεν μπορούσε να είναι σε θέση οφσάιντ -καθώς βρισκόταν πάντα πίσω από την μπάλα- η τακτική περιορι­ζόταν σε ξέφρενες, ατομικές ντρίμπλες. Οι συμπαίκτες σχημάτιζαν βεντάλια πίσω από τον παίκτη που είχε την μπάλα, προσδοκώντας μια στιγμή δόξας μετά από μια πάσα προς τα πίσω -που σπανίως γινόταν- ή, το πιο πιθανό, μετά από μια τυχαία αναπήδηση της μπάλας. Ο συγκεκριμένος τρόπος παιχνιδιού επηρέασε τα συστή­ματα των ομάδων, τα οποία στις αρχές της δεκαετίας του 1870 έμοιαζαν πάρα πολύ με αυτό της εικόνας 1.2. Υπήρχαν επτά επιθε-

43

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

τικοί παίκτες (9 αρχικά) και τέσσερις αμυντικοί, συμπεριλαμβανο­μένου του τερματοφύλακα. Για πρώτη φορά προβλεπόταν η θέση του τερματοφύλακα, ο οποίος ήταν ο μόνος παίκτης που είχε το δι­καίωμα να χρησιμοποιήσει τα χέρια προκειμένου να υπερασπίσει την εστία του. Ωστόσο, όπως και σήμερα, ο τρόπος που παρατάσ­σονταν οι ομάδες δεν είχε μεγάλη σχέση με τον τρόπο παιχνιδιού τους, και θα πρέπει να φανταστούμε τους επιθετικούς να αγωνίζο­νται πίσω από τον παίκτη που είχε την κατοχή της μπάλας και όχι στην ευθεία, αναζητώντας μια λάθος μπαλιά για να εφορμήσουν. Ο υποστηρικτικός ρόλος τους περιλάμβανε επίσης τον εκτοπισμό των αντίπαλων αμυντικών από το σημείο της επίθεσης, χρησιμοποιώ­ντας τους ώμους. Οι μεγάλες κούρσες με τις δαιδαλώδεις ντρίμπλες, κατά το κλασικό αγγλικό στιλ, έχαιραν ιδιαίτερης εκτίμησης- μάλι­στα, ο Ρ.Γ.Σ. Βιντάλ, ένας γεροδεμένος παίκτης από την ομάδα του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, είχε καταφέρει κάποτε να πετύχει τρία συνεχόμενα γκολ (χατ τρικ) χωρίς κανένας αντίπαλος ν’ αγγί­

44

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

ξει την μπάλα από τη σέντρα μέχρι και την αντίπαλη εστία. Με δε­δομένη την αριθμητική υπεροχή των επιθετικών, το σύστημα αυτό θα μπορούσε να θεωρηθεί ιδιαιτέρως επιθετικό. Στην πραγματικό­τητα, ήταν δύσκολο να επιτευχθεί γκολ με αυτό το σύστημα- τα σύγχρονα δεδομένα θα το θεωρούσαν υπερβολικά αμυντικό, εξαι- τίας της ευκολίας και της συχνότητας με την οποία ένας παίκτης μπορούσε να βρεθεί σε θέση οφσάιντ.

Ίσως αυτός ήταν ο λόγος που οδήγησε στην αλλαγή του κανονι­σμού το 1867. Σύμφωνα με τον καινούριο ορισμό του οφσάιντ, οι επιτιθέμενοι βρίσκονται σε «νόμιμη» θέση στην περίπτωση που τρεις ή περισσότεροι αντίπαλοι αμυντικοί -ένας από τους οποίους ήταν συνήθως ο τερματοφύλακας- βρίσκονταν ανάμεσα στους επι­τιθέμενους και στη γραμμή της αντίπαλης εστίας. Το κολέγιο του Ίτον είχε μόλις χρησιμοποιήσει έναν τέτοιο ορισμό του οφσάιντ στο παιχνίδι στο Φιλντ, και οι παίκτες που παραβίαζαν τον κανονι­σμό αποκαλούνταν «μουλωχτοί». Οι πάσες προς τα εμπρός επιτρέ- πονταν πλέον, επειδή οι παίκτες δεν ήταν υποχρεωμένοι να μένουν πίσω από την μπάλα. Ωστόσο, φαίνεται πως η τακτική αυτή δεν υιο- θετήθηκε αρχικά από τις αγγλικές ομάδες, ίσως επειδή το σύστημα με τις ντρίμπλες είχε παγιωθεί σε μεγάλο βαθμό. Η πρώτη ομάδα που εκμεταλλεύτηκε τον καινούριο κανονισμό ήταν η Κουίνς Παρκ της Γλασκόβης. Διακρίθηκε στους αγώνες του πρώιμου Κυπέλλου Αγγλίας, που ξεκίνησε τη σεζόν 1871-72, και θεωρείται η ομάδα που επινόησε το παιχνίδι με τις πολλές πάσες, γεγονός που συνιστά μια εντυπωσιακή μεταστροφή στον τομέα της τακτικής για την εποχή εκείνη. Ο σχηματισμός τους (εικόνα. 1.3), προέβλεπε την μετακίνηση προς τα πίσω ενός από τους επτά προωθημένους παί­κτες του κέντρου, με σκοπό να δημιουργηθεί ένας δεύτερος κεντρι­κός αμυντικός - μια σπουδαία καινοτομία από άποψη τακτικής. Ένας κεντρικός αμυντικός και δύο μέσοι αμυντικοί -που αποτελού- σαν την αμυντική ασπίδα στο παλαιότερο σύστημα- δεν μπορού­σαν να εξουδετερώσουν τις επιθετικές κινήσεις μιας ομάδας που άλ­λαζε έξυπνα τη θέση της μπάλας. Οι υπόλοιποι έξι επιθετικοί έπαι-

45

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 1.3 Εμφάνιση τον δεύτερον κεντρικού αμυντικού, τέλη της δεκαετίας τον 1870.

ζαν σε ζεύγη: δύο ζεύγη στα άκρα και δύο σε προωθημένη περιοχή του κέντρου (σέντερ φορ). Αυτό το σύστημα ήταν πολύ πιο ισορρο­πημένο. Εξασφάλιζε μεγαλύτερη διεισδυτικότητα στο επιθετικό παιχνίδι και αναγνώριζε τη σημασία της άμυνας ως μιας βασικής δεξιότητας, που δεν θα έπρεπε να ανατίθεται αψήφιστα σε ασήμα­ντους παίκτες, οι οποίοι απλώς δεν ήταν αρκετά καλοί για να αγω­νιστούν στην επίθεση. Η Κουίνς Παρκ δεν κέρδισε ποτέ το Κύπελ­λο Αγγλίας, αλλά το παιχνίδι της ήταν τόσο επιβλητικό, που από το 1867 μέχρι το 1875 καμίά ομάδα δεν κατάφερε να παραβιάσει την εστία της. Οι αγγλικές ομάδες που την αντιμετώπισαν, όπως η Ρόιαλ Εντζινίερς και οι ομάδες του Σέφιλντ, θαύμασαν το αγωνιστι­κό της στιλ και ύστερα το μιμήθηκαν. Έτσι, σταδιακά, εγκαταλεί- φθηκε το σύστημα με τις ντρίμπλες. Ωστόσο, η πίστη στη δεξιότη­τα της ντρίμπλας διατηρήθηκε και επενδύθηκε εκ νέου στο παιχνίδι από τα άκρα, όπου οι επιθετικοί έπρεπε να είναι γρήγοροι και ικα­

46

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

νοί να ξεπεράσουν τους δυο αντίπαλους κυρίους αμυντικούς που ει­δικεύονταν όλο και περισσότερο στην τεχνική της άμυνας.

Το παιχνίδι με τις πολλές πάσες γνώρισε τόση επιτυχία, ώστε το 1883 παρουσιάστηκε μια ακόμα ρηξικέλευθη τακτική: Οι επιτιθέμε­νοι μπορούσαν να εκμεταλλευτούν τον κανονισμό του οφσάιντ με τους «τρεις τελευταίους αμυντικούς», προχωρώντας μπροστά και πε- ριμένοντας την πάσα, εφαρμόζοντας δηλαδή αυτό που θα αποκα- λούσαμε σήμερα «εκμετάλλευση του κενού χώρου». Ο παίκτης όφει- λε να υπολογίζει με ακρίβεια τη σπγμή που θα έδινε την κατάλληλη πάσα για τη διάσπαση της άμυνας, ή να κρατά την μπάλα μέχρι να δημιουργηθεί το απαραίτητο άνοιγμα. Αυτό όμως απαιτούσε κάποιον που θα μπορούσε να «διαβάζει» άριστα το παιχνίδι και να διακρίνει όλες τις διαθέσιμες επιλογές. Ένας από τους δύο σέντερ φορ οπι­σθοχώρησε προς το κέντρο και ονομάστηκε «κεντρικός μέσος». Αυτή δεν θα ’ταν η μοναδική περίπτωση όπου ένας σέντερ φορ θα ανα­λάμβανε τον αποκαλούμενο ρόλο του «κρυφού κυνηγού», παίζοντας πίσω από τη γραμμή της επίθεσης. Το φαινόμενο αυτό έμελλε να εμφανιστεί εκ νέου σ’ έναν αγώνα-σταθμό ανάμεσα στην Αγγλία και την Ουγγαρία, το 1953 (στην ήττα των Αγγλων με 6-3 μέσα στο Γουέμπλεϊ, από τους Ούγγρους) καθώς επίσης και σε πολλές περι­πτώσεις στο μέλλον, όπου η γραμμή επίθεσης αποδυναμωνόταν προκειμένου να ενισχυθεί το κέντρο ή η άμυνα. Σύμφωνα με την πα­ραπάνω διαμόρφωση, ο κεντρικός μέσος ήταν ο βασικός κεντρώος οργανωτής του παιχνιδιού, που συνέδεε την άμυνα με την επίθεση. Αυτό που απέμενε ήταν μια γραμμή από πέντε επιθετικούς (εικόνα 1.4), δύο από τους οποίους αγωνίζονταν αποκλειστικά στα άκρα και τρεις στο κέντρο της επίθεσης- οι δύο παίκτες που υποστήριζαν τον σέντερ φορ οπισθοχώρησαν και άρχισαν να καλύπτουν περισσότερο χώρο, δημιουργώντας τον ρόλο του μεσο-επιθετικού. Το σύστημα αυτό αναφερόταν συχνά ως «κλασική πυραμίδα». Οι πιθανότητες για ομαλή μεταφορά της μπάλας από την άμυνα στην επίθεση πολ- λαπλασιάστηκαν και το ποδόσφαιρο γνώρισε μια εποχή μεγάλης δό­ξας. Ωστόσο, αυτή η περίοδος δεν διήρκεσε πολύ, καθώς οι κεντρι-

47

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 1.4 Ο οργανωτής τον παιχνιδιού κεντρικός μέσος και οι μεσο-ετπθεπ- κοί: το σύστημα της «κλασικής πυραμίδας», γύρω στο 1883.

κοί αμυντικοί άρχισαν να κατανοούν πώς θα μπορούσαν να εκμεταλ­λευτούν τον κανονισμό του οφσάιντ με τους «τρεις τελευταίους αμυ­ντικούς» με σκοπό να προστατεύσουν καλύτερα την περιοχή τους: αντί το οφσάιντ να προκύψει τυχαία, ήταν προτιμότερο να επιτευχθεί το ίδιο αποτέλεσμα με κάποιες πολύ απλές αλλαγές θέσεων μέσα στο γήπεδο. Όμως, με αυτή την τακτική οι επιθέσεις μπορούσαν να εξουδετερωθούν πολύ αποτελεσματικά- έτσι το παιχνίδι άρχισε να γίνεται προβλέψιμο και να περνά σε μια αρνητική φάση.

Μια ματιά στην εικόνα 1.5 αποκαλύπτει το πρόβλημα. Αν ένας από τους κεντρικούς αμυντικούς προχωρούσε προς τους επιτιθέμε­νους της αντίπαλης ομάδας, ήταν εύκολο να τους παρασύρει σε πα­γίδα - σ’ αυτό που αποκαλούμε σήμερα «τεχνητό οφσάιντ»: ξαφνι­κά, λίγο πριν από τη γραμμή του τέρματος, οι απρόσεκτοι επιθετι­κοί βρίσκονταν μπροστά σε μόνο δύο αμυντικούς της αντίπαλης ομάδας (τον τερματοφύλακα και τον δεύτερο κεντρικό αμυντικό).

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

Φυσικά, αυτή η κίνηση απαιτούσε συγχρονισμό και άριστη συνεν­νόηση μεταξύ των αμυντικών, αλλά ως τακτική αποδείχιηκε πολύ αποτελεσματική. Ωστόσο, οδήγησε στην καταστροφή της επιθετι­κής διάστασης του ποδοσφαίρου και το παιχνίδι άρχισε να περιορί­ζεται σ’ αυτό που σήμερα αποκαλούμε «μεσαία γραμμή» ή «κέντρο» του γηπέδου - με, τουλάχιστον, 40 υποδείξεις για οφσάιντ ανά αγώνα. Αναπόφευκτα, μετά από διάλογο στον οποίο συμμετείχαν όλοι οι εμπλεκόμενοι (παίκτες, ιθύνοντες και φίλαθλοι) τρσποποιή- θηκε ξανά ο κανονισμός του οφσάιντ. Το 1925, ο αριθμός των αμυ­νόμενων ανάμεσα στον επιτιθέμενο και στη γραμμή του τέρματος μειώθηκε (από τρεις) σε δύο. Το αποτέλεσμα φάνηκε αμέσως. Την περίοδο 1925-26 τα γκολ αυξήθηκαν κατά 30% σε σύγκριση με την προηγούμενη χρονιά. Το πλεονέκτημα είχε περάσει ξανά στους επιτιθέμενους, που απολάμβαναν να εκμεταλλεύονται τα τρωτά ση­μεία των δύο τελευταίων αμυνόμενων. Η πάσα που εμβόλιζε την

ΕΙΚΟΝΑ 1.5 Κεντρικοί αμυντικοί που εκμεταλλεύονται τον κανόνα τον οφσάιντ των «τριών αμυντικών». Ο κανόνας τροηοηοιήθηκε σε δύο αμυντικούς, το 1925.

49

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

άμυνα -και τώρα πια ονομαζόταν κάθετη πάσα- «έπνιγε» τους κε­ντρικούς αμυντικούς και οι επιθετικοί, ειδικά ο σέντερ φορ, έκαναν ό,τι ήθελαν μέσα στο γήπεδο.

Το βελτιωμένο επίπεδο της τεχνικής κατάρτισης των προπονη­τών υποδηλώνεται από την ταχύτητα με την οποία εντόπιζαν και επέλυαν τα προβλήματα. Ένας από τους πιο ικανούς ήταν ο Χέρ- μπερτ Τσάπμαν, ο οποίος εργάστηκε στην Άρσεναλ το 1925, ως ο πρώτος επαγγελματίας προπονητής στην ιστορία του ποδοσφαί­ρου. Ο Τσάπμαν κάλυψε το αμυντικό κενό τοποθετώντας τον επι­θετικό κεντρικό μέσο σε μια αμυντική θέση, ανάμεσα στους δύο κε­ντρικούς αμυντικούς (εικόνα. 1.6) δημιουργώντας το σύστημα με τους «τρεις κεντρικούς αμυντικούς». Ο τρίτος αμυντικός ονομάστη­κε, όπως ήταν φυσικό, «κόφτης», καθώς αποστολή του ήταν να εξουδετερώνει την απειλή του σέντερ φορ, να κόβει όλες τις κάθε­τες μπαλιές, να αποκρούει με κεφαλιά τις σέντρες από τα πλάγια και να κινείται γρήγορα για να βοηθήσει έναν κεντρικό αμυντικό

50

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

στη μονομαχία του με έναν επικίνδυνο επιτιθέμενο από τα άκρα (εξτρέμ). Η μετακίνηση αυτή είχε αντίκτυπο και στους επιθετικούς του ενδιάμεσου χώρου, του χώρου δηλαδή που βρισκόταν ανάμεσα στη μεσαία γραμμή και την επίθεση, οι οποίοι έπαιζαν τώρα λίγο πιο πίσω για να αναπληρώσουν την απώλεια του οργανωτή κεντρι­κού μέσου. Οι αγγλικές ομάδες, καθώς και πολλές ομάδες του εξω­τερικού, καταστάλαξαν σύντομα στο σύστημα W-M, που ονομά­στηκε έτσι επειδή οι θέσεις των παικτών μέσα στο γήπεδο θύμιζαν το σχήμα αυτών των γραμμάτων. Αυτός ο σχηματισμός έγινε πολύ δημοφιλής σχεδόν σε παγκόσμια κλίμακα, καθώς το ποδόσφαιρο εξαπλωνόταν σε όλο τον κόσμο, όμως, όπως θα δούμε, δεν ήταν η μόνη απάντηση σε θέματα τακτικής, καθώς στην Ελβετία, στην Ιτα­λία και ειδικά στην Ουγγαρία διαμορφώνονταν πολλές δημιουργι­κές σκέψεις γύρω από τα αγωνιστικά συστήματα.

Από τη δεκαετία του 1920 έως και τη δεκαετία του 1950, τόσο το ποδόσφαιρο όσο και οι θετικές επιστήμες είχαν πολλά κοινά, δε­δομένου ότι αναπτύσσονταν γοργά μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Φαινόταν πως βρίσκονταν στο ζενίθ τους και πως τίποτε άλλο δεν θα μπορούσε να ανακαλυφθεί και στους δύο τομείς. Όμοια με τις επιστήμες, έτσι και το ποδόσφαιρο προχωρούσε βελτιώνοντας στα­θερά το υπάρχον σύστημα, το οποίο είχε εξισορροπήσει αριθμητικά την άμυνα με την επίθεση. Οι κεντρικοί αμυντικοί συνέχιζαν να ελέγχουν (μαρκάρουν) τους αντίπαλους εξτρέμ και ο κεντρικός μέ­σος, καθώς και ο αντίπαλος σέντερ φορ, παρέμεναν εγκλωβισμένοι σε μια μνημειώδη πάλη που διεξαγόταν με κεφαλιές και αποφασι­στικά δυνατά μαρκαρίσματα (τάκλινγκ). Η Αγγλία, ειδικότερα, κα­τείχε ένα περήφανο ρεκόρ. Δεν είχε ηττηθεί ποτέ εντός έδρας, κι αυτό την έκανε να αντιμετωπίζει με έναν αέρα ανωτερότητας τους αντιπάλους: αφήστε τους άλλονς \ ανησυχούν για εμάς, ήταν το σλόγκαν της. Όλα αυτά θα σαρώνονταν από τις εξελίξεις, όπως ακριβώς υποσκελίστηκε η κλασική φυσική από τις βαθύτερες ενο­ράσεις της σύγχρονης φυσικής στο χάραμα του αιώνα που ακολου­θούσε. Η Νέμεση περίμενε την Αγγλία με τη μορφή μιας χαρισμα­

51

τικής ουγγρικής εθνικής ομάδας - μιας ομάδας που θα τιμωρούσε την αυταρέσκεια των Άγγλων και, ξεγυμνώνοντας ανελέητα τα αμυ­ντικά ελαττώματα του προσεκτικά αναθρεμμένου συστήματος W-M, θα εγκαινίαζε μια νέα εποχή στην ανάπτυξη της ποδοσφαιρικής τα­κτικής.

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

52

Κεφάλαιο 2

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ, Ή Π Α ΙΖΟ Ν ΤΑ Σ ΤΟ Π Α ΙΧΝ ΙΔ Ι ΜΕ ΑΡΙΘΜ ΟΥΣ

ίτΐI I ο 1953, οι ποδοσφαιρικές ομάδες της Αγγλίας τιμωρή- I θηκαν τόσο για την αφέλειά τους σε θέματα τακτικής,

όσο και για τα ελαττώματα που υπήρχαν στον πυρήνα του συστήματος W-M, το οποίο οι ίδιες είχαν επινοήσει. Η αντίθε­ση ανάμεσα στο παλιό και στο καινούριο απστυπώθηκε περίτρανα σε δυο επικούς αγώνες που διεξήχθησαν στο Γουέμπλεϊ εκείνη τη χρονιά. Ο πρώτος ήταν ο τελικός του Κυπέλλου ανάμεσα στην Μπλάκπουλ και την Μπόλτον Γουόντερερς τον Μάιο, και ο δεύτε­ρος ήταν ένα φιλικό παιχνίδι ανάμεσα στην εθνική Αγγλίας και την εθνική Ουγγαρίας, τον Νοέμβριο. Δύσκολα θα μπορούσε κάποιος να βρει δυο παιχνίδια που να οριοθετούν με τόση ακρίβεια το τέλος μιας εποχής: ένας τελικός Κυπέλλου, που κατά γενική ομολογία θεω­ρείται ο καλύτερος όλων των εποχών και παρουσιάζει τις αρετές του αγγλικού ποδοσφαίρου, και ένας διεθνής αγώνας, που έγινε μό­

53

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

λις έξι μήνες αργότερα και θα αποκάλυπτε με οδυνηρό τρόπο τα όρια των δυνατοτήτων της εθνικής ομάδας της Αγγλίας.

Η πρόκριση κάποιας ομάδας στον τελικό μιας διοργάνωσης με αγώνες προοδευτικού αποκλεισμού (σύστημα νοκ-άουτ), όπως το Κύ­πελλο Αγγλίας, μοιάζει κάπως με μικρογραφία της εξέλιξης των ει­δών* τα ζευγάρια των ομάδων επιλέγονται τυχαία και οι ισχυρότεροι, θεωρητικά, επιβιώνουν. Οι προκριματικοί γύροι της διοργάνωσης του 1953 έφεραν τελικά αντιμέτωπες την Μπλάκπουλ και την Μπόλτον Γουόντερερς στον τελικό του Γουέμπλεϊ. Η Μπόλτον είχε αγωνιστεί μέχρι τότε σε έξι τελικούς και είχε κερδίσει στους τρεις, συμπεριλαμ­βανομένου του πρώτου, που διεξήχθη στο καινούριο γήπεδο του Γουέ- μπλεί, το 1923. Η Μπλάκπουλ, από την άλλη, είχε ήδη διανύσει την εποχή της ακμής της, είχε ηττηθεί στους τελικούς του 1948 και του 1951 και οι παίκτες της αισθάνονταν ότι ο χρόνος τους τελείωνε. Το ίδιο ίσχυε και για τον βετεράνο εξτρέμ της Μπλάκπουλ, τον Στάνλεϊ Μάθιους, ο οποίος είχε αγωνιστεί πολλές φορές στην εθνική Αγγλίας αλλά δεν αποτελούσε πλέον επιλογή των εκλεκτόρων της εθνικής και δεν είχε καταφέρει ακόμα να κερδίσει το μετάλλιο του κυπελλούχου Αγγλίας, που αποτελούσε τότε τον διακαή πόθο κάθε επαγγελματία ποδοσφαιριστή. Στα 38 του χρόνια πια, τον θεωρούσαν αρκετά ηλι­κιωμένο για αγώνες τόσο υψηλού επιπέδου. Ωστόσο, κατάφερε να αποστομώσει όσους τον αμφισβητούσαν δίνοντας έναν εκπληκτικό αγώνα στο τελευταίο του επαγγελματικό παιχνίδι, ενώ είχε ήδη «πα­τήσει» τα 50. Η αναγόρευσή του σε ιππότη (η πρώτη τέτοιου είδους τιμητική διάκριση σε ποδοσφαιριστή), ήταν πέρα για πέρα δίκαιη και συμβόλιζε την αναγνώριση τόσο της διαγωγής του εντός και εκτός γηπέδου, όσο και της ποδοσφαιρικής του ικανότητας.

Τα εκατομμύρια των τηλεθεατών, καθώς και οι φίλαθλοι που πα­ρακολούθησαν τον τελικό του Κυπέλλου το 1953, ανταμείφθηκαν με έναν θεαματικό αγώνα. Η προηγούμενη χρονιά είχε φύγει αφήνοντας πίσω της οδυνηρές μνήμες: τον Δεκέμβριο, ένα παχύ χημικό νέφος κάλυψε τον ουρανό της χώρας επί πέντε ημέρες. Τα επίσημα στοι­χεία αναφέρουν 4.000 νεκρούς, αλλά μεταγενέστερες εκτιμήσεις ανε­

54

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

βάζουν τον αριθμό κοντά στις 12.000. Τον Ιανουάριο ακολούθησε κι άλλο βαρΰ χτύπημα. Απανωτές καταιγίδες, σε συνδυασμό με μια ξαφ­νική πλημμυρίδα, σάρωσαν τη Βόρεια Θάλασσα καταστρέφοντας τα θαλάσσια φράγματα μέχρι τον νότο στα λιμάνια της Μάγχης και στις Κάτω Χώρες. Χάθηκαν πάνω από 2.000 ζωές και πολλοί άνθρωποι έμειναν άστεγοι. Με τον ερχομό της άνοιξης, όλη η χώρα ανάσανε με ανακούφιση. Οι Αγγλοι, όπως και τόσοι άλλοι ευρωπαϊκοί λαοί, είχαν εξουθενωθεί από τη λιτότητα, τη διανομή τροφίμων με δελτία και τον μόχθο της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης. Οι πατριώτες ανέμεναν με ανυπομονησία τις εορταστικές εκδηλώσεις για την επέτειο της Στέ­ψης τον Ιούνιο, και οι ποδοσφαιρόφιλοι το αποκορύφωμα της δικής τους χρονιάς - τον τελικό του Γουέμπλεϊ, τον Μάιο.

Και οι δυο ομάδες εφάρμοζαν στο γήπεδο το W-M, ένα σύστη­μα που είχε αποδείξει την αποτελεσματικότητά του εδώ και πολλά χρόνια. Αν το εξετάσει κάποιος με βάση τα σημερινά δεδομένα, το σύστημα αυτό είχε δύο σημαντικά μειονεκτήματα, τα οποία σπα- νίως εκμεταλλεύονταν οι ομάδες, επειδή -ιδίως στις εσωτερικές διοργανώσεις- «συννενοούνταν» αποτελεσματικά μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να μην ξεφεύγουν από τις πιο διαδεδομένες αντιλήψεις περί τακτικής.

Η πρώτη αδυναμία εντοπιζόταν στην ακαμψία του ρόλου των παικτών και στους κανόνες για τα μαρκαρίσματα: οι κεντρικοί μέσοι μάρκαραν τους σέντερ φορ, οι αμυντικοί τους εξτρέμ και οι αμυντικοί στο μεσαίο χώρο τους αντίστοιχους επιθετικούς. Σήμερα, φαίνεται αδιανόητος ο λόγος που οι ρόλοι αυτοί ήταν τόσο αμετάβλητοι. Στον περίφημο τελικό του Κυπέλλου έπαιζαν δύο κλασικοί σέντερ φορ, ο Νατ Λόφτχαους για την Μπόλτον και ο Σταν Μόρτενσεν για την Μπλάκπουλ. Και οι δύο είχαν διαπρέψει με την εθνική ομάδα της Αγγλίας, και οι δύο ακολουθούσαν έναν εντελώς ορθόδοξο τρόπο παιχνιδιού, παίζοντας ένας εναντίον ενός, διεκδικώντας με πάθος την μπάλα, πηδώντας για κεφαλιές ή κάνοντας τάκλινγκ. Η ιδέα πως, αντί για «φουνταριστοί», θα μπορούσαν να αγωνίζονται πίσω από τη γραμμή της επίθεσης θα φαινόταν παράταιρη εκείνη την εποχή - το

55

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ίδιο ακριβώς θα συνέβαινε κι αν ένας πλάγιος οπισθοφύλακας εκείνης της εποχής ξεκινούσε μια διείσδυση, σε ρόλο εξτρέμ, βαθιά μέσα στην περιοχή του αντιπάλου. Τέτοιες δράσεις συνιστούσαν αδιανόη­τες εξαιρέσεις, συνέβαιναν πολύ σπάνια, και σίγουρα δεν περιλαμβά­νονταν στη στρατηγική ή στα σχέδια των -περισσότερων προπονητών της εποχής.

Η δεύτερη αδυναμία του W-M αφορούσε τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούσε η άμυνα σε μια επίθεση. Οι ομάδες που ακολουθούσαν το σύστημα σχημάτιζαν το «Μ» με έναν κεντρικό μέσο, δύο πλάγιους οπισθοφύλακες και δύο αμυντικούς μέσους. Η άμυνα οπισθοχωρούσε μόνο όταν οι επιθετικοί της αντίπαλης ομάδας είχαν περάσει τη γραμμή του κέντρου, και αυτό γινόταν με τέτοιο τρόπο ώστε να δια­τηρείται η διάταξη του συστήματος, πάντα υπό την προϋπόθεση ότι η επίθεση αναπτυσσόταν στον κεντρικό άξονα (εικόνα 2.1). Αυτή η άμυνα ονομαζόταν «ισορροπημένη» ή άμυνα «με διπλή κάλυψη»,

ΕΙΚΟΝΑ 2.1 Το «Μ» πον οπισθοχωρεί σ’ένα σύστημα W-M για ν’ αντιμετωπί­σει μια επίθεση από τον κεντρικό άξονα.

56

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

ΕΙΚΟΝΑ 2.2 Το περιστρεφόμενο «Μ» για μια επίθεση που αναπτύσσεται από την πτέρυγα.

επειδή μπροστά σε τέτοιου είδους επιθέσεις οι πιο προωθημένοι αμυ­ντικοί μπορούσαν να βασιστούν στον συμπαίκτη που αγωνιζόταν πί­σω τους για να μαρκάρει σποιονδήποτε επιτιθέμενο τους «προσπερ­νούσε». Το πρόβλημα εμφανιζόταν όταν εκδηλώνονταν επιθέσεις από τα πλάγια- όπως ακριβώς και σήμερα, οι τελικές πάσες από τα πλάγια «ευθύνονταν» για μεγάλο ποσοστό των τερμάτων που σημειώ­θηκαν στη δεκαετία του 1950. Για να διατηρηθεί η αρχή της διπλής κάλυψης, το «Μ» περιστρεφόταν, με τον κεντρικό αμυντικό στον ρό­λο του άξονα περιστροφής (εικόνα 2.2). Ο πλησιέστερος πλάγιος οπι­σθοφύλακας φρόντιζε να προωθηθεί προς την επίθεση, με αποτέλε­σμα η διάταξη να απομακρύνεται από το κέντρο. Αμεση συνέπεια ήταν ο πλάγιος οπισθοφύλακας της άλλης πλευράς να αμύνεται πολύ πιο κοντά στη γραμμή του τέρματός του και να προωθείται σε μια πιο κεντρική θέση. Ταυτοχρόνως, οι επιθετικοί που κινούνταν στην απέ­ναντι πλευρά κινδύνευαν λιγότερο να «συλληφθούν» σε θέση οφσάιντ

57

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

και μια γρήγορη παράλληλη μπαλιά μπορούσε να εκμεταλλευτεί αυτό το πλεονέκτημα. Σε μια τέτοια περίπτωση η άμυνα βρισκόταν «γυρι­σμένη ανάποδα» καθώς αντιμετώπιζε την καινούρια επιθετική απειλή από την αντίθετη πλευρά, γεγονός που αποτελούσε μια πολύ κακή προοπτική όταν η επόμενη κίνηση θα ήταν, πιθανότατα, μια σέντρα ή μια προώθηση στη μεγάλη περιοχή.

Ο τελικός του 1953 έχει καταγραφεί ως ένας θρυλικός αγώνας στην ιστορία του ποδοσφαίρου. Η Μπόλτον «έκανε περίπατο» κι έφτασε να προηγείται με 3-1, μόλις 22 λεπτά πριν από τη λήξη. 'Οπως και στις δυο προηγούμενες εμφανίσεις της σε τελικούς, η Μπλάκπουλ φαινόταν να έχει παραδώσει τα όπλα - μέχρι που ο Μάθιους αποφάσισε ν αρχίσει τα μαγικά του. Τον αποκαλούσαν «μάγο της ντρίμπλας», αλλά δεν υπήρξε ποτέ ένας ντριμπλέρ με την κλασική, αγγλική έννοια του όρου. Το δυνατό σημείο του ήταν να αποφεύγει το μαρκάρισμα επιταχύνοντας την κατάλληλη στιγμή. Μερικές φορές στεκόταν ακίνητος, για ένα δευτερόλεπτο περίπου, με την μπάλα στο πόδι, έτσι ώστε να υποχρεώσει τον αμυνόμενο να τον πλησιάσει - και τότε άρχιζε να κινείται, στην αρχή όχι πολύ γρήγορα αλλά αυξομειώνοντας την ταχύτητά του, έτσι που ο αμυ­ντικός σύντομα υποχωρούσε, τρέχοντας λοξά, σαν τον κάβουρα, με το κεφάλι στραμμένο πίσω, προκειμένου να παρακολουθεί συνεχώς τον Μάθιους. Έπειτα ερχόταν η στιγμή για το «σπάσιμο» της μέσης, που αποτελούσε το σήμα κατατεθέν του μεγάλου ποδοσφαι­ριστή· άρχιζε με μια προσποίηση στα πλάγια, αφήνοντας εκτεθειμέ­νη την μπάλα και μετά παρασύροντάς την ελαφρά προς τα αριστε­ρά, γέρνοντας το σώμα του προς την ίδια κατεύθυνση. Ύστερα, άλ­λαζε ταχύτατα κατεύθυνση, με συνέπεια να χάνει ο αμυνόμενος την ισορροπία του, και προωθούσε την μπάλα με το εξωτερικό μέρος του ποδιού προς τα δεξιά και μπροστά. Ο Μάθιους κλοτσούσε απλώς την μπάλα μπροστά και «ξεπερνούσε» τον αμυντικό με ένα γρήγορο τρέξιμο (σπριντ). Ελάχιστοι ήταν πιο γρήγοροι σε μια από­σταση 20 μέτρων - έτσι, το αποτέλεσμα της αναμέτρησης έβρισκε τον Μάθιους να προωθεί την μπάλα από τα πλάγια προς το σημείο

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

του πέναλτι, «στρώνοντας» την τέλεια πάσα προς τους ερχόμενους επιθετικούς συμπαίκτες του. Οι πάσες του ήταν άψογες και οι σέ­ντρες του, σαν χαραγμένες με διαβήτη, έβρισκαν πάντα το υψωμέ­νο κεφάλι κάποιου από τους επιθετικούς της ομάδας του.

Πολλές φορές στα τελευταία λεπτά αυτού του επικού τελικού, ο Μάθιους κατάφερε τη θανατηφόρα προσποίησή του και βρέθηκε στον ανοιχτό χώρο στα πλάγια, με την άμυνα της Μπόλτον γυρι­σμένη ανάποδα. Συνήθως, όταν αναφερόμαστε σ’ αυτόν τον αγώ­να, ξεχνάμε πως κάποιοι παίκτες της Μπόλτον είχαν αποχωρήσει λόγω τραυματισμών -εκείνη την εποχή δεν επιτρέπονταν αλλαγές- αλλά αυτό δεν μειώνει στο ελάχιστο το κατόρθωμα του Μάθιους. Ο παίιαης αυτός διέλυσε την άμυνα της Μπόλτον ο πλάγιος οπισθο­φύλακας της Μπόλτον, ταλαιπωρημένος από το «σπάσιμο» της μέ­σης του Μάθιους, «έφαγε» άπειρες φορές την προσποίηση και η Μπλάκπουλ ισοφάρισε σε 3-3, τρία λεπτά πριν από τη λήξη. Το τέρμα της νίκης σημειώθηκε στην τελευταία φάση του αγώνα: ο Μάθιους έκανε τη σέντρα από την αγαπημένη του θέση κοντά στη γραμμή του άουτ, η μπάλα βρήκε τον επιθετικό Μπιλ Πέρι και κα­τέληξε στα δίχτυα της αντίπαλης ομάδας. Η Μπλάιατουλ είχε κερ­δίσει, ανατρέποντας όλα τα προγνωστικά.

Η ερώτηση, αν εκείνη την ημέρα θα μπορούσε να εξουδετερω­θεί η απειλή του Μάθιους, ακούγεται σαν ιεροσυλία. Θα ήταν το ίδιο εύκολο, όσο το να εξουδετερωθεί ένας Κρόιφ, ένας Πελέ ή ένας Μαραντόνα - παίκτες που, όπως ο Μάθιους, έπαιζαν με την ίδια αξεπέραστη έμπνευση. Ίσως η Μπόλτον θα μπορούσε να είχε αναθέσει σε κάποιον το ατομικό μαρκάρισμα (μαν-του-μαν) του Μάθιους, ώστε να μην τον αφήσει να πάρει την αρχική πάσα και να του κλείσει τον χώρο για την επικίνδυνη προώθησή του. Ή, ίσως, ο πολυβασανισμένος πλάγιος οπισθοφύλακας θα μπορούσε να είχε ενισχυθεί από έναν δεύτερο αμυντικό, ώστε να αντιμετωπιστούν οι εντυπωσιακές επελάσεις του Μάθιους προς τη γραμμή του άουτ. Ωστόσο, όλες αυτές οι εικασίες είναι μάταιες· αυτός ήταν ο τρόπος που έπαιζαν ποδόσφαιρο εκείνη την εποχή, κι αφού οι θεατές χαί­

59

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ρονταν τέτοιο θέαμα, τι θα μπορούσε να μην πηγαίνει καλά στο αγ­γλικό ποδόσφαιρο; Η απάντηση δεν θ’ αργούσε να έρθει...

Λίγες ημέρες αργότερα, τον ίδιο εκείνο Μάιο, η εθνική Αγγλίας έκανε μια περιοδεία στη Νότια Αμερική - μια καλή ευκαιρία για να αξιολογήσει τους πιθανούς αντιπάλους της στο επικείμενο Παγκό­σμιο Κύπελλο που θα διεξαγόταν στην Ελβετία το ερχόμενο καλο­καίρι. Ο θεσμός του Παγκοσμίου Κυπέλλου ήταν κάτι καινούριο για την Αγγλία, εξαιτίας των προβληματικών σχέσεων της Αγγλικής Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου με τη FIFA. Αυτή η οργάνωση, η Fldlration Internationale de Football Association (Διεθνής Ομο­σπονδία των Ποδοσφαιρικών Ενώσεων), ιδρύθηκε τον Μάιο του 1904 από το Βέλγιο, τη Δανία, τη Γαλλία, την Ολλανδία, την Ισπα­νία, τη Σουηδία και την Ελβετία. Η αντιπροσωπεία της, που ταξί­δεψε στην Αγγλία, κάνοντας έκκληση στην Ομοσπονδία Ποδο­σφαίρου να αναλάβει ηγετικό ρόλο στην οργάνωση, αντιμετωπίστη­κε με αδιαφορία. Η Αγγλική Ομοσπονδία Ποδοσφαίρου, που διή- νυε ήδη την τέταρτη δεκαετία λειτουργίας της, μάλλον δεν έβλεπε με καλό μάτι το τόλμημα αυτών των σχετικά νεόκοπων οργανώσεων να δημιουργήσουν έναν φορέα ελέγχου του παγκόσμιου ποδοσφαί­ρου. Οι Αγγλοι μεταπείσθηκαν έναν χρόνο αργότερα και προσχώ­ρησαν στη FIFA τον Απρίλιο του 1905, αναγνωρίζοντας μεγαλόψυ­χα τις άλλες χώρες που αποτελούσαν τον αρχικό πυρήνα. Ωστόσο, λίγα χρόνια αργότερα -το 1919, κατά την περίοδο της πολιτικής ρήξης που ακολούθησε τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο- η κατάσταση άλλαξε ξανά, όταν η Αγγλία και οι άλλες βρετανικές Ομοσπονδίες Ποδοσφαίρου της Βόρειας Ιρλανδίας, της Σκοτίας και της Ουαλίας, αποχώρησαν από τη FIFA. Το βρετανικό ποδόσφαιρο θα πλήρωνε ακριβά αυτή την απομόνωση από την αναπτυσσόμενη κοινότητα του παγκόσμιου ποδοσφαίρου, καθώς η ομοσπονδία της χώρας έγινε και πάλι μέλος της FIFA μόλις το 1946.

Έτσι, μέχρι το 1953, η εμπειρία της Αγγλίας στα Παγκόσμια Κύπελλα περιοριζόταν σε μία μόνο διοργάνωση, αυτή του 1950, όταν η ομάδα ηττήθηκε με 1-0 από τις Ηνωμένες Πολιτείες στους

60

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

προκριματικούς και δεν κατάφερε να περάσει στην τελική φάση. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της περιοδείας στη Νότια Αμερική, το 1953, η Αγγλία αντιμετώπισε ουσιαστικά τις καλύτερες ομάδες της ηπείρου -με εξαίρεση τη Βραζιλία- παίζοντας εναντίον της Αργε­ντινής, της Ουρουγουάης και της Χιλής. Μάλιστα, αντιμετώπισε δυο φορές την Αργεντινή, την πρώτη παίζοντας εναντίον μιας ομά­δας επιλέκτων του Μπουένος Αιρες (στην οποία, όμως, ουσιαστικά, συμμετείχαν όλοι οι διεθνείς) και τη δεύτερη εναντίον της κανονι­κής εθνικής ομάδας, λίγες ημέρες αργότερα. Έχασε στην πρώτη αναμέτρηση με 3-1, αλλά απέσπασε ισοπαλία (0-0) στο επίσημο παιχνίδι. Η ομάδα απέδωσε καλά εναντίον της Χιλής, νικώντας με 2-1, αλλά καταποντίστηκε από την πανίσχυρη Ουρουγουάη, που την κέρδισε άνετα με το ίδιο σκορ. Η περιοδεία κατέληξε στη Νέα Υόρκη, όπου η ομάδα πήρε εκδίκηση για το σοκ που υπέστη στο Παγκόσμιο Κύπελλο του 1950. Συντρίβοντας τις Ηνωμένες Πολι­τείες με 6-3, οι Αγγλοι ποδοσφαιριστές αποκατέστησαν το εθνικό τους γόητρο.

Με βάση τα αποτελέσματα της περιοδείας στη Νότια Αμερική, δεν υπήρχαν ιδιαίτεροι λόγοι να αμφισβητήσει κανείς τις ικανότη­τες της εθνικής ομάδας’ έτσι, πίσω στην πατρίδα, οι παίιαες άρχι­σαν να προετοιμάζονται για έναν αγώνα που θα γινόταν στο πλαί­σιο των εορτασμών για την 90ή επέτειο από την ίδρυση της Αγγλι­κής Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου. Στις 21 Οκτωβρίου η Αγγλία αντιμετώπισε στο Γουέμπλεϊ μια «Μικτή Ευρώπης», στην οποία όμως δεν αγωνίστηκε κανένας από τους Ούγγρους παίκτες που επρόκειτο να συναντήσει σε ένα μήνα.

Η επιλογή της Ουγγαρίας ως αντιπάλου της Αγγλίας για τον διεθνή αγώνα που θα διεξαγόταν τον Νοέμβριο -ένα «φιλικό», όπως ονομάζεται στη γλώσσα του ποδοσφαίρου- έγινε μάλλον τυ­χαία. Ο γραμματέας της Αγγλικής Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου Στάνλεϊ Ράους (που αργότερα πήρε τον τίτλο του σερ και έγινε πρόεδρος της FIFA) είχε παρευρεθεί στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Ελσίνκι, το 1952, όπου είχε παρακολουθήσει την Ουγγαρία να

61

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

σαρώνει την πολύ αξιόλογη ομάδα της Σουηδίας με σκορ 6-0. Ο εύστροφος Ράους, έδρασε αστραπιαία. Ίσως είδε στην Ουγγαρία μια ομάδα που θα πρωταγωνιστούσε στο Παγκόσμιο Κύπελλο του 1954 (σ’ αυτό δεν έπεσε καθόλου έξω) και θα έδινε τη δυνατότητα στην Αγγλία να μετρήσει τις δυνάμεις της. Η διεξαγωγή του αγώνα προτάθηκε με ενθουσιασμό στον Σάντορ Μπαρκς, τον πρόεδρο της Ουγγρικής Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου, αλλά ο Μπαρκς αντέδρα- σε μάλλον συγκροτημένα: θα έπρεπε να πάρει άδεια από τους απί­στευτα γραφειοκράτες αξιωματούχους του Κόμματος στη Βουδαπέ­στη. Η υπόθεση βάλτωσε για πολλούς μήνες, κυρίως εξαιτίας της απροθυμίας του Μπαρκς να εγγυηθεί στην Κεντρική Επιτροπή ότι η Ουγγαρία θα κέρδιζε την Αγγλία. Τους έλεγε ότι, με δεδομένη τη φύση του αθλήματος, δεν μπορούσε να δώσει καμιά εγγύηση. Αν, όμως, ενέκριναν τη διεξαγωγή του αγώνα, μπορούσε να τους διαβε- βαιώσει ότι η Ουγγαρία θα έκανε «ένα πάρα πολύ καλό παιχνίδι που θα προκαλούσε παγκόσμια αίσθηση». Τελικά, τα μέλη του κομ­ματικού μηχανισμού υποχώρησαν και μετά από τηλεφωνική συνομι­λία με τον Στάνλπ Ράους, ορίστηκε να διεξαχθεί ο αγώνας στο Γουέ- μπλεϊ, την Τετάρτη, 25 Νοεμβρίου 1953.

Ο Γκούσταβ Σέμπες, προπονητής της Ουγγαρίας, παρευρέθηκε τον Οκτώβριο στο παιχνίδι για την 90ή επέτειο της Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου και παρακολούθησε με ιδιαίτερη προσοχή την αναμέ­τρηση της Αγγλίας με τη Μικτή Ευρώπης. Την ημέρα εκείνη, λίγο έλειψε να χάσει η Αγγλία το αήττητο της έδρας της σε αγώνες με ξέ­νες ομάδες, για το οποίο τόσο υπερηφανευόταν - το παιχνίδι έληξε ισόπαλο, 4-4, μόνο και μόνο επειδή η Αγγλία πέτυχε ένα γκολ με πέ­ναλτι στο 92ο λεπτό. Η άποψη του Σέμπες για την απόδοση της Αγγλίας δεν έχει καταγραφεί, αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αντι­μετώπιζε με ιδιαίτερη σοβαρότητα το επικείμενο φιλικό ανάμεσα στην Αγγλία και την Ουγγαρία. Επέστρεψε στο Γουέμπλεϊ την επό­μενη ημέρα, όπου πέρασε αρκετές ώρες εξετάζοντας το γήπεδο. Κα­τέγραψε προσεκτικά τις διαστάσεις του και προσπάθησε να υπολο­γίσει τη θέση του Ήλιου κατά τη διάρκεια του αγώνα. Παρατήρησε

62

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

πως η μπάλα δεν αναπηδούσε τόσο ψηλά όσο θα έπρεπε πάνω στο πλούσιο γρασίδι, ια επειδή το θεώρησε αξιοπερίεργο, ζήτησε να πά­ρει μαζί του μια αγγλική μπάλα ποδοσφαίρου - ο Στάνλει Ράους τού έδωσε τρεις. Κάποιοι είπαν ότι του έστειλαν πέντε μπάλες με το τα­χυδρομείο, αλλά κάτι τέτοιο δεν φαίνεται πιθανό. Ο Ούγγρος αμυ­ντικός Γιένο Μπουζάνσκι σχολίασε με πιο επιστημονικό τρόπο τις διαφορές ανάμεσα στις αγγλικές και τις ουγγρικές μπάλες ποδοσφαί­ρου: η αγγλική μπάλα ήταν πιο σκληρή και όταν έπαιζε μ’ αυτήν, ένιωθε «... σαν να κλοτσάει μια ξύλινη μπάλα». Δύσκολα κατανοούμε αυτή τη δήλωση, καθώς η ελαστικότητα μιας μπάλας ποδοσφαίρου εξαρτάται, εξ ολοκλήρου, από την πίεση του αέρα που περιέχει, η οποία ελέγχεται με ακρίβεια βάσει των κανονισμών. Μόλις τα τελευ­ταία χρόνια προστέθηκε εσωτερική φόδρα ανάμεσα στη σαμπρέλα και το εξωτερικό περίβλημα προκειμένου να αλλάξει η «αίσθηση» που δημιουργεί το άγγιγμα της μπάλας - παραμένει ακόμη μυστήριο από πού προερχόταν αυτή η απόλυτη απαλότητα της ουγγρικής μπάλας. Ωστόσο, για να είμαστε δίκαιοι απέναντι και στις δυο ομά­δες, η απόφαση για το ποια μπάλα θα χρησιμοποιόταν ήταν ένα προβληματικό ζήτημα εκείνη την εποχή.

Όταν η Αργεντινή και η Ουρουγουάη αγωνίστηκαν στον πρώτο τελικό του Παγκοσμίου Κυπέλλου, το 1930, δεν υπήρχε καμιά επί­σημη απόφαση σχετικά με την επιλογή της μπάλας, κι έτσι, κάθε ομάδα επέμενε να χρησιμοποιηθεί το δικό της μοντέλο. Για να λυθεί το πρόβλημα, αποφασίστηκε να παίξουν με την μπάλα της Αργεντι­νής στο πρώτο ημίχρονο και με την μπάλα της Ουρουγουάης στο δεύτερο. Η Ουρουγουάη κέρδισε 4-2, ενώ έχανε με 2-1 στο ημίχρονο, οπότε, ίσως, η αλλαγή της μπάλας έφερε αποτελέσματα. Τα προ­βλήματα συνεχίστηκαν μέχρι και το Παγκόσμιο Κύπελλο της Χιλής, το 1962. Για ένα διάστημα, η επιμονή των Χιλιανών να χρη­σιμοποιηθεί η δική τους μπάλα σε όλα τα παιχνίδια, προξένησε ση­μαντικά προβλήματα, αφού ήταν κατώτερης ποιότητας - η επιφά- νειά της φθειρόταν γρήγορα και ξεφλούδιζε στη διάρκεια του αγώ­να. Οι διαιτητές πήραν την κατάσταση στα χέρια τους - με μια

63

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

συμφωνία που θύμιζε κάπως συνωμοσία, ξεκινούσαν τους αγώνες με μπάλα χιλιανής κατασκευής και με την πρώτη ευκαιρία, την άλ­λαζαν με μια κατά πολύ ανώτερη σουηδική μπάλα. Το σχέδιο πα­ραλίγο να ματαιωθεί, εξαιτίας της στρατηγικής των Χιλιανών να κα­τάσχουν τις σουηδικές μπάλες στο τελωνείο, ωστόσο οι δυσκολίες ξεπεράστηκαν και υιοθετήθηκε η χρήση του ποιοτικά ανώτερου μο­ντέλου. Ήταν, δίχως άλλο, ένα ευτυχές γεγονός, αφού αν δεν υπήρ­χε η σταθερή αεροδυναμική της σουηδικής μπάλας, οι θεατές δεν θα είχαν θαυμάσει ποτέ τα εκπληκτικά φαλτσαριστά φάουλ του Βραζιλιάνου Γκαρίντσα.

Πέρα από τα προβλήματα που αφορούσαν τις μπάλες, οι Ούγ­γροι είχαν προετοιμαστεί καλά και μπορούσαν τώρα ν αρχίσουν να σχεδιάζουν σοβαρά τον αγώνα. Διαμόρφωσαν ένα γήπεδο στην πα­τρίδα τους έτσι ώστε να ταιριάζει στις διαστάσεις του Γουέμπλεϊ, και αντιμετώπισαν σε αγώνες προπόνησης ομάδες που είχαν στηθεί έτσι ώστε να μιμούνται την αγωνιστική τακτική των Άγγλων. Αυτό αποτελεί ίσιος το μεγαλύτερο «κατηγορώ» κατά της μονολιθικότη- τας του αγγλικού παιχνιδιού- η παρερμηνεία της αγωνιστικής τακτι­κής του αντιπάλου μπορεί να κοστίσει ακριβά, όμως η Ουγγαρία θα πρέπει να ήταν πολύ σίγουρη πως είχε αξιολογήσει σωστά το σύ­στημα των Άγγλων, για να παραμένει τόσο σταθερά προσηλωμένη στην ανάλυση της συγκεκριμένης στρατηγικής. Δέκα ημέρες πριν από το παιχνίδι με την Αγγλία, η Ουγγαρία αντιμετώπισε ξανά τη Σουηδία στη Βουδαπέστη.

Προφανώς, οι Σουηδοί είχαν διδαχτεί πολλά από τη συντριβή τους στο Ελσίνκι την προηγούμενη χρονιά, αφού ο αγώνας τώρα έληξε ισόπαλος, με σκορ 2-2. Μεγάλο μέρος της επιτυχίας τους θα μπορούσε να αποδοθεί στο γεγονός ότι κατάφεραν να περιορίσουν έναν παίκτη, τον Ούγγρο Νάντορ Χιντεγκούτι, μαρκάροντάς τον «μαν του μαν» σε όλη τη διάρκεια του αγώνα - χρειάστηκαν δυο παίκτες γι’ αυτό, ένας για κάθε ημίχρονο. Ο μάλλον σχολαστικός προπονητής της Αγγλίας, Γουόλτερ Γουίντερμποτομ (που αργότερα πήρε τον τίτλο του σερ), παρακολούθησε κι αυτόν τον αγώνα, όπως

64

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

είχε παρευρεθεί και στην προηγούμενη αναμέτρηση ανάμεσα στη Σουηδία και την Ουγγαρία στη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων. Ό,τι σημαντικό κι αν είδε, θα έμενε για πάντα χαμένο στις σκέψεις του. Η Ουγγαρία έπαιξε άλλο ένα παιχνίδι πριν από τον αγώνα του Γουέμπλεϊ, όταν διέκοψε το ταξίδι προς το Λονδίνο για μια στάση στο Παρίσι, όπου αντιμετώπισε μια ομάδα από το εργοστάσιο της Ρενό (όπου είχε εργαστεί προπολεμικά ο προπονητής των Ούγ­γρων, ο Σέμπες) την οποία κέρδισε, σύμφωνα με τον Χιντεγκούτι, με σκορ 16-1. Μια θαυμάσια εικόνα, δίχως άλλο - σαν να εμφανίζε­ται η εθνική Βραζιλίας στις εγκαταστάσεις της Φορντ, στο Ντάγκε- ναμ, και να προσφέρει στα παιδιά της αλυσίδας συναρμολόγησης ένα ευχάριστο διάλειμμα στο γηπεδάκι του εργοστασίου.

Οι Ούγγροι επέλεξαν μια κεντρική περιοχή του Λονδίνου και κα­τέλυσαν στο ξενοδοχείο Κάμπερλαντ, κοντά στη Μαρμάρινη Αψίδα Πριν από ενενήντα χρόνια ακριβώς, μια παρόμοια ομάδα ευσυνείδη­των ποδοσφαιριστών είχε συναντηθεί στην Ταβέρνα των Ελευθερο­τεκτόνων στο Λονδίνο για να συζητήσει διεξοδικά τους κανόνες του παιχνιδιού, αλλά στο ξενοδοχείο Κάμπερλαντ έμελλε να συντελεστεί μια επανάσταση σε θέματα τακτικής. Ο Σάντορ Μπαρκς, που είχε συμφωνήσει για τη διεξαγωγή του αγώνα με τον Στάνλεί Ράους, και είχε διαπραγματευτεί υπομονετικά με τους Ούγγρους κομισάριους, παρακολούθησε την ανάλυση του προπονητή Σέμπες σε θέματα τα­κτικής. Περιγράφει πως η ανάλυση κράτησε τέσσερις ώρες, και επι­σημαίνει ότι ελάχιστα απ’ όσα άκουσε είχαν γι’ αυτόν κάποιο νόημα. Τελικά, το λεωφορείο που μετέφερε την ομάδα βγήκε στην Έντγκγουερ Ρόουντ και πήρε τον δρόμο για το Γουέμπλεϊ.

Για τους πάνω από 100.000 θεατές που βρέθηκαν στο γήπεδο το απόγευμα εκείνης της Τετάρτης, οι Ούγγροι θα πρέπει να φαί­νονταν τελείως άγνωστοι, αφού είχαν επισκεφθεί για τελευταία φο­ρά τη χώρα το 1936, όταν είχαν χάσει από την Αγγλία με σκορ 6-2, σ’ έναν αγώνα που έγινε στο γήπεδο της Αρσεναλ Ωστόσο, ήδη από την «προθέρμανση», όλοι σχεδόν συνειδητοποίησαν πως η ομάδα είχε ενισχυθεί με καινούριους, ταλαντούχους παίκτες. Ο Φέ-

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 2.3 Ουγγαρία και Αγγλία, 1953.

ρεντς Πούσκας, ο επιθετικός που θα έγραφε ιστορία στο παγκόσμιο ποδόσφαιρο, και ο Γιόζεφ Μπόζικ, ο μέσος, άρχισαν ν’ αλλάζουν την μπάλα στον αέρα, ελέγχοντάς την με το κουντεπιέ πριν την πα­σάρουν ο ένας στον άλλο. Κατάφεραν να κάνουν αυτή την εναλλα­γή οκτώ φορές, από απόσταση 20 μέτρων. Δυστυχώς, αυτή η επί­δειξη δεν έχει διασωθεί, αλλά τα κινηματογραφικά «επίκαιρα» έχουν αποθανατίσει τις κυριότερες στιγμές αυτοΰ του παιχνιδιού.

Το στιγμιότυπο στην εικόνα 2.3, δείχνει τους αρχηγούς να οδη­γούν τις ομάδες τους στον αγωνιστικό χώρο- αίφνης, αντιλαμβάνο­νται ότι ένας φωτογράφος ετοιμάζεται να τους τραβήξει. Αυτή η φωτογραφία «μιλάει» από μόνη της: ο Μπίλι Ράιτ, που κρατά την μπάλα του αγώνα, αντιδρά άμεσα μπροστά στον φακό. Χαμογελά, με το πηγούνι ανασηκωμενο και προχωράει, γεμάτος αυτοπεποίθη­ση. Στο πρόσωπο του Πούσκας, του αρχηγού της Ουγγαρίας, δια­κρίνουμε μια πιο αυστηρή έκφραση. Περπατά στητός, και μοιάζει

66

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

σαν να τσσυλάει πάνω στο χορτάρι. Εξαιτίας του στρατιωτικού βαθμού του (πολλοί Ούγγροι υπηρετούσαν, τότε, εικονικά, στον ουγγρικό στρατό), ο Τύπος τον αποκαλούσε «Καλπάζοντα Ταγμα­τάρχη». Η ειρωνεία σ’ αυτή τη φωτογραφία είναι ότι, σύμφωνα με την ανάπτυξη του συστήματος W-M, ο Ράιτ αναμενόταν να μαρκά- ρει τον Πούσκας - ωστόσο, αυτό το φωτογραφικό στιγμιότυπο αποτυπώνει την πιο κοντινή απόσταση στην οποία θα κατάφερνε να πλησιάσει τον πανούργο αντίπαλό του, σε όλη τη διάρκεια του αγώνα. Ο Τζιλ Μέρικ, ο τερματοφύλακας της Μπέρμινχαμ ακο­λουθεί τον Ράιτ και ο Γκιούλα Γκρόσιτς, ο τερματοφύλακας της εθνικής Ουγγαρίας, ακολουθεί τον Πούσκας. Ο Γκρόσιτς κοιτάζει την μπάλα του αγώνα- ίσως σκέφτεται την ομιλία του Σέμπες και προσπαθεί να εκτιμήσει την πιθανή αναπήδηση της μπάλας στο γρασίδι. Τρίτος στη σειρά για την ομάδα της Ουγγαρίας είναι ο Χι- ντεγκούτι, ο παίκτης που έμελλε να κάνει τη μεγαλύτερη ζημιά. Κοιτάζει προς τα κάτω, όχι επειδή έχει χάσει το θάρρος του ή από δέος, αλλά σαν άνθρωπος που μελετά ένα πολύ δύσκολο μαθηματι­κό πρόβλημα.

Εξίσου πολλά πράγματα αποκαλύπτουν και οι εμφανίσεις των ομάδων. Η Αγγλία αγωνίστηκε με τα παραδοσιακά λευκά, ενώ η Ουγγαρία με κόκκινα. Πρόσφατες έρευνες υποστηρίζουν ότι το κόκ­κινο δίνει ένα σαφές πλεονέκτημα στον ομαδικό και ατομικό αντα­γωνισμό, αλλά όλα αυτά ήταν άγνωστα στη δεκαετία του 1950 και όπως θα αποδείκνυαν τα γεγονότα, η Ουγγαρία δεν χρειαζόταν τη βοήθεια τέτοιων τυχαίων παραγόντων. Το στοιχείο που εντυπωσιά­ζει στην περιβολή της εθνικής Αγγλίας, είναι η τυπικότητα. Οι παί­κτες, ακόμα και ο τερματοφύλακας, μπαίνουν στο γήπεδο με σηκω­μένα τα μανίκια - και μάλιστα, όχι διπλωμένα πρόχειρα και τυχαία, αλλά όπως ακριβώς ορίζουν οι κανονισμοί, δηλαδή λίγο πάνω από τον αγκώνα, υποδηλώνοντας μια νοοτροπία που συνοψίζεται στη φράση «ελάτε να ξεμπερδεύουμε». Ίσως είχαν περάσει όλοι από επι­θεώρηση πριν βγουν από τα αποδυτήρια. Φοράνε τα φαρδιά σορ- τσάκια που οι ποδοσφαιρικές εκπομπές της εποχής αποκαλούσαν,

67

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ειρωνικά, «βράκες». Αντιθέτους, η εμφάνιση της Ουγγαρίας είναι μο­ντέρνα από κάθε άποψη. Οι παίιαες φορουν ζέρσεϊ και όχι φανέλες, με κατεβασμένα τα μανίκια. Οι γιακάδες τους είναι δεμένοι με κορ­δόνι· οι γιακάδες των Αγγλων, μολονότι ανοιχτοί με τον παραδοσια­κά αποδεκτό τρόπο, μοιάζουν κολλαριστοί και θα μπορούσε κανείς να τους κουμπώσει για να βάλουν γραβάτα. Ο Μπίλι Ράιτ, ρίχνο­ντας μια ματιά στα παπούτσια των Ούγγρων, που ήταν κομμένα κα­τά περίεργο τρόπο γύρω από τους αστραγάλους, συνόψισε με μια αξιομνημόνευτη φράση τον εφησυχασμό των Άγγλων. Γυρνώντας προς τον Σταν Μόρτενσεν, τον σέντερ φορ της Μπλάκπουλ στον αξέχαστο τελικό που είχε διεξαχθεί μόλις έξι μήνες πριν, του είπε: «Όλα θα πάνε καλά, Σταν. Δεν έχουν τον κατάλληλο εξοπλισμό».

Λιγότερο από ένα λεπτό μετά τη σέντρα, η Ουγγαρία πέτυχε το πρώτο γκολ. Στα επίκαιρα της εποχής βλέπουμε τον Χιντεγκούτι να γλιστρά ίσια μπροστά και να περιφέρεται λίγο έξω από τη μεγά­λη περιοχή των Αγγλων. Κανείς δεν τον μαρκάρει, και απλώς περι­μένει. Η μπάλα κατεβαίνει από δεξιά και επιστρέφει πάλι πίσω, στο κέντρο. Ο Σάντορ Κόκτσις, συμπαίκτης του Πούσκας στην επίθε­ση των Ούγγρων, κινείται παραπλανητικά, παράλληλα προς τα όρια της μεγάλης περιοχής των Αγγλων, και τότε ο Μπόζικ πασά­ρει την μπάλα στον Χιντεγκούτι, ο οποίος περιμένει έξω από την περιοχή. Αυτός ξεφεύγει γρήγορα, περνώντας (σαν να ήταν σταμα- τημένοι) δύο αμυντικούς, φτάνει στο σημείο του πέναλτι και από εκεί εξαπολύει έναν «κεραυνό», καρφώνοντας την μπάλα στη δεξιά γωνία του Μέρικ. Οι ειδικοί του ποδοσφαίρου υποστήριζαν συχνά ότι οι αντίπαλοι που προέρχονταν από την ευρωπαϊκή ήπειρο δεν ήξεραν να σουτάρουν, όμως, εκείνη τη μέρα, αυτός ο μύθος κατέρ- ρευσε σαν χάρτινος πύργος.

Το μεγάλο πρόβλημα των Αγγλων ήταν πως η Ουγγαρία δεν αγωνιζόταν σύμφωνα με τα καθιερωμένα πρότυπα. Ο Χιντεγκούτι δεν έπαιζε σαν κλασικός σέντερ φορ, αλλά σε μια θέση όπου κάλυπτε πολύ χώρο, συνεργαζόμενος στο κέντρο με τον Μπόζικ, ο οποίος είχε τον νου του περισσότερο στα αμυντικά του καθήκοντα. Το σύστημα

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

αυτό ήταν ο πρόδρομος του 4-2-4, με τον Χιντεγκούτι και τον Μπό- ζικ να έχουν αναλάβει τον απαιτητικό ρόλο του συνδετικού κρίκου στον χώρο του κέντρου. Δεδομένου ότι ο Χιντεγκούτι γύριζε συχνά στη μικρή περιοχή της ομάδας του για να πάρει την μπάλα, ο κεντρι­κός μέσος της Αγγλίας, ο Χάρι Τζόνστον, είχε «πελαγώσει». Τα πράγματα ήταν πολύ πιο εύκολα πριν από έξι μήνες στο Γουέμπλεϊ, όταν ο Τζόνστον, ο κεντρικός μέσος της Μπλάκπουλ, μάρκαρε τον Νατ Λόφτχαους, ο οποίος, σε σύγκριση με τον Χιντεγκούτι, έπαιζε τελείως προβλέψιμα Αν τώρα έμενε πίσω, ο Χιντεγκούτι θα είχε όλο τον χώρο ελεύθερο στο κέντρο. Αν τον ακολουθούσε σε όλο το γήπε­δο, θα δημιουργουνταν ένα τεράστιο κενό στο κέντρο, το οποίο θα εκμεταλλεύονταν εύκολα οι ασυγκράτητοι Ούγγροι επιθετικοί, που τώρα άλλαζαν θέσεις με άνεση, προκαλώντας αμηχανία στους αντι­πάλους. Το ίδιο πρόβλημα αντιμετώπιζαν και οι πλάγιοι αμυντικοί της Αγγλίας, αφού οι Ούγγροι εξτρέμ δεν είχαν καμιά σχέση με τη γνωστή, συμβατική εικόνα των εξτρέμ της εποχής. Κάποιες φορές γύριζαν κι εκείνοι πίσω, προς την εστία τους, για να πάρουν την μπά­λα και συχνά αμύνονταν ακολουθώντας τον αντίπαλο εξτρέμ ώστε να ανακουφίσουν την άμυνά τους από την πίεση. Και τι είχε γίνει ο Μάθιους, ο συμπαίκτης του Τζόνστον στην Μπλάκπουλ; Είχε κά- ποιες καλές στιγμές, αλλά δεν θύμιζε σε τίποτα τον παίκτη που είχε αλλάξει τη ροή του τελικού του Κυπέλλου. Δεν έβρισκε χώρο να δρά­σει, καθώς ο εξτρέμ Ζόλταν Τσίμπορ και ο αμυντικός Μίχαλι Λάντος τον μαρκάριζαν ασφυκτικά. Οι επιθέσεις της Ουγγαρίας κατέληγαν συχνά με ισάριθμους Αγγλους αμυντικούς και Ούγγρους επιθετικούς στη μεγάλη περιοχή, γεγονός καταστροφικό για τους αμυνόμενους - κι έτσι, οι Ούγγροι συνέχισαν να σκοράρουν με ρυθμό πολυβόλου.

Ο Μπίλι Ράιτ περιέγραφε συχνά γελώντας πώς «μπουρδουκλώ­θηκε» τελείως από το πρώτο γκολ του Πούσκας. Ο Ούγγρος, που αγωνιζόταν θεωρητικά ως αριστερός μεσο-επιθετικός, «ξεφύτρωσε» στα δεξιά και κατάφερε να φτάσει στη γωνία της μικρής περιοχής των 5,5 μέτρων. Καθώς ο Ράιτ έτρεξε να τον καλύψει, ο Πούσκας απέφυγε με ψυχραιμία την απελπισμένη του εφόρμηση κι έχοντας

69

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

τηα ξεπεράσει τον Ράιι, κάρφωσε την μπάλα στα δίχτυα. Ο Πού- σκας σημείωσε και δεύτερο γκολ στη συνέχεια του αγώνα, όταν η μπάλα χτύπησε πάνω του μετά από φάουλ του Μπόζικ. Το αν βρέ­θηκε ηθελημένα στην πορεία της μπάλας ή όχι, δεν έχει καμιά ση­μασία' οι Άγγλοι δεν σχημάτισαν τείχος, μάλλον επειδή δεν περίμε- ναν ότι κάποιος θα εκτελούσε απευθείας ένα φάουλ από 27 μέτρα απόσταση. Το πέμπτο γκολ της Ουγγαρίας είναι άκρως αποκαλυ­πτικό. Ο Μπόζικ κυνήγησε μια μπαλιά σχεδόν μέχρι το σημαιάκι του κόρνερ, στη δεξιά πλευρά του γηπέδου. Καθώς η φάση εξελισ­σόταν, ο Αλφ Ράμσεϊ, ο δεξιός οπισθοφύλακας της Αγγλίας που στεκόταν στο δεύτερο δοκάρι, άπλωσε διάπλατα τα χέρια του, σε μια χειρονομία που δήλωνε απελπισία - «όχι άλλη επίθεση!» Η μπάλα έφτασε στον Πούσκας που την έστειλε με περίσσιο θράσος στο ύψος της μικρής περιοχής, ενώ ο Μπόζικ είχε βρεθεί ξανά, τρέ- χοντας, στη θέση του στο κέντρο. Ο τερματοφύλακας Μέρικ απέ- κρουσε την κεφαλιά των Ούγγρων, στέλνοντας την μπάλα στο δο­κάρι- αμέσως μετά η μπάλα επέστρεψε στον Μπόζικ, ο οποίος βρι­σκόταν τώρα αρκετά έξω από τη μεγάλη περιοχή. Ο Μπόζικ μάζε­ψε την μπάλα, προωθήθηκε και με ένα ασταμάτητο σουτ κατακε­ραύνωσε για άλλη μια φορά τον Μέρικ. Αρχικά φαινόταν πως η αγ­γλική άμυνα, που είχε «τραβηχτεί» προς τα έξω, είχε βγάλει τον Πούσκας σε θέση οφσάιντ. Όμως, ο Ράμσεϊ, υπακούοντας στο έν­στικτο του αμυντικού όταν δέχεται μεγάλη πίεση, είχε παραμείνει ακίνητος πάνω στη γραμμή του τέρματος, στο δεύτερο δοκάρι. Μα­ζεύοντας την μπάλα από τα δίχτυα δεν μπορούσε να κρύψει την κα- τήφειά του, ενώ στο βάθος, ο φακός «συνέλαβε» τη μοναχική φιγού­ρα του Μάθιους, που περίμενε στην κλασική θέση του Άγγλου εξ- τρέμ για μια μπαλιά που δεν ήρθε ποτέ.

Η Αγγλία σημείωσε τρία τέρματα έναντι έξι της Ουγγαρίας, γε­γονός που δείχνει ότι δεν λειτουργούσαν όλα τέλεια στην ουγγρική άμυνα. Δεν είχαν υιοθετήσει ακόμη το σύστημα που θα αποκαλού- σαμε αργότερα «τέσσερις στην ευθεία», καθώς ο αριστερός μέσος Γιόζεφ Ζακάριας αγωνιζόταν συχνά δίπλα στον συμβατικό κεντρικό

70

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

μέσο Γκιούλα Λόραντ, ως δεύτερος αμυντικός μέσος. Ο Ράμσεϊ πα- ρηγορήθηκε κάπως, αφού σημείωσε γκολ με πέναλτι στο 57ο λε­πτό, αλλά αυτή τη φορά ήταν ένα γκολ χωρίς αντίκρισμα, το οποίο δεν μπορούσε να συγκριθεί μ’ εκείνο που είχε σώσει το γόητρο της Αγγλίας στον αγώνα εναντίον της Μικτής Ευρώπης, ένα μήνα νωρί­τερα. Μοναδική κοινή απορία μετά το τέλος του αγώνα, ήταν γιατί η Ουγγαρία δεν είχε σημειώσει περισσότερα τέρματα. Το παιχνίδι παρακολουθούσε από τον πάγκο ο τραυματίας Τομ Φίνεϊ (που ονο­μάστηκε σερ το 1998), ένας εξτρέμ τον οποίο σέβονταν όλοι, σχε­δόν όσο και τον Μάθιους, για τις ποδοσφαιρικές του αρετές. Συνο­ψίζοντας την εικόνα του αγώνα, ο Φίνεϊ είπε πως ήταν «... σαν να αγωνίζονται άλογα κούρσας ενάντια σε άλογα που σέρνουν κάρα».

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και κάποια παράξενα παραλειπόμενα του αγώνα. Την επόμενη μέρα ο Στάνλεϊ Ράους επισκέφθηκε τον Γκούσταβ Σέμπες στο ξενοδοχείο Κάμπερλαντ. Ίσως πήρε ταξί από τα γραφεία της Αγγλικής Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου, πέρασε από την Πύλη του Κάμπερλαντ και μετά από λίγα λεπτά έφτασε στη Μαρμάρινη Αψίδα. Είχε μαζί του μια βαλίτσα την οποία, πιθανότα­τα, κουβάλησε μόνος του μέσα στο ξενοδοχείο όταν το ταξί σταμά­τησε στην είσοδο. Λίγα λεπτά αργότερα, έδειχνε στον έκπληκτο Σέ­μπες το περιεχόμενο της βαλίτσας, που δεν ήταν παρά οι εισπράξεις από το παιχνίδι στο Γουέμπλεϊ. Προφανώς, ο Ράους ρώτησε τι μερί­διο θα ήθελαν οι Ούγγροι από τις εισπράξεις ενός τόσο όμορφου αγώνα. Αυτή η ιστορία μοιάζει λίγο απίθανη, αλλά επιβεβαιώνεται από τον σχολιαστή του ραδιοφώνου Γκεόργκε Ζεπέσι και από τον Σάντορ Μπαρκς. Το πώς ακριβώς οι εισπράξεις της προηγούμενης μέρας βρέθηκαν τόσο γρήγορα μέρα σε μια βαλίτσα παραμένει μυ­στήριο, αλλά αποτελεί μέρος μιας συναρπαστικής αφήγησης. Ο Σέ­μπες αρνήθηκε να δεχτεί οποιοδήποτε ποσόν, με το επιχείρημα πως οι Ούγγροι ποδοσφαιριστές ήταν ερασιτέχνες, και ζήτησε απλώς μια ρεβάνς στη Βουδαπέστη. Το αίτημά του έγινε δεκτό και το παιχνίδι ορίστηκε για τον επόμενο Μάιο, προφανώς τώρα με ελάχιστες αντιρρήσεις από τους αξιωματούχους του Κόμματος.

71

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Λίγο μετά την πανωλεθρία του Γουέμπλεϊ, η Αγγλική Ομοσπον­δία Ποδοσφαίρου κάλεσε στο Καφέ Ρουαγιάλ του Λονδίνου τους προπονητές των κορυφαίων αγγλικών ομάδων, για να αναλύσουν το αποτέλεσμα. Συζήτησαν πώς θα αντιμετώπιζαν παρόμοιες αγωνι­στικές τακτικές, καθώς και την απειλή που συνιστούσαν παίκτες όπως ο Χιντεγκούτι. Κάποιοι πρότειναν να ακολουθεί ο κεντρικός μέσος τον σέντερ φορ που κάλυπτε πολύ χώρο σε όλο το γήπεδο, άλλοι επέμεναν πως δεν έπρεπε ν’ αλλάξουν τίποτα. Ωστόσο, ακό­μα κι αν είχε εμφανιστεί κάποια πρωτοποριακή σκέψη για την αντι­μετώπιση του συστήματος της Ουγγαρίας, μάλλον δεν θα είχε οδη­γήσει πουθενά. Μερικά χρόνια αργότερα, ο Γουόλτερ Γουίντερμπο- τομ περιέγραψε πώς επιλέγονταν οι παίκτες εκείνη την εποχή. Στις επίσημες συνεδριάσεις μιας επιτροπής εννέα ατόμων (που την απο- τελούσαν οκτώ εκλέκτορες και ένας πρόεδρος με βαρύνουσα ψήφο) προτείνονταν οι υποψήφιοι για κάθε θέση. Ας υποθέσουμε ότι υπήρχαν πέντε υποψήφιοι για τη θέση του τερματοφύλακα. Μετά από συζήτηση προέκυπταν οι δύο επικρατέστεροι και η τελική επι­λογή γινόταν με ψηφοφορία μεταξύ των οκτώ εκλεκτόρων. Για να ληφθεί απόφαση αρκούσε μια απλή πλειοψηφία ενώ, σε περίπτωση ισοψηφίας, την τελική απόφαση έπαιρνε ο πρόεδρος της επιτρο­πής. Καταπώς λέει ένα «φαρμακερό» αγγλικό ανέκδοτο, ο ορισμός της καμήλας είναι: «άλογο κούρσας σχεδιασμένο από μια επιτρο­πή». Για να παραφράσουμε τα λόγια του Τομ Φίνεϊ, είναι αξιοση­μείωτο το γεγονός ότι μια επιτροπή που ξεκινούσε με σκοπό να σχεδιάσει ένα άλογο κούρσας, κατέληγε πολύ συχνά να σχεδιάζει ένα άλογο άμαξας, προκειμένου το αποτέλεσμα να μην είναι ένα άσχημο και άχαρο ζώο.

Η ομάδα ταξίδεψε στην Ουγγαρία για τη ρεβάνς, που διεξήχθη στις 23 Μαϊου 1954. Μια και ήταν χρονιά Παγκοσμίου Κυπέλλου, και η Αγγλία είχε προκριθεί στην τελική φάση, θα πρέπει να είχαν αντιληφθεί τη σημασία της προετοιμασίας και την ανάγκη να δυνα­μώσουν την ομάδα τόσο σε φυσική κατάσταση, όσο και ψυχολογι­κά. Στην εθνική ομάδα έγιναν επτά αλλαγές - απομακρύνθηκαν οι

72

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

δύο πλάγιοι οπισθοφύλακες, ο κεντρικός μέσος και τέσσερις επιθε­τικοί. Στη σύνθεση της Ουγγαρίας υπήρχε μόνο μία αλλαγή. Το παιχνίδι εξελίχτηκε σε αληθινό εφιάλτη για την Αγγλία, που υπέστη την απόλυτη συντριβή με 7-1. Οι Ούγγροι σχολίαζαν αργότερα την έκπληξη που τους προκάλεσε το απολύτως προβλέψιμο παιχνίδι της Αγγλίας. Το δυναμικό της ομάδας είχε αλλάξει σε μεγάλο βαθ­μό, αλλά εξακολουθούσαν να παίζουν με το πατροπαράδοτο, προ­βλέψιμο σύστημα. Θα χρειαζόταν πάνω από μια δεκαετία για να επινοηθούν καινούριες αγωνιστικές τακτικές. Ο Αλφ Ράμσεϊ, ο πλά­γιος οπισθοφύλακας που είχε περάσει εκείνο το απόγευμα του Νοεμ­βρίου του 1953 «κυνηγώντας σκιές», θα γινόταν ο εικονοκλάστης που κανείς δεν περίμενε και θα δικαιωνόταν τελικά με τον θρίαμβό του στο Παγκόσμιο Κύπελλο του 1966, στο Γουέμπλεϊ. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο όρος που έθεσε για να αναλάβει το πόστο του προ­πονητή ήταν να επιλέγει ο ίδιος τους παίκτες της εθνικής - έτσι, ήρθε το τέλος της αναποτελεσματικής επιτροπής, με τις ατέλειωτες συζητήσεις και τις ανόητες ψηφοφορίες της.

Αν υποθέσουμε πως είχε έρθει σχεδόν η ώρα του 4-2-4, έπρεπε να διανύσει λίγο δρόμο ακόμα πριν μπορέσει ο κόσμος να δει την τε­λική του μορφή. Ωστόσο, η Ουγγαρία πήγε στο Παγκόσμιο Κύπελ­λο του 1954 στην Ελβετία, με τον τίτλο του φαβορί. Πέρασε με άνε­ση από τη φάση των ομίλων, νικώντας τη Δυτική Γερμανία με 8-3 και σημειώνοντας συνολικά δεκαεπτά γκολ, ενώ δέχτηκε μόλις τρία στους προκριματικούς γύρους. Η Δυτική Γερμανία, που παρά την ήττα της κατάφερε να προκριθεί στην επόμενη φάση, περίμενε πι­θανότατα να δώσει τη δική της απάντηση. Ο προπονητής της, ο Σεπ Χερμπέργκερ, όπως συμβαίνει συχνά με τις σπουδαίες γερμανι­κές ομάδες που συμμετέχουν στα Παγκόσμια Κύπελλα, είχε σπου­δαίες εμπνεύσεις - ένα προσόν που θα χρειαζόταν στον τελικό.

Η Ουγγαρία κληρώθηκε ν’ αντιμετωπίσει στους προημιτελικούς τη Βραζιλία, την ομάδα που ήταν επικεφαλής του ομίλου της, χωρίς να έχει πείσει με την απόδοσή της· και οι δυο ομάδες αγωνίστηκαν σ’ ένα παιχνίδι που θα έμενε στην ιστορία ως η «Μάχη της Βέρνης».

73

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Εκείνη την εποχή η Βραζιλία έπαιζε με έναν «κόφτη» στο κέντρο, σ’ ένα παραδοσιακό σύστημα W-M, όπως η Αγγλία, και ήταν ευάλω­τη απέναντι στο έξυπνο παιχνίδι μιας ομάδας όπως η Ουγγαρία, που είχε στηθεί έτσι ώστε να εκμεταλλευτεί ανελέητα τις αδυναμίες της Βραζιλίας.

Ο Αγγλος διαιτητής Αρθουρ 'Ελις κέρδισε τα εύσημα, μόνο και μόνο επειδή κατάφερε να τελειώσει αυτόν τον αγώνα, καθώς πολύ γρήγορα το παιχνίδι μετατράπηκε σε μια βίαιη, οργισμένη σύρραξη που είχε ως αποτέλεσμα την αποβολή τριών παικτών. Ο Μπόζικ αντάλλαξε γροθιές με τον Βραζιλιάνο αμυντικό Νίλτον Σάντος, με αποτέλεσμα την αποβολή και των δύο. Ο Ουμπέρτο Τότσι, ο Βρα­ζιλιάνος μεσο-επιθετικός, κλότσησε βίαια έναν αντίπαλο αμυντικό και πήρε κι αυτός την άγουσα για τα αποδυτήρια. Τα χειρότερα, όμως, επρόκειτο να συμβούν αργότερα. Οι Βραζιλιάνοι, που ηττή- θηκαν με 4-2, εισέβαλαν στα αποδυτήρια της Ουγγαρίας όπου ακο­λούθησαν άγριες συμπλοκές. Εκτοξεύτηκαν παπούτσια και μπουκά­λια. Σ ’ ένα επεισόδιο που ακόμα δεν έχει αποσαφηνιστεί πλήρως, ο Πούσκας, που δεν είχε αγωνιστεί εξαιτίας τραυματισμού, εικάζεται ότι χτύπησε μ’ ένα μπουκάλι έναν Βραζιλιάνο παίκτη, τραυματίζο- ντάς τον σοβαρά στο πρόσωπο. Κάποιος αξιωματούχος της επιτρο­πής του Παγκοσμίου Κυπέλλου υπήρξε προφανώς αυτόπτης μάρ­τυρας του περιστατικού, αλλά στις αναφορές που ακολούθησαν η ευθύνη αποδόθηκε σε κάποιον «φίλαθλο». Η FIFA, επιδεικνύοντας πρωτοφανή ατολμία, ανέθεσε το έργο της απόδοσης ευθυνών στις δύο Ομοσπονδίες Ποδοσφαίρου -στη βραζιλιάνικη και στην ουγ­γρική- αλλά οι ιθύνοντές τους δεν επέβαλαν καμιά ποινή.

Ο τελικός επιφύλασσε το υπέρτατο σοκ για την Ουγγαρία. Το όνειρο της κατάκτησης του Παγκοσμίου Κυπέλλου διαλύθηκε από την ικανότατη ομάδα της Δυτικής Γερμανίας, που κέρδισε τον αγώ­να με 3-2. Η προπονητική ευφυΐα του Χερμπέργκερ αναδείχθηκε στο έπακρο, όταν η Γερμανία δέχτηκε γρήγορα δύο γκολ. Το γεγο­νός αυτό, απέναντι σε μια ομάδα με την ισχύ και το εκλεκτό έμψυ­χο δυναμικό της Ουγγαρίας, θα αρκούσε για να καθορίσει τον νικη-

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

τη του αγώνα - όμως, η ήττα δεν περιλαμβανόταν στα σχέδια του Χερμπέργκερ. Ο Πούσκας, που υπέφερε ακόμα από τον τραυματι­σμό του, ίσως δεν θα έπρεπε να είχε αγωνιστεί εκείνη την ημέρα, αλλά η επιρροή του στους συμπαίκτες του και οι απόψεις του για το ποιος έπρεπε να παίξει και ποιος όχι ήταν τόσο ισχυρές, ώστε ούτε καν ο Σέμπες δεν μπορούσε να τις αντικρούσει.

Μετά το Παγκόσμιο Κύπελλο του 1954, τόσο η Βραζιλία όσο και η Ουγγαρία βρέθηκαν σε κρίσιμη καμπή. Οι Ούγγροι δεν θα έφταναν ποτέ ξανά σε τόσο υψηλά επίπεδα απόδοσης, αφού η «καρδιά» της ομάδας ξεριζώθηκε από την Ουγγρική Εξέγερση του 1956. Εκείνη τη χρονιά, οι αρχές είχαν επιτρέψει στη Χόνβεντ -την ομάδα που είχε στις τάξεις της την αφρόκρεμα της εθνικής Ουγγα­ρίας- μια περιοδεία στο εξωτερικό. Κατά την επιστροφή της ομά­δας από τη Νότια Αμερική στην Ευρώπη, έφτασαν τα νέα για τη ρωσική εισβολή στην Ουγγαρία και τη σκληρή καταστολή της εξέ­γερσης. Ο Μπόζικ και ο Χιντεγκούτι γύρισαν πίσω στην Ουγγαρία, αλλά ο Πούσκας, ο Κόκτσις και ο Τσίμπορ προτίμησαν την εξορία. Η ομάδα που έστειλε η Ουγγαρία στη Σουηδία για το Παγκόσμιο Κύπελλο του 1958, δεν ήταν αρκετά καλή για να προχωρήσει πέρα από τη φάση των ομίλων* αυτό δεν ίσχυε για τη Βραζιλία, τη μετέ- πειτα πρωταθλήτρια κόσμου, που, σε αντίθεση με τους Αγγλους, εί­χε διδαχτεί πολλά από τις αναμετρήσεις της με την Ουγγαρία.

Το 1954, οι Βραζιλιάνοι θα πρέπει να επέστρεψαν στην πατρί­δα τους με σημαντικές επιφυλάξεις για τον τρόπο του παιχνιδιού τους. Στη Σουηδία, το 1958, εφάρμοσαν ξεκάθαρα το 4-2-4, στην τελική του μορφή - το de facto πλέον πρότυπο διάταξης που όλοι θα προσπαθούσαν να μιμηθούν μετά το τέλος της διοργάνωσης. Κά­ποιοι υποστήριξαν ότι το σύστημα αυτό ήταν βραζιλιάνικη καινοτο­μία, την οποία εισήγαγε ένας Παραγουανός προπονητής στην ομά­δα της Φλαμένγκο του Ρίο. Αν αυτό αληθεύει, θα πρέπει να συνέβη μετά το 1956, καθώς μέχρι τότε εκφράζονταν ακόμη αμφιβολίες σχετικά με την αγωνιστική τακτική της Βραζιλίας, μετά την αποτυ­χημένη ευρωπαϊκή περιοδεία εκείνης της χρονιάς. Κάποιοι ισχυρί-

75

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 2.4 Το 4-2-4 της Βραζιλίας. Τελικός Παγκοσμίου Κυπέλλου, εναντίον της Σουηδίας, 1958.

ζονται ότι το 4-2-4 προήλθε από ουγγρική πηγή - συγκεκριμένα, ότι το παρουσίασε στους Βραζιλιάνους ο Μπέλα Γκούτμαν, ένας Ούγγρος προπονητής που είχε καταφύγει στη χώρα μετά την εξέ­γερση του 1956. Ό,τι κι αν συνέβη, το σίγουρο είναι ότι μέχρι το 1958 οι Βραζιλιάνοι είχαν αφομοιώσει το σύστημα και διέθεταν παίκτες που ήταν εναρμονισμένοι με τις ανάγκες του. Το ιστορικό στήσιμο της ομάδας παρουσιάζεται στην εικόνα 2.4.

Τέσσερις αμυντικοί έπαιζαν σε κοντινές αποστάσεις μεταξύ τους - θα λέγαμε, «τέσσερις στην ίδια ευθεία» με τα σημερινά πρό­τυπα. Έτσι επιλυόταν η εγγενής αδυναμία του συστήματος W-M, καθώς δεν ήταν πια ανάγκη να περιστρέφεται η άμυνα γύρω από τον κεντρικό μέσο για να αποκρούσει μια απειλή από τα πλάγια. Κατά συνέπεια, στο 4-2-4, οι πλάγιοι οπισθοφύλακες κινδύνευαν λι- γότερο να βρεθούν εκτός θέσης αν άλλαζε πλευρά η επιτιθέμενη ομάδα. Το ελεγχόμενο οφσάιντ μπορούσε να χρησιμοποιηθεί προς

76

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

όφελος της άμυνας, με την προϋπόθεση ότι οι τέσσερις αμυντικοί διατηρούσαν τον σχηματισμό τους και κινούνταν σαν μονάδα. Την άμυνα αποτελούσαν δύο κεντρικοί -δεν υπήρχε πλέον κεντρικός μέ­σος, με τη στενή έννοια του όρου- και δύο πλάγιοι οπισθοφύλακες. Οι κεντρικοί αμυντικοί έπρεπε να είναι πολύ κινητικοί και να μπο­ρούν να «διαβάζουν» άριστα το παιχνίδι. Αυτό ήταν απαραίτητο, καθώς οι τέσσερις στην ευθεία είναι τεχνικά ευάλωτοι σε μια μπαλιά- τρύπα, ή σε μια ψηλή μπαλιά, οπότε έπρεπε να υπάρχει αλληλοκά- λυψη των κεντρικών αμυντικών σε τέτοιες περιπτώσεις. Το σύ­στημα αυτό επεφύλασσε, επίσης, μεγαλύτερες ευθύνες στον τερμα­τοφύλακα, ο οποίος έπρεπε ν αφήνει την εστία του πολύ γρήγορα σε περίπτωση που μια ψηλή μπαλιά, ή μια μπαλιά-τρύπα διασπού- σε την άμυνα - και σε πολλές περιπτώσεις έδιωχνε εκείνος την μπάλα μακριά, βγαίνοντας έξω από τη μεγάλη περιοχή. Όμως, ού­τε και οι πλάγιοι οπισθοφύλακες ήταν αμυντικοί με την κλασική έν­νοια του όρου - δηλαδή, να κάθονται πίσω, να μαρκάρουν τον αντί­παλο εξτρέμ και να μοιράζουν, περπατώντας, μεγάλες μπαλιές προς την επίθεση- τώρα έπρεπε να είναι σχεδόν τόσο γρήγοροι και καλά καταρτισμένοι όσο οι εξτρέμ και να προωθούνται βαθιά μέσα στην περιοχή του αντιπάλου.

Η ατμομηχανή του συστήματος ήταν το κέντρο, όπου ένα πολύ μεγάλο βάρος έπεφτε στους ώμους μόλις δύο ανθρώπων. Αυτοί οι «συνδετικοί κρίκοι», που είχαν ως αποστολή να γεφυρώνουν το χά­σμα ανάμεσα στην άμυνα και στην επίθεση, ήταν πολύ πιο ευέλι­κτοι από οποιονδήποτε προκάτοχό τους στον χώρο του κέντρου. Ενίσχυαν την ομάδα ως αμυντικοί -σχηματίζοντας μια ζώνη άμυ­νας 6 παικτών- όταν η άμυνα δεχόταν πίεση και, συνάμα, λειτουρ­γούσαν ως πρόσθετοι επιθετικοί όταν η ομάδα τους βρισκόταν στην επίθεση. Οι τέσσερις επιτιθέμενοι εξακολουθούσαν να αγωνί­ζονται οι δύο ως σέντερ φορ και οι άλλοι δύο ως εξτρέμ, αλλά όπως είχε δείξει το παράδειγμα της Ουγγαρίας, όλοι θα έπρεπε να μπο­ρούν να αγωνιστούν σε όλο το φάσμα της επίθεσης. Αν ο νέος ρό­λος του απαιτούσε από τον πλάγιο οπισθοφύλακα να μετατρέπεται

77

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

περιστασιακά σε εξτρέμ, άλλο τόσο και ο κανονικός εξτρέμ έπρεπε να αμύνεται περισσότερο, γυρίζοντας πίσω για να πάρει την μπά­λα, ή για να βοηθήσει αμυντικά τον πλάγιο οπισθοφύλακα της ομά­δας του. Η Βραζιλία του 1958 είχε την τύχη να βρει, ή να «προ­σαρμόσει» κάποιους παίκτες σ’ αυτούς τους ρόλους-κλειδιά. Ο Ντίντι και ο Ζίτο σχημάτιζαν το τέλειο ζευγάρι στο κέντρο, οι πλά­γιοι οπισθοφύλακες, και ειδικά ο Τζάλμα Σάντος, εφάρμοζαν άψο­γα την αλληλοκάλυψη, ενώ στην επίθεση βασίλευαν ο Πελέ και ο Γκαρίντσα. Η Βραζιλία νίκησε δίκαια τη Σουηδία με 5-2, σ’ έναν τελικό που «έκοβε την ανάσα» και ο οποίος έγινε μέσα σε άψογα αθλητικά πλαίσια, εξαλείφοντας έτσι τις πικρές αναμνήσεις της Βέρνης.

Μέχρι το Παγκόσμιο Κύπελλο της Χιλής, το 1962, το σύστημα είχε υποστεί άλλη μια μετάλλαξη. Η αχίλλειος πτέρνα του 4-2-4 ήταν οι υπερβολικές ευθύνες που επωμίζονταν οι δύο μέσοι* ακόμα και οι πιο προικισμένοι παίκτες έχαναν μονομαχίες από τους αντι­πάλους, οπότε, το να αγωνίζεται κανείς με τέσσερις επιθετικούς υπό αυτές τις συνθήκες συνιστούσε μια μάλλον επικίνδυνη πολυτέ­λεια. Η πανάρχαια συνταγή της μείωσης των παικτών της επιθετι­κής γραμμής επιστρατεύτηκε για άλλη μια φορά: ένας επιθετικός οπισθοχώρησε στο κέντρο, για να δημιουργηθεί έτσι το σύστημα 4-3-3. Το 1962 η Βραζιλία αγωνίστηκε με 4-3-3 και διατήρησε τον τίτλο της, νικώντας την Τσεχοσλοβακία με 3-1, αλλά ο τελικός αυ­τός δεν είχε καθόλου τη ζωντάνια του τελικού του 1958. Αν και, πι­θανότατα, η Βραζιλία αγωνίστηκε πρώτη με αυτό το σύστημα σε παγκόσμιο επίπεδο, δεν ήταν η μόνη ομάδα που το είχε σκεφτεί. Κι άλλοι είχαν επιχειρήσει παρόμοιους πειραματισμούς - κλασικό πα­ράδειγμα ο Αλφ Ράμσεϊ (ο οποίος θα έπαιρνε τον τίτλο του σερ το 1967), που είχε γίνει επιτυχημένος προπονητής, και κατάφερε θαύ­ματα με τη σχετικά άγνωστη ομάδα της Ίπσγουιτς. Προσελήφθη το 1955 και την οδήγησε από την αφάνεια της Τρίτης Κατηγορίας στην Πρέμιερσιπ, μέσα σε επτά μόλις χρόνια. Ο Ράμσεϊ, που είχε κι εκείνος αντιληφθεί τις δυνατότητες του 4-3-3, έφερε πίσω έναν πα­

78

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

ραδοσιακό εξτρέμ και του ανέθεσε έναν πιο πολυσύνθετο ρόλο στην ομάδα της Ίπσγουιτς. Η εθνική ομάδα που κέρδισε υπό τις οδηγίες του το Παγκόσμιο Κύπελλο, και ονομάστηκε από τους δημοσιογρά­φους «Το θαύμα χωρίς εξτρέμ», παρέμεινε πιστή στο 4-3-3 (εικόνα 2.5) νικώντας τη Δυτική Γερμανία με 4-2, αν και, στην πραγματικό­τητα, η νίκη οφειλόταν εξίσου στις παλιομοδίτικες αγγλικές αρετές -συνεχές τρέξιμο και αντοχή- όταν οι ομάδες πάλευαν να ξεπερά- σουν το αδιέξοδο στην παράταση.

Στις μέρες μας, ελάχιστες ομάδες των κορυφαίων πρωταθλημά­των παίζουν με το 4-2-4, ενώ καμιά δεν ακολουθεί το σύστημα W-M με την παραδοσιακή του διάταξη. Το πλήθος και η πολυπλοκότητα των συστημάτων που ακολούθησαν μας φέρνουν συχνά σε αμηχα­νία, αλλά οι ομάδες παίζουν με καθορισμένους σχηματισμούς για έναν συγκεκριμένο λόγο. Για να τον καταλάβουμε, θα πρέπει να δού­με το γήπεδο σαν έναν χάρτη στρατηγικής, χωρίζοντάς το σε ίσες

ΕΙΚΟΝΑ 2.5 Το 4-3-3 της Αγγλίας. Τελικός Παγκοσμίου Κνπέλλον εναντίον της Δ ντικής Γερμανίας, 1966.

79

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 2.6 Οι ζώνες-κλειδιύ για την άμυνα, την επίθεση και το κέντρο. Η επι­τιθέμενη πλευρά κινείται απύ αριστερά προς τα δεξιά.

ζώνες στο μήκος και στο πλάτος, όπως φαίνεται στην εικόνα 2.6. Σ ’ αυτό το διάγραμμα, οι όροι «αμυντική γραμμή», «μεσαία γραμμή» και «επιθετική γραμμή» προκαλούν προφανείς συνειρμούς, καθώς οι πε­ρισσότερες ενέργειες που αφορούν τη στρατηγική στην άμυνα, στο κέντρο και στην επίθεση εκδηλώνονται σ’ αυτές τις ζώνες. Τα κε­ντρικά και πλάγια τμήματα είναι εξίσου σημαντικά. Οι αμυνόμενοι πρέπει να ελέγχουν τον ζωτικό χώρο στο κέντρο της επίθεσης και να εξουδετερώνουν τις απειλές που προέρχονται από τα πλάγια αυτής της ζώνης. Πολλά γκολ σημειώνονται από τελικές πάσες που γίνο­νται μετά από λάθη των πλάγιων αμυντικών.

Στόχος κάθε αγωνιστικού σχηματισμού είναι η κατοχή της μπά­λας, με απώτερο στόχο την επίτευξη τερμάτων. 'Οπως είναι αναμε­νόμενο, η κατοχή που κερδίζεται στην επιθετική γραμμή έχει ζωτι­κή σημασία. Για να υποστηρίξουμε αυτό τον ισχυρισμό, θα επικαλε­στούμε ένα σημαντικό πόρισμα της ανάλυσης των επιδόσεων των αγώνων. Στον πίνακα 2.1 βλέπουμε το ποσοστό των τερμάτων που

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

σημειώθηκαν με κατοχή της μπάλας που επιτεύχθηκε στην επιθετι­κή, στη μεσαία και στην αμυντική γραμμή του γηπέδου.

ΠΙΝΑΚΑ! 2.1 Ποσοστό τερμάτων πον επιτεύχθηκαν από κατοχή μπάλας που αποκτήθηκε στις διάφορες ζώνες τον γηπέδον (σύμφωνα με τον Μ πέη)

Περιοχές Κατοχή που Τέρματα πουτου γηπέδου αποκτήθηκε επιτευχθήκαν

% %

Επιθετική γραμμή 13 66Μεσαία γραμμή 46 26Αμυντική γραμμή 41 8

Τα συγκεκριμένα στοιχεία συγκεντρώθηκαν από 16 διεθνείς αγώνες και ανακοινώθηκαν από τον Ρίτσαρντ Μπέιτ, το 1988. Η κατοχή που επιτυγχάνεται στην επιθετική γραμμή εκπροσωπεί μό­λις το 13% της συνολικής κατοχής μπάλας, αλλά παράγει το 66% των τερμάτων. Κάθε ομάδα που θέλει να κερδίσει θα πρέπει να έχει ως πρώτο στόχο την κατοχή της μπάλας στην επιθετική γραμμή, χωρίς όμως να θυσιάζει τον έλεγχο στην αμυντική και στη μεσαία γραμμή. Επομένως, οι ερωτήσεις-κλειδιά για κάθε σύστημα ποδο­σφαιρικού αγώνα είναι οι εξής:

- πόσο καλά καλύπτουν και ελέγχουν οι παίκτες τις διάφορες ζώνες, και

- πόσο αποτελεσματικό είναι το αγωνιστικό σύστημα σε ό,τι αφορά το πέρασμα της μπάλας στην επιθετική γραμμή;

Μπορούμε να εξετάσουμε αυτά τα ερωτήματα σε συνάρτηση με τα πιο συνηθισμένα αγωνιστικά συστήματα της σύγχρονης εποχής. Οι εικόνες 2.7 (α-δ) απεικονίζουν μια αντιπροσωπευτική ομάδα σι>-

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 2.7α Επιλογές πάσας μήκους μέχρι 40 μέτρων στο σύστημα 4-2-4. Τα νούμερα δείχνουν πόσες πάσες έχει στη διάθεσή τον κάθε παίκτης. Υπάρχουν συνολικά 54 διαθέσιμες πάσες σ’αυτό το σύστημα.

σχημάτων, που δεν είναι όμως τα μοναδικά. Παρά τα όσα προανα- φέρθηκαν, συμπεριλαμβάνεται και το 4-2-4, εξαιτίας της ιστορικής του σημασίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα αγωνιστικά συστήματα δείχνουν, βασικά, πού αγωνίζονται κυρίως οι αμυντικοί, οι μέσοι και οι επιθετικοί, αλλά τα συστήματα δεν εφαρμόζονται κατά γράμμα μέσα στο γήπεδο και αυτά τα συστήματα μπορεί να είναι ορατά μό­νο σε σημεία-κλειδιά του αγώνα, όπως είναι η έναρξη, ή όταν στή­νεται η άμυνα για να αντιμετωπίσει ένα φάουλ. Ωστόσο, ένας σχη­ματισμός όπως το 4-2-4 ονομάζεται έτσι επειδή τέσσερις αμυντικοί καλύπτουν την αμυντική γραμμή, δύο μέσοι τη μεσαία γραμμή και τέσσερις επιθετικοί ή φορ, την επιθετική. Θα υπάρχει αρκετή κίνη­ση από, και προς τις διάφορες ζώνες και, όπως είναι γνωστό, οι αμυντικοί ενισχύουν συχνά την επίθεση, ενώ οι επιθετικοί γυρίζουν πίσω και αμύνονται κάποιες φορές στο μισό γήπεδο όταν η ομάδα δέχεται πίεση.

82

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

Αν ήταν να μοιράσουμε τους 10 παίκτες, εκτός του τερματοφύ­λακα, στις ζώνες της εικόνας 2.6, μια αφελής προσέγγιση θα ήταν να τοποθετήσουμε έναν παίκτη σε κάθε ζώνη, αφήνοντας ελεύθερο έναν, ο οποίος θα μπορούσε να ενισχύσει οποιαδήποτε ζώνη θα προτιμούσαμε. Ωστόσο, όπως απέδειξε η ιστορική εξέλιξη του παι­χνιδιού, υπάρχει ένας πιο ευφυής τρόπος για να στήσουμε την ομά­δα. Αναγνωρίζοντας τη σημασία της άμυνας θα μπορούσαμε, ίσως, να ξεκινήσουμε καλύπτοντας την αμυντική γραμμή με τέσσερις παί­κτες, δηλαδή έναν για καθεμία από τις δύο πλάγιες γραμμές και δύο που να καλύπτουν την επικίνδυνη ζώνη στο κέντρο της άμυνας, μπροστά από τη μεγάλη περιοχή. Έχουμε εδώ ένα παράδειγμα πλεο­νασμού, όπου τοποθετούνται περισσότεροι παίκτες απ’ όσους ατιαι- τούνται για να επιτευχθεί ο βασικός στόχος του ενός αμυντικού ανά ζώνη. Ένα σύστημα με τέσσερις παίιαες πίσω έχει συντελεστή πλεο­νασμού Π=4/3 (τέσσερις αμυντικοί, 3 ζώνες). Ακόμα μεγαλύτερος πλεονασμός (Π=5/3) θα μπορούσε να προκύψει με την προσθήκη ενός ακόμη αμυντικού - κάτι που γίνεται συνήθως με τη χρήση ενός παίκτη ελεύθερου να κινείται προς κάθε κατεύθυνση (αργότερα θα ονομαστεί παίκτης-σκούπα). Το επόμενο ζήτημα είναι πώς θα μοι­ράσουμε τους υπόλοιπους έξι παίκτες - ή τους υπόλοιπους πέντε αν χρησιμοποιήσουμε και «σκούπα». Αυτό εξαρτάται από το πόσο επι­θετική θέλουμε να είναι η ομάδα. Στο κλασικό 4-2-4, οι συντελεστές πλεονασμού στο κέντρο και στην επίθεση είναι 2/3 και 4/3 αντιστοί- χως. Αυτή η αναλογία επαρκεί αν οι μέσοι μπορούν να ελέγχουν τα πράγματα, όμως το κέντρο με αυτή την κάλυψη ζωνών έχει πολύ στενά περιθώρια και μπορεί να καταρρεύσει αν η αντίπαλη ομάδα «φορτώσει» με περισσότερους παίκτες τη μεσαία γραμμή. 'Οπως τα συστήματα αλλοιώνονται σε κάθε στιγμή του παιχνιδιού, έτσι και οι επιθετικοί και οι αμυντικοί πλεονασμοί μεταβάλλονται καθώς οι ομάδες κερδίζουν ή χάνουν το πλεονέκτημα κατά τη διάρκεια του αγώνα. Αν το σκεφτούμε λίγο, θ’ ανακαλύψουμε ότι ο πιο ευέλικτος τρόπος για να ενισχύσουμε την άμυνα ή την επίθεση είναι να μετακι­νούμε τους μέσους πάνω-κάτω στο γήπεδο, ώστε να ενισχύουν όλες

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

τις γραμμές. Ο πιο εύκολος τρόπος για να το πετύχουμε αιπό είναι να χρησιμοποιήσουμε έναν σχηματισμό με περισσότερους διαθέσι­μους παίκτες στο κέντρο. Η μείωση των παικτών στη γραμμή επίθε­σης ήταν το μέσον που χρησιμοποιήθηκε σε όλο το φάσμα της ιστο­ρίας του αθλήματος για την επίτευξη αυτού του στόχου, ξεκινώντας από τους σχηματισμούς με τους οκτώ ή εννέα επιθετικούς στη δεκα­ετία του 1860, και φτάνοντας στη συχνή χρήση ενός και μόνο επιθε­τικού, μετά από πολλούς πειραματισμούς, έναν αιώνα αργότερα.

Αυτά σε ό,τι αφορά την κάλυψη και τον έλεγχο του χώρου - όμως, πόσο αποτελεσματικά μπορεί να προωθηθεί η μπάλα στη γραμμή επίθεσης (στοιχείο που αποτελεί το δεύτερο σημαντικό κρι­τήριο για την αξιολόγηση κάθε αγωνιστικού συστήματος); Αυτό εξαρ- τάται από το πόσο αποτελεσματικά μπορούν ν’ «αλλάξουν» την μπά­λα οι παίκτες και, σίγουρα, δεν θα καταλήξουν όλες οι πάσες στους επιθετικούς. Κάποιες θα φτάσουν μπροστά όταν η ομάδα επιτίθεται, άλλες θα γυρίσουν πίσω, ενώ αρκετές πάσες θα ανταλλάξουν μεταξύ τους αμυντικοί, μέσοι και επιθετικοί στις αντίστοιχες ζώνες τους.

Ας πάρουμε ως παράδειγμα το καθιερωμένο 4-3-3 της εικόνας 2.7 (β). Για να υπολογίσουμε πόσες επιλογές για πάσα έχει καθένας από τους 10 παίκτες του σχηματισμού, εκτός του τερματοφύλακα, αρκεί να μετρήσουμε πόσοι συμπαίκτες βρίσκονται σε μια δεδομένη ακτίνα, ας πούμε 40 μέτρων, και να υποθέσουμε πως όλες οι πάσες είναι εξίσου πιθανές μέσα σ’ αυτή την εμβέλεια. Επιλέξαμε ως ανώ­τατο όριο τα 40 μέτρα επειδή, όσο πιο μακριά «ταξιδεύει» η μπάλα, τόσο πιο πιθανό είναι να ανακοπεί από κάποιον αντίπαλο. Οι με­γάλες πάσες μπορούν να «ανοίξουν» μια άμυνα με θεαματικό τρόπο, αλλά αν ξεπεράσουν κατά πολύ την απόσταση αυτή, το ποσοστό ολοκλήρωσης (η πιθανότητα να φτάσει η μπάλα στον στόχο της και να ελεγχθεί με επιτυχία από τον παραλήπτη) μειώνεται εξαιρετικά. Με δεδομένες αυτές τις υποθέσεις, σ’ ένα κλασικό 4-3-3 υπάρχουν 56 πιθανές εναλλαγές για πάσες. Τα νούμερα που αντιστοιχούν σε κάθε παίκτη στα διάφορα συστήματα, απεικονίζονται στα διαγράμ­ματα. Αιπές οι εναλλαγές θα επαναλαμβάνονται συνεχώς σ’ έναν

84

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

σες.

σες.

85

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

σες.

πραγματικό αγώνα, όπου ίσως προκόψει υπερεπάρκεια - περίπου 650 πάσες και από τις δυο ομάδες. Στο σύστημα 4-3-3, μόνο 7 από τις πιθανές 56 πάσες -δηλαδή, 13% του συνόλου- αντιστοιχούν σε πάσες από το κέντρο προς τη ζωτικής σημασίας γραμμή επίθεσης. Αν δεχτούμε αυτούς τους αριθμούς ως μέτρο σύγκρισης της επιθετι­κής δυναμικής, μπορούμε να συγκρίνουμε τα άλλα συστήματα στον πίνακα 2.2.

Το 4-2-4, όπου 15% από τις πάσες φτάνουν στη γραμμή επίθε­σης, είναι σαφώς καλύτερο, ενώ εύκολα διαπιστώνουμε ότι χειρότε­ρο σύστημα από αυτή την άποψη είναι το 4-5-1, όπου το ποσοστό πέφτει στο 8%. Οι ομάδες που εφαρμόζουν το 4-5-1 -πολυπρόσω­πο κέντρο και ένας μοναχικός επιθετικός- επιδιώκουν συνήθως να διαφυλάξουν ένα μικρό προβάδισμα στο σκορ, ή να εξασφαλίσουν μια ισοπαλία που τους δίνει το πλεονέκτημα. Στον πίνακα 2.2 βλέ­πουμε επίσης τον μέγιστο αριθμό από πάσες που είναι πιθανόν να

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.2 Η απόδοση σε ό,τι αφορά τις πάσες και το έργο του μέσον στα καθιερωμένα αγωνιστικά σνατήματα.

Σύστημα Πάσες κάτω από τα 40 μέτρα (σύνολο)

Πάσες από το κέντρο προς την επίθεση (%)

Πάσες ανά μέσο (%)

4-2-4 54 15 174-3-3 56 13 144-4-2 66 12 124-5-1 62 8 11

δοθούν σε κάθε αγωνιστικό σύστημα. Το 4-4-2 (66 εναλλαγές) είναι το καλύτερο, ενώ το 4-2-4 (54 εναλλαγές) είναι το χειρότερο. Στο 4-4-2 κάθε παίκτης έχει περισσότερες επιλογές, καθώς υπάρχουν 6,6 συμπαίκτες σε απόσταση για πάσα. Αν οι αντίπαλοι μαρκάρουν στενά, αυτός ο αριθμός θα μειωθεί σημαντικά. Ωστόσο, σε ό,τι αφο­ρά τη δυνατότητα εναλλαγής της μπάλας, το σύστημα αυτό υπερέχει σε μεγάλο βαθμό του 4-2-4, καθώς το τελευταίο ξεκινά με κάτι πα­ραπάνω από 5,4 παίκτες, κατά μέσο όρο, σε απόσταση για πάσα.

Το κέντρο είναι η περιοχή όπου παρατηρείται συνήθως ο μεγα­λύτερος συνωστισμός, καθώς όλη η κυκλοφορία της μπάλας, οι πά­σες από την άμυνα στην επίθεση, και αντιστρόφως, περνούν από τον χώρο του κέντρου. Από αυτή την άποψη, το έργο που ανατίθε­ται στους μέσους -δηλαδή, πόση δουλειά διειαιεραιώνουν παρα- λαμβάνοντας και «μοιράζοντας» την μπάλα- αποτελεί καθοριστικό παράγοντα σε κάθε αγωνιστικό σύστημα. Φυσικά, το μοίρασμα της μπάλας δεν είναι η μοναδική δραστηριότητα που απαιτεί κατανά­λωση ενέργειας, καθώς οι παίκτες πρέπει επίσης να τρέχουν - και ίσως δεν μας ξαφνιάζει το γεγονός ότι οι μέσοι είναι εκείνοι που τρέχουν περισσότερο από τους υπόλοιπους συμπαίκτες τους. Όμως, για να περιορίσουμε τη συζήτηση στις πάσες, μπορούμε εύ­κολα να προσδιορίσουμε αυτό το έργο, υπολογίζοντας πόσες από

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

•ας πάσες ενός αγώνα (πάσες προς τα εμπρός, προς τα πίσω, και από παίκτη σε παίκτη) περνούν από το κέντρο σε κάθε αγωνιστικό σύστημα. Τα νούμερα παρουσιάζονται στον πίνακα 2.2. Προφα­νώς, το μέσο έργο που αντιστοιχεί σε κάθε παίκτη του κέντρου εζαρτάται από τον αριθμό των παικτών που αναλαμβάνουν αυτό τον ρόλο σε κάθε σύστημα, αλλά ο μέσος όρος του 17% σ’ ένα 4-2-4 είναι πολύ πιο απαιτητικός απ’ ό,τι στο 4-4-2, όπου το ποσοστό πέφτει στο 12%, δείχνοντας συνάμα γιατί το πρώτο έχει πλέον εγκαταλειφθεί από τους κορυφαίους ποδοσφαιρικούς συλλόγους.

Μέχρι στιγμής, εξετάσαμε τα συστήματα που προέκυψαν ουσια­στικά από τις πρώιμες απόπειρες να αντιμετωπιστούν οι εγγενείς αδυναμίες του W-M. Τουλάχιστον ένα ακόμη σύστημα είχε αναπτυ­χθεί παράλληλα μ’ αιπό, και μολονότι χρησιμοποιήθηκε πολύ λιγότε- ρο, άσκησε σημαντική επιρροή στην επιθετική και αμυντική νοοτρο­πία των ομάδων από τη δεκαετία του 1960 και μετά. Το αρχικό σύ­στημα (εικόνα 2.8) αναπτύχθηκε από τον προπονητή της εθνικής ομάδας της Ελβετίας, Καρλ Ράπαν, στις δεκαετίες του 1930 και του 1940 και έγινε γνωστό ως verrou, που στα γαλλικά σημαίνει «σύρτης». Η περιγραφή ήταν πολύ εύστοχη καθώς το σύστημα βασιζόταν σε έναν αμυντικό που κάλυπτε πολύ χώρο (αργότερα ονομάστηκε «σκούπα») και αγωνιζόταν πίσω από τον κλασικό κεντρικό μέσο και τους πλάγιους οπισθοφύλακες, κλείνοντας αποτελεσματικά την πόρ­τα της άμυνας σε κάθε επιτιθέμενο που δημιουργούσε ρήγμα στην τε­λευταία γραμμή των αμυντικών. Δεδομένου ότι μετακινούσε έναν επι­θετικό σ’ αυτή τη θέση, ο σχηματισμός αυτός είχε τπο πολύ (απ’ ό,τι το W-M) χαρακτήρα άμυνας, αλλά όχι αποκλειστικής άμυνας.

Η μετάλλαξή του στο πιο καταστροφικό σύστημα απ’ όλα απο­δίδεται στον Χελένιο Χερέρα, που το εφάρμοσε με μεγάλη επιτυχία στην Ίντερ του Μιλάνου, στη δεκαετία του 1960, μειώνοντας όμως σημαντικά τη θεαματικότητα του αθλήματος. Στα ιταλικά, η λέξη verrou μεταφράζεται στην κυριολεξία ως catemccio (από την ιταλική λέξη catena που σημαίνει αλυσίδα) και στην ποδοσφαιρική αργκό υποδηλώνει έναν σχηματισμό όχι απλώς «κλειδωμένο», αλλά «αλυ-

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

«verrou».

σιδωμένο» σε κάθε πιθανό σημείο εισόδου. 'Οπως βλέπουμε στην εικόνα 2.9, ο «παίκτης-σκουπα» έπαιζε στη θέση που αναμενόταν, αλλά πίσω από την ευθεία των τεσσάρων αμυντικών, στους οποίους είχε ανατεθεί να μαρκάρουν στενά, μαν-του-μαν, τους αντίπαλους επιθετικούς. Οι μέσοι κάλυπταν ασφυκτικά τον χώρο μπροστά απ’ αυτή την αμυντική ασπίδα, έτσι ώστε ο ρόλος του -συχνά μοναχι­κού- επιθετικού ήταν πολλές φορές «διακοσμητικός», καθώς ο σχη­ματισμός σπανίως πίεζε στην επιθετική περιοχή. Ο μηχανισμός διάσπασης στηριζόταν στους πλάγιους οπισθοφύλακες που κάλυ­πταν μεγάλους χώρους - ρόλος που τελειοποίησε ο Τζιακίντο Φα- κέτι τόσο στην Ίντερ του Μιλάνου, όσο και στην εθνική ομάδα της Ιταλίας. Ήταν ένα σύστημα σχεδιασμένο, πάνω απ’ όλα, για την αποφυγή της ήττας - που σημαίνει ότι οι θεατές έβλεπαν συχνά αγώνες να λήγουν με φτωχές νίκες, με 1-0, ή μια «βολική» ισοπαλία που προέκυπτε μετά από ενενήντα λεπτά ανιαρού αγώνα. Το πε­

89

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ρίεργο είναι πως η εθνική ομάδα της Ιταλίας, οι πολύ προικισμένοι «Ατζοΰρι», υιοθέτησαν αυτό το καταθλιπτικό σύστημα, που σύντομα εξαπλώθηκε και «μόλυνε» όλες τις κορυφαίες ιταλικές ομάδες της δεκαετίας του 1960. Σε πείσμα της δριμείας κριτικής που του ασκήθηκε, ο Χερέρα διαμαρτυρόταν πως είχαν κακολογήσει το σύ­στημά του και ότι δεν ήταν διόλου καταστροφικό να χρησιμοποιεί μια ομάδα επιθετικού χαρακτήρα πλάγιους οπισθοφύλακες. Ευτυ­χώς, το catenaccio φαίνεται να έχει εξαφανιστεί από το σύγχρονο ποδόσφαιρο - εκτός κι αν, όπως ο ιός της ευλογιάς, που υποτίθεται ότι έχει απομονωθεί από το φυσικό περιβάλλον του πλανήτη, βρί­σκεται σε βαθιά κατάψυξη σε κάποιο σκοτεινό ποδοσφαιρικό εργα­στήρι, επανασχεδιάζοντας την επιστροφή του.

Ο ευπρόσδεκτος αντίποδας του catenaccio, το Ολοκληρωτικό Ποδόσφαιρο, εμφανίστηκε κατά τη δεκαετία του 1970, με τις υπέ-

ΕΙΚΟΝΑ 2.9 To catenaccio, η προσαρμογή τον «verrou» στο πολικό ποδόσφαιρο από τον Χελένιο Χερέρα. Η ομάδα της Ίντερ τον Μιλάνον, που κέρδισε το Εν- ρωπαϊκό Κύπελλο το 1965.

90

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

ροχες εθνικές ομάδες της Ολλανδίας και της Γερμανίας. Ο όρος επινοήθηκε από τα ΜΜΕ και «έπιασε», επειδή περιέγραφε με τον τελειότερο τρόπο το καινούριο πνεύμα του παιχνιδιού και την προ­σαρμοστικότητα των παικτών που καλούνταν να το εφαρμόσουν. Παραδόξως, το γερμανικό μοντέλο είχε τις ίδιες ρίζες με το catenaccio, αλλά βασιζόταν σ’ έναν «κόφτη», που τον αποκαλούσαν ολοένα και πιο συχνά libero («λίμπερο», δηλαδή ελεύθερος παίκτης), καθώς είχε το ελεύθερο να εκμεταλλεύεται την επιθετική δυναμική του ρόλου του. Σ ’ αυτό το μοντέλο, ο «κόφτης» αγωνιζόταν μπρο­στά από τους τέσσερις ευθυγραμμισμένους αμυντικούς, σ’ έναν συ­νειδητά δημιουργικό ρόλο. Αρχιτέκτονας αυτού του ρόλου υπήρξε ο Φραντς Μπεκενμπάουερ, ένας παίκτης που λέγεται ότι είχε εμπνευσθεί από το επιθετικό παιχνίδι του Φακέτι στον απεχθή σχηματισμό του catenaccio. Πόσο πιο αποτελεσματική θα ήταν η τακτική, αν οι αλλεπάλληλες προωθήσεις ξεκινούσαν όχι από έναν πλάγιο οπισθοφύλακα, αλλά από έναν προικισμένο οργανωτή παι­χνιδιού που θα εφορμούσε από το κέντρο της άμυνας; Ήταν ακρι­βώς το αντίστροφο πρόβλημα από εκείνο που είχε αντιμετωπίσει -χωρίς να καταφέρει να το λύσει- η Αγγλία, στον αγώνα εναντίον της Ουγγαρίας: ένας αμυντικός που προωθείται σαν κρυφός επιθε­τικός, αντί για έναν επιθετικό που γυρίζει πίσω για να βοηθήσει την άμυνα. Ο Μπεκενμπάουερ εκμεταλλεύτηκε στο έπακρο τις δυνατό­τητες του συστήματος.

Η εθνική ομάδα της Ολλανδίας εφάρμοζε το σύστημα του Ολο­κληρωτικού Ποδοσφαίρου με τρόπο που προσέγγιζε ίσως περισσό­τερο την κυριολεκτική έννοια του όρου. Τηρούσε κατά γράμμα τις επιθετικές και τις αμυντικές αρχές του συστήματος, αλλά οι ατομι­κοί ρόλοι των παικτών προσαρμόζονταν στις μεταβαλλόμενες απαι­τήσεις του αγώνα, λεπτό προς λεπτό. Όλοι μπορούσαν να παίξουν στην επίθεση ή, όταν προέκυπτε ανάγκη, να γυρίσουν στην άμυνα. Υπό την καθοδήγηση του Ρίνους Μίχελς, που άσκησε τεράστια επιρροή στους συναδέλφους του, το σύστημα οδήγησε την ολλανδι­κή ομάδα του Αγιαξ στην κατάκτηση τριών συνεχόμενων Κυπέλλων

91

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Πρωταθλητριών Ευρώπης -από το 1971 έως το 1973- και φαινό­ταν κομμένο και ραμμένο για τα ποδοσφαιρικά χαρίσματα του Γιό- χαν Κρόιφ, του αστέρα της ομάδας. Κάποιες φορές, το ερώτημα αν «η ομάδα X θα μπορούσε να είχε νικήσει την ομάδα Ψ» μπορεί ν απαντηθεί μόνο με εικασίες - ωστόσο, στον τελικό του Παγκοσμίου Κυπέλλου του 1974, η απάντηση ήταν αποφασιστική. Η διοργανώ- τρια ομάδα της Δυτικής Γερμανίας νίκησε την προικισμένη ομάδα της Ολλανδίας 2-1, σ’ έναν αγώνα που προαναγγελλόταν ως η «τε­λική αναμέτρηση Μπεκενμπάουερ-Κρόιφ». Οι Ολλανδοί, μετά από ένα «εκρηκτικό» ξεκίνημα και ένα κερδισμένο πέναλτι στα πρώτα λεπτά, έγιναν ίσως υπερβολικά αλαζόνες - και πλήρωσαν το τίμη­μα. Έχασαν ξανά από τη διοργανώτρια ομάδα της Αργεντινής και στο επόμενο Παγκόσμιο Κύπελλο, τέσσερα χρόνια αργότερα, πα­ρατάσσοντας αυτή τη φορά μια ομάδα στην οποία ο Κρόιφ είχε ετπλέξει να μην αγωνιστεί.

Στις βασικές ιδέες της αγωνιστικής τακτικής και των συστημά­των, υπάρχουν άπειρες παραλλαγές. Μια δημοφιλής σύγχρονη επι­λογή είναι το 3-5-2, το οποίο στηρίζεται στη λογική ότι πολλές φο­ρές, ομάδες που παρατάσσονται με δύο επιθετικούς (στο 4-4-2) δεν δημιουργούν και πολλά προβλήματα σε μια συμπαγή αντίπαλη άμυ­να τεσσάρων παικτών. Έτσι, ο αμυντικός που «περισσεύει», συνή­θως ένας πλάγιος οπισθοφύλακας, μπορεί να προωθηθεί ώστε να παίζουν πέντε παίκτες στο κέντρο, με συνέπεια να αυξηθούν οι επι­θετικές επιλογές. Αυτή η παραλλαγή μπορεί να υιοθετηθεί στο πλαίσιο των τακτικών ελιγμών που γίνονται σε οποιονδήποτε αγώ­να. Για παράδειγμα, στην εξέλιξη του αγώνα, μια ομάδα που αγωνί­ζεται, θεωρητικά, με 4-4-2, ίσως χρειαστεί ν’ αναζητήσα το νικητή­ριο γκολ, ή την ισοφάριση. Ωραία: αυτή τη φορά μπορούμε να προω­θήσουμε έναν μέσο στην επίθεση και να παίξουμε με 4-3-3. Ή, αν θέλουμε πραγματικά να ρισκάρουμε, μπορούμε να παίξουμε με 4-2-4, που εκφράζει τη μεγαλύτερη επιθετική δυναμική απ’ όλα τα συστή­ματα. Θα πρέπει, όμως, να είμαστε προετοιμασμένοι να «μείνουμε χωρίς πνευμόνια» στο κέντρο, οπότε αν πετύχουμε γκολ και θέλουμε

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΡΑΨΩΔΙΑ

να διατηρήσουμε το προβάδισμα, θα πρέπει να παίξουμε με 4-5-1. Αν λάβουμε υπόψη μας όλα τα δεδομένα, δεν θα πρέπει να μας ξαφνιάζει το γεγονός ότι το 4-4-2 αντιμετωπίζεται σχεδόν ως ένας παγκόσμιος «οδηγός», ένα αξιόπιστο σύστημα για τις περισσότερες περιστάσεις και ένα καλό σημείο εκκίνησης για την ανάπτυξη θεμά­των τακτικής. Έχει έναν καλό συντελεστή πλεονασμού (4/3) στην αμυντική και στη μεσαία γραμμή, και μια ματιά στον πίνακα 2.2 μάς δείχνει ότι προσφέρει πολλές επιλογές για πάσα. Επίσης, ένα εύλογο ποσοστό από τη συνολική κατοχή της μπάλας καταλήγει σε πάσες προς την επιθετική γραμμή. Αν, κατά περίσταση, διαφορο­ποιείται από το καθιερωμένο πρότυπο, αυτό γίνεται με την τοποθέ­τηση των τεσσάρων μέσων σε διάταξη «ρόμβου», όπου οι κεντρικοί μέσοι υιοθετούν σαφώς πιο διακριτούς επιθετικούς και αμυντικούς ρόλους. Ο αμυντικός μέσος αγωνίζεται μπροστά από τους τέσσερις της άμυνας, ενώ ο παρτενέρ του στο κέντρο της μεσαίας γραμμής παίζει πιο μπροστά, ακριβώς πίσω από τους σέντερ φορ, σ’ έναν πιο επιθετικό ρόλο.

Αραγε, είναι κάποιο σύστημα σαφώς ανώτερο από τα άλλα; Η απάντηση είναι εύκολη αν οποιοσδήποτε από τους σύγχρονους σχηματισμούς, που εκτόπισαν το W-M, αναμετρηθεί με τους ιστο­ρικούς προγόνους του. Τ ι θα γινόταν, όμως, αν μπορούσαμε να κλωνοποιήσουμε 22 παίκτες με τις ίδιες δυνατότητες και ν’ αγωνι­στούμε με 4-4-2 με τη μία ομάδα, και με 4-3-3 με την άλλη; Η απά­ντηση δεν είναι και τόσο προφανής - δεν είναι καν σαφές ότι καθε­μιά απ’ αυτές τις, σε μεγάλο βαθμό, τεχνητά κατασκευασμένες ομά­δες, που αγωνίζονται με ταπόσημα συστήματα, θα κατέληγε να πα­γιδευτεί σ’ ένα αδιέξοδο. Πολλά εξαρτώνται από τον βαθμό στον οποίο επηρεάζεται το ποδόσφαιρο από τις στατιστικές πιθανότη­τες. Ίσως, σε τελική ανάλυση, να είναι οι παίκτες που κάνουν το σύστημα, και όχι το αντίθετο.

Κ εφάλαιο 3

ΟΛΑ Π Α ΙΖΟ Ν Τ Α Ι Σ Ε ΕΝΑ Φ Α Λ ΤΣΟ - Τ Ο Α Π ΙΑ ΣΤ Ο ΦΑΟΥΛ

I Γ Ί επανάσταση στην τακτική και στα αγωνιστικά συστήμα- I τα που σάρωσε το ποδόσφαιρο σε επίπεδο συλλόγων

κατά τη δεκαετία του 1950, αντικατοπτρίστηκε και στην ανάπτυξη των ατομικών αγωνιστικών προσόντων. Ένα από τα πιο σημαντικά παραμένει η ικανότητα του παίκτη ν’ αλλάζει την κατεύθυνση της μπάλας στον αέρα, προσόν που, κατά τα πρώιμα στάδια στην εξέλιξη αυτής της τεχνικής, αποτέλεσε κυρίως νοτιο- αμερικάνικη ειδικότητα. Η δεξιότητα αυτή χρησιμοποιείται συχνό­τερα σε απευθείας φάουλ, ειδικά από τις επικίνδυνες θέσεις με μέ­τωπο προς το τέρμα κοντά στα όρια της μεγάλης περιοχής, αν και το φάλτσο εφαρμόζεται όλο και περισσότερο στα σουτ που γίνονται κατά τη διάρκεια του αγώνα εναντίον της αντίπαλης εστίας. Οι κο­ρυφαίοι εκτελεστές επεκτείνουν επίσης την εμβέλειά τους, έτσι ώστε όλο και πιο συχνά βλέπουμε επιτυχημένες εκτελέσεις φάουλ πέρα από τα 27 μέτρα. Η εκτέλεση μοιάζει τόσο εύκολη, που οι

95

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

απαιτήσεις των φιλάθλων έχουν φτάσει σε ουτοπικά επίπεδα. Τι απευθείας φάουλ, τι πέναλτι - ποια η διαφορά, όταν οι κορυφαίοι παίκτες μπορούν να κάνουν τέτοια μαγικά με την μπάλα; Φυσικά, τα πράγματα δεν ήταν πάντα έτσι και οι επιθετικοί, εδώ και πολλά χρόνια, προβληματίζονταν τι θα ’πρεπε να κάνουν για να νικήσουν το αμυντικό τείχος που είχε καθιερωθεί για να εμποδίσει το σκορά- ρισμα με απευθείας εκτέλεση φάουλ.

Κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά πώς εξελίχθηκε το αμυντι­κό τείχος - ωστόσο, η καθιέρωσή του ήταν αναπόφευκτη από τη στιγμή που, το 1873, άρχισε να τιμωρείται με ελεύθερο χτύπημα (φάουλ) το πιάσιμο της μπάλας με το χέρι. Η εφαρμογή του κανό­να επεκτάθηκε και σε άλλες παραβάσεις των κανονισμών, και μέχρι το 1902, οπότε είχαν πια καθιερωθεί και οι γραμμές του γηπέδου σχεδόν με τη σημερινή τους μορφή, τα απευθείας φάουλ λίγο έξω από τη μεγάλη περιοχή προξενούσαν μεγάλα προβλήματα στην άμυνα και έπρεπε να εξουδετερώνονται. Αν οι αμυντικοί ήταν υπο­χρεωμένοι να σταθούν 9.1 μέτρα μακριά από το σημείο της εκτέλε­σης του φάουλ, δεν είχαν καμιά αντίρρηση να το κάνουν, αρκεί που μπορούσαν ακόμα να σχηματίσουν -νόμιμα- ένα «σφιχτοδεμένο» τείχος σ’ αυτή την απόσταση, κλείνοντας τον διάδρομο για απευ­θείας σουτ (εικόνα 3.1). Ο αριθμός των παικτών που επιστρατεύο­νταν για τον σχηματισμό του τείχους διαφοροποιόταν σημαντικά, ανάλογα με τη γωνία της εκτέλεσης και την απόσταση από το τέρ­μα. Σήμερα, στην πιο συμβατική του μορφή, το τείχος στήνεται έτσι ώστε οι αμυντικοί να καλύπτουν το ένα δοκάρι και περίπου 75% του τέρματος. Ο τερματοφύλακας ευθυγραμμίζεται με την κο­ντινότερη πλευρά του τείχους ώστε να ελέγχει, θεωρητικά τουλάχι­στον, το σουτ.

Επί πολλά χρόνια, οι παίκτες που εκτελούσαν φάουλ έστελναν απλώς με δύναμη την μπάλα πάνω στο τείχος, ελπίζοντας πως οι αμυντικοί θα χωρίζονταν, αφήνοντας κάποιο κενό, ή ίσως σ’ ένα τυ­χαίο γκελ, που θα έστελνε την μπάλα μακριά από τον τερματοφύλα­κα. Αν το τείχος είχε στηθεί σωστά και οι αμυντικοί έμεναν ακίνητοι,

96

ΕΙΚΟΝΑ 3.1 Το στήσιμο τον αμνηικού τείχους. Το τείχος καλύπτει το δεύτερο δοκάρι και μέχρι το 75% της γραμμής της εστίας. Ο τερματοφύλακας ευθυ­γραμμίζεται με την πιο κοντινή πλευρά τον τείχους.

όλα θα πήγαιναν καλά - όμως, χρειαζόταν πολύ κουράγιο για να σταθεί κανείς στη θέση του εκείνες τις εποχές, όταν έβλεπε να έρχε­ται καταπάνω του ένας βρεγμένος, λασπωμένος σβόλος από δέρμα με ταχύτητα 30 μέτρων το δειπερόλεπτο (108 χιλιόμετρα την ώρα).

Από τη σκοπιά του εκτελεστή, τα πρώτα χρόνια, ο μόνος, ου­σιαστικά, τρόπος για να νικήσει ένα καλά στημένο τείχος -πέρα από την τακτική του «να σουτάρει και να ελπίζει»— ήταν να στείλει την μπάλα λίγο πάνω από τα κεφάλια των αμυντικών. Το εγχείρη­μα αυτό απαιτούσε άριστη εκτίμηση της φάσης και, συχνά, το απο­τέλεσμα ήταν ένα σουτ που περνούσε πάνω από τα δοκάρια. Η

97

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

υπερβολική ταχύτητα απστελεί πρόβλημα και, όπως θα δούμε, το ίδιο ισχύει και για τον λαθεμένο τρόπο εκτέλεσης. Οποιαδήποτε τάση να σουτάρουμε βάζοντας το πόδι κάτω από την μπάλα, δημι­ουργεί ανάποδο φάλτσο το οποίο την στέλνει ψηλά. Μπορούμε να διατηρήσουμε σε χαμηλά επίπεδα την ταχύτητα της μπάλας επιχει­ρώντας ένα απαλό, «σκαφτό» σουτ, όμως αυτό, σπανίως προξενεί προβλήματα σ’ έναν ικανό τερματοφύλακα. Στην Ιταλία, σήμερα, αντιμετωπίζουν με ιδιαίτερη περιφρόνηση τον τερματοφύλακα που θα νικηθεί από ένα τέτοιο φάουλ- το σουτ ονομάζεται it cucchiaio, «το κουτάλι», εξαιτίας της υπερβολικά ημικυκλικής σκαφτής κλο­τσιάς που απαιτείται για το πέρασμα της μπάλας.

Το πρόβλημα είναι ότι η βαρύτητα και η αντίσταση του αέρα -οι δυνάμεις που τείνουν να κατεβάζουν την μπάλα σ’ ένα συμβατι­κό σουτ- εξαντλούν το μέτρο τους εφόσον η μπάλα διανύσει μια πεπερασμένη απόσταση. Ακόμα και το ελάχιστο ανάποδο φάλτσο αντιστρατεύεται αυτή την προϋπόθεση, ειδικά στις τυπικές απο­στάσεις εκτέλεσης φάουλ από τα 18-23 μέτρα. Αυτό που χρειάζεται είναι μια τεχνική που θα μας επιτρέπει να κλοτσήσουμε την μπάλα με μεγάλη ταχύτητα, πάνω από 25 μέτρα ανά δευτερόλεπτο περί­που, ενώ παράλληλα θα αποφεύγονται οι επιζήμιες συνέπειες του ανάποδου φάλτσου. Αν μπορούμε ν’ αλλάξουμε και την πορεία της μπάλας στον αέρα και να την στείλουμε μακριά από τον τερματο­φύλακα, τόσο το καλύτερο.

Βασικό συστατικό για την επίτευξη αυτού του στόχου είναι μια κλοτσιά που παράγει εξωτερικό φάλτσο - ο πρώτος παίκτης που επωφελήθηκε απ’ αυτήν ήταν ο θαυμάσιος Βραζιλιάνος μέσος «Ντίντι», Βαλντίρ Περέιρα. Ο Ντίντι θα μπορούσε να μην είχε γίνει ποτέ ποδοσφαιριστής. Σε ηλικία 14 ετών αντιμετώπισε το ενδεχό­μενο ακρωτηριασμού του ποδιού του, εξαιτίας μιας βαριάς μόλυν­σης στο γόνατο. Ευτυχώς, ανάρρωσε πλήρως και διακρίθηκε με την εθνική Βραζιλίας στα Παγκόσμια Κύπελλα του 1954, του 1958 και του 1962. Μάλιστα, με δική του εκτέλεση φάουλ, στα οποία ήταν σπεσιαλίστας, η Βραζιλία νίκησε δύσκολα με σκορ 1-0 το Περού

98

ΟΛΑ ΠΑΙΖΟΝΤΑΙ ΣΕ ΕΝΑ ΦΑΛΤΣΟ

και εξασφάλισε την πρόκριση για τα τελικά του Παγκοσμίου Κυ­πέλλου της Σουηδίας, το 1958. Παραδόξως, μέχρι και τον πρώτο αγώνα, η συμμετοχή του στην ομάδα ήταν αμφίβολη - μάλιστα, κυ­κλοφορούσαν φήμες ότι δεν είχε επιλεγεί για τους αγώνες της τελι­κής φάσης. Ο ίδιος έλεγε, χαριτολογώντας, ότι ο αποκλεισμός του από την ομάδα θα ήταν μια πράξη αναλγησίας· άλλωστε, με το δικό του φάουλ είχαν πάρει το εισιτήριο για τη Σουηδία.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1950 είδαν το φως της δημοσιότητας ενδιαφέρουσες αναφορές για την τεχνική του Ντίντι, όταν οι Βραζι­λιάνοι φίλαθλοι και τα ΜΜΕ άρχισαν να περιγράφουν τα φάουλ που χτυπούσε, με την έκφραση «fotha seca». Στα πορτογαλικά, η φράση αυ­τή σημαίνει κατά λέξη «ξερό φύλλο», αλλά τα αγγλικά ΜΜΕ την απέ­δωσαν, πιο ελεύθερα, ως «φύλλο που πέφτει». Προφανώς, μετά το σουτ του Ντίντι, η μπάλα μετατοπιζόταν στον αέρα όπως ένα φύλλο που περιστρέφεται και πέφτει στη γη. Πολλοί είχαν φτάσει στο ση­μείο να πιστεύουν πως η μπάλα «έσβηνε σταδιακά» - δηλαδή, ότι εκτρεπόταν σημαντικά ενώ βρισκόταν στον αέρα, προς το τέλος της πορείας της, μια παρατήρηση που ακόμα και σήμερα προκαλεί αντι­παραθέσεις όταν μελετιόνται ή περιγράφονται οι εκτελέσεις φάουλ Ωστόσο, κανείς δεν αμφισβητεί ότι η μπάλα που κλοτσάμε αρκετά δυ­νατά με εξωτερικό φάλτσο θ’ ακολουθήσει μια περιστροφική τροχιά. 'Οπως και να ’χει, ο μάλλον ποιητικός όρος «φύλλο που πέφτει» σύ­ντομα παραχώρησε τη θέση του στον πιο κοινότοπο όρο, «σουτ - φά­ουλ μπανάνα», καθώς οι Ευρωπαίοι παίκτες άρχισαν να μιμούνται την τεχνική του Ντίντι. Αλλά κι αυτός ο όρος δεν είναι τόσο της μόδας, καθώς οι όροι «αλλαγή πορείας» ή «φαλτσαριστό φάουλ» φαίνεται ότι χρησιμοποιούνται πλέον στην καθομιλουμένη του ποδοσφαίρου.

Ο Ντίντι, τον οποίο μπορούμε πραγματικά ν’ αποκαλέσουμε εφευρέτη του φαλτσαριστού φάουλ, εξασκούνταν στις εκτελέσεις φάουλ μέχρι τελικής πτώσεως, όπως ακριβώς κάνουν και οι κορυ­φαίοι εκτελεστές της εποχής μας, Ντέιβιντ Μπέκαμ και Ζινεντίν Ζι- ντάν. Τα φάουλ που εκτέλεσε στα Παγκόσμια Κύπελλα του 1958 και του 1962 στη Σουηδία και στη Χιλή, μυθοποιήθηκαν. Άλλαζε

99

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

την πορεία της μπάλας κλοτσώντας την με το εξωτερικό μέρος του δεξιού του ποδιού, μια τεχνική που ονομάζεται, στα βραζιλιάνικα, «os tres dedos», ή «τρία μικρά δάχτυλα του ποδιού». Αυτή η ενέργεια μπο- ρεί να προκαλέσει αξιοσημείωτο εξωτερικό φάλτσο, αλλά, σε σύγκρι­ση με το σουτ με το κουντεπιέ, δυσκολεύει τον έλεγχο του ύψους και της κατεύθυνσης της μπάλας. Δυστυχώς, δεν έχουν διασωθεί πολλά κινηματογραφικά στιγμιότυπα που να επιτρέπουν την ανάλυση της συγκεκριμένης τεχνικής του Ντίντι, αλλά, χωρίς αμφιβολία, τέτοιες θεαματικές εκτελέσεις προκύπτουν κατά κανόνα όταν οι παίκτες περνούν την μπάλα δίπλα από το τείχος και όχι από πάνω του. Ποιος μπορεί να ξεχάσει το απίστευτο φάλτσο που έβαλε στην μπάλα ακριβώς μ’ αυτόν τον τρόπο ο Βραζιλιάνος Ρομπέρτο Κάρλος, στο Τουρνουά της Γαλλίας, το 1997, που έγινε για να δοκιμαστεί το Stade de France, το γήπεδο όπου διεξήχθη ο τελικός του μουντιάλ του 1998; Σε απόσταση 32 μέτρων από το τέρμα, κλότσησε την μπάλα με το εξωτερικό μέρος του αριστερού ποδιού και την κάρφωσε στα δίχτυα· η μπάλα πέρασε από τη δεξιά πλευρά του τείχους, έστριψε ξαφνικά προς τ’ αριστερά, και «γλείφοντας» το δοκάρι κατέληξε στο βάθος της εστίας. Ο σαστισμένος Γάλλος τερματοφύλακας Φαμπιέν Μπαρτέζ, κοκαλωμένος στη θέση του, απλώς την κοιτούσε.

Είναι άξιο απορίας γιατί δεν αξιοποιούσαν νωρίτερα αιπή την τεχνική στο ποδόσφαιρο. Από τη δεκαετία του 1950, οι παίκτες του γκολφ χρησιμοποιούσαν συνεχώς φάλτσα προκειμένου να ξεπερ­νούν τα εμπόδια. Το φάλτσο ήταν, επίσης, ένα σημαντικό στοιχείο στο τένις και στο μπέιζμπολ - η καμπυλόγραμμη μπαλιά αποτελού­σε καθιερωμένο «όπλο» για τους παίκτες. Ουσιαστικά, χρησιμοποιό- ταν και στο ποδόσφαιρο, αλλά αυτό δεν γινόταν συνειδητά και αρχι­κά δεν εφαρμοζόταν στις εκτελέσεις φάουλ. Οι εξτρέμ, που είχαν γίνει ειδήμονες στο να κερδίζουν κόρνερ, ισχυρίζονταν συχνά πως ένα γκολ που σημειωνόταν από χτύπημα κόρνερ, είχε σχεδιαστεί ώστε εξαρχής να αξιοποιήσει το φάλτσο. Για να εκτελέσει κάποιος ένα κόρνερ, θα έπρεπε οπωσδήποτε να δώσει φάλτσο στην μπάλα, αλλά στην Ευρώπη τουλάχιστον, (ραίνεται ότι ελάχιστοι παίκτες

100

ΟΛΑ ΠΑΙΖΟΝΤΑΙ ΣΕ ΕΝΑ ΦΑΛΤΣΟ

(όταν εκτελούσαν ένα φάουλ) εκμεταλλεύτηκαν αυτό το όπλο στην προσπάθειά τους να καθορίσουν την κατεύθυνση της μπάλας ακό­μη και από κοντινότερες αποστάσεις.

Το ότι αιπή η τεχνική αναδύθηκε πρώτα στο νοτιοαμερικάνικο ποδόσφαιρο, μπορεί απλώς να οφείλεται στο γεγονός πως οι αγώνες διεξάγονταν, τις περισσότερες φορές, σε συνθήκες υψηλής θερμοκρα­σίας και ξηρασίας. Η μπάλα ήταν διαφορετική από την αντίστοιχη ευρωπαϊκή, που ήταν βρεγμένη, υπέρβαρη και, κατά συνέπεια, καθό­λου δεκτική στις αεροδυναμικές τάσεις που παράγει το φάλτσο. Η υγρασία του αγωνιστικού χώρου δυσχεραίνει επίσης τη δημιουργία αρκετής τριβής ανάμεσα στο παπούτσι και στην μπάλα, ώστε να επι­τευχθεί επαρκές φάλτσο. Μόνο τη δεκαετία του 1960 -οπότε εμφα­νίστηκε η σύγχρονη μπάλα με τη συνθετική, μη-απορροφητική επί­στρωση- μπορούσε κάποιος να εγγυηθεί πως είχε βρεθεί επιτέλους το κατάλληλο υλικό, που θα επέτρεπε την ανάδειξη όλων των ποδο­σφαιρικών αρετών. Οι Ευρωπαίοι άρχισαν να μιμούνται τους Νοτιο- αμερικανούς παίιαες -που χρησιμοποιούσαν το φάλτσο όχι μόνο σε εκτελέσεις φάουλ, αλλά και σε πάσες- οι οποίοι, όπως ο Ντίντι πριν από χρόνια, είχαν ενταχθεί σε ευρωπαϊκούς συλλόγους. Αντέγραφαν πιστά τις κινήσεις των μετρ του είδους και οι μέσοι άρχισαν να «καλ­λιεργούν» τη φαλτσαριστή παράλληλη μπαλιά, περνώντας εσκεμμένα την μπάλα δίπλα από τον αντίπαλο αμυντικό. Η πάσα γινόταν «αλά Ντίντι», με το εξωτερικό μέρος του ποδιού, για να δείξουν πως είχαν αφομοιώσει πλήρως αιπό το πλεονέκτημα - μια κίνηση άκρως εντυ­πωσιακή για τα δεδομένα του αγγλικού ποδοσφαίρου.

Για να κατανοήσουμε πώς μπορεί ένας δεξιοτέχνης εκτελεστής φάουλ ν’ αλλάζει τόσο εντυπωσιακά την πορεία της μπάλας, θα πρέπει να εξετάσουμε για λίγο την αεροδυναμική της πορείας της. Η δυναμική των ρευστών -που ερμηνεύει αυτά τα φαινόμενα- είναι μια πολύπλοκη επιστήμη: προϊόν των Μαθηματικών του 20ού αιώ­να, εξαρτάται σχεδόν εξ ολοκλήρου από τη δυνατότητα των σύγ­χρονων υπολογιστών να «τρέξουν» το σχετικό λογισμικό. Ωστόσο, ο άνθρωπος που αποκάλυψε πρώτος τα μυστικά στην πορεία μιας

101

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

#ψ:- h ■

m'"-μΜ

i;' V

ΕΙΚΟΝΑ 3.2 Ο Πίτερ Γκάθρι Tin (1831-1901), Σκοτσέζος μαθηματικός.

φαλτσαριστής μπαλιάς, εργάστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Πρό­κειται για τον Πίτερ Γκάθρι Τέιτ (εικόνα 3.2), έναν διαπρεπή Σκο­τσέζο επιστήμονα και μαθηματικό, ο οποίος κατέληξε σε αυτή τη σημαντική ανακάλυψη αναλύοντας την πορεία που διαγράφει ένα μπαλάκι του γκολφ.

Το 1848, ο Τέιτ σπούδαζε Μαθηματικά στο Κέιμπριτζ. Κάποια ημέρα, τον χειμώνα εκείνης της χρονιάς, περπατούσε δίπλα στο γή­πεδο όπου γινόταν ο περίφημος αγώνας του Τρίνιτι Κόλετζ, όταν οι απόφοιτοι του Ίτον αποδοκίμαζαν τους αποφοίτους του Ράγκμπι επειδή οι τελευταίοι αγωνίζονταν «άξεστα», αγκαλιάζοντας και με- ταφέροντας την μπάλα στα χέρια. Ίσως γέλασε αντικρίζοντας αυτό

ΟΛΑ ΠΑΙΖΟΝΤΑΙ ΣΕ ΕΝΑ ΦΑΛΤΣΟ

το θέαμα, αλλά σίγουρα δεν έριξε δεύτερη ματιά ούτε ασχολήθηκε περισσότερο.

Εκείνος αγαπούσε με πάθος το γκολφ· αργότερα, όταν έγινε Καθηγητής Φυσικής Φιλοσοφίας στο Εδιμβούργο, περνούσε τις κα­λοκαιρινές διακοπές στο Αμπερντίν μαζί με την οικογένειά του. Εκεί, στο ιστορικό Παλαιό Γήπεδο του Σεν Άντριους, έπαιζε συχνά μέχρι και πέντε συνεχόμενα παιχνίδια γκολφ την ημέρα. Συνήθως του ανέθεταν να ψυχαγωγεί τους επιστήμονες που κατέφθαναν στη Σκοτία για να παρακολουθήσουν τις συναντήσεις της Βρετανικής Ένωσης για την Πρόοδο της Επιστήμης - οι οποίες κατέληγαν συ­χνά σε διαμάχες. Ένας από τους επισκέπτες, ο Γερμανός φυσικός Χέλμχολτς, «υποχρεώθηκε» να παίξει γκολφ. Σ ’ ένα γράμμα που έστειλε στη σύζυγό του, παραπονιόταν ότι «... ο κύριος Τέιτ δεν ξέ­ρει να κάνει τίποτε άλλο παρά να παίζει γκολφ. (Είναι) ένα ιδιαίτε­ρο είδος αγροίκου: ζει εδώ, όπως λέει, μόνο για να εξασκεί τους μύες του και μόνο σήμερα, Κυριακή, που δεν τόλμησε να παίξει... μπορέσαμε να τον κάνουμε να μιλήσει για ορθολογικά θέματα».

Ένα απόγευμα στο Σεν Άντριους, ο Τέιτ πρότεινε να παίξουν ένα νυχτερινό παιχνίδι γκολφ. Προκειμένου να φαίνονται τα μπα­λάκια στο σκοτάδι τα κάλυψε με φώσφορο, όχι όμως με την αβλαβή μπογιά που χρησιμοποιούμε σήμερα, αλλά με μια ουσία που αν δεν την μεταχειριστούμε με προσοχή, αναφλέγεται ακαριαία μόλις εκτεθεί στον αέρα. Οι παίκτες μόλις είχαν αρχίσει τις βόλτες τους στο γήπεδο, όταν συνέβη το αναπόφευκτο. Κάποιος από αυτούς, σήκωσε από κάτω ένα μπαλάκι και, χωρίς καλά καλά να το καταλά­βει, το γάντι του άρπαξε φωτιά. Πίσω στο εντευκτήριο της λέσχης δέχτηκε τις πρώτες βοήθειες από το «τσομπανόσκυλο του Δαρβί- νου», τον διαπρεπή βιολόγο Τ. X. Χάξλεϊ, ο οποίος ήταν επίσης έν­θερμος φίλος του γκολφ.

Ήταν φυσικό ο Τέιτ να προσπαθεί να εφαρμόσει την επιστήμη του στο παιχνίδι που τον γοήτευε, κι έτσι επανερχόταν συνεχώς σ’ ένα φαινομενικά απλό ερώτημα: γιατί, άραγε, το μπαλάκι παραμένει στον αέρα επί σχετικά μεγάλο χρονικό διάστημα, όποτε δέχεται ένα

103

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

δυνατό χτύπημα; Με δεδομένο τον εξοπλισμό εκείνης της εποχής, «δυνατό χτύπημα» σήμαινε μια βολή που ξεπερνούσε τα 165 μέτρα, σε ό,τι αφορά την απόσταση που διέσχιζε το μπαλάκι, οριζόντια, προτού προσγειωθεί (βεληνεκές). Ο αντίστοιχος χρόνος πτήσης του θα έπρεπε να ήταν κάτι παραπάνω από 6 δευτερόλεπτα. Με μερικές απλές εκτιμήσεις, ο Τέιτ υπολόγισε ότι ο χρόνος πτήσης θα έπρεπε να ήταν περίπου 3 δευτερόλεπτα, μια διάρκεια υπερβολικά μικρή, και το βεληνεκές πάνω από το τριπλάσιο της αναμενόμενης τιμής των 165 μέτρων αυτές οι ανακολουθίες έδειχναν ότι κάτι δεν πήγαι­νε καλά. Ο Τέιτ αποφάσισε να φτιάξει ένα μαθηματικό μοντέλο για την πορεία που διαγράφει το μπαλάκι, ελπίζοντας ότι αν αυτό πε­ριοριζόταν σε μια στοιχειώδη περιγραφή των διαδικασιών, θα πρό- σφερε καινούρια στοιχεία για το πρόβλημα. Τα δεδομένα ήταν συ­γκεκριμένα: το βεληνεκές θα έπρεπε να είναι 165 μέτρα, ο χρόνος πορείας κάτι παραπάνω από 6 δευτερόλεπτα και το σχήμα της τρο­χιάς θα έπρεπε να μοιάζει σαν αυτό ενός αληθινού χτυπήματος - το υψηλότερο σημείο δεν θα έπρεπε να σημειωθεί στα μισά της πορείας, αλλά θα έπρεπε να εμφανιστεί προς το τέλος της, σε ποσοστό περί­που 70% του βεληνεκούς.

Πρώτα απ’ όλα έπρεπε να συγκεντρώσει όλα τα απαραίτητα στοιχεία. Ο Τέιτ καταπιάστηκε μ’ αυτό χρησιμοποιώντας ένα εκ­πληκτικό μίγμα βάσιμων υποθέσεων και πειραμάτων, που διακρίνο- νταν για την ακρίβεια και την εκκεντρικότητά τους. Για να υπολογί­σει την αρχική ταχύτητα που εκτοξευόταν το μπαλάκι (μια παράμε- τρος-κλειδί για την κατασκευή του μοντέλου του) χρησιμοποίησε ένα εκκρεμές, μια αρκετά συνηθισμένη διάταξη στη Φυσική. Ας φα­νταστούμε ένα εκκρεμές παλαιού τύπου με το βάρος στο κάτω μέ­ρος της ράβδου -το «βαρίδι»- κατασκευασμένο από κάποιο υλικό ικανό να απορροφά την ενέργεια ενός χτυπήματος. Αν θέλουμε να μετρήσουμε την ταχύτητα ενός αντικειμένου, το εκτοξεύουμε προς το βαρίδι, και καταγράφουμε την απομάκρυνση του εκκρεμούς από το σημείο ηρεμίας: είναι ανάλογη με την ταχύτητα του αντικειμένου που προσέκρουσε στο βαρίδι. Το ειδικά κατασκευασμένο μοντέλο

104

ΟΛΑ ΠΑΙΖΟΝΤΑΙ ΣΕ ΕΝΑ ΦΑΛΤΣΟ

του Τέιτ, ήταν θηριώδες. Το είχε στήσει έτσι ώστε να μπορεί να τα- λαντώνεται ελεύθερα στην κάσα μιας πόρτας, στο ισόγειο του εργα­στηρίου φυσικής. Το βαρίδι ήταν ένα στόχαστρο διαμέτρου 30 εκα­τοστών φτιαγμένο από μαλακό πηλό. Σκοπός ήταν να χτυπηθεί το στόχαστρο με το μπαλάκι· για να το πετύχει ο Τέιτ, έπεισε μερι­κούς από τους καλύτερους παίκτες γκολφ εκείνης της εποχής να κάνουν αυτό που ήξεραν καλύτερα. Η μεταφορά της ορμής ανέλαβε τα υπόλοιπα - έτσι, η αρχική ταχύτητα που είχε το μπαλάκι μπο­ρούσε να υπολογιστεί καταγράφοντας την απομάκρυνση του εκκρε­μούς. Το πείραμα αυτό ήταν πολύ άμεσο, με τη διαφορά ότι το πρόσωπο που κατέγραφε τις ενδείξεις βρισκόταν μέσα στο «πεδίο βολής» και αναγκαζόταν να μαζεύεται πίσω από τη μισόκλειστη πόρτα καθώς τα μπαλάκια σφύριζαν πάνω από το κεφάλι του. Μο­λονότι κρέμασαν ψάθα από ινδική καρύδα γύρω από την κάσα της πόρτας, υπήρχαν αναπόφευκτα κάποιες άστοχες βολές. Φαντα­στείτε τους επιστήμονες να σκύβουν για να καλυφθούν κάθε φορά που ένα μπαλάκι εκτοξευόταν μέσα στον κλειστό χώρο του εργα­στηρίου και εξοστρακιζόταν πάνω στους τέσσερις τοίχους!

Ακόμα κι αν οι τιμές των δεδομένων έχουν απόλυτη ακρίβεια, η αξία ενός μαθηματικού μοντέλου είναι ανάλογη με τους νόμους της Φυσικής, σύμφωνα με τους οποίους είναι κατασκευασμένο. Αρχικά, ο Τέιτ διατύπωσε την απλούστερη δυνατή υπόθεση, ότι το μπαλάκι κινούνταν ελεύθερα με βάση τον νόμο της βαρύτητας, χωρίς να περι­λαμβάνεται η αντίσταση του αέρα. Υπολόγισε εύκολα την πορεία που διέγραφε το μπαλάκι και την απστύπωσε σ’ ένα γράφημα. Το σχήμα που προέκυψε ήταν η γνωστή παραβολική τροχιά, αλλά το βεληνεκές -που υπολογίστηκε περίπου στα 550 μέτρα- ήταν τερά­στιο. Ακόμα και οι καλύτεροι σημερινοί παίκτες με τον σύγχρονο, υψηλής τεχνολογίας εξοπλισμό τους, δεν θα μπορούσαν να φτάσουν σ’ αυτά τα επίπεδα. Το σχήμα της τροχιάς ήταν κι αυτό λανθασμέ­νο, αφού το ζενίθ απεικονιζόταν στο δεύτερο μισό του βεληνεκούς.

Το επόμενο βήμα ήταν να συμπεριλάβει στους υπολογισμούς την αντίσταση του αέρα. Το στοιχείο αυτό είχε γίνει πλήρως κατανοητό

IQ5

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

κατά τον 19ο αιώνα και, ευτυχώς, πολλοί ερευνητές είχαν δημοσιεύ­σει πίνακες που απεικόνιζαν τη δύναμη της αντίστασης, βασισμέ­νους σε μετρήσεις της βαλλιστικής. Ο Τέιτ κατάφερε να διαβαθμίσει τα στοιχεία έτσι ώστε να πάρει αρκετά ακριβείς πληροφορίες για την επιβράδυνση που υφίσταται ένα μπαλάκι του γκολφ. Χρειάστη­καν πιο πολύπλοκοι μαθηματικοί υπολογισμοί, αλλά αυτή τη φορά το βεληνεκές βγήκε κατά 41 μέτρα μικρότερο από την αναμενόμενη τιμή των 165 μέτρων. Αυτό που έλειπε ήταν ένας μηχανισμός που θα μεσολαβούσε μεταξύ αυτών των δύο άκρων ο Τέιτ σκέφτηκε ότι, σε όλη τη διάρκεια της κίνησης, θα έπρεπε να υπάρχει μια τρίτη δύ­ναμη που θα επιμήκυνε την πορεία, εξουδετερώνοντας τόσο τη βα­ρύτητα όσο και την επιβράδυνση. Η μεγάλη ανακάλυψη ήρθε όταν θυμήθηκε ένα τυχαίο σχόλιο στα γραπτά του Νεύτωνα, όπου ο με­γάλος επιστήμονας μνημόνευε τον τρόπο που άλλαζε πορεία ένα μπαλάκι του τένις όταν το χτυπούσαν κρατώντας «τη ρακέτα λοξά»- αυτό που σήμερα θα αποκαλούσαμε φαλτσαριστό χτύπημα.

Ο Νεύτωνας πλησίαζε προς την τελική διατύπωση μιας θεω­ρίας για το φως, στην οποία φανταζόταν ότι οι φωτεινές ακτίνες αποτελούνταν από υπερβολικά μικρά σωματίδια. Ήθελε να εξηγή­σει την οπτική διάθλαση, την κλίση που έπαιρνε μια αιαίνα φωτός όταν περνούσε μέσα από ένα πρίσμα. Ας υποθέσουμε πως όταν η ακτίνα του φωτός χτυπούσε το πρίσμα πλαγίως, η γυάλινη επιφά­νεια λειτουργούσε ακριβώς όπως μια ρακέτα, προσδίδοντας φάλ­τσο στα σωματίδια* προφανώς θα εκτρέπονταν από την πορεία τους όπως ένα μπαλάκι του τένις. Ο Νεύτωνας έκανε λάθος σ’ αυ­τή την περίπτωση, αλλά ο Τέιτ διέκρινε αμέσως τη σύνδεση των γεγονότων. Όταν το μπαστούνι του γκολφ χτυπάει το μπαλάκι με την ανυψωμένη άκρη του, δίνει τρομερό ανάποδο φάλτσο. Το φάλ­τσο, λοιπόν, θα μπορούσε να ήταν αυτός ακριβώς ο μηχανισμός που θα παρήγε μια ανυψωτική δύναμη, ικανή να εξουδετερώσει τη βαρύτητα και την επιβράδυνση, σε όλη τη διάρκεια της πορείας. Ο Τέιτ συμπέρανε ότι αυτή η ανύψωση θα εμφανιζόταν μόνο όταν το μπαλάκι περιστρεφόταν με φάλτσο και μετακινούνταν προς τα

106

ΟΛΑ ΠΑΙΖΟΝΤΑΙ ΣΕ ΕΝΑ ΦΑΛΤΣΟ

εμπρός- η έρευνά του σχεδόν ολοκληρώθηκε όταν διαπίστωσε ότι και άλλοι ερευνητές είχαν καταλήξει στο ίδιο συμπέρασμα. Η περι­γραφή αυτής της καινούριας δύναμης πιστώνεται στον Γερμανό φυσικό Χάινριχ Μάγκνους, ο οποίος, το 1852, διερεύνησε τη ροή του αέρα σε περιστρεφόμενους κυλίνδρους- το φαινόμενο που δημι- ουργείται φέρει το όνομά του, μολονότι είχε μελετηθεί και περιγρα- φεί σε σχέση με βολές του πυροβολικού πάνω από έναν αιώνα νω­ρίτερα, από τον Άγγλο πολυμαθή Μπέντζαμιν Ρόμπινς. Ο Μά- γκνους απέδειξε πως η ανυψωτική δύναμη ήταν πάντα κάθετη προς την κατεύθυνση της κίνησης και τον άξονα περιστροφής. Με άλλα λόγια, για έναν κύλινδρο (ή ένα μπαλάκι) που περιστρεφόταν με ανάποδο φάλτσο, η δύναμη θα ήταν ανοδική - όπως ακριβώς εί­χε προβλέψει ο Τέιτ.

Μέχρις εδώ καλά - όμως η αποτύπωση της πορείας σε ένα μα­θηματικό μοντέλο που θα περιλάμβανε τη δύναμη του Μάγκνους, τη βαρύτητα και την επιβράδυνση, ήταν πολύ πιο περίπλοκο έργο. Ακόμα και σήμερα, οι εξισώσεις που διατύπωσε δεν έχουν επιλυθεί με ολοκληρωμένο μαθηματικό φορμαλισμό* έτσι, ο Τέιτ ήταν ανα­γκασμένος να τις επιλύσει κατά προσέγγιση. Χώρισε την τροχιά σε μικρά κομμάτια, μήκους 1,8 μέτρων και κατέληξε στη λύση βήμα προς βήμα. Η επίπονη και ανιαρή εργασία του υπολογισμού των συντεταγμένων ανατέθηκε στον βοηθό του, τον κύριο Τζέιμς Γουντ, ο οποίος, σύμφωνα με την περιγραφή του Τέιτ, ήταν «... πάρα πολύ γρήγορος και ακριβής στους υπολογισμούς» - και δεν μπορούσε πα­ρά να είναι έτσι, αφού έπρεπε να γίνουν πολλές χιλιάδες κουραστι­κές αριθμητικές πράξεις, η επίλυση των οποίων αξιοποιούσε τα στοιχεία πολλών και διαφορετικών μαθηματικών πινάκων. Το χει­ρότερο ήταν πως ο Τέιτ προσπαθούσε ν’ αντιστοιχίσει το μοντέλο του με την τροχιά που είχε παρατηρήσει, μεταβάλλοντας την ισχύ της δύναμης του Μάγκνους - που σημαίνει ότι ξεκινούσε με μια δε­δομένη αρχική εικασία και παρατηρούσε πώς εξελισσόταν η τελική τροχιά. Δίχως άλλο, ο άμοιρος κύριος Γουντ ξεκίνησε με πολλούς ανεπιτυχείς υπολογισμούς πριν καταλήξει σε μια αποδεκτή τιμή για

107

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

την ισχύ της δύναμης του Μάγκνους, αλλά πάντα, στο τέλος, κατέ­ληγε στο σωστό αποτέλεσμα. Σήμερα, οι υπολογισμοί του κυρίου Γουντ θα μπορούσαν να αναδιατυπωθούν, σε κλάσμα δευτερολέ­πτου, με ένα απλό πρόγραμμα επεξεργασίας δεδομένων - μια αγγα­ρεία που κόστισε πολλούς μήνες στον κύριο Γουντ μέχρι να την τε­λειώσει. Ωστόσο, δεν μπόρεσαν να βρουν κανένα λάθος στους υπο­λογισμούς που είχε κάνει στο χαρτί, γεγονός που αποδεικνύει αξιο­θαύμαστη καρτερικότητα και ακρίβεια.

Στην εικόνα 3.3 βλέπουμε τα αποτελέσματα. Ένα μπαλάκι που κινείται μόνο με βάση τον νόμο της βαρύτητας πετά πολύ μακριά, αλλά η κοινή δράση βαρύτητας και επιβράδυνσης το προσγειώνουν πολύ σύντομα· το συστατικό που έλειπε ήταν η αεροδυναμική ανύ­ψωση, απαραίτητη για να δοθεί μια ολοκληρωμένη ερμηνεία της τροχιάς, συμπεριλαμβανομένου του ζενίθ, του χρόνου πορείας και του βεληνεκούς. Κανείς δεν μπορούσε τώρα ν’ αμφισβητήσει το γε­γονός ότι ένα κινούμενο, περιστρεφόμενο μπαλάκι θα υφίστατο μια τρίτη δύναμη που θα το εξέτρεπε από την πορεία του. Ήταν η πρώτη σοβαρή εφαρμογή της επιστήμης σ’ ένα αθλητικό αντικείμε­νο, και γι’ αυτό αξίζει να αποδώσουμε στον Τέιτ τα εύσημα για την

ΒαρύτηταΒαρύτητα επιβράδυνση

επιβράδυνση Βαρύτητα ανύψωση

Βεληνεκές (σε μέτρα)

ΕΙΚΟΝΑ 3.3 Το μοντέλο τον Τέπ για τψ πορεία πον ακολουθεί το μπαλάκι τον γκολφ.

108

ΟΛΑ ΠΑΙΖΟΝΤΑΙ ΣΕ ΕΝΑ ΦΑΛΤΣΟ

κατοχύρωση της επιστήμης του αθλητισμού ως σύγχρονου επιστη­μονικού κλάδου.

Μετά την επιτυχή αντχστοίχιση του μοντέλου του με τις παρα­τηρήσεις του για την πορεία που ακολουθούσε ένα μπαλάκι του γκολφ, ο Τέιτ είχε τη δυνατότητα να υπολογίσει την ισχύ της δύνα­μης η οποία παρήγε το φάλτσο που επηρέαζε το μπαλάκι. Τελικά αποδείχτηκε πως ήταν λίγο μεγαλύτερη από το βάρος του κατά το μεγαλύτερο μέρος της τροχιάς του, κι έτσι ο Τέιτ συνειδητοποίησε ότι στο μεγαλύτερο κομμάτι της πορείας το μπαλάκι του γκολφ εί­ναι ουσιαστικά αβαρές. Ο Τέιτ ανυπομονούσε να προχωρήσει και να εξερευνησει κι άλλες πτυχές της ανακάλυψής του, όμως, το 1896, στην επιστημονική του εργασία διαβάζουμε μια πρόταση γε­μάτη παράπονο: «Ο κύριος Γουντ», γράφει, «πήγε στην Αυστρα­λία». Αν πήρε αυτή την απόφαση για να ξαναβρεί την πνευματική του υγεία ή για να κάνει περιουσία, δεν θα το μάθουμε ποτέ.

Τα αποτελέσματα της έρευνας παρουσιάστηκαν σχεδόν στο κλείσιμο του 19ου αιώνα Ο Τέιτ δημοσίευσε το έργο του στα επι­στημονικά περιοδικά Nature και Transactions o f the Royal Society of Edinburgh, παρουσιάζοντας συχνά αυτοπροσώπως τα ευρήματά του στις συνεδριάσεις της Βασιλικής Ακαδημίας. Οι παίκτες του γκολφ εξοργίστηκαν. Πίστευαν πως η καλύτερη τεχνική στα χτυπήματα βασιζόταν στη δύναμη και στον συγχρονισμό και ότι το φάλτσο έβλαπτε πάντα την προσπάθεια. Τώρα, η επιστήμη απαιτούσε να δεχτούν ότι ο μηχανισμός που ευθυνόταν για μερικές από τις χειρό­τερες βολές στα γήπεδα του γκολφ, δηλαδή το φάλτσο, ήταν θεμε­λιώδες στοιχείο στην τεχνική της μακρινής βολής. Ο Τέιτ, φυσικά, δικαιώθηκε μετά θάνατον: στο γκολφ (και σε άλλα παιχνίδια με μπά­λα) έχει αναπτυχθεί μια τεράστια βιομηχανία που ασχολείται με τον σχεδιασμό ειδικών χαρακτηριστικών πάνω στο μπαλάκι, έτσι ώστε να αυξάνεται το φάλτσο ή να μειώνεται η αεροδυναμική επιβράδυν­ση - σχεδιασμός ο οποίος βασίζεται, σε μεγάλο ποσοστό, στις αρχές που πρώτος εκείνος διατύπωσε. Ο Τέιτ είχε επίσης ανακαλύψει τον λόγο για τον οποίο κάθε κινούμενη, περιστρεφόμενη μπάλα αλλάζει

109

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

τροχιά στη διάρκεια της πορείας της, αλλά πέρασε πάνω από μισός αιώνας μέχρι να το εκμεταλλευτεί αυτό από μόνος του ο Ντίντι, όταν ανέπτυσσε την τεχνική εκτέλεσης φάουλ «filha seca».

Ο Τέιτ προσδιόρισε τον αριθμό των δυνάμεων που επενεργούν σε μια περιστρεφόμενη μπάλα, όμως η επιστήμη εκείνης της εποχής δεν επαρκούσε για να ερμηνεύσει τις αεροδυναμικές συνέπειες που θεμε­λίωναν τις παρατηρήσεις του. Ο λόγος που μια μπάλα ποδοσφαίρου συμπεριφέρεται κατ’ αυτό τον τρόπο σε μια εκτέλεση φάουλ, θα πρέ­πει να αναζητηθεί κυρίως στις φυσικές ιδιότητες του αέρα και στον τρόπο με τον οποίο ρέα γύρω από την κινούμενη μπάλα Ο αέρας δεν είναι όπως τον φαντάζονται οι περισσότεροι άνθρωποι. Είναι σχετικά πυκνός και παρουσιάζει εσωτερική τριβή (ιξώδες), ή αντίστα­ση τριβής στη ροή, χαρακτηριστικά που σχετίζουμε συνήθως με τα υγρά σώματα Το πώς ακριβώς ρέει ο αέρας γύρω από την επιφάνεια και κάτω από ποιες συνθήκες την αποχωρίζεται, έχει τεράστια σημα­σία όταν πρόκειται να μελετήσουμε ένα φαλτσαριστό φάουλ.

Ας φανταστούμε πρώτα μια μη-περιστρεφόμενη μπάλα που κι­νείται προς τα εμπρός, με τον αέρα να ρέει γύρω από την επιφάνειά της. Το πρόβλημα είναι ότι η μπάλα δεν έχει ιδιαιτέρως αεροδυνα­μικό σχήμα, και ως εκ τούτου, η ροή του αέρα ακολουθεί από κοντά την επιφάνεια μόνο σε πολύ χαμηλές ταχύτητες. Σε υψηλότερες ταχύτητες αρχίζει να διαχωρίζεται (εικόνα 3.4, α). Προσέξτε ότι η ομαλή, αεροδυναμική ροή έχει μεταμορφωθεί σ’ ένα τυρβώδες κα­θοδικό ρεύμα. Η τύρβη προκαλεί πάντα επιβράδυνση (συγκράτη­ση), ουσιαστικά, «κλέβοντας» από το κινούμενο αντικείμενο την κι­νητική του ενέργεια. Σε υψηλότερες ταχύτητες, ο διαχωρισμός της ροής εμφανίζεται ακόμα πιο νωρίς, αυξάνεται η ένταση της τύρβης, και μεγαλώνει το μέτρο της επιβράδυνσης. Όμως, σ’ ένα συγκεκρι­μένο σημείο συμβαίνει κάτι παράξενο (εικόνα 3.4, β): η περιοχή της τύρβης καταλαμβάνει σταδιακά ολοένα μικρότερο τμήμα στο πίσω μέρος του αντικειμένου, και η δύναμη της επιβράδυνσης εφαρμόζε­ται σ’ ένα πολύ λεπτό στρώμα-όριο που βρίσκεται σ’ επαφή με την επιφάνεια της μπάλας. Σε αυτό το σημείο η κανονική ροή του αέρα

110

ΟΛΑ ΠΑΙΖΟΝΤΑΙ ΣΕ ΕΝΑ ΦΑΛΤΣΟ

ΕΙΚΟΝΑ 3.4α Αεροδυναμική ροή γύρω από μη-περιστρεφόμενη μπάλα που κι­νείτο* αργά Η ροή αποσπάται νωρίς από την επιφάνεια. Η σχετική επιβράδυν­ση είναι υψηλή.

αποκαθίσταται και συνδέεται ξανά με την επιφάνεια, η τύρβη εξα- σθενεί και η επιβράδυνση μειώνεται σημαντικά.

Αυτή η θεαματική εξασθένιση της επιβράδυνσης είναι σημαντι­κή για όλα τα παιχνίδια με μπάλα, και ειδικά για το ποδόσφαιρο.

I l l

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Για μια μπάλα ποδοσφαίρου, η μετάβαση από την υψηλή στη χα­μηλή επιβράδυνση συντελείται με μια ταχύτητα μεταξύ 16 και 24 χιλιομέτρων ανά ώρα (4,5-6,7 μέτρων ανά δευτερόλεπτο). Καθώς, στο μεγαλύτερο μέρος ενός αγώνα, η μπάλα κινείται πιο γρήγορα από την παραπάνω ταχύτητα, σχεδόν όλες οι ενέργειες όπως η πά­σα, η επαναφορά της μπάλας ή το σουτ, υπάγονται άνετα στο κα­θεστώς της χαμηλής επιβράδυνσης. Αυτό είναι πολύ βολικό για τους κορυφαίους εκτελεστές φάουλ, όπως τον Ντέιβιντ Μπέκαμ, του οποίου τα χτυπήματα κυμαίνονται συνήθως μεταξύ 96 και 112 χιλιομέτρων ανά ώρα (27-31 μέτρα ανά δευτερόλεπτο), δηλαδή, αρκετά πιο πάνω από το κατώφλι μεταβολής της ταχύτητας.

Η σημαντική μεταστροφή από την υψηλή στη χαμηλή επιβρά­δυνση προκαλείται συνήθως από κάποιας μορφής ατέλεια στην επι­φάνεια. Η ραφή μιας μπάλας ποδοσφαίρου, μια «ατέλεια» που φτά­νει σε βάθος μόλις ενός χιλιοστού περίπου, αρκεί για να επιτευχθεί ο στόχος· ακριβώς γι’ αυτό τον σκοπό καθιέρωσαν τις επιφανειακές «λακκουβίτσες» στα μπαλάκια του γκολφ. Πρέπει όμως πάντα να θυμόμαστε ότι η μετάβαση εξαρτάται από το είδος τής μπάλας - μια μπάλα του βόλεϊ, για παράδειγμα, διαφέρει από μια μπάλα πο­δοσφαίρου κι έτσι, το κόλπο είναι να γνωρίζει κανείς πώς να εκμε­ταλλευτεί τις διαφορές κάθε παιχνιδιού. Επίσης, σε αντίθεση με τη διαίσθηση, μια μπάλα με ελαφρώς τραχιά επιφάνεια έχει πολύ κα­λύτερη απόδοση σε ό,τι αφορά την αεροδυναμική επιβράδυνση, σε σχέση με μια άλλη, με λεία επιφάνεια, και είμαστε αρκετά τυχεροί που οι μπάλες ποδοσφαίρου κατασκευάζονταν πάντα με ενσωμα­τωμένη αυτή την ιδιότητα. Η κατασκευή μιας μπάλας με απολύτως λεία επιφάνεια δεν θα αποτελούσε πρόβλημα, αλλά κανένας ποδο­σφαιριστής δεν θα ανεχόταν τη δυσλειτουργική, απρόβλεπτη συ­μπεριφορά ενός τέτοιου αντικειμένου.

Επομένως, μια μπάλα ποδοσφαίρου μπορεί να κινηθεί γρήγορα σ’ ένα φάουλ, χάρη στην επίδραση των στρωμάτων-ορίων. Τι συμ­βαίνει, όμως, όταν εκτός από την κίνηση της μπάλας υπάρχει συγ­χρόνως και περιστροφή; Η λεπτομερής διάταξη της ροής γύρω από

112

ΟΛΑ ΠΑΙΖΟΝΤΑΙ ΣΕ ΕΝΑ ΦΑΛΤΣΟ

Αεροδυναμική ανύψωση

ΕΙΚΟΝΑ 3.5 Κινούμενη μπάλα πον περιστρέφεται με ανάποδο φάλτσο. Εκτρεπό- μενη τύρβη προκαλεΐ αεροδνναμική ανύψωση.

μια μπάλα που περιστρέφεται με ανάποδο φάλτσο, αποτυπώνεται στην εικόνα 3.5. Διαπιστώνουμε πως η ροή διαχωρίζεται νωρίτερα στα σημεία της επιφάνειας που περιστρέφονται αντίθετα προς το κινούμενο ρεύμα του αέρα, και αργότερα στα σημεία που περιστρέ­φονται προς την ίδια κατεύθυνση με το ρεύμα. 'Οπως βλέπουμε στο σχήμα, η τύρβη είναι διαφορετική απ’ ότι εκείνη σε μια μη-περι- στρεφόμενη μπάλα- αυτή η ασυμμετρία παράγει μια διαφορά πίε­σης, η οποία μετατρέπεται σε μια δύναμη εκτροπής που προσδίδει στην μπάλα αεροδυναμική ανύψωση. Λεπτομερείς μετρήσεις δεί­χνουν ότι, πράγματι, η κατεύθυνση αυτής της δύναμης είναι πάντα κάθετη προς την ταχύτητα και τον άξονα περιστροφής, όπως ανα­κάλυψε ο Μάγκνους. Αν, για παράδειγμα, η μπάλα στην εικόνα 3.5 περιστρεφόταν με φάλτσο προς τα επάνω, η έννοια της δύναμης του Μάγκνους θα αντιστρεφόταν και η μπάλα θα ωθείτο προς τα κάτω - μια ιδιότητα πολύ γνωστή στους παίκτες του τένις, οι οποίοι την χρησιμοποιούν σε βολές με φάλτσο προς τα επάνω καθώς και στο σερβίς.

113

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Η εικόνα 3.6 δείχνει μια κλοτσιά που «γλείφει» την μπάλα, πε­ρισσότερο από τα πλάγια παρά από κάτω, δίνοντας στο χτύπημα τη δυνατότητα να παράγει αυξανόμενο εξωτερικό φάλτσο. Ο άξονας περιστροφής της μπάλας παίρνει κλίση (το ίδιο κάνει και η διεύθυν­ση της δύναμης του Μάγκνους) και μετακινείται σταδιακά από το κάθετο (ανάποδο φάλτσο) στο οριζόντιο (εξωτερικό φάλτσο) επίπε­δο. Αυτήν ακριβώς την τεχνική επινόησε ο Ντίντι, μολονότι, όπως έχουμε εξηγήσει, επέλεξε να κλοτσά την μπάλα με το εξωτερικό μέ­ρος του πέλματος και όχι με το κουντεπιέ. Αν κάποιος καταφέρει μια τέλεια κλοτσιά από τα πλάγια, η μπάλα θα περιστραφεί γύρω από έναν κάθετο άξονα· αν το κοιτάξουμε από πάνω, μια μπάλα που πε­ριστρέφεται αντίθετα προς τη φορά των δεικτών του ρολογιού θα μετακινείται από δεξιά προς τα αριστερά. Η κατεύθυνση αλλάζει αν η περιστροφή γίνει σύμφωνα με τη φορά των δεικτών του ρολογιού. 'Οπως είδαμε, το ανάποδο φάλτσο θα πρέπει να αποφεύγεται πάαη θυσία στα φάουλ, όμως ο τερματοφύλακας που κλοτσά την μπάλα

Άψογο ανάποδο φάλτσο: η μπάλα ανυψώνεται απότομα.

Μερικό εξωτερικό φάλτσο: η μπάλα ανυψώνεται λιγότερο

δεξιά προς τα αριστερά.

Άψογο εξωτερικό φάλτσο: η μπάλα κινείται δυνατά από δεξιά προς τα αριστερά.

Μερικό φάλτσο προς τα επάνω: η μπάλα κινείται από δεξιά προς τα αριστερά και κατεβαίνει.

Πλήρες φάλτσο προς τα επάνω: η μπάλα κατεβαίνει απότομα.

ΕΙΚΟΝΑ 3.6 Δ ιάταξη τον άξονα περιστροφής σε ελεύθερο χτύπημα.

114

ΟΛΑ ΠΑΙΖΟΝΤΑΙ ΣΕ ΕΝΑ ΦΑΛΤΣΟ

για να την στείλει όσο mo μακριά από το τέρμα του, επιχειρεί να της δώσει το μεγαλύτερο ανάποδο φάλτσο ώστε να διασφαλίσει, όπως στην περίπτωση του Τέιτ, ότι η δύναμη του Μάγκνους θα την κρα­τήσει στον αέρα όσο το δυνατόν περισσότερο.

Ας υποθέσουμε ότι μπορούμε να κλοτσήσουμε την μπάλα με τέ­τοιο τρόπο ώστε ο άξονας περιστροφής της να πάρει κλίση, όπως φαί­νεται στην εικόνα 3.6, και (κατά το χτύπημα) να «βρούμε» το πλάγιο πάνω μέρος της, δηλαδή να την χτυπήσουμε με φάλτσο προς τα επά­νω. Σ’ αυτή την περίπτωση, η δύναμη του Μάγκνους θα έχει μια συνι­στώσα στραμμένη προς τα κάτω - που σημαίνει ότι η μπάλα αφενός θα περιστρέφεται, αφετέρου θα χάνει ύψος. Σε αυτό το χτύπημα, μπο­ρούμε να την κλοτσήσουμε πιο δυνατά απ’ ό,τι σ’ ένα συνηθισμένο χτύπημα με εξωτερικό φάλτσο- ο εκτελεστής μπορεί άνετα να βασι­στεί στο φάλτσο προς τα επάνω για να την κρατήσει χαμηλά. Αυτά τα φάουλ αποτελούν τον φόβο και τον τρόμο του τερματοφύλακα 'Οχι μόνο η πορεία είναι λιγότερη προβλέψιμη από μια εκτέλεση με εξωτε­ρικό φάλτσο, αλλά και η αυξημένη ταχύτητα αφήνει πολύ λιγότερο χρόνο στον τερματοφύλακα ν’ αντιδράσει, στα κρίσιμα λίγα δέκατα του δευτερολέπτου που η μπάλα προσπερνά το αμυντικό τείχος.

Φυσικά, είναι εξαιρετικά δύσκολο να κλοτσήσουμε μια ακίνητη μπάλα με φάλτσο προς τα επάνω, επειδή το πόδι δεν μπορεί να βρει τον απαιτούμενο χώρο για να χτυπήσει την μπάλα και να της δώσει την ανοδική τροχιά που απαιτεί αυτό το σουτ. Ελάχιστοι κορυφαίοι παίκτες το καταφέρνουν μια ιδέα για την απαραίτητη τεχνική βλέ­πουμε στην εικόνα 3.7, που μας επιτρέπει να παρατηρήσουμε την απόλυτη επανάληψη στην κίνηση του Ντέιβιντ Μπέκαμ- οι φωτο­γραφίες (έχουν τραβηχτεί με διαφορά περίπου ενός έτους), θα μπο­ρούσαν να τοποθετηθούν η μια πάνω στην άλλη και σχεδόν να ταυ­τιστούν. Προσέξτε ότι ο Μπέκαμ «σέρνει» το πόδι του πάνω στην μπάλα, κίνηση που μοιάζει πολύ με ένα φαλτσαριστό ντράιβ προς τα επάνω στο τένις. Η υπερβολικά κυρτή στάση του σώματος είναι απαραίτητη για τη δημιουργία ικανής απόστασης ώστε να ολοκλη­ρώσει το πόδι την ενέργεια. Προφανούς, αν η μπάλα μπορούσε να

115

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 3.7 Η εκτέλεση φάουλ τον Ντέιβτντ Μπέκαμ με φάλτσο προς τα επάνω.

παιχτεί στον αέρα θα υπήρχε πολύ περισσότερος χώρος για να την χτυπήσει το πόδι και να της δώσει ανεμπόδιστα μια ανοδική τροχιά. Αυτό συμβαίνει συνήθως, όταν οι παίκτες κλοτσούν την μπάλα στον αέρα βάζοντας, συχνά -ασυνείδητα- ανάποδο φάλτσο στο χτύπημα. Αν το σουτ βρει τον στόχο του, το γκολ προκύπτει χάρη στον συν­δυασμό της ταχύτητας με την καθοδική πορεία της μπάλας. Ένα αξιομνημόνευτο φάουλ που βασίστηκε σ’ αυτή την τεχνική θεωρείται ισάξιο με εκείνο που πέτυχε ο Ρομπέρτο Κάρλος με εξωτερικό φάλ­τσο το 1997, κι έχει περάσει, όπως κι αυτό, στη σφαίρα του ποδο­σφαιρικού μύθου.

Στις 3 Οκτωβρίου 1970, η Κόβεντρι Σίτι αντιμετώπισε στο Χάι- φιλντ Ρόουντ την πρωταθλήτρια ομάδα της Έβερτον. Δέκα λεπτά πριν από τη λήξη, η Κόβεντρι κέρδισε ένα φάουλ στον κεντρικό άξονα, λίγο έξω από τη μεγάλη περιοχή. Ο Γουίλι Καρ στάθηκε πά­νω από την μπάλα, απέναντι από ένα τείχος τεσσάρων αντιπάλων. Ο διαιτητής Τόμι Ντόους σφύριξε αλλά ο Καρ, αντί να πάρει φό­ρα, σήκωσε την μπάλα στον αέρα με τις φτέρνες. Οι παίκτες της Κόβεντρι, που είχαν δουλέψει αυτή την κίνηση στην προπόνηση,

116

ΟΛΑ ΠΑΙΖΟΝΤΑΙ ΣΕ ΕΝΑ ΦΑΛΤΣΟ

την ονόμαζαν -για προφανείς λόγους- «κλοτσιά του γαϊδάρου». Ο Έρνι Χαντ, που περίμενε πανέτοιμος, όρμησε και σούταρε με το εξωτερικό μέρος του δεξιού του ποδιού, πετυχαίνοντας ένα τέλειο χτύπημα με ανοδικό φάλτσο. Η μπάλα πέρασε σαν αστραπή πάνω από το τείχος και κατέληξε στα δίχτυα, στη γωνία του τέρματος. Πανδαιμόνιο! Ο διαιτητής Ντόους συλλογίστηκε για λίγα δευτερό­λεπτα και μετά κατακύρωσε το γκολ Ο Χάρι Κάτερικ, προπονητής της Έβερτον, δεν εντυπωσιάστηκε και παραπονέθηκε πως αυτή η κίνηση «... έμοιαζε βγαλμένη από τσίρκο».

Ωστόσο, το αγγλικό παιχνίδι διακρινόταν πάντα για μια ισχυρή τάση συντηρητισμού και η γραφειοκρατία του ποδοσφαίρου, που συνεδρίασε την επόμενη σεζόν, θεώρησε αντικανονική αυτή την ενέργεια. Σύμφωνα με το τυπολατρικό σκεπτικό της, η μπάλα δεν είχε διαγράψει πλήρη καμπύλη προς τα εμπρός ή προς τα πίσω κι έτσι, σύμφωνα με τους κανονισμούς, η κίνηση θεωρήθηκε αντικανο­νική. Από τότε, ελάχιστες φορές ξαναείδαμε αυτή την ουσιαστικά ασταμάτητη και πολύ θεαματική κίνηση, μολονότι κάποιοι παίκτες προσπάθησαν να τηρήσουν το γράμμα του νόμου δίνοντας μια κο­ντινή πάσα ώστε μετά να σηκώσουν την μπάλα στον αέρα και να σουτάρουν προς το τέρμα.

Μελπώντας τις προσομοιώσεις των εκτελέσεων φάουλ μπορούμε να δούμε πόσο σημαντικός είναι ο ακριβής υπολογισμός του σουτ. Σε ό,τι αφορά τη σύλληψη, η αρχική μας έρευνα (Μπρέι και Κέργουιν, 2003) μοιάζει πολύ με αυτή του Τέιτ. Η πορεία της μπάλας σε ένα πειραματικό χτύπημα καταγράφεται από ταχείας λήψεως ψηφιακές κάμερες, τοποθετημένες έτσι ώστε η καθεμιά να παρακολουθεί την τροχιά από διαφορετική γωνία. Αυτό μάς προσφέρει ένα στερεοσκο­πικό οπτικό πεδίο, γεγονός ιδιαιτέρως σημαντικό αν θέλουμε να ανα­δομήσουμε αργότερα τις μεμονωμένες εικόνες προκειμένου να αντλή­σουμε από τα στοιχεία πραγματικές συντεταγμένες τριών διαστάσεων. Ωστόσο, προηγείται χειροκίνητη ψηφιακή επεξεργασία των εικόνων σε κάθε χρονικό βήμα (καρέ καρέ), σε υπολογιστή με οθόνη υψηλής ευκρίνειας - στο σημείο αυτό, η διαδικασία θυμίζει σε μεγάλο βαθμό

117

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

την επίπονη αγγαρεία του κυρίου Γουντ, καθώς, για να «συναρμολο­γήσουμε» την τροχιά της μπάλας, πρέπει να καταχωριστούν χιλιάδες εικόνες. Ευτυχώς, τα καινούρια προγράμματα μπορούν να εντοπί­σουν την μπάλα και να καταγράψουν αυτομάτως τις συντεταγμένες της, με προϋπόθεση την καλή ποιότητα της εικόνας. Το τελικό στά­διο της διαδικασίας μοιάζει και πάλι με εκείνο που ακολουθούσε ο Τέιτ: ένα τρισδιάστατο μαθηματικό μοντέλο για την πορεία της μπά­λας συγκρίνεται με τις καταμετρημένες συντεταγμένες και τις αεροδυ­ναμικές μεταβλητές που έχουν προσαρμοστεί στο μοντέλο, μέχρις ότου επιτευχθεί η μεγαλύτερη δυνατή ταύτιση της θεωρίας με το πεί­ραμα Ωστόσο, σε αντίθεση με τον Τέιτ -που αναζητούσε τη συμφω­νία των στοιχείων βασισμένος σε τρεις παραμέτρους (το βεληνεκές, τη διάρκεια της πορείας, και το ζενίθ)- επαναλαμβάνουμε συνεχώς την προσπάθεια ώσπου οι συντεταγμένες του μοντέλου να συμφωνή­σουν στον μέγιστο δυνατό βαθμό μ’ αυτές του πειράματος σε κάθε κα- ταγεγραμμένη θέση. Τελικός στόχος αυτής της διαδικασίας είναι, ου­σιαστικά, ο καθορισμός δύο μόλις αριθμών: των αεροδυναμικών συ­ντελεστών που διαβαθμίζουν την επιβράδυνση και των δυνάμεων του Μάγκνους που επενεργούν στην μπάλα Μόλις καθοριστούν αυτοί οι δύο συντελεστές, το μαθηματικό μοντέλο ρυθμίζεται αποτελεσματικά και μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την προσομοίωση ελεύθερων χτυ­πημάτων κάθε είδους. Εισάγοντας στο μοντέλο ποικίλες ταχύτητες εκτέλεσης και προσανατολισμούς του άξονα περιστροφής, μπορούμε να αναπαραστήσουμε προσπάθειες με εξωτερικό φάλτσο ή με φάλ­τσο προς τα επάνω.

Μια ιδέα για την ακρίβεια που μπορούμε να επιτύχουμε με την παραπάνω μέθοδο μας δίνει η εικόνα 3.8, όπου βλέπουμε ένα πα­ράδειγμα της καλύτερης δυνατής ταύτισης ανάμεσα στο μοντέλο και τις καταμετρημένες τρισδιάστατες συντεταγμένες της μπάλας. Οι σταυροί στα γραφήματα αντιπροσωπεύουν τις μετρήσεις του πειράματος και δείχνουν τη θέση της μπάλας σε κάθε χρονικό βή­μα. Καταφέραμε να εντοπίσουμε τη θέση της μπάλας με ακρίβεια που ξεπερνά τα 2 εκατοστά σ’ ένα ελεύθερο χτύπημα 20 μέτρων.

ΟΛΑ ΠΑΙΖΟΝΤΑΙ ΣΕ ΕΝΑ ΦΑΛΤΣΟ

Κάτοψη της εκτέλεσης

0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 Χρόνος πορείας (σε δευτερόλεπτα)

Πλευρική εικόνα της εκτέλεσης

0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 ι

Χρόνος πορείας (σε δευτερόλεπτα)

ΕΙΚΟΝΑ 3.8 Κάτοψη και πλευρική εικόνα φαλτσαριστού ελεύθερου χτυπήματος.

Το επάνω γράφημα είναι μια κάτοψη της εκτέλεσης και μας δίνει μια ιδέα της πλευρικής εκτροπής που μπορεί να δώσει ένας παίκτης στην μπάλα, με καλό εξωτερικό φάλτσο. Το κάτω γράφημα απεικονί­ζει την πλευρική οπτική γωνία, καθώς η μπάλα ανυψώνεται περνώ­ντας από το αμυντικό τείχος και κατέρχεται προς το τέρμα. Συγκε­ντρώσαμε αυτές τις πληροφορίες αναθέτοντας σε έναν δικό μας άν­θρωπο τις εκτελέσεις των φάουλ, αλλά επειδή αυτό είναι ιδιαιτέρως εξουθενωτικό όταν απαιτείται συνεχής ακρίβεια σε μια μακρά περίο­δο πειραμάτων, τελευταία, χρησιμοποιούμε όλο και περισσότερο, έναν εκτοξειπή μπάλας. Το μηχάνημα αιπό μπορεί να προγραμματι­στεί για να πραγματοποιήσει κάθε είδους «εκτέλεση», με σποιονδή- ποτε συνδυασμό ταχύτητας εκτόξευσης, ανύψωσης και φάλτσου.

119

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

"A D' ί Γ

Ελεύθερα χτυπήματα με εξωτερικό φάλτσο: πλευρική άποψη

Α *

* 1 0» · */*■ '

Άγ

A: 0° Β: 30° Γ: 45° Δ 90°

ΕΙΚΟΝΑ 3.9 Επίδραση τον ανξανόμενον εξωτερικού φάλτσου σε ελεύθερο χτύ­πημα.

120

ΟΛΑ ΠΑΙΖΟΝΤΑΙ ΣΕ ΕΝΑ ΦΑΛΤΣΟ

Η προσομοίωση των ελεύθερων χτυπημάτων μάς βοηθά να αποκομίσουμε ξεκάθαρη εικόνα των καταστάσεων και ασφαλή συ­μπεράσματα. Ας πάρουμε, πρώτα απ’ όλα, το φάλτσο. Ευτυχώς, σ’ ένα φάουλ, η μπάλα δεν χρειάζεται να περιστραφεί όπως ένα μπα­λάκι του γκολφ - σε κάθε περίπτωση, θα ήταν ανθρωπίνως αδύνα­τον να προσδώσουμε τέτοιο φάλτσο στην μπάλα. Τιμές όπως αυτές των δεκάδων χιλιάδων περιστροφών ανά λεπτό (π.α.λ.) είναι συνη­θισμένες στο γκολφ, αλλά στα φάουλ, η περιστροφή της μπάλας κυ­μαίνεται περίπου μεταξύ 5 έως 10 περιστροφών ανά δευτερόλεπτο (300-600 π.α,λ.) και είναι πολύ αργή σε σχέση με το γκολφ. Ένα χτύπημα φάουλ σε απόσταση περίπου είκοσι τριών μέτρων από το τέρμα, θα στείλει την μπάλα στη γραμμή του τέρματος σχεδόν σε ένα δευτερόλεπτο, δίνοντάς της χρόνο για 5 έως 10 περιστροφές, κατά τη διάρκεια της πορείας. Κανονικά, σε πειράματα όπως αυτά που περιγράψαμε παραπάνω οι περιστροφές μετρώνται από ψη­φιακές εικόνες με ειδικά σημαδεμένες μπάλες. Σε συνθήκες κανονι­κού παιχνιδιού, τα εμβλήματα των κατασκευαστών, τα λογότυπα και άλλα παρόμοια στοιχεία, στην επιφάνεια της μπάλας, διευκολύ­νουν την καταγραφή της ταχύτητας περιστροφής και του προσανα­τολισμού του άξονα περιστροφής, όταν μεταδίδονται επαναλήψεις των φάσεων σε αργή κίνηση. Η ταχύτητα της εκτέλεσης σχετίζεται με το φάλτσο που παράγεται, ανάλογα με το σημείο της μπάλας που δέχεται το χτύπημα. Γενικά, η ταχύτητα της εκτέλεσης κυμαί­νεται μεταξύ 27 έως 31 μέτρα ανά δευτερόλεπτο και έτσι επιτυγχά­νονται οι ανώτατες τιμές των περίπου εξακοσίων περιστροφών ανά λεπτό. Οι περισσότεροι εκτελεστές προτιμούν το εξωτερικό φάλτσο και σουτάρουν με μικρότερη ταχύτητα για να κρατήσουν την μπάλα χαμηλά. Κορυφαίοι ποδοσφαιριστές, που μπορούν να προσδώσουν επιπρόσθετο ανοδικό φάλτσο χτυπούν την μπάλα με περισσότερη δύναμη - έτσι, οι ταχύτητες εκτέλεσης κυμαίνονται συχνά λίγο πιο πάνω από τα 112 χιλιόμετρα ανά ώρα.

Στην εικόνα 3.9 φαίνονται προσομοιώσεις ελεύθερων χτυπημά­των από μια κεντρική θέση είκοσι τριών μέτρων μακριά από το τέρ­

121

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

μα, όπου ο εκτελεστής, ξεκινώντας από το σκέτο ανάποδο φάλτσο, υποτίθεται ότι δίνει σταδιακά όλο και περισσότερο εξωτερικό φάλ­τσο στο σουτ. Υποθέτουμε ότι η ταχύτητα της εκτέλεσης είναι 27 μέτρα ανά δευτερόλεπτο. Η μπάλα κινείται αρχικά κατά μήκος της κεντρικής γραμμής προς το τέρμα, αλλά γρήγορα εκτρέπεται απ’ αυτό το μονοπάτι, ανάλογα με τον βαθμό του εξωτερικού φάλτσου. Τόσο η πλάγια όσο και η πίσω οπτική γωνία απεικονίζουν το ση­μείο στο οποίο η μπάλα φτάνει στη γραμμή του τέρματος, είτε βρί­σκει τον στόχο της είτε όχι.

Όπως σημειώσαμε νωρίτερα, και όπως δείχνουν ξεκάθαρα τα νούμερα, ακόμη και το ελάχιστο ανάποδο φάλτσο δρα αποτρεπτικά για την επίτευξη του στόχου. Η μπάλα που φεύγει με σκέτο ανάπο­δο φάλτσο απλώς ταξιδεύει πάνω από τα δοκάρια, και μόνο όταν ο άξονας περιστροφής είναι κάθετος μπορούμε να την κατεβάσουμε έτσι ώστε ν’ απειλήσουμε την εστία. Ωστόσο, αν μπορέσουμε να δώσουμε στην μπάλα σκέτο εξωτερικό φάλτσο έχουμε κι ένα πρό­σθετο όφελος, καθώς μπορούμε να πετύχουμε επιπλέον μεταγενέ­στερη εκτροπή από την ευθεία, περίπου 3,2 μέτρων. Με δεδομένη την κλασική τοποθέτησή του σ’ αυτού του είδους την εκτέλεση (ει­κόνα 3.1), το κενό που πρέπει να καλύψει ο τερματοφύλακας είναι περίπου 5 μέτρα - συνήθως, πάρα πολύ μεγάλο σε σχέση με τον περιορισμένο χρόνο που διαθέτει, πρώτα για ν’ αντιδράσει στο σουτ και μετά για να εκτιναχθεί και ν’ αποκρούσει. Αξίζει να θυμηθούμε ότι, στην πράξη, τα φάουλ αποκρονοηΜ είτε επειδή ο εκτελεστής αστοχεί, είτε επειδή το σουτ δεν βρίσκει τον στόχο του είτε επειδή προσκρούει στο τείχος.

Τα φάουλ στην εικόνα 3.10 δείχνουν δύο παραδείγματα εκτελέ­σεων με φάλτσο προς τα επάνω: το πρώτο είναι χαρακτηριστικό της τεχνικής του Ντέιβιντ Μπέκαμ ή του Ζινεντίν Ζιντάν, όπου ο άξονας περιστροφής έχει πάρει κλίση 30 μοιρών πέρα από το κάθετο σημείο - κι αυτό είναι συνήθως το μεγαλύτερο ανοδικό φάλτσο που μπορεί να επιτευχθεί σε ένα χτύπημα με το κουντεπιέ όταν η μπάλα είναι στο έδαφος. Το δεύτερο αποτελεί προσομοίωση της «κλοτσιάς του

122

ΟΛΑ ΠΑΙΖΟΝΤΑΙ ΣΕ ΕΝΑ ΦΑΛΤΣΟ

Μπέκαμ-Ζιντάν: Β Χαντ-Καρ: A

Ελεύθερα χτυπήματα με φάλτσο προς τα επάνω: πλευρική άποψη

Β A !Χαντ-Καρ

L Μπέκαμ-

Ελεύθερα χτυπήματα με φάλτσο προς τα επάνω: πίσω άποψη

» · 'Μ

Α: 120°

% 'Β :135°

ΕΙΚΟΝΑ 3.10 Επίδραση τον αυξμνύψενσυ ανοδικού ψάλτσον σε ελεύθερο χτύπημα.

123

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

γού'δάρου» των Καρ και Χαντ, που εκτελείται με την μπάλα στον αέ­ρα, όπου υποθέτουμε πως η κλίση του άξονα περιστροφής είναι 45 μοίρες πέρα από το κάθετο σημείο - ένα αρκετά συντηρητικό νούμε­ρο για μια μπαλιά που παίζεται στον αέρα και το απόλυτο ανοδικό φάλτσο μπορεί να επιτευχθεί σε μια καλά σχεδιασμένη εκτέλεση.

Η σύγκριση ανάμεσα στα σουτ με εξωτερικό φάλτσο και σ’ εκεί­να με φάλτσο προς τα επάνω, δείχνει ξεκάθαρα -με βάση τα νούμε­ρα- πόσο αποτελεσματικά χαμηλά κρατούν την μπάλα τα τελευ­ταία. Οι πλευρικές εκτροπές δεν είναι τόσο μεγάλες όσο στις εκτε­λέσεις με σκέτο εξωτερικό φάλτσο, αλλά αυτή η υστέρηση αντι­σταθμίζεται επαρκώς από τον ταχύτερο χρόνο μεταφοράς προς την εστία. Για παράδειγμα, η ξεχωριστή εκτέλεση των Καρ και Χαντ θα περνούσε τη γραμμή του τέρματος δύο δέκατα του δευτερολέπτου νωρίτερα από την προσπάθεια για σκοράρισμα με εξωτερικό φάλ­τσο, της εικόνας 3.9. Αυτό αντικατοπτρίζει απλώς τη μεγαλύτερη ταχύτητα εκτέλεσης σε χτυπήματα με φάλτσο προς τα επάνω, αλλά εδώ ακριβώς βρίσκεται και το νόημα της συγκεκριμένης τεχνικής. Δύο δέκατα του δευτερολέπτου μπορεί να μη φαίνονται πολλά, αλ­λά ο τερματοφύλακας, που παλεύει να διακρίνει τις κινήσεις της μπάλας ανάμεσα σε ένα πλήθος παικτών (μέσα στο τείχος και γύρω απ’ αυτό), χρειάζεται και το τελευταίο διαθέσιμο κλάσμα δευτερο­λέπτου του χρόνου αντίδρασης.

Αραγε, είναι κάποιο απ’ αυτά τα σουτ πραγματικά ασταμάτητο; Σε μια τέλεια εκτέλεση η απάντηση θα πρέπει να είναι «ναι», αλλά εδώ βρίσκεται το αδύνατο σημείο. Δεν υπάρχουν πολλά περιθώρια για λάθη από την πλευρά του εκτελεστή, και, με τη βοήθεια των προγραμμάτων που προσομοιώνουν φάουλ όλων των ειδών, εύκολα αποδεικνύουμε πόσο μεγάλες είναι στην πράξη οι απαιτήσεις από άποψη τεχνικής κατάρτισης. Μία μοίρα λάθος στη γωνία εκτέλεσης του φάουλ, ή ένα χιλιόμετρο ανά ώρα παραπάνω στην ταχύτητα εκτέλεσης, οδηγεί την προσπάθεια σε αποτυχία.

Τελειώνοντας, ας δούμε δύο παραδείγματα όπου το φάλτσο παίζει καθοριστικό ρόλο στο τελικό αποτέλεσμα, χωρίς όμως το

124

ΟΛΑ ΠΑΙΖΟΝΤΑΙ ΣΕ ΕΝΑ ΦΑΛΤΣΟ

γκολ να είναι οτχς άμεσες προθέσεις του εκτελεστή. Αυτές είναι οι απογοητευτικές (για τον τερματοφύλακα) περιπτώσεις όπου η μπά­λα παίρνει φάλτσο σε μια τυχαία κόντρα: το σουτ που θα είχε φύγει ένα μέτρο μακριά από το τέρμα, καταλήγει στα δίχτυα.

Στην εικόνα 3.11 βλέπουμε ένα σουτ που χτυπάει στο γόνατο ενός αμυντικού' θα μπορούσε να ήταν το κάτω μέρος του ποδιού ή ο μηρός, ή οποιοδήποτε σημείο του σώματός του. Η μπάλα χτυπάει όπου βρει και εξοστρακίζεται. Με την πρόσκρουση παίρνει εξωτερι­κό φάλτσο, και με την προϋπόθεση ότι δεν έχει χαθεί μεγάλο μέρος της ταχύτητάς της, αρχίζει να κινείται προς την αναμενόμενη γωνία εκτροπής, μακριά από τα δίχτυα. Όμως, ο συνδυασμός της ταχύτη­τας και του εξωτερικού φάλτσου δημιουργούν μια δύναμη εκτροπής, που κατά παράλογο τρόπο στρέφει την μπάλα προς τη σωστή (για την επιτιθέμενη ομάδα) κατεύθυνση και την στέλνει στα δίχτυα. Το

ΕΙΚΟΝΑ 3.11 Εκτροπή σε σοιη με εξωτερικό φάλτσο.

125

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

τπο εξοργιστικό για τον τερματοφύλακα είναι ότι έχει -με βεβαιότη­τα- καλύψει τον χοίρο που αναμενόταν να καταλήξει το σουτ, αλλά τελικά νικιέται από καθαρή τύχη. Το ίδιο συμβαίνει όταν η μπάλα εκτρέπεται κάθετα μετά από πρόσκρουση στο πόδι ή στο πέλμα του αμυντικού. Δημιουργείται φάλτσο προς τα επάνω και το μόνο που μπορεί να κάνει ο δύσμοιρος τερματοφύλακας, είναι να παρακολου­θεί μια ιπτάμενη μπάλα καθώς καταλήγει στα δίχτυα του.

Θα μπορούσε κάποιος να εκμεταλλευτεί εσκεμμένα αυτή την τεχνική; Γιατί όχι; Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί, πριν από μισό αιώνα, ότι ένας νεαρός Βραζιλιάνος θα εξασκούσε τόσο επίμονα την τεχνική εκτέλεσης φάουλ μέχρι να επιτύχει το ελεγχόμενο φάλ­τσο; Ποιος θα φανταζόταν ότι τρεις δεκαετίες πριν, δυο παίκτες της Κόβεντρι Σίτι θα επινοούσαν κάτι τόσο εξωφρενικό, όσο το δι­πλό κόλπο με το φάλτσο προς τα επάνω; Ποιος γνώριζε ότι ο νεα­ρός Ντέιβιντ Μπέκαμ παρέμενε στο γήπεδο πολύ μετά το τέλος της προπόνησης, προκειμένου να εισαγάγει ένα στοιχείο ανοδικού φάλτσου στα σουτ με στημένη μπάλα, με τόσο «θανατηφόρα» απο­τελέσματα; Αναμφισβήτητα, στα γήπεδα υπάρχουν προπονητές και επαγγελματίες που «συνωμοτούν» με τις πιθανότητες προσχεδια- σμένων εκτροπών της μπάλας, προκειμένου να προσθέσουν ένα ακόμα βέλος στη φαρέτρα του εκτελεστή. Υπάρχει, επίσης, πιθανό­τατα και μια επιτροπή γραφειοκρατών του ποδοσφαίρου που περι­μένει να τους δώσει ένα ηχηρό ράπισμα, υπό μορφή διαταγής απα­γόρευσης, για οτιδήποτε σκεφτούν.

126

Κεφάλαιο 4

Η Μ ΕΤΡΗ ΣΗ , Η Κ ΙΝ Η Σ Η ΚΑΙ Ο ΑΝΕΦΟΔΙΑΣΜΟΣ Τ Η Σ Α Ν Θ Ρ Ω Π ΙΝ Η Σ Μ Η Χ Α Ν Η Σ

§ετά την πρωτοποριακή εργασία του Τέιτ σχετικά με την πορεία της μπάλας, ο καινούριος επιστημονικός κλάδος -που θα γινόταν, τελικά, η επιστήμη του αθλητισμού- ατόνησε εντυπωσιακά. Αν ρίξουμε μια ματιά στους τίτλους των ερ­γασιών που ανακοινώθηκαν στα σύγχρονα περιοδικά της επιστήμης

του αθλητισμού, δεν θα βρούμε δημοσιευμένο τίποτε σημαντικό με χρονολογία νωρίτερα από τη δεκαετία του 1950. Το σχόλιο αυτό δεν έχει σκοπό να υποτιμήσει την τεράστια συνεισφορά χαρισματι­κών προπονητών και παικτών στον χώρο του ποδοσφαίρου, την πε­ρίοδο που μεσολάβησε. Αν έλειπαν αυτοί, δεν θα είχαν υλοποιηθεί οι ριζοσπαστικές αλλαγές που έγιναν στα αγωνιστικά συστήματα, ούτε θα είχαν υιοθετηθεί ορισμένα προσωπικά αγωνιστικά στιλ, ού­τε θα είχαν αφομοιωθεί αρκετές πολύπλοκες ποδοσφαιρικές δεξιό­τητες. Οι επιστήμονες του αθλητισμού ανήκαν στο μέλλον - ωστό­σο, η επαγγελματική προσέγγιση του παιχνιδιού που εμφανιζόταν

127

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

συστηματικά από κάποιες εθνικές ομάδες, έδειχνε ότι επρόκειτο να έρθουν μεγάλες αλλαγές. 'Οταν οι Βραζιλιάνοι έφτασαν στη Σουη­δία για το Παγκόσμιο Κύπελλο του 1958, αμέσως μετά τις τραυμα­τικές εμπειρίες τους στην Ελβετία (τα προηγούμενα τέσσερα χρό­νια), θεωρούσαν καινοτομία (και περηφανεύονταν γΓ αυτό) το γεγο­νός πως η ομάδα τους διέθετε όχι μόνο γιατρό, αλλά και ψυχολόγο. Ο γιατρός τους επισκέφθηκε τη Σουηδία -την προηγούμενη χρο­νιά- συγκέντρωσε πληροφορίες και ετοίμασε έναν ογκώδη φάκελο με τα πλέον κατάλληλα μέρη για να καταλύσει η αποστολή της ομάδας, προτιμώντας τις καλύτερες προπονητικές εγκαταστάσεις. Δεν γνωρίζουμε πολλά για τις τεχνικές που χρησιμοποίησε ο ψυχο­λόγος τους, ωστόσο, από τον τρόπο που αντιμετώπιζε τα παιχνίδια και από το καινούριο αγωνιστικό σύστημα που υιοθέτησε η ομάδα, φαινόταν πως η Βραζιλία είχε ξορκίσει τους δαίμονες της Βέρνης. Αντιθέτως, η Εθνική Αγγλίας ταξίδευε χωρίς γιατρό στην ομάδα της μέχρι και τα τελικά του Παγκοσμίου Κυπέλλου της Χιλής, το 1962. Λίγο έλειψε να πληρώσει ακριβά αυτή την απρονοησία, αφού, στη διάρκεια των αγώνων κινδύνεψε να χάσει τη ζωή του ο αμυντικός Πίτερ Σουάν. Την παράλειψη επανόρθωσε ο Αλφ Ράμσεϊ, που διο­ρίστηκε προπονητής της εθνικής ομάδας μετά από άλλη μια αποτυ­χία στο Παγκόσμιο Κύπελλο του 1962.

Η μακρά περίοδος αδράνειας της επιστήμης του αθλητισμού έφτασε στο τέλος της κατά τη δεκαετία του 1950, όταν άρχισαν να εμφανίζονται νέες σημαντικές επιστημονικές εργασίες. Ολοένα και περισσότεροι έδειχναν να συνειδητοποιούν ότι ο αθλητισμός ήταν ένα πεδίο μελέτης εξίσου αξιόλογο όσο και τα υπόλοιπα πεδία της επιστήμης, καθώς και το γεγονός ότι οι αθλητές θα μπορούσαν να ωφεληθούν από τους καρπούς της επιστημονικής έρευνας. Το ποδό­σφαιρο, μολονότι άκρως δημοφιλές, άργησε να προσελκύσει το εν­διαφέρον των ερευνητών και χρειάστηκε να φτάσουμε στη δεκαετία του 1960 για να αποσπάσει τη δέουσα προσοχή. 'Εκτοτε, η επιτυχία στο ποδόσφαιρο έπαψε να βασίζεται στον παράγοντα τύχη, καθώς οι συμβατικότητες και οι προκαταλήψεις αμφισβητήθηκαν από τις

128

Η ΜΕΤΡΗΣΗ, Η ΚΙΝΗΣΗ

πρωτοποριακές τεχνικές, που ξεκινούσαν από την ακριβή μέτρηση των κινήσεων των παικτών στη διάρκεια των αγώνων, μέχρι τον προσδιορισμό των ιδιαίτερων δεξιοτήτων που απαιτούνταν στα σουτ και στις κεφαλιές ακριβείας. Όλη αυτή η προσπάθεια βασίστηκε στην έρευνα της ανθρώπινης αντίληψης σε βάθος, στην απόρριψη της ελλιπούς -και συχνά παραπλανητικής- θεώρησης του κόσμου που μας αποκαλύπτουν οι περιορισμένες αισθήσεις μας, και στην καταγραφή και μέτρηση κάθε κίνησης με κάθε λεπτομέρεια.

Ο Τέιτ ξεπέρασε τις δυσκολίες της εποχής του επιστρατεύο­ντας τις ρηξικέλευθες θεωρητικές και πρακτικές παρατηρήσεις του, όμως αντί να εκτοξεύει μπαλάκια του γκολφ σ’ ένα εκκρεμές και να μετρά τις ελάχιστες αποκλίσεις, θα μπορούσε να είχε μελετήσει ει­κόνες υψηλής ταχύτητας και να αντλήσει τα στοιχεία για την ταχύ­τητα και τη γωνία εκτόξευσης κάνοντας απλούς υπολογισμούς ύστερα από μια μόνιμη καταγραφή του γεγονότος. Κάτι τέτοιο θα ήταν εφικτό με τη χρήση της φωτογραφίας - ο Τέιτ, δίχως άλλο, γνώριζε τις επιστημονικές δυνατότητες του μέσου. Όμως, ακόμα και με τις βελτιώσεις που είχαν συντελεστεί στην τεχνική της φωτο- γράφισης κατά τη δεκαετία του 1870, ο συμβατικός χρόνος που απαιτούνταν για τη λήψη της φωτογραφίας υπολογιζόταν ακόμα σε δευτερόλεπτα. Στο γκολφ, ένα καλό χτύπημα ήταν αδύνατον να κα- ταγραφεί με τον συμβατικό εξοπλισμό της εποχής. Η κίνηση της μπάλας ήταν σχεδόν αθέατη· ταξίδευε τόσο γρήγορα ώστε ήταν ανέφικτο να απεικονιστεί σε μια φωτογραφική πλάκα. Το πρόβλη­μα έμελλε να επιλυθεί από δύο ανθρώπους που μόνο συμβατικοί δεν ήταν. 'Εζησαν περίπου την ίδια εποχή με τον Τέιτ, και οι παρατη­ρήσεις τους αποκάλυψαν τα μυστικά στην κίνηση των ανθρώπων και των ζώων, καθώς αποθανάτιζαν τέλειες εικόνες που ήταν αδιό­ρατες στο ανθρώπινο μάτι.

Ο Ετιέν-Ζιλ Μάρεϊ και ο Έρντγουερντ Μάιμπριτζ γεννήθηκαν και οι δύο το 1830, έζησαν την ίδια χρονική περίοδο με τον Τέιτ (1831-1901), και πέθαναν ακριβώς την ίδια χρονιά, το 1904. Ωστό­σο, οι τρεις τους δεν συναντήθηκαν ποτέ, ούτε ο Τέιτ γνώριζε το

129

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

πεδίο του επιστημονικού τους ενδιαφέροντος. Ωστόσο, ο Μάρεϊ και ο Μάιμπριτζ συναντήθηκαν στο Παρίσι, το 1861, μετά από πρόσκληση του Μάρεϊ. Εκεί αντάλλαξαν ιδέες πάνω στις διαφορε­τικές προσεγγίσεις τους για το απαιτητικό θέμα της καταγραφής και της ανάλυσης της κίνησης σε όλα τα πλαίσια.

Ο Τέιτ μάλλον θα ταίριαζε καλύτερα με τον Γάλλο Μάρεϊ. Σε σύγκριση με τον Μάιμπριτζ ήταν πιο συμβατικός, αν και όχι λιγότε- ρο προικισμένος ή επινοητικός. Κι αυτός, όπως ο Τέιτ, ήταν ακα­δημαϊκός και είχε σπουδάσει Ιατρική στο Πανεπιστήμιο του Παρι­σιού. Επίσης, ήταν πολύ ικανός στη μηχανική και εφηύρε συσκευές που μπορούσαν να απεικονίσουν τον ανθρώπινο παλμό και το φτε- ρούγισμα των πουλιών και των εντόμων. Οι μηχανικές συσκευές, ακόμη και οι πιο ευαίσθητες, πάντα επηρεάζουν ως ένα βαθμό και μπορεί να απορρυθμίσουν και να αλλοιώσουν τη συμπεριφορά του υπό μελέτη υποκειμένου.

Φαίνεται πως μετά τη συνάντησή του με τον Μάιμπριτζ, το 1861, ο Μάρεϊ σκέφτηκε πως ο καλύτερος τρόπος για να αποθανα­τίσουμε την κίνηση, χωρίς να επηρεάσουμε τη συμπεριφορά του υποκειμένου, ήταν η φωτογραφία. Υπήρχε μόνο ένα πρόβλημα: το ελαφρύ φωτογραφικό φιλμ εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1880, και μέχρι τότε δεν ήταν δυνατόν να τυλιχυεί το φιλμ γρήγορα μέσα στη μηχανή. Ο Μάρεϊ έλυσε το πρόβλημα χρησιμοποιώντας μια κυκλι­κή φωτογραφική πλακέτα που περιστρεφόταν με ταχύτητα πίσω από τον φωτογραφικό φακό, έτσι ώστε να μπορεί να αποθανατίσει διαδοχικά στοπ-καρέ όταν επρόκειτο να φωτογραφίσει κάτι που κι­νείτο. Η πρωτότυπη συσκευή αναφερόταν με την ονομασία «fusil photo», η «μηχανή τουφέκι», καθώς έμοιαζε πάρα πολύ με μακρύ- καννο όπλο, με τη διαφορά ότι η κάννη ήταν ένας φωτογραφικός φακός που χρησιμοποιόταν προκειμένου να εστιαστούν οι εικόνες πάνω στην περιστρεφόμενη πλακέτα. Οι εξορμήσεις του στη γαλλι­κή ύπαιθρο θα πρέπει να προκαλούσαν ποικίλα σχόλια, όμως με τη βοήθεια αυτής της συσκευής κατάφερε ν’ αποκαλύψει πολλά κρυφά σημεία της πτήσης, «παγώνοντας» τις γρήγορες κινήσεις στο φτε-

130

Η ΜΕΤΡΗΣΗ, Η ΚΙΝΗΣΗ

ρούγισμα των πουλιών. Ανέπτυξε, επίσης, μια ιδιαίτερα πρωτοπο­ριακή μέθοδο για την καταγραφή της ανθρώπινης κίνησης. Τα αν­θρώπινα «μοντέλα» στα πειράματά του φορούσαν μαύρες ολόσωμες στολές, με ανακλαστικά στρογγυλά σημεία στους αστραγάλους, τα γόνατα και τους αγκώνες. Από τα άκρα του σώματος ξεκινούσαν λεπτές ανακλαστικές ταινίες οι οποίες ενώνονταν με αυτά τα ση­μεία. Ό ταν φωτογράφιζε το «μοντέλο» σε ένα πολύ σκοτεινό φό­ντο, εμφανίζονταν στην εικόνα μόνο τα στρογγυλά σημεία και οι ανακλαστικές ταινίες, επιτρέποντας έτσι μια τέλεια γραμμική κατα­γραφή του ανθρώπινου διασκελισμού - τα πρώτα δείγματα αυτών που σήμερα ονομάζουμε κινητογραφήματα. Με την πρώτη ματιά δεν μοιάζουν να είναι κάτι παραπάνω από ανθρωπάκια σε κινούμε­να σχέδια, αλλά όταν προσδιορίζεται σε ποιον ανήκουν οι μάζες των διαφόρων άκρων των σωμάτων, μπορούμε να μελετήσουμε την κίνηση του ανθρώπινου μοντέλου με πολύ μεγάλη ακρίβεια. Η επι­νόηση ενός μαθηματικού μοντέλου που προέρχεται από τα κινητο- γραφήματα, μας δίνει τη δυνατότητα να διερευνήσουμε ερωτήματα του τύπου, «Τι θα γίνει αν...» Τι θα γίνει αν αυτός ο παίκτης γείρει το σώμα του λίγο παραπάνω τη στιγμή που κλοτσάει την μπάλα; Θα αυξηθεί η ταχύτητα εκτόξευσης της μπάλας; Και τι θα γίνει αν ο τερματοφύλακας κάνει ένα βήμα προς τα πλάγια, πριν βουτήξει για να σώσει το πέναλτι - άραγε, θα βελτιωθεί το εύρος της εκτίνα­ξης; Οι αρχές του Μάρεϊ εντοπίζονται ακόμη και σήμερα σε ιδιαι­τέρως εξελιγμένα συστήματα ανάλυσης της κίνησης, παρόλο που τα ανακλαστικά σημεία του έχουν αντικατασταθεί από πομποδέ­κτες υπέρυθρων ακτίνων. Οι τεχνικές αυτές χρησιμοποιούνται ευ­ρέως για την παραγωγή ρεαλιστικών απεικονίσεων σε μεγάλες χο- λιγουντιανές ταινίες, που γυρίζονται με τον ίδιο τρόπο όπως τα κι­νούμενα σχέδια.

Ο Μάιμπριτζ ήταν ένας πολύ πιο εκκεντρικός άνθρωπος. Γεν­νημένος ως 'Ερντγουερντ Τζέιμς Μάγκεριτζ, στο Κίνγκστον του Τάμεση, σε ηλικία είκοσι ετών πήγε στην Αμερική, αλλά επέστρεψε στην Αγγλία για να σπουδάσει φωτογραφία. Το 1872 έγινε φίλος

131

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

με τον Λίλαντ Στάνφορντ, μεγιστάνα των σιδηροδρόμων και κυβερ­νήτη της Καλιφόρνια. Ο Μάιμπριτζ, που ήταν πλέον ένας καταξιω­μένος και ικανός φωτογράφος, πείσθηκε να χρησιμοποιήσει τις γνώσεις του προκειμένου να διευθετηθεί ένα φιλόδοξο στοίχημα που είχε βάλει ο Στάνφορντ με τους συνεργάτες του, Τζέιμς Ρ. Κην και Φρέντερικ Μακρέλις. Κάποιες μαρτυρίες ανεβάζουν το ποσό του στοιχήματος στα 25.000 δολάρια. Ο Στάνφορντ, που έκανε πε­ριουσία κατασκευάζοντας σιδηροδρομικές γραμμές, θα μπορούσε άνετα ν’ αντέξει την απώλεια του στοιχήματος, αλλά δεν υπάρχει καμιά μαρτυρία ότι τα χρήματα άλλαξαν χέρια. Το στοίχημα αφο­ρούσε τις κινήσεις ενός αλόγου και την πιθανότητα (όπως πίστευε ο Στάνφορντ) κατά τη διάρκεια του καλπασμού, να υπάρχει μια στιγ­μή όπου και οι τέσσερις οπλές δεν θα πατούσαν στο έδαφος. Η κί­νηση είναι υπερβολικά γρήγορη για να την καταγράψει το ανθρώπι­νο μάτι, και χρειάστηκαν σχεδόν έξι χρόνια για να βρεθούν πειστι­κές αποδείξεις και να κερδίσει (ο Στάνφορντ) το στοίχημα. Σε αντί­θεση με την προσέγγιση του Μάρεϊ, ο Μάιμπριτζ χρησιμοποιούσε πολλές φωτογραφικές μηχανές, που τραβούσαν διαδοχικές φωτο­γραφίες καθώς το άλογο κάλπαζε κατά μήκος ενός περιφραγμένου διαδρόμου.

Η έρευνα διεκόπη το 1874, όταν ο Μάιμπριτζ δικάστηκε για φόνο. Ή ταν επιπόλαιος χαρακτήρας, και σε μια στιγμή παροξυ­σμού δεν δίστασε να πυροβολήσει τον εραστή της γυναίκας του επειδή υποψιαζόταν ότι ήταν ο πατέρας του νεογέννητου γιου τους. Η ετυμηγορία ήταν ανθρωποκτονία εκ προθέσεως, αλλά η απόφα­ση του δικαστηρίου ήταν απαλλακτική - γεγονός που μάλλον οφει- λόταν στην επιρροή του Στάνφορντ. Ωστόσο, οι δυο άντρες ήρθαν αργότερα σε ρήξη, όταν ο Στάνφορντ προσπάθησε να ιδιοποιηθεί την ανακάλυψη του Μάιμπριτζ, παρουσιάζοντάς τον ως έναν απλό, μισθοσυντήρητο φωτογράφο. Ο Μάιμπριτζ δικαιώθηκε όταν στη συνέχεια τύπωσε πολλές χιλιάδες απ’ αυτές τις φωτογραφίες σε δύο έργα του που δημοσίευσε, με τίτλους «Η Κίνηση των Ζώων» (1887) και «Η Ανθρώπινη Μορφή σε Κίνηση» (1901). Τόσο αυτός, όσο

132

Η ΜΕΤΡΗΣΗ. Η ΚΙΝΗΣΗ

και ο Μάρεϊ κατασκεύασαν συσκευές που αποτέλεσαν τους προγό­νους των μηχανών προβολής κινηματογραφικών ταινιών, επηρεάζο­ντας σε μεγάλο βαθμό την πρώιμη ανάπτυξη της ταινίας ως μέσου ψυχαγωγίας.

Ενώ οι ιδέες του Τέιτ περιέπεσαν σε αχρηστία, δεν συνέβη το ίδιο με την επιστημονική συνεισφορά των Μάρεϊ και Μάιμπριτζ, αν και κανείς δεν θα μπορούσε τότε να προβλέψει τους ρυθμούς με τους οποίους θα αναπτυσσόταν η επιστήμη γύρω από την ανάλυση της κίνησης. Το φιλμ από σελιλόιντ καθιερώθηκε ταχύτατα και τα νέα γαλακτώδη συστατικά των φιλμς επέτρεπαν ακόμη πιο σύντο­μους χρόνους στη σύλληψη του στιγμιότυπου, που ελαχιστσποιήθη- κε σε εκατοστά, ακόμα και σε χιλιοστά του δευτερολέπτου. Στον χώρο του αθλητισμού, οι προπονητές αντιλήφθηκαν γρήγορα τις δυνατότητες του μέσου. Οι πιο καίριες κινήσεις μπορούσαν να προ­βληθούν ξανά, ακόμα και να αναπαραχθούν σε αργή κίνηση. Όμως, αυτό που ενθουσίαζε τους επιστήμονες του αθλητισμού ήταν η πι­θανότητα ποσοτικής ανάλυσης από εικόνες σε φιλμ. Μπορείς να προβάλεις το φιλμ μιας λανθασμένης ενέργειας πολλές φορές, και συχνά να βρεις τη λύση προκειμένου ο αθλητής να αποφύγει στο μέλλον το ίδιο λάθος- τι συμβαίνει, όμως, όταν το λάθος είναι ανε­παίσθητο και προκύπτει από μια αλληλουχία πολλών λανθασμένων ενεργειών, που είναι προφανώς ασήμαντες από μόνες τους; Ή όταν ο προπονητής και ο αθλητής επιθυμούν ν’ αναπτύξουν νέες τεχνικές, που τα πιθανά αποτελέσματά τους είναι αβέβαια, ακόμη και επικίνδυνα; Για να διερευνηθούν αυτά τα ερωτήματα, πρέπει πρώτα να βρούμε έναν τρόπο που θα μας επιτρέψει να κατανοή­σουμε όχι μόνο την κίνηση αυτή καθαυτή, αλλά και τις θεμελιώδεις δυνάμεις που την προκαλούν. Με τα ζητήματα αυτά καταπιάνεται η επιστήμη της βιο-Μηχανικής, ένας επιστημονικός κλάδος που βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην επιστήμη της ανάλυσης της κίνη­σης ως εργαλείου για την εφαρμογή των συμπερασμάτων του.

Το σημείο εκκίνησης για να περιγράψουμε οποιαδήποτε μορφή κίνησης, είναι η ακριβής γνώση των δυνάμεων που την προκαλούν.

133

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Αυτό το θεμελιώδες ζήτημα διερευνήθηκε και επιλύθηκε από τον Νεύτωνα, τον 17ο αιώνα, και εκφράστηκε από τους περίφημους νόμους της κίνησης που φέρουν το όνομά του. Για να το πούμε απλά, οι δυνάμεις προκαλούν επιταχύνσεις. Για να υπολογίσουμε το μέγεθος της επιτάχυνσης διαιρούμε τη δεδομένη δύναμη προς τη μάζα του αντικειμένου που μετακινείται. Γνωρίζοντας την επιτάχυν­ση, είναι πολύ εύκολο να βρούμε την ταχύτητα του αντικειμένου σε οποιαδήποτε στιγμή, καθώς και την απόσταση που θα έχει διανύσει σε μια δεδομένη χρονική περίοδο. Στο ποδόσφαιρο, αυτό θα αντι­στοιχούσε με το να γνωρίζουμε πόση δύναμη καταναλώνεται στα λίγα χιλιοστά του δευτερολέπτου όταν το πόδι βρίσκεται σ’ επαφή με την μπάλα. Αν κλοτσήσουμε μια ακίνητη μπάλα, θα εκτοξευθεί με μια αρχική ταχύτητα, και το πόσο μακριά θα φτάσει εξαρτάται από τις δυνάμεις της βαρύτητας και της αεροδυναμικής. Φαίνεται απλό, ωστόσο υπάρχει ένας μικρός «ύφαλος». Αν εξαιρέσουμε τις κινήσεις κάτω από εξιδανικε υμένες συνθήκες -όπως π.χ. την περί­πτωση ενός αντικειμένου που εκτελεί ελεύθερη κίνηση, υπόκειται στον νόμο της βαρύτητας και δεν υφίσταται τριβή εξαιτίας της αντίστασης από τον αέρα- σπανίως έχουμε λεπτομερή εικόνα των δυνάμεων που εφαρμόζονται σε ένα κινούμενο σώμα, ή του τρόπου που μεταβάλλονται με την πάροδο του χρόνου. Αυτές ακριβώς τις δυνάμεις και τους συσχετισμούς τους προσπαθεί να κατανοήσει εξαρχής ο βιο-μηχανικός. Πρόκειται, καθώς φαίνεται, για έναν κλα­σικό ατέρμονα συλλογισμό.

Για να επιλύσουμε το πρόβλημα στην πράξη, το κόλπο είναι να δουλέψουμε αντίστροφα: παρατηρούμε την κίνηση και ύστερα ανα­λύουμε τις δυνάμεις που ευθύνονται γι’ αυτήν με δυο λόγια, παρα­τηρούμε το αποτέλεσμα και κατευθυνόμαστε προς την αιτία. Ξεκι­νάμε με ακριβή στοιχεία σχετικά με τη θέση του αντικειμένου, τα οποία αντλούμε από μια αλληλουχία εικόνων καταγεγραμμένων σε φιλμ, ή από βιντεοκάμερες. Οι ακριβείς συντεταγμένες της θέσης του αντικειμένου μπορούν να εντοπιστούν απευθείας απ’ αυτά τα στοιχεία, με την προϋπόθεση ότι ο χώρος που διεξάγεται το πείρα­

134

Η ΜΕΤΡΗΣΗ, Η ΚΙΝΗΣΗ

μα έχει βαθμονομηθεί προσεκτικά. Επομένως, έχουμε μια σειρά στιγμιότυπων (εικόνες), καθώς και τους αντίστοιχους χρόνους που χρειάζεται για να πάμε από το ένα στιγμιότυπο στο άλλο- επίσης γνωρίζουμε πόσο γρήγορα έχουν αποθανατιστεί αυτές οι εικόνες (την ταχύτητα κινηματογράφησης των καρέ). Όλα αυτά τα στοι­χεία μετατρέπονται πολύ εύκολα σε επί μέρους ταχύτητες (η από­σταση που διανύεται ανά μονάδα χρόνου) και σε επί μέρους επιτα­χύνσεις (η μεταβολή της ταχύτητας ανά μονάδα χρόνου). Επικα­λούμαστε για άλλη μια φορά τον νόμο του Νεύτωνα, και πολλαπλα­σιάζουμε τις επιταχύνσεις με τη δεδομένη μάζα του αντικειμένου ώστε να προκύψουν οι επί μέρους στιγμιαίες δυνάμεις που εφαρμό­ζονται. Η διαδικασία αυτή, που αποτελεί μια πολύ ισχυρή τεχνική στη βιο-Μηχανική, ονομάζεται αντίστροφη δυναμική, επειδή οι νό­μοι του Νεύτωνα εφαρμόζονται κατά την αντιστροφή της διαδικα­σίας. Στη δεκαετία του 1960 και του 1970, ο Στάνλεϊ Πλάγκενχοφ, πρωτοπόρος στην ανάλυση της ανθρώπινης κίνησης, μελέτησε ει­κόνες κινηματογραφικού φιλμ, καρέ-καρέ, και ψηφιοποίησε προσε­κτικά τις θέσεις των άκρων του σώματος. Το αποτέλεσμα ήταν μια σειρά από κινητογραφήματα με εξαιρετική ακρίβεια στη μέτρηση (εικόνα 4.1), που έμοιαζαν πολύ μ’ αυτά του Μάρεϊ και μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να προσδιοριστούν επακριβώς οι ταχύτη­τες των μελών του σώματος και οι επιταχύνσεις. Τα κινητογραφή- ματα αυτά πρόσφεραν σημαντικές πληροφορίες, π.χ. σε ό,τι αφορά τη μηχανική που εφαρμόζεται όταν επιχειρείται ένα σουτ.

Το φωτογραφικό φιλμ, ως μέσο έρευνας, έχει αντικατασταθεί σε μεγάλο βαθμό από την ψηφιακή εικόνα που μας δίνει το βίντεο. Σε τομείς όπου η επεξεργασία και η ανάλυση των στιγμιότυπων αποτε- λούν αποφασιστικούς παράγοντες, δεν μπορεί να γίνει καμιά σύ­γκριση ανάμεσα στο φιλμ και στα ψηφιακά μέσα. Είναι εντυπωσια­κό, πόσο ακριβείς μετρήσεις μπορούν να γίνουν χάρη σ’ αυτά τα μέ­σα, σε πειραματικές μελέτες δραστηριοτήτων όπως οι επαναφορές ή οι εκτελέσεις φάουλ, όπου το πεδίο κίνησης εκτείνεται, συχνά, πολύ πάνω από τα 20 μέτρα.

135

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 4.1 Κινητογράφημα ψηφιακά επεξεργασμένο από κινηματογραφικό φιλμ (σύμφωνα με τον Πλάγκενχοφ).

Εκεί όπου το οπτικό πεδίο είναι περιορισμένο, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε συμπληρωματικά συστήματα παρατήρησης. Αυ­τά τα συστήματα δεν παράγουν ορατές εικόνες, αλλά επιτυγχάνουν πολύ μεγάλη ακρίβεια, μετρώντας πολύ συχνά τις θέσεις σε κλά­σματα του χιλιοστού. Η βασική αρχή λειτουργίας τους μοιάζει πολύ με τα κινητογραφήματα του Μάρεϊ και τις ολόσωμες μαύρες στο­λές· τα «μοντέλα» φορούν ελαφρούς αισθητήρες, ενσωματωμένους σε σημεία-κλειδιά της ανατομίας τους. Ο σταθμός που καταγράφει τις κινήσεις εκπέμπει υπεριώδεις ακτίνες υψηλής συχνότητας, και οι αισθητήρες ανταποκρίνονται, δίνοντας τις στιγμιαίες συντεταγ­μένες της θέσης τους. Ένα τεράστιο όφελος από τα συστήματα αυ­τού του είδους είναι ότι δεν απαιτείται ψηφιοποίηση των διαδοχι­κών εικόνων για να πάρουμε τις συντεταγμένες της θέσης. Όλα αυ­τά τα φροντίζει το ηλεκτρονικό λογισμικό που συνδέεται με το σύ­στημα λήψεως στοιχείων. Ωστόσο, όπως συμβαίνει και με την

136

Η ΜΕΤΡΗΣΗ, Η ΚΙΝΗΣΗ

ψηφιακή απεικόνιση, τα αρχικά αποτελέσματα έχουν τη μορφή θέ­σεων, ταχυτήτων και επιταχύνσεων, οπότε απαιτείται και πάλι η χρήση κάποιας μορφής αντίστροφης δυναμικής για να φτάσουμε στις ύψιστης σημασίας δυνάμεις.

Συστήματα σαν κι αυτά -που βασίζονται στην ψηφιακή απεικό­νιση ή στη χρήση αισθητήρων υπεριώδους ακτινοβολίας- έχουν συ­νεισφέρει τα μέγιστα στην κατανόηση της ανθρώπινης κίνησης στα διάφορα αθλήματα, και έχουν συμβάλει σημαντικά στην ανάπτυξη της βιο-Μηχανικής επιστήμης. Χρειάστηκε να περάσουν πολλές δεκαετίες μέχρι να φτάσουμε στα πολύπλοκα συστήματα της επο­χής μας, όμως ήδη από τη δεκαετία του 1950 άρχισαν να εμφανίζο­νται σοβαρές επιστημονικές εργασίες, σηματοδοτώντας την έξοδο από τον λήθαργο σε πολλά πεδία του αθλητισμού.

'Οπως ήταν αναμενόμενο, οι πρώτες εργασίες πραγματεύονταν ξανά την πορεία της μπάλας -που τόσο είχε συναρπάσει τον Τέιτ- όμως, τώρα, κάλυπταν ευρύτερο χώρο περιλαμβάνοντας το μπέιζ- μπολ και το γκολφ. Το ποδόσφαιρο έπρεπε να περιμένει μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960 για να καταπιαστεί μαζί του μια σοβα­ρή ποσοτική μελέτη, ωστόσο δύο επιστημονικές εργασίες ξεχώρισαν εκείνη την εποχή. Η πρώτη ασχολήθηκε με την αντίληψη των παι- κτών σε ό,τι αφορά τη δυνατότητα να σκοράρουν, χωρίς να παραθέ­σει ιδιαίτερη επιστημονική βιβλιογραφία, απλώς περιλάμβανε κάποιες ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις. Αντιθέτως, η άλλη, μια στατιστική με­λέτη των κινήσεων για μεταβίβαση της μπάλας και επίτευξη γκολ επηρέασε βαθύτατα τον προβληματισμό σχετικά με το ποδόσφαιρο, και άδικά το αγγλικό παιχνίδι. Ας τις εξετάσουμε μία μία με τη σειρά.

Το 1962, δυο ψυχολόγοι, ο Τζον Κοέν και ο Ε.Τζ. Ντιαρνέιλι, από το Πανεπιστήμιο του Μάντσεστερ, δημοσίευσαν μια εργασία με τίτλο «Ικανότητα και ορθή κρίση των ποδοσφαιριστών καθώς επιχει­ρούν να σκοράρονν». Προσδιόρισαν την εργασία τους ως μια μελέτη που αφορά «την πιθανότητα με βάση την ψυχολογία», ωστόσο δεν ήταν ένα «ανέμελο» ταξίδι στο θέμα, με ασαφείς συλλογισμούς ή ακατανόητους τεχνικούς όρους. Με την έρευνά τους, οι δυο συγ­

137

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

γραφείς έθεσαν ένα πολύ συγκεκριμένο ερώτημα: πόσο ικανοί είναι σι ποδοσφαιριστές να προβλέπουν τις θέσεις από τις οποίες μπο­ρούν να μετατρέπουν σε γκολ μια δεδομένη αναλογία των σουτ που επιχειρούν; Υιοθετώντας μια ακραία άποψη μπορούμε να υποθέ­σουμε ότι τα σουτ που εξαπολύονται από απόσταση άνω των 35 μέτρων αποτυγχάνουν κατά 100%, ενώ όλα όσα επιχειρούνται από μικρότερη απόσταση θα είναι επιτυχημένα. Όμως, πώς αλλάζουν οι πιθανότητες ανάμεσα σ’ αυτές τις δυο ακραίες περιπτώσεις και -εξίσου σημαντικό- πόσο ικανοί είναι οι επιθετικοί να κάνουν αυτή την εκτίμηση την ώρα του αγώνα;

Αυτή η εργασία μού προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 διερευνούσα ένα σημαντικό σενάριο που απεικόνιζε τον αγώνα ανάμεσα στον επιθετικό και τον τερματοφύ­λακα, το λεγόμενο «ένας εναντίον ενός»: στην άμυνα έχει δημιουρ- γηθεί ρήγμα και ο επιθετικός τρέχει μόνος του προς την αντίπαλη εστία, έχοντας ν’ αντιμετωπίσει μόνο τον τερματοφύλακα. Ο ακρι­βής τόπος και ο χρόνος που θα γινόταν το σουτ θα μου παρείχε πο­λύτιμα στοιχεία για να τεκμηριώσω το θεωρητικό μοντέλο μου και, μάλιστα, οι δυο ερευνητές που προανέφερα είχαν στήσει άριστα το σενάριο. Για την έρευνά τους, ο Κοέν και ο Ντιαρνέιλι ζήτησαν βοήθεια από δυο κορυφαίες ομάδες, την Μάντσεστερ Γιουνάιτεντ και την Γουέστ Μπρόμγουιτς Άλμπιον, καθώς και από δυο ερασιτε­χνικές ομάδες, μία του Πανεπιστημίου του Μάντσεστερ και μία ενός τοπικού σχολείου. Χρησιμσποιήθηκαν συνολικά τριάντα τρεις παίκτες, 20 από τους κορυφαίους συλλόγους και 13 από τις ερασι­τεχνικές ομάδες. Οι σημερινοί επαγγελματίες της επιστήμης του αθλητισμού ίσως χαμογελάσουν νοσταλγικά μ’ αυτές τις αναλογίες, και ειδικά με τον μεγάλο αριθμό κορυφαίων επαγγελματιών παι­κτών που ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν τους ερευνητές. Στις μέρες μας, δυσκολευόμαστε συχνά να επιστρατεύσουμε ακόμα και χαρι­σματικούς ερασιτέχνες ως «εθελοντές» για τις έρευνές μας.

Ας δούμε τώρα πώς έγινε η έρευνα: υπό την παρουσία κάποιων παρατηρητών, ζητήθηκε από τους παίκτες να προελάσουν από το

138

Η ΜΕΤΡΗΣΗ, Η ΚΙΝΗΣΗ

δικό τους μισό του γηπέδου προς την εστία του αντιπάλου, κινούμε­νοι στον κεντρικό άξονα. Τους ζητήθηκε να σταματήσουν στη θέση όπου ένιωθαν με βεβαιότητα ότι θα μπορούσαν να πετύχουν ένα γκολ έστω και αν έκαναν εκατό προσπάθειες. Αφού σημειώθηκε η συγκεκριμένη θέση, ο κάθε επιθετικός προχώρησε στη θέση όπου ένιωθε ότι θα μπορούσε να επιτύχει έστω και μία φορά αν έκανε πέ­ντε προσπάθειες, μετά στη θέση όπου ένιωθε ότι οι επιτυχίες του θα ήταν δύο στις πέντε και, τέλος, έφτασε μέχρι το σημείο όπου ένιωθε σίγουρος ότι θα μπορούσε να έχει εκατό τοις εκατό επιτυχία σε κάθε προσπάθειά του. Στη συνέχεια οι παίιαες επέστρεψαν στις σημειωμένες θέσεις και μετρήθηκαν τα πραγματικά ποσοστά επιτυ­χίας για τα πέντε σουτ που επιχείρησαν από κάθε σημείο.

Η εικόνα 4.2 δείχνει τα αποτελέσματα και συγκρίνει την εκτίμη­ση των παικτών για τη δυνατότητα επιτυχίας, ως προς τα πραγμα-

ΕΙΚΟΝΑ 4.2 Προβλεπόμενα και πραγματική ποσοστά σκοραρίσματος ενός ποδο­σφαιριστή (σύμφωνα με τους Κοέν και Νπαρνέιλι).

139

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

τικά τους επιτεύγματα. 'Οπως ήταν αναμενόμενο, οι εκτιμήσεις αποδείχτηκαν κάπως αισιόδοξες αλλά, σε γενικές γραμμές, η αντι­στοιχία είναι αρκετά καλή. Η πιθανότητα για επιτυχία τέρματος κυ­μαίνεται από το απόλυτο μηδέν σε απόσταση περίπου 30 μέτρων από το τέρμα, μέχρι την απόλυτη βεβαιότητα στα 6 μέτρα. Ακριβώς στα όρια της μεγάλης περιοχής οι επιθετικοί μετέτρεψαν το 40% των σουτ σε γκολ, ενώ -ένα στοιχείο αρκετά ενδιαφέρον- η πιθανό­τητα τέρματος από το σημείο του πέναλτι, τα 11 μέτρα, φτάνει το 70%, ποσοστό που ταυτίζεται, σε μεγάλο βαθμό, με το ποσοστό επιτυχίας σε εκτελέσεις πέναλτι, που μελετηθηκαν λεπτομερώς σχε­δόν τέσσερις δεκαετίες μετά την εργασία.

Αλλη μια σημαντική σειρά μπρήσεων αφορούσαν περιπτώσεις όπου επιτρεπόταν στον τερματοφύλακα να διαφοροποιήσει την τα­κτική του και ν’ αφήσει την εστία του, προκειμένου να αντιμετώπισα την απειλή. Προέκυψαν τρία ξεχωριστά μοντέλα: 1) ο επιθετικός εκτέλεσε το χτύπημα σε κάποια απόσταση από τον τερματοφύλακα, 2) εκτέλεσε σε κοντινή απόσταση από τον τερματοφύλακα, ή 3) τον ντρίμπλαρε και επιχείρησε να πετύχα γκολ σε άδειο τέρμα. Περισ­σότερα από τα μισά τέρματα σημειώθηκαν όταν ο τερματοφύλακας άργησε ν’ αφήσει την εστία του. Από τη σκοπιά του επιθετικού, λι- γότερο επιθυμητή επιλογή ήταν η περίπτωση που ο τερματοφύλα­κας «έβγαινε» γρήγορα και τον πλησίαζε τόσο ώστε να εμποδίσα ή να αποκρούσει το σουτ. Αυτά τα αποτελέσματα διαμόρφωσαν σε με­γάλο βαθμό τις σκέψεις μου γύρω από το «ένας εναντίον ενός» μετα­ξύ τερματοφύλακα και επιθετικού. Για τον τερματοφύλακα, καλύτε­ρη στρατηγική φαινόταν η προσπάθαα να αποτρέψα άμεσα την ευ­καιρία που είχε ο επιτιθέμενος για σουτ - και ένας τρόπος για να προσδιορίσουμε επακριβώς αυτή τη σημαντική θέση στο μοντέλο μου, προέκυψε από τη γεωμετρία των θέσεων των παικτών σε σχέση με τα δοκάρια της εστίας. Ή ταν προτιμότερο ο τερματοφύλακας ν’ αφήσει την εστία του, παρά να περιμένει το αναπόφευκτο σουτ, πα­ρόλο που ο επιθετικός θα μπορούσε να τον «προσπεράσει» με ντρί- μπλα. Αλλά ακόμα και σ’ αυτή την περίπτωση υπήρχαν περισσότε­

140

Η ΜΕΤΡΗΣΗ, Η ΚΙΝΗΣΗ

ρες πιθανότητες να αποκροΰσει, «βουτώντας» στα πόδια του επιθε­τικού την ώρα που εκείνος θα προσπαθούσε να τον αποφύγει.

Ο Κοέν και ο Ντιαρνέιλι είχαν καταφέρει να επαληθεύσουν ως έναν βαθμό τα ευρήματά τους, αναλύοντας τα φιλμ πραγματικών αγώνων - ανάμεσά τους και το φιλμ από τον περίφημο τελικό του Κυπέλλου Ευρώπης, του 1960, ανάμεσα στη Ρεάλ Μαδρίτης και την Αιντραχι Φρανκφούρτης. Ωστόσο, μολονότι σημειώθηκαν πά- ρα πολλά γκολ (η Ρεάλ Μαδρίτης κέρδισε 7-3, με τέσσερα γκολ του Πούσκας και τρία του Ντι Στέφανο), η Ρεάλ πέτυχε τα περισσότε­ρα τέρματα με σουτ από τη μεγάλη περιοχή, οπότε η βασική υπό­θεση της έρευνας, η οποία στηριζόταν στον μοναχικό επιθετικό που εφορμά προς την εστία με μοναδικό αντίπαλο τον τερματοφύλακα, σπανίως έβρισκε εφαρμογή. Ό πω ς προαναφέραμε, το φιλμ δεν ήταν το καλύτερο μέσο για να αποσπαστούν γρήγορα πληροφορίες ad hoc, και, ως εκ τούτου, στη δεκαετία του 1960 υπήρχαν ελάχι­στες ευκαιρίες καταγραφής των αγώνων που μετέδιδε η τηλεόραση, μέσα από τις οποίες θα μπορούσαν να αναλυθούν, σε ύστερο χρόνο, συγκεκριμένες φάσεις με μεγάλη λεπτομέρεια. Παρ’ όλα αυτά, η με­λέτη τους αποκάλυπτε σημαντικά στοιχεία, και, ομολογουμένως, οι καταγραφές ήταν αξιοζήλευτες για εκείνη την εποχή, με δεδομένη την πληθώρα των σημερινών πηγών πληροφόρησης.

Η δεύτερη έρευνα-κλειδί σε ό,τι αφορά αυτές τις πρώιμες μελέ­τες του ποδοσφαίρου, παρουσιάστηκε το 1968 από τον Τσαρλς Ριπ και τον Μπέρναρντ Μπέντζαμιν, οι οποίοι εξέτασαν τη διαδικασία της πάσας και του σουτ στην εργασία τους με τίτλο «Ικανότητα και τύχη στο επαγγελματικό ποδόσφαιρο». Τα στοιχεία που εμφανίστηκαν σ’ αυτό το έργο είχε συγκεντρώσει σε μια περίοδο πολλών ετών ο Ριπ, ένας πρώην αντισμήναρχος της RAF, ο οποίος είχε εφεύρει μια στενογραφική μέθοδο για να καταγράφει οποιαδήποτε φάση γι­νόταν με την μπάλα στη διάρκεια του αγώνα. Ο Ριπ βρισκόταν πολύ μπροστά από την εποχή του - το σημειογραφικό του σύστημα, κα­θώς και οι μέθοδοί του για την ανάλυση του αγώνα, προηγήθηκαν παρόμοιων προσπαθειών σχεδόν κατά δύο δεκαετίες. Το έργο του

141

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

στις αρχές της δεκαετίας του 1950, καθώς και η επιτυχημένη προ­σφορά του ως προπονητή διαφόρων ομάδων της RAF, σύντομα τράβηξαν την προσοχή των επαγγελματιών του χώρου. Η Μπρέντ- φορντ, ομάδα Δεύτερης Κατηγορίας εκείνη την εποχή, που κινδύ­νευε να υποβιβαστεί, «σώθηκε» χάρη στις παρεμβάσεις του Ριπ, ο οποίος συνέχισε με επιτυχία τη σταδιοδρομία του εργαζόμενος ως σύμβουλος, πρώτα στην ομάδα της Γουλβς τη δεκαετία του 1950, και στη Γουότφορντ τη δεκαετία του 1960.

Στην κοινή μελέτη Ριπ-Μπέντζαμιν, καταγράφηκαν λεπτομε­ρώς συνολικά 578 αγώνες που διεξήχθησαν από το 1953 έως το 1967, και περιελήφθη ένα ευρύ φάσμα αγώνων από την Κορυφαία Κατηγορία της Αγγλίας, καθώς και από δύο Παγκόσμια Κύπελλα. Ένα θέμα που προκαλούσε τότε -όπως και σήμερα- έντονο ενδια­φέρον, ήταν η κατοχή της μπάλας, και το καίριο ερώτημα αφορού­σε το χρονικό διάστημα που μπορούσαν οι παίκτες μιας ομάδας ν’ αλλάζουν μεταξύ τους πάσες, πριν χαθεί ο έλεγχος της μπάλας. Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στην εικόνα 4.3. Εναλλαγές μεγά­λες σε διάρκεια δεν συμβαίνουν συχνά και, στην πράξη, οι πιθανό­τητες να στηθεί μια πολύ μακριά αλυσίδα από πάσες, είναι πολύ μι­κρές. Όλοι θυμόμαστε καταπληιαικές εναλλαγές που οδήγησαν σ’ ένα θεαματικό γκολ, αλλά πολλές χιλιάδες βαρετές, επαναλαμβανό­μενες αλλαγές κατοχής της μπάλας έχουν διαγραφεί από αυτόν τον ιδιαιτέρως επιλεκτικό μηχανισμό που ονομάζουμε μνήμη.

Αξίζει να κοιτάξουμε τα πραγματικά νούμερα. Κινήσεις που πε­ριλάμβαναν μόνο τέσσερις πάσες κατέλαβαν το 5% του χρόνου στη μελέτη τους. Κινήσεις με έξι πάσες και πάνω αποτελούν ένα πολύ μικρό ποσοστό, περίπου 1% του συνόλου. Ο λόγος είναι φανερός: οι μεγάλες σε διάρκεια ανταλλαγές απαιτούν επαναλαμβανόμενη ακρίβεια, κάτι ιδιαιτέρως δύσκολο, καθώς οι αμυντικοί πλησιάζουν για να περιορίσουν τον χώρο και μαρκάρουν ατομικά τον κάθε παί- κτη-στόχο καθώς εξελίσσεται η επίθεση.

Από αυτή την εργασία προέκυψαν δύο ακόμη στατιστικές-κλει- διά. Ο Ριπ και ο Μπέντζαμιν απέδειξαν ότι περίπου το 80% των

142

Η ΜΕΤΡΗΣΗ, Η ΚΙΝΗΣΗ

τερμάτων που είχαν σημειωθεί στους αγώνες προέκυψαν μετά από τρεις ή λιγότερες πάσες, και ότι η αναλογία των γκολ προς τις προ­σπάθειες για σουτ, ήταν κοντά στο 1 προς 10. Τα αποτελέσματα αυτά επιβεβαιώθηκαν μεταγενέστερα από πλήθος ερευνών γύρω από τη διαδικασία της πάσας και του σουτ, οδηγώντας στην υπο­ψία ότι αυτά τα νούμερα ίσως δείχνουν κάτι πιο βασικό μέσα στο παιχνίδι. 'Οπως απέδειξαν οι Κοέν και Ντιαρνέιλι, ένας πολύ ση­μαντικός παράγοντας είναι η απόσταση από την εστία, και ίσως συνδέεται με το γεγονός ότι, πολύ συχνά, μόνο ένα πολύ μικρό μέ­ρος της εστίας είναι ανοιχτό για σουτ. Ορισμένοι ίσως αισθάνονται ότι επιχειρήματα σαν κι αυτά, ασχολούνται υπερβολικά με τη στα-

Αριθμός από συνεχόμενες πάσες

ΕΙΚΟΝΑ 4.3 Πιθανότητες ολοκλήρωσης μιας επιτυχημένης κίνησης της ομάδας καθώς οι παίκτες αλλάζουν μεταξύ τους πάσες, πριν χαθεί ο έλεγχος της μπάλας (σύμφωνα με τους Ριπ και Μπέντζμμη).

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

τισηκη του παιχνιδιού. 'Οποιοι κι αν είναι οι λόγοι, κανείς δεν έχει φτάσει κοντά σε μια εξήγηση.

Αναμφισβήτητα, τα ευρήματα του Ριπ και του Μπέντζαμιν επη­ρέασαν άμεσα το ποδόσφαιρο- ειδικά στην Αγγλία, πυροδότησαν έντονες συζητήσεις και οδήγησαν κάποιους συλλόγους να παίξουν αυτό που ονομάστηκε «άμεσο παιχνίδι», ή «παιχνίδι με μεγάλες μπαλιές», με στόχο να φτάσει η μπάλα όσο το δυνατόν γρηγορότε­ρα στη μεγάλη περιοχή του αντιπάλου- κάποιοι σχολίαζαν -σαρκα­στικά- πως αυτή η τακτική αναπλήρωνε την έλλειψη ειδίκευσης στον χώρο του κέντρου, αφού η μπάλα ελάχιστα έμενε πλέον εκεί - και αξίζει, ίσως, να σημειώσουμε ότι αυτός ο τρόπος παιχνιδιού δεν υιοθετήθηκε ποτέ σε διεθνές επίπεδο. Η επιτυχία της Γουλβς και της Γουότφορντ οφειλόταν ως ένα σημείο στη μέθοδο του Ριπ, ωστόσο, ο ίδιος «χιυπήθηκε» από τον αγγλικό Τύπο, που δεν μπο­ρούσε να «χωνέψει» την ιδέα πως η στατιστική και οι πιθανότητες έπαιζαν σημαντικό ρόλο σ’ αυτό το υπέροχο παιχνίδι. Η επιχειρη­ματολογία του Ριπ αποδυναμώθηκε περαιτέρω από το γεγονός ότι ορισμένες ομάδες που είχαν ενστερνιστεί τις αρχές του (με τις οποίες, ωστόσο, ποτέ δεν είχε συνδεθεί άμεσα), έπαιζαν με μεγάλες μπα­λιές, αποκλείοντας ουσιαστικά κάθε άλλον τρόπο παιχνιδιού. Μια από αυτές τις ομάδες ήταν η Γουίμπλεντον. Σε μια περίοδο στην κορυφαία διοργάνωση του αγγλικού ποδοσφαίρου, οι εντός έδρας αγώνες της προσέλκυαν λιγότερους φιλάθλους από πολλές ομάδες που αγωνίζονταν σε πολύ μικρότερες κατηγορίες. Η ταιαική της έγινε γνωστή ως προσέγγιση-«μονόδρομος», και οι εκφραστές της μέσα στην ομάδα, εξαιτίας της ορμής και της συχνότητας που εφορμούσαν με την μπάλα προς τη μεγάλη περιοχή, αποκαλούνταν «Η Τρελή Συμμορία» (παρατσούκλι βγαλμένο από έναν θίασο έξι κωμικών που συνδύαζαν τα ακροβατικά του τσίρκου με τη φαρσο­κωμωδία και είχαν παίξει στο θέατρο Palladium του Λονδίνου στη δεκαετία του 1930).

Οι μελέτες των Κοέν-Ντιαρνέιλι και Ριπ-Μπέντζαμιν, φώτισαν αρκετές πλευρές του παιχνιδιού στη δεκαετία του 1960, αλλά καμιά

144

Η ΜΕΤΡΗΣΗ, Η ΚΙΝΗΣΗ

τους δεν παρείχε στους προπονητές τις πληροφορίες που ήθελαν σχετικά με τη φυσιολογία που έπρεπε να έχουν οι παίκτες ανάλογα με τη θέση που κατέχουν στον σχηματισμό της ομάδας. Ξεκινώντας με ένα σύνολο έντεκα παικτών, ποιος θα ήταν ο πιο κατάλληλος τρόπος να τους τοποθετήσουμε στους κλασικούς ρόλους που απαι­τούν η άμυνα (συμπεριλαμβανομένου του τερματοφύλακα), το κέ­ντρο και η επίθεση; Η ικανότητα, η δύναμη και η ταχύτητα είναι οι προφανείς παράγοντες που καθορίζουν τις επιλογές, αλλά τι γίνεται με την αντοχή που απαιτεί κάθε θέση; Μήπως οι αμυντικοί «δου­λεύουν» πιο σκληρά από τους επιθετικούς, και μήπως, όπως ίσως υποψιαζόμαστε, οι μέσοι τρέχουν πιο πολύ απ’ όλους; Υπήρχαν κά- ποιες αντικρουόμενες απόψεις, αλλά μόλις το 1976, όταν εμφανί­στηκε μια πολύ σοβαρή επιστημονική εργασία πάνω στο θέμα, μπο­ρέσαμε ν’ απαντήσουμε με σιγουριά σ’ αυτά τα ερωτήματα. Η συ­γκεκριμένη εργασία δημοσιεύτηκε από δυο ερευνητές του Πολυτε­χνείου του Λίβερπουλ (σήμερα ονομάζεται Πανεπιστήμιο Τζον Μουρς του Λίβερπουλ), τον Τόμας Ράιλι και τον Βον Τόμας, και έφερε τον τίτλο «Απεικόνιση σε κίνηση για την ανάλυση του ρυθμού έργου κατά τους διαφορετικούς ρόλους ανά θέση σε συνθήκες αγώ­να του επαγγελματικού ποδοσφαίρου».

Πριν από αυτή την εργασία είχαν γίνει πολυάριθμες προσπάθειες να αποδοθούν αριθμητικά οι αποστάσεις που διανύουν οι παίκτες στη διάρκεια ενός αγώνα. Οι εκτιμήσεις παρουσίαζαν μεγάλες απο­κλίσεις, ξεκινώντας από τα 17 και καταλήγοντας μόλις στα 4,8 χι­λιόμετρα. Σύμφωνα με τη διαίσθησή μας, αυτά τα νούμερα δεν φαί­νονται πιθανά. Η απόσταση που διανύουν οι παίκτες στη διάρκεια ενός αγώνα ισούται με την ενέργεια που καταναλώνουν. Διαφορές σαν κι αυτές που προαναφέρθηκαν συνεπάγονται τεράστια απόκλι­ση στον μεταβολισμό και στην αντίστοιχη φυσική κατάσταση· αν οι παίκτες μιας ομάδας διένυαν κατά μέσο όρο πάνω από την τριπλά­σια απόσταση από τους αντιπάλους τους, ο αγώνας θα διεξαγόταν σε φρενήρη ρυθμό, καθιστώντας τον συναγωνισμό εντελώς μονό­πλευρο.

145

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Στη διαδικασία ολοκλήρωσης του έργου τους, οι Ράιλι και Τό- μας είχαν την υποστήριξη μιας από τις κορυφαίες ομάδες της Πρώ­της Κατηγορίας (ισοδύναμης με την Πρέμιερσιπ, με βάση τη σημε­ρινή οργάνωση του ποδοσφαίρου). Για την αξιολόγηση κάλυψαν όλους τους ρόλους: πλάγιους οπισθοφύλακες, κεντρικούς αμυντι­κούς, μέσους, επιθετικούς και τερματοφύλακες. Η ομάδα που επε- λέγη αγωνιζόταν εκείνη την εποχή με το σύστημα 4-3-3. Ο προσ­διορισμός του αγωνιστικού στιλ είναι σημαντικός, επειδή μπορεί να επηρεάσει σημαντικά τις απαιτήσεις σε ό,τι αφορά τον ρυθμό έργου για κάθε θέση. Στα πιο κοινά σύγχρονα αγωνιστικά συστήματα αυ­τός ο παράγοντας δεν έχει μελετηθεί ακόμη σε βάθος, και συχνά παραβλέπεται όταν εξετάζονται τα ζητήματα που αφορούν τον ρυθμό έργου.

Οι Ράιλι και Τόμας χώρισαν τους τύπους της κίνησης σε ξεχω­ριστές κατηγορίες: τρέξιμο για εξάσκηση (τζόγκινγκ), τρέξιμο με μέ­ση ταχύτητα, γρήγορο τρέξιμο σε μικρή απόσταση (σπριντ), περπά­τημα και κίνηση προς τα πίσω. Τα περισσότερα απ’ αυτά αποτε- λούν οικείες έννοιες. Το τρέξιμο με μέση ταχύτητα ορίστηκε ως «τρέξιμο με προφανή σκοπό και προσπάθεια». Καταγράφηκαν, επί­σης, και πιο στατικές δραστηριότητες, όπως τα άλματα για κεφα­λιές και αποκρούσεις, ή μια κατάσταση όπου ο παίκτης μένει ακίνη­τος, είτε επειδή ξεκουράζεται είτε επειδή είναι τραυματισμένος. Για να υπολογίσουν τις αποστάσεις που διανύονται στα εντός έδρας παιχνίδια χρησιμοποίησαν τις γνωστές γραμμές του γηπέδου, αλλά, επιπλέον, ζωγράφισαν γραμμές πάνω στους τοίχους στις τέσσερις πλευρές του γηπέδου, δημιουργώντας αποτελεσματικά ένα πλέγμα από «σημαδούρες». Για τους εκτός έδρας αγώνες χρησιμοποιήθη- καν τα πιο βολικά σημεία στις διαφημιστικές πινακίδες, και συνδέ­θηκαν με τα σημάδια στο γήπεδο. Οι ερευνητές παρακολούθησαν τους αγώνες μιας ολόκληρης σεζόν -πενήντα ένα ανταγωνιστικά παιχνίδια- εστιάζοντας σε έναν συγκεκριμένο παίκτη σε κάθε αγώ­να. Τα στοιχεία καταγράφονταν με το χέρι σε μπλοκ και συμπλη­ρώνονταν από προφορικά σχόλια με τη βοήθεια ενός φορητού μα­

146

Η ΜΕΤΡΗΣΗ. Η ΚΙΝΗΣΗ

γνητοφώνου. Προϋπόθεση-κλειδί ήταν πως οι εκτιμήσεις που βασί­ζονταν στο δίκτυο από σημαδούρες μέσα στο γήπεδο, μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να δώσουν την ακριβή απόσταση που είχε διανυθεί στην πραγματικότητα. Για να το πετύχουν αυτό, κινηματο- γράφησαν τους υπό μελέτη παίκτες σε κάθε αγώνα, κι έτσι κατέ­γραψαν τις συχνότητες διασκελισμού για καθεμιά από τις χαρακτη­ριστικές κινήσεις, όπως το τζόγκινγκ, το σπριντ κ.τ.λ. Σε όλες τις μορφές του τρεξίματος, οι παίκτες εμφανίζουν γενικά την ίδια συ­χνότητα διασκελισμού, αλλά μεταβάλλουν το μήκος του για να κινη­θούν γρηγορότερα. Οπότε, το ζητούμενο ήταν απλώς να μετρήσουν ακριβώς τη μέση τιμή του μήκους του διασκελισμού κάθε παίκτη κατά τη διάρκεια της προπόνησης όταν έκανε τζόγκινγκ, σπριντ ή όταν έτρεχε με μέση ταχύτητα. Στη συνέχεια, μετρώντας τον αριθ­μό των βημάτων στις κινηματογραφημένες σκηνές, μπορούσαν να προσδιορίσουν με ακρίβεια την απόσταση που διένυε ένας παίκτης με τους διάφορους τρόπους τρεξίματος. Με αυτόν τον τρόπο το ποσοστό λάθους στη μέτρηση της απόστασης υπολογιζόταν μόλις στο 1%, απολύτως αποδεκτό μέγεθος ακρίβειας για μια εκτίμηση αυτού του είδους, δεδομένου ότι οι παίκτες διανύουν συνήθως πολ­λά χιλιόμετρα σε ένα παιχνίδι.

Τα αποτελέσματα της μελέτης ήταν αποκαλυπτικά. Σε κάθε αγώνα ένας παίκτης εκτελεί γύρω στις 1.000 ατομικές κινήσεις, οι οποίες συμπεριλαμβάνουν εναλλαγές ανάμεσα στα διάφορα μοτίβα κίνησης (ξεκούραση, τζόγκινγκ, σπριντ, κ.τ.λ.) καθώς και ειδικές δραστηριότητες, όπως οι κεφαλιές και τα τάκλινγκ. Αυτές οι εναλ­λαγές δραστηριότητας συμβαίνουν, κατά μέσο όρο, κάθε 5 με 6 δευτερόλεπτα και οι περίοδοι ξεκούρασης διαρκούν μόλις 3 δευτε­ρόλεπτα περίπου, ανά δύο λεπτά. Οι αποστάσεις που διανύονται με σπριντ υπολογίστηκαν κατά μέσο όρο στα 15 μέτρα, κάτι που συνέβαινε με διαλείμματα των 90 δευτερολέπτων.

Το ποδόσφαιρο αποκαλείται συχνά «παιχνίδι κατοχής», αλλά στη μελέτη των Ράιλι και Τόμας αποκαλύφθηκε ότι, ουσιαστικά, οι δέκα παίκτες -εξαιρουμένου του τερματοφύλακα- έχουν επαφή με

147

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

την μπάλα μόνο κατά το 2% της απόστασης που διανύουν σ’ έναν αγώνα. Το παιχνίδι παίζεται ουσιαστικά μακριά από την μπάλα, και ο θεατής που επικεντρώνει την προσοχή του στον παίκτη που κατέ­χει την μπάλα, χάνει ένα μεγάλο μέρος του αγώνα. Αυτό δεν αφορά μόνο τους θεατές, αλλά και τους παίκτες. Η χειρότερη κριτική για έναν αμυντικό είναι ότι «παρακολουθεί την μπάλα», αφού έτσι αδυ­νατεί συχνά ν’ αντιληφθεί μια επιθετική κίνηση-κλειδί που γίνεται μακριά από αυτή.

Οι αποστάσεις που διανύει κάθε παίκτης ανάλογα με τη θέση στην οποία αγωνίζεται εμφανίζονται στην εικόνα 4.4. Από τους δέ­κα -εξαιρείται, φυσικά, ο τερματοφύλακας- εκείνοι που εμφανώς επωμίζονται το βάρος του ρυθμού έργου της ομάδας είναι οι μέσοι, οι οποίοι, στη συγκεκριμένη μελέτη, καλύπτουν κατά μέσο όρο 9,8 χιλιόμετρα ανά αγώνα. Οι κεντρικοί αμυντικοί καλύπτουν κατά μέ-

Αγωνιστική θέση

ΕΙΚΟΝΑ 4.4 Απόσταση που καλύπτεται σε διάφορες αγωνιστικές θέσεις (σύμ­φωνα με τους Ράιλι και Τόμος).

148

Η ΜΕΤΡΗΣΗ, Η ΚΙΝΗΣΗ

σο όρο 7,8 χιλιόμετρα, αν και το μεγαλύτερο μέρος της απόστασης, σε σύγκριση με τους παίκτες που αγωνίζονται σε άλλες θέσεις, κα­λύπτεται με κινήσεις προς τα πίσω ή προς τα πλάγια. Οι επιθετικοί και οι πλάγιοι οπισθοφύλακες συμπίπτουν σε ό,τι αφορά τη συνολι­κή απόσταση που διανύουν -8,4 και 8,2 χιλιόμετρα αντιστοίχως- αλλά υπήρξε μια διαφορά στους τύπους κίνησης που παρατηρήθηκαν γι’ αυτούς τους αγωνιστικούς ρόλους. Η μεγαλύτερη μεταβλητότη­τα σε ό,τι αφορά τη συνολική απόσταση που διανύεται σε μια σε- ζόν, παρατηρήθηκε στους πλάγιους οπισθοφύλακες (οκτώ παίκτες, συνολικά, συμμετείχαν στη μελέτη) μαρτυρώντας ότι, σε μεγάλο βαθμό, ο ρυθμός έργου σχετίζεται με την αγωνιστική τακτική. Αν η τακτική απαιτεί από τους πλάγιους οπισθοφύλακες να παίζουν αμυ­ντικά, τα μοτίβα της κίνησής τους θα μοιάζουν πολύ μ’ αυτά των κε­ντρικών αμυντικών. Ωστόσο, όταν προωθούνται τρέχοντας προς την αντίπαλη περιοχή, τα μοτίβα κίνησής τους θα μοιάζουν πολύ περισσότερο με αυτά των μέσων και θα διανύεται πολύ μεγαλύτερη απόσταση από εκείνη που διανύουν όταν ο ρόλος τους είναι αυστη­ρά αμυντικός. Υπήρξε, επίσης, ξεκάθαρη διαφορά στις συγκρίσεις ανάμεσα στο πρώτο και στο δεύτερο ημίχρονο. Λαμβάνοντας υπό- ψη όλες τις μορφές κίνησης (τζόγκινγκ, τρέξιμο με μέση ταχύτητα και σπριντ), το 73% όλων των παικτών -πλην του τερματοφύλακα- παρουσίασαν πτώση στο δεύτερο ημίχρονο λόγω κόπωσης, με απο­τέλεσμα να διανύουν σημαντικά μικρότερες αποστάσεις.

Με δεδομένη τη μοναδικότητα του ρόλου του, αξίζει να φτιά­ξουμε ένα ξεχωριστό αγωνιστικό προφίλ για τον τερματοφύλακα. Οι Ράιλι και Τόμας απέδειξαν ότι ο τερματοφύλακας διανύει περί­που 4 χιλιόμετρα στη διάρκεια ενός αγώνα, γεγονός που με μια πρώτη ματιά μάλλον μας ξαφνιάζει, αφού αναφέρεται σε έναν παί­κτη ο οποίος περιορίζεται, ουσιαστικά, στη μεγάλη περιοχή. Το προφίλ των δραστηριοτήτων του έρχεται σε διαμετρική αντίθεση με αυτό των άλλων παικτών. Ο τερματοφύλακας έχει τη μεγαλύτερη κατοχή, διανύοντας κάτι παραπάνω από το 10% των τεσσάρων χι­λιομέτρων με την μπάλα υπό τον έλεγχό του, ενώ διανύει το 25%

149

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

της συνολικής του απόστασης κινούμενος προς τα πίσω. Αυτά τα μεγέθη είναι το διπλάσιο του μέσου όρου όλων των υπόλοιπων παι­κτών. Λαμβάνοντας υπόψη όλες τις δραστηριότητες και όλες τις κι­νήσεις, θα λέγαμε ότι ο τερματοφύλακας έχει περισσότερη άμεση συμμετοχή στο παιχνίδι από σποιονδήπστε άλλον παίκτη.

Η μελέτη των Ράιλι και Τόμας λαμβάνεται συχνά ως πρότυπο για την αξιολόγηση του ρυθμού έργου στο ποδόσφαιρο. Καμιά με­ταγενέστερη έρευνα δεν αμφισβήτησε έστω ένα από τα ευρήματά τους σχετικά με τις αποστάσεις που διανύει κάθε παίκτης ανάλογα με τη θέση του, αν και οι σημερινοί παίκτες αναμένεται να τρέχουν, κατά μέσο όρο, σχεδόν 30% περισσότερο. Όπως θα δούμε σε λίγο, αυτή η έρευνα, καθώς και οι μεταγενέστερες, επηρέασαν δραματι­κά, με το πέρασμα του χρόνου, την ποσοτικοποίηση των απαιτήσεων του ποδοσφαίρου σε θέματα φυσιολογίας. Το ίδιο ισχύει και για τις τεχνικές ανάλυσης του αγώνα, στις οποίες πρωτοπόροι υπήρξαν ο Μάικ Χιουζ και οι συνεργάτες του, στο Ινστιτούτο του Πανεπιστη­μίου της Ουαλίας, στο Κάρντιφ. Σταδιακά, αυτές οι πρώιμες μελέ­τες εξειδικεύτηκαν και η Σημειογραφική Ανάλυση -όπως αποκαλεί- ται σήμερα η επιστήμη αυτή- έχει εξελιχθεί σ’ ένα εξαιρετικό εργα­λείο έρευνας για την κατανόηση των παιχνιδιών γενικότερα, και του ποδοσφαίρου ειδικότερα.

Οι λόγοι για τους οποίους θέλουμε να μετατρέψουμε ένα παι­χνίδι όπως το ποδόσφαιρο σε κάποιας μορφής κωδικοποιημένο σχήμα είναι πολλοί, αλλά δύο συγκεκριμένοι ξεχωρίζουν. Ο πρώτος είναι η ανάγκη να αναλύσουμε το παιχνίδι σε αναγνωρίσιμα επί μέ­ρους στοιχεία -όπως το έκαναν σε μεγάλο βαθμό οι πρώιμες μελέ­τες- έτσι ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα και σε βάθος τις βασικές δομές του αθλήματος. Ο δεύτερος είναι η ανάγκη να καθιερώσουμε ακριβή σημεία αναφοράς, που θα προσδιορίζουν την καλή και την κακή απόδοση, ώστε να καθοδηγήσουμε τους προπονητές σε ό,τι αφορά τη βελτίωση της ατομικής ή της ομαδικής αποτελεσματικό- τητας. Έτσι κι αλλιώς, η μνήμη είναι ένας πολύ αναξιόπιστος μηχα­νισμός. Όπως απέδειξαν οι Ράιλι και Τόμας, ένας οποιοσδήποτε

150

Η ΜΕΤΡΗΣΗ, Η ΚΙΝΗΣΗ

παίκτης επιτελεί σχεδόν 1.000 ξεχωριστές δραστηριότητες στη διάρκεια ενός αγώνα. Πολλές επαναλαμβάνονται, ίσως σε παρατε- ταμένους κύκλους, αλλά αυτό δεν έχει καμιά σχέση με το θέμα μας. Η μνήμη χαρακτηρίζεται από στοιχεία υποκειμενικότητας, και η προσπάθεια να προσδιορίσουμε τους δείκτες-κλειδιά της απόδοσης χρησιμοποιώντας μόνο αυτό που θυμόμαστε, οδηγεί συχνά στο λά­θος. Ένα μικρό παράδειγμα, αποδεικνύει του λόγου το αληθές: η επιφανειακή παρακολούθηση ενός αγώνα μπορεί να οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι ένας επιθετικός είναι καλύτερος από κάποιον άλ­λον, επειδή πέτυχε περισσότερα τέρματα. Μια βαθύτερη ανάλυση μπορεί να αποκαλύψει ότι, στην πραγματικότητα, ο «κατώτερος» παίκτης μετέτρεψε σε γκολ περισσότερες από τις ευκαιρίες που του δόθηκαν, χωρίς επαρκή στήριξη από το κέντρο. Ένα επίσημο ση­μειογραφικό σύστημα θα πρέπει να είναι ανώτερο από την ad. hoc επίκληση της μνήμης, και αν σχεδιαστεί σωστά θα εξασφαλίσει ότι οι δείκτες απόδοσης θα είναι δεοντολογικοί, έτσι ώστε να μπορούν να γίνουν βάσιμες συγκρίσεις. Με άλλα λόγια, ο X επιθετικός δεν σημείωσε απλώς δύο τέρματα, αλλά μετέτρεψε σε γκολ το 10% των ευκαιριών που είχε. Ομοίως, ο Ψ εξτρέμ βρήκε το πρώτο δοκάρι στο 60% των φαλτσαριστών κόρνερ που εκτέλεσε.

Όσο πολύτιμα κι αν ήταν τα πρώιμα σημειογραφικά συστήμα­τα, υπέφεραν από μειονεκτήματα που δεν επέτρεπαν τη γενικευμέ- νη εφαρμογή τους. Η εκμάθηση ενός χειρόγραφου σημειογραφικού συστήματος δεν είναι μια ασήμαντη ικανότητα, και χρειάζεται χρό­νος για να φτάσει κανείς στο επίπεδο της κατάρτισης που απαιτεί- ται για να παρακολουθεί τις εξελίξεις ενός αγώνα σε πραγματικό χρόνο. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε, επίσης, το πρόσθετο βάρος της μεταγραφής των αρχείων και της ανάλυσής τους σε ένα σχήμα που να επιτρέπει μια εποικοδομητική επεξεργασία. Και οι δυο διαδικα­σίες ωφελήθηκαν από την εμφάνιση των υπολογιστών, όχι όμως πριν επινοηθούν καλύτεροι τρόποι για την εισαγωγή των στοιχείων. Σε ό,τι αφορά τη συγκεκριμένη ανάγκη, το τυπικό πληκτρολόγιο δεν είναι και πολύ φιλικό για τον χρήστη, καθώς ελάχιστοι έχουν

151

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

επαρκείς ικανότητες δακτυλογράφησης - έτσι, σε γενικές γραμμές, η χειρόγραφη καταχώριση των σημείων θα ήταν πιο αποτελεσματι­κή. Τα πραγματικά οφέλη προέκυψαν όταν βελτιώθηκαν οι υπολο­γιστές, πρώτα διαμορφώνοντας το πληκτρολόγιο έτσι ώστε τα με­μονωμένα πλήκτρα να μιμούνται τη διάταξη ενός γηπέδου (χαρτο­γράφηση πληκτρολογίου) και μετά, χρησιμοποιώντας πρόσθετα πληκτρολόγια για την άμεση εισαγωγή στοιχείων. Αυτά τα εξαρτή­ματα είναι επίπεδοι πίνακες, ευαίσθητοι στην αφή, συνήθως σε σχήμα A3 ή Α4, που αντικαθιστούν το συμβατικό πληκτρολόγιο. Ο χρήστης εισάγει στοιχεία απλώς αγγίζοντας ένα σημείο στην επι­φάνεια της συσκευής, που είναι προγραμματισμένο να αντιπροσω­πεύει μια συγκεκριμένη θέση ή ενέργεια. Η διαδικασία αυτή προ­σφέρει πολύ μεγαλύτερη ευκρίνεια από ένα σύστημα που βασίζεται, λόγου χάρη, στη χαρτογράφηση πληκτρολογίου. Το μυστικό είναι να ορίσουμε ένα πρόσθετο πληκτρολόγιο που θα αντιπροσωπεύει τη φυσική διάταξη του γηπέδου, με κάποιες περιοχές του πίνακα αφιερωμένες σε συγκεκριμένες ενέργειες από την πλευρά των παι­κτών. Οι Χιουζ, Ρόμπερτσον και Νίκολσον χρησιμοποίησαν ένα πρόσθετο πληκτρολόγιο που κάλυπτε τις οριοθετημένες γραμμές του γηπέδου, με ευαίσθητες στο άγγιγμα περιοχές που αντιπροσώ­πευαν συνηθισμένες ενέργειες, όπως πάσες, εκτελέσεις κόρνερ και φάουλ. Με αυτό τον τρόπο ανέλυσαν λεπτομερώς διάφορους αγώ­νες από το Παγκόσμιο Κύπελλο του 1986. Παρόμοια προσέγγιση υιοθέτησαν οι Πάρτριτζ και Φρανκς για να μελετήσουν τις σέντρες από διάφορα σημεία του γηπέδου σε συγκεκριμένες ζώνες μέσα και γύρω από τη μεγάλη περιοχή, στην ίδια διοργάνωση. Ωστόσο, ακό­μη και αυτή η μορφή εισαγωγής στοιχείων έχει σήμερα ξεπεραστεί, και μπορούμε πλέον να οριοθετήσουμε τις ζώνες κάλυψης του γη­πέδου απευθείας στην οθόνη, χρησιμοποιώντας γραφικές διασυνδέ­σεις του χρήστη, έτσι ώστε τα στοιχεία να εισάγονται με ένα κλικ του «ποντικιού», ή ακόμα και με φωνητικές εντολές.

Η σημειογραφική ανάλυση έχει εφαρμοστεί πολλές φορές στο ποδόσφαιρο, αλλά τρία συγκεκριμένα παραδείγματα δείχνουν τη

:52

Η ΜΕΤΡΗΣΗ, Η ΚΙΝΗΣΗ

δύναμη αυτής της τεχνικής και των πληροφοριών που μπορεί να προσφέρει, είτε στον τομέα της ομαδικής, είτε στον τομέα της ατο­μικής απόδοσης.

Στο Παγκόσμιο Κύπελλο του 1990, στην Ιταλία, η Δυτική Γερ­μανία νίκησε την Αργεντινή με 1-0 στον τελικό, ενώ η Αγγλία με την Ιταλία αγωνίστηκαν για την τρίτη θέση. Η Ιταλία κέρδισε με 2-1, οπότε η τελική κατάταξη ήταν: πρώτη η Δυτική Γερμανία, δεύτερη η Αργεντινή, τρίτη η Ιταλία και τέταρτη η Αγγλία. Αναλύοντας αυτό το τουρνουά, ο Λουχιάνεν (1993) θέλησε να διερευνήσει πώς αγωνί­στηκαν οι ομάδες στην επίθεση και, ειδικότερα, πόσο συχνά μια ομάδα που διατηρούσε την κατοχή της μπάλας σ’ αυτή την τόσο ση­μαντική περιοχή, προσπαθούσε στη συνέχεια να σκοράρει, και εξέ­ταζε πόσο επιτυχημένη ήταν αυτή η προσπάθεια. Για να πετύχει τον σκοπό του χρησιμοποίησε ένα πρόσθετο πληκτρολόγιο και επινόησε ένα σημειογραφικό σύστημα για τους αγώνες που παρακολουθούσε μέσω τηλεοπτικών μεταδόσεων, και μαγνητοσκοπήσεων. Τα λεπτο­μερή αποτελέσματα της έρευνάς του αφορούσαν τις τέσσερις κορυ­φαίες ομάδες που προαναφέραμε, και η ανάλυσή του επιβεβαίωσε πως η απόδοση της νικήτριας Δυτικής Γερμανίας δεν ήταν τυχαίο γεγονός. Με βάση την αξιολόγηση που αφορούσε την κατοχή της μπάλας και τον αριθμό των ευκαιριών που μετέτρεψε σε γκολ, η γερ­μανική ομάδα ήταν η πιο ισχυρή. Κράτησαν την μπάλα στο 69% όλων των επιθέσεων. Ποσοστό 37% αυτής της κατοχής οδήγησε σε ευκαιρίες για γκολ και, με τη σειρά του, ένα 10% των ευκαιριών κα­τέληξε σε γκολ Συγκριτικά, τα αντίστοιχα ποσοστά της Αγγλίας ήταν 67%, 26% και 12%. Με άλλα λόγια, είχαν περίπου το ίδιο πο­σοστό κατοχής της μπάλας στην επίθεση και μετέτρεψαν σε γκολ λί­γες παραπάνω από τις ευκαιρίες τους, αλλά δημιούργησαν συνολικά λιγότερες ευκαιρίες. Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι στο σύνολο των αγώνων η αναλογία των γκολ έναντι των σοιπ προς την εστία ήταν 1 προς 9,3, που πλησιάζει πολύ στη μαγική αναλογία του Ριπ.

Το δεύτερο παράδειγμα πραγματεύεται το σημαντικό ζήτημα της πιθανότητας για τραυματισμό. Ποιες αγωνιστικές κινήσεις οδη­

153

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

γουν τπο εύκολα σε τραυματισμούς, πότε είναι πιο πιθανό να συμ- βούν στη διάρκεια ενός αγώνα, και ποια είναι τα πιο επισφαλή ση­μεία μέσα στο γήπεδο; Απαντήσεις σ’ αυτά τα ερωτήματα ανέλα- βαν να δώσουν οι Ραχνάμα, Ράιλι και Λιζ, τρεις ερευνητές από το Πανεπιστήμιο Τζον Μουρς του Λίβερπουλ. Μελέτησαν δέκα παι­χνίδια της αγγλικής Πρέμιερσιπ μεταξύ του 1999 και του 2000 και ανέπτυξαν ένα σημειογραφικό σύστημα που βασίζεται σ’ ένα γήπε­δο χωρισμένο σε 18 ζώνες (εικόνα 4.5). Το σύστημα αυτό μοιάζει με τον συμβατικό διαχωρισμό του γηπέδου σε εννέα ζώνες, της ει­κόνας 2.6 (κεφάλαιο 2), μόνο που τώρα η επίθεση, το κέντρο και η άμυνα έχουν χωριστεί ξανά στη μέση. Το σημειογραφικό τους σχέ­διο συμπεριλάμβανε τις 16 πιο συνηθισμένες ενέργειες του παιχνι­διού - μεταξύ αυτών την ντρίμπλα, την κεφαλιά, το τάκλινγκ, το σουτ και την επαναφορά. Στα 10 παιχνίδια που μελέτησαν, κατα- γράφηκαν 17.877 ξεχωριστές ενέργειες βάσει των 16 κατηγοριο-

2% - 3% 9% | 6% 3% 2%

11% J 10% 6% || 4% 11% ^ 10%

2% 3% 6% I! 7% 3% 2%

Αμυντική γραμμή Μεσαία γραμμή Επιθετική γραμμή

ΕΙΚΟΝΑ 4.5 Συχνότητες τραυματισμού σε συνάρτηση με την τοποθέτηση μέσα στο γήπεδο (σύμφωνα με τους Ραχνάμα, Ράιλι και Λιζ).

154

Η ΜΕΤΡΗΣΗ, Η ΚΙΝΗΣΗ

ποιήσεων, 43% από τις οποίες (7.667) κρίθηκε ότι μπορούσαν να προκαλέσουν κάποιας μορφής τραυματισμό (ήπιο, αρκετά σοβαρό ή πολύ σοβαρό). Το ποσοστό αυτό υποδηλώνει μια συνολική ανα­λογία 53 τραυματισμών ανά 1.000 ώρες παιχνιδιού για τους διάφο­ρους τύπους ενεργειών, αν και οι σοβαροί τραυματισμοί συμβαίνουν σε πολύ μικρότερη αναλογία, ίσως στο ένα δέκατο αυτών των περι­πτώσεων. Οι φίλαθλοι όλου του κόσμου γνωρίζουν ότι σε ορισμέ­νους αγώνες όπου υπάρχουν «αγωνιστικά ή άλλα προηγούμενα» εμ­φανίζεται μεγαλύτερη αναλογία τραυματισμών.

Οι δραστηριότητες που συγκεντρώνουν τις μεγαλύτερες πιθανό­τητες για τραυματισμό σε αυτό που θα μπορούσαμε ν’ αποκαλέσου- με «φυσιολογικό» παιχνίδι σχετίζονται, όπως είναι αναμενόμενο, με τα τάκλινγκ που κάνει ή δέχεται ένας παίκτης, και ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος κατά τα πρώτα και τα τελευταία 15 λεπτά του αγώνα. Οι περισσότεροι θεατές θα συμφωνούσαν ενστικτωδώς με αυτή τη διαπίστωση: οι πρώτες φάσεις οποιουδήπστε αγώνα εκτυλίσσονται συνήθως με υψηλό -πολύ συχνά, φρενήρη- ρυθμό, ενώ στα τελευ­ταία λεπτά του παιχνιδιού, η κόπωση θα έχει αφήσει τα ίχνη της στους παίκτες. Και οι δυο καταστάσεις είναι πιθανό να περιορίσουν την ακρίβεια που απαιτείται για ένα σωστά συγχρονισμένο τάκλινγκ, με συνέπεια να προκαλούνται συχνά τραυματισμοί.

Το τελευταίο ζήτημα που πραγματεύτηκε η έρευνα, ήταν αν διέφε­ραν οι πιθανότητες τραυματισμού σε διαφορετικά σημεία του γηπέ­δου. Από τα 7.667 καταγεγραμμένα περιστατικά είναι δυνατόν να κα­ταρτιστούν πίνακες με τις συχνότητες τραυματισμού κατά περιοχή - πρβ. εικόνα 4.5. Τα περιστατικά είναι σημαντικά υψηλότερα στον κε­ντρικό άξονα της επίθεσης και της άμυνας, εκεί όπου οι αμυντικοί πρέ­πει να εξουδετερώσουν την επιθετική απειλή για να αποτρέψουν τα γκολ. Προφανώς, αφήνοντας κατά μέρος την πιθανότητα να υποπέ­σουν σε πέναλτι, οι αμυντικοί συγκροτούνται και παράλληλα λειτουρ­γούν παράτολμα -αν σκεφτούμε τις συνέπειες που ενδέχεται να έχει μια λαθεμένη επέμβασή τους- οπότε μπορούμε να αναμένουμε μια αυ­ξημένη αναλογία μαρκαρισμάτων που προκαλούν τραυματισμούς.

155

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Σε αντίθεση με τα δυο προηγούμενα παραδείγματα, η έρευνα των Γκέρις και Ράιχελτ, το 1993, εξέτασε μια πολύ πιο συγκεκριμέ­νη όψη του παιχνιδιού. Μελέτησαν τις αναμετρήσεις «ένας ενα­ντίον ενός» των παικτών, πλην του τερματοφύλακα, όπου δύο παί­κτες ανταγωνίζονται για την κατοχή της μπάλας, στον πολύ σημα­ντικό ημιτελικό του Κυπέλλου Ευρώπης ανάμεσα στην Μπάγερν Μονάχου και τον Ερυθρό Αστέρα του Βελιγραδίου, τον Απρίλιο του 1991. Στο σημειογραφικό τους σχέδιο, οι ενέργειες που ορί­στηκαν ως στόχος της έρευνας ήταν οι κεφαλιές, τα φάουλ, η χαμέ­νη ή κερδισμένη κατοχή της μπάλας και οι στόχοι που επιτεύχθη­καν ή δεν εκπληρώθηκαν. Στην τελευταία κατηγορία περιλαμβάνο­νταν κινήσεις όπως σουτ και σέντρες που έφτασαν στον στόχο τους, ή εμποδίστηκαν. Σε ό,τι αφορά την κατανάλωση ενέργειας, αυτές οι αναμετρήσεις είναι πολύ πιο εξαντλητικές από το συμβα­τικό παιχνίδι, καθώς περιλαμβάνουν περισσότερα σπριντ και άλμα­τα. Ειαός από την καταγραφή των γεγονότων σε σχέση με τις συ­νηθισμένες ζώνες του γηπέδου (άμυνα, κέντρο και επίθεση συν τις πλάγιες γραμμές στο κέντρο, στην αριστερή και στη δεξιά πλευρά), οι Γκέρις και Ράιχελτ πρόσθεσαν και έναν χρονικό κώδικα στα στοιχεία, έτσι ώστε να μπορούν να εντοπιστούν τα «ένας εναντίον ενός» σε όλη τη διάρκεια του αγώνα. Σημειώθηκαν 250 τέτοιες αναμετρήσεις, ακριβώς 125 για κάθε ομάδα, γεγονός που υποδη­λώνει φαινομενικά όπ το παιχνίδι κύλησε μάλλον ισορροπημένα, αλλά το πιο σημαντικό ζήτημα ήταν ποια ομάδα κέρδιζε την ανα­μέτρηση και πώς μοιραζόταν ο ρυθμός έργου ανάμεσα στους μεμο­νωμένους παίκτες. Η εξέταση της διακύμανσης αυτών των παρα­μέτρων κατά τη διάρκεια του αγώνα δείχνει πως οι παίκτες του Ερυθρού Αστέρα χρησιμοποίησαν πιο αποδοτικά την κατοχή της μπάλας σε σχέση με εκείνους της Μπάγερν. Μετά την αρχική πίε­ση που οδήγησε σ’ ένα γρήγορο γκολ, η κυριαρχία της Μπάγερν εξανεμίστηκε. Ο Ερυθρός Αστέρας εκμεταλλεύτηκε το πλεονέκτη­μα που του εξασφάλισαν οι προσωπικές μονομαχίες και ισοφάρισε ακριβώς στη λήξη του πρώτου ημιχρόνου.

156

Η ΜΕΤΡΗΣΗ, Η ΚΙΝΗΣΗ

Ο Μπέντερ, ο μέσος της Μπάγερν που όλοι θεώρησαν ότι βρι­σκόταν εκτός θέσης όταν ισοφάρισε ο Ερυθρός Αστέρας, είχε εκτε­θεί σε 18 εξουθενωτικά «ένας εναντίον ενός» μέσα σε 25 λεπτά και καθ’ όλη τη διάρκεια του αγώνα είχε βγει νικητής στο 29% αυτών των αναμετρήσεων. Απλώς, δεν είχε πια δυνάμεις για να βρεθεί στη θέση του όταν ο Ερυθρός Αστέρας βγήκε μπροστά για να ισοφαρί­σει. Αντιθέτους, ο Προσινέτσκι, του Ερυθρού Αστέρα, είχε κατά γενι­κή ομολογία μια άριστη παρουσία στον χώρο του κέντρου και κατά- φερε να «γυρίσει» το παιχνίδι υπέρ της ομάδας του. Η απόδοσή του στα «ένας εναντίον ενός», είναι εντελώς αντίθετη με αυτή του Μπέ­ντερ. Κέρδισε το 59% των αναμετρήσεων και έτρεχε ακόμα μέχρι και το σφύριγμα της λήξης. Μολονότι η Μπάγερν ανασυντάχθηκε και άρχισε ν’ αποδίδει καλύτερα στα «ένας εναντίον ενός» προς το τέλος του παιχνιδιού, δεν μπόρεσε να πετύχει γκολ κατά την τελευ­ταία περίοδο της κυριαρχίας της και όταν έπεσε ξανά ο ρυθμός της ηττήθηκε από τον Ερυθρό Αστέρα με 2-1. Τελικά, ο Ερυθρός Αστέ­ρας κατέκτησε και το Κύπελλο Πρωταθλητριών, νικώντας την Ολυ- μπίκ Μαρσέιγ στη διαδικασία των πέναλτι, στον τελικό του 1991.

Η ατυχής εμπειρία του Μπέντερ στον ημιτελικό με τον Ερυθρό Αστέρα ανέδειξε πολύ πειστικά το γεγονός ότι το ποδόσφαιρο, σε επίπεδο κορυφαίων ομάδων, είναι από άποψη φυσικής κατάστασης μια απαιτητική, συχνά εξαντλητική δραστηριότητα. Αυτό είχε ήδη καταστεί σαφές από τις αξιολογήσεις του ρυθμού έργου των Ράιλι και Γουίλιαμς, οι οποίες είχαν επιβεβαιωθεί απ’ όλες τις μεταγενέστερες μελέτες που εξέτασαν τις απαιτήσεις του αθλήματος από άποψη φυ­σιολογίας. Ένας παίκτης που τρέχει περίπου 10 χλμ. σε 90 λεπτά, εναλλάσσοντας αυτή τη δραστηριότητα με σπριντ, μεταβολές και άλ­ματα που καταπονούν τον οργανισμό, θέτει σε σοβαρή δοκιμασία τον μεταβολισμό του σώματός του. Ποια κινητήριος δύναμη οδηγεί αυτή την προσπάθεια και, πράγμα εξίσου σημαντικό, ποια είναι η καύσιμη ύλη που στηρίζει αυτή την κολοσσιαία κατανάλωση;

Η απάντηση στο πρώτο ερώτημα είναι εύκολη - στην ανθρώπινη φυσιολογία υπάρχει μόνο ένας παράγοντας που διευθύνει τη φυσική

157

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

δραστηριότητα, και αυτός είναι το σύνολο των μυών που ευθύνονται για την κίνηση. Εφόσον οι μυϊκές ίνες μπορούν μόνο να σνσηώηαι, πρέπει να διαταχθούν πάνω στον σκελετό κατά τέτοιο τρόπο ώστε κάποιες φορές να ανοίγουν ένα τμήμα των άκρων του σώματος και κάποιες φορές να το κλείνουν, γεγονός που συνιστά ακριβώς τον κύ­κλο των μυϊκών κινήσεων που περιλαμβάνει π.χ. το τρέξιμο ή το άλ­μα. Το εύρος της μιλκής σύσπασης -με άλλα λόγια, η δύναμη που ελέγχει την κίνηση- εξαρτάται από την αναλογία των νευρικών ερεθι­σμάτων που στέλνονται στον μυ: όσο μεγαλύτερη η αναλογία, τόσο μεγαλύτερη η σύσπαση και τόσο μεγαλύτερη η δύναμη που μπορεί να χρησιμοποιηθεί. Με την επαναλαμβανόμενη επίπονη άσκηση οι μύες συρρικνώνονται, και αυτός είναι ο λόγος που οι παίκτες τεντώνονται στο ζέσταμα πριν από τον αγώνα αλλά και μετά απ’ αυτόν, για να αποφύγουν την πιθανότητα του μυϊκού τραυματισμού.

Το βιολογικό σύστημα που παράγει την κίνηση είναι στη βάση του χημικό. Μια ουσία, η τριφωσφορική αδενοσίνη (σε σύντμηση ΑΤΡ), που βρίσκεται αποθηκευμένη στις μυϊκές ομάδες, διασπάται και παράγει διφωσφορική αδενοσίνη (ADP), η οποία και προκαλεί τη μυϊκή σύσπαση. Στην περίπτωση που μια μορφή ενέργειας, η χημική, μεταμορφώνεται σε μια άλλη, τη μηχανική, καθώς η μετα­τροπή δεν μπορεί να είναι 100% αποτελεσματική, ένα μικρό ποσό ενέργειας χάνεται με τη μορφή θερμότητας. Η χημική αντίδραση εκτυλίσσεται πολύ γρήγορα, αλλά δεν διανέμεται μεγάλη ποσότητα ΑΤΡ σε όλο το φάσμα του μυϊκού συστήματος. Αυτό σημαίνει ότι για να αντέχει ο οργανισμός τη φυσική καταπόνηση, πρέπει να αναπληρώνει διαρκώς το ΑΤΡ, κάτι που μπορεί να γίνει μόνο με δύο τρόπους. Το σώμα μπορεί να παράγει ΑΤΡ από αερόβιες πη­γές, δηλαδή οξυγόνο, το οποίο εισπνέεται κατά τη διαδικασία της συνεχούς άσκησης, ή, για πιο έντονη έκρηξη ενέργειας, από χημικά αποθέματα μέσα στα ίδια τα μυϊκά σύνολα, τις λεγάμενες αναερό- βιες πηγές.

Η αεροβική αναπλήρωση του ΑΤΡ είναι η πιο σημαντική πηγή κατανάλωσης ενέργειας στο ποδόσφαιρο, αφού ίσως το 90% της

IS8

Η ΜΕΤΡΗΣΗ, Η ΚΙΝΗΣΗ

ενέργειας που απαιτείται κατά τη διάρκεια ενός αγώνα, παρέχεται με αυτόν τον τρόπο. Η αναλογία με μια συμβατική μηχανή, που καίει καύσιμα σε συνδυασμό με οξυγόνο, είναι σχεδόν ακριβής. Τα λίπη, οι υδατάνθρακες, και σε πολύ μικρό ποσοστό οι πρωτεΐνες, συνδυάζονται με το οξυγόνο που εισπνέεται από τον αέρα και μετα- φέρεται μέσω της κυκλοφορίας του αίματος στα μυϊκά κύτταρα. Ο βαθμός αποτελεσματικότητας αυτής της διαδικασίας εξαρτάται από το καρδιαγγειακό σύστημα του ατόμου. Αναφέρεται συχνά ως δείκτης V 0 2 και προσδιορίζει την ποσότητα του οξυγόνου που κα­ταναλώνεται ανά χρονική μονάδα και ανά μονάδα σωματικής μά­ζας. Το ανώτατο όριο αξιοποίησης οξυγόνου V 0 2max αποτελεί το μέτρο της άριστης φυσικής κατάστασης στην αεροβική γυμναστική, και ποσοτικές μετρήσεις όπως τα 4,5 λίτρα ανά λεπτό δεν είναι ασυνήθιστα για τους κορυφαίους παίκτες. Φυσικά, ο ρυθμός αυτός δεν μπορεί να διατηρηθεί για έναν ολόκληρο αγώνα, αλλά οι υπολο­γισμοί έχουν δείξει ότι όλοι οι παίκτες, εξαιρουμένου του τερματο­φύλακα, αποδίδουν σ’ ένα επίπεδο που πλησιάζει το 75% του VOjmaj σε όλη τη διάρκεια του αγώνα, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τον λιγότερο απαιτητικό ρόλο του τερματοφύλακα είναι περί­που το 50%.

Οι τεχνικές για τη μέτρηση της άντλησης οξυγόνου στη διάρκεια της άσκησης εξειδικεύονται ολοένα περισσότερο. Εκτός από συμβα­τικές τεχνικές, στην προπόνηση χρησιμοποιούνται ακόμη και μηχα­νισμοί αναπνευστήρων προκειμένου να επιτευχθεί ακρίβεια στη μέ­τρηση του μεταβολισμού, όμως σε πραγματικές συνθήκες αγώνα η χρήση τέτοιου εξοπλισμού δεν είναι εφικτή. Ευτυχώς, υπάρχει και άλλος δρόμος. Οι μετρήσεις μπορούν να γίνουν και σε συνθήκες ερ­γαστηρίου -π.χ. με τρέξιμο σε «διάδρομο»- ώστε να υπάρχει αντι­στοιχία με τον καρδιακό ρυθμό. Στα πραγματικά παιχνίδια, οι παί­κτες μπορούν να εφοδιάζονται με ελαφρές συσκευές καταγραφής του καρδιακού ρυθμού, οι οποίες μεταδίδουν τα στοιχεία -μέσω μιας συσκευής ασύρματης επικοινωνίας- σε υπολογιστή, ώστε να υπολο­γίζεται με αρκετά μεγάλη ακρίβεια ο V 0 2. Το 1983, οι Φαν Γκουλ,

159

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Φαν Γκέρβεν και Μττόουτμανς μέτρησαν τον ρυθμό της καρδιάς σε χτύπους ανά λεπτό για όλους τους παίκτες, εκτός του τερματοφύλα­κα, και ανέφεραν ως μέση τιμή τους 155 σφυγμούς για τους κεντρι­κούς αμυντικούς, 155 για τους πλάγιους οπισθοφύλακες, 170 για τους μέσους και 171 για τους επιθετικούς. Αυτά τα νούμερα σχεδόν ταυτίζονται με τους υπολογισμούς του ρυθμού έργου από τους Ράιλι και Τόμας, οι οποίοι βασίζονταν στη συνολική απόσταση που καλύ­πτεται σ’ αυτές τις συγκεκριμένες θέσεις.

Σε μια ανταγωνιστική αναμέτρηση, οι πραγματικά έντονες δρα­στηριότητες διαρκούν μόλις 7 λεπτά περίπου συνολικά για κάθε παί­κτη και χωρίζονται σε ξεσπάσματα πολύ μικρής διάρκειας. Για πα­ράδειγμα, μέσα σ’ αιπό το χρονικό διάστημα εκδηλώνονται περίπου 20 σπριντ, το καθένα διάρκειας περίπου 2 δευτερολέπτων, μαζί με πολλές ξαφνικές επιταχύνσεις, στάσεις, προσποιήσεις και άλματα. Ακόμη και μια εμφανώς ακίνδυνη δραστηριότητα, όπως το ντρι- μπλάρισμα, επιβαρύνει σημαντικά τη φυσική κατάσταση. Αυτό το απέδειξαν οι Ράιλι και Μπολ (1984) που κατάφεραν να προσομοιώ­σουν το ντριμπλάρισμα κατά τη διάρκεια μιας άσκησης σε «διάδρο­μο», φροντίζοντας να επιστρέφεται η μπάλα στον ασκούμενο αθλη­τή από έναν πίνακα αναπήδησης που ήταν εγκατεστημένος στο μπροστινό μέρος του «διαδρόμου». Οι ίδιοι ερευνητές έδειξαν πως όταν ντριμπλάρουμε, ενώ παράλληλα τρέχουμε με ταχύτητα 4 μέ­τρων ανά δευτερόλεπτο, η κατανάλωση ενέργειας αυξάνεται κατά 7% σε σύγκριση με το απλό τρέξιμο με την ίδια ταχύτητα - σημαντι­κό ποσοστό επιβάρυνσης κατά τη διάρκεια ενός δύσκολου αγώνα.

Το ποσοστό της ενέργειας που προμηθεύεται ο οργανισμός από την άντληση οξυγόνου δεν επαρκεί γι’ αυτές τις σποραδικές, έντο­νες ενέργειες, οπότε, για να καλύψει το έλλειμμα, το σύνολο των μυών αντλεί ενέργεια από εσωτερικές πηγές. Αυτή η διαδικασία εί­ναι γνωστή ως αναερόβια φόρτωση, και όταν φτάνουμε στο αερό­βιο όριο, υπάρχουν δύο περιορισμένες δεξαμενές (πηγές). Η πρώτη πηγή είναι η διάσπαση μιας ένωσης που ονομάζεται φωσφοκρεατί- νη και βρίσκεται στις ίδιες τις μυϊκές ίνες. Η δεύτερη πηγή είναι η

160

Η ΜΕΤΡΗΣΗ, Η ΚΙΝΗΣΗ

διάσπαση του γλυκογόνου (που αποτελείται από μόρια ενός σακχά- ρου, της γλυκόζης): πρόκειται για μια ουσία που σχηματίζεται από τους υδατάνθρακες της διατροφής και αποθηκεύεται επίσης στον μυϊκό ιστό. Συνέπεια των τελευταίων αυτών αντιδράσεων είναι η παραγωγή γαλακτικού οξέος, οπότε η μέτρηση των γαλακτικών αλάτων στο αίμα μπορεί να χρησιμεύσει ως ικανοποιητικός δείκτης της αναερόβιας επιβάρυνσης στη διάρκεια ενός αγώνα.

Με δεδομένους αυτούς τους παράγοντες, άραγε, πόση ενέργεια δαπανάται ανά αγώνα στο ποδόσφαιρο που παίζεται σε επίπεδο κορυφής; 'Οπως έχουμε ήδη σημειώσει, μετρήσεις σε κορυφαίους παίκτες παρουσιάζουν το ανώτατο όριο αξιοποίησης οξυγόνου (V 02n J να προσεγγίζει τα 4,5 λίτρα ανά λεπτό, οπότε, για μια μέ­ση φόρτωση της τάξεως του 75% καθ’ όλη τη διάρκεια του αγώνα, η συνολική κατανάλωση ενέργειας μπορεί να υπολογιστεί περίπου στις 1.700 θερμίδες. Αυτή η ενέργεια, που καταναλώνεται μέσα σε 90 λεπτά, αποτελεί περίπου το 67% της συνιστώμενης ημερήσιας απαίτησης σε θερμίδες για τον μέσο υγιή άντρα. Σε συνθήκες σκλη­ρού συναγωνισμού, η εφίδρωση και μόνο προκαλεί απώλεια βάρους 2-2,5 κιλών. Αυτά τα ευρήματα υποδεικνύουν κάποιους σημαντι­κούς παράγοντες που αφορούν τη διατροφή των παικτών.

Για παίκτες που προπονούνται συστηματικά και παίζουν ένα ανταγωνιστικό παιχνίδι μια φορά την εβδομάδα, η μέση πρόσληψη ενέργειας εξαρτάται από τη σωματική μάζα, ωστόσο πρέπει να κυ­μαίνεται μεταξύ 3.000 και 3.500 θερμίδων ανά ημέρα. Οι γυναίκες που παίζουν ποδόσφαιρο σε επίπεδο κορυφής, χρειάζονται περίπου 500-600 λιγότερες θερμίδες. Το πιο σημαντικό συστατικό μιας ισορροπημένης διατροφής που περιλαμβάνει πρωτεΐνη, λίπη και υδατάνθρακες είναι οι τελευταίοι, καθώς είναι απαραίτητοι για την αναπλήρωση των αποθεμάτων ζωικού αμύλου στον οργανισμό. Ση­μαντικότερες πηγές υδατανθράκων είναι τα ζυμαρικά, το ρύζι, το ψωμί και οι πατάτες. Ωστόσο, για πολλούς λόγους, τα γεύματα πριν από τους αγώνες δεν πρέπει να είναι «λουκούλλεια». Η υπερβολική πρόσληψη υδατανθράκων περιττεύει σ’ αυτό το στάδιο, αφού ελά­

161

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

χιστα θα πρόσθετε στα ήδη κορεσμένα αποθέματα ζωικού αμύλου. Οπότε, το μόνο απαραίτητο πριν από τον αγώνα είναι ένα μικρό γεύμα. Μετά το παιχνίδι, το απόθεμα του σώματος σε ζωικό άμυλο μειώνεται σημαντικά, αλλά η ικανότητα αναπλήρωσης φτάνει στο μέγιστο σημείο της λίγες ώρες μετά, ενώ φθίνει γρήγορα στη συνέ­χεια. Ποτά που περιέχουν υδατάνθρακες και πίνονται αμέσως μετά τη λήξη του αγώνα, μπορούν να συμβάλουν σημαντικά στη διαδικα­σία ανανέωσης. Μετά τα ποτά μπορεί να ακολουθήσει ένα μικρό γεύμα, και αργότερα ένα πλήρες. Κατ’ αυτόν τον τρόπο μπορούν να ανανεωθούν μέσα σε 24 ώρες τα αποθέματα ζωικού αμύλου, γεγο­νός πολύ σημαντικό όταν ακολουθούν ανταγωνιστικά παιχνίδια σε μικρά χρονικά διαστήματα.

Απαραίτητη είναι η πρόσληψη υγρών μετά από μια σκληρή προπόνηση, καθώς επίσης και η αναπλήρωση των υγρών που απο­βάλλονται στη διάρκεια των αγώνων. Στο εμπόριο κυκλοφορούν πολλά επώνυμα ποτά, ωστόσο, επαρκεί ένα υγρό που περιέχει απλώς ζάχαρη, σε συμπύκνωση περίπου 6%, μαζί με μια μικρή πο­σότητα νιτρικού άλατος. Αυτό το απλό μίγμα είναι προτιμότερο από το σκέτο νερό. Η ημερήσια πρόσληψη υγρών πρέπει να κυμαί­νεται περίπου στα 2-3 λίτρα, που πρέπει να λαμβάνονται συνεχώς, και όχι απλώς ως αντίδραση στη δίψα, η οποία δεν αποτελεί αξιό­πιστο δείκτη της ανάγκης για αναπλήρωση υγρών.

Εκτός από την αναπλήρωση των υδατανθράκων, οι διαιτολόγοι του αθλητισμού εξετάζουν επίσης τις απαιτήσεις του οργανισμού σε πρωτεΐνες, βιταμίνες και μεταλλικά στοιχεία. Μολονότι δεν απαι- τείται μεγάλη πρόσληψη πρωτεϊνών (μέχρι περίπου 100 γραμμάρια ανά ημέρα είναι μια αποδεκτή ποσότητα), προβλήματα μπορεί να προκύψουν σε περιόδους συνεχόμενης, έντονης άσκησης. Σε τέτοιες περιπτώσεις, μέρος των απαιτήσεων σε ενέργεια καλύπτεται από τη μείωση των αποθεμάτων του σώματος σε αμινοξέα, που είναι τα κύρια συστατικά στοιχεία της πρωτεΐνης. Τα προβλήματα οξύνο- νται μόνο όταν αυτό το έλλειμμα ενέργειας διατηρείται για μεγάλες περιόδους. Οι επιπτώσεις είναι πιο σοβαρές για τις γυναίκες και τα

162

Η ΜΕΤΡΗΣΗ, Η ΚΙΝΗΣΗ

παιδιά, και αν δεν εντοπιστεί και δεν επιλυθεί το πρόβλημα, οι παί­κτες μπορεί να γίνουν τπο επιρρεπείς στους τραυματισμούς και στις ασθένειες.

Το θέμα των βιταμινών και των αναγκών του οργανισμού σε με­ταλλικά στοιχεία, έχει πυροδοτήσει έντονες συζητήσεις- σύμφωνα με την κοινή παραδοχή των ημερών μας, μια ισορροπημένη διατρο­φή περιέχει όλα όσα χρειάζονται για τον πολύ έντονο ανταγωνισμό. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί ο σίδηρος, καθώς μικρές ποσότητες αποβάλλονται με τον ιδρώτα και τα ούρα. Η πρόσληψη σιδήρου ακόμα και σε μια ισορροπημένη δίαιτα είναι συνήθως αρκετά χαμη­λή, αλλά αν προκύψει έλλειψη το πρόβλημα λύνεται εύκολα. Η πρόσληψη σιδήρου βελτιώνεται σε συνδυασμό με τη βιταμίνη C, ή μπορεί να επιτευχθεί με τη λήψη σιδήρου σε ελεγχόμενες ποσότη­τες με τη μορφή φαρμακευτικού σκευάσματος.

Το ποδόσφαιρο έχει προχωρήσει αρκετά από το βασικό παιχνί­δι της δεκαετίας του 1860, με τους φιλότιμους παίκτες και τους 14 απλούς κανόνες. Σήμερα, το παιχνίδι παίζεται με περισσότερη δε- ξιοτεχνία και σε πολύ πιο γρήγορο ρυθμό - αλλαγές που προέκι>- ψαν κυρίως εξαιτίας των επιστημονικών πληροφοριών που παρου­σιάστηκαν από τα μέσα του περασμένου αιώνα. Δεν υπάρχει διά­σταση του ποδοσφαίρου που να μην έχει μελετηθεί από επιστημο­νική σκοπιά, και οπωσδήποτε το μέλλον επιφυλάσσει πολλές νέες μελέτες. Ένα ζωτικό ερώτημα αφορά το ζήτημα της εξάντλησης των παικτών, καθώς οι αγώνες των εθνικών ομάδων και οι ευρωπαϊ­κές αναμετρήσεις προστίθενται στις εξουθενωτικές αγωνιστικές υποχρεώσεις τους στο εσωτερικό των χωρών τους. Οι πιο πλούσιοι σύλλογοι μπορούν απλώς να διπλασιάσουν το έμψυχο δυναμικό τους, αλλά οι άλλοι μάλλον θα στραφούν στους επιστήμονες του αθλητισμού, αναζητώντας πιο οικονομικές λύσεις. Δεν αποκλείεται να δούμε προσεκτικά δομημένα συστήματα προπόνησης, κομμένα και ραμμένα στην ένταση που απαιτεί ο εβδομαδιαίος ανταγωνι­σμός, ωστόσο σχεδιασμένα πάνω στον κύκλο των υποχρεώσεων ολόκληρης της αγωνιστικής περιόδου. Οι περίοδοι ξεκούρασης για

163

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

τους παίκτες-κλειδιά θα αποτελούν βασικό στοιχείο σε τέτοια προ­γράμματα προπόνησης.

Οι ποδοσφαιριστές του μέλλοντος θα σχολιάζουν τις σημερινές μεθόδους με το ίδιο μειδίαμα που εκδηλώνουμε εμείς για τις προπο­νήσεις που γίνονταν πριν από μισό αιώνα: ατέλειωτο τρέξιμο στο γήπεδο, σε αναζήτηση αυτής της ασύλληπτης αντοχής, κι οΰτε μια μπαλιά μέχρι το σαββατιάτικο παιχνίδι.

164

Κεφάλαιο 5

ΤΟ Κ ΙΝ Η ΤΡΟ Ή ΤΑ ΠΑΙΧΝ ΙΔ ΙΑ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ - Η Ψ ΥΧΟΛΟΓΙΚΗ Δ ΙΑΣΤΑΣΗ

ί ν \I 7 τις 25 Μαΐου του 2005, η Μίλαν και η Λίβερπουλ έπαι- I “ ξαν τον πιο συναρπαστικό τελικό Ευρωπαϊκού Κυπέλ- L m J λου στην ιστορία της διοργάνωσης, ίσως τον καλύτερο της σύγχρονης εποχής. Ως θέαμα, δεν μπορούσε να συγκριθει με την ποδοσφαιρική επίδειξη που πρόσφερε η Ρεάλ Μαδρίτης το 1960, όταν νίκησε την Άιντραχι Φρανκφούρτης με 7-3, ούτε με τις ικανότητες που έδειξε μια προηγούμενη ομάδα της Μίλαν (με όλο τον σεβασμό προς την απόδοσή της κατά το πρώτο ημίχρονο) το 1994, όταν σάρωσε την Μπαρτσελόνα με 4-0. Ήταν, ωστόσο, η μοναδική περίπτωση σε τελικό Ευρωπαϊκού Κυπέλλου, όπου μια ομάδα, που αναντίρρητα είχε ισοπεδωθεί στο πρώτο ημίχρονο, κα- τάφερε να καλύψει μια διαφορά τριών γκολ και χάρη στο τεράστιο κουράγιο και μια σχεδόν υπεράνθρωπη φυσική αντοχή, έκανε μια καινούρια αρχή και κατάφερε να κερδίσει στη διαδικασία των πέ- ναλτι. Αυτό που είδε τότε ο κόσμος, ήταν το τέλειο παράδειγμα της

165

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

νοοτροπίας του νικητή. Οι παίκτες της Λίβερπουλ αποδείχτηκαν πιο ανθεκτικοί ψυχικά, και έπαιξαν με άριστο τρόπο όλα τα ψυχο­λογικά χαρτιά που είχαν στα χέρια τους.

Το μόνο που χρειάζονταν ήταν λίγη βοήθεια. Η Μίλαν, που είχε ανακάμψει, έδειχνε πολύ απειλητική στην παράταση. Στο τελευταίο λεπτό ο Αντρέι Σεβτσένκο σηκώθηκε και έπιασε μια κεφαλιά σχεδόν εξ επαφής: ο Γέρζι Ντούντεκ, τερματοφύλακας της Λίβερπουλ, δεν κατάφερε να μπλοκάρει την μπάλα και όταν ο Σεβτσένκο επανήλθε με σουτ, φαινόταν πως είχε έρθει πια το τέλος. Όμως, ο Ντούντεκ έκανε μια θαυμάσια ενστικτώδη απόκρουση, που θα είχε σημαντικές επιπτώσεις. Σ ’ αυτό το κλάσμα του δευτερολέπτου, οι παίκτες της Μίλαν, και ειδικά ο Σεβτσένκο, δέχτηκαν ένα συντριπτικό ψυχολο­γικό χτύπημα, καθώς ο αντίπαλος τερματοφύλακας τους αρνήθηκε ένα σίγουρο νικητήριο γκολ. Αντιθέτως, ο Ντούντεκ και οι άλλοι παίκτες της Λίβερπουλ εμψυχώθηκαν σε πολύ μεγάλο βαθμό. Η ση­μασία αυτής της φάσης θα αποκαλυπτόταν όταν ο Ντούντεκ και ο Σεβτσένκο ήρθαν αντιμέτωποι σ’ ένα πολύ κρίσιμο χτύπημα πέναλτι, κατά τη διαδικασία που ακολούθησε λίγο αργότερα.

Έργο του προπονητή σ’ αυτό το κρίσιμο σημείο ενός ισόπαλου παιχνιδιού είναι να επιλέξει μια ομάδα παικτών που μπορούν «να τελειώσουν τη δουλειά». Πρέπει, επίσης, να βρει έναν τρόπο να τους εμφυσήσει το αίσθημα της αυτοπεποίθησης, προετοιμάζοντάς τους ψυχολογικά για τις ατομικές προκλήσεις που ακολουθούν. Ο Ραφαέλ Μπενίτεθ, προπονητής της Λίβερπουλ, είχε συνειδητοποιή­σει δυο γεγονότα που θα μπορούσαν να πτοήσουν τους παίκτες του στη συγκεκριμένη στιγμή: η Λίβερπουλ είχε χάσει τα επτά από τα τελευταία δεκαπέντε πέναλτι που δικαιούνταν, ενώ μόλις δύο χρό­νια πριν η Μίλαν είχε θριαμβεύσει επί της Γιουβέντους στον ευρω­παϊκό τελικό, κυριαρχώντας στη διαδικασία των πέναλτι. Ο τερμα­τοφύλακας της Μίλαν, Νέλσον ντε Χεσούς Ντίντα, είχε αποκρού- σει τρία πέναλτι σ’ εκείνο τον αγώνα, και με δεδομένο ότι ήταν ένας παίκτης φτιαγμένος για τα μεγάλα παιχνίδια, θα μπορούσε να επα- ναλάβει το κατόρθωμά του. Ευτυχώς για τη Λίβερπουλ, ο Μπενίτεθ

166

ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ Η ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ

δεν είναι καθόλου ευέξαπτος και όταν βρεθεί υπό πίεση «εκπέμπει» ηρεμία. Περιστάσεις σαν κι αυτές δεν προσφέρονται για εκφοβιστι­κές, αυταρχικές «παραινέσεις», όταν αυτό που χρειάζονται οι παί­κτες είναι λόγια που θα τους ηρεμήσουν, ώστε να επικεντρωθούν ολοκληρωτικά στο έργο που πρέπει να ολοκληρώσουν στα επόμενα λεπτά.

Αν ο Μπενίτεθ ήταν η προσωποποίηση της ηρεμίας, το ακρι­βώς αντίθετο γινόταν λίγα βήματα πιο πέρα, όπου οι τηλεοπτικές κάμερες συνέλαβαν τον τερματοφύλακα Ντούντεκ ν’ ακούει τις νουθεσίες ενός από τους ήρωες της Λίβερπουλ, του Τζέιμι Γκάρα- χερ. Με πολλά νεύματα και χειρονομίες, ο Γκάραχερ παροτρύνει τον Ντούντεκ να «θυμηθεί τον Μπρούσι». Η παραίνεση αυτή ανα- φέρεται σε ένα περιβόητο περιστατικό, όταν ο Μπρους Γκρόμπε- λαρ, τερματοφύλακας της Λίβερπουλ στον τελικό του Κυπέλλου Πρωταθλητριών Ευρώπης, το 1984 στη Ρώμη, επιδόθηκε στον πε­ρίφημο χορό των «λαστιχένιων ποδιών» πάνω στη γραμμή του τέρ­ματος, και κατάφερε να σπάσει το ηθικό του παίκτη της Ρόμα που εκτελούσε το πέναλτι, με αποτέλεσμα να διασώσει την εστία του. Ο Ντούντεκ κοιτάζει τον Γκάραχερ, φαίνεται να είναι χαλαρός και να το διασκεδάζει, ωστόσο αφομοιώνει όλα όσα ακούει. Σε αυτή τη συγκεκριμένη στιγμή είναι πολύ «ανεβασμένος» και χάρη στις εκ­πληκτικές αποκρούσεις που έκανε πριν από λίγο, έχει εξοικειωθεί πλήρως με την επικείμενη αποστολή του. Κάπως έτσι εξελίσσονται τα πράγματα όταν οι αθλητές αισθάνονται πως διατηρούν τον από­λυτο έλεγχο και είναι σίγουροι ότι μπορούν να χειριστούν οτιδήποτε μπορεί να τους φέρει το παιχνίδι. Σε τέτοιες στιγμές, η ψυχολογική διέγερση βοηθά την απόδοση, δεν την καταπνίγει. Ευτυχώς, ο Γκά­ραχερ δεν ανέλαβε να χτυπήσει πέναλτι για λογαριασμό της Λίβερ­πουλ, παρόλο που, δίχως άλλο, αν η ομάδα τον χρειαζόταν θα είχε σταθεί στο ύψος των περιστάσεων. Σε αντίθεση με τον Ντούντεκ, ήταν εξαντλημένος από την κούραση και επικίνδυνα «τσιτωμένος» ψυχολογικά, οπότε δεν ήταν σε θέση να αναλάβει την εκτέλεση πέ­ναλτι με την απαραίτητη ψυχραιμία για να σκοράρει.

167

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Στο βίντεο με τις φάσεις του αγώνα, μπορούμε να δούμε ότι ο Ντούντεκ επιδεικνύει ακόμα μια φορά την αυτοκυριαρχία και τον αυτο-έλεγχό του όταν συναντά τον τερματοφύλακα της Μίλαν Ντί- ντα, στο τέρμα που επιλέχτηκε για να εκτελεστούν τα πέναλτι. Στην εξέδρα πίσω από το τέρμα βρίσκονται συγκεντρωμένοι οι φί­λαθλοι της Μίλαν. Ο Ντούντεκ δεν χρειάζεται να σπάσει το ηθικό του αντιπάλου του με κανέναν τρόπο. Αυτό το φυλάει για τη διαδι­κασία των πέναλτι, και για τους παίκτες που θ’ αντιμετωπίσει εκεί. Οπότε, αυτό που βλέπουν οι φίλαθλοι είναι απλώς δυο παίκτες που μοιράζονται τη συντροφικότητα της σκληρότερης δοκιμασίας που μπορεί να αντιμετωπίσει κάθε τερματοφύλακας.

Ενώ ο Σερζίνιο της Μίλαν έχει πάρει θέση για να εκτελέσει το πρώτο πέναλτι, ο Ντούντεκ κάνει μια σημαντική κίνηση. Αφήνει το τέρμα, πηγαίνει προς το σημείο του πέναλτι και προσπαθεί να πει κάτι στον Σερζίνιο. Ο διαιτητής δεν ανέχεται αυτή την κίνηση και του γνέφει να επιστρέψει στο τέρμα. Αυτό που θέλει να κάνει ο Ντούντεκ, είναι να θυμίσει στον Σερζίνιο τη φυσική του παρουσία: «Κοίτα, εγώ είμαι. Μόλις έκανα μια φανταστική απόκρουση απένα­ντι στον καλύτερο επιθετικό σας, και σ’ ένα δευτερόλεπτο περίπου θα ρισκάρεις τη δική σου φήμη!» Ο Ντούντεκ επιστρέφει στη θέση του και καθώς γυρνά για ν’ αντικρίσει τον Σερζίνιο, ξεκινά μια αλ­λόκοτη παράσταση - κινείται ξέφρενα πάνω-κάτω και δεξιά-αρι- στερά στη γραμμή του τέρματος. Αυτή η διαδικασία θυμίζει «ενι- σχυμένη δόση» Γκρόμπελαρ, αλλά έχει υπολογιστεί προσεκτικά. Ο Ντούντεκ πρέπει να διατηρήσει το επίπεδο της διέγερσής του στον ύψιστο βαθμό, και ο καλύτερος τρόπος για να το πετύχει είναι η έντονη κίνηση. Παράλληλα, επιδεικνύει στον Σερζίνιο πόσο μεγάλο μέρος της εστίας μπορεί να καλύψει. Αν ο παίκτης της Μίλαν έχα­σε την αυτοσυγκέντρωσή του με την πρώτη κίνηση, τώρα έχει ανα­στατωθεί τελείως και το επίκεντρο της προσοχής του έχει μετατο­πιστεί επικίνδυνα. Κανονικά, θα έπρεπε να σκέφτεται με αυτοπε­ποίθηση τα βασικά στοιχεία της αποστολής του: τρέξιμο προς την μπάλα, μια καλή επαφή και ένα σουτ που καταλήγει στα δίχτυα.

168

ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ Ή ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ

Αντί γι’ αυτό, είναι αναγκασμένος να παρακολουθεί αυτούς τους ανόητους θεατρινισμούς! Ρίχνει μια ματιά προς τον διαιτητή, αλλά δεν βρίσκει ανταπόκριση. Τα καμώματα του Ντούντεκ είναι άκρως ανορθόδοξα, αλλά εντελώς νόμιμα. Οπότε, ο Σερζίνιο σκέφτεται: «Θα του κόψω εγώ το κέφι για χορούς - θα σουτάρω τόσο δυνατά, που δεν θα προλάβει ούτε να την δει». Και, όπως ήταν αναμενόμε­νο, στέλνει την μπάλα με δύναμη πάνω από τα δοκάρια.

'Οταν έρχεται η σειρά του Ντίντα να αντιμετωπίσει το πρώτο πέναλτι της Λίβερπουλ, συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο. Περιμένει, στη μέση του τέρματος, με τα χέρια στα πλευρά του, σχεδόν ακίνη­τος μέχρι ο εκτελεστής να κάνει τα τελευταία του βήματα. Δεν κά­νει καμιά απολύτως προσπάθεια ν’ ανταλλάξει κάποιες κουβέντες με τους παίκτες που εκτελούν τα πέναλτι. Το 2003 είχε παίξει ση­μαντικό ρόλο στη νίκη της Μίλαν, παρόλο που μία από τις τρεις αποκρούσεις του έγινε μετά από απαράδεκτη παράβαση των κανο­νισμών, καθώς κινήθηκε μπροστά πριν ακουμπήσει την μπάλα ο αντίπαλος. Ίσω ς αυτός είναι ο λόγος που τώρα κάθεται σαν άγαλ­μα. Μερικά δευτερόλεπτα αργότερα, το ψύχραιμο σουτ του Ντίε- τμαρ Χάμαν δεν του αφήνει περιθώρια και η Μίλαν μπαίνει σε μπε­λάδες. Η κατάσταση δεν είναι μη αναστρέψιμη, ωστόσο οι παίκτες της Μίλαν πρέπει να ευστοχήσουν στο επόμενο πέναλτι για να μη χάσουν την επαφή με τη Λίβερπουλ. Περιμένουν τη σειρά τους στο κέντρο, αρχίζουν να νιώθουν την πίεση, αλλά πρέπει να προσπαθή­σουν να βγάλουν από το μυαλό τους αυτές τις ανησυχητικές εικόνες και να επικεντρωθούν στον στόχο. Όμως, η αγωνιώδης έκφραση στο πρόσωπο του Αντρέα Πίρλο, που ήταν ο επόμενος για τη Μί­λαν, δεν εμπνέει αυτοπεποίθηση. Είναι σημαντικό, επίσης, ότι ο Ντούντεκ τον περιμένει με την μπάλα στα χέρια και κατευθύνεται προς το σημείο του πέναλτι, για να του την δώσει. Τι μπορεί να κά­νει ο διαιτητής για να εμποδίσει μια τόσο ευγενική πράξη; Ο Ντού­ντεκ έχει πλησιάσει τον αντίπαλό του και παραδίδοντάς του την μπάλα, είναι σαν να του λέει: «Αυτή είναι δική μου, αλλά σου δίνω την άδεια να κάνεις μια προσπάθεια. Να δούμε αν μπορείς να κά­

169

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

νεις κάτι καλύτερο από τον ουμπαίκτη σου που αστόχησε προηγου­μένως». Ο Πίρλο περιμένει ταραγμένος τον Ντούντεκ να στραφεί προς το μέρος του - και τότε αρχίζουν πάλι οι γνωστοί θεατρινισμοί πάνω στη γραμμή του τέρματος. Σε αντίθεση με τον Σερζίνιο, ο Πίρλο δεν διστάζει, αλλά είναι ξεκάθαρο πως έχει χάσει κι αυτός την ηρεμία του, και ότι η εστίαση στον στόχο έχει εξανεμιστεί μαζί με την αυτοπεποίθησή του. Πριν φτάσει στην μπάλα, ο Ντούντεκ εγκαταλείπει τη γραμμή του - κι αυτός είναι ο αποφασιστικός πα­ράγοντας. Ο Πίρλο, έχοντας αντιληφθεί την πρόωρη κίνηση του τερματοφύλακα, παγιδεύεται και κάνει ένα αδύναμο σουτ, το οποίο αποκρούει εύκολα ο Ντούντεκ. Μετά από την αντικανονική κίνηση του Ντούντεκ, το πέναλτι αυτό θα έπρεπε κανονικά να επαναλη- φθεί, κι αν είχε συμβεί αυτό, ίσως αποδεικνυόταν ο παράγοντας που θα άλλαζε τη ροή του αγώνα υπέρ της Μίλαν. Ωστόσο, ο διαι­τητής Μεχούτο Γκονσάλες κατακυρώνει την απόκρουση και ο βοη­θός διαιτητή, που στέκεται ως παρατηρητής στη γραμμή, δεν έχει καμιά αντίρρηση. Πιθανότατα, οι θεατρινισμοί του Ντούντεκ απέ­σπασαν και την προσοχή των διαιτητών, με αποτέλεσμα να περά- σει απαρατήρητη η παράβαση των κανονισμών κατά την εκτέλεση.

Τώρα πια, η Μίλαν αντιμετωπίζει τεράστιο πρόβλημα. Παρόλο που η διαφορά μειώνεται όταν ο Τζον Άρνε Ρίισε της Λίβερπουλ αποτυγχάνει στο δικό του πέναλτι, ο Σεβτσένκο πλησιάζει για το τελευταίο χτύπημα της Μίλαν, γνωρίζοντας ότι πρέπει να σκοράρει προτού η Λίβερπουλ εκτελέσει το τελευταίο της πέναλτι. Δέχεται κι αυτός την πλήρη «περιποίηση» του Ντούντεκ, η οποία ενδεχομένως συνδυάζεται με κάποιες ανησυχητικές σκέψεις για την προηγούμε­νη αναμέτρησή τους, όταν χάθηκε ένα σίγουρο γκολ. Στη διαδικα­σία των πέναλτι ο Ντούντεκ έχει κάνει ήδη δύο αποκρούσεις και η αυτοπεποίθησή του βρίσκεται στα ύψη.

Η επανάληψη της βιντεοσκοπημένης φάσης σε αργή κίνηση, δείχνει τι ακριβώς συνέβη: ο Ντούντεκ επαναλαμβάνει όλο το «τελε­τουργικό» της υποδοχής του αντιπάλου, αλλά καθώς ετοιμάζεται να του παραδώσει την μπάλα, κάνει ένα βήμα προς τα πίσω, οπότε ο

170

ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ Ή ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ

Σεβτσένκο αναγκάζεται ν’ απλώσει το χέρι του για να την πάρει. 'Αραγε, υπάρχει άλλη πιο ισχυρή κίνηση εκ μέρους του Ντούντεκ για να δηλώσει με περισσή αυτοπεποίθηση ότι αντός είναι που έχει τον έλεγχο; Στρέφει το σώμα του αριστερά-δεξιά κρατώντας ακίνητα τα πόδια του· το πρόσωπό του δεν κάνει τον παραμικρό μορφασμό* συ­γκεντρώνεται όσο πιο έντονα μπορεί. Ενισχύει το ηθικό του μ’ ένα γρήγορο ξέσπασμα «εσωτερικού μονολόγου», για να εστιάσει απολύ- τως σ’ αιπό που πρέπει να κάνει. Ύστερα, καρφώνει την μπάλα με το βλέμμα του. Περπατάει προς τα πίσω κοιτάζοντας συνεχώς την μπάλα και, εντελώς ξαφνικά, στρέφει την προσοχή του στον Σεβ­τσένκο. Ο τελευταίος αποκαλύπτει την πίεση που αισθάνεται σκου­πίζοντας δύο φορές το μέτωπο με την παλάμη του, κίνηση που οι ψυχολόγοι αποκαλούν «σύμβολο διαρροής». Ίσω ς θυμάται την αστο­χία του στο τελευταίο λεπτό της παράτασης και οι αρνητικές σκέ­ψεις συσσωρεύονται. Μετά κοιτάζει τον Ντούντεκ, ο οποίος κάνει ξανά τις τρελές και παλαβές κινήσεις του πάνω στη γραμμή του τέρ­ματος, που θυμίζουν μέδουσα. Αποτέλεσμα - το πιο αδύναμο πέναλ­τι απ’ όλα, και μάλιστα από τον καλύτερο επιθετικό της Ευρώπης, τον παίκτη που πριν από δύο χρόνια είχε πετύχει με ψυχραιμία το νικητήριο πέναλτι της Μίλαν εναντίον της Γιουβέντους. Ο Ντού­ντεκ δεν χρειάζεται καν να πέσει - απλώς απομακρύνει περιφρονη­τικά την μπάλα, την οποία είχε σουτάρει ο αντίπαλος χωρίς δύναμη και σιγουριά κατευθείαν στο κέντρο της εστίας.

Εκτός από το πέμπτο Κύπελλο Πρωταθλητριών Ευρώπης, η Λί­βερπουλ είχε κερδίσει μια τιτάνια μάχη «θελήσεων», πρώτα επιβάλ­λοντας το παιχνίδι της στην καταιγιστική επιστροφή της στο δεύτε­ρο ημίχρονο, και μετά, επιδεικνύοντας εκπληκτική ψυχολογία στη διαδικασία των πέναλτι. Για την περιγραφή αυτών των περιστατι­κών χρησιμοποίησα λέξεις όπως «διέγερση», «εστίαση» και «εσωτε­ρικός μονόλογος» - πραγματικές γλωσσικές κατασκευές που αντλούνται από την αθλητική ψυχολογία, μια σημαντική επιστήμη η οποία χρησιμοποιείται ευρέως για την ενίσχυση και τη βελτίωση της απόδοσης των αθλητών. Σε αντίθεση, ωστόσο, με άλλες τεχνι­

171

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

κές που εφαρμόζονται σ’ αυτόν τον τομέα, δεν υπάρχει άμεσος τρό­πος για να καταγράψουμε την πνευματική εγρήγορση ενός παίκτη, ή την ευεξία του σε οποιαδήπστε δεδομένη στιγμή. Το φυσιολογικό άγχος προσδιορίζεται εύκολα με τη συνεχή παρακολούθηση του καρδιακού ρυθμού σε συνθήκες αγώνα, και τα μειονεκτήματα στην τεχνική μπορούν να διορθωθούν με τη χρήση εικόνων υψηλής ταχύ­τητας με τους παίκτες εν δράσει' η αθλητική ψυχολογία, αντιθέτως, είναι μια εμπειρική επιστήμη, ίσως η πιο εμπειρική από τις πολλές επιστήμες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν προκειμένου να βελ­τιωθεί η απόδοση στο ποδόσφαιρο. Είναι, επίσης, μια πολύ εκλεκτι- κή επιστήμη, που αντλεί στοιχεία από μια ποικιλία ειδικοτήτων και τεχνικών, και στηρίζεται συχνά σε ερωτηματολόγια και έρευνες για ν’ αποκαλύψει συγκεκριμένες πληροφορίες. Όμως, το μήνυμα είναι σαφές, και το τέλειο παράδειγμα γι’ αυτό αποτελεί η σύγκρουση της Λίβερπουλ με τη Μίλαν, καθώς και πολλές χιλιάδες παρόμοιες αναμετρήσεις' αν οι ομάδες βρίσκονται πολύ κοντά σε ό,τι αφορά την τεχνική κατάρτιση και τη φυσική κατάσταση, ο παράγοντας που αλλάζει συχνά τις ισορροπίες είναι η ψυχική προετοιμασία. Οι προπονητές και οι παίκτες αγνοούν την ψυχολογική πλευρά του παιχνιδιού με δική τους ευθύνη.

Οι Βραζιλιάνοι εκτίμησαν αυτό το στοιχείο μετά την τραυματι­κή αναμέτρησή τους με τους Ούγγρους στη Βέρνη, το 1954. Είχαν «χάσει το παιχνίδι» πολύ πριν από την εισβολή τους στα αποδυτή­ρια των Ούγγρων, τις συμπλοκές και τις μονομαχίες με σπασμένα μπουκάλια. Υποστηρίχτηκε η άποψη πως ένας σημαντικός παράγο­ντας ήταν τα εσκεμμένα, ασήμαντα φάουλ της Ουγγαρίας· αυτό εί­ναι πραγματικά το πιο παλιό κόλπο, που στόχο έχει να καταστρέ­ψει τη συγκέντρωση του αντιπάλου, αναγκάζοντάς τον να αναλώσει τις ικανότητές του σε επουσιώδεις εναλλαγές της μπάλας και κινή­σεις αντιποίνων, μέχρι να αποδυναμωθεί η παραγωγή δημιουργικού παιχνιδιού. Όταν η βραζιλιάνικη ομάδα έφτασε στη Σουηδία για το Παγκόσμιο Κύπελλο του 1958, είχε να ετπδείξει κάτι εντελώς και­νούριο: τον ψυχολόγο της - ο οποίος έγινε περίγελος των δημοσιο­

172

ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ Ή ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ

γράφων. Ένας σχολιαστής περιέγραψε τον τρόπο που ενθάρρυνε τους παίκτες του να ζωγραφίζουν ανθρώπινους χαρακτήρες. Κανείς δεν έδωσε σημασία στον σκοπό αυτής της κίνησης· ορισμένοι πα­ρατηρητές αρκούνταν να σχολιάζουν ότι κάποια σχέδια ήταν άρι­στα, ενώ άλλα, λίγο καλύτερα από ζωγραφιστά ανθρωπάκια. Είναι μάλλον δύσκολο να μάθουμε, μετά από τόσα χρόνια, πού απέβλεπε αυτή η άσκηση, μπορούμε όμως να υποθέσουμε ότι στόχος ήταν να ελαχιστοποιηθεί η νευρικότητα των παικτών, με τη χρήση ενός ισχυρού εργαλείου που ονομάζεται «εικονοποίηση» - παρακάτω θα εξηγήσουμε πόσο χρήσιμο μπορεί να αποβεί στη μείωση του άγ­χους προς όφελος της απόδοσης. Ας ξεκινήσουμε, όμως, εξετάζο­ντας μία από τις πιο σημαντικές έννοιες, τη διέγερση, και τον ρόλο που παίζει στα ανταγωνιστικά ομαδικά αθλήματα.

Κανένα έργο που απαιτεί έστω και την ελάχιστη επάρκεια φυσι­κής κατάστασης δεν μπορεί να ολοκληρωθεί χωρίς έναν αντίστοιχο βαθμό φυσικής διέγερσης. Για να εφαρμοστεί αυτή η αρχή στην άσκηση, ή γενικότερα στον αθλητισμό, απαιτείται συνδυασμός της φυσιολογικής και της ψυχικής εγρήγορσης. 'Οπως έχουμε δει, κα­μιά απλή ιατρική ή πειραματική εξέταση δεν μπορεί να αποκαλύψει άμεσα αυτή τη σημαντική κατάσταση ανταγωνιστικής ετοιμότητας σ’ έναν παίκτη. Ωστόσο, ας υποθέσουμε ότι υπήρχε μια τέτοια εξέ­ταση και ότι είχαμε έναν μετρητή που θα μας επέτρεπε μια απλή εκτύπωση των δεδομένων. Οι ενδείξεις του μετρητή θα απεικονίζο­νταν σε μια βαθμονομημένη κλίμακα που θα ξεκινούσε από το μη­δέν (την απόλυτη απραξία, όπως είναι ο βαθύς ύπνος), θα συνέχιζε με τη μέτρια επαγρύπνηση και θα έφτανε στην ανώτατη ένδειξη (που θα αντιπροσώπευε την έντονη αναστάτωση, ακόμα και τον φόβο). Αυτό το φάσμα των συναισθημάτων θα συνοδευόταν από τα αντίστοιχα επίπεδα νευρικότητας, που θα ήταν ελάχιστα αντιληπτά για τη χαμηλή διέγερση και θα ανέβαιναν προς τα ισχυρά, και ενδε­χομένως απειλητικά επίπεδα, όταν η φύση του σωματικού έργου γι­νόταν δύσκολη ή επικίνδυνη. Αυτή η διαβάθμιση καταδεικνύει ένα σημαντικό στοιχείο: η διέγερση, από μόνη της, δεν προκαλεί νευρι-

173

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

κότητα. Η αντίδραση αυτή εμφανίζεται όταν το υποκείμενο έχει εκτιμήσει το έργο και το έχει σταθμίσει έναντι των ικανοτήτων του και της ετοιμότητας που μπορεί να επιστρατεύσει προκειμένου να το ολοκληρώσει με επιτυχία.

Αν η νευρικότητα (αθλητική ή άλλου είδους) παραμένει, μέχρι που γίνεται αρκετά συχνή ή ακόμα και χρόνια, τότε μιλάμε για άγ­χος - κάτι που δεν αποτελεί το καλύτερο κίνητρο για να επιτύχουμε κορυφαία απόδοση σε οποιαδήποτε απαιτητική δραστηριότητα. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να θεωρούνται ανεπιθύμητες όλες οι νευρι­κές αντιδράσεις- ακόμα και οι κορυφαίοι αθλητές βιώνουν αιπή την αίσθηση και στα κατάλληλα επίπεδα κάποια ερεθίσματα αποτελούν σημαντικό συστατικό στοιχείο στη διαδικασία της διέγερσης. Το μυστικό είναι να διατηρούμε τα πράγματα υπό έλεγχο: το επιθυμη­τό δεν είναι να μην αγχώνεται ο άνθρωπος, αλλά να μετατρέπει το άγχος του σε κάτι δημιουργικό.

Η νευρικότητα και οι σχετικές φυσιολογικές αντιδράσεις κατα­τάσσονται σε σοψαιικές και νοψικές. Η σωματική νευρικότητα* εί­ναι η άμεση φυσιολογική αντίδραση σε μια συγκεκριμένη διέγερση, ενώ η νοητική νευρικότητα σχετίζεται με αρνητικές ή απειλητικές σκέψεις για το ίδιο το έργο. Σύμφωνα με μελέτες, και οι δύο τύποι νευρικότητας εντείνονται πριν από έναν αγώνα υψηλών απαιτήσεων, μολονότι η σωματική νευρικότητα μειώνεται δραστικά κατά την εζέλιζη της δραστηριότητας. Αντιθέτως, η νοητική νευρικότητα συ­νεχίζεται σε όλη τη διάρκεια του αγώνα και αυζομειώνεται ως αντί­δραση σε συγκεκριμένες φάσεις του παιχνιδιού. Κατά συνέπεια, στο παιχνίδι Λίβερπουλ-Μίλαν η διανοητική νευρικότητα και τα συ- μπτώματά της θα επηρέαζαν και τις δυο ομάδες καθώς η ένταση αυξομειωνόταν στη διάρκεια του 90λεπτου και στην παράταση, αλ­λά θα ήταν δύσκολο να καταπνιγεί όταν άρχισε η δραματική διαδι­κασία των πέναλτι.

* Somatic anxiety στο πρωτότυπο - από τψ ελληνική λέξη «σώμα» (Σ.τ.Μετ.)

174

ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ Η ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ

'Οπως ήδη αναφέραμε δεν υπάρχει «μετρητής διέγερσης» για να εντοπίζει τη συγκεκριμένη κατάσταση ή τη νευρικότητα που σχετίζε­ται μ’ αυτήν. Υπάρχουν οπωσδήποτε φυσιολογικές αντιδράσεις στις οποίες συμπεριλαμβάνονται η αυξημένη πίεση του αίματος, η γρή­γορη αναπνοή, ο αυξημένος καρδιακός ρυθμός, η εφίδρωση και τα αυξημένα επίπεδα συγκεκριμένων ορμονών, από τις οποίες πιο χα­ρακτηριστική είναι η αδρεναλίνη. Όλα αυτά μπορούν να μετρηθούν με ακρίβεια, αλλά όχι στο πλαίσιο ενός αγώνα, οπότε, για να αξιολο­γήσουν αυτή την κατάσταση, οι αθλητικοί ψυχολόγοι καταφεύγουν συνήθως σε προσεκτικά διατυπωμένα ερωτηματολόγια που αφορούν το πριν και το μετά του αγώνα. Οι προσεγγίσεις αυτές παρουσιάζουν προβλήματα, καθώς δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη διάρκεια των εναλλαγών την ώρα που εξελίσσεται ένας πραγματικός αγώνας. Προκειμένου να προσφέρουν χρήσιμα στοιχεία από επιστημονική άποψη, τα ερωτηματολόγια πρέπει να καταπιάνονται με συγκεκρι­μένες λεπτομέρειες οι οποίες θα δώσουν σαφείς και ξεκάθαρες πλη­ροφορίες για τα πρότυπα συμπεριφοράς του υποκειμένου, και τα υποκείμενα πρέπει να τα συμπληρώνουν με ακρίβεια και ειλικρίνεια. Αν δεχτούμε πως όλα αυτά μπορούν να γίνουν, τέτοιες αξιολογήσεις αποκαλύπτουν πολλά για τη σχέση ανάμεσα στη διέγερση και τη σημαντική αντίδραση, δηλαδή τη σωματική απόδοση.

Η κλασική ερμηνεία αυτής της σχέσης, που αναπτύχθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1940, ονομάζεται θεωρία της παρόρμησης. Στην πιο απλοποιημένη μορφή της υποθέτει ότι η απόδοση είναι ευθέως ανάλογη με το επίπεδο της διέγερσης. Για δραστηριότητες ρουτίνας (για ένα έργο που δεν χρειάζεται ιδιαίτερη δεξιοτεχνία) η απόδοση αναμένεται να βελτιωθεί καθώς αυξάνεται η διέγερση, λίγο- πολύ με τον τρόπο που φαίνεται στην εικόνα 5.1. Αυτό το απλό μο­ντέλο εξηγεί ως ένα βαθμό γιατί οι έμπειροι παίκτες τα καταφέρ­νουν καλύτερα από τους πρωτάρηδες: καθώς η πίεση αυξάνεται, ή το έργο γίνεται πιο απαιτητικό από άποψη τεχνικής, οι λιγότερο έμπειροι παίκτες κάνουν περισσότερα λάθη, με συνέπεια να πέφτει η απόδοσή τους. Ωστόσο, γρήγορα έγινε αντιληπτό ότι αυτό το μο-

175

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ντέλο είχε περιορισμένη εφαρμογή. Για παράδειγμα, ακόμα και οι κορυφαίοι παίκτες δεν μπορούν να διατηρήσουν επ’ άπειρον την καλή τους απόδοση, οπότε, προφανώς, κάττοια στιγμή η προσπά- θειά τους φτάνει στο ζενίθ και ακολουθεί βαθμιαία πτώση. Οι ψι>- χολόγοι προσανατολίστηκαν σε ένα μοντέλο που αντανακλούσε αυ­τό το γεγονός (εικόνα 5.2) το οποίο, για προφανείς λόγους, αναφέ- ρεται συχνά ως «μοντέλο του αντεστραμμένου U». Σύμφωνα με αυ­τό, υπάρχει ένα βέλτιστο επίπεδο διέγερσης, πέρα από το οποίο ενεργοποιείται ένα είδος νόμου που διαμορφώνει ολοένα μειοΰμε- νες αποδόσεις. Η απόδοση πέφτει, μολονότι η διέγερση ίσως συνε-

176

ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ Η ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ

χίζει ν’ αυξάνεται και πάνω απ’ αιπό το σημείο, οπότε το πρόβλημα για τους ψυχολόγους των ομάδων ή τους προπονητές, είναι να βρουν το σωστό επίπεδο διέγερσης για έναν συγκεκριμένο παίκτη που αναλαμβάνει μια συγκεκριμένη προσπάθεια. Αυτό το επίπεδο δεν μπορεί να είναι ίδιο για όλους τους παίκτες και για όλες τις σω­ματικές απαιτήσεις- για παράδειγμα, το επίπεδο της διέγερσης για έναν ποδοσφαιριστή που ολοκληρώνει ένα σπριντ 20 μέτρων με ένα επιτυχημένο τάκλινγκ, δεν είναι ίδιο με το επίπεδο της συγκέντρω­σης που απαιτείται για να μετατραπεί ένα πέναλτι ή ένα φάουλ σε γκολ. Η υπερβολική διέγερση -όπως αυτή που προκάλεσαν οι θεα­τρινισμοί του Ντούντεκ σε κάποιους από τους παίκτες της Μίλαν- είναι αντιπαραγωγική, με τίμημα τη βαθμιαία πτώση της απόδοσης. Αν η διέγερση επεκταθεί πολύ πάνω από το βέλτιστο, ίσως ακολου­θήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα (εικόνα 5.3). Σ ’ αυτή την περίπτωση το υποκείμενο εισέρχεται σε μια κατάσταση όπου ακόμα και η παραμικρή περαιτέρω αύξηση της διέγερσης προκαλεί -όχι σταδιακή, αλλά- κάθετη πτώση της απόδοσης. Οι ψυχολόγοι ονο­μάζουν αυτό το φαινόμενο θεωρία της καταστροφής, ή αλλιώς «μπλοκάρισμα», και πέρα από ένα συγκεκριμένο όριο, τα υποκείμε­να είναι συχνά εντελώς ανίκανα να ανακάμψουν. Το στοιχείο αυτό αναδείχιηκε στην αποτυχία της μαραθωνοδρόμου Πόλα Ράντκλιφ, στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, όπου το μέγεθος του έργου

177

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

που έπρεπε να φέρει σε πέρας και η αδυναμία της να παραγάγει περισσότερη ενέργεια, οδήγησαν στις αναπόφευκτες συνέπειες και στην κατάρρευση της.

Πριν εξετάσουμε τα μέτρα που σχεδιάστηκαν προκειμένου να μειωθούν τα καταστροφικά αποτελέσματα της νευρικότητας που προκαλείται από τη διέγερση, είναι σημαντικό να επικεντρώσουμε στο άτομο, αφού η νευρικότητα είναι συνδεδεμένη με την προσωπι­κότητα. Στις πιο πρώιμες απόπειρες, χρησιμοποιήθηκαν γι’ αυτό τον σκοπό ερωτηματολόγια όπως αυτά που έφτιαξε ο 'Εισενκ. Το ερωτηματολόγιο, αρχικά, μετρούσε την προσωπικότητα με δύο μό­νο χαρακτηριστικές ερωτήσεις που αφορούσαν την εξωστρέφεια και τον νευρωτισμό. Οι εξωστρεφείς είναι κοινωνικά άτομα, προσω­πικότητες που επιζητούν την προσοχή. Οι νευρωτικοί παρουσιά­ζουν υψηλά επίπεδα νευρικότητας. Και για τα δύο χαρακτηριστικά υπάρχουν οι αντίθετες τάσεις: η εσωστρέφεια και η σταθερότητα.

Μ ε βάση το Ερωτηματολόγιο Προσωπικότητας του Έισενκ (ΕΠΕ), οι προσωπικότητες των αθλητών μπορούν να αποτυπωθούν σε διαγράμματα όπως αυτό της εικόνας 5.4. Το συγκεκριμένο διά­γραμμα, μάλιστα, αποτυπώνει πραγματική αξιολόγηση (Ντέιβι, 1987) μιας ομάδας του αυστραλέζικου φούτμπολ, που αποτελείται από παίκτες οι οποίοι δεν φημίζονται για την ατολμία στον τρόπο παιχνιδιού τους. Κάθε μαρκαρισμένο σημείο αντιπροσωπεύει έναν συγκεκριμένο παίκτη της ομάδας. Τα αποτελέσματα είναι αποκα­λυπτικά, με την έννοια ότι, συνολικά, η ομάδα επιδεικνύει νευρωτι- κές-εξωστρεφείς τάσεις. Η μέση νευρικότητα μετρήθηκε στο 70 και η μέση εξωστρέφεια στο 65, ενώ η καθεμία αποτιμήθηκε σε κλίμα­κα από 0 έως 100. Οι παίκτες του αυστραλέζικου φούτμπολ, ως συ­νομοταξία, έχουν καταγραφεί εδώ και μια δεκαετία με επιδόσεις που κυμαίνονται γύρω από το 60 κατά μέσο όρο και στις δυο κατη­γορίες, οπότε η ομάδα που μετρήθηκε επέδειξε σημαντικά μεγαλύ­τερη νευρικότητα από τον μέσο όρο. Πράγματι, κάθε φορά που η υπερβολική νευρικότητα στεκόταν εμπόδιο στην απόδοσή της, αυ­τή η ομάδα αποτύγχανε συστηματικά στις μεγάλες διοργανώσεις.

178

ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ Ή ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 5.4 Προφίλ προσωπικότητας για παίκτες τον αυστραλέζικου φοντμπολ (σύμφωνα με τον Ντέφι).

Αντιθέτως, οι νικήτριες ομάδες μετρήθηκαν περίπου στο 50 έως 55 στην αξιολόγηση νευρικότητας-εξωστρέφειας του ΕΠΕ - επίπεδα σημαντικά χαμηλότερα από αυτά της ομάδας που φαίνεται στην καταμέτρηση της εικόνας 5.4.

Υπάρχουν πολλά είδη ελέγχου για την αξιολόγηση της νευρικό­τητας στα ομαδικά και στα ατομικά αθλήματα, όπως το ΤΝΑΔ (Τεστ Νευρικότητας Αθλητικού Συναγωνισμού) και το ΠΚΔ (Προφίλ των Καταστάσεων της Διάθεσης). Μολονότι είναι παρακινδυνευμένο να εικάσουμε την αθλητική επιτυχία με βάση τα διάφορα τεστ προσω­πικότητας, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πως η υπερβολική νευρικό­τητα επηρεάζει δυσμενώς την απόδοση, και ότι η μείωσή της θα ωφελούσε τον αθλητή. Ωστόσο, οποιαδήποτε τέτοια παρέμβαση θα πρέπει να λάβει υπόψη της το γεγονός ότι δεν υπάρχει προσωπικό- τητα-πρότυπο. Αν και μάλλον αληθεύει ότι μια ομάδα εσωστρεφών

179

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

νευρωτικών θα ήταν απίθανο να σαρώσει τα πάντα στο διάβα της, αυτό δεν σημαίνει ότι τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, σε μεμονω­μένες περιπτώσεις, δεν μπορούν να επηρεάσουν θετικά. Το πρόβλη­μα για τους προπονητές έγκειται στο ότι οι εσωστρεφείς, νευρικοί παίκτες φτάνουν νωρίτερα στο ζενίθ της διέγερσης και με πολύ λιγό- τερα ερεθίσματα απ’ ό,τι οι συμπαίκτες τους. Αντιθέτως, ίσως χρεια­στούν περισσότερες παρεμβάσεις -όταν τα αποτελέσματα της υπερ­διέγερσης αρχίζουν να επηρεάζουν άσχημα την απόδοσή τους- προ­κειμένου να ηρεμήσουν και να συγκεντρωθούν εκ νέου.

Η προώθηση της αρχικής διέγερσης δεν αποτελεί πρόβλημα στην προπόνηση. Σε γενικές γραμμές, σωματική άσκηση διάρκειας περίπου πέντε λεπτών, που εκτελείται με προσήλωση, μπορεί να φέρει τον παίκτη στην επιθυμητή κατάσταση, οπότε οι ακραίες μέ­θοδοι μάλλον περιττεύουν. Οι μέθοδοι αυτές ξεκινούσαν στο πα­ρελθόν με δυνατή, εμψυχωτική μουσική, συνέχιζαν με παραινέσεις συναισθηματικού χαρακτήρα από τους τεχνικούς διευθυντές και τους προπονητές, και έφταναν μέχρι την απαξίωση και τη σπίλωση των αντιπάλων. Ακόμη και ένας πολύ επιτυχημένος προπονητής της αγγλικής Πρέμιερσιπ καταφεύγει στην εκφώνηση των εντολών με τη μέθοδο «μύτη με μύτη» (που θυμίζει τον λοχία-εκπαιδευτή ο οποίος φωνάζει με όλη την ένταση της φωνής του, τις διαταγές του, μπροστά στο πρόσωπο του νεοσύλλεκτου).

Όταν η νευρικότητα φτάσει σε επικίνδυνα επίπεδα, η παρέμβα­ση μπορεί να κριθεί εξαιρετικά δύσκολη, και πρέπει πάντα να έχου­με κατά νου ότι ίσως χρειαστεί να βρουν οι παίκτες μόνοι τους τον τρόπο για να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα. Όμως, ούτε κι αυτό εί­ναι εύκολο -κανείς δεν είναι ο καλύτερος κριτής της δικής του ψυ­χολογικής κατάστασης- οπότε ίσιος χρειαστεί αρκετός καιρός εκ­μάθησης και αυτο-ελέγχου προτού ο αθλητής εφαρμόσει στον ίδιο του τον εαυτό συγκεκριμένες τεχνικές, και μάλιστα στη διάρκεια ενός έντονου ανταγωνισμού. Ωστόσο, υπάρχουν αρκετές αποτελε­σματικές μέθοδοι προεργασίας, όπως η στοχοποίηση, η χαλάρωση, η φαντασία και ο εσωτερικός μονόλογος.

180

ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ Η ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ

Η στοχοποίηση εφαρμόζεται ευρέως στον αθλητισμό, καθώς και σε πολλούς κλάδους της διοίκησης. Στην πιο βασική μορφή της έχει σκοπό να χωρίσει έργα πολύπλοκα, που η διεκπεραίωσή τους προκαλεί φόβο, σε συστατικά στοιχεία που επιδέχονται έλεγχο, έτσι ώστε να μειωθεί το άγχος που προξενεί η συνολική εικόνα. Στον αθλητισμό -και ειδικά από τη σκοπιά του αθλητή- είναι πολύ σημαντικό να διαχωρίζονται οι στόχοι που αφορούν την απόδοση από τους στόχους που αφορούν το αποτέλεσμα. Οι τελευταίοι προσδιορίζονται συνήθως με βάση τα κριτήρια νίκη/ήττα και μπο­ρούν να οδηγήσουν στην απώλεια του προσωπικού κινήτρου, αφού σπανίως βρίσκονται υπό τον έλεγχο ενός μεμονωμένου παίκτη: πώς θα μπορούσε οποιοσδήποτε παίκτης να θέσει ως προσωπικό στόχο να κερδίσει έναν συγκεκριμένο αγώνα, ή να σηκώσει το Παγκόσμιο Κύπελλο; Κυνηγώντας τους στόχους που αφορούν τα αποτελέσμα­τα, τα άτομα μπορεί να εργάζονται με ιδιαίτερη προσήλωση, βελ­τιώνοντας σημαντικά την προσωπική τους απόδοση. Σε αυτό το σημείο η αποτυχία προκαλεί σε πολύ μεγάλο βαθμό την απώλεια κινήτρου και οδηγεί σ ’ έναν φαύλο κύκλο αμφιβολίας, νευρικότητας και ανανέωσης της αποτυχίας, με τάση για διαρκή επιδείνωση.

Οι στόχοι που αφορούν την απόδοση είναι εφικτοί. Για παρά­δειγμα, ένας παίκτης μπορεί να θέσει ως προσωπικό στόχο να βελ­τιώσει το ποσοστό ευστοχίας στα πέναλτι κατά την προπόνηση, από 50% σε 75% , μέσα σ’ ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Από μια τέτοια διαδικασία προκύπτουν δυο σημαντικά οφέλη: αφε­νός αυξάνεται η τεχνική δεινότητα και η αυτοπεποίθηση, αφετέρου επιτυγχάνεται η απαιτούμενη βελτίωση της απόδοσης, οπότε είναι λιγότερο πιθανό να «βραχυκυκλώσει» ο παίκτης όταν παρουσιαστεί η πραγματική κατάσταση. Συχνά, για να αναφερθούν στη στοχο­ποίηση που αφορά την απόδοση, οι προπονητές χρησιμοποιούν το μοντέλο της «κλίμακας». Τα μεμονωμένα σκαλοπάτια αντιπροσω­πεύουν επί μέρους έργα, και οι παίκτες επιτυγχάνουν τον επιθυμητό στόχο με ένα σταθερό, ελεγχόμενο ανέβασμα. Η μέθοδος αυτή συμ­βάλλει πολύ στη μείωση της σωματικής νευρικότητας, επειδή τόσο

181

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

η τεχνική όσο και η αυτοπεποίθηση ενισχύονται σημαντικά με αυτή την «αυξητική» διαδικασία.

Οι μέθοδοι χαλάρωσης, που σκοπό έχουν να ξεπεραστεί η νευ­ρικότητα, χωρίζονται σε δύο τύπους: την «κίνηση προς το κέντρο» και τη «σταδιακή χαλάρωση των μυών». Σημαντικός στόχος και των δύο είναι να ελαττώσουν τη νευρικότητα που σχετίζεται με τη διέ­γερση, μειώνοντας τη μυϊκή υπερένταση, τους καρδιακούς ρυθμούς και τη γρήγορη αναπνοή. Στην κίνηση προς το κέντρο, η αναπνοή εστιάζεται στην κοιλιακή χώρα, όπου βρίσκεται κατά προσέγγιση το κέντρο βάρους του ανθρώπου. Η κίνηση προς το κέντρο εστιάζει τη σκέψη σ’ έναν συγκεκριμένο στόχο, μακριά από αρνητικά αισθή­ματα που αποσπούν την προσοχή. Η εστίαση στο κέντρο βάρους βοηθά στον έλεγχο των κινήσεων του σώματος, ενισχύοντας τη δια­δικασία. Στην κίνηση προς το κέντρο, τα άτομα ακολουθούν έναν κύκλο αναπνοής: εισπνέω-εκπνέω-επικεντρώνω-χαλαρώνω. Η ακο­λουθία μπορεί να ολοκληρωθεί με μια νοητική παρακίνηση να εστιαστεί η προσοχή σε μια συγκεκριμένη κίνηση, ενώ ο παίκτης παραμένει επικεντρωμένος. Η σταδιακή μυϊκή χαλάρωση (ΣΜΧ) είναι μια πιο περιεκτική διαδικασία, που περιλαμβάνει εναλλάξ, τέ­ντωμα και χαλάρωμα των μεγαλύτερων μυϊκών συνόλων. Η υπερέ­νταση μειώνεται σταδιακά, επειδή οι μύες τείνουν να «υπερβαίνουν τα όριά τους», χαλαρώνοντας περισσότερο κι από το αρχικό επίπε­δο όταν σταματήσει η εσκεμμένη σύσπαση. Η ΣΜ Χ μπορεί να αποδειχτεί πολύτιμη σε περιπτώσεις όπου η επικέντρωση δεν επαρκεί για τη μείωση της νευρικότητας, παρόλο που και οι δυο μέ­θοδοι απαιτούν σημαντική μελέτη και εξάσκηση πριν μπορέσουν να εφαρμοστούν αυθόρμητα στον πραγματικό συναγωνισμό.

Η φαντασία, όπου τα υποκείμενα παράγουν μια ρεαλιστική νοητική εικόνα των επιθυμητών ενεργειών, είναι μια από τις πιο ισχυρές τεχνικές στην ψυχολογία για τη βελτίωση της απόδοσης στον αθλητισμό. Το τεράστιο πλεονέκτημά της είναι ότι αποφορτί­ζει τη δραστηριότητα, με άλλα λόγια, επιτρέπει στους παίκτες να εξασκήσουν μια ικανότητα χωρίς να νιώθουν την αίσθηση της ανε­

182

ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ Η ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ

πάρκειας ή της αποτυχίας. Η νοητική εξάσκηση ερεθίζει επίσης το νευρικό σύστημα και τους μύες, λίγο-πολύ με τον ίδιο τρόπο που τα ερεθίζει και η εκτέλεση ενός πραγματικού έργου- ο όρος «μυϊκή μνή­μη» επινοήθηκε για να περιγράφει αυτή τη διαδικασία. Όμως, για να φέρει αποτελέσματα η νοητική εξάσκηση θα πρέπει να είναι τό­σο παραστατική και τόσο ρεαλιστική, όσο και η πραγματική κίνη­ση. Η τεχνική αυτή αποδίδει καλύτερα με ξεχωριστές δραστηριότη­τες που στόχο έχουν μια αυτοτελή ενέργεια- προφανώς, θα ήταν αδύνατον, σε οποιαδήποτε περίπτωση, να δοκιμαστούν νοητικά οι μυριάδες μεμονωμένες διαδικασίες ενός ολοκληρωμένου αγώνα. Για να αναπτύξουν αυτές τις τεχνικές, σι παίκτες ξεκινούν συχνά με μία από τις μεθόδους χαλάρωσης που μόλις περιγράψαμε. Στη συνέ­χεια, η επιδιωκόμενη κίνηση, μαζί με όλες τις συνιστώσες της, οπτι- κοποιείται τόσο εσωτερικά -βλέποντας όλες τις ενέργειες όπως θα εμφανίζονταν μέσα από τα μάτια του ίδιου του εκτελεστή- όσο και από εξωτερική σκοπιά, δηλαδή όπως θα έβλεπε ένας παρατηρητής τον παίκτη που τις εκτελούσε. Η φαντασία συνδυάζεται δυναμικά με την ανάκληση στη μνήμη, στις περιπτώσεις όπου μια κίνηση ή μια ενέργεια έχει εκτελεστεί άψογα κάποια στιγμή στο παρελθόν. Η καλύτερη εγχάραξη στη μνήμη επιτυγχάνεται όταν υπάρχει δια­θέσιμο φιλμ ή βίντεο του πραγματικού γεγονότος. Η συγκεκριμένη τεχνική είναι ιδιαιτέρως χρήσιμη σε στημένες φάσεις, όπως τα φάουλ και τα πέναλτι, καθώς υπάρχει συνήθως ο χρόνος να χρησιμοποιη­θεί μία από τις μεθόδους μείωσης του άγχους και να ακολουθήσει μια γρήγορη νοητική επανάληψη των επιθυμητών ενεργειών σ’ αυ­τές τις περιπτώσεις.

Ο εσωτερικός μονόλογος, μια άλλη μέθοδος που επηρεάζει την ψυχική διάθεση του παίκτη, καταγίνεται με τα προσωπικά αισθήμα­τα -τα οποία προκαλούν συμπεριφορές και ενέργειες- όμως, για να φέρει αποτελέσματα, πρέπει να είναι θετικός. Ακόμα και μια σκέψη που εμφανίζεται να δίνει κίνητρα, αν προωθηθεί προς λάθος κατεύ­θυνση, μπορεί να οδηγήσει στη νευρικότητα και στην αποτυχία. Για παράδειγμα, ο Σεβτσένκο μπορεί να έφτασε στο σημείο του πέναλ-

183

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

τι με προφανώς θετικές σκέψεις, όπως, λόγου χάρη, «Αν σκοράρω, τότε θ’ αναγκάσουμε τη Λίβερπουλ να βασιστεί σε ένα και μόνο πέ­ναλτι και αν το χάσει, θα μπούμε και πάλι στο παιχνίδι της νίκης!» Νοερώς, ο παίκτης εστιάζει στην αρνητική ιδέα να μη χάσει το πέ­ναλτι, και όχι στη θετική πρόθεση να σκοράρει. Παρά τις καλές προθέσεις του, η εικόνα της αποτυχίας κυριαρχεί, παράγοντας τη γνωστή αντίδραση της συμπεριφοράς. Περπατώντας από το κέ­ντρο προς το σημείο του πέναλτι, θα μπορούσε να είχε σκεφτεί, «Στείλε την μπάλα δεξιά, στο ύψος του ώμου, στη γωνία», θα μπο­ρούσε να σπτικοποιήσει τη σκέψη του και πριν αρχίσει να τρέχει προς την μπάλα, θα επαναλάβανε στον εαυτό του, «Δεξιά, ώμος, γωνία». Σχεδόν οποιαδήποτε θετική, καταφατική δήλωση σχετικά με μια επικείμενη ενέργεια, είναι καλύτερη από το να επιμένουμε σε αρνητικές δηλώσεις και να σκεφτόμαστε τις επιπτώσεις της αποτυ­χίας. Αλλά αν θέλουμε μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα, ο εσωτερι­κός μονόλογος δεν θα πρέπει να επαφίεται στην έμπνευση της στιγ­μής, αλλά να σχεδιάζεται προσεκτικά, με βάση προηγούμενες εμπειρίες, και να συνδυάζεται αρμονικά με τις συγκεκριμένες κατα­στάσεις που αντιμετωπίζει τακτικά ο παίκτης. Η τεχνική αυτή είναι ιδιαιτέρως χρήσιμη για την επαναφορά της προσοχής στη διάρκεια αποφασιστικών στιγμών: για τους αμυντικούς όταν πρέπει να μαρ- κάρουν σωστά στις επικίνδυνες στημένες φάσεις, και για τον επιθε­τικό όταν πρόκειται να εκτελέσει ένα απαιτητικό φάουλ.

Όλες αυτές οι τεχνικές είναι σχεδιασμένες για να διατηρούν ή να αποκαθιστούν το καίριο επίπεδο της διέγερσης που δίνει στους παί­κτες τη δυνατότητα να ενεργούν αποτελεσματικά υπό πίεση, αιπό το σημαντικό αίσθημα της ροής ή της κεκτημένης ταχύτητας, όπου όλα είναι υπό έλεγχο και τίποτα δεν φαίνεται αδύνατον. Όμως, όπως είπαμε ήδη, οι αντίπαλοι δεν είναι υποχρεωμένοι να συμφωνή­σουν μ’ αυτό το σχέδιο. Αν μπορούν να μειώσουν την απόδοση του αντιπάλου, βγάζοντάς τον απ’ αυτή τη βολική ψυχική κατάσταση -κατά προτίμηση κινούμενοι μέσα στο πλαίσιο των κανονισμών- θα το κάνουν. Ωστόσο, το πιο αξιοπρόσεκτο γνώρισμα της τελευταίας

184

ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ Η ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ

δεκαετίας είναι το πώς αυτή η τακτική έχει επεκταθεί από τους παί­κτες και το γήπεδο στα ΜΜΕ, και με πόση απόλαυση παίζονται αυ­τά τα εγκεφαλικά παιχνίδια ανάμεσα στα προπονητικά κλιμάκια.

Το παιχνίδι ξεκινά με μια πολύ οικεία μορφή. Η Ομάδα Ψ είναι μια ανερχόμενη δύναμη που αντιπαλεύει την κορυφαία ομάδα, τη X, για τον τίτλο του πρωταθλητή. Ο Προπονητής της Ομάδας Ψ ανακοινώνει δημοσίως με μετριοπάθεια: «Δεν είμαστε ούτε κατά διάνοια αρκετά καλοί ώστε να διεκδικήσουμε από την Ομάδα X τον τίτλο σε αυτή την αγωνιστική περίοδο». Η δήλωση αυτή υφίσταται κάποιες ανεπαίσθητες αλλαγές, όταν τα Μ Μ Ε συγκρίνουν τις δυ­νατότητες της Ομάδας Ψ με εκείνες της Ομάδας X, και ζητούν από τον Προπονητή της ομάδας X να τις σχολιάσει. Ό πω ς είναι αναμενόμενο, περιορίζεται σε μερικά ήπια σχόλια, αλλά το μήνυμα, τώρα, είναι ελαφρώς διαφοροποιημένο: η Ομάδα Ψ δεν είναι αρκε­τά καλή, και ο Προπονητής της Ομάδας X συμφωνεί. Ο Προπονη­τής της Ομάδας Ψ ορμά εξοργισμένος στα αποδυτήρια της ομάδας του πριν από το κρίσιμο παιχνίδι με την Ομάδα X. «Ακούσιε με όλοι σας!» φωνάζει. «Λένε πως δεν είμαστε αρκετά καλοί - ε, λοι­πόν, θα τους δείξουμε εμείς!» Κι έτσι, μέσα από την αρχική αρνητι­κή αξιολόγηση των ικανοτήτων της από τον ίδιο της τον Προπονη­τή, η Ομάδα Ψ αποκτά ένα θετικό κίνητρο. Μπορεί η Ομάδα Ψ να αποκτήσει αρχικά ένα σημαντικό προβάδισμα στην κούρσα του πρωταθλήματος. Ή , μπορεί η Ομάδα Ψ να αγωνίζεται ταυτοχρό- νως σε πολλές μεγάλες διοργανώσεις, ή να επιδιώκει να καταρρίψει το ρεκόρ των συνεχόμενων νικών. Τώρα πρέπει να παρέμβει ο Προπονητής της Ομάδας X: «Είναι δύσκολο να βρίσκεσαι σ’ αυτή τη θέση», δηλώνει. «Έχουμε βρεθεί κι εμείς σ’ αυτή τη θέση και ξέ­ρουμε πόσο εύκολο είναι να τα τινάξεις όλα στον αέρα όταν λει­τουργείς υπό πίεση». Το τι θα συμβεί μετά, εξαρτάται από την ψυ­χική αντοχή του Προπονητή της Ομάδας Ψ.

Ένα τέτοιο περιστατικό -που δεν είναι βέβαια το μοναδικό- συ­νέβη κατά τη διάρκεια της κούρσας του αγγλικού πρωταθλήματος, το 1996. Η Νιούκαστλ Γιουνάιτεντ είχε «χτίσει» μια σημαντική δια­

185

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

φορά πόντων από τη Μάντοεστερ Γιουνάιτεντ, η οποία φαινόταν να είναι διαφορά ασφαλείας, μέχρι που ο 'Αλεξ Φέργκιουσον αποφά­σισε να ρίξει το δόλωμα στον προπονητή της Νιούκαστλ, τον Κέβιν Κίγκαν. Σύμφωνα με τον Φέργκιουσον, λοιπόν, η πρωτοπορία της Νιούκαστλ οφειλόταν στο γεγονός ότι οι άλλες ομάδες έπαιζαν πολύ πιο παθιασμένα εναντίον της Μάντοεστερ, παρά εναντίον της Νιού­καστλ. Φυσικά, μια τόσο γελοία δήλωση δεν θα έπρεπε να ληφθεί σοβαρά υπόψη, όπως και οι άλλοι, εξίσου γελοίοι ισχυρισμοί του πα­νέξυπνου Σκοτσέζου, πως τάχα οι διαιτητές δεν καταλόγιζαν συχνά πέναλτι υπέρ της Μάντοεστερ, ότι δεν κρατούσαν αρκετά λεπτά κα­θυστερήσεων στο τέλος του αγώνα για τις διακοπές και τις αλλαγές, και ούτω καθεξής. Όλα αυτά ήταν χοντροκομμένες δηλώσεις, αλλά ο Κίγκαν τσίμπησε το δόλωμα. Μετά από ένα παιχνίδι στο οποίο η Νιούκαστλ κατάφερε με δυσκολία να κερδίσει τη Αιντς Γιουνάιτεντ, ξέσπασε· με φωνή τρεμάμενη δήλωσε σε ένα κανάλι εθνικής εμβέλειας: «Νομίζω ότι θα πρέπει να στείλετε την κασέτα αυτού του αγώνα στον Άλεξ Φέργκιουσον - αυτό (εννοώντας την απόδοση της Αιντς) δεν είναι που θέλει; Δεν μπορείς να λες κάτι τέτοιο για τη Αιντς. Θα χαιρόμουν πολύ αν μπορούσαμε να τους νικήσουμε. Έχει πέσει πο­λύ χαμηλά στην εκτίμησή μου... Θα χαρώ πολύ αν τους νικήσουμε. Πάρα πολύ». Αυτά τα μικρά «αν» είναι τα αποκαλυπτικά στοιχεία, οι κορυφές ενός τεράστιου παγόβουνου αμφιβολίας, και αυτά που πι­θανότατα σφράγισαν τη μοίρα της Νιούκαστλ. Αν ένας προπονητής δεν μπορεί να εκφράσει προσωπική αυτοπεποίθηση, πώς θα δώσει κίνητρο στην ομάδα του; Πραγματικά, η Μάντοεστερ Γιουνάιτεντ προσπέρασε στη συνέχεια τη Νιούκαστλ, η οποία τερμάτισε δεύτε­ρη στο πρωτάθλημα του 1996.

Όμως, δεν πέφτουν όλοι οι προπονητές στην παγίδα. Ο Αρσέν Βενγκέρ της Άρσεναλ έχει υποστεί κι αυτός, όπως ο Κίγκαν, την αποσταθεροποιητική τακτική του Φέργκιουσον, αλλά σε αντίθεση με τον Κίγκαν, κατάφερε να διατηρήσει την ισορροπία του, επι- στρέφοντας και με το παραπάνω τα «βέλη» που εκτόξευσε ο Φέρ- γκιουσον. Όταν, μετά από μια πρόωρη έξοδο από το Τσάμπιονς

186

ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ Ή ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ

Λιγκ, το 2002, ο Φέργκιουσον δήλωσε πως η ομάδα του ήταν η κα­λύτερη στο αγγλικό πρωτάθλημα από τα περασμένα Χριστούγεννα, ο Βενγκέρ σχολίασε χαριτολογώντας: «Όλοι νομίζουν πως έχουν την ωραιότερη σύζυγο στο σπίτι». Αιπό το μάλλον αποφθεγματικό σχόλιο έκανε τον Σκοτσέζο να σωπάσει, κι ίσως αυτός είναι ο καλύ­τερος τρόπος για να «ανταποδώσει κάποιος τα πυρά» στα παιχνίδια του μυαλού, απλώς και μόνο για να πατσίσει με τον αντίπαλο.

Οι ψυχολογικές αλληλεπιδράσεις, εξίσου αποκαλυπτικές, βοη­θούν να κατανοήσουμε την πιο σκοτεινή πλευρά του ποδοσφαίρου, καθώς και κάθε λογής βιαιότητες. Τα χειρότερα περιστατικά συνδέο­νται με τον ποδοσφαιρικό χουλιγκανισμό. Τρία μόνο από τα πολλά γνωστά παραδείγματα, αρκούν για να πάρουμε μια ιδέα, πόσο βα­θιά έχει εισχωρήσει αυτή η συμπεριφορά στο ποδόσφαιρο και πόσο περιφερειακά συνδέονται κάποιες φορές αυτές οι ενέργειες με το ίδιο το παιχνίδι.

Το πρώτο παράδειγμα αφορά την τραγωδία στο Στάδιο Χέιζελ, στις 29 Μάίου του 1985, όταν χάθηκαν 39 ζωές μετά από επίθεση των οπαδών της Λίβερπουλ κατά των οπαδών της Γιουβέντους, κα­θώς δεν είχε γίνει διαχωρισμός των φιλάθλων, οι οποίοι κάθονταν σε διπλανές κερκίδες. Ω ς δεύτερο βίαιο περιστατικό μπορούμε να αναφέρουμε τη σύγκρουση μεταξύ οπαδών του Άγιαξ και της Φέγε- νορντ, τον Μάρτιο του 1997. Το γεγονός αυτό συνδεόταν μόνο ει­κονικά μ’ έναν αγώνα ποδοσφαίρου. Η ολλανδική Αστυνομία ακο­λουθούσε μια ομάδα οπαδών της Φέγενορντ στον δρόμο προς το γήπεδο, αλλά περίμενε μια βίαιη σύγκρουση με οπαδούς του Άγιαξ σε κάποιο σημείο της διαδρομής, μολονότι ο Αγιαξ δεν αντιμετώπι­ζε τη Φέγενορντ εκείνη την ημέρα. Οι χούλιγκαν, πάνω από εκατό, εγκατέλειψαν τα αυτοκίνητά τους σ’ έναν αυτοκινητόδρομο, πέρα- σαν απέναντι σ’ ένα προκαθορισμένο σημείο και άρχισαν να συ­μπλέκονται με τους συγκεντρωμένους οπαδούς του Αγιαξ, με σιδη- ρολοστούς, σφυριά, ρόπαλα και αλυσίδες. Ένας άντρας σκοτώθηκε και πολλοί τραυματίστηκαν σοβαρά. Τ ο τελευταίο παράδειγμα αφορά ένα γεγονός που συνέβη στις 9 Ιουνίου του 2002 στη Μό­

187

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

σχα, 8.000 χιλιόμετρα μακριά από τον τόπο που γινόταν ο αγώνας. Οι οπαδοί παρακολουθούσαν τον αγώνα του Παγκοσμίου Κυπέλ­λου ανάμεσα στη Ρωσία και την Ιαπωνία σε μια γιγάντια υπαίθρια οθόνη, κοντά στην Κόκκινη Πλατεία. Μετά την ήττα της Ρωσίας ξέσπασαν ταραχές ανάμεσα στους θεατές, που, απ’ όσο γνωρίζου­με, ήταν αποκλειστικά Ρώσοι. Δύο άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους και 50 τραυματίστηκαν σοβαρά. Πρόκειται, φυσικά, για ακραίες περιπτώσεις, αλλά πολλά παρόμοια παραδείγματα, που υποδηλώ­νουν διάφορους βαθμούς βίαιης συμπεριφοράς, θα μπορούσαν να αναφερθούν σχεδόν από κάθε μέρος του κόσμου όπου παίζεται το επαγγελματικό ποδόσφαιρο.

Επίσης, υπάρχει και το φαινόμενο της βίας από ολόκληρη την ομάδα, που ευτυχώς είναι σπάνιο στις μέρες μας. Τέτοια παραδείγ­ματα περιλαμβάνουν τους συνεχόμενους καβγάδες ανάμεσα στους Βραζιλιάνους και τους Ούγγρους στο Παγκόσμιο Κύπελλο του 1954, στην Ελβετία, και την επανάληψη σε αγώνα του Παγκοσμίου Κυπέλ­λου στο Σαντιάγκο, το 1962, όταν Ιταλοί και Χιλιανοί «πλακώθηκαν» μέχρι τελικής πτώσεως. Στα μέσα της δεκαετίας του 1960, οι παίκτες της Λιντς Γιουνάιτεντ -φημισμένοι σε όλη την Ευρώπη για το δυναμι­κό παιχνίδι τους- αποβλήθηκαν δυο φορές, συλλήβδην, μαζί με τους αντιπάλους τους, προκειμένου να ηρεμήσουν τα πνεύματα.

Αφορμή για τέτοιου είδους επεισόδια είναι κάποια μεμονωμένα περιστατικά που συμβαίνουν στη διάρκεια του αγώνα -κολάσιμα με βάση τους κανόνες που οριοθετούν τη βίαιη συμπεριφορά- όμως ποτέ δεν φτάνουν σε σφοδρότητα τη βία των χούλιγκανς. Παρ’ όλα αυτά, έχουν καταγραφή' κάποια θεαματικά και πολύ άσχημα παρα­δείγματα. Στις 25 Ιανουαρίου του 1995, ο Ερίκ Καντονά της Μά­ντσεστερ Γιουνάιτεντ αποβλήθηκε στη διάρκεια του αγώνα εναντίον της Κρίσταλ Πάλας· τη στιγμή της αποχώρησής του επιτέθηκε με κινήσεις Κουνγκ-Φου σ’ έναν θεατή ο οποίος είχε κατέβει στο μπρο­στινό μέρος της κερκίδας για να αντιπαρατεθεί μαζί του. Η βία μέσα στο γήπεδο είναι συνηθισμένο φαινόμενο. Το χειρότερο περιστατι­κό, εδώ και πολλά χρόνια, συνέβη τον Απρίλιο του 2001, όταν ο Ρόι

ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ Ή ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ

Κιν της Μάντοεστερ Γιουνάιτεντ τραυμάτισε τον Αλφ-Ίνγκε Χάα- λαντ της Μάντοεστερ Σίτι με ένα δολοφονικό χτύπημα και με τα δύο πόδια. Στην αυτοβιογραφία του ο Κιν παραδέχτηκε το παρά­πτωμά του, αλλά στις συνεντεύξεις του δεν έδειξε καμιά μεταμέλεια, αφήνοντας να εννοηθεί ότι θα το ξανάκανε υπό τις ίδιες συνθήκες.

Αλλά ούτε και οι προπονητές είναι αμέτοχοι στη βία. Ο μακαρί­της Μπράιαν Κλαφ, εξαγριωμένος από την εισβολή των φιλάθλων στον αγωνιστικό χώρο, γρονθοκόπησε έναν θεατή ενώ η φάση κα­ταγραφόταν από το BBC. Ωστόσο, το πιο γνωστό περιστατικό απ’ όλα συνέβη στις 15 Φεβρουαρίου του 2003, όταν ο σερ Αλεξ Φέρ- γκιουσον παραδέχτηκε ότι κλότσησε ένα παπούτσι μέσα στα απο­δυτήρια της Μάντοεστερ Γιουνάιτεντ, το οποίο απογειώθηκε και έσκισε το φρύδι του Ντέιβιντ Μπέκαμ.

Τέλος, υπάρχει αυτό που καταχρηστικά θα αποκαλούσαμε «εγκεκριμένη βία», όπου το επίπεδο της επιθετικότητας ποικίλλει από άθλημα σε άθλημα και η σφοδρότητα περιορίζεται αποτελεσμα­τικά από τους κανόνες των συγκεκριμένων παιχνιδιών. Υπό αυτή την έννοια, η βία στο επαγγελματικό ποδόσφαιρο σπανίως φτάνει στα επίπεδα που βιώνουμε στα αθλήματα τα οποία απαιτούν άμεση επαφή, όπως είναι το αμερικάνικο φούτμπολ (ή ράγκμπι). Το ποσο­στό βίαιου παιχνιδιού στο επαγγελματικό ποδόσφαιρο εξαρτάται από την προθυμία των παικτών να τηρήσουν τους κανόνες, και από τη σχολαστικότητα με την οποία λειτουργούν οι ελεγκτικοί μηχανι­σμοί. Οι κανόνες στηρίζονται σε αναμφισβήτητες αρχές, όμως η πο­δοσφαιρική «παιδεία» των παικτών διαφέρει και οι εντάσεις φαίνο­νται όταν το λατινοαμερικάνικο ταμπεραμέντο συγκρούεται με το αγγλοσαξονικό στις ευρωπαϊκές και στις διεθνείς διοργανώσεις.

Στο σημείο αυτό, θα ήταν λογικό να διερευνήσουμε το ζήτημα της βίας στον αθλητισμό, σε σχέση με κάποιες από τις έννοιες που έχουμε ήδη σχολιάσει, όπως, για παράδειγμα, τη διέγερση. Είναι δεδομένο ότι προτού εκδηλωθεί μια βίαιη πράξη, η διέγερση οφείλει να φτάσει στο έπακρο- άραγε, σ’ αυτό το κρίσιμο σημείο, δεν μπο­ρεί να εφαρμοστεί η θεωρία της καταστροφής -ο παράγοντας που

189

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

αποτρέπει αποτελεσματικά τη δράση όταν η διέγερση έχει υπερβεί το ζενίθ τη ς- για να μεταβάλει, και πιθανώς να περιορίσει τη δρά­ση, όπως συμβαίνει στον συμβατικό ανταγωνισμό; Ίσω ς όμως και να εφαρμόζεται, με την έννοια ότι πολλά είδη βίας αντιστοιχούν απλώς σε μια τυφλή επίθεση που μάλλον δεν αποβλέπει σε συγκε­κριμένο σκοπό, οπότε η υπερδιέγερση μειώνει τα «κλινικά» χαρα­κτηριστικά της δράσης. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με την εγκεκριμέ­νη βία, στην πυγμαχία, για παράδειγμα, η οποία έχει έναν αρκετά συγκεκριμένο σκοπό. Στην πραγματικότητα, η διέγερση παίζει κά­ποιο ρόλο σε ό,τι αφορά τη βία στον αθλητισμό, αλλά σε συνδυα­σμό με άλλες συναισθηματικές καταστάσεις. Το ψυχολογικό μοντέ­λο που αναπτύχθηκε για να εξηγήσει το ανθρώπινο κίνητρο από αυτή την άποψη ονομάζεται θεωρία της αντιστροφής, και μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ερμηνεύσει τις διάφορες βίαιες ενέργειες που περιγράψαμε παραπάνω.

Η θεωρία της αντιστροφής αναγνωρίζει τέσσερις συναισθηματι­κές καταστάσεις, καθεμιά από τις οποίες έχει το αντίθετό της. Ο Κερ (2005), ο Άπτερ (1997) και άλλοι, έχουν προσδιορίσει συνδυα­σμούς των συναισθηματικών καταστάσεων, όπως βλέπουμε στην ει­κόνα 5.5. Οι συνδυασμοί αυτοί χωρίζουν τις καταστάσεις σε Τελι­κές-τ\ κατάσταση αποφυγής της διέγερσης- και στο αντίθετό τους, τις Παρατελικές - η κατάσταση επιδίωξης της διέγερσης. Η κατά­σταση της συμμόρφωσης συνταιριάζεται με το αντίθετό της, την αρνητική διάθεση. Η κατάσταση της υπεροχής συνταιριάζεται με τη συμπόνια και η ναρκισσιστική με την αλτρουιστική. Αυτό το τε­λευταίο ζευγάρι χρειάζεται ερμηνεία. Τα ναρκισσιστικά άτομα εν- διαφέρονται για τον εαυτό τους και επικεντρώνουν στα προσωπικά αισθήματα. Οι αλτρουιστές ενδιαφέρονται για τα αισθήματα των άλλων. Κατά την ομαλή ροή των γεγονότων, οι ποδοσφαιριστές επιδεικνύουν τάσεις συμμόρφωσης (παίζουν ακολουθώντας τους κανόνες, συνεχίζουν κανονικά το παιχνίδι) εκτός αν τεθούν σε λει­τουργία κάποιες αντιστροφές - οι οποίες θεωρούνται ακούσιες και προκαλούνται από εξωτερικά γεγονότα παρά από προσωπική επι-

190

ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ Ή ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ

Τελική [το άτομο:] Παρατελική [το άτομο:]Αποφεύγει τη διέγερση Επιδιώκει τη διέγερσηΠροσανατολίζεται στον στόχο Προσανατολίζεται στην αίσθησηΕίναι σοβαρό Είναι παιχνιδιάρικοΠροσανατολίζεται στο μέλλον Προσανατολίζεται στο παρόνΣχεδιάζει το μέλλον Είναι αυθόρμητοΠροτιμά τις σημαντικές δρα­ Προτιμά τις ασήμαντες δρα­

στηριότητες στηριότητεςΠροσπαθεί να ολοκληρώσει τη Προσπαθεί να παρατείνει τη

δραστηριότητα δραστηριότητα

Συμμορφωτική ΑρνητικήΕπιθυμεί να συμμορφώνεται με Επιθυμεί να παραβιάζει τους

τους κανόνες κανόνεςΕίναι υπάκουο Είναι ατίθασοΕίναι συνεργάσιμο Είναι πεισματάρικοΕίναι ευχάριστο Είναι θυμωμένο

Υπεροχή ΣυμπόνιαΕίναι πρόθυμο να συναγωνιστεί Είναι πρόθυμο να συνεργαστείΕπιθυμεί να ασκεί έλεγχο -<— ► Επιθυμεί την αρμονία/ενότηταΕπικεντρώνει στην αντοχή και Επικέντρωνα στην τρυφερότη­

στη δύναμη τα και στην ευαισθησία

Ναρκισσιστική ΑλτρουισπκήΕνδιαφέρεται για τον εαυτό του Ενδιαφέρεται για τον/τους άλ-Επιθυμεί να κερδίσει λο/ουςΝιώθει δυσάρεστα όταν υφί- Επιθυμεί να δώσει

σταται απώλεια Νιώθει ευχάριστα όταν υφίστα-Δεν ταυτίζεται με τον/ους άλ- ται απώλεια

λο/ους Ταυτίζεται με τον/ους άλλο/ουςΕίναι εγωιστικό Δεν είναι εγωιστικόΕπικεντρώνει στα δικά του αι­ Επικεντρώνει στα αισθήματα

σθήματα των άλλων

ΕΙΚΟΝΑ 5.5 Συναισθηματικές καταστάσεις της θεωρίας της αντιστροφής (σύμ­φωνα με τον Κερ).

191

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

λογή. Συνεπώς, ένας παίκτης μπορεί να οδηγηθεί από μια κατά­σταση συμμόρφωσης στο αντίθετό της -μια κατάσταση αρνητι­σμού- όταν δέχεται ένα φάουλ, ή όταν βλέπει τους αντιπάλους να μεταχειρίζονται σκληρά έναν συμπαίκτη του. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, ο αρνητισμός δεν σημαίνει απάθεια- υποδηλώνει την επα­ναστατικότατα και τον θυμό ως τα χαρακτηριστικά που παρέχουν κίνητρο στον παίκτη.

Ορισμένοι συνδυασμοί συναισθηματικών καταστάσεων προω­θούν τελικά τη βία. Αυτοί οι συνδυασμοί (παρουσιάζονται στην ει­κόνα 5.6), οδηγούν σε επακόλουθα τα οποία οι ερευνητές που προ- αναφέραμε έχουν κατηγοριοποιήσει ως βία του θυμού, βία της έξα­ψης, βία της δύναμης και βία του παιχνιδιού, και ίσως μας βοηθή­σουν να κατανοήσουμε τα περιστατικά που περιγράψαμε παραπά­νω, από τον χουλιγκανισμό μέχρι τους τσακωμούς στα αποδυτήρια.

Η βία του θυμού προκάλεσε τις συνεχόμενες αντεγκλήσεις ανά­μεσα στις ομάδες που συμμετείχαν στα Παγκόσμια Κύπελλα της Ελβετίας και της Χιλής, και ήταν μια αιτία για το ξέσπασμα του Ερίκ Καντονά στο γήπεδο της Κρίσταλ Πάλας, που οδήγησε στην επίθεση εναντίον του θεατή. Στη βία του θυμού, η αντιστροφή γίνε-

κατάσταση αρνητισμούστάσταση

παρατελική κατάσταση Η

κατάσταση υπεροχής >παρατελική κατάσταση

ΕΙΚΟΝΑ 5.6 Συνδυασμοί συναισθηματικών καταστάσεων η (σύμφωνα με τον'Ατπερ).

παράγουν βία

192

ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ Η ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ

ται από την κατάσταση της συμμόρφωσης σ’ εκείνη της αρνητικής τάσης, και η ενέργεια σχεδόν πάντα δικαιολογείται από τον δρά­στη, ή τους δράστες, ως αντίποινα, είτε ως απάντηση σε μια πρό­κληση, είτε λόγω τραυματισμού του ίδιου ή κάποιου συμπαίκτη. Επειδή τα άτομα, τουλάχιστον στην αρχή, δεν επιδιώκουν να οδη­γήσουν την κατάσταση στη διέγερση, η βίαιη πράξη προσφέρει συ­νήθως επαρκή εκτόνωση και, υπό κανονικές συνθήκες, τα πράγμα­τα τελειώνουν εκεί. Ο δράστης, ενδεχομένως, επανέρχεται στην προηγούμενη κατάσταση συμμόρφωσης, χωρίς να έχει καμιά άλλη βίαιη πρόθεση. Ωστόσο, ο αρχικός υποκινητής, το πρόσωπο που προκάλεσε την έκρηξη του θυμού, βρίσκεται τώρα με τη σειρά του στη θέση του θύματος· έτσι, ο κύκλος της βίας κλιμακώνεται και αν δεν περιοριστεί, υπάρχει φόβος να εξαπλωθεί σε όλη την ομάδα - όπως ακριβώς έγινε στο περιστατικό με τον Καντονά. Η αποβολή του ήταν αποτέλεσμα ενός βίαιου τάκλινγκ από τη μεριά του (εκδί­κηση). Ο Καντονά εξυβρίστηκε από έναν θεατή (γίνεται τώρα ο ίδιος θύμα). Εξαπολύει την περίφημη κλοτσιά του (εκδίκηση). Ο θεα­τής τον γρονθοκοπεί και ο Καντονά (και πάλι το θύμα) αντεπιτίθε- ται (εκδίκηση). Μέχρι να συγκροτηθεί ο Καντονά, είχαν ήδη εμπλακεί ο συμπαίκτης του, Πολ Ινς, και άλλοι, οπότε το περιστα­τικό είχε όλα τα λανθάνοντα χαρακτηριστικά της ομαδικής βίας, η οποία θα μπορούσε να είχε κλιμακωθεί, περιλαμβάνοντας συγκρού­σεις με άλλους θεατές που βρίσκονταν εκεί κοντά.

Η βία της έξαψης βρίσκεται στην καρδιά των περισσότερων πε­ριστατικών ποδοσφαιρικού χουλιγκανισμού, παρόλο που μπορεί τα­χύτατα να εκφυλιστεί σε βία του θυμού, με πολύ πιο σοβαρές συνέ­πειες. Άτομα που βρίσκονται σ’ αυτή την κατάσταση εμφανίζουν αρνητική τάση η οποία συνδυάζεται με μια συμπεριφορά που επι­διώκει τη διέγερση. Η αρνητική τάση προωθεί την παραβίαση των κανονισμών και τις προκλητικές πράξεις. Η αντιστροφή που συντε- λείται από την κατάσταση συμμόρφωσης μπορεί να προκληθεί από αισθήματα ανίας, ή από την ανάγκη για υψηλότερα επίπεδα βιωμέ- νης διέγερσης. Η αντιστροφή από τη συμμόρφωση στην κατάστα­

193

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ση της αρνητικής τάσης μπορεί επίσης να υποκινηθεί από μικρές ομάδες -τους αρχηγούς των χούλιγκαν- που έχουν έφεση προς τη βία και δρουν ως καταλύτες για την πλειονότητα. Πριν προχωρή­σουν σε βίαιες πράξεις, οι δράστες πρέπει να αισθανθούν πως υπάρχει κάποιο προστατευτικό πλαίσιο που τους διαχωρίζει από τις αρχές, ή από τις συνέπειες των ενεργειών τους. Αυτό το πλαίσιο εξασφαλίζεται από την απομόνωση στις κερκίδες, ή τη φυσική ανω­νυμία, ή την απομάκρυνση από τις αρχές όταν οι συνεχείς αψιμα­χίες λαμβάνουν χώρα έξω από τα ποδοσφαιρικά γήπεδα. Ό λα αυτά τα χαρακτηριστικά ήταν ολοφάνερα στην τραγωδία του Χέιζελ, όπου μια μικρή, ελλιπώς εξοπλισμένη αστυνομική δύναμη, απέτυχε να ελέγξει τους αρχικούς, σχετικά ακίνδυνους διαπληκτισμούς μετα­ξύ των αντίπαλων οπαδών που ήταν τοποθετημένοι στο ίδιο σημείο του γηπέδου. Σημασία είχε επίσης το γεγονός ότι η κτηνώδης σύ­γκρουση ανάμεσα στους οπαδούς του Αγιαξ και της Φέγενορντ ξε­κίνησε όταν οι ταραξίες ξέφυγαν από τον αστυνομικό κλοιό, ενώ στη Μόσχα οι ταραχές ξεκίνησαν όταν οι χούλιγκαν αντιλήφθηκαν την ανεπαρκή αστυνόμευση της περιοχής, καθώς ο αγώνας μεταδι­δόταν από την τηλεόραση. Απαιτείται, φυσικά, περαιτέρω όξυνση της διαδικασίας πριν η καθαρή βία της έξαψης -μια αίσθηση ότι παραβιάζουμε τους κανόνες, ή περιγελάμε τις αρχές- εκφυλιστεί στην απειλή της ανθρώπινης ζωής. Στο σημείο αυτό η διαδικασία έχει εκφυλιστεί στη βία του θυμού, με αποτέλεσμα να εκδηλώνονται ενέργειες αντεκδίκησης οι οποίες συνδέονται με πραγματικές ή υποθετικές εχθρότητες ή αντίποινα από την άλλη πλευρά.

Η βία της δύναμης εκδηλώνεται όταν η συμπόνια μεταστρέφε­ται σε κατάσταση κατοχής, χαρακτηριστικό της οποίας είναι η επι­θυμία για έλεγχο και μια διάθεση για ανταγωνισμό. Η βία της δύνα­μης συνδυάζει συνήθως την κατάσταση της κατοχής με την αποφυ­γή της διέγερσης. Για να επικρατήσει αυτή η προφανής αντίφαση, και για να προβαίνουν τακτικά τα άτομα σε βίαιες πράξεις, ο συγκε­κριμένος συνδυασμός θα πρέπει να λειτουργεί για μια παρατεταμέ- νη περίοδο. Εδώ δεν έχουμε απρόβλεπτη αντιστροφή των καταστά­

194

ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ Ή ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ

σεων, όπως συμβαίνει, λόγου χάρη, στην περίπτωση της βίας του θυμού (από την κατάσταση της συμμόρφωσης σε εκείνη της άρνη­σης). Η άσκηση της βίας που προκύπτει από τη δύναμη γίνεται τό­τε αποδεκτή ως μια «φυσιολογική» αντίδραση μέσα σε αυτό που εί­ναι, στην πραγματικότητα, ένα κλίμα φόβου και επιθετικότητας. Ίσω ς, λοιπόν, αυτά τα συναισθήματα κυριαρχούσαν στο περίφημο περιστατικό των αποδυτηρίων στο Ολντ Τράφορντ, το 2003, όταν ο σερ 'Αλεξ Φέργκιουσον εκτόξευσε ένα παπούτσι προς τον Ντέιβιντ Μπέκαμ, σκίζοντάς του το αριστερό φρύδι. Ο Φέργκιουσον ανα­φέρθηκε σ’ αυτό ως ένα «αλλόκοτο ατύχημα», αλλά ο Μπέκαμ συ- γκρατήθηκε από τους συμπαίκτες του, οργισμένος τόσο από το ιπτάμενο παπούτσι όσο και από το γεγονός ότι ο Φέργκιουσον τον είχε κατακρίνει για άσχημη απόδοση της ομάδας εναντίον της Άρσεναλ στο παιχνίδι για το Κύπελλο Αγγλίας, που έγινε εκείνη τη μέρα. Αραγε, αυτό το περιστατικό ήταν μια κλασική περίπτωση βίας που προέκυψε από θυμό, ή ένα σύμπτωμα βίας ως απόρροια της δύναμης; - σε κάθε περίπτωση, ήταν ένα γεγονός που αντικα­τόπτριζε μια βαθιά ριζωμένη προπονητική κουλτούρα. Η δεύτερη αντίληψη υποστηρίζεται από τη μακρά ιστορία παικτών που δια­σταύρωσαν τα ξίφη τους με το «αφεντικό» μέχρι που έφυγαν από τον σύλλογο. Η λίστα περιλαμβάνει τους Πολ Μακ Γκραθ, Νόρμαν Γουάιτσάιντ, Πολ Ινς και Γιαπ Σταμ. Ο τελευταίος, μάλιστα, είχε το θράσος να κριτικάρει τον Φέργκιουσον στην αυτοβιογραφία του - γεγονός που οδήγησε στην άμεση απομάκρυνσή του, με τελικό προορισμό την ομάδα της Λάτσιο. Πέντε μήνες μετά το περιστατι­κό με το παπούτσι, ο Μπέκαμ έκανε το αναμενόμενο. Εγκατέλειψε τη Μάντοεστερ για τη Ρεάλ Μαδρίτης.

Αραγε, μπορεί μια τέτοια κουλτούρα να διαποτίσει παίκτες με την ίδια νοοτροπία; Πολλοί έχουν θεωρήσει το δολοφονικό τάκλινγκ του Ρόι Κιν στον Αλφ-Ίνγκε Χάαλαντ ως ένα κλασικό παράδειγμα βίας που προκύπτει από θυμό, ως εκδίκηση για ένα περιστατικό που είχε προηγηθεί ανάμεσα στους δύο παίκτες. Στην πραγματικότητα, ο χρόνος που μεσολάβησε ανάμεσα στα γεγονότα (τρία χρόνια) και ο

195

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

διακαής πόθος του Κιν να «εκδικηθεί», καταρρίπτει αιπό το σκεπτικό και τοποθετεί το περιστατικό στην κατηγορία της βίας ως απόρροια της δύναμης. Το ζήτημα σχολιάστηκε λακωνικά στην αυτοβιογραφία του Κιν (που γράφτηκε από κάποιο τρίτο πρόσωπο): «Περίμενα τον Άλφι σχεδόν 180 λεπτά, τρία χρόνια αν το έβλεπες από μια άλλη σκοπιά. Περίμενα αρκετά. Τον χτύπησα δυνατά. Η μπάλα ήταν κά­που εκεί (νομίζω). Πάρ’ τα». Την εποχή εκείνη έλεγαν ότι ο Ρόι Κιν θα μπορούσε να διαδεχθεί του σερ Άλεξ στον πάγκο της Μάντσε- στερ, όταν ο Σκοτσέζος τεχνικός αποφάσιζε να αποχωρήσει.

Η βία του παιχνιδιού, ο τέταρτος τύπος εχθρικής ενέργειας, εκ­δηλώνεται όταν η αντιστροφή προς την κατάσταση της κατοχής συνδυάζεται με την επιδίωξη της διέγερσης. Όμοια με τη βία της έξαψης, για να λειτουργήσει κι αυτή η κατάσταση απαιτεί ένα προ­στατευτικό πλαίσιο, το οποίο παρέχεται από τους ίδιους τους κανό­νες του παιχνιδιού και από τους ιθύνοντες που τους επινοούν. Για να απολαμβάνουν όλοι οι συμμετέχοντες το παιχνίδι, απαιτείται συμ­φωνία πως θα τηρούνται πιστά οι κανόνες, στο σύνολό τους, οπότε η κατάσταση αυτή, εκτός από τον συνδυασμό κατοχής και επιδίωξης της διέγερσης που απεικονίζεται στην εικόνα 5.6 θα πρέπει επίσης να περιλαμβάνει ένα υψηλό ποσοστό τάσεων συμμόρφωσης, παρά άρνησης. Στον χώρο του επαγγελματικού ποδοσφαίρου, η έκφραση «εγκεκριμένη βία» σε ό,τι αφορά το κανονικό παιχνίδι είναι σχετι­κή, και στο συγκεκριμένο πλαίσιο δεν περιλαμβάνει το ποσοστό της σωματικής βίας που γίνεται ανεκτή στο αμερικάνικο φούτμπολ, στο ράγκμπι ή στο χόκεϊ επί πάγου, για παράδειγμα. Παρ’ όλα αυτά, η φυσική επαφή δεν έχει εξαλειφθεί εντελώς από το επαγγελματικό παιχνίδι. Οι διεκδικήσεις ώμο με ώμο επιτρέπονται ακόμη κι όταν η μπάλα βρίσκεται κοντά και οι διεκδικητές σπρώχνονται προκειμένου να την κατακτήσουν. Αυτός είναι ο λόγος που «βίαιες κινήσεις» όπως οι διεκδικήσεις ώμο με ώμο ή τα δυναμικά τάκλινγκ, μπορούν κατά περίσταση να ερμηνεύονται ως κινήσεις του «ευ αγωνίζεσθαι», ακό­μα κι όταν μέσα στο γήπεδο συγκρούονται το βορειοευρωπαϊκό με το λατινοαμερικάνικο ταμπεραμέντο.

1%

ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ Ή ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ

'Οπως έχουμε ήδη σημειώσει, η ψυχολογία που εξειδικεύεται στον αθλητισμό είναι μια εμπειρική επιστήμη, πολύ εκλεκτική σε ό,τι αφορά τις μεμονωμένες πληροφορίες και μεθόδους που μπορεί να προτείνει σχετικά με τη βελτίωση της απόδοσης στα πλαίσια των αθλητικών εκδηλώσεων. Δικαίως, μπορούμε να αμφισβητήσου­με το πόσο βαθιά έχουν διεισδύσει αυτές οι τεχνικές στο επαγγελ­ματικό παιχνίδι, και πόσο πολύτιμοι είναι σήμερα οι αθλίατροι ψυ- χολόγοι. Οι λιγοστές ποσοτικές έρευνες δεν επιτρέπουν τις συγκρί­σεις σε διεθνές, ακόμα και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά έχει διεξα- χθεί μια σημαντική μελέτη σχετικά με αυτές τις αντιλήψεις στο αγ­γλικό ποδόσφαιρο. Το 2004, ο Μάθιου Πέιν και ο Κρις Χάργουντ ανέλαβαν τη διεξαγωγή μιας εκτεταμένης δημοσκόπησης σχετικά με τις γνώσεις και τη νοοτροπία μιας κορυφαίας ομάδας ειδικών που αριθμούσε 56 άτομα και η οποία περιλάμβανε προπονητές εθνικών ομάδων, διευθυντές ακαδημιών νέων και προπονητές ακα- δημιών. Οι δυο ερευνητές ανέλαβαν τη συγκεκριμένη μελέτη μετά από απόφαση της Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου να εισαγάγει μια στρατηγική «Ψυχολογίας για το Ποδόσφαιρο», μια θετική και διο­ρατική πρωτοβουλία που είχε στόχο να «φτιάξει» καλύτερους παί­κτες και προπονητές στην Αγγλία.

Οι Πέιν και Χάργουντ προσέγγισαν με δύο τρόπους το θέμα. Πρώτα έστειλαν ένα λεπτομερές ερωτηματολόγιο στις ακαδημίες (το 2004 υπήρχαν 38 τέτοια ιδρύματα) και σε έντεκα προπονητές εθνικών ομάδων. Αναλογικά, οι απαντήσεις ήταν 55% από τις ακα­δημίες και 73% από τους προπονητές εθνικών ομάδων. Οι ερωτή­σεις διατυπώθηκαν με χρήση της γνωστής κλίμακας των 5 βαθμών του Λάικερτ, που συνοψίζεται στην εξής φράση: «Σημειώστε τον αριθμό που αντιπροσωπεύει τις γνώσεις σας στα παρακάτω θέμα­τα». Ο βαθμός «1» αντιπροσώπευε πλήρη άγνοια, το «3» την καλή γνώση και το «5» την άριστη γνώση του θέματος. Σε ό,τι αφορά τις ψυχολογικές έννοιες που έχουμε εξετάσει μέχρι τώρα, τα 56 άτομα που συμμετείχαν στη δημοσκόπηση παρουσίασαν τους εξής μέσους όρους αξιολόγησης γνώσεων: πιο κατανοητή απ’ όλες αποδείχιηκε

197

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

η στοχοποίηση, η οποία αξιολογήθηκε με 3,74 - καλύτερη βαθμο­λογία από την «καλή γνώση», αλλά όχι αρκετά «καλή». Η φαντασία βαθμολογήθηκε γύρω στο 3,04 και αξιολογήθηκε ως «καλή». Ο εσωτερικός μονόλογος και η χαλάρωση αξιολογήθηκαν με 2,74 και 2,4 αντιστοίχως, χειρότερη βαθμολογία από την «καλή γνώση», αλ­λά που δεν θεωρείται «έλλειψη γνώσης».

Ένα παρόμοιο σύστημα αξιολόγησης χρησιμοποιήθηκε για να προσδιοριστούν οι παράγοντες που εμποδίζουν, θεωρητικά, την εί­σοδο στον χώρο του επαγγελματικού ποδοσφαίρου των συμβούλων αθλητικής ψυχολογίας που επιθυμούν να εργαστούν δίπλα στο μό­νιμο προσωπικό. To mo σημαντικό εμπόδιο ήταν το οικονομικό, γεγονός που προκαλεί εντύπωση, με την έννοια ότι το ετήσιο κό­στος απασχόλησης αυτών των ανθρώπων, πιθανότατα δεν θα ξε- περνούσε μισθούς δυο εβδομάδων ενός μέσου παίκτη της αγγλικής Πρέμιερσιπ. Όμως, τα μαγνητοφωνημένα σχόλια στις συνεντεύξεις που ακολούθησαν, ήταν πολύ πιο αποκαλυπτικά. Ερμηνεύοντας αυ­τά τα σχόλια θα πρέπει να έχουμε κατά νου τα ευρήματα των ερευ­νών που προηγήθηκαν, όπου οι αρνητικές αντιλήψεις για τους αθλίατρους ψυχολόγους σχετίζονταν με την άποψη που επικρατού­σε ανάμεσα σε κάποιους προπονητές και τεχνικούς διευθυντές, ότι η επιστήμη αυτή συνδεόταν με τα ευάλωτα σημεία των αθλητών και την αδυναμία - με άλλα λόγια, με τους προβληματικούς αθλητές. Έτσι, ένας διευθυντής ακαδημίας δήλωσε: «Εξακολουθώ να πιστεύω ότι κάποιοι άνθρωποι αποφεύγουν τον όρο “ψυχολογία”. Ίσω ς κά­ποιοι ειδικοί εργάζονται ήδη στους συλλόγους, αλλά κανείς δεν εί­ναι πρόθυμος να παραδεχτεί ότι πρόκειται για αθλίατρους ψυχολό­γους. Τους αποκαλούν προγυμναστές ή μέντορες ή κάτι τέτοιο. Οπότε, κάποιοι έχουν συνειδητοποιήσει πλήρως το γεγονός ότι θα μπορούσαν να γελοιοποιηθούν αν αποκαλούσαν αυτούς τους επι­στήμονες αθλητικούς ψυχολόγους, αλλά είναι πρόθυμοι να τους αποδεχτούν με μια διαφορετική ονομασία. Ο όρος “ψυχολόγος” γί­νεται ολοένα πιο αποδεκτός στο ποδόσφαιρο, χωρίς να έχει καταξιω­θεί. Χρησιμοποιούμε την ψυχολογία, αλλά της δίνουμε διαφορετικό

198

ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ Η ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ

όνομα. Την μεταμφιέζουμε. Θα ήταν δύσκολο να προσλάβουμε στην ομάδα έναν αθλίατρο ψυχολόγο, που θα έφερε αυτόν τον επαγγελματικό τίτλο».

Οι Πέιν και Χάργουντ ολοκλήρωσαν την έρευνά τους αναγνωρί­ζοντας ότι «... στο θέμα της αθλητικής ψυχολογίας, οι γνώσεις της πλειοψηφίας που συμμετείχε στη δημοσκόπηση ήταν περιορισμέ­νες», αλλά τελειώνουν με μια νότα αισιοδοξίας: «Αν η στρατηγική της Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου σε ό,τι αφορά την ψυχολογία μπο­ρεί να δώσει την απαιτούμενη εκπαίδευση στην ποδοσφαιρική κοι­νότητα της Αγγλίας, και αν οι σύμβουλοι συνεχίζουν να αποδεικνύουν την αξία τους μέσα στην απαιτητική κουλτούρα του ποδοσφαίρου, τα εμπόδια θ’ αρχίσουν να ξεπερνιούνται».

Έτσι μπράβο, όπως θα έλεγαν και τα ξαδέρφια μας οι Αμερικανοί.

199

Κεφάλαιο 6

ΕΠ ΙΣΤΡΟΦ Η ΣΤΑ ΒΑΣΙΚΑ: ΣΟΥΤ, ΚΕΦΑΛΙΕΣ ΚΑΙ ΠΛΑΓΙΑ ΑΟΥΤ

I Η ψυχική αντοχή και η ικανότητα να χαρίζεται κανείς τα I «εγκεφαλικά» παιχνίδια, αποτελουν σημαντικές αρετέςL m J στο σύγχρονο ποδόσφαιρο. Ωστόσο, ο ολοκληρωμένος παίκτης χρειάζεται ένα ευρύ φάσμα από ικανότητες: πρέπα να έχα τη θέληση να τρέχει και να μαρκάρα, να υποστηρίζει τους συμπαί- κτες του σ’ έναν πειθαρχημένο αγωνιστικό σχηματισμό και να μπορεί να μεταφέρει στο γήπεδο τις προσεκτικά δουλεμένες κινήσεις της προπόνησης, στις στημένες φάσεις-κλειδιά που ανακύπτουν κατά διαστήματα στο παιχνίδι, όταν η νίκη ή η ήττα κρίνεται σε κλάσματα δευτερολέπτου. Οι κορυφαίοι παίκτες έχουν αυτές τις ικανότητες στον μέγιστο βαθμό, αλλά για να γίνει κάποιος ποδοσφαιριστής θα πρέπα να κατέχα τουλάχιστον τα βασικά: να μπορεί να σουτάρα, να μπορά' να χρησιμοποιεί ικανοποιητικά το κεφάλι του και να εκτελα' σωστά τα πλάγια άουτ. Η λεπτομερής ανάλυση των αγώνων παρου­σίασε ένα απροσδόκητο εύρημα: σε κάθε παιχνίδι, κάθε μεμονωμένος

201

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

παίκτης έχει επαφή με την μπάλα μόνο κατά το 2% της συνολικής απόστασης που καλύπτει, οπότε η ευκαιρία για να επιδείξει αιπές τις ικανότητες ίσως φαίνεται περιορισμένη. Αυτό είναι, όμως, και το με­γάλο παράδοξο του ποδοσφαίρου. Αυτές οι περιορισμένες επαφές κρίνουν τελικά το αποτέλεσμα, και δεν μας ξαφνιάζει διόλου το γεγο­νός όπ μεγάλο κομμάτι της έρευνας έχει αφιερωθεί στις τρεις βασικές δεξιότητες, του σουτ, της κεφαλιάς και της πλάγιας επαναφοράς.

Η μπάλα, το τέταρτο βασικό συστατικό, έχει επίσης εξελιχθεί, όπως και το ίδιο το παιχνίδι. Η σύγχρονη εκδοχή ελάχιστα θυμίζει τα συμβολικά αντικείμενα που χρησιμοποιήθηκαν στα βίαια παιχνί­δια του όχλου, την εποχή του Μεσαίωνα. Εκείνες οι μπάλες αποτε- λούνταν τις περισσότερες φορές από ένα ακατέργαστο δερμάτινο περίβλημα, παραγεμισμένο με ροκανίδια ή ψάθα, σχεδιασμένες κυ­ρίως για να τις μεταφέρουν με τα χέρια, παρά για να τις κλοτσάνε. Την ίδια εποχή ήταν επίσης πολΰ δημοφιλείς οι φουσκωμένες ουρο­δόχοι κύστες ζώων, αλλά επειδή ήταν εύθραυστες η χρήση τους πε­ριοριζόταν σε πιο απλά παιχνίδια, και μόνο όταν άρχισαν να τις προστατεύουν με δερμάτινη επένδυση μπορούσαν να χρησιμοποιη­θούν στο κανονικό παιχνίδι. Η μετάβαση προς κάτι που μοιάζει με τη σύγχρονη μπάλα έγινε σταδιακά- ωστόσο, από τα μέσα του 19ου αιώνα είχαν ήδη εμφανιστεί οι μπάλες με δερμάτινη επένδυση και με κανονικές ραφές. Μια πιο ελαφριά φουσκωτή μπάλα ήταν προφα­νώς πολύ πιο κατάλληλη για σουτ από τη μεσαιωνική «γιαγιά» της, όμως, μόλις κατά τη δεκαετία του 1960 τα συνθετικά υλικά αντικα­τέστησαν ως επένδυση το φυσικό δέρμα και έλυσαν ένα από τα πιο ενοχλητικά προβλήματα του ποδοσφαίρου - την τάση της μπάλας να απορροφά νερό, με αποτέλεσμα να αυξάνεται το βάρος της.

Από πλευράς κατασκευής, η σύγχρονη μπάλα είναι ένα πολύ πιο πολύπλοκο προϊόν. Μεμονωμένα κομμάτια φάσας από πολυμερές υλικό ράβονται ακόμα για να σχηματίσουν την επένδυση (που ονο­μάζεται σκελετός στη σύγχρονη ορολογία) ή θερμοκολλούνται, όλο και πιο συχνά, για να σχηματίσουν μια συνεχόμενη, αδιάβροχη επι­φάνεια. Από κάτω υπάρχει ένα λεπτό μικρό-κυτταρικό υπόστρωμα

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΑ ΒΑΣΙΚΑ

που απστελείται από μικροσκσπικές φυοαλίδες αερίου, σχεδιασμένο έτσι ώστε να διασφαλίζει πως η ώθηση ενός σουτ ή μιας κεφαλιάς μεταδίδεται ομοιόμορφα στην μπάλα. Κάτω απ’ αυτό βρίσκουμε ένα υφασμάτινο πλέγμα που εξασφαλίζει ότι η μπάλα παραμορφώνεται ομοιόμορφα μέσα στη ζώνη πρόσκρουσης και -εξίσου σημαντικό- ότι ανακτά και διατηρεί τη σφαιρικότητά της κατά τη διάρκεια της πορείας της. Τέλος, υπάρχει η σαμπρέλα από λατέξ, φουσκωμένη έτσι ώστε να παρέχει τόσο ένα τέλειο σφαιρικό σχήμα, όσο και για να εξασφαλίζει μια σταθερή ανάκρουση σε μια αναπήδηση, μια κε­φαλιά ή ένα σουτ. Ωστόσο, παρά την τεράστια πρόοδο της τεχνολο­γίας, γινόμαστε ακόμα μάρτυρες αντιπαραθέσεων όταν έρχεται η στιγμή να επιλεγεί καινούρια μπάλα για μια σημαντική διοργάνωση. Η διάμετρος και το βάρος ελέγχονται προσεκτικά μέσα στα προκα­θορισμένα όρια: η σύγχρονη τάση απαιτεί το βάρος να πλησιάζει το ανώτατο όριο, με τη διάμετρο να βρίσκεται αντιστοίχως πιο κοντά προς τη χαμηλότερη επιτρεπόμενη τιμή. Μια βαρύτερη, ελαφρώς μικρότερη μπάλα διαγράφει πιο σταθερή τροχιά, καθώς είναι λιγότε- ρο επιρρεπής σε τυχαία αεροδυναμικά φαινόμενα στη διάρκεια της πορείας. Από την πλευρά των παικτών, τα ερωτήματα είναι πιο «πε­ζά»: άραγε, είναι προβλέψιμο το φάλτσο, ώστε η μπάλα να προωθη­θεί σε μεγάλες αποστάσεις με σιγουριά; 'Οπως είναι φυσικό, οι τερ­ματοφύλακες, που φοβούνται τις απρόβλεπτες κινήσεις, δεν βλέ­πουν τα πράγματα από την ίδια σκοπιά με τους κορυφαίους εκτελε­στές φάουλ, οι οποίοι θέλουν μια μπάλα που να διαγράφει γρήγορα την πορεία της αλλά να είναι ικανή να παράγει ένα ελεγχόμενο φάλ­τσο. Η επιλογή του συγκεκριμένου προμηθευτή για μια σημαντική διοργάνωση, όπως, για παράδειγμα, το Παγκόσμιο Κύπελλο, εναπό­κειται στις αρμόδιες αρχές, όπως η FIFA, αλλά, πολύ λογικά, οι κα­τασκευαστές επιζητούν την αποδοχή των προϊόντων τους κι έτσι αξιολογούν συχνά τα πρωτότυπα μοντέλα μετρώντας τις αντιδρά­σεις των παικτών σε ανεπίσημες δοκιμές.

Το πιο βασικό χαρακτηριστικό μιας μπάλας ποδοσφαίρου, είναι η αναπήδηση. Όταν την ρίχνουμε κάθετα πάνω σε μια σκληρή επι­

203

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

φάνεια εκτινάσσεται προς τα πίσω, αλλά χωρίς να φτάνει ποτέ στο σημείο εκκίνησης. Στη Φυσική, η ποσότητα που καθορίζει τη δύνα­μη της ανάκρουσης ονομάζεται συντελεστής επαναφοράς, e: ο λόγος της ταχύτητας που έχει η μπάλα αμέσως μετά την πρόσκρουση, προς την ταχύτητα που είχε προηγουμένως. Για μπάλες ποδοσφαί­ρου που ρίχνονται πάνω σε μια σκληρή επιφάνεια, οι τιμές του συ­ντελεστή κυμαίνονται συνήθως γύρω στο 0,8. Η τέλεια επαναφορά, όπου δεν θα υπήρχε καμιά απώλεια ταχύτητας μετά την πρόσκρου­ση, θα μας έδινε την τιμή 1, κάτι που υποδηλώνει την τέλεια ελα­στικότητα. Αντιθέτως, μια μπάλα που προσγειώνεται σε μια λα­σπώδη, ποδοπατημένη μεγάλη περιοχή, συνήθως αναπηδά ελάχι­στα, οπότε η τιμή του e προσεγγίζει το μηδέν. Η ανάκρουση -και, κατ’ επέκταση, η τιμή του συντελεστή e— εξαρτάται τόσο από την μπάλα όσο και από την επιφάνεια. 'Οταν σουτάρουμε, ή όταν χτυ­πάμε κεφαλιά ή όταν η μπάλα αναπηδά στο γήπεδο, παραμορφώ­νεται κατά την επαφή και διέρχεται από μια πολύ γρήγορη αλλη­λουχία διαστολής των διαφόρων υποστρωμάτων, από την επένδυση μέχρι τη σαμπρέλα, ενώ συγχρόνως συμπιέζει το αέριο που περιέ­χει. Με παρόμοιο τρόπο συμπεριφέρεται και η επιφάνεια με την οποία έρχεται σε επαφή η μπάλα. Κατά την πρόσκρουση, τα συ­στατικά στοιχεία της μπάλας δεν είναι όλα εντελώς ελαστικά: η επένδυση, για παράδειγμα, είναι πολύ λιγότερο ελαστική από τη λατέξ σαμπρέλα, οπότε, όταν η μπάλα εκτινάσσεται προς τα πίσω χάνεται ένα μέρος της εισερχόμενης ενέργειας - και γι’ αυτόν ακρι­βώς τον λόγο, οι τιμές του συντελεστή e είναι πάντα μικρότερες του1 στην πράζη.

'Οταν το επιθυμητό αποτέλεσμα -ύστερα από ένα σουτ ή μια κεφαλιά- είναι η υψηλή ταχύτητα της μπάλας, υπάρχει ένα ανάλο­γο τίμημα - σε ό,τι αφορά τις δυνάμεις που παράγονται κατά τη διάρκεια της επαφής. Ο παίκτης υπολογίζει ασυναίσθητα τη δύνα­μη της κεφαλιάς προκειμένου να προσδιορίσει τη σοβαρότητα ενός πιθανού τραυματισμού. Χρησιμοποιώντας ως μέτρο σύγκρισης την επιτάχυνση της βαρύτητας g (ένα g είναι η επιτάχυνση που παρου­

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΑ ΒΑΣΙΚΑ

σιάζει ένα σώμα όταν αφήνεται να πέσει ελεύθερα προς τη γη), γνωρίζουμε ότι η απώλεια συνείδησης επέρχεται όταν το κεφάλι του παίκτη δέχεται μια μπαλιά με επιτάχυνση 80 g και η απώλεια ζωής επέρχεται όταν η μπάλα έχει επιτάχυνση 200 g Σήμερα θεω­ρούμε πως η εκούσια κεφαλιά βρίσκεται κάτω από το χαμηλότερο όριο τραυματισμού, μολονότι συχνά προκύπτει προσωρινή απώλεια της συνείδησης, κυρίως από κοντινά σουτ που αποκρούονται ακού­σια με το κεφάλι.

Οι πειραματικές προσκρούσεις μελετώνται με τη χρήση εξειδι- κευμένων συσκευών που μετρούν τη δύναμη — υπερσύγχρονες μη­χανές ζυγίσματος, σχεδιασμένες με επίπεδες, άκαμπτες επιφάνειες, κατασκευασμένες έτσι ώστε να καταγράφουν κινήσεις που έχουν πολύ μεγάλη ταχύτητα και πολύ σύντομη χρονική διάρκεια. Οι γρή­γοροι χρόνοι δειγματοληψίας είναι απαραίτητοι, καθώς η φάση της επαφής, όταν η μπάλα προσκρούει και εκτινάσσεται προς τα πίσω, ολοκληρώνεται συνήθως μέσα σε περίπου 60 χιλιοστά του δευτερο­λέπτου για την μπάλα που αναπηδά στο γήπεδο, ενώ είναι ακόμα πιο φευγαλέα (γύρω στα 10 χιλιοστά του δευτερολέπτου) κατά την επαφή με το πόδι σ’ ένα γρήγορο σουτ.

Η εικόνα 6.1 δείχνει το υπολογισμένο προφίλ πρόσκρουσης για μια μπάλα που εκτοξεύεται με υποθετική ταχύτητα 20 μέτρα το δευτερό­λεπτο πάνω σε μια συσκευή μέτρησης δύναμης. (Αναφερόμαστε στη χαρακτηριστική ταχύτητα που επιτυγχάνεται σ’ ένα μακρινό πλάγιο άουτ ωστόσο, αυτή η ταχύτητα είναι σημαντικά μικρότερη από αυτή των φάουλ, που κυμαίνεται συνήθως στο φάσμα των 25-30 μέτρων το δευτερόλεπτο). Η ανώτατη δύναμη των 720 Νιούτον (που ισοδυναμεί με το βάρος ενός ατόμου 73 κιλών) επιτυγχάνεται μόλις μετά από 9 χι­λιοστά του δευτερολέπτου σ’ έναν συνολικό χρόνο επαφής 60 χιλιο­στών του δευτερολέπτου. Αν αυτή η δύναμη επικρατούσε σε όλη τη διάρκεια της επαφής, οι επιπτώσεις μιας κεφαλιάς θα ήταν πολύ σοβα­ρές. Ευτυχώς, η ανώτατη τιμή της δύναμης διαρκεί ελάχιστα, και το σημαντικό σε ό,τι αφορά τους τραυματισμούς, ειδικά από κεφαλιές, εί­ναι η «ορμή», η οποία ορίζεται ως η μέση δύναμη που εφαρμόζεται

205

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Χρόνος (σε χιλιοστά του δευτερολέπτου)

ΕΙΚΟΝΑ 6.1 Προφίλ πρόσκρουσης για μπάλα που ρίχνεται πάνω σε συσκευή μέτρησης της δύναμης.

πολλαπλασιαζόμενη επί τον χρόνο επαφής. Ο μέσος όρος για το μέ­τρο της δύναμης στην εικόνα 6.1 -170 Νιούτον- δεν θα προκαλούσε ανησυχία για τραυματισμούς, ειδικά από κεφαλιές. Για μεγαλύτερες ταχύτητες, και σαφώς για τις συμπτωματικές προσκρούσεις στο κεφάλι από κοντινή απόσταση, οι συνέπειες θα μπορούσαν να είναι πιο σοβα­ρές, καθώς τόσο η ανώτατη όσο και η μέση δύναμη αυξάνονται μαζί με την ταχύτητα πρόσκρουσης και το βάρος της μπάλας.

Εξαιτίας της ανάγκης για συνέπεια στην απόδοση και στην ασφά­λεια, οι τεχνικές προδιαγραφές της FIFA για τα περιθώρια ανοχής της μπάλας είναι ακριβείς και καλύπτουν χαρακτηριστικά όπως το βάρος, το μέγεθος, η σφαιρικότητα, η απώλεια πίεσης, η απορρόφη­ση νερού και η ανάκρουση. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι μία από τις πιο σημαντικές ιδιότητες, η τάση της μπάλας να αλλάζει πορεία όταν την κλοτσάμε με φάλτσο, δεν διέπεται από κάποιους κα­

206

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΑ ΒΑΣΙΚΑ

νόνες. Η αλλαγή πορείας καθορίζεται από δυο παράγοντες: την αε­ροδυναμική «τραχύτητα» της μπάλας και την «ποσότητα» του φάλ­τσου που μπορεί να δώσει ο εκτελεστής. Το πρώτο στοιχείο εξαρτά- ται από το βάθος της πραγματικής ραφής ή του γαζιού στην επιφά­νεια, ενώ το δεύτερο σχετίζεται με την τριβή ανάμεσα στο παπούτσι και στην μπάλα - παράγοντας που μπορεί να αυξηθεί αν η επιφάνεια τριβής βρίσκεται στο κουντεπιέ και όχι στο εξωτερικό του παπουτσι­ού. Δεν θα ήταν δύσκολο να μετρήσουμε και να καθορίσουμε την επι­τρεπτή αεροδυναμική απόδοση της μπάλας, κάτι που θα μπορούσε να συμβιβάσει, ως ένα βαθμό, τις αντιλήψεις των επιθετικών και των τερματοφυλάκων σχετικά με την «τέλεια» μπάλα.

Σε συνθήκες αγώνα, η μπάλα σπανίως αναπηδά εντελώς κάθετα -όπως όταν την ρίχνουμε στη διάρκεια ενός πειράματος- και οι πε­ρισσότερες αναπηδήσεις της εκτελούνται υπό μικρή ή μεγάλη γω­νία. Σε «μη ομαλές» συνθήκες γηπέδου, όταν, λόγου χάρη, το χόρτο είναι υγρό και γλιστερό και το γήπεδο «νεκρό», δηλαδή δεν ανταπο- κρίνεται στην κάθετη αναπήδηση, ο έλεγχος της μπάλας γίνεται με δυσκολία. Σε τέτοιες επιφάνειες, αμέσως μετά την προσγείωση η μπάλα συχνά εκτινάσσεται προς τα εμπρός. Οι σχολιαστές περι­γράφουν αυτή τη διαδικασία λέγοντας ότι η κίνηση της μπάλας «επι­ταχύνθηκε» από την επιφάνεια. Στην πραγματικότητα, η μπάλα δεν κινείται γρηγορότερα, αφού χάνει ενέργεια κατά την πρόσκρου­ση. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι η μπάλα γλιστρά κατά τη διάρκεια της σύντομης φάσης της επαφής, οπότε η οριζόντια ταχύτητά της μεταβάλλεται σε μικρό ποσοστό. Αν η τιμή του συντελεστή e για την πρόσκρουση είναι πολύ χαμηλή -όπως συμβαίνει σε μαλακές ή βρεγμένες επιφάνειες- δεν εκδηλώνεται αναπήδηση, οπότε, μετά την πρόσκρουση κυριαρχεί η οριζόντια ταχύτητα, δίνοντας την εντύπωση ότι έχει αυξηθεί η ταχύτητα προς τα εμπρός. Για πολλά χρόνια τα γήπεδα με τεχνητό χλοοτάπητα δεν γίνονταν αποδεκτά επειδή παρουσίαζαν εξωπραγματικές ιδιότητες ανάκρουσης, μολο­νότι το πρόβλημα προκαλούνταν εξαιτίας της υπερβολικής τραχύ- τητάς τους και όχι από το «αφύσικο» του αγωνιστικού χώρου.

207

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Η θεωρία της πρόσκρουσης και της ανάκρουσης μπορεί να εφαρμοστεί και στο χτύπημα της μπάλας με κλοτσιά. Στην έννοια κλοτσιά πρέπει να συμπεριλάβουμε πολλές παραλλαγές, από την απλή πάσα με το πλάι του ποδιού, μέχρι το ανώτατης ταχύτητας σουτ με το κουντεπιέ, καθώς, επίσης, και κάποιες άλλες βολές, σχε­διασμένες ώστε να επιτυγχάνουν τον σωστό συνδυασμό ταχύτητας και φάλτσου σ’ ένα φαλτσαριστό φάουλ.

Η μπάλα ελέγχεται εύκολα όταν είναι ακίνητη στο έδαφος, ωστόσο ενίοτε πρέπει να την χτυπήσουμε με βολέ -πριν αναπηδή­σει- και μερικές φορές με ντεμί-βολέ - ένα κλάσμα του δευτερολέ­πτου μετά την αναπήδηση. Και οι δυο αυτές ενέργειες απαιτούν πολύ καλό συγχρονισμό και δεξιοτεχνία' επιπλέον, παράγουν θεα­ματικά γκολ, μολονότι λίγες έρευνες έχουν γίνει και για τις δύο (σχετικά με σουτ από κοντινή απόσταση). Προφανώς, το βολέ και το ντεμί-βολέ ενδείκνυνται για μακρινά σουτ- με τον τρόπο αυτό σουτάρουν την μπάλα οι τερματοφύλακες, με στόχο να την μεταφέ­ρουν αρκετά μέτρα μέσα στην αντίπαλη περιοχή. Τα σουτ με στόχο την απομάκρυνση της μπάλας μελετήθηκαν από τους Μακράντεν και Ράιλι, το 1993. Διαπιστώθηκε ότι τα βολέ πήγαιναν πιο μακριά από τα ντεμί-βολέ (40,1 μέτρα και 36,1 μέτρα αντιστοίχως), όμως καθώς δεν αναφέρονταν η ταχύτητα με την οποία έφευγε η μπάλα από το πόδι, ούτε η γωνία που σχημάτιζε με τον οριζόντιο άξονα, παραμένει αναπάντητο το ερώτημα ποια είναι η καλύτερη τεχνική σε ό,τι αφορά τα σουτ με στόχο την απομάκρυνση της μπάλας. Κά­ποιοι υποστηρίζουν πως οι αποκρούσεις των τερματοφυλάκων με ντεμί-βολέ, χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη ακρίβεια. Μ ε βάση παρατηρήσεις «διά γυμνού οφθαλμού», αυτό φαίνεται να αληθεύει- ωστόσο, είναι αξιοσημείωτο πως όταν οι τερματοφύλακες επιχει­ρούν να πασάρουν προς κάποιον συμπαίκτη τους μ’ αυτό τον τρό­πο, η εμβέλεια του σουτ περιορίζεται και η τροχιά της μπάλας δια­τηρείται ακουσίως επίπεδη. Και οι δυο επιλογές βοηθούν να ελαχι­στοποιηθεί ο χρόνος παραμονής της μπάλας στον αέρα και μειώ­νουν την πιθανότητα να ανακοπεί από αντίπαλο.

208

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΑ ΒΑΣΙΚΑ

Η κλοτσιά σε μια ακίνητη μπάλα επαναφέρει το ζήτημα της πρόσκρουσης, και στο τι συμβαίνει κατά τη στιγμιαία επαφή ανάμε­σα στο πόδι και στην μπάλα. Ουσιαστικά, είναι μια πολύ γρήγορη διαδικασία που εκτυλίσσεται σε δύο στάδια. 1) Η κινητική ενέργεια -δηλαδή η ενέργεια που μεταφέρει «στο εσωτερικό του» ένα αντι­κείμενο καθώς κινείται με μεγάλη ταχύτητα- βρίσκεται στο πόδι που κλοτσάει την μπάλα- όταν το πόδι έρθει σε επαφή με την μπά­λα, η κινητική του ενέργεια μεταφέρεται στην μπάλα ως εσωτερική ενέργεια, όταν αυτή συμπτύσσεται στιγμιαία κατά τη διάρκεια της πρόσκρουσης. 2) Η ίδια ενέργεια απελευθερώνεται ως κινητική ενέργεια για άλλη μια φορά, όταν η μπάλα, φεύγοντας από το πόδι, ανακτά ξανά το σχήμα της και ακολουθεί την πορεία της. Ας αγνοήσουμε προς στιγμή τις επιπτώσεις του φάλτσου και ας δούμε πώς αυτή η μεταφορά της ενέργειας καθορίζει την τελική ταχύτητα της μπάλας σε ένα τυπικό χτύπημα με το κουντεπιέ.

Η εικόνα 6.2 δείχνει το προκαταρκτικό τρέξιμο, το σουτ και τη συνέχεια. Επίσης, εμφανίζονται (εικόνα 6.3) οι γωνιακές ταχύτητες του μηρού (από τον γοφό στο γόνατο) και της κνήμης (από το γόνα­το στον αστράγαλο) καθώς εξελίσσεται η κίνηση. Η γωνιακή ταχύ­τητα είναι η ταχύτητα της περιστροφής. Οι επιστημονικές μονάδες που βλέπουμε στην εικόνα είναι τα ακτίνια ανά δευτερόλεπτο (rad-s'1) αλλά μπορούμε να τα διατυπώσουμε με την πιο οικεία μορφή, των περιστροφών ανά λεπτό (π.α.λ). Για παράδειγμα, το μέγιστο της τα­χύτητας περιστροφής σ’ αυτή την εικόνα είναι περίπου 30 ακτίνια

ΕΙΚΟΝΑ 6.2 Σοντ με το κονηεπιέ (σύμφωνα με τον Λιζ).

209

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

2ο στάδιο

ΕΙΚΟΝΑ 6.3 Γυηακή κίνηση τον ποδιού σε σουτ με το κοιντεπιέ.

ανά δευτερόλεπτο, που ισοδυναμεί με 286 π.α.λ. Η εικόνα 6.3 δεί­χνει την πρόοδο του σουτ σε τέσσερα σημαντικά στάδια. Το πρώτο στάδιο αντιπροσωπεύει την ανύψωση προς τα πίσω, καθώς το πόδι λυγίζει στο γόνατο. Στο δεύτερο στάδιο, τόσο ο μηρός όσο και η κνήμη κινούνται γρήγορα προς τα κάτω, όμως, ενώ ο μηρός αρχίζει να κινείται πιο σιγά προς το τέλος του δεύτερου σταδίου, η κνήμη συνεχίζει ν’ αναπτύσσει την ταχύτητα περιστροφής της έως ότου φτάνει στο μέγιστο, κατά το τρίτο στάδιο, όπου επιτυγχάνεται η επαφή με την μπάλα. Το τέταρτο στάδιο αντιπροσωπεύει απλώς τη συνέχεια για το πόδι που κλοτσάει -δηλαδή, τον μηρό και την κνή­μη- αφότου η μπάλα έχει πλέον φύγει. Το μυστικό του πραγματικά δυνατού σουτ δεν είναι μόνο η μεγαλύτερη δυνατή περιστροφή των κάτω άκρων, αλλά ο συγχρονισμός με το λάκτισμα, έτσι ώστε η περι­στροφή να γίνει ακριβώς τη στιγμή πριν από την επαφή.

Η ταχύτητα της μπάλας εξαρτάται κυρίως από την ταχύτητα στην κίνηση του ποδιού, αλλά το τελικό αποτέλεσμα επηρεάζουν

210

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΑ ΒΑΣΙΚΑ

δύο ακόμη σημαντικοί παράγοντες. Ο πρώτος είναι η τιμή του συ­ντελεστή επαναφοράς για την πρόσκρουση, ο οποίος -απροσδόκη­τα, ίσως- «βγαίνει» γύρω στο 0,5. Αυτή η τιμή είναι χαμηλότερη από εκείνη που προκύπτει συνήθως για πρόσκρουση σε άκαμπτες επιφάνειες (0,8), επειδή τα κόκαλα του ποδιού παραμορφώνονται σημαντικά κατά τη φάση της επαφής. Ο δεύτερος σημαντικός πα­ράγοντας είναι η αναλογία της μάζας του ποδιού προς αυτήν της μπάλας. Θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει πως αυτός ο αριθ­μός θα πρέπει να υπολογίζεται μόνο με βάση τη μάζα του ποδιού- άλλωστε, το πόδι είναι εκείνο που έρχεται σε επαφή με την μπάλα. Κατά προσέγγιση, η μάζα του ανθρώπινου ποδιού είναι περίπου ένα κιλό και η μπάλα ζυγίζει περίπου μισό κιλό, οπότε θα προέκυ- πτε μια αναλογία περίπου 2. Ωστόσο, η τιμή που έχει καθοριστεί μέσα από πειράματα φτάνει σχεδόν το 4 εξαιτίας του γεγονότος ότι στα δυνατά σουτ, οι αρθρώσεις του αστραγάλου και του γονάτου διατηρούνται όσο πιο άκαμπτες γίνεται, οπότε η μάζα του επάνω μέρους του ποδιού αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την πρό­σκρουση. ΓΓ αυτό τον λόγο, μιλάμε συχνά για την «πραγματική» μά­ζα του ποδιού στο σουτ. Γενικά, όσο μεγαλύτερη η τιμή του συντε­λεστή επαναφοράς, και όσο μεγαλύτερη η «πραγματική» μάζα του ποδιού στο σουτ, τόσο μεγαλύτερη είναι η ταχύτητα με την οποία απελευθερώνεται η μπάλα. Χρησιμοποιώντας μια τιμή του συντελε­στή επαναφοράς 0,5, και μια αναλογία της μάζας ποδιού/μπάλας ίση με 4, μπορεί να προκύψει μια απλή εξίσωση που δείχνει τη σχέ­ση ανάμεσα στην ταχύτητα απελευθέρωσης της μπάλας και την τα­χύτητα του ποδιού που την κλοτσά:

Χηθίρωση = Α·2 ■ Έπόόι

Διαπιστώνουμε ότι η ταχύτητα της μπάλας είναι κατά 20% μεγαλύ­τερη από την ταχύτητα του ποδιού που την κλοτσά. Οπότε, η τα­χύτητα του ποδιού που κινείται από 21 έως 25 μέτρα το δευτερόλε­πτο θα παράγει μια ταχύτητα μπάλας από 25 έως 30 μέτρα το δευ­

211

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

τερόλεπτο, ιδανική για τα φάουλ Με μια μπάλα τέλειας ελαστικό­τητας (συντελεστής επαναφοράς ί>=1) και έναν παίκτη που διαθέτει τεράστιο πόδι για να κλοτσά (αναφερόμαστε σε ένα θεωρητικό πόδι ασύλληπτου μεγέθους!) η παραπάνω εξίσωση μετατρέπεται στην ακόλουθη,

ταπεληθέρωση =2 · Τπόίι

όπου η ταχύτητα της μπάλας είναι ακριβώς διπλάσια από την ταχύ­τητα της κλοτσιάς. Μολονότι είναι απίθανο αυτή η θεωρητική τιμή να επιτευχθεί στην πράξη, η τεράστια μυϊκή διάπλαση του μηρού και της κνήμης του Ρομπέρτο Κάρλος συνεισέφερε, δίχως άλλο, στην ταχύτητα που χρειαζόταν για να καρφώσει την μπάλα στα δί­χτυα σχεδόν από τα 35 μέτρα, στο περίφημο φάουλ που εκτέλεσε εναντίον της Γαλλίας, στο Τουρνουά του 1997.

Η μέγιστη ταχύτητα μπορεί να είναι σημαντική για κάποια σουτ, αλλά όταν θέλουμε να εκτραπεί η μπάλα από την πορεία της ενώ βρίσκεται στον αέρα, απαιτείται εξειδικευμένη τεχνική - που επιτυγχάνεται όταν της δίνουμε φάλτσο χτυπώντας την σε συγκε­κριμένα σημεία της περιμέτρου της, όπως φαίνεται στην εικόνα 6.4. Η μέγιστη ταχύτητα της μπάλας προκύπτει όταν σουτάρουμε ακρι­βώς στο κέντρο της μάζας της· όμως, σ’ αυτή την περίπτωση δεν παράγεται κανένα φάλτσο. Διαδοχικά, μεγαλύτερο φάλτσο παράγε- ται όσο απομακρύνεται το σημείο επαφής (σε πλάγια μετάθεση) από το κέντρο της μάζας· εδώ εμφανίζεται η ανάγκη ενός αναπό­φευκτου συνδυασμού, εφόσον η ταχύτητα της μπάλας μειώνεται κατά τη διαδικασία. Το φάλτσο μπορεί να αυξηθεί με μια καλή επα­φή τριβής ανάμεσα στο παπούτσι και την μπάλα- μάλιστα, υπάρχει τώρα μια τεράστια βιομηχανία που είναι αφιερωμένη στον σχεδία­σμά επιφανειών τριβής, οι οποίες χρησιμοποιούνται στις κρίσιμες περιοχές της επαφής με το παπούτσι.

Η τελευταία παρατήρηση που πρέπει να κάνουμε σχετικά με το σουτ, είναι η πιο προφανής. Από τη στιγμή που η μπάλα φεύγει

212

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΑ ΒΑΣΙΚΑ

Ταχύτητα της μπάλας

Μέγιστη ταχύτητα της μπάλας,

μηδενικό φάλτσο

| Κέντρο

%

Μειωμένη ταχύτητα Ελάχιστη ταχύτητατης μπάλας,

αυξημένο φάλτσοτης μπάλας,

μέγιστο φάλτσο

ΕΙΚΟΝΑ 6.4 Μεταβλητό σημείο πρόσκρουσης για συγκερασμό ταχύτψαςίφάλ-

από το πόδι, ο επιθετικός δεν μπορεί να κάνει το παραμικρό για να επηρεάσει την πορεία της - η αεροδυναμική κρατάει πλέον τα ηνία. Η αντίσταση του αέρα ασκεί μια πρόσθετη επίδραση στην ταχύτη­τα της μπάλας. Φανταστείτε ότι κλοτσάμε μια μπάλα με μέτρια δύ­ναμη, έτσι ώστε να φύγει από το πόδι με ταχύτητα 25 μέτρων το δευτερόλεπτο. Μπορούμε να υπολογίσουμε πόσο γρήγορα θα κινη­θεί διανύοντας ορισμένες δεδομένες αποστάσεις (π.χ., την απόστα­ση από το αμυντικό τείχος, ή την απόσταση από το σημείο του πέ­ναλτι, ή την απόσταση μετά από ένα φάουλ 25 μέτρων, ή μια εκτέ­λεση κόρνερ 37 μέτρων, ή την απόσταση μετά από ένα σουτ 65 μέ­τρων βαθιά στην αντίπαλη μικρή περιοχή. Τα αποτελέσματα πα­ρουσιάζονται στον πίνακα 6.1, μαζί με την αναλογία της κινητικής ενέργειας που απομένει μετά τις διάφορες αποστάσεις. Κατά τη διαδρομή, η μπάλα χάνει σταδιακά την ταχύτητά της και την κινη-

213

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ΠΙΝΑΚΑΣ 6.1 Ταχύτψα της μπάλας και υπόλοιπο κινητικής ενέργειας (ΚΕ) με­τά από διάφορα σονι.

Τύπος σουτ (Αρχική ταχύτητα =25 μέτρα το δευτερόλεπτο)

Απόσταση (σε μέτρα)

Τελική ταχύτητα (μέτρα ανά

δευτερόλεπτο)

Υπόλοιπο ΚΕ(%)

Σουτ από απόστασηαμυντικού τείχους 9.1 22.7 82Πέναλτι 11 22.3 80Φάουλ 25 19.3 60Κόρνερ 37 17.0 46Σουτ από την αντίπαλημικρή περιοχή 65 12.7 26

τική της ενέργεια, όμως χωρίς να την εξαντλεί. Το στοιχείο αυτό υπογραμμίζει και πάλι τις πιθανότητες τραυματισμού σε τυχαίες επαφές με την μπάλα από κοντινή απόσταση, όπως, λόγου χάρη, όταν οι παίκτες σχηματίζουν ένα αμυντικό τείχος. Πιθανότητα τραυματισμού υπάρχει ακόμη και στην τυχαία απόκρουση της μπά­λας με το κεφάλι σε απόσταση μικρότερη του σουτ εντός περιοχής ή του κόρνερ.

Σε ό,τι αφορά τις συνθήκες πρόσκρουσης η κεφαλιά μοιάζει με το σουτ -μολονότι σπανίως βλέπουμε κεφαλιά σε σταματημένη μπάλα- επομένως, η ταχύτητα που παράγεται κατά το χτύπημα με το κεφάλι εξαρτάται, σε μεγάλο βαθμό, από την ταχύτητα με την οποία προσκρούει η μπάλα στο κεφάλι του παίκτη. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα των πειραμάτων, σε μια δυνατή κεφαλιά, το κεφάλι κινείται συνήθως με ταχύτητα 3 έως 5 μέτρων το δευτερόλεπτο, η οποία είναι σαφώς πολύ μικρότερη από τις ταχύτητες που επιτυγ­χάνονται με το πόδι σ’ ένα σουτ με το κουντεπιέ. Ωστόσο, για να πετύχουμε αυτή την ταχύτητα θα πρέπει τόσο ο κορμός όσο και ο αυχένας να περιστρέφονται δυναμικά, και η ταχύτητα προς τα εμπρός να αυξάνεται με το τρέξιμο προς την μπάλα και το άλμα

214

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΑ ΒΑΣΙΚΑ

πριν από την πρόσκρουση. Αν δεν επιτευχθεί αυτός ο συνδυασμός, η δύναμη της κεφαλιάς θα μειωθεί κατά πολύ, καθώς οι μύες του αυχένα θα πρέπει να κάνουν μόνοι τους όλη τη δουλειά. Βλέπουμε συχνά αυτό το φαινόμενο, όταν οι παίκτες αναγκάζονται να δώσουν αδύναμες κεφαλιές, επειδή υπολόγισαν εσφαλμένα τον χρόνο που έπρεπε να ξεκινήσουν προς την μπάλα, ή όταν η μπάλα φτάνει σ’ αυτούς απροσδόκητα. Ένα θετικό στοιχείο είναι ότι με τις κεφαλιές μπορούν να επιτευχθούν υψηλότερες τιμές του συντελεστή επανα­φοράς, συνήθως γύρω στο 0,7, σε σύγκριση με το 0,5 του σουτ, επειδή οι μύες του αυχένα και των ώμων μπορούν να στυλωθούν πολύ πιο σταθερά απ’ ό,τι τα κόκαλα του ποδιού κατά τη διάρκεια της κρίσιμης φάσης της επαφής, παρέχοντας τη δυνατότητα να συμμετάσχει στην πρόσκρουση μεγαλύτερο μέρος της μάζας του σώματος.

Η μηχανική της κεφαλιάς είναι πιο περίπλοκη από την αντί­στοιχη του σουτ, καθώς τόσο η μπάλα όσο και το κεφάλι βρίσκο­νται σε κίνηση, ενώ στη διάρκεια του σουτ η μπάλα είναι ακίνητη. Παρ’ όλα αυτά, μπορούμε και πάλι να διατυπώσουμε μια εξίσωση που δείχνει την ισχύ της κεφαλιάς -την ταχύτητα με την οποία επι­στρέφει η μπάλα- σε σχέση με την αρχική ταχύτητα της μπάλας και την ταχύτητα του κεφαλιού:

τεηισιροφή = 1>7 ΐκεφάλι + 0 ,7 1 μπάλα

Αν η ταχύτητα του κεφαλιού είναι 5 μέτρα το δευτερόλεπτο και η αρχική ταχύτητα της μπάλας, για ένα συνηθισμένο σουτ είναι 12,7 μέτρα το δευτερόλεπτο, η ταχύτητα επιστροφής της μπάλας θα ήταν περίπου 17,4 μέτρα το δευτερόλεπτο. Αυτή η ταχύτητα θα εξασφάλιζε πως μια απόκρουση με κεφαλιά θα έφτανε περίπου στα 25 μέτρα - μια αρκετά συνηθισμένη τιμή για την απόσταση που κα­λύπτει μια κεφαλιά αμυντικού παίκτη. Αν θεωρήσουμε πως σε μια τυπική εκτέλεση κόρνερ (ή σ’ ένα φάουλ κοντά στη γραμμή επανα­φοράς, απέναντι από τη μεγάλη περιοχή) η μπάλα έρχεται με 17

215

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

μέτρα το δευτερόλεπτο, η ταχύτητα επιστροφής της κεφαλιάς θα ήταν 20,4 μέτρα το δευτερόλεπτο, πλησιάζοντας τον ρυθμό ενός αξιοπρεπούς σουτ. Ωστόσο, στα κόρνερ και στα φάουλ, οι επιθετι­κοί προσπαθούν να δώσουν κεφαλιές συνδυάζοντας μια κίνηση υψηλής ταχύτητας με την προώθηση της μπάλας προς το τέρμα. Αυτό μπορεί να συνεπάγεται οτιδήποτε: από μια τέλεια γρήγορη κεφαλιά, μέχρι μια φαλτσαριστή κεφαλιά προς τη σωστή γωνία - διόλου εύκολη αποστολή, όταν έχεις να κάνεις με μια μπάλα που αλλάζει πορεία στον αέρα και σε σπρώχνουν συγχρόνως οι αμυντι­κοί. Δεν υπάρχει καν η πολυτέλεια μιας «πρώτης επαφής», όπου ο επιθετικός μπορεί να ανακόψει τον ρυθμό της μπάλας, ελέγχοντάς την πριν σουτάρει προς το τέρμα. Είναι φυσικό, λοιπόν, οι χαρισμα­τικές κεφαλιές να αποτελούν πολύτιμα πλεονεκτήματα για σποια- δήποτε ομάδα.

Τελευταία βασική ικανότητα στο ποδόσφαιρο είναι το πέταγμα της μπάλας με τα χέρια (η επαναφορά από τα πλάγια, η οποία, με μια πρώτη ματιά, δεν φαίνεται να έχει και πολλά κοινά με το σουτ ή με την κεφαλιά). Στην περίπτωση αυτή δεν έχουμε πρόσκρουση, υπάρχει όμως μια σημαντική συσσώρευση ενέργειας, η οποία κατά τη γωνιακή περιστροφή του κορμού και των βραχιόνων μετατρέπε- ται σε κινητική ενέργεια προς την μπάλα. Επιφανειακά, η ενέργεια της επαναφοράς συνδέεται στενά με εκείνη του σουτ, καθώς ο παί­κτης προσπαθεί να συσσωρεύσει τη μέγιστη ταχύτητα περιστροφής στους βραχίονες και στους καρπούς. Στην επαναφορά, οι καρποί —όπως, αντιστοίχους, το πόδι στο σουτ- δίνουν το μέγιστο της ταχύ­τητας κατά τη στιγμή που απελευθερώνουν την μπάλα, ενώ τα υπό­λοιπα μέρη του σώματος -οι αγκώνες, οι ώμοι και οι γοφοί- επι­βραδύνουν την κίνησή τους. 'Οπως και στα σουτ με το κουντεπιέ, έτσι και στην επαναφορά υπάρχουν διάφοροι τρόποι προκειμένου ο παίκτης να δώσει στην μπάλα τη μεγαλύτερη δυνατή αρχική ταχύ­τητα. Οι περισσότεροι παίκτες παίρνουν λίγα μέτρα φόρα και εξα­κοντίζουν την μπάλα μόλις φτάσουν στην άσπρη γραμμή, με τα πό­δια κολλητά και τεντωμένα. Ωστόσο, οι παίκτες που χαρακτηρίζο­

216

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΑ ΒΑΣΙΚΑ

νται για τις μακρινές επαναφορές τους προτιμούν να βάζουν το ένα πόδι μπροστά από το άλλο, καθώς έτσι διατηρείται στη φάση της εκτόξευσης μεγαλύτερο ποσοστό της ορμής που δημιουργείται κατά το τρέξιμο. Απέναντι σ’ αυτές τις παραδοσιακές μεθόδους υπάρχει μια θεαματική εναλλακτική λύση, ικανή να παράγει ακόμα μεγαλύ­τερη ταχύτητα κατά την απελευθέρωση. Πρόκειται για μια κοινή ακροβατική τούμπα, κίνηση που συναντάται συνήθως στις ασκήσεις γυμναστικής εδάφους, όπου ο αθλητής, μετά από ένα σύντομο τρέ­ξιμο, περιστρέφεται γύρω από τα χέρια του που «πατούν» σταθερά στο έδαφος και προσγειώνεται, τελικά, με τα πόδια. Στο ποδόσφαι­ρο η επαναφορά με ακροβατική τούμπα είναι πανομοιότυπη με εκείνη στη γυμναστική εδάφους, μόνο που ο παίκτης λίγο πριν προ­σγειωθεί με τα πόδια στο τελείωμα της τούμπας, αρπάζει με τα χέ­ρια του την μπάλα από το έδαφος και την εξακοντίζει με όλη τη φό­ρα που του δίνει η περιστροφική κίνηση ολόκληρου του σώματος μετά το τρέξιμο. Καθώς τώρα περιστρέφεται ολόκληρο το σώμα, και όχι μόνο τα άνω άκρα, όπως σε μια συμβατική επαναφορά, πα- ράγεται μεγαλύτερη στροφορμή.

Μελέτες γύρω από αυτή την τεχνική (Μέσιερ και Μπρόντι, 1986) επιβεβαίωσαν πως η μέση ταχύτητα για τις συμβατικές επα­ναφορές ανέρχεται σε 18,1 μέτρα το δευτερόλεπτο, σε σύγκριση με τα 23 μέτρα το δευτερόλεπτο για τις επαναφορές με τούμπα. Αν και η τεχνική αυτή φαίνεται ιδιαιτέρως αποτελεσματική για να στέλνει ένας παίκτης την μπάλα μακριά με μεγάλη ταχύτητα, δεν έχει βρει απήχηση σε καμιά κατηγορία ευρωπαϊκών πρωταθλημά­των ίσως επειδή η έκταση και η πρόσφυση του γηπέδου πίσω από •τη γραμμή της επαναφοράς, σπανίως παρέχει το ποσοστό ασφάλειας που απαιτείται για να ολοκληρωθεί η κίνηση.

Οι μακρινές επαναφορές αποτελούν μια σημαντική ικανότητα που εξαρτάται από την τεχνική κατάρτιση. Χρησιμοποιώντας τις συμβατικές μεθόδους, οι κορυφαίοι ποδοσφαιριστές μπορούν εύκο­λα να καλύψουν αποστάσεις μεγαλύτερες από 40 μέτρα, με το πα­γκόσμιο ρεκόρ να βρίσκεται αυτή τη στιγμή λίγο πάνω από τα 48

217

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

μέτρα. Η ταχύτητα απελευθέρωσης απστελεί ίσως την πιο σημαντι­κή παράμετρο, αλλά είναι απαραίτητο να ελεγχθεί προσεκτικά και η γωνία εκτόξευσης. Εδώ δεν ισχύει η γνωστή γωνία εκτόξευσης των 45°, προκειμένου να επιτευχθεί η μέγιστη εμβέλεια της βολής. Απ’ ό,τι έδειξαν οι έρευνές μας (Μπρέι και Κέργουιν, 2004) χρησι­μοποιούνται πολύ μικρότερες γωνίες απελευθέρωσης - συνήθως σι 36 μοίρες. Αυτό συμβαίνει επειδή αμέσως μόλις απελευθερώνεται η μπάλα, αναλαμβάνουν δράση οι αεροδυναμικές δυνάμεις, με σημα­ντικότερη την αεροδυναμική ανύψωση που προκαλείται από το φάλτσο της μπάλας. Αυτό παράγεται από τους καρπούς του παίκτη κατά τις τελευταίες φάσεις της επαναφοράς. Σύμφωνα με διάφορες μελέτες, κατά την απελευθέρωση παράγεται ένα σημαντικό ποσο­στό ανάποδου φάλτσου, που μέχρι πρότινος θεωρούσαμε ότι δεν επηρέαζε τις μακρινές επαναφορές. Οι τιμές του φάλτσου που προ­κύπτουν, γύρω στις 3 περιστροφές το δευτερόλεπτο (29 π.α,λ.), δεν συγκρίνονται με τις τιμές -τριπλάσιες ή τετραπλάσιες- που παρά- γονται στις εκτελέσεις φάουλ, ωστόσο, είναι ικανές να επιμηκύνουν την επαναφορά κατά 5 μέτρα ή και περισσότερο.

Αυτές οι τρεις βασικές δεξιότητες -το σουτ, η κεφαλιά και η επαναφορά- επαναλαμβάνονται σε όλη τη διάρκεια οποιουδήποτε αγώνα. Οι ενέργειες θα έπρεπε να είναι πάντα μελετημένες, και σ’ έναν ιδανικό κόσμο η πάσα θα έφτανε πάντα σ’ έναν συμπαίκτη, ενώ μια κεφαλιά αμυντικού δεν θα έστελνε ποτέ την μπάλα σε αντί­παλο. Δυστυχώς, η πραγματικότητα δεν έχει καμιά σχέση με τον ιδανικό κόσμο - έτσι, είναι δικαιολογημένη η αντίδραση των αμυ­ντικών να διώχνουν όπως-όπως την μπάλα, μόνο και μόνο για να απαλλαγούν από την πίεση των αντιπάλων, ή να σουτάρουν γρήγο­ρα κάποιοι αισιόδοξοι επιθετικοί προς το τέρμα, πριν καν τους πλη­σιάσουν οι αμυντικοί. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις το ποδό­σφαιρο δίνει ένα πολύτιμο πλεονέκτημα στην επιτιθέμενη πλευρά, όπου υπάρχει επαρκής χρόνος για μια τέλεια εκτέλεση σ’ ένα πέ­ναλτι ή ένα φάουλ, ή όπου οι τακτικές που έχουν δουλευτεί στην προπόνηση μπορούν να εφαρμοστούν στην πράξη σ’ ένα κόρνερ, ή

218

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΓΓΑ ΒΑΣΙΚΑ

σ’ ένα μακρινό πλάγιο άουτ: εννοούμε, φυσικά, τις στημένες φάσεις του παιχνιδιού, τις οποίες εξετάζουμε στο κεφάλαιο που ακολουθεί. Αν και τίποτα δεν αποκλείει την αποτυχία, πολύ πιο δύσκολα συγ­χωρούν οι φίλαθλοι τον παίκτη που αστόχησε σ’ ένα πέναλτι, παρά εκείνον που έκανε μια πάσα τριάντα μέτρων η οποία δεν έφτασε στον προορισμό της· και δεν έχουν άδικο, καθώς, όπως θα δούμε σε λίγο, οι πιθανότητες να επιτευχθεί γκολ από χτύπημα πέναλτι είναι σαφώς υπέρ του εκτελεστή.

219

Κεφάλαιο 7

ΣΤΗ Μ ΕΝ ΕΣ ΦΑΣΕΙΣ:ΤΑ ΠΑ ΙΧΝ ΙΔ ΙΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΠΑΙΧΝ ΙΔ Ι

I I | ι στημένες φάσεις, βασικό χαρακτηριστικό του σύγχρο- I V ,/ νου ποδοσφαίρου, αποκτούν όλο και περισσότερη σημα-

σία καθώς ευθύνονται για ολοένα αυξανόμενο ποσοστό τερμάτων που σημειώνονται στις μεγάλες διοργανώσεις. Ορισμένες πηγές ανεβάζουν το ποσοστό αυτών των τερμάτων στο 40% , ενώ άλλες το τοποθετούν ανάμεσα στο 25% και στο 30%. Στην πραγμα­τικότητα, το νούμερο στο οποίο θα καταλήξουμε εξαρτάται από το τι περιλαμβάνει ο ορισμός της «στημένης φάσης» - δηλαδή, στα ση­μεία του παιχνιδιού που ακολουθούν μετά την έναρξη ή τη συνέχεια (μετά από διακοπή) του αγώνα, πιθανώς μετά από μια παράβαση. Όμως, αυτός ο ορισμός περιλαμβάνει κάποια μάλλον ακίνδυνα γε­γονότα, όπως είναι η σέντρα ή το ελεύθερο - η φάση όπου ο διαιτη­τής αφήνει απλώς την μπάλα να πέσει ανάμεσα σε δυο αντίπαλους παίκτες. Επειδή σπανίως σημειώνονται γκολ από τέτοιες φάσεις, κάποιες μελέτες τείνουν να περιορίζουν τον ορισμό στα πλάγια

221

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

άουτ, στα κόρνερ και στα φάουλ, όπου η πιθανότητα επίτευξης τέρ­ματος είναι προφανώς μεγαλύτερη. Κάποιες φορές, αυτός ο περιορι­σμένος ορισμός διευρύνεται για να συμπεριλάβει και τα πέναλτι, εγείροντας το ζήτημα αν θα πρέπα να συμπεριληφθούν στις μελέτες και τα γκολ που σημειώνονται κατά τη διαδικασία των πέναλτι, μετά το τέλος και της παράτασης. Κανονικά δεν θα πρέπα να αναφέρο- νται στο συνολικό σκορ του αγώνα, επαδή, με τη στενή έννοια του όρου, η διαδικασία των πέναλτι είναι απλώς το αποφασιστικό ση­μείο στο οποίο κρίνεται ποια ομάδα θα κερδίσα ένα τουρνουά ή θα προκριθεί στην επόμενη φάση. Παρ’ όλα αυτά, πολύ συχνά διαβά­ζουμε ότι «η Ομάδα X νίκησε την Ομάδα Ψ, με 5-4 στα πέναλτι».

Και σαν να μη φτάνει η σύγχυση που προκαλούν όλα αυτά, πρέ­πει επίσης να διευκρινίσουμε, όταν ορίζουμε μια στημένη φάση, πό­σες επαφές με την μπάλα θα πρέπει να προσμετρώ νται μέχρι την επίτευξη του γκολ. Ένα γκολ από πέναλτι σημειώνεται πάντα με απευθείας σουτ, ενώ ένα γκολ από κόρνερ ή από μακρινό πλάγιο άουτ μπορεί να προκύψει μετά από έναν συνδυασμό από κεφαλιές ή πάσες. Πόσες επαφές πρέπει να επιτρέπονται πριν μια στημένη φάση μετατραπεί σε «κανονική ροή» παιχνιδιού; Στην πραγματικό­τητα, δεν υπάρχει καμιά πειστική απάντηση και η μόνη ασφαλής προσέγγιση είναι να ορίσουμε προσεκτικά τις στημένες φάσεις, έτσι ώστε τα γκολ που προκύπτουν απ’ αυτές να αποδίδονται σωστά κα­τά την καταγραφή των στατιστικών.

Πριν εξετάσουμε σε βάθος διάφορους τρόπους παιχνιδιού, θα ήταν χρήσιμο να μελετήσουμε ορισμένα χρήσιμα στοιχεία. Το 1999, οι Γκραντ, Γουίλιαμς και Ράιλι ανέλυσαν τα γκολ που σημειώ­θηκαν στον τελικό του Παγκοσμίου Κυπέλλου, το 1998. Τον τελικό κέρδισε η διοργανώτρια ομάδα, η Γαλλία, η οποία νίκησε σ’ έναν αξιομνημόνευτο αγώνα τη Βραζιλία με 3-0 - μια από αυτές τις πε­ριπτώσεις όπου οι Βραζιλιάνοι βυθίστηκαν σε νευρική ενδοσκόπη­ση. Χρειάστηκε η διαδικασία των πέναλτι στους ημιτελικούς για να ξεπεράσουν το εμπόδιο των Ολλανδών, αλλά στον τελικό δεν μπό­ρεσαν να αντιμετωπίσουν τη δύναμη του Ζινεντίν Ζιντάν και την

222

ΠΙΝΑΚΑΣ 7.1 Γκολ που επιτεύχθηκαν από στημένες φάσεις στο Παγκόσμιο Κύ­πελλο τον 1998. Είχαμε συνολικά 171 τέρματα κατά τψ κανονική διάρκεια των αγώνων, και 191 μαζί με αντά που σημειώθηκαν κατά τη διαδικασία των

ΣΤΗΜΕΝΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

Στημένη φάση Γκολ που σημειώθηκαν

Πλάγιο άουτ 1Κόρνερ 20Φάουλ 21Πέναλτι (κατά την κανονική διάρκεια του αγώνα) 15Πέναλτι (κατά τη διαδικασία των πέναλτι) 20

ικανότητά του να ολοκληρώνει τις φάσεις. Στη διοργάνωση του 1998 σημειώθηκαν 171 τέρματα - εξαιρώντας τα 20 που σημειώθη­καν με τη διαδικασία των πέναλτι. Οι Γκραντ, Γουίλιαμς και Ράιλι χρησιμοποίησαν στην ανάλυσή τους έναν περιορισμένο ορισμό των στημένων φάσεων, συμπεριλαμβάνοντας μόνο τα πλάγια άουτ, τα φάουλ και τα κόρνερ, αλλά στον πίνακα 7.1 έχω προσθέσει και τα πέναλτι, τόσο αυτά που δόθηκαν κατά την κανονική διάρκεια των αγώνων, όσο και αυτά που χτυπήθηκαν μετά από παράταση. Με βάση τον περιορισμένο ορισμό, οι ερευνητές απέδιδαν σε στημένες φάσεις το 25% των 171 τερμάτων που σημειώθηκαν. Αν προσθέ­σουμε και τα πέναλτι που δόθηκαν κατά τη διάρκεια του αγώνα (και μετατράπηκαν σε γκολ) το ποσοστό ανεβαίνει στο 33%' και φτάνει στο 40% όταν συμπεριλάβουμε και τα γκολ που σημειώθη­καν κατά τη διαδικασία των πέναλτι. Αυτές οι διαφοροποιήσεις αποκαλύπτουν πόσο δύσκολο είναι να βρεθεί ένας ικανοποιητικός ορισμός και υπογραμμίζουν την ανάγκη για σαφήνεια και συνέπεια, ειδικά όταν γίνονται συγκρίσεις που αφορούν την απόδοση.

Τα ευρήματα του πίνακα 7.1 επιβεβαιώνονται σε γενικές γραμ­μές από παρόμοιες εκτιμήσεις. Για παράδειγμα, χρησιμοποιώντας τον «αυστηρό» ορισμό των στημένων φάσεων (όλα τα πέναλτι εξαι­ρούνται), τα γκολ που σημειώθηκαν στα Παγκόσμια Κύπελλα του

223

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

1990 και του 1994 αντιπροσώπευαν το 32% και το 25% του συνό­λου αντιστοίχους. Το ποδόσφαιρο που παίζεται σε επίπεδο Παγκο­σμίων Κυπέλλων ίσως δεν είναι τόσο αντιπροσωπευτικό του παιχνι­διού που παίζεται σε επίπεδο συλλόγων, ωστόσο, τα νούμερα όντως υπογραμμίζουν τη σημασία των στημένων φάσεων ως μιας πολύτι­μης πιθανής πηγής για την επίτευξη τερμάτων. Και με δεδομένη τη συχνότητά τους -περίπου 45 πλάγια άουτ, κόρνερ και φάουλ σημειώ­νονται συνολικά, κατά μέσο όρο, στα διεθνή παιχνίδια- μπορούν επίσης να σχεδιαστούν και να «δουλευτούν» στην προπόνηση. Σή­μερα, ελάχιστες ομάδες, είτε αμύνονται είτε επιτίθενται, προσεγγί­ζουν μια επικίνδυνη στημένη φάση χωρίς έστω μια ιδέα για τον πι­θανό τρόπο εκτέλεσής της.

ΠΙΝΑΚΑΣ 7.2 Στημένες φάσεις στο ποδόσφαιρο.

Στημένη φάση Σκοράρισμα με μία επαφή;

Σουτ από την αντίπαλη μικρή περιοχή ΝαιΠλάγιο άουτ ΌχιΚόρνερ ΝαιΆμεσο φάουλ Ναι«Ένας εναντίον ενός» μεταξύ τερματοφύλακα/ επιθετικού ΝαιΠέναλτι και διαδικασία των πέναλτι Ναι

Οι συνήθως αποδεκτές στημένες φάσεις είναι η επαναφορά από την αντίπαλη μικρή περιοχή, το πλάγιο άουτ, το κόρνερ, το άμεσο φάουλ, το «ένας εναντίον ενός» μεταξύ τερματοφύλακα και επιθετι­κού, το πέναλτι και η διαδικασία των πέναλτι, όπως παρουσιάζο­νται στον πίνακα 7.2. Οι περισσότερες ακολουθούν τον αυστηρό ορισμό της έναρξης ή της επανέναρξης του παιχνιδιού. Ο πίνακας δείχνει, επίσης, τις φάσεις όπου μπορεί να σημειωθεί νομίμως γκολ με ένα μόνο χτύπημα της μπάλας. Εξαιρούνται το ελεύθερο και η σέντρα, καθώς κανένα από τα δυο δεν συγκεντρώνει πιθανότητες

224

ΠΗΜΕΝΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

να μπει στη «λίστα των συνταρακτικών γεγονότων» του μέσου φιλά­θλου. Ωστόσο, ενώ αυτό αληθεύει για το ελεύθερο, δεν ισχύει και για τη σέντρα. Δεν μπορεί να σημειωθεί γκολ με απευθείας σουτ, αλλά αυτό θα μπορούσε να γίνει με μια μικρή πάσα. Οπότε, το μό­νο ερώτημα είναι αν η εστία μπορεί να απειληθεί με ένα σουτ από τη μεσαία γραμμή. Η απάντηση είναι καταφατική· θα μελετήσουμε σε λίγο μερικά υποθετικά σουτ από μακρινή απόσταοη, σε σχέση με τις επαναφορές από την αντίπαλη μικρή περιοχή. Όμως, τις περισ­σότερες φορές, η σέντρα αφορά τη διατήρηση της κατοχής της μπάλας με πάσες, ειδικά στα πρώτα στάδια του παιχνιδιού.

Η εξαίρεση που δεν ακολουθεί τον αυστηρό ορισμό «της έναρξης ή επανέναρξης», είναι το «ένας εναντίον ενός» ανάμεσα στον τερμα­τοφύλακα και τον επιτιθέμενο, που αναφέρθηκε στο κεφάλαιο 4. Το γεγονός ότι συμπεριλαμβάνεται στις στημένες φάσεις δικαιολογείται από τις δυνατότητες που δίνει για επίτευξη τερμάτων, και από την ταχύτητα με την οποία εξελίσσεται. Οι περισσότερες αναμετρήσεις αυτού του είδους ολοκληρώνονται περίπου σ’ ένα δευτερόλεπτο και συχνά καταλήγουν σε γκολ. Θα μπορούσαμε να κάνουμε και άλλες διακρίσεις μεταξύ των στημένων φάσεων που συμπεριλαμβάνονται στον πίνακα 7.2. Για παράδειγμα, η απευθείας επίτευξη τέρματος από πλάγιο άουτ είναι παράνομη και δεν είναι πολύ πιθανή με απευ­θείας εκτελέσεις από κόρνερ ή από φάουλ, οπότε, σε τέτοιες περι­πτώσεις, οι τελικές πάσες (ασίστ), όπου η μπάλα «περνάει» σε συ- μπαίκτη, αποτελούν πρακτική αναγκαιότητα.

Αυτό δεν ισχύει για τις άλλες στημένες φάσεις και μολονότι πραγματικά δεν είναι κακό να περιπλέξει κανείς τα πράγματα πα­σάροντας σε συμπαίκτη (ακόμα και σε εκτέλεση πέναλτι, όπως συ­νέβη με τον Κρόιφ) εκεί όπου θα ήταν προτιμότερη μια απευθείας εκτέλεση, θα εξετάσουμε κατά κύριο λόγο τις στημένες φάσεις είτε ως απευθείας χτυπήματα είτε ως ευκαιρίες για επίτευξη τέρματος με τις λιγότερες δυνατές επαφές με την μπάλα.

Ο πίνακας 7.2 έχει καταρτιστεί με μια αυτονόητη ιεραρχική κα­τάταξη σε ό,τι αφορά τις δυνατότητες επίτευξης τερμάτων, ξεκινώ­

225

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ντας από τις επαναφορές από την αντίπαλη μικρή περιοχή (χαμη­λές δυνατότητες) και καταλήγοντας στα πέναλτι (πολύ υψηλές δυ­νατότητες). Το πρόβλημα είναι ότι, μόνο τα πέναλτι και η διαδικα­σία των πέναλτι έχουν μελετηθεί σε βάθος. Το ποσοστό μετατρο­πής των πέναλτι σε γκολ στην κανονική διάρκεια του αγώνα είναι 80%, και μειώνεται στο 75% κατά τη διαδικασία των πέναλτι. Στις άλλες περιπτώσεις τα ποσοστά επιτυχίας βασίζονται υποθετικά στην υποκειμενική παρατήρηση· οπότε, σε ποσοστό 60%, ίσως, οι φάσεις «ένας εναντίον ενός» ανάμεσα στον τερματοφύλακα και τον επιτιθέμενο καταλήγουν σε γκολ, ενώ τα απευθείας φάουλ πετυχαί­νουν τον στόχο στο 15% των περιπτώσεων. Τα ποσοστά μετατρο­πής των κόρνερ σε γκολ πλησιάζουν πιθανώς εκείνα των ελεύθερων χτυπημάτων, αλλά τα αντίστοιχα ποσοστά στις περιπτώσεις του πλαγίου άουτ φαίνονται να είναι πολύ μικρότερα και τα πραγματικά νούμερα δεν έχουν καταγραφεί. Ανεξάρτητα από την πιθανότητα να επιτευχθεί ένα τέρμα, όπως σημειώθηκε και προηγουμένως, όλες οι στημένες φάσεις θα πρέπει να αποτελούν μέρος ενός προκαθορι­σμένου σχεδίου τακτικής και δεν θα πρέπει να αφήνονται στον αυ- τοσχεδιασμό και στον παρορμητισμό.

Η ανάλυση των στημένων φάσεων δεν γίνεται για ακαδημαϊ­κούς λόγους. Σε αμφίρροπους αγώνες, όπου κυριαρχούν οι άμυνες, οι στημένες φάσεις ίσως είναι ο μοναδικός τρόπος να βγούμε από το αδιέξοδο, και θα πρέπει να αναμένεται αναλογική αύξηση των γκολ από αυτή την τακτική, καθώς προπονητές και παίκτες μαθαί­νουν όλο και καλύτερα πώς να κερδίζουν αυτά «τα παιχνίδια μέσα στο παιχνίδι». Αντιμετωπίζοντας αυτές τις φάσεις ως μεμονωμένες σκηνές του αγώνα, γίνεται εφικτή η ποιοτική ανάλυση των βιολογι­κών και μηχανικών κινήσεων, καθώς τα στιγμιότυπα είναι αφενός πολύ σύντομα και αφετέρου οι προθέσεις των επιθετικών και των αμυντικών παικτών πολύ συγκεκριμένες.

Εκτός από την εγγενή δυναμική τους για την επίτευξη τερμάτων, οι στημένες φάσεις προσφέρουν και ένα στρατηγικό πλεονέκτημα: οι παίκτες της ομάδας που επιτίθεται μπορούν να μετακινηθούν

ΣΤΗΜΕΝΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

προς την αντίπαλη περιοχή με περισσότερες δυνάμεις, ειδικά για τα φάουλ, τα κόρνερ και τα μακρινά πλάγια άουτ, και με περισσότερη ασφάλεια από αυτή που θα είχαν κατά την κανονική διάρκεια του παιχνιδιού. Σε τέτοιες περιπτώσεις η αντίπαλη ομάδα αναγκάζεται να αμυνθεί σε βάθος, προκειμένου να καταφέρει αριθμητική ισοδυ­ναμία ανάμεσα στους επιτιθέμενους και τους αμυνόμενους στην κε­ντρική ζώνη της επίθεσης. Το γεγονός αυτό έρχεται σε ευθεία αντί­θεση με την κανονική αναλογία επιθετικών και αμυντικών σ’ αυτή τη ζώνη. Με δεδομένη την πιθανότητα μιας γρήγορης αντεπίθεσης, αν χαθεί η κατοχή της μπάλας, η προώθηση υπερβολικά πολλών επιτι­θέμενων, εγκυμονεί κινδύνους.

Ας εξετάσουμε, λοιπόν, λεπτομερώς τις στημένες φάσεις, ξεκινώ­ντας από αυτές που έχουν τη μικρότερη πιθανότητα να οδηγήσουν σε γκολ, δηλαδή τις αποκρούσεις των τερματοφυλάκων. Αισθανόμα­στε έκπληξη όταν βλέπουμε τους τερματοφύλακες να στέλνουν την μπάλα στα δίχτυα σημειώνοντας γκολ ωστόσο, αυτό το φαινόμενο δεν είναι σπάνιο. Τέτοιου είδους γκολ ήταν πολύ συνηθισμένα πριν από το 1912, όταν οι τερματοφύλακες είχαν δικαίωμα να αρπάζουν την μπάλα οπουδήποτε μέσα στο δικό τους μισό του γηπέδου. Από τη στιγμή που το δικαίωμα αυτό περιορίστηκε στον χώρο της μεγά­λης περιοχής, τα πράγματα δυσκόλεψαν, και για να δει σήμερα ένας τερματοφύλακας το όνομά του στον πίνακα των σκόρερ, πρέπει να είναι εξαιρετικά ριψοκίνδυνος. Ωστόσο, έχουμε πολλά παραδείγμα­τα τερματοφυλάκων που προωθούνται στην αντίπαλη περιοχή στα τελευταία δευτερόλεπτα του αγώνα για ένα κόρνερ ή ένα φάουλ, όπως επίσης υπάρχουν τερματοφύλακες που έχουν εξειδικευθεί στα πέναλτι ή στα φάουλ Χαρακτηριστικό παράδειγμα για την πρώτη περίπτωση αποτελεί ο Πίτερ Σμάιχελ ενώ ο Χοσέ Λουίς Τσιλαβέρ, ο εύθυμος τερματοφύλακας της Παραγουάης, απολαμβάνει τον σε­βασμό και τις επευφημίες των φιλάθλων όταν εκτελεί πέναλτι ή φαλ­τσαριστά φάουλ Κάποιες φορές, οι τερματοφύλακες δηλώνουν συμ­μετοχή ως εκτελεστές στη διαδικασία των πέναλτι - ο Ρικάρντο Πε- ρέιρα, ο τερματοφύλακας της Πορτογαλίας, ήταν εκείνος που σκό-

227

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ραρε στο τελευταίο και καθοριστικό πέναλτι εναντίον της Αγγλίας, στα προημιτελικά του Euro 2004. Σαν να μην έφταναν όλα αιπά, πολλοί τερματοφύλακες τείνουν όλο και περισσότερο να παίζουν τον ρόλο του λίμπερο, βγαίνοντας από τη μεγάλη περιοχή για ν’ απο- κρούσουν μια επικίνδυνη μπαλιά, ή προωθούνται αρκετά για να δώ­σουν εντυπωσιακές πάσες στους επιθετικούς.

Η περίπτωση όπου ένας τερματοφύλακας καταφέρνει να στεί­λει την μπάλα στα δίχτυα της αντίπαλης ομάδας ύστερα από μια απόκρουση στη μικρή του περιοχή, είναι εξαιρετικά σπάνια. Η μπάλα θα πρέπει να διανύσει μια τεράστια απόσταση. Σε ένα κανο­νικό γήπεδο, με μήκος περίπου 101 μέτρα, η απόσταση από τη μι­κρή περιοχή έως την αντίπαλη γραμμή του τέρματος είναι 95 μέ­τρα. Ας κάνουμε, λοιπόν, την πιο γενναιόδωρη υπόθεση: ότι ο τερ­ματοφύλακας σουτάρει με ταχύτητα 30 μέτρων το δευτερόλεπτο (107 χιλιόμετρα την ώρα) και καταφέρνει να δώσει στην μπάλα ένα υψηλό ποσοστό ανάποδου φάλτσου, ας πούμε 500 π.α.λ. Κατορθώ­νει, επίσης, να πετύχει ακριβώς τη σωστή γωνία εκτόξευσης που εγ- γυάται πως κάτω από αυτές τις συνθήκες, η μπάλα θα φτάσει στη μέγιστη δυνατή απόσταση.

Στην εικόνα 7.1 βλέπουμε το μέγιστο δυνατό μήκος γι’ αυτό το σουτ, που προσεγγίζει τα 70 μέτρα. Η τροχιά της μπάλας υπολογί­

0 10 20 30 40 50 60 70 80Απόσταση που διένυσε η μπάλα (οε μέτρα)

ΕΙΚΟΝΑ 7.1 Σύγκριση μακρινού πλαγίου άοιπ και σοντ από τψ αντίπαλη μικρή περιοχή.

228

ΣΤΗΜΕΝΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

στηκε με βάση το μαθηματικό μοντέλο (Μπρέι και Κέργουιν, 2003) που περιγράψαμε στο κεφάλαιο 3, προσαρμοσμένο στην ενέργεια του σουτ από την πλευρά του τερματοφύλακα. Για την κάλυψη μιας μακρινής απόστασης απαιτείται η μέγιστη δυνατή ταχύτητα απε­λευθέρωσης, σε συνδυασμό με το ανάποδο φάλτσο. Απ’ ό,τι μας λέει η απλή βαλλιστική, για να επιτευχθεί η μέγιστη δυνατή εμβέλεια τα βλήματα θα πρέπει να εκτοξεύονται στις 45 μοίρες του οριζόντιου άξονα - ωστόσο, για να επιτευχθεί η απόσταση που εμφανίζεται στην εικόνα 7.1 η γωνία εκτόξευσης είναι πολύ μικρότερη, μόλις 18 μοίρες. Αυτό συμβαίνει επειδή η απλή θεωρία της βαλλιστικής -η επιστήμη των σωμάτων που εκτελούν ελεύθερη κίνηση και υπόκει- νται μόνο στον νόμο της βαρύτητας- αγνοεί την αντίσταση του αέρα και την αεροδυναμική ανύψωση, παράγοντες που διαφοροποιούν σημαντικά την τροχιά. Σε πραγματικές συνθήκες, η μειωμένη γωνία εκτόξευσης που απαιτείται για να επιτευχθεί η μέγιστη εμβέλεια, λειτουργεί ουσιαστικά προς όφελος του τερματοφύλακα. Είναι εξαι­ρετικά δύσκολο να επιτύχουμε ανύψωση 45 μοιρών με μια μπάλα που κλοτσάμε με ταχύτητα από το έδαφος.

Η απόσταση των 75 μέτρων καλύπτει πάνω από το μισό μήκος του γηπέδου, οπότε, αν χτυπούσαμε την μπάλα από το ημικύκλιο της μεσαίας γραμμής αμέσως μετά τη σέντρα θα μπορούσαμε εύκο­λα να την στείλουμε στο τέρμα- όμως, αυτό προϋποθέτει ότι η μπά­λα βρίσκεται εκεί ύστερα από αναπήδηση μετά από μια επαναφορά στην αντίπαλη μικρή περιοχή. Αυτό ακριβώς κατάφερε να κάνει ο τερματοφύλακας της Τότεναμ, Πατ Τζένινγκς, στον αγώνα του Τσάριτι Σιλντ εναντίον της Μάντσεστερ Γιουνάιτεντ, το 1967, όταν ο έκπληκτος Αλεξ Στέπνι είδε, μετά την απόκρουση του Τζέ­νινγκς, την μπάλα να αναπηδά, να περνάει πάνω από το κεφάλι του και να καταλήγει στα δίχτυα. Αυτό που τον νίκησε εκείνη την ημέρα δεν ήταν μόνο το δυνατό σουτ του Τζένινγκς, αλλά η βοήθεια του δυνατού αέρα. Το μοντέλο της εικόνας 7.1 μπορεί να τροποποιηθεί ώστε να ενσωματώσει τη βοήθεια του αέρα, και δείχνει την μπάλα να πηγαίνει 9 μέτρα μακρύτερα μ’ έναν άνεμο ταχύτητας 6,7 μέ­

229

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

τρων το δευτερόλεπτο (είκοσι τεσσάρων χιλιομέτρων την ώρα). Οπότε, το μήνυμα είναι ξεκάθαρο για τους τερματοφύλακες και τους προπονητές: αν επιθυμείτε να σουτάρετε, δοκιμάστε το μια μέ­ρα που να φυσάει αρκετά, όταν ο άνεμος σφυρίζει πάνω από τον ώμο σας. Μην περιμένετε να σκοράρετε, αν δεν διασφαλίσετε τις σωστές συνθήκες για να συμβεί κάτι τέτοιο. Ίσως το αληθινό μήνυ­μα αυτής της στημένης φάσης είναι ότι το να σουτάρουμε με στόχο να στείλουμε την μπάλα στη μέγιστη απόσταση ενάντια σε μια κα­λά προετοιμασμένη άμυνα, όπου οι επιθετικοί μαρκάρονται στενά, δεν είναι και πολύ έξυπνο. Η καλύτερη επαναφορά από την αντί­παλη μικρή περιοχή είναι ίσως αυτή που εγγυάται ότι θα διατηρηθεί η κατοχή της μπάλας, ακόμα και σε βάρος των σουτ που διανύουν τη μέγιστη δυνατή απόσταση.

Η απόσταση που επιτυγχάνεται με τη ρίψη ενός μακρινού πλα­γίου άουτ είναι πολύ μικρότερη από εκείνη της επαναφοράς, ωστό­σο αυτή η κίνηση αρχίζει όλο και πιο σταθερά να γίνεται μια σημα­ντική επιθετική επιλογή. Σε ό,τι αφορά τη δυνατότητα για απευθείας σκοράρισμα ίσως δεν συγκρίνεται ακόμη με το κόρνερ ή με το φάουλ, αλλά η υψηλή ακρίβεια της εκτέλεσης και οι ταχύτητες που υπερβαί­νουν τα 20 μέτρα το δευτερόλεπτο, αναδεικνύουν το μακρινό πλάγιο άουτ σε ισχυρό όπλο για τους κορυφαίους εκτελεστές του παιχνιδιού. Οι περισσότεροι χρησιμοποιούν την ορθόδοξη εκτέλεση, παρά τη θεαματική τεχνική με την ακροβατική τούμπα (εξετάστηκε στο κε­φάλαιο 6), η οποία μπορεί να στείλει την μπάλα μακρύτερα. Δίχως άλλο, οι φίλαθλοι θα ήθελαν διακαώς να απολαύσουν μια ακροβατι­κή εκτέλεση, αλλά ποιος επαγγελματίας θα έπαιρνε το ρίσκο να κυ­λιστεί πάνω στη λασπωμένη γραμμή του πλαγίου άουτ στη διάρκεια ενός χειμερινού αγώνα, μπροστά σε 60.000 θεατές;

Από την εποχή της καθιέρωσής του, το πλάγιο άουτ έχει υπο- στεί μερικές παράξενες μετατροπές. Σύμφωνα με τους αρχικούς κα­νόνες, ο παίκτης που έπαιρνε πρώτος την μπάλα μόλις αυτή έβγαι­νε από τον αγωνιστικό χώρο, μπορούσε να εκτελέσει το πλάγιο. Επειδή η εκτέλεση μπορούσε να γίνει με το ένα χέρι, η μπάλα εκτο-

230

ΣΤΗΜΕΝΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

ζευόταν συχνά σε πολύ μεγάλες αποστάσεις, θυμίζοντας τον τρόπο που επαναφέρουν την μπάλα με τα χέρια οι σημερινοί τερματοφύ­λακες, πετώντας την πάνω από το ύψος του ώμου. Ο σημερινός κα­νονισμός, που επιβάλλει να γίνεται η επαναφορά με τα δυο χέρια πίσω από το κεφάλι, θα πρέπει να φαινόταν αρχικά πολύ περιορι­στικός και χρειάστηκε αρκετός χρόνος για να βελτιωθεί επαρκώς η τεχνική, ώστε να επιτευχθούν οι αποστάσεις των πλαγίων άουτ που εκτελούνταν με το ένα χέρι στη δεκαετία του 1870. Ενώ οι εκτελε­στές των μακρινών πλαγίων άουτ μπορούν άνετα να μεταφέρουν την μπάλα σε αποστάσεις άνω των 40 μέτρων, τα συνηθισμένα πλάγια δεν επιτυγχάνουν τίποτα παραπάνω από την επίσημη επα- νέναρξη του παιχνιδιού, παρόλο που οι παίκτες προσέχουν να μην «προσφέρουν» την μπάλα στον αντίπαλο, άδικά από θέσεις που εί­ναι επικίνδυνες επιθετικά. Τα πράγματα αλλάζουν όταν το πλάγιο εκτελείται απέναντι από τη μεγάλη περιοχή. Καθώς το μισό πλάτος ενός κανονικού γηπέδου είναι 30-35 μέτρα, το πίσω δοκάρι βρίσκε­ται μέσα στην εμβέλεια των εκτελεστών μακρινών πλαγίων άουτ, ενώ το πρώτο δοκάρι μπορεί να προσεγγιστεί πολύ πιο εύκολα. 'Οπως συμβαίνει και με το κόρνερ, τα περισσότερα γκολ από πλά­γιο προκύπτουν από τελικές πάσες (ασίστ) που γίνονται στο πρώτο δοκάρι, οπότε το μόνο που χρειάζεται να κάνει ο εκτελεστής, είναι να ορίσει ως στόχο του αυτή τη θέση - μετά από μερικές απαραίτη­τες προετοιμασίες.

Το σφιχτό κράτημα της μπάλας είναι απαραίτητο στα μακρινά πλάγια άουτ, ενώ ακόμα και για μια μέτρια επαναφορά, πρέπει να τριφτεί καλά η μπάλα πάνω στη φανέλα. Για να γίνει πραγματικά σωστή δουλειά, οι παίκτες βάζουν συχνά την μπάλα κάτω από τη φανέλα και την σκουπίζουν από τις λάσπες και την υγρασία. Ένας σπεσιαλίστας στα μακρινά πλάγια άουτ συνήθιζε να ζητάει μια πε­τσέτα για να καθαρίσει και να στεγνώσει την μπάλα. Οι κανονισμοί δεν προβλέπουν κάτι γι’ αυτό το ζήτημα και αν αυτή η κίνηση πα­ράγει ένα θεαματικό αποτέλεσμα, οι υπεύθυνοι του αγώνα δεν εξα­ντλούν την τυπολατρία τους στη συγκεκριμένη φάση.

231

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Στην εικόνα 7.1 βλέπουμε την τροχιά ενός πλαγίου που φτάνει στα 40 μέτρα, και μπορεί να μεταφέρει την μπάλα στις ζώνες της επίθεσης μέσα και γύρω από τη μικρή περιοχή. Όμως, για να το κατορθώσει αυτό -όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα μακρινά σουτ- ο εκτελεστής θα πρέπει να πετΰχει ακριβώς τις σωστές συν­θήκες απελευθέρωσης, και ειδικά την αρχική ανύψωση και το φάλ­τσο. Η σημασία του φάλτσου ως παράγοντα που συνεισφέρει στα μακρινά πλάγια άουτ δεν είχε γίνει ευρέως αντιληπτή, ωστόσο, στις δικές μας μελέτες πάνω σ’ αυτή την τεχνική (Μπρέι και Κέργουιν, 2004) φάνηκε ξεκάθαρα. ΓΓ αυτή την έρευνα επιστρατεύσαμε ημι- επαγγελματίες και καλούς παίκτες από κολέγια Οι καλύτεροι μπο­ρούσαν να πετυχουν ταχύτητες απελευθέρωσης που ξεπερνούσαν τα 18 μέτρα το δευτερόλεπτο, δηλαδή έριχναν πλάγια άουτ περί­που τριάντα πέντε μέτρων. Η ταχύτητα που παίρνουμε ως δεδομέ­νη στην εικόνα 7.1 είναι τα 20 μέτρα ανά δευτερόλεπτο, που βρί­σκεται μέσα στις δυνατότητες ενός κορυφαίου εκτελεστή.

Ένα πλάγιο άουτ που φτάνει στα 40 μέτρα έχει σημαντικές επι­πτώσεις τόσο για τους επιθετικούς, όσο και τους αμυντικούς. Σε σύ­γκριση με ένα κόρνερ το οποίο φτάνει στην ίδια απόσταση, ο χρό­νος πτήσης της μπάλας είναι μεγαλύτερος - 3 δευτερόλεπτα, έναντι 2,1 δευτερολέπτων για το κόρνερ. Επιπλέον, το πλάγιο άουτ φτάνει ψηλότερα, με την μπάλα να προσεγγίζει τα 10 μέτρα στο απόγειο της πορείας της, σε σύγκριση με το κόρνερ, του οποίου το ύψος μό­λις ξεπερνά τα 5 μέτρα. Το στοιχείο αυτό δίνει στους αμυντικούς περισσότερο χρόνο για να ετοιμαστούν, ενώ και ο τερματοφύλακας έχει γενικά καλό οπτικό πεδίο σε ό,τι αφορά την πορεία της μπά­λας - γεγονός ζωτικής σημασίας. Κάποιοι από τους καλύτερους εκτελεστές προσπαθούν να κερδίσουν το τακτικό πλεονέκτημα, εκτελώντας το πλάγιο με πιο επίπεδη τροχιά. Για να το πετύχουν, πρέπει να αυξηθεί το φάλτσο και να προκύψει ακόμη μεγαλύτερη ταχύτητα κατά την εκτέλεση, διαφορετικά η μπάλα δεν θα φτάσει στην απαιτούμενη απόσταση προτού προσγειωθεί. Η κάλυψη 40 μέτρων με επίπεδη τροχιά είναι δύσκολη, αλλά ακόμα και μια μι­

232

ΣΤΗΜΕΝΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

κρότερη απόσταση μπορεί να αποδειχτεί εξίσου αποτελεσματική με μια επίπεδη εκτέλεση, ειδικά σ’ ένα στενό γήπεδο.

Οι τακτικές εκτέλεσης ενός μακρινού πλαγίου άουτ, ειδικά για να βγουν ασίστ στο πρώτο δοκάρι, είναι σχεδόν πανομοιότυπες μ’ αυ­τές για την εκτέλεση ενός κόρνερ, τις οποίες θα εξετάσουμε αργότε­ρα. Ωστόσο, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι τα κόρνερ και τα μακρι­νά πλάγια διαφέρουν από μια άλλη σημαντική πλευρά. Στα κόρνερ, οι αμυντικοί πρέπει να στέκονται τουλάχιστον 9,1 μέτρα μακριά, όπως και στα φάουλ, ενώ μέχρι προσφάτως δεν υπήρχε κανένας τέ­τοιος περιορισμός σχετικά με την τοποθέτηση ενός αμυντικού στο πλάγιο. Δυστυχώς, όλοι έμαθαν πολύ γρήγορα το στιλ των κορυφαίων εκτελεστών κι έτσι, μια αποτελεσματική αποτρεπτική μέθοδος ήτταν να τοποθετήσουν έναν αμυντικό πολύ κοντά στη γραμμή του πλαγίου άουτ, μπλοκάροντας έτσι τη θέση από την οποία εκτελούσε ο παί­κτης. Το γεγονός αυτό δυσκολεύει την ενεργητική συνέχεια της εκτέλεσης -απαραίτητη για όλες τις μακρινές εκτελέσεις- οπότε αναγκαστικά το τρέξιμο ξεκινούσε νωρίτερα και τελείωνε αρκετά πριν από τη γραμμή του πλαγίου άουτ. Σε κάποια στενά γήπεδα, που υπάρχουν σήμερα ακόμα και σε επίπεδο κορυφαίων ομάδων, ίσως είναι δύσκολο να βρει κανείς χώρο για μια μακρινή εκτέλεση. Το γεγονός ότι, αρκετές φορές, οι εκτελεστές αγνοούσαν εσκεμμένα τον αμυντικό που τους παρεμπόδιζε και κατέληγαν σε μια αναπό­φευκτη σύγκρουση και επακόλουθες προστριβές, ανάγκασε τις αρχές να επέμβουν. Από τη σεζόν 2005-06, ο αμυντικός οφείλει να στέκε­ται 2 μέτρα μακριά από τη γραμμή. Αυτό το μέτρο θα υποβοηθήσει τη μακρινή εκτέλεση ως μια πολύτιμη επιθετική επιλογή από τις θέ­σεις όπου η μπάλα μπορεί εύκολα να φτάσει στο τέρμα.

Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό αυτής της στημένης φά­σης είναι ότι ένας παίκτης δεν μπορεί να βγει οφσάιντ μετά από πλάγιο άουτ. Αυτή η τακτική, δυστυχώς, δεν χρησιμοποιείται στον βαθμό που θα έπρεπε. Αν το πλάγιο εκτελεστεί γρήγορα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί εξίσου αποτελεσματικά με μια μπαλιά-τρύπα από έναν επιθετικό που τρέχει νομίμως μπροστά από τους τελευταίους

233

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

αμυντικούς. Το πρόβλημα είναι πως ο παίκτης που φτάνει πρώτος στην μπάλα ίσως δεν είναι ο καλύτερος εκτελεστής της ομάδας, οπότε χάνεται συχνά ο συγχρονισμός της κίνησης. Οι περισσότεροι επαγγελματίες θα μπορούσαν να διδαχτούν πώς να βελτιώσουν την εκτελεστική τους δεινότητα. Αν οι τερματοφύλακες μπορούν να γί­νουν σπεσιαλίστες στα σουτ με στημένη μπάλα, οι υπόλοιποι παί­κτες μπορούν σίγουρα να μάθουν να εκτελούν ένα μακρινό πλάγιο άουτ, και μάλιστα με ταχύτητα - στοιχείο που θα βελτίωνε σημα­ντικά τις επιθετικές δυνατότητες οποιοσδήποτε ομάδας.

Ιδωμένο ως μια ευκαιρία για άμεσο σκοράρισμα, το κόρνερ είναι το λιγότερο απειλητικό ελεύθερο χτύπημα που μπορεί να εκτελέσει ένας παίκτης. Η εξήγηση είναι εύκολη: από το σημαιάκι του κόρνερ, ο εκτελεστής δεν έχει πρόσωπο προς την εστία και για να αντισταθ­μίσει αυτό το μειονέκτημα πρέπει να δώσει στην μπάλα εσωτερικό φάλτσο. Στην πράξη, όμως, δεν είναι δυνατόν να δοθεί στην μπάλα η απαιτούμενη καμπύλη ώστε να περάσει αρκετά μακριά από τη γραμμή του τέρματος και να επανέλθει προς τα μέσα ώστε να απει­λήσει τον στόχο. Για να εξετάσουμε αυτή τη στημένη φάση, καταφύ­γαμε ακόμα μια φορά στο μοντέλο μας για τα ελεύθερα χτυπήματα (Μπρέι και Κέργουιν, 2003): Σε όλα τα κόρνερ με εσωτερικό φάλ­τσο που καταλήγουν σε γκολ, η μπάλα δεν βρίσκεται ποτέ πιο μα­κριά από 2,3 μέτρα από τη γραμμή του τέρματος και στα σημαντικά τελευταία μέτρα της πορείας της, κινείται αρκετά μέσα στη μικρή περιοχή. Επιπλέον, μέσα σ’ αυτή τη ζώνη, ένας ικανός τερματοφύ­λακας μπορεί εύκολα να μπλοκάρει την μπάλα με ένα άλμα. Οποια- δήποτε άλλη εκτέλεση αποτελεί «δώρο» για τον τερματοφύλακα. Τα πράγματα ήταν διαφορετικά όταν οι επιθετικοί είχαν το δικαίωμα να πηδήξουν και να συγκρουστούν στον αέρα με τον τερματοφύλακα διεκδικώντας την μπάλα- όμως, σήμερα, αιπό απαγορεύεται σύμφω­να με τον βαθμό προστασίας που παρέχουν οι διαιτητές στους τερ­ματοφύλακες. Με βάση τους σύγχρονους κανόνες, ο τερματοφύλα­κας θεωρείται (νομίμως) ότι έχει «την κατοχή της μπάλας» όταν την ακουμπά με οποιοδήποτε μέρος των χεριών ή των βραχιόνων του.

234

ΣΤΗΜΕΝΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

Οι διαιτητές ερμηνεύουν αυτόν τον κανονισμό πολύ ελεύθερα και σε ό,τι αφορά τους τερματοφύλακες της ευρωπαϊκής ηπείρου, έχει ανα­πτυχθεί μια μακρόχρονη κουλτούρα «μηδενικής επαφής».

Δεδομένου ότι τα απευθείας σουτ δεν είναι και πολύ ανταποδο­τικά από άποψη τακτικής, οι επιθετικοί θα πρέπει να αναζητήσουν μια άλλη προσέγγιση γι" αυτή τη στημένη φάση προκειμένου να πε- τύχουν γκολ. Πρωταρχικός στόχος του κόρνερ, όπως και στο μακρι­νό πλάγιο άουτ, είναι το πρώτο δοκάρι, καθώς τα περισσότερα γκολ από κόρνερ σημειώνονται με ασίστ απ’ αυτή τη θέση. Με τη διαπί­στωση αυτή δεν παραβλέπουμε τις ευκαιρίες στο δεύτερο δοκάρι, ή εκτελέσεις κόρνερ που στέλνουν την μπάλα ακόμα πιο μακριά. Σε αντίθεση με το μακρινό πλάγιο άουτ, σε μια εκτέλεση κόρνερ υπάρ­χει αρκετό απόθεμα δύναμης, ώστε η μπάλα να φτάσει στο πρώτο ή στο δεύτερο δοκάρι με άφθονη περιστροφή και -πράγμα εξίσου σημαντικό- να κρατηθεί χαμηλά η τροχιά της. Το στοιχείο αυτό εί­ναι εξόχως σημαντικό σε ό,τι αφορά τον περιορισμό της ορατότη­τας του τερματοφύλακα.

Στην εικόνα 7.2 βλέπουμε τις κλασικές θέσεις αμυντικών και επιθετικών σε μια εκτέλεση κόρνερ στο πρώτο δοκάρι. Οι δύο επι­θετικοί, συνήθως, «τραβούν» επάνω τους τρεις αμυντικούς: έναν που καλύπτει το πρώτο δοκάρι στη γραμμή του τέρματος, και άλ­λους δύο που μαρκάρουν «μαν του μαν» τους επιθετικούς. Οι επιθε­τικοί θα είναι σίγουρα καλοί στο «ψηλό» παιχνίδι, οπότε είναι πιθα­νόν να καλύπτονται από έναν ή περισσότερους κεντρικούς αμυντι­κούς. Η ομάδα που αμύνεται μπορεί επιπλέον να τοποθετήσει έναν παίκτη στο προβλεπόμενο σημείο των 9,1 μέτρων από το κόρνερ, τόσο για να παρεμποδίσει τον εκτελεστή, όσο και για να αποτρέψει μια κοντινή εκτέλεση. Επομένως, η ομάδα που επιτίθεται έχει επι­τύχει έναν πολύ σημαντικό σκοπό: να παρασύρει την άμυνα προς ένα συγκεκριμένο σημείο και να την μειώσει δυσανάλογα σε άλλες περιοχές.

Από τη σκοπιά του τερματοφύλακα, θα πρέπει να σκεφτούμε πως έξι παίκτες βρίσκονται μπροστά στο οπτικό του πεδίο - οπότε,

235

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

αν η μπάλα κινηθεί σε χαμηλό ύψος μετά το κόρνερ, δεν θα μπορεί να παρακολουθεί την πορεία της. Αποστολή του επιθετικού στο πρώτο δοκάρι είναι απλώς να προωθήσει την μπάλα, με μια «πα- σούλα» προς την επικίνδυνη κεντρική ζώνη της επίθεσης. Καθώς μια κεφαλιά προς τα πίσω δεν αφαιρεί μεγάλο ποσοστό από τον ρυθμό ή την ταχύτητα της μπάλας, οι αμυντικοί αντιμετωπίζουν την πιο επικίνδυνη πρόκληση: μια μπάλα που κινείται γρήγορα κατά μήκος της εστίας, και που αρκεί μια ελάχιστη εκτροπή από τους επιθετικούς ή τους αμυντικούς, για να την στείλει στα δίχτυα.

'Οπως ήδη αναφέραμε, κόρνερ που στοχεύουν στο δεύτερο δο­κάρι αποκρούονται μάλλον εύκολα από τον τερματοφύλακα, αλλά κι εδώ ακόμα υπάρχουν αρκετές πιθανότητες για γκολ Αν οι αμυ­ντικοί μαρκάρουν χαλαρά, οι επιθετικοί μπορούν να δώσουν μια δυ­νατή κεφαλιά προς την εστία. Επίσης, μπορούν να στείλουν την

236

ΣΤΗΜΕΝΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

μπάλα με κεφαλιά προς τα πίσω, έτσι ώστε κάποιος συμπαίκτης που τρέχει προς τη μικρή περιοχή, να προσπαθήσει να σκοράρει με κεφαλιά ή με σουτ.

Μερικές φορές, στην εκτέλεση κόρνερ δοκιμάζονται δύο άλλες παραλλαγές, που και οι δύο εξαρτώνται από τον βαθμό στον οποίο μπορεί να «πιαστούν στον ύπνο» οι αμυντικοί. Αν δεν υπάρχει αμυ­ντικός στη νόμιμη απόσταση των 9,1 μέτρων, ο εκτελεστής μπορεί να δώσει μια κοντινή πάσα σε κάποιον από τους συμπαίκτες του επιθετικούς που κινείται από το πρώτο δοκάρι στα όρια της μεγά­λης περιοχής. Αυτή η κίνηση μπορεί να οδηγήσει σε ευκαιρία για σουτ ή, στη χειρότερη περίπτωση, σε μια νέα πάσα στον εκτελεστή του κόρνερ ο οποίος θα πρέπει να έχει προωθηθεί προς την περιο­χή, βελτιώνοντας τη γωνία για σέντρα. Την ίδια ακριβώς πρόθεση έχει και το κοντινό κόρνερ, που εκτελείται με πάσα σε συμπαίκτη ο οποίος βρίσκεται πολύ πιο κοντά: να δημιουργήσει μια πιο ανοιχτή γωνία για τη σέντρα. Οι δύο τακτικές απαιτούν κάποια πολύτιμα δευτερόλεπτα, και οι επιθετικοί θα πρέπει να προσέχουν ώστε να μη συλληφθούν σε θέση οφσάιντ καθώς οι συμπαίκτες τους προω­θούν την μπάλα προς την περιοχή. Δυστυχώς, οι αμυντικοί των κο­ρυφαίων ομάδων σπανίως εξαπατώνται και σπανίως αφήνουν αμαρκάριστους τους επιθετικούς, ώστε να κάνουν μεγάλες ή μικρές προωθήσεις κατ’ αυτό τον τρόπο.

Τέλος, έχουμε κι ένα παράξενο κοντινό κόρνερ όπου η μπάλα μεταβιβάζεται σε συμπαίκτη, περίπου ένα μέτρο μακριά από το ση- μαιάκι του κόρνερ. Σ’ ένα καλοδουλεμένο δίδυμο ο παίκτης που δέ­χεται την πάσα σταματά την μπάλα, έτσι ώστε ο εκτελεστής να ξε­κινήσει πάλι, όχι πολύ μακριά από την αρχική του θέση. Το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι πως έτσι βελτιώνεται η ακρίβεια της εκτέλεσης, αφού το σημαιάκι του κόρνερ δεν απστελεί πλέον εμπό­διο. Ωστόσο, το όφελος είναι μικρό, τόσο σε ό,τι αφορά το άνοιγμα της γωνίας επίθεσης, όσο και τη μείωση της απόστασης και οι αμυ­ντικοί σπανίως ξεγελιούνται απ’ αυτή την πολύ εξεζητημένη τελε­τουργία.

237

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Σε αντίθεση με τις άλλες στημένες φάσεις, το «ένας εναντίον ενός» ανάμεσα στον τερματοφύλακα και τον επιθετικό συμπεριλαμ­βάνει αρκετές επαφές με την μπάλα πριν από την τελική προσπά­θεια για γκολ. Η φάση ξεκινά όταν η άμυνα έχει εξουδετερωθεί, αφήνοντας έναν αντίπαλο επιθετικό μόνο του με τον τερματοφύλα­κα. Αυτές οι αναμετρήσεις μπορούν να προκύψουν με πολλούς τρό­πους: από μια άσχημα συντονισμένη προσπάθεια των αμυντικών να βγάλουν οφσάιντ τους επιθετικούς, ή από «κλοπή» της μπάλας μετά από μια απρόσεκτη πάσα ενός αμυντικού. Το δίλημμα που αντιμε­τωπίζει ο τερματοφύλακας φαίνεται στην εικόνα 7.3. Αν μείνει στη γραμμή του τέρματος, αφήνει παρά πολύ χώρο στη διάθεση του επιθετικού. Υποθέτουμε πως ο τερματοφύλακας μπορεί να καλύψει μια περιοχή περίπου 2 μέτρων πλαγίως, επί 2,5 μέτρων καθέτως. Τα όρια αυτά δεν αντιπροσωπεύουν το πλαίσιο μιας παραδοσιακής βουτιάς του τερματοφύλακα, απλώς υποδηλώνουν μέχρι πού μπο­ρούν να εκταθούν τα άκρα του σώματος χωρίς άλμα. Σ’ αυτές τις αναμετρήσεις δεν υπάρχουν μεγάλα περιθώρια για επιδέξιες κινή­σεις. Περιγράφουμε συνήθως αυτές τις φάσεις με τη φράση «ενστι­κτώδης απόκρουση», και ο τερματοφύλακας θα προσπαθήσει, όταν γίνει τελικά το σουτ, να παρεμβάλει οποιοδήπσιε μέρος του σώματός του στην πορεία της μπάλας. Αν ο τερματοφύλακας αφήσει τη γραμμή του, μπορεί τελικά να καλύψει ολόκληρο το πλάτος του τέρματος (εικόνα 7.3) - μια διαδικασία που, για προφανείς λόγους, ονομάζεται «κλείσιμο της γωνίας». Από τεχνική άποψη δεν υπάρχει πλέον ανοιχτός χώρος για να σουτάρει ο επιθετικός, αλλά είναι ση­μαντικό να θυμόμαστε πως οι τερματοφύλακες νικιούνται συχνά ακόμα και από αυτή την καλύτερη δυνατή θέση. Επιχειρώντας έξο­δο, ο τερματοφύλακας δείχνει τουλάχιστον αποφασιστικότητα, γε­γονός που πάντα φέρνει σε δύσκολη θέση τους επιθετικούς και αυ­ξάνει τις πιθανότητες μιας απόκρουσης, σε σύγκριση με την από­φαση να μείνει ριζωμένος στη γραμμή του τέρματος.

Στην εικόνα 7.3 βλέπουμε επίσης τη θέση στην οποία πρέπει να φτάσει ο τερματοφύλακας αν η επίθεση εκδηλωθεί από μια πιο

238

ΣΤΗΜΕΝΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

ΕΙΚΟΝΑ 7.3 Κλείσιμο της γωνίας στο «ένας εναντίον ενός» μεταξύ τερματοφύλα­κα και επιθετικού.

οξεία γωνία. Επειδή το τέρμα δεν είναι τόσο ανοιχτό, δεν χρειάζε­ται να τρέξει πολύ προκειμένου να αποκρούσει το σουτ. Οι επικίν­δυνες θέσεις μπορούν να υπολογιστούν επακριβώς για κάθε γωνία της προσέγγισης του επιθετικού (Μπρέι, 1972). Για παράδειγμα, σε μια επίθεση από τον κεντρικό άξονα, αν ο επιθετικός είχε φτά- σει στα όρια της μεγάλης περιοχής, ο τερματοφύλακας θα έπρεπε να βρίσκεται 4 μέτρα μακριά του για να καλύψει το σουτ. Αν η επί­θεση εκδηλωνόταν από μια πιο οξεία γωνία, ας πούμε 25 μοίρες από τη γραμμή του τέρματος, όπως στην εικόνα 7.3, ο τερματοφύ­λακας δεν θα χρειαζόταν να «βγει» τόσο πολύ και θα μπορούσε να βρίσκεται 9,6 μέτρα μακριά από τον επιθετικό. Για τις πιο στενές γωνίες ο τερματοφύλακας μπορεί να μείνει στη γραμμή του, σχεδόν σίγουρος -τουλάχιστον σε θεωρητικό επίπεδο- πως έχει καλύψει όλη την εστία.

239

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Ό λα αυτά απαιτούν πολύ καλή κρίση, ειδικά οε ό,τι αφορά τον συγχρονισμό στην αρχική έξοδο του τερματοφύλακα. Για τις επιθέ­σεις που εκδηλώνονται από τον κεντρικό άξονα, δεν υπάρχει επιλο­γή. Αν η άμυνα εξουδετερωθεί 27 μέτρα μακριά από το τέρμα και ο τερματοφύλακας κινηθεί άμεσα, μπορεί να καλύψει το σουτ λίγο με­τά το σημείο του πέναλτι. Αν η άμυνα εξουδετερωθεί ακόμα πιο μα­κριά, ας πούμε στα 37 μέτρα από το τέρμα και ο τερματοφύλακας αντιδράσει άμεσα, η κρίσιμη θέση βρίσκεται λίγο μετά τα όρια της μεγάλης περιοχής. Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι στις με­γαλύτερες αποστάσεις, ίσως θα ήταν καλύτερο να περιμένει ο τερ­ματοφύλακας. Στο αμέσως προηγούμενο παράδειγμα, θα μπορούσε να καθυστερήσει μέχρι να πλησιάσει ο επιθετικός στα 27 μέτρα. Τότε, το αποτέλεσμα θα ήταν ακριβώς το ίδιο όπως πριν, με μια αναμέτρηση λίγο μετά το σημείο του πέναλτι. Ποια η διαφορά; Εί­ναι πολύ σημαντικό για την ψυχολογία του επιθετικού να περάσει τα όρια της μεγάλης περιοχής χωρίς να γίνει κάποια απειλητική κί­νηση από την πλευρά του τερματοφύλακα. Το σουτ θα γίνει πιθα­νότατα νωρίτερα, με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, κι ενώ ο τερματο­φύλακας δεν θα βρίσκεται ακόμη στην καλύτερη θέση.

Η πορεία των πραγμάτων δεν εξελίσσεται και τόσο προς όφελος του τερματοφύλακα, μέχρι η γωνία της επίθεσης να στραφεί περίπου στις 30 μοίρες από τη γραμμή της εστίας. Στην περίπτωση αυτή, οι γραμμές του γηπέδου λειτουργούν ως πρόχειρος οδηγός: στο πλαί­σιο των γραμμών που ενώνουν τα δοκάρια και τις γωνίες του τέρμα­τος με τις γωνίες της μεγάλης περιοχής (εικόνα 7.4), ο τερματοφύ­λακας πρέπει να βγει από το τέρμα όταν εξουδετερωθεί η άμυνα- για πιο οξείες γωνίες επίθεσης έχει το περιθώριο να περιμένει και δεν χρειάζεται να βγει τόσο πολύ για ν’ αποκρούσει το σουτ.

Οι καλοί τερματοφύλακες σκέφτονται πάντα τη θέση της κλει­στής γωνίας, κινούμενοι σχεδόν διαισθητικά για ν’ αντιμετωπίσουν την επικείμενη επίθεση κρατώντας μια ισορροπημένη θέση ανάμεσα στο πρώτο και στο δεύτερο δοκάρι. Το ίδιο κάνουν και οι αμυντικοί- οποιοσδήποτε αμυντικός μπορεί να διεκδικήσει ξανά την μπάλα από

240

ΣΤΗΜΕΝΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

ΕΙΚΟΝΑ 7.4 Ζώνες μέσα στις οποίες ο τερματοφύλακας μπορεί να επιχειρήσει έξοδο ή να περιμένει την επίθεση «ένας εναντίον ενός».

τον επιθετικό, πρέπει να προσπαθήσει να τον οδηγήσει μακριά από τις επικίνδυνες κεντρικές θέσεις και να κάνει ό,τι καλύτερο μπορεί για να καθυστερήσει το σουτ, μέχρις ότου ο επιθετικός βρεθεί σε πο­λύ κλειστή γωνία αλλά σε πολύ λιγότερο επικίνδυνες θέσεις για σουτ.

Ένα γκολ από το τέταρτο είδος στημένης φάσης, το απευθείας φάουλ, είναι ακόμα πιο πιθανό. Δεν είναι δυνατόν να σκοράρει κα­νείς με απευθείας σουτ σ’ ένα έμμεσο φάουλ, αλλά τα πράγματα αλ­λάζουν τόσο εύκολα με μια απλή πάσα, ώστε και για τα δύο είδη φάουλ, απευθείας και έμμεσο, όταν πρόκειται να εκτελεστούν από απειλητικές θέσεις, οι αντίπαλοι πρέπει να «στήσουν» τείχος. Ο προσδιορισμός των ποσοστών επιτυχίας με το τείχος σε διάφορες αποστάσεις και διάφορες γωνίες δεν είναι δύσκολος' ας δούμε, όμως, πρώτα μια περίπτωση που λειτουργεί ως προειδοποίηση.

241

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

'Οταν μια ομάδα κερδίζει ένα φάουλ, οι αντίπαλοι αμυντικοί συ­νωστίζονται γύρω απ’ αυτό το σημείο, προκειμένου να εμποδίσουν μια γρήγορη εκτέλεση. Ο διαιτητής ρωτά συνήθως τον εκτελεστή αν θα ήθελε να στηθεί αμυντικό τείχος. Γιατί άραγε ο εκτελεστής να επιλέξει κάτι που θα περιόριζε τις πιθανότητές του να σκοράρει; Στην πραγματικότητα, ο διαιτητής χρησιμοποιεί τις απεριόριστες εξουσίες του, προσφέροντας ένα πλεονέκτημα στον εκτελεστή, ο οποίος ίσως βλέπει ένα κενό που μπορεί να εκμεταλλευτεί, παρά τις θέσεις που έχουν λάβει οι αμυντικοί του τείχους. Αν ο εκτελεστής αρνηθεί το τείχος, τότε ο διαιτητής δίνει εντολή να εκτελεστεί το φάουλ - γεγονός που δεν χρειάζεται να επιβεβαιώσει με τον ισχυρό ήχο της σφυρίχτρας του. Αυτό ακριβώς συνέβη όταν ο Τιερί Ανρί της Αρσεναλ σκόραρε με το θρασύτατο φάουλ του στον σημαντικό αγώνα του αγγλικού πρωταθλήματος εναντίον της Τσέλσι, τον Δε­κέμβριο του 2004. Την περίοδο εκείνη, η Αρσεναλ και η Τσέλσι διεκδικούσαν επί ίσοις όροις την πρώτη θέση του πρωταθλήματος, μολονότι η Αρσεναλ έχασε την κούρσα στο τέλος. Περισσότερο απ’ όλους τους ποδοσφαιριστές της Τσέλσι εξοργίστηκε ο ικανός τερ- ματοφύλακάς της, ο Πετρ Τσεχ, τον οποίο αργότερα επέπληξε η Ομοσπονδία Ποδοσφαίρου για τα σχόλιά του σε βάρος του διαιτη­τή του αγώνα, Γκρέιαμ Πολ Ο Τσεχ καταγινόταν με την πολύπλο­κη γεωμετρία που απαιτούσε η ευθυγράμμιση του τείχους στο δεύ­τερο δοκάρι, αφήνοντας έτσι ένα τεράστιο κενό το οποίο εκμεταλ­λεύτηκε ο Ανρί, εκτελώντας γρήγορα το φάουλ. Το στοιχείο αυτό υπογραμμίζει μια από τις πιο σημαντικές αρχές της καλής άμυνας. Ο τερματοφύλακας θα πρέπει ν’ αφήνει το στήσιμο σε κάποιον άλ­λο παίκτη, αφού πρώτα τον ενημερώσει πόσους αμυντικούς θέλει στο τείχος. Και θα πρέπει πάντα να παρακολουθεί τη θέση από την σποία θα εκτελεστεί το φάουλ, καθ’ όλη τη διάρκεια της φάσης.

Αν ο εκτελεστής δεχτεί το τείχος, ο διαιτητής δεν θα του επιτρέ­ψει να χτυπήσει το φάουλ πριν στηθούν σωστά οι αμυντικοί - κι έτσι έχουμε το γνώριμο θέαμα ενός διαιτητή που σπρώχνει προς τα πίσω τέσσερις ή περισσότερους αμυντικούς, οι οποίοι έχουν παραιτηθεί

242

ΠΗΜΕΝΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

μυοτηριωδώς από τη δυνατότητά τους για μια απλή εκτίμηση της απαιτούμενης απόστασης του τείχους. Κατά τη διάρκεια αυτού του προσωρινού μακελειού, ο αντίπαλος δεν μπορεί πια να εκμεταλλευ­τεί το πλεονέκτημα που προαναφέραμε, επιχειρώντας ένα πετυχη­μένο σουτ. Πολλά γκολ έχουν ακυρωθεί -ορθώς- και πολλά φάουλ έχουν εκτελεστεί εξαρχής κάτω από αυτές τις συνθήκες. Ας υποθέ­σουμε, όμως, ότι το τείχος θα προκύψει και οι αμυντικοί θα το στή­σουν σωστά. Πόσοι αμυντικοί χρειάζονται σε κάθε θέση;

Στη μελέτη μας για το φαλτσαριστό φάουλ (Μπρέι και Κέργουιν, 2003) εκπονήσαμε μια φόρμουλα για υπολογισμό αυτού του στοιχεί­ου, η οποία μας δίνει τον αριθμό των αμυντικών που πρέπει να απο- τελούν το τείχος σ’ ένα φάουλ από διάφορες γωνίες και αποστάσεις. Τα νούμερα που προβλέψαμε ανταποκρίνονται στα τείχη που στή­νονται στους πραγματικούς αγώνες. Οι περισσότεροι τερματοφύλα­κες στήνουν το τείχος έτσι ώστε η μια πλευρά να καλύπτει το δεύτε­ρο δοκάρι και η άλλη να φτάνει αρκετά μακριά για να αφήνει ανοι­χτό το οπτικό πεδίο του σουτ (πρβ. εικόνα 3.1, στο κεφάλαιο 3). Στην πράξη, περίπου το 75% της εστίας καλύπτεται από το τείχος. Η θέση αυτή μοιάζει από πολλές απόψεις μ’ αυτήν που έχουμε στην περίπτωση του «ένας εναντίον ενός» ανάμεσα στον τερματοφύλακα και τον επιθετικό, με ένα εμπόδιο που προφανώς φράζει τον δρόμο για ένα ευθύβολο σουτ. Όμως, οι κορυφαίοι εκτελεστές σπανίως έχουν στο μυαλό τους ένα ευθύβολο σουτ, και ένας παίκτης που μπορεί να δώσει μεγάλο φάλτσο στην μπάλα, έχει έναν πολύ ελκυ­στικό στόχο για να σουτάρει, ειδικά στα φάουλ που καταλογίζονται στον κεντρικό άξονα γύρω από τα όρια της μεγάλης περιοχής.

Έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς συρρικνώνεται το τείχος καθώς το σημείο της επίθεσης απομακρύνεται από τις κεντρικές ζώνες. Στην εικόνα 7.5, ο εξωτερικός κύκλος δείχνει τη θέση ενός φάουλ από απόσταση 27 μέτρων. Ο εσωτερικός κύκλος αντιπροσωπεύει τις θέ­σεις που πρέπα να στηθεί το τείχος στη νόμιμη απόσταση (9,1 μέ­τρα) που ισχύει για τα φάουλ. Για φάουλ που καταλογίζονται στον κεντρικό άξονα μπορούμε να δούμε ότι για το τείχος χρειάζονται 4

243

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ΕΙΚΟΝΑ 7.5 Φάονλ από τα 2 7 μέτρα που δείχνει τον αριθμό των αμυντικών στο τείχος για τις διάφορες γωνίες εκτέλεσης.

αμυντικοί, αλλά αυτός ο αριθμός μειώνεται καθώς στενεύει η γωνία της εκτέλεσης. Τα νούμερα αυξάνονται όσο πλησιάζουμε προς το τέρμα. Η εικόνα 7.6 δείχνει τις απαιτήσεις για ένα φάουλ στα 18,3 μέτρα, όπου για τις επικίνδυνες θέσεις στον κεντρικό άξονα, απαιτεί- ται ένα τείχος από 5 αμυντικούς. Εκτός από τα σημεία μέσα στο ημι­κύκλιο, οι περισσότερες από τις θέσεις φάουλ των 20 μέτρων θα βρί­σκονταν στα όρια της μεγάλης περιοχής. Αυτή η περίπτωση συμπερι- λαμβάνεται στην εικόνα 7.6, έτσι ώστε να είναι ολοκληρωμένη η με­λέτη, και υποθέτουμε ότι οι εκτελέσεις αιπές στα όρια της μεγάλης περιοχής αφορούν το έμμεσο φάουλ Η τελευταία αυτή περίπτωση δεν εμφανίζεται συχνά στην πράξη, καθώς οι περισσότερες παραβά­σεις σ’ αυτές τις θέσεις θα οδηγούσαν στον καταλογισμό πέναλτι.

Ένα φάουλ στον κεντρικό άξονα από 18 έως 27 μέτρα ίσως φαίνεται πολύ δελεαστικό, αλλά χρειάζεται ακόμα πολλή δουλειά.

244

ΣΤΗΜΕΝΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

ΕΙΚΟΝΑ 7.6 Φάουλ από τα 18,3 μέτρα πον δείχνει τον αριθμό των αμυντικών στο τείχος για τις διάφορες γωνίες εκτέλεσης.

Ας υποθέσουμε ότι ο εκτελεστής μπορεί να σουτάρει με τέλειο εξω­τερικό φάλτσο, αλλάζοντας την κατεύθυνση της μπάλας από τα δε­ξιά προς τα αριστερά, και ότι στοχεύει στο ανυπεράσπιστο μισό της εστίας, όπως φαίνεται στην εικόνα 3.1 (κεφάλαιο 3). Αν αρχικά στείλει την μπάλα πολύ δεξιά, ο τερματοφύλακας θα αποκρούσει πολύ εύκολα. Αν στείλει την μπάλα λίγο προς τα αριστερά και αλ­λάξει την πορεία της θα διασχίσει ακριβώς το κέντρο της γραμμής του τέρματος. Ή , αν φτάσει στο άλλο άκρο, μπορεί αρχικά να στεί­λει την μπάλα ακόμα πιο αριστερά, έτσι ώστε στο τέλος της πορείας της να περάσει ξυστά από το δεύτερο δοκάρι. Το ανυπεράσπιστο μισό της εστίας ενδεχομένως φαίνεται πολύ δελεαστικό, αλλά για να πετυχει τον στόχο του, που είναι αρκετά μεγάλος στη γραμμή του τέρματος, ο επιθετικός πρέπει να κρατήσει την μπάλα μέσα σε στενά όρια καθώς περνάει πάνω από το τείχος. Κι αυτό επειδή, κα­

245

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

θώς αυξάνεται η απόσταση του σουτ, η απόκλιση ολοένα μεγαλώ­νει, οπότε ένα μικρό λάθος στη θέση που θα έχει η μπάλα όταν περνάει από το τείχος μεγεθύνεται τη στιγμή που φτάνει στη γραμ­μή του τέρματος.

Η ίδια δυσκολία παρατηρείται όταν εξετάζουμε την κάθετη διά­σταση της φάσης: για να κατεβάσουμε εγκαίρως την μπάλα δεν θα πρέπει να περάσει πολύ ψηλά πάνω από το τείχος, γεγονός που σι>- νεπάγεται αυστηρό έλεγχο της ταχύτητας και της ανύψωσης του σουτ. Στην πραγματικότητα, ο εκτελεστής προσπαθεί να περάσει την μπάλα μέσα από τη σχισμή ενός «γραμματοκιβωτίου» εξαιρετι­κά μικρών διαστάσεων, λίγο πάνω από το τείχος. Στην εικόνα 7.7 βλέπουμε τα όρια για φάουλ στον κεντρικό άξονα από τα 23 μέτρα. Η σχισμή έχει μήκος όσο έξι μπάλες στη σειρά. Σε απόσταση 18 μέτρων το έργο του εκτελεστή γίνεται πιο εύκολο καθώς η σχισμή του «γραμματοκιβωτίου» μεγαλώνει κατά δύο ακόμη μπάλες. Ωστό-

ΕΙΚΟΝΑ 7.7 Φάουλ στον κεντρικό άξονα από τα 23 μέτρα.

246

ΣΤΗΜΕΝΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

σο, η επίτευξη του στόχου γίνεται πιο απαιτητική αν η πορεία της μπάλας ακολουθήσει ακόμη πιο οξεία γωνία, δεδομένου ότι η σχι­σμή του «γραμματοκιβωτίου» μικραίνει απότομα. Σε απόσταση μι­κρότερη των 25 μοιρών από τη γραμμή του τέρματος δεν αξίζει να γίνει απευθείας σοιπ και από άποψη τακτικής, η εκτέλεση του φάουλ με τη μορφή της συμβατικής σέντρας προς τους συμπαίκτες, θα ήταν πιο συνετή. Αν ο εκτελεστής μπορεί να βάλει λίγη από τη μα­γεία του ανάποδου φάλτσου στο σουτ, οι προοπτικές βελτιώνονται, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τη χαμηλή πορεία της μπάλας. Ακόμα καλύτερη είναι η σπεσιαλιτέ των Καρ-Χαντ, που εξετάσαμε στο κε­φάλαιο 3. Η παρανομία στην εκτέλεση του φάουλ -όπου η μπάλα δεν είχε κινηθεί αρκετά μέχρι να χτυπηθεί ξανά- ξεπερνιέται εύκο­λα, πασάροντας την μπάλα σε μικρή απόσταση πριν την σηκώσουν στον αέρα, έτσι ώστε ο επιθετικός να έρθει σ’ επαφή μαζί της - όμως μια τέτοια κίνηση ίσως είναι υπερβολικά πρόωρη για το παι­χνίδι στη σημερινή του μορφή.

Μένει τώρα ν’ ασχοληθούμε με άλλα δύο σημαντικά ζητήματα που σχετίζονται με τα απευθείας φάουλ. Το πρώτο αφορά την πρόσθετη προστασία για τον τερματοφύλακα. Γιατί να μην τοποθε­τήσουμε αμυντικούς πάνω στη γραμμή του τέρματος, σε κάθε δο­κάρι, όπως και στα κόρνερ; Από σημάδια που παρατηρούμε, πι­στεύουμε πως κάποιες ομάδες είναι έτοιμες να πειραματιστούν μ’ αυτή την τακτική. Από τη σκοπιά του εκτελεστή, παρεμβάλλονται τώρα πολύ περισσότερα σώματα στην πορεία του σουτ, έτσι ώστε αυτό να μοιάζει με τον ιστορικό του πρόγονο, το δυνατό σουτ προς την εστία, που γίνεται με την ελπίδα ενός κενού μέσα στο πλήθος των παικτών ή μιας τυχαίας εκτροπής. Για τους αμυντικούς, προ­φανής συνέπεια είναι ότι οποιοσδήποτε από αυτούς βρίσκεται το­ποθετημένος πάνω στη γραμμή του τέρματος καλύπτει όλους τους αντιπάλους (δηλαδή, δεν υπάρχει περίπτωση να βρεθούν σε θέση οφσάιντ). Από πολλές απόψεις η φάση μοιάζει με εκτέλεση κόρ­νερ, μόνο που τώρα η απειλή εκδηλώνεται από τον κεντρικό άξονα, παρά από τα πλάγια. Σε κάθε περίπτωση, η κίνηση αυτή εμπεριέ­

247

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

χει ρίσκο και έχει ενδιαφέρον να δούμε ποια τακτική θα κυριαρχή­σει στην πράξη.

Το δεύτερο ζήτημα αφορά τους επιθετικούς που προσπαθούν να «τρυπώσουν» στο τείχος. Πρόθεσή τους είναι να μπλοκάρουν το οπτικό πεδίο του τερματοφύλακα, αναγκάζοντάς τον να καλύψει πε­ρισσότερο χώρο απ’ αυτόν που σκόπευε, με αποτέλεσμα να περιορί­ζουν εντελώς τη θέα της εκτέλεσης και να μειώνουν τις πιθανότητές του να αποκρούσει. Δεδομένου ότι κανένας κανονισμός δεν αναφέ­ρει πως ο τερματοφύλακας πρέπει να έχει καθαρό οπτικό πεδίο σ’ ένα φάουλ, η κίνηση δεν είναι παράνομη. Ωστόσο, πίσω από την πρακτική αυτή κρύβεται και μια άλλη, πολύ πιο πονηρή πρόθεση. Παρακολουθήστε οποιαδήποτε εκτέλεση φάουλ και θα εκπλαγείτε από το πόσο συχνά ωθούνται εκτός θέσης οι αμυντικοί, αφήνοντας ένα βολικό κενό στο τείχος, που μπορεί να εκμεταλλευτεί ο εκτελε­στής. Σ ’ αυτές τις περιπτώσεις, οι διαιτητές δυσκολεύονται να πά­ρουν μια απόφαση. Για να θεωρηθεί το σπρώξιμο ως παράνομο θα έπρεπε να γίνεται σε βάρος ενός παίκτη που έχει την κατοχή της μπάλας - όμως, σ’ ένα αμυντικό τείχος, κανείς ουσιαστικά δεν έχει την μπάλα. Ίσως πρόκειται για μια περίπτωση παρεμπόδισης του αμυντικού, αλλά και πάλι, οι αμυντικοί που απαρτίζουν το τείχος (στην αντιμετώπιση ενός φάουλ) δεν προσπαθούν να φτάσουν στην μπάλα. Οπωσδήποτε πρόκειται για αντιαθληπκή, κολάσιμη συμπε­ριφορά, αλλά στις στημένες φάσεις γίνονται πολλά σπρωξίματα και από τις δυο πλευρές, συνήθως πίσω από την πλάτη του διαιτητή.

Το ερώτημα τέθηκε νωρίτερα και στο κεφάλαιο 3, αλλά αξίζει να το διατυπώσουμε ξανά, υπό το φως όλων αυτών των αναλύσεων: άραγε, υπάρχει αυτό που ονομάζουμε «άπιαστο» φάουλ; Με τις απαραίτητες επιφυλάξεις που αφορούν τη δεξιοτεχνία του εκτελε­στή, η απάντηση είναι θετική. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της εικόνας 7.7, μπορούμε να δούμε πόσο απαιτητική είναι αυτή η πρό­κληση στην πράξη - ακόμα κι αν το σουτ βρίσκει στόχο μόνο στο 15% των εκτελέσεων πρόκειται οπωσδήποτε για ένα εντυπωσιακό επίτευγμα.

248

ΣΤΗΜΕΝΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

Αν η τακτική των στημένων φάσεων υιοθετείται προκειμένου οι ομάδες να ξεπερνούν το αδιέξοδο σ’ έναν αγώνα, τότε τα πέναλτι είναι το κατεξοχήν μέσο για την επίτευξη αυτού του σκοπού. Η διαδικασία των πέναλτι, όσο κι αν αποδοκιμάζεται από τους σκλη­ροπυρηνικούς, που προτιμούν να επαναλαμβάνονται οι ισόπαλοι αγώνες, δίνει μια νέα ευκαιρία στις ομάδες να επιλύσουν τις διαφο­ρές τους μετά από δύο ώρες στείρου παιχνιδιού. Με τον ίδιο σκοπό επινοήθηκαν για τις μεγάλες διοργανώσεις συστήματα όπως «το χρυσό γκολ», έτσι ώστε όποια ομάδα καταφέρει να πετύχει το απο­φασιστικό γκολ στην παράταση να κερδίζει έναν αγώνα, που έχει λήξει ισόπαλος. Ωστόσο, όλα αυτά τα συστήματα οδηγούν, γενικά, σε έναν «υποτονικό» αγώνα, καθώς καμιά ομάδα δεν δείχνει πρόθυ­μη να εξαπολύσει μια γενικευμένη επίθεση, κι έτσι, αναπόφευκτα, η νίκη κρίνεται και πάλι στα πέναλτι. Παράλληλα, θα πρέπει να λά­βουμε υπόψη και την εμπορική αναγκαιότητα. Η αγωνιστική «συμ­φόρηση» που προκαλούν οι παρατάσεις των ισόπαλων αγώνων δεν είναι ευπρόσδεκτη στο σύγχρονο ποδόσφαιρο, εξαιτίας της κατα- πόνησης των παικτών της ομάδας και της αυξημένης πιθανότητας για τραυματισμούς. Οι χορηγοί -από τις εταιρείες αναψυκτικών μέ­χρι τους κατασκευαστές αθλητικού εξοπλισμού και τις τηλεοπτικές εταιρείες- προτιμούν τα ξεκάθαρα αποτελέσματα.

Ανέλυσα την ψυχολογία της διαδικασίας των πέναλτι ανάμεσα στη Λίβερπουλ και στη Μίλαν, στο κεφάλαιο 5. Η Μίλαν ήταν κα­λύτερη στο πρώτο ημίχρονο, η Λίβερπουλ ήταν καλύτερη στο δεύ­τερο και μετά, η Λίβερπουλ ήταν ασφαλώς καλύτερη στη διαδικα­σία των πέναλτι. Ωστόσο, η δικαιοσύνη δεν αποδίδεται πάντα με τόσο προφανή τρόπο. Οι περισσότεροι αντικειμενικοί παρατηρητές που παρακολούθησαν τον τελικό του Κυπέλλου Αγγλίας το 2005, ανάμεσα στην Άρσεναλ και στη Μάντσεστερ Γιουνάιτεντ, θα συμ­φωνούσαν πως η Γιουνάιτεντ ήταν καλύτερη σε όλη τη διάρκεια του κανονικού αγώνα και της παράτασης. Το παιχνίδι εξελισσόταν μονότονα, και η Αρσεναλ φαινόταν να βρίσκεται σε απόγνωση. Ωστόσο, όσο άσχημη κι αν ήταν η απόδοσή της, η Αρσεναλ γνώρι­

249

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ζε τότε ότι βρισκόταν μόλις πέντε σουτ μακριά από τη νίκη και προσέγγισε τη διαδικασία των πέναλτι με καλύτερη ψυχική διάθεση απ’ ό,τι η Γιουνάιτεντ. Το αποτέλεσμα καθόρισε μόλις ένα γκολ -όταν ο Πολ Σκόουλς αστόχησε για τη Γιουνάιτεντ- κι έτσι η Γιου­νάιτεντ δεν είχε να επιδείξει κανέναν τίτλο εκείνη τη σεζόν. Ίσιος κάποιοι διαφωνήσουν με τη λέξη «αστόχησε» και υποστηρίξουν πως η Αρσεναλ χρωστά τη νίκη στον τερματοφύλακά της, τον Γιενς Δέ­μαν, που έκανε μια φανταστική απόκρουση. Στην πραγματικότητα, όπως θα δούμε παρακάτω, κανένας τερματοφύλακας που αγωνίζε­ται με βάση τους κανόνες δεν θα πρέπει να πλησιάζει την μπάλα σ’ ένα πέναλτι. Ας ξεκαθαρίσουμε, όμως, πρώτα τους κανόνες που διέ- πουν το πιο απλό απ’ όλα τα ελεύθερα χτυπήματα.

Για πολλά χρόνια, ο τερματοφύλακας ήταν υποχρεωμένος να στέκεται στη γραμμή του τέρματος και δεν επιτρεπόταν να κουνή­σει τα πόδια του μέχρι τη στιγμή της εκτέλεσης. Στην πρώιμη επο­χή του ποδοσφαίρου, κάποιοι τερματοφύλακες, διαποτισμένοι από τις καλύτερες αρχές του αθλητικού πνεύματος, αρνούνταν να κά­νουν οποιαδήποτε προσπάθεια για απόκρουση, δείχνοντας πόσο αποδοκίμαζαν τις εσκεμμένες παραβάσεις των ίδιων των συμπαι- κτών τους μέσα στη μεγάλη περιοχή. Όμως, οι καιροί έχουν αλλά­ξει. Στις μέρες μας, οι τερματοφύλακες μπορούν να κινηθούν πριν από την εκτέλεση, αλλά μόνο αν παραμένουν πάνω στη γραμμή του τέρματος. Μάλιστα, σύμφωνα με ένα ακόμα παράξενο χαρακτηρι­στικό του κανόνα, ο τερματοφύλακας θα πρέπει να στέκει αντικρι­στά στον εκτελεστή πριν εκείνος σουτάρει. Ίσως υπάρχει γι’ αυτό κάποια βαθιά ριζωμένη ιστορική εξήγηση, αλλά είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε πώς θα μπορούσε να εξασφαλίσει ο τερματοφύλα­κας οποιοδήποτε πλεονέκτημα, αντιμετωπίζοντας τον αντίπαλο με οποιαδήποτε άλλη στάση του σώματος.

Η διαδικασία των πέναλτι διαφέρει από τα πέναλτι που καταλο­γίζονται στην κανονική ροή του αγώνα, με την έννοια ότι στην πρώ­τη περίπτωση, ο εκτελεστής δεν επιτρέπεται να ακολουθήσει την απόκρουση του τερματοφύλακα και να σουτάρει ξανά προς το τέρ­

250

ΣΤΗΜΕΝΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

μα. Ακόμα και σ’ ένα «κανονικό» πέναλτι ο εκτελεστής δεν επιτρέπε­ται να πάρει την μπάλα για δεύτερη φορά, αν δεν την αγγίξει πρώτα άλλος παίκτης. Πολύ συχνά, στα συμβατικά πέναλτι, οι επαναφορές της μπάλας -είτε γίνονται μετά από απόκρουση του τερματοφύλα­κα, είτε προκύπτουν αφού η μπάλα προσκρούσει στο κάθετο ή στο οριζόντιο δοκάρι- μετατρέπονται σε γκολ από συμπαίιαες που ακο­λουθούν τη φάση μέσα στα όρια της μεγάλης περιοχής, αλλά ακόμα κι αυτό απαγορεύεται κατά τη διαδικασία των πέναλτι. Οι παίκτες που έχουν επιλεγεί για να εκτελέσουν τα πέναλτι θα πρέπει να μέ­νουν στη σέντρα, περιμένοντας να έρθει η σειρά τους.

Περιγράψαμε νωρίτερα τους θεατρινισμούς του Μπρους Γκρό- μπελαρ και του Γέρζι Ντούντεκ, καθώς και την επιρροή που άσκη­σαν στο αποτέλεσμα της διαδικασίας των πέναλτι στη Ρώμη και στην Κωνσταντινούπολη, αλλά αυτές δεν ήταν οι πρώτες περιστά­σεις όπου εφαρμόστηκαν τέτοιες τακτικές. Για πολλά χρόνια οι τερ­ματοφύλακες προσπαθούσαν να αποπροσανατολίσουν τους εκτελε­στές των πέναλτι, ανταλλάσσοντας μαζί τους κάποια λόγια πριν από την εκτέλεση· υπάρχουν πολλές ιστορίες για τα κόλπα που επινοού­σαν οι εκτελεστές των πέναλτι την παλιά εποχή, όταν η μπάλα έφε­ρε ένα κορδόνι για να καλύπτει το περίβλημα μετά την εισαγωγή της λαστιχένιας σαμπρέλας. Ή ταν de rigour* να τοποθετήσει ο εκτελε­στής το κορδόνι αυτό αντικριστά προς τον τερματοφύλακα, έτσι ώστε να μην εμποδίζεται η επαφή του παπουτσιού με την μπάλα από αυτή την άσχημη παρουσία. Κάποιοι τερματοφύλακες εγκατέ- λειπαν το τέρμα και γύριζαν το κορδόνι έτσι ώστε να αντικρίζει τον εκτελεστή. Οι κανόνες δεν προέβλεπαν τίποτα σχετικά μ’ αυτό- φυ­σικά, ο εκτελεστής γύριζε πάλι το κορδόνι από την άλλη, αλλά ο τερ­ματοφύλακας είχε «ασκήσει εξουσία» και τα νεύρα του εκτελεστή τε­ντώνονταν ακόμη περισσότερο.

* Επιβεβλημένο (Στ.Μετ.)

251

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Στο θέμα της ανάλυσης από τη βιο-Μηχανική του ποδοσφαίρου, το πέναλτι είναι η πιο εύκολη στημένη φάση. Για να φτιάξουμε ένα μοντέλο της «βουτιάς» του τερματοφύλακα, ο Ντέιβιντ Κέργουιν κι εγώ αναλύσαμε λεπτομερώς εικόνες από βίντεο επαναλαμβανόμε­νων προσπαθειών για απόκρουση υπό συνθήκες αγώνα και τις συ­μπληρώσαμε με παράλληλες μετρήσεις για τις πολύπλοκες δυνάμεις της αντίδρασης του εδάφους, καθώς ο τερματοφύλακας έπεφτε για να αποκρούσει από ένα ενόργανο έλασμα ισχύος. Αφού πρώτα εξα­σφαλίσαμε ότι οι ψηφιακές κάμερες μπορούσαν να καταγράψουν μια στερεοσκοπική εικόνα της ενέργειας, καταφέραμε να φτιάξουμε τρισδιάστατες συντεταγμένες των κινήσεων του τερματοφύλακα και να καταγράψουμε με ακρίβεια τη στιγμή όπου η μπάλα περνούσε τη γραμμή του τέρματος. Με αυτόν τον τρόπο καθορίσαμε τα όρια στα οποία μπορούσε να φτάσει η έκταση του χεριού (εικόνα 7.8) και την περιβάλλουσα της προσπάθειας του τερματοφύλακα, ανεξάρτητα από τη γωνία της εκτίναξης. Είναι φανερό ότι ο τερματοφύλακας δεν μπορεί να αγγίξει τα δοκάρια σε μια οριζόντια εκτίναξη από το κέντρο της εστίας, επειδή δεν μπορεί να συντονίσει τους πανίσχυ­ρους μυς του μηρού και της κνήμης όταν πέφτει οριζοντίως. Αυτό μπορεί να γίνει μόνο σ’ ένα κάθετο άλμα, όπου και τα δυο πόδια εκτείνονται εξίσου. Στις πολύ επίπεδες εκτινάξεις υπάρχει επίσης το πρόβλημα της δημιουργίας αρκετής πρόσφυσης ανάμεσα στο πα­πούτσι και στο έδαφος. Κάποιες φορές οι τερματοφύλακες καταφέρ­νουν να καλύψουν όλο το μήκος της γραμμής του τέρματος, αλλά αυ­τό συμβαίνει μόνο όταν κάνουν ένα βήμα προς τα πλάγια πριν από την εκτίναξη. Οπότε, η μεγαλύτερη κάλυψη της εστίας επιτυγχάνε­ται σε βάρος του χρόνου αντίδρασης, ο οποίος αυξάνεται, γεγονός που δεν συνιστά ικανό αντισταθμιστικό όφελος σε μια εκτέλεση πέ­ναλτι, παρά μόνο αν ο τερματοφύλακας μαντέψει με ακρίβεια την κατεύθυνση της μπάλας και κινηθεί εγκαίρως.

Φυσικά, δεν υπάρχει καμιά εγγύηση ότι ο τερματοφύλακας θα καταφέρει ν’ αποκρούσει την μπάλα, ακόμα κι αν αυτή κινείται μέ­σα στην εμβέλεια της εκτίναξής του. Για να ολοκληρωθεί η κίνηση

252

ΠΗΜΕΝΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

Πετυχαίνοντας _______ _ το κατάλληλο σημείο

Η απόσταση που μπορεί Το άπιαστο σουτ

ΕΙΚΟΝΑ 7.8 Η περιβάλλονσα της βονπΔς τον τερματοφύλακα απεικονίζει τη ζφνη όπου δεν μπορεί να γίνει απόκρονση (άνω γράφημα) και τις θέσεις όπον ο τερματοφύλακας υπερβαίνει τα όρια (κάτω γράφημα).

253

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

της εκτίναξης απαιτείται ένας πεπερασμένος χρόνος, ωστόσο, ένα καλοζυγισμένο σουτ θα καταλήξει στο βάθος της εστίας πολύ πριν ολοκληρωθεί η βουτιά. Αυτό συμβαίνει επειδή ο χρόνος που διαρκεί η πορεία της μπάλας σ’ ένα καλοχτυπημένο πέναλτι είναι περίπου μισό δευτερόλεπτο, ενώ ο χρόνος αντίδρασης που έχει στη διάθεσή του ο τερματοφύλακας είναι το μισό αυτού του χρόνου. Αν ο τερμα­τοφύλακας περιμένει μέχρι τη στιγμή του σουτ, η καθυστερημένη αντίδρασή του θα σημαίνει πως η μπάλα έχει ήδη διανύσει τη μισή διαδρομή προς την εστία. Για να έχει έστω και την παραμικρή πιθα­νότητα να αποκρούσει, ο τερματοφύλακας πρέπει να ξεκινήσει τη βουτιά του πριν χτυπηθεί η μπάλα - κίνηση απολύτως νόμιμη, με την προϋπόθεση να μην απομακρυνθεί από τη γραμμή του τέρμα­τος. Οι επαγγελματίες τερματοφύλακες χρησιμοποιούν πολλά ση­μάδια για να προβλέψουν την πορεία του σουτ, κι ένα από τα πιο αξιόπιστα είναι η κατεύθυνση στην οποία δείχνει το πόδι του παί­κτη που δεν σουτάρει, κατά τη στιγμή της εκτέλεσης. Το στοιχείο αυτό ελέγχθηκε από τους Φρανκς και Χάρβεϊ (1997) στη διάρκεια του Euro 1996, και επιβεβαιώθηκε σε ποσοστό μεγαλύτερο του 85%. Το ίδιο ισχύει και για τη γωνία των γοφών του εκτελεστή (Γουίλιαμς και Μπέρτβιτς, 1993). Αν οι γοφοί του είναι ανοιχτοί και το στέρνο του δείχνει προς το δοκάρι που βρίσκεται στο αριστε­ρό χέρι του τερματοφύλακα, αυτό συνήθως σημαίνει ότι ο εκτελε­στής θα στείλει την μπάλα προς αυτή την κατεύθυνση. Αν οι γοφοί του είναι κλειστοί, σημαίνει ότι πιθανότερος στόχος είναι το δοκάρι που βρίσκεται στο δεξί χέρι του τερματοφύλακα. Με βάση αυτά τα σημάδια, αν ο τερματοφύλακας πέσει γρήγορα προς την κατεύθυν­ση του σουτ αυξάνει τις πιθανότητες επιτυχίας - και όπως με την απόκρουση στο «ένας εναντίον ενός» ανάμεσα στον τερματοφύλα­κα και τον επιθετικό, το στιλ δεν έχει καμιά σημασία. Το πόδι ή το χέρι που απλώνεται στο τελευταίο κλάσμα του δευτερολέπτου, μπο­ρεί να οδηγήσει σε μια λαμπρή, ενστικτώδη απόκρουση.

Από τη σκοπιά του, ο εκτελεστής πρέπει να σουτάρει στην απροστάτευτη περιοχή της εστίας, τη «ζώνη όπου δεν μπορεί να γί­

254

ΣΤΗΜΕΝΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

νει απόκρουση», της εικόνας 7.8 (βλ τη γραφική παράσταση στο επάνω μέρος της σελίδας), η οποία αντιπροσωπεύει το 28% της συνολικής εστίας. Οι εκτελεστές μπορούν να πλησιάσουν αυτό το όριο, ακόμα και να το ξεπεράσουν, απολύτως σίγουροι ότι είναι το ανώτατο όριο στο οποίο μπορεί να κινηθεί ο τερματοφύλακας. Αν αυτός ο στόχος φαίνεται πολύ απαιτητικός, συγκρίνετέ τον με την ακρίβεια που απαιτείται για να νικηθεί ένα αμυντικό τείχος. Οι γνώμες σχετικά με το καλύτερο είδος εκτέλεσης κυμαίνονται σε ένα πολύ ευρύ φάσμα - ξεκινούν από ένα σουτ με κουντεπιέ με την ανώτατη ταχύτητα, και καταλήγουν σ’ ένα πιο μετρημένο, κοφτό σουτ με το πλάι του ποδιού. Το πρώτο είδος εκτέλεσης οδηγεί στην αποτυχία πιο συχνά απ’ ό,τι το δεύτερο, με σουτ που καταλήγουν συνήθως έξω ή πάνω από τα δοκάρια.

Η επιτυχία σε οποιοδήποτε είδος εκτέλεσης εξαρτάται από τη δεξιοτεχνία και τη δυνατότητα αναπαραγωγής της ικανότητας αυ­τής. Κανένας παίκτης δεν θα πρέπει να φτάνει στο σημείο του πέ­ναλτι αμφιβάλλοντας, έστω και στο ελάχιστο, για το πού θα στείλει το σουι, έτσι ώστε η εκτέλεση να αφορά την επανάληψη μιας οικείας ενέργειας, και όχι μια υποθετική προσπάθεια που δεν έχει δοκιμα­στεί ξανά. Κλειδί για την επιτυχία είναι η προπόνηση, και τα πέ­ναλτι θα πρέπει να αποτελούν μέρος οποιοσδήποτε σοβαρής προε­τοιμασίας, κατά προτίμηση στο τέλος ενός κουραστικού προγράμ­ματος ασκήσεων έτσι ώστε να αναπαραχθούν οι απαιτήσεις -από άποψη φυσικής και ψυχολογικής κατάστασης- ενός δίωρου αγώνα. Σε αντίθεση με το παρελθόν, στις μέρες μας κανείς δεν υποστηρίζει -όπως έκανε ένας προπονητής της Εθνικής Αγγλίας μετά από μια θεαματική αποτυχία κατά τη διαδικασία των πέναλτι- ότι δεν είναι απαραίτητο να προπονούνται οι παίκτες στην εκτέλεση πέναλτι.

Για τη βελτίωση του συνολικού ποσοστού επιτυχίας της ομάδας κατά τη διαδικασία των πέναλτι, μπορούν να χρησιμοποιηθούν και άλλες τακτικές. Μια έρευνα (Μακ Γκάρι και Φρανκς, 2000) έδειξε πως αν οι πιο «αδύναμοι» παίκτες εκτελέσουν πέναλτι νωρίτερα από τους πιο «δυνατούς», αυξάνονται σημαντικά οι συνολικές πιθανότη­

255

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

τες επιτυχίας. Οι άπειροι παίκτες υποκύπτουν πολύ πιο εύκολα στις επιδράσεις της νευρικότητας, που περιορίζουν την απόδοση, αν χρειαστεί να περιμένουν πολύ μέχρι να έρθει η σειρά τους. Επίσης, η έκθεση των Μακ Γκάρι και Φρανκς φρόντισε να επισημάνει τη στρατηγική σημασία κρίσιμων αλλαγών, που πρέπει να γίνονται όταν οι αγώνες παραμένουν ισόπαλοι κοντά στο τέλος της παράτα­σης. Δεν υπάρχει κανένας λόγος ν’ αφήνουμε στον πάγκο των ανα­πληρωματικών τους έμπειρους εκτελεστές πέναλτι, όταν αυτοί οι άν­θρωποι μπορούν να παίξουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του αποτελέσματος κατά την επικείμενη διαδικασία των πέναλτι.

Ελάχιστα μπορεί να κάνει ένας εκτελεστής πέναλτι προκειμένου να βελτιώσει τις πιθανότητες επιτυχίας, πέρα από το να είναι συνε­πής από άποψη τεχνικής. Κάποιοι πολύ τολμηροί παίκτες κοντο­στέκονται στο σύντομο τρέξιμό τους πριν από την εκτέλεση, προ­σπαθώντας να ξεγελάσουν τον τερματοφύλακα, ελπίζοντας πως θα τον παρασύρουν να βουτήξει προς μια κατεύθυνση, έτσι ώστε να στείλουν την μπάλα στην αντίθετη πλευρά. Η τακτική αυτή απαιτεί θράσος. Τα πράγματα, όμως, είναι διαφορετικά για τον τερματοφύ­λακα. Αν κινηθεί (παρανόμως) μπροστά πριν χτυπηθεί η μπάλα, μπορεί να βελτιώσει σημαντικά τις πιθανότητες απόκρουσης. Η ει­κόνα 7.8 (βλ τη γραφική παράσταση στο κάτω μέρος της σελίδας) δείχνει πώς αυξάνεται η αποτελεσματική κάλυψη της εστίας από τον τερματοφύλακα καθώς κινείται προς τον εκτελεστή. Η κίνηση αυτή αντιστοιχεί, απλούστατα, στο «κλείσιμο της γωνίας». Η ανυπε­ράσπιστη επιφάνεια της εστίας μειώνεται ταχύτατα και περίπου στα 3,7 μέτρα από τη γραμμή του τέρματος, καλύπτεται θεωρητικά ολό­κληρη η περιοχή. Και πάλι δεν υπάρχει καμιά εγγύηση απόκρουσης αν η μπάλα παιχτεί μέσα στα θεωρητικά όρια που μπορεί να φτάσει ο τερματοφύλακας, αλλά μια επιθετική κίνηση προς τα εμπρός πριν χτυπηθεί η μπάλα επηρεάζει σίγουρα τον εκτελεστή, ο οποίος μπο­ρεί να αναστατωθεί αρκετά ώστε να αστοχήσει.

Όπως έχουμε ήδη σημειώσει, η κίνηση αυτή μπορεί να φτάσει στα άκρα* στον τελικό του Ευρωπαϊκού Κυπέλλου, το 2003, ο Ντί-

256

ΠΗΜΕΝΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

ντα -ο τερματοφύλακας της Μίλαν- ανέλαβε αποφασιστική, αν και παράνομη δράση για να βγάλει την ομάδα του από το αδιέξοδο κατά τη διαδικασία των πέναλτι, προχωρώντας σχεδόν μέχρι τα όρια της μικρής περιοχής για να αποκρούσει. Οι διαιτητές αντιμετωπίζουν ακόμη διστακτικά αυτές τις τακτικές - γεγονός περίεργο, από τη στιγμή που αποστολή του βοηθού διαιτητή στις κορυφαίες διοργα­νώσεις είναι ακριβώς να εντοπίζει αυτές τις υπερβάσεις. Ίσως ήρθε λοιπόν η στιγμή για μια επίσημη υπενθύμιση των κανονισμών. Είναι αρκετά δυσάρεστο να χάνει κανείς στη διαδικασία των πέναλτι μετά από σκληρό ανταγωνισμό δύο ωρών, και πολύ χειρότερο αν το απο­φασιστικό γκολ επιτευχθεί με μια αμφιλεγόμενη εκτέλεση πέναλτι.

Η ανάλυση της κατεύθυνσης της μπάλας στις εκτελέσεις πέναλ­τι είναι ένας πολύ αποτελεσματικός τρόπος για να βελτιώσουμε τη συνολική τακτική και την τεχνική. Ο Ντέιβιντ Κέργουιν κι εγώ κά­ναμε αυτή την ανάλυση για την τελευταία εμπλοκή της Εθνικής Αγγλίας στη διαδικασία των πέναλτι, στον προημιτελικό εναντίον της Πορτογαλίας, στο Euro 2004. Οι θέσεις όπου η μπάλα πέρασε τη γραμμή του τέρματος (ή πέρασε έξω από την εστία) παριστάνο- νται στην εικόνα 7.9, για τα 14 πέναλτι που χρειάστηκαν μέχρι ν’ αναδειχτεί νικητής. Δύο από αυτά -το πέναλτι του Μανουέλ Ρουί Κόστα για την Πορτογαλία, και του Ντέιβιντ Μπέκαμ για την Αγγλία- που χάθηκαν, ήταν σουτ με το κουντεπιέ με την ανώτατη ταχύτητα, όπου η μπάλα υψώθηκε πάνω από τα δοκάρια σε διαφο­ρετική για το καθένα πλευρά του τέρματος. Από τα υπόλοιπα έξι, οι Πορτογάλοι έστειλαν 5 από τα δικά τους πέναλτι στη ζώνη όπου δεν υπήρχε περίπτωση απόκρουσης και μόνο ένα, ένα σκανδαλώ­δες, κωμικό σουτ από τον 'Ελδερ Ποστίγια κατευθύνθηκε στην πε­ριοχή όπου, τεχνικά, θα μπορούσε να αποκρουστεί. Ωστόσο, κι αυ­τός κατάφερε να σκοράρει. Σύμφωνα με τις στατιστικές, η Αγγλία έχασε μόνο ένα από τα έξι που της απέμεναν, αλλά μια ματιά στην εικόνα 7.9 δείχνει πόσο αφελή ήταν αυτά τα πέναλτι από τεχνική άποψη. Με εξαίρεση το καλοχτυπημένο πέναλτι του Όουεν Χάρ- γκρεϊβς, όλα τα υπόλοιπα μπορούσαν να αποκρουστούν. Τρία στό-

257

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Πέναλτι Αγγλία (Λενκά) Απσιέλΐομα Πορτογαλία (Γκρι) Αποτέλεσμα1 Μπέκαμ Αστόχησε Ντέκο Σκόραρε2 Όουεν Σκόραρε Σιμάο Σκόραρε

3 Λάμπαρνι Σκόραρε Ρουί Κόστα Αστόχησε4 Τέρι Σκόραρε Ρονάλντο Σκόραρε

5 Χάργκρεϊβς Σκόραρε Μανι'ς Σκόραρε6 Κόουλ Σκόραρε Ποστίγια Σκόραρε7 Βάσελ Αποκρούστηκε Ρικάρντο Σκόραρε

ΕΙΚΟΝΑ 7.9 Η απόδοση της Εθνικής Αγγλίας κατά τη διαδικασία των πέναλτι εναντίον της Πορτογαλίας, στο Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα τον 2004.

258

ΣΤΗΜΕΝΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

χευσαν ακριβώς το κέντρο της εστίας και κατέληξαν στα δίχτυα. Τα άλλα δυο δεν πήγαν πολύ πιο μακριά, ενώ το διατακτικό σουτ του Ντάριους Βάσελ θα ήταν εκείνο που θα «μάζευε» με ευγνωμοσύνη ο τερματοφύλακας Ρικάρντο Περέιρα.

Ελάχιστα γνωρίζουμε γύρω από την ένταση με την οποία γίνεται η προπόνηση πάνω στις στημένες φάσας στο επαγγελματικό παιχνί­δι. Η μεγαλύτερη δυνατή ανταμοιβή, ακόμη και για έναν μέτριο παί­κτη -που έχει απλώς τη δυνατότητα να κλοτσήσει την μπάλα με μια λογική ταχύτητα προς το ανυπεράσπιστο κομμάτι της εστίας- προ­έρχεται από τις εκτελέσεις πέναλτι, κι έτσι, μας ξαφνιάζει το γεγονός ότι μόλις παρουσιάζεται αυτή η χρυσή ευκαιρία, πολλές ομάδες δεί­χνουν συχνά ανέτοιμες. Μια από τις πιο εύκολες αγωνιστικές στατι­στικές είναι η αναλογία των πέναλτι που μετατρέπονται σε γκολ για κάθε παίκτη ξεχωριστά, ένας αριθμός που θα πρέπει να είναι γνω­στός από την προσεκτική αξιολόγηση κατά την προπόνηση. Η εκτέ­λεση θα πρέπει πάντα να ανατίθεται στον πιο επιτυχημένο παίκτη κατά την τρέχουσα περίοδο, ακόμη κι αν είναι τραυματίας, και όχι σ’ εκείνον που εκτελεί συνήθως τα πέναλτι. Αυτό που περιπλέκει εξίσου τα πράγματα είναι το γεγονός πως, λίγο πριν αρχίσει η διαδικασία των πέναλτι, οι προπονητές περιφέρονται κάποιες φορές προσπαθώ­ντας να καλοπιάσουν τους παίκτες για να εκτελέσουν πέναλτι. Ποια καλύτερη ένδειξη θέλουμε για την ψυχική κατάσταση ενός παίκτη, από την απροθυμία του να εκτελέσει πέναλτι; Το «φάρμακο» είναι η προπόνηση υπό όσο το δυνατόν πιο ρεαλιστικές συνθήκες, έτσι ώστε τα σουτ από την άσπρη βούλα να γίνουν η έμπρακτη επίδειξη μιας κεκτημένης ικανότητας, και όχι ένα αισιόδοξο βολέ. Το ίδιο ισχύει και για τις άλλες στημένες φάσας που αναλύσαμε. Ο αυτοσχεδια- σμός είναι ένα απαραίτητο συστατικό του ποδοσφαίρου, όχι όμως όταν η προσεκτική προπόνηση και η εξάσκηση μιας δεξιότητας μπο­ρούν να προσφέρουν μεγαλύτερη ανταμοιβή.

259

Κ εφ ά λα ιο 8

Σ Τ Ο Ν ΑΕΡΑ - Δ ΙΑ Β Α Ζ Ο Ν Τ Α Σ Τ Ο Μ ΕΛΛ ΟΝ ΤΟ Υ Π Ο Δ Ο Σ Φ Α ΙΡ Ο Υ

I Η πρόβλεψη του μέλλοντος είναι αρκετά παραπλανητική, I αφού εύκολα μπορεί κάποιος να αποτύχει στο 100%

των περιπτώσεων. Αυτό ισχύει ιδιαιτέρως όταν αντικεί­μενο της πρόβλεψης είναι το ποδόσφαιρο. Ποιος θα μπορούσε να προβλέψει ότι το «χόμπι» κάποιων μαθητών θα γινόταν το πιο δη­μοφιλές παιχνίδι του κόσμου, και πως οι εκφραστές του θα έφτα­ναν, από μίσθαρνα όργανα, που αγοράζονταν και πωλούνταν σαν εμπορεύματα σ’ ένα εξευτελιστικό σύστημα μεταγραφών μέχρι τη δεκαετία του 1960, θα γίνονταν σήμερα πολυεκατομμυριούχοι; Πριν από 50 περίπου χρόνια, η Αγγλική Ομοσπονδία Ποδοσφαί­ρου αρνήθηκε να πληρώσει τα ταξί που έπαιρναν για να πάνε στο γήπεδο οι κορυφαίοι παίκτες της Εθνικής Αγγλίας. Τους επέπληξε, μάλιστα, επειδή δεν χρησιμοποίησαν τα δημόσια μέσα μεταφοράς. Ο Στάνλεϊ Κιούλις, διεθνής και αργότερα εξαιρετικά επιτυχημένος προπονητής της Γουλβς, θυμόταν: «Περιμέναμε στην ουρά για το

261

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Μετρό στο Γουέμπλεϊ· ο σταθμός απείχε περίπου ενάμισι χιλιόμε­τρο από το γήπεδο του Γουέμπλεϊ. Οι θεατές, που μας αναγνώρι­σαν, έγνεφαν ο ένας στον άλλο και έκπληκτοι έλεγαν στους φίλους τους ότι ο τάδε ή ο δείνα, που αγωνιζόταν εκείνη την ημέρα με την Εθνική Αγγλίας, έπρεπε να περιμένει τη σειρά του στην ουρά...» Φανταστείτε, σήμερα, τον Ντέιβιντ Μπέκαμ να κρέμεται από τη χειρολαβή σ’ ένα βαγόνι γεμάτο κόσμο και να χαριτολογεί με τους φιλάθλους καθ’ οδόν προς το καινούριο γήπεδο του Γουέμπλεϊ.

Η ματιά μας προς το μέλλον θα είναι πολύ προσεκτική· δεν θα αφορά το πώς θα είναι ίσως το παιχνίδι στα επόμενα 150 χρόνια, αλλά αυτό που μας περιμένει σε σχέση με τις επιστημονικές εξελί­ξεις, και είναι πιθανόν να προκαλέσει εντύπωση στη σημερινή γενιά των οπαδών. Αναδύονται διάφορα θέματα: η ακριβής καταγραφή των κινήσεων της μπάλας και του παίκτη, η τεχνολογία για να επι­λύονται φάσεις με αμφισβητούμενα γκολ, όπου η μπάλα μπορεί να πέρασε ή να μην πέρασε τη γραμμή, το σημαντικό θέμα της παρα­κολούθησης του άγχους, οι τελευταίες εξελίξεις όσον αφορά τα γή­πεδα με τεχνητό χλοοτάπητα, η ενδυμασία των παικτών, η φανέλα, τα παπούτσια, οι επικνημίδες και πιθανόν κάποια προστατευτικά για το κεφάλι.

Ένα από τα πιο «καυτά» σύγχρονα θέματα του ποδοσφαίρου, είναι η τεχνολογία που αφορά τη γραμμή της εστίας. Όλοι όσοι ασχολούνται με το ποδόσφαιρο, γνωρίζουν ότι για να κατακυρωθεί ένα γκολ πρέπει η μπάλα να περάσει ολόκληρη τη γραμμή της εστίας. Στο θέμα αυτό δυσκολευόμαστε, συχνά, ακόμα κι όταν η μπάλα βρίσκεται στο έδαφος και μπορούμε να δούμε καθαρά τη θέ­ση της σε σχέση με τη γραμμή της εστίας - πόσο μάλλον όταν η μπάλα είναι στον αέρα και απουσιάζουν προφανή σημεία αναφο­ράς. Έχουμε άπειρα παραδείγματα κανονικών γκολ που δεν κατα­κυρώθηκαν, παρόλο που η μπάλα είχε περάσει καθαρά τη γραμμή. Τρία τέτοια περιστατικά, ένα παλαιό και δύο πρόσφατα, θα μας δώσουν μια ιδέα για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν συχνά οι διαιτητές.

262

ΣΤΟΝ ΑΕΡΑ

Το πρώτο περίφημο περιστατικό συνέβη στη διάρκεια του τελι­κού για το Παγκόσμιο Κύπελλο του 1966, ανάμεσα στην Αγγλία και τη Δυτική Γερμανία, όταν ο επιθετικός της Αγγλίας Τζεφ Χαρστ είδε το σουτ του να χτυπάει στο οριζόντιο δοκάρι, ν’ αναπηδάει στο έδαφος και να επανέρχεται στον αγωνιστικό χώρο. Ο Ελβετός διαι­τητής Γκότφριντ Ντινστ φαινόταν αναποφάσιστος, αλλά παρατή­ρησε ότι ο επόπτης γραμμών Τόφικ Μπαχράμοφ κουνούσε έντονα τη σημαία του για να τραβήξει την προσοχή του. Ακολούθησε μια σύντομη συζήτηση· αλλά σε ποια γλώσσα; Ο Μπαχράμοφ ήταν Αζέρος αλλά μετά έγινε παγκοσμίως γνωστός στα μέσα μαζικής ενημέρωσης ως «ο Ρώσος επόπτης γραμμών», πιθανώς επειδή εκεί­νη την εποχή το Αζερμπαϊτζάν ήταν μια δημοκρατία-δορυφόρος της Σοβιετικής Ένωσης. Ίσως η παγκόσμια γλώσσα του ποδοσφαί­ρου να επαρκούσε. Με πολύ έντονες καταφατικές κινήσεις του κε­φαλιού ο Μπαχράμοφ υπέδειξε το γκολ και ο Ντινστ συμφώνησε μαζί του, μια απόφαση που άφησε στους Δυτικογερμανούς μια αί­σθηση αδικίας. Οι σκέψεις, οι έρευνες και οι συζητήσεις που ακο­λούθησαν όλα αυτά τα χρόνια δεν έδωσαν ικανοποιητική απάντηση στο θέμα της εγκυρότητας του γκολ, και ίσως δεν αποδειχτεί ποτέ ποιος είχε δίκιο. Λίγο αργότερα η Αγγλία πέτυχε και τέταρτο γκολ, διαλύοντας κάθε αμφιβολία σχετικά με το αποτέλεσμα του αγώνα με τη Δυτική Γερμανία. Αντιθέτως, το γκολ της Λίβερπουλ εναντίον της Τσέλσι στον προκριματικό για το Τσάμπιονς Λιγκ, που είχε τε­ράστια σημασία, ήταν το μοναδικό σε δύο ισόπαλους αγώνες· δίχως άλλο, δεν ήταν και ο πιο βολικός τρόπος για να κριθεί μια τόσο ση­μαντική αναμέτρηση.

Η Λίβερπουλ έπαιξε εκείνο τον ημιτελικό εναντίον της Τσέλσι στις 4 Μαΐου του 2005, διεκδικώντας μια θέση στον τελικό του 2005, που έγινε λίγες μέρες αργότερα, τον ίδιο μήνα. Ο Πετρ Τσεχ, ο τερματοφύλακας της Τσέλσι, μάλλον έκανε φάουλ στον Μίλαν Μπάρος, αλλά ο Λουίς Γκαρσία της Λίβερπουλ μάζεψε την μπάλα και σούταρε προς την εστία. Πότε απέκρουσε την μπάλα ο αμυντικός της Τσέλσι, Γουίλιαμ Γκαλάς - πριν, ή αφού είχε περάσει

263

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

τη γραμμή; 'Οπως και στο Παγκόσμιο Κύπελλο του 1966 ο διαιτη­τής απευθύνθηκε στον βοηθό, ο οποίος επιβεβαίωσε το γκολ Σ’ αυ­τή την περίπτωση μάλλον αποδόθηκε δικαιοσύνη, καθώς η εναλλα­κτική λύση θα ήταν να δεχτεί κόκκινη κάρτα ο Τσεχ, να αποβληθεί και να καταλογιστεί πέναλτι.

Ωστόσο, η δικαιοσύνη δεν αποδόθηκε για ένα καθαρό γκολ που δεν κατακυρώθηκε στον αγώνα για το αγγλικό πρωτάθλημα ανάμε­σα στην Τότεναμ Χότσπερ και τη Μάντοεστερ Γιουνάιτεντ, στις 4 Ιανουαρίου του 2005. Στο τελευταίο λεπτό ο αγώνας ήταν ισόπα­λος, μηδέν-μηδέν, όταν ο Πέδρο Μέντες των «Σπιρουνιών» δοκίμα­σε ένα σουτ από τα 50 μέτρα. Ο Ρόι Κάρολ ο τερματοφύλακας της Γιουνάιτεντ, ακούμπησε την μπάλα, επιτρέποντάς της να αναπηδή­σει τουλάχιστον λίγα εκατοστά μέσα από τη γραμμή. Αμέσως την έβγαλε έξω επαναφέροντάς την στον αγωνιστικό χώρο, ενώ οι θεα­τές που βρίσκονταν στο γήπεδο και τα εκατομμύρια που παρακο­λουθούσαν από την τηλεόραση, ξέσπασαν σε αποδοκιμασίες. Επει­δή, σ’ αυτή την περίσταση, ούτε ο διαιτητής ούτε ο βοηθός του εί­χαν καλό οπτικό πεδίο, το γκολ δεν μπορούσε να κατακυρωθεί.

Αυτό το περιστατικό -η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι- ώθη­σε τον Σεπ Μπλάτερ, τον πρόεδρο της FIFA, να ανακοινώσει πως έπρεπε να αξιολογηθεί ταχύτατα η τεχνολογία που θα ξεκαθάριζε τέτοια περιστατικά. Διερευνώντας καθένα από αυτά τα συμβάντα σε βάθος, μπορούμε να εκτιμήσουμε τις προκλήσεις που αντιμετώ­πιζα η συγκεκριμένη τεχνολογία.

Παρότι δεν μπορούμε να υπερασπιστούμε την «απόκρουση» του Κάρολ, με την έννοια ότι σίγουρα θα είχε δει την μπάλα να αναπη­δά μέσα στο τέρμα, πρέπει κάποιες φορές να απαλλάσσουμε τους αμυντικούς, λόγω αμφιβολιών. Δεν είναι δουλειά του αμυντικού να κρίνα αν η μπάλα έχει περάσει τη γραμμή ή όχι στο κλάσμα του δευτερολέπτου που απαιτείται για να την διώξει με κεφαλιά, με σουτ ή (στην περίπτωση του τερματοφύλακα) με γροθιές. Ωστόσο, στην περίπτωση του Χαρστ, χωρίς καμιά παρέμβαση από αμυντικό, η μπάλα μπήκε μέσα στο τέρμα, κι όμως επανήλθε στον αγωνιστικό

264

ΣΤΟΝ ΑΕΡΑ

χώρο. Στο πέρασμα των χρόνων έχουμε γίνει μάρτυρες πολλών πα­ρόμοιων περιστατικών. Το σουτ του Χαρστ χπ5πησε το δοκάρι μα­κριά από το κέντρο, με το κέντρο μάζας της μπάλας να βρίσκεται κάτω από αυτό του οριζόντιου δοκαριού (εικόνα 8.1). Έχουμε ήδη συνάντηση αυτή τη μορφή πρόσκρουσης στο κεφάλαιο 6, όπου πε- ριγράψαμε τη δυναμική του σουτ. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις η μπά­λα κινείται, ενώ το οριζόντιο δοκάρι (που παίζει τον ρόλο του «πο­διού») είναι ακίνητο. Ως φυσικό επακόλουθο δημιουργείται φάλτσο, όπως συμβαίνει και με το σουτ, αλλά εζαιτίας της ακαμψίας του οριζόντιου δοκαριού και της αυξημένης επιφάνειας τριβής ανάμεσα στο δοκάρι και στην μπάλα, καθώς η μπάλα εξοστρακίζεται προς τα κάτω, το φάλτσο είναι μεγαλύτερο. Προσκρούσεις με φορά προς τα κάτω, όπως αυτές, παράγουν πάντα ανάποδο φάλτσο. Όπως βλέ­πουμε στην εικόνα 8.1, η γωνία της δεύτερης πρόσκρουσης με το χορτάρι κανονικά θα μετέφερε την μπάλα ακόμα πιο μέσα προς τα δίχτυα, κι εκεί θα τελείωνε το ζήτημα - θα είχαμε ένα αδιαμφισβή­τητο γκολ. Αν όμως η επιφάνεια είναι στεγνή, όπως ήταν εκείνη

265

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

την ημέρα σιη διάρκεια του τελικού του 1966, οτο Γουέμπλεϊ, η τριβή και το φάλτσο μπορεί να είναι τόσο μεγάλα όταν η μπάλα αγ­γίζει την επιφάνεια, που η οριζόντια ταχύτητά της αντιστρέφεται και αναπηδά προς τα έξω. Αυτό ακριβώς πετυχαίνουν οι παίκτες του γκολφ όταν βάζουν τόσο πολύ ανάποδο φάλτσο στο χτύπημα, ώστε το μπαλάκι δεν σταματά απλώς όταν προσγειώνεται στο χορ­τάρι, αλλά αναπηδά προς τα πίσω.

Το πρόβλημα και με τα δυο αυτά περιστατικά στο ποδόσφαιρο -τις αποκρούσεις από αμυντικούς ή τα εξωτερικά φάλτσα- είναι ότι ξεκινούν και τελειώνουν προτού ο παρατηρητής ανοιγοκλείσει τα μά­τια του. Για παράδειγμα, μια μπάλα που κινείται με ταχύτητα 25 μέ­τρων το δευτερόλεπτο θα μπορούσε να περάσει τη γραμμή όσο χρειά­ζεται για να καταλογιστεί γκολ και να επιστρέψει στον αγωνιστικό χώρο μέσα σε 18 χιλιοστά του δευτερολέπτου, οπότε, αν οι διαιτητές δεν βρίσκονται στην καλύτερη δυνατή θέση και δεν παρακολουθούν τη φάση εκείνη τη στιγμή, ο καταλογισμός του γκολ βασίζεται σε ει­κασίες. Με μια πρώτη ματιά, οι επαναλήψεις σε βίντεο φαντάζουν ως ο υπέρτατος κριτής -άλλωστε, εκατομμύρια τηλεθεατών έβγαλαν αμέσως απόφαση για τη φάση με τον Κάρολ- ωστόσο, στην πράξη, η επανάληψη της φάσης δεν είναι η τέλεια απάντηση στο πρόβλημα.

Η πρώτη αντίρρηση είναι ότι ακόμη και οι πιο προσεκτικά επι- λεγμένες θέσεις για τις κάμερες σπανίως προσφέρουν μια συνεχή και ανεμπόδιστη εικόνα της μπάλας σε σχέση με τη γραμμή του τέρμα­τος, τα κάθετα ή το οριζόντιο δοκάρι. Η εικόνα της μπάλας χάνεται συχνά μέσα στον πανικό, όταν αμυντικοί και επιθετικοί συνωστίζο­νται, όπως είναι φυσικό, στη μικρή περιοχή τη στιγμή που απειλείται η εστία. Το δεύτερο επιχείρημα είναι ότι για να βγάλει κάποιος -ο τέταρτος διαιτητής- μια απόφαση, απαιτείται ένα ορισμένο χρονικό διάστημα. Τέτοιες καθυστερήσεις γίνονται ανεκτές σε παιχνίδια όπως το αμερικάνικο φούτμπολ ή το κρίκετ, όπου το παιχνίδι διακό­πτεται συχνά, αλλά θα κατέστρεφαν ένα θέαμα που ρέει ελεύθερα, όπως είναι το επαγγελματικό ποδόσφαιρο. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα πρέπει να απορρίψουμε γενικά την επανάληψη σε βίντεο. Χρησιμο­

266

ΣΤΟΝ ΑΕΡΑ

ποιείται, για παράδειγμα, όλο και περισσότερο για τη μελέτη βίαιων περιστατικών που συμβαίνουν εντός και εκτός γηπέδου και μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο στη σύλληψη και την τιμωρία των παρα­βατών ή την τιμωρία αξιόποινων πράξεων που έκαναν οι ποδοσφαι­ριστές στη διάρκεια του αγώνα, οι οποίες δεν υπέπεσαν στην προσο­χή του διαιτητή ή των βοηθών του. Για να επιλυθούν οι διαφορές που αφορούν φάσεις οι οποίες εκτυλίσσονται πάνω στη γραμμή του τέρματος, χρειάζεται κάτι που να μπορεί να προσδιορίζει συνεχώς και με ακρίβεια τη θέση της μπάλας και να μην επηρεάζεται από τα χέρια, τα πόδια ή ακόμα και τα δοκάρια που φράζουν τον δρόμο των συμβατικών εικόνων. Κάτι σαν ραντάρ που να μπορεί να παρακο­λουθεί τη θέση της μπάλας, εκπέμποντας και καταγράφοντας κύμα­τα υψηλής συχνότητας.

Εδώ και αρκετά χρόνια, τρεις γερμανικοί οργανισμοί, το Ινστι­τούτο Φραουνχόφερ, η εταιρεία Cairos Technologies και η Adidas, που κατασκευάζει μπάλες ποδοσφαίρου, πειραματίζονται με μια μπάλα που να περιέχει ένα μικροτσίπ. Αυτό το ηλεκτρονικό εξάρτη­μα έχει διαστάσεις 12 επί 16 χιλιοστά, είναι πολύ ελαφρύ, και έχει αυτόνομη τροφοδοσία ρεύματος. Λειτουργεί εκπέμποντας ραδιοκύ­ματα υψηλής συχνότητας, 2.000 το δευτερόλεπτο, τα οποία χρησι­μοποιούνται για να προσδιορίζεται με ακρίβεια η θέση του στις τρεις διαστάσεις. Το σύστημα καλύπτει επίσης και την ανάγκη κα­ταγραφής των θέσεων των παικτών χρησιμοποιώντας παρόμοια μι­κροτσίπ που φέρουν οι ποδοσφαιριστές στις επικνημίδες.

Τα σήματα λαμβάνονται από σταθερές κεραίες που είναι συνή­θως τοποθετημένες στις εγκαταστάσεις των προβολέων, γύρω από το γήπεδο. Τα ραδιοκύματα υψηλής συχνότητας δεν εμποδίζονται από την παρεμβολή αντικειμένων όπως τα ανθρώπινα άκρα ή τα δοκάρια, οπότε το πρόβλημα της επικάλυψης της μπάλας -όπως συμβαίνει σε μια συμβατική βιντεοσκόπηση- εκμηδενίζεται. Επίσης, οι παίκτες ή οι θεατές δεν διατρέχουν κανέναν κίνδυνο από την εκ­πομπή υψηλής συχνότητας: η ισχύς του σήματος είναι περίπου μό­νο το 1/400 εκείνης ενός κινητού τηλεφώνου.

267

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Η ακριβής θέση της μπάλας ή των παικτών υπολογίζεται αυτομά­τως, μετρώντας τον χρόνο που χρειάζεται το κάθε σήμα από το μι­κροτσίπ για να φτάσει στις κεραίες. Αν η ταχύτητα του σήματος είναι γνωστή (είναι η ταχύτητα του φωτός) και ο χρόνος δεδομένος, μπο­ρούμε εύκολα να υπολογίσουμε την απόσταση χρησιμοποιώντας την εξίσωση απόσταση = ταχύτψα x χρόνος. Εφόσον η ταχύτητα του φαν­τός είναι τόσο μεγάλη και τα χρονικά διαλείμματα πολύ σύντομα, η επεξεργασία του σήματος πρέπει να βασίζεται σε υπερσύγχρονα όρ­γανα. Εκτελείται με τη βοήθεια ηλεκτρονικών υπολογιστών και προ­σαρμόζεται συνεχώς στα νέα δεδομένα με τη χρήση σημάτων που στέλνονται από πομπούς αναφοράς σε συγκεκριμένες θέσεις. Επειδή η μπάλα αντικαθίσταται συχνά όταν βγαίνει από τον αγωνιστικό χώ­ρο, όλες οι μπάλες που χρησιμοποιούνται σ’ έναν αγώνα θα πρέπει να έχουν τον ίδιο εξοπλισμό και το σύστημα μέτρησης θα πρέπει να ενημερώνεται αυτομάτως όποτε γίνεται αλλαγή της μπάλας.

Εφόσον έχει εντοπιστεί η μπάλα, το μόνο που απομένει είναι να συγκρίνουμε τις συντεταγμένες της με εκείνες της γραμμής του τέρ­ματος, των κάθετων δοκαριών και του οριζόντιου δοκαριού, και να φροντίσουμε να ενεργοποιείται κάποιο είδος σήματος όταν η μπά­λα περάσει τη γραμμή. Είναι αυτονόητο ότι το μικροτσίπ θα πρέπει να έχει ως σημείο αναφοράς ακριβώς το κέντρο της μπάλας, ώστε να διευκολύνει αυτόν τον υπολογισμό. Το πώς ακριβώς θα γίνει αυ­τό, δεν είναι ακόμα γνωστό. Φαίνεται απίθανο, για παράδειγμα, το μικροτσίπ να αναπηδά ελεύθερα μέσα στη σαμπρέλα. Επίσης, το σύστημα θα πρέπει να είναι ανθεκτικό ώστε να συνεχίζει να λει­τουργεί αξιόπιστα κάτω από τα συνεχή χτυπήματα που δέχεται η μπάλα στη διάρκεια ενός συνηθισμένου αγώνα.

Αν υποθέσουμε ότι όλα αυτά μπορούν να υλοποιηθούν, με πόση ακρίβεια μπορεί να εντοπιστεί η μπάλα; Εφόσον το μικροτσίπ εκπέ­μπει 2.000 φορές το δευτερόλεπτο, μια θέση προσδιορίζεται κάθε μισό χιλιοστό του δευτερολέπτου και σ’ αυτό το διάστημα μια μπάλα που κλοτσιέται πολύ γρήγορα, με ταχύτητα 30 μέτρων το δευτερόλε­πτο, θα έχει μετακινηθεί μόλις ενάμισι εκατοστό ανάμεσα στη μία

268

ΣΤΟΝ ΑΕΡΑ

ένδειξη και την επόμενη. Αυτή η ακρίβεια αρκεί για να επιλυθούν οι φάσεις που γίνονται πάνω στη γραμμή του τέρματος. Για τις ταχύτη­τες μπάλας που συναντάμε στο ποδόσφαιρο, μπορούμε να πέσουμε έξω για ένα εκατοστό ή κάτι τέτοιο όταν υποστηρίζουμε πως η μπά­λα έχει περάσει ολόκληρη τη γραμμή, αλλά αυτό συνιστά μια τερά­στια βελτίωση σε σύγκριση με τις σημερινές πρόχειρες μεθόδους. Ένα άλλο σημαντικό όφελος του συστήματος, είναι ότι λειτουργεί σε πραγματικό χρόνο- δεν υπάρχει καμιά καθυστέρηση ανάμεσα στο περιστατικό και στη γνωστοποίηση του γεγονότος, οπότε δεν χρειά­ζεται να διακοπεί το παιχνίδι για να συσκεφθούν ιδιαιτέρως οι διαι­τητές. Ο τρόπος μεταβίβασης της πληροφορίας προς τον διαιτητή, δεν έχει γίνει ακόμα γνωστό. Θα μπορούσε να ανακοινώνεται με μια ένδειξη που θα αναβοσβήνει στον πίνακα του σκορ, έτσι ώστε οι παίκτες και οι θεατές να γνωρίζουν ότι σημειώθηκε γκολ. Τότε όμως προκύπτει το ερώτημα, αν θα μπορούν οι διαιτητές να απορρίπτουν το σύστημα. Αν προηγήθηκε κάποια παράβαση, τότε σίγουρα θα μπορούσε ο διαιτητής να ακυρώσει το γκολ - αλλά αν δεν υπήρξε παράβαση, με ποια δικαιολογία θα μπορούσε να το αρνηθεί; Οι διαι­τητές ίσως δεν αισθάνονται άνετα παραχωρώντας το δικαίωμα λή­ψης σημαντικών αποφάσεων στην τεχνολογία, αλλά το θετικό μήνυ­μα γι’ αυτούς είναι πως οι πεζές αποφάσεις -πέρασε η μπάλα τη γραμμή, βγήκε άουτ- θα ρυθμίζονται αυτομάτως, αφήνοντάς τους ελεύθερους να πάρουν πιο σημαντικές αποφάσεις.

Η τεχνολογία που αφορά φάσεις πάνω στη γραμμή του τέρμα­τος θα μπορούσε να φτάσει ακόμα πιο μακριά. Το ίδιο πρόβλημα με τα αμφισβητούμενα γκολ παρουσιάζουν τα πλάγια άουτ ή τα κόρνερ. Το ζήτημα είναι να συγκριθούν οι συντεταγμένες της μπά­λας μ’ αυτές της γραμμής της επαναφοράς και της τελικής γραμμής. Το ακανθώδες θέμα του οφσάιντ θα μπορούσε επίσης να λυθεί μια για πάντα. Πολλά γκολ κατακυρώνονται ή ακυρώνονται σε αμφιλε­γόμενες συνθήκες εξαιτίας της δυσκολίας που αντιμετωπίζουν κά- ποιες φορές οι διαιτητές να προσδιορίσουν τις θέσεις της μπάλας και των παικτών την κρίσιμη στιγμή.

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Το οφσάιντ εντοπίζεται εύκολα με μικροτσίπ και προσδιορίζε­ται με βάση έναν πολύ μικρό όγκο πληροφοριών - δηλαδή, αν ο επιθετικός βρίσκεται πιο κοντά στη γραμμή του τέρματος του αντι­πάλου από τον δεύτερο τελευταίο αμυντικό και την μπάλα. Το πρό­βλημα είναι ότι όλα αυτά τα χρόνια συσσωρεύονταν νοήματα και προϋποθέσεις πάνω σ’ αυτόν τον απατηλά απλό κανόνα, έτσι που κάποιες φορές δυσκολευόμαστε να δούμε πώς λαμβάνονται στην πράξη οι αποφάσεις για οφσάιντ. Για παράδειγμα, η τελευταία ερ­μηνεία του «πιο κοντά» δηλώνει «οποιοδήποτε μέρος του κεφαλιού, του κορμού ή των ποδιών, με εξαίρεση τα χέρια». Η λογική είναι ότι επειδή η μπάλα δεν μπορεί να παιχτεί νομίμως με τα χέρια ή τους βραχίονες, αυτές οι «αποφύσεις» δεν μπορεί να βρεθούν σε θέση οφσάιντ. Ύστερα, υπάρχουν και τα ζητήματα που σχετίζονται με τον «ενεργό ρόλο» - όταν κάποιος που τεχνικά βρίσκεται σε θέση οφσάιντ παρεμβάλλεται στο παιχνίδι ή ανάμεσα σε αντίπαλο, ή αποκτά με κάποιον τρόπο πλεονέκτημα από τη συγκεκριμένη θέση.

Ο εντοπισμός των παικτών που βρίσκονται σε θέση οφσάιντ με τη βοήθεια της τεχνολογίας του μικροτσίπ δεν αποτελεί πρόβλημα, αλλά σε αντίθεση με την μπάλα που περνά τη γραμμή για να κατα- λήξει γκολ -μια φάση σχεδόν στιγμιαία- οι παίκτες τείνουν να «μπαίνουν και να βγαίνουν» σε θέση οφσάιντ, οπότε μπορεί να πα­ρεμβάλλονται στο παιχνίδι, αλλά μπορεί και όχι. Αν το σύστημα εντοπισμού ανέφερε συνεχώς όλα αυτά τα συμβάντα, ο διαιτητής θα κατακλυζόταν πολύ γρήγορα από υπερβολικό όγκο πληροφο­ριών. Τα συστήματα προειδοποίησης που δίνουν συνεχόμενους λά­θος συναγερμούς τείνουν να διακόπτουν τη λειτουργία τους, οπότε ίσως χρειάζεται αρκετή δουλειά πριν ο εντοπισμός της μπάλας και του παίκτη βελτιώσει τη λήψη των αποφάσεων που αφορούν το οφσάιντ.

Τα πέναλτι μπορούν να προσφέρουν περισσότερες προοπτικές, αλλά όχι σε ό,τι αφορά την ορθότητα του καταλογισμού τους. Με τη χρήση της νέας τεχνολογίας, η θέση του παίκτη και της μπάλας σε σχέση με τη μεγάλη περιοχή προσδιορίζεται εύκολα, αλλά δεν

270

ΣΤΟΝ ΑΕΡΑ

μπορούμε να πούμε με σιγουριά πού έλαβε χώρα η παράβαση. Ωστόσο, είναι εφικτός ο εντοπισμός των παράνομων κινήσεων (των υπερβάσεων) κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης. Το σύστημα εντοπι- σμού θα μπορούσε να προσδιορίσει αν ο τερματοφύλακας «βγήκε» μπροστά πριν κλοτσήσει ο εκτελεστής την μπάλα, κίνηση που απα­γορεύει η παρούσα εκδοχή του κανονισμού. Οι εκτελέσεις πέναλτι θα μπορούσαν να έχουν την ίδια κατάληξη με τις επαναλαμβανόμε­νες εκκινήσεις που συναντάμε συχνά στον στίβο, όταν οι αθλητές ξεκινούν άκαιρα προτού εκπυρσοκροτήσει το όπλο του αφέτη, αλ­λά, ευτυχώς, το ποδόσφαιρο έχει έξοδο διαφυγής. Αν οποιαδήποτε παράβαση συμβεί κατά τη διάρκεια ή πριν από την εκτέλεση, αλλά παρ’ όλα αυτά σημειωθεί γκολ, οι κανόνες επιβάλλουν την κατακυ- ρωσή του. Προφανώς, θα βλέπαμε επαναλήψεις εκτελέσεων πέναλ­τι όταν ο εκτελεστής αστοχούσε, ή όταν απέκρουε ο τερματοφύλα­κας μετά από μια παράνομη κίνηση.

Για να δοκιμάσει το μικροτσίπ, η FIFA επέλεξε μια γνώριμη μέ­θοδο. Ζήτησε εξαντλητική δοκιμή αυτής της τεχνολογίας, όπως ακριβώς είχε γίνει και με τους τεχνητούς χλοοτάπητες, πριν πάρουν το πράσινο φως. Το σύστημα αξιολογήθηκε στο Παγκόσμιο Πρω­τάθλημα ποδοσφαίρου για παίκτες κάτω των 17, στο Περού, από τον Σεπτέμβριο μέχρι τον Οκτώβριο του 2005, αλλά το αποτέλε­σμα δεν ήταν εντυπωσιακό και την ώρα που γράφονταν αυτές οι γραμμές, βρίσκονταν σε εξέλιξη και άλλες αξιολογήσεις. Εύκολα προβλέπουμε ότι οι αγώνες των Παγκοσμίων και των Ευρωπαϊκών Κυπέλλων, καθώς και οι αγώνες στις πρώτες κατηγορίες των διαφό­ρων χωρών (αγγλική Πρέμιερσιπ, η Σέριε Α στην Ιταλία και η γερ­μανική Μπουντεσλίγκα) θα έχουν αυτή την κατάληξη. Ποιος, όμως, θα πληρώσει το κόστος εγκατάστασης αυτών των συστημά­των σε παγκόσμιο επίπεδο; Ίσως δούμε να λειτουργούν δύο μέτρα και δύο σταθμά, όπου οι φάσεις που γίνονται πάνω στη γραμμή θα επιλύονται εύκολα στα γήπεδα των πλούσιων συλλόγων, αλλά οπουδήποτε αλλού θα παραμένουν ένα ζήτημα ανθρώπινης κρίσης και συνεχούς αντιπαράθεσης.

271

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Για τους παίκτες υπάρχουν ευχάριστα αλλά και δυσάρεστα νέα. Από τη θετική πλευρά το σύστημα εντοπισμού θα μπορούσε εύκολα να υποστεί κάποιες μετατροπές ώστε, μαζί με τις πληροφορίες για τη θέση του ποδοσφαιριστή, να παρέχει συνεχώς δεδομένα για τους σφυγμούς της καρδιάς του. Ο σφυγμός της καρδιάς, όπως έχουμε δει, αποτελεί μια καλή ένδειξη του φυσιολογικού άγχους και ένα πολύτιμο μέσο για να προσδιορίζουμε πότε η καταπόνηση της καρ­διάς φτάνει σε επίπεδα απειλητικά για την ανθρώπινη ζωή. Οι παί­κτες που παρουσιάζουν συμπτώματα εξάντλησης θα αντικαθίστα­νται, όπως είναι φυσικό, πριν επιδεινωθεί η κατάστασή τους. Με μια τέτοια παρέμβαση θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί πολλές τραγωδίες στα γήπεδα. Το 2005, ο Νέντζαντ Μπότονγιτς, τερμα­τοφύλακας της ΝΚ Λιουμπλιάνας πέθανε στην προπόνηση, όπως και ο Ούγγρος Μίκλος Φέχερ ενώ αγωνιζόταν με την Μπενφίκα, το 2004. Μια εξίσου τραγική περίπτωση συνέβη στη διάρκεια του Κυπέλλου Συνομοσπονδιών στη Γαλλία, το 2003, όταν ο Μαρκ Βι- βιέν Φοέ, ο ταλαντούχος μέσος του Καμερούν κατέρρευσε στη διάρκεια ενός προκριματικού του τουρνουά και δεν μπόρεσαν να τον επαναφέρουν στη ζωή. Εδώ, φυσικά, αναφερόμαστε σε περι­στατικά που έχουν δει το φως της δημοσιότητας - ίσιος έχουν συμ- βεί κι άλλα, στις μικρότερες κατηγορίες, ενώ πολλές πιθανές τραγω­δίες αποφεύχθηκαν ύστερα από τυχαίες αλλαγές. Η FIFA θα έπρε­πε να δημιουργήσει ένα κέντρο ιατρικής έρευνας στη Ζυρίχη, το οποίο θα αναλάμβανε να διερευνήσει τα αίτια της ξαφνικής καρδια­κής ανεπάρκειας στις τάξεις των ποδοσφαιριστών. Έτσι θα παγιω- θεί πιο αποτελεσματικός έλεγχος και η συνεχής παρακολούθηση του σφυγμού των παικτών κατά τη διάρκεια των διοργανώσεων, εί­ναι πιθανόν να γίνει καθολικά αποδεκτή.

Οι παίκτες ενδεχομένως δεν ενδιαφέρονται για τις υπόλοιπες, πιο κοινότοπες δυνατότητες του συστήματος. Με την τοποθέτηση μικροτσίπ στις επικνημίδες τους θα μπορούσαμε να αξιολογήσουμε εύκολα τους σχετικούς δείκτες παραγωγής έργου και να αποκαλύ- ψουμε γρήγορα τους παίκτες που δεν καταβάλλουν την ανάλογη

272

ΣΤΟΝ ΑΕΡΑ

προσπάθεια. Αφενός η εξάντληση του οργανισμού ενός αθλητή θα οδηγούσε τους προπονητές σε έγκαιρες δράσεις, αφετέρου οι παί­κτες που απλώς αποφεύγουν τις ευθύνες τους δεν θα έβρισκαν μέ­ρος να κρυφτούν. Το γεγονός αυτό οδηγεί σε συναρπαστικές δυνα­τότητες. Έχουμε ήδη διαπιστώσει πως οι ρυθμοί έργου των αμυντι­κών, των μέσων και των επιθετικών διαφέρουν, αλλά με τη χρήση αυτής της τεχνολογίας θα μπορούσαμε να κατασκευάσουμε πιο λε­πτομερή ατομικά προφίλ· ο αμυντικός μέσος, λόγου χάρη, που κά­νει αμυντική δουλειά ακριβώς μπροστά από τους τέσσερις αμυντι­κούς, δεν καλύπτει τα ίδια χιλιόμετρα με τον μέσο που κινείται και σε ρόλο εξτρέμ. Συγκρίνοντας την καταγεγραμμένη με την αναμε­νόμενη απόδοση, θα μπορούμε να κάνουμε καλύτερες αλλαγές από άποψη στρατηγικής, ανάλογα με την εξέλιξη του αγώνα σε σποιο- δήποτε στάδιο του παιχνιδιού.

'Οταν πρόκειται για την αντικατάσταση κάποιων παικτών, είτε λόγω θεμιτής ανησυχίας για την ασφάλειά τους, είτε για να βελτιω­θεί η απόδοση της ομάδας, πρόσβαση σ’ αυτές τις πληροφορίες, εκτός από τους διαιτητές του αγώνα, θα πρέπει να έχουν οι προπο­νητές και το ιατρικό προσωπικό. Προφανώς, θα ήταν απαραίτητη κάποια διαβάθμιση των στοιχείων. Ενώ είναι απολύτως θεμιτό οι σύλλογοι να φροντίζουν για την καλή κατάσταση των παικτών τους, δεν είναι ηθικό να υπάρχει πρόσβαση στα στοιχεία της απόδοσης του αντιπάλου’ ή ακόμα, στην περίπτωση που παρακολουθείται η θέση της μπάλας ή του παίκτη, ορισμένοι να είναι σε θέση να προ­τρέχουν των αποφάσεων του διαιτητή.

Σε ό,τι αφορά τους επιστήμονες του αθλητισμού, οι λεπτομερείς πληροφορίες για τις θέσεις των παικτών και της μπάλας θα παρεί­χαν μια πολύ πλούσια βάση δεδομένων για την ανάλυση μετά τον αγώνα, η οποία θα περιλάμβανε τα πάντα - από την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των αγωνισπκών συστημάτων, μέχρι το επίπεδο της ακρίβειας που θα επέτρεπε να μελετηθούν οι μικρολε- πτομέρειες των ελεύθερων χτυπημάτων: οι θέσεις του τείχους, οι ταχύτητες της μπάλας και οι αεροδυναμικές δυνάμεις. Πληροφο­

273

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ρίες αυτής της μορφής θα οδηγούσαν την ανάλυση των αγώνων σ’ ένα άλλο επίπεδο και θα βελτίωναν σημαντικά την επιστημονική κατανόηση του παιχνιδιού.

Η παρακολούθηση των φάσεων που γίνονται πάνω στη γραμμή του τέρματος δεν έχει πάρει ακόμη την τελική έγκριση, αλλά τα γή­πεδα με τεχνητό χλοοτάπητα πήραν ήδη το πράσινο φως από τη FIFA, τον Νοέμβριο του 2004. Σε ό,τι αφορά τον αθλητισμό, η προέλευσή τους μπορεί να αναχθεί σ’ ένα τυχαίο σχόλιο μιας δυσ­νόητης αναφοράς που είχε ετοιμαστεί για το Ίδρυμα Φορντ στις Ηνωμένες Πολιτείες, το 1961. Η αναφορά αφορούσε την ποιότητα των εγκαταστάσεων στα εκπαιδευτικά ιδρύματα, συμπεριλαμβανο­μένων των χώρων άθλησης. Κατέληγε στο συμπέρασμα ότι, στα αστικά περιβάλλοντα, οι εγκαταστάσεις χρησιμοποιούνταν τόσο πολύ, ώστε το υλικό των πατωμάτων τους μετατρεπόταν σε σκέτο χώμα και τα παιδιά δεν γνώριζαν πλέον ότι τα παραδοσιακά παιχνί­δια με μπάλα παίζονταν, αρχικά, σε γρασίδι. Η αναφορά έκλεινε με την πρόβλεψη πως τη λύση θα έδιναν οι τεχνητοί χλοοτάπητες και τελείωνε με μια «... επισήμανση προς τους εφευρέτες: θα πρέπει να υπάρχει αξιόλογη ζήτηση από την αγορά εντός, αλλά κυρίως εκτός, του χώρου εκπαίδευσης».

Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 δεν υπήρχε καμιά ιδιαίτερη βιασύνη για την εφαρμογή των πορισμάτων, αφού κανείς δεν γνώ­ριζε πώς να κατασκευάσει τεχνητό γρασίδι. Ωστόσο, η αναφορά αυτή υπέπεσε στην αντίληψη της εταιρείας χημικών Monsanto, η οποία διέβλεψε τη δυναμική αυτής της αγοράς. Κατασκεύασαν ένα υποκατάστατο γρασιδιού, υφαίνοντας ίνες από νάιλον σ’ ένα χαλί, και εγκατέστησαν τον πρώτο τεχνητό χλοοτάπητα το 1964, σ’ ένα σχολείο στο Πρόβιντενς του Ρόουντ Άιλαντ. Η κίνηση αυτή θα μπορούσε να είχε καταγραφεί απλώς ως ένα πειραματικό παράδο­ξο, αν την επόμενη χρονιά δεν συνέβαινε στο Χιούστον ένα μνημειώ­δες περιστατικό.

Το 1965, οι εγκαταστάσεις του σταδίου Αστροηόονμ άνοιξαν τις πύλες τους στην πόλη μέσα σε μαζικές δημόσιες επευφημίες. Αρχι­

274

ΣΤΟΝ ΑΕΡΑ

κά είχαν φυτέψει στον αγωνιστικό χώρο ένα πολύ ανθεκτικό φυσικό γρασίδι και οι κάτοικοι του Χιούστον μπορούσαν να παρακολουθή­σουν ποδόσφαιρο και μπέιζμπολ με την άνεση τους, μέσα σε μια κλιματιζόμενη αρένα 9 εκταρίων. Δεν επρόκειτο απλώς για μια πα­ραχώρηση στην ανθρώπινη ανάγκη για άνεση- παλαιότερα έπαιζαν μπέιζμπολ μόνο το απόγευμα, ώστε να αποφεύγονται οι θερμοκρα­σίες των 56 βαθμών Κελσίου, το καλοκαίρι. Η κατάσταση με τα κουνούπια ήταν τόσο άσχημη, που τα εντομο-απωθητικά είχαν την ίδια ζήτηση με την μπίρα και τα χοτ ντογκ. Ωστόσο, υπήρχε ένα πρόβλημα με το καινούριο στάδιο. Εξαιτίας της αντηλιάς στα φύλ­λα της οροφής οι θεατές δεν μπορούσαν να δουν την μπάλα - κι έτσι, χωρίς να το πολυσκεφτούν, οι αρμόδιοι τα έβαψαν. Όμως, το γρασίδι ξεράθηκε αμέσως καθώς στερήθηκε το φυσικό φως. Το Αστροντόονμ απέκτησε την κακή φήμη μιας άνυδρης περιοχής με κλιματισμό, αλλά η σωτηρία ήρθε όταν ο ιδιοκτήτης του πληροφο- ρήθηκε για το τεχνητό χορτάρι του Πρόβιντενς. Η Monsanto υπέ­γραψε συμβόλαιο για να φυτέψει στην περιοχή το προϊόν της- μο­λονότι αρχικά ονομαζόταν Χημικό Γοασίδι, όταν τελείωσε η δουλειά έγινε παγκοσμίους γνωστό ως Αστροχλόη. Η αρχική επιφάνεια δεν ήταν ιδανική, κυρίως επειδή η αναπήδηση της μπάλας -που επηρεα­ζόταν από τους ενσωματωμένους σπόρους στη νάιλον επιφάνεια- ήταν γρήγορη και απρόβλεπτη. Το γεγονός αυτό έδινε ένα μεγάλο πλεονέκτημα στις ομάδες που αγωνίζονταν στην έδρα τους πάνω σε πλαστικό. Υπήρχαν, επίσης, προβλήματα με τραυματισμούς -με το διαβόητο «κάψιμο από χαλί», που σχετιζόταν με εκδορές στο δέρμα- καθώς και με την απρόβλεπτη πρόσφυση που οδηγούσε σε τραύματα στους μύες και στους συνδέσμους. Παρ’ όλα αυτά, η συ­γκεκριμένη τεχνολογία (ραινόταν να προσφέρει κάποια πλεονεκτή­ματα στο επαγγελματικό ποδόσφαιρο. Η καλύτερη κατανόηση της καλλιέργειας και της κατεργασίας του γρασιδιού, σε συνδυασμό με τη θέρμανση κάτω από την επιφάνεια του γηπέδου, έστελνε ανεπι­στρεπτί στο παρελθόν τα γήπεδα στα οποία πραγματικά δεν μπο­ρούσε να παιχτεί ποδόσφαιρο - ποιος θα πλήρωνε σήμερα για να

275

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

παρακολουθήσει παίκτες παγκόσμιας κλάσης να παλεύουν στα ξε­ρά «χωράφια» που έγιναν γήπεδα πριν από μερικές δεκαετίες; Ωστόσο, οι τεχνητές επιφάνειες μπορούν να οδηγήσουν το παιχνίδι ένα βήμα μπροστά, ειδικά για τους συλλόγους που δυσκολεύονται να διατηρήσουν τους αγωνιστικούς χώρους σε άριστη κατάσταση σε όλη τη διάρκεια του βορειοευρωπαϊκού χειμώνα.

Το πρώτο γήπεδο με τεχνητό χλοοτάπητα στρώθηκε στην Αγγλία το 1971, και στη Νορβηγία το 1977. Στην Αγγλία, η Κουίνς Παρκ Ρέιντζερς άρχισε να παίζει τους αγώνες του πρωταθλήματος σε τεχνητή επιφάνεια το 1980, και γρήγορα την ακολούθησαν η Αούτον Τάουν, η Πρέστον Νορθ Εντ και η Όλνταμ Αθλέτικ. Σε σύγκριση με το γρασίδι, οι διαφορές ήταν άμεσες και προφανείς. Η μπάλα μεταφερόταν πιο γρήγορα, και μολονότι οι παίκτες προσαρ­μόστηκαν χρησιμοποιώντας διαφορετικά παπούτσια, που τους βοη­θήσουν να ισορροπούν στο τρέξιμο και στις απότομες αλλαγές πο­ρείας, υπήρχαν ακόμη ανησυχίες για τραυματισμούς. Αν αφήσουμε κατά μέρος τα γδαρσίματα, τα τραύματα στους συνδέσμους και στους μύες, υπήρχε και το ζήτημα των προσκρούσεων στο έδαφος. Σύμφωνα με τους ειδικούς, το υπόστρωμα του γηπέδου ήταν λιγό- τερο «ελαστικό» από το γρασίδι και το χώμα — άρα, δυνητικά επι­κίνδυνο σε περίπτωση πρόσκρουσης του κεφαλιού και των άκρων στο έδαφος. Τελικά, το 1985 ορίστηκε μια επιτροπή διερεύνησης για να εξετάσει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των τε­χνητών επιφανειών με επικεφαλής τον σερ Γουόλτερ Γουίντερμπο- τομ, τον πρώην προπονητή της Εθνικής Αγγλίας.

Η επιτροπή του Γουίντερμποτομ εργάστηκε με αξιέπαινη σχολα­στικότητα· ωστόσο, σε ό,τι αφορά την περαιτέρω εγκατάσταση τεχνη­τών επιφανειών, όρισαν ως προληπτικό μέτρο ένα μορατόριουμ τριών ετών, ωσότου ολοκληρώσει την αναφορά της η επιτροπή. Εξετάστη­καν τρία πολύ σημαντικά ζητήματα; η αλληλεπίδραση μπάλας/επιφά­νειας, η κίνηση του παίιαη και η αλληλεπίδραση παίκτη/επιφάνειας, και αξιολογήθηκαν όλα για τις τεχνητές, καθώς και για τις φυσικές επι­φάνειες, προκειμένου να γίνουν έγκυρες συγκρίσεις.

276

ΣΤΟΝ ΑΕΡΑ

Η αλληλεπίδραση της μπάλας με την επιφάνεια διερευνήθηκε με τη χρήση τεστ αναπήδησης και αντίστασης στην ολίσθηση. Η αναπήδηση της μπάλας ήταν μεγαλύτερη πάνω στην τεχνητή επι­φάνεια, σε ένα ποσοστό μεταξύ 3 έως 6%. Όμως, στο θέμα της αναπήδησης εμφανιζόταν σχεδόν η ίδια διαφοροποίηση όταν άλλα­ζαν την πίεση της μπάλας σε σχέση με τις τιμές που όριζαν οι κανο­νισμοί, ή όταν χρησιμοποιούσαν διαφορετικές μπάλες ίδιας κατα­σκευής, φουσκωμένες έτσι ώστε να έχουν την ίδια πίεση. Η αντί­σταση στην κύλιση, δηλαδή η επιβράδυνση εξαιτίας της τριβής, που αναγκάζει την μπάλα να χάσει ταχύτητα καθώς κινείται κατά μήκος της επιφάνειας, ήταν, ωστόσο, αρκετά διαφορετική, περίπου 20% λιγότερη σε σύγκριση με το γρασίδι.

Η κίνηση του παίκτη προσομοιώθηκε με τη χρήση ενός ελάσμα­τος, στο οποίο εισήχθησαν καρφιά. Αυτό το τεχνητό «παπούτσι» μπορούσε να πιεστεί μέσα στην επιφάνεια και μετά να περιστραφεί σταδιακά, μέχρι το σημείο που θα μπορούσε να γλιστρήσει. Αυτή η κίνηση προσομοίωνε την αλλαγή πορείας στο τρέξιμο. Η τριβή κατά την κύλιση -τυπική της εκκίνησης ή του σταματήματος- διερευνή- θηκε με την άσκηση αυξανόμενης οριζόντιας δύναμης στο έλασμα με τα καρφιά, σημειώνοντας το σημείο κατά το οποίο κουνήθηκε για πρώτη φορά. Αυτά τα τεστ αποδείχθηκαν αναποτελεσματικά, με την έννοια ότι ο συγκεκριμένος τύπος διάταξης των καρφιών επηρέασε το αποτέλεσμα περισσότερο από την ίδια τη φύση της επιφάνειας.

Τέλος, η αλληλεπίδραση παίκτη/επιφάνειας εξετάστηκε με τη βοήθεια ενός θαυμάσιου αντικειμένου που ονομαζόταν «Τεχνητός Αθλητής της Στουτγάρδης», μια συσκευή που προσομοιώνει τις δυ­νάμεις της πρόσκρουσης κατά τη διάρκεια του τρεξίματος. Πρόκει­ται για μια πολύ σημαντική ιδιότητα, αφού μια επιφάνεια με καλή «ελαστικότητα» θα απορροφήσει πάνω από το 70% της ενέργειας που περιλαμβάνεται στην πρόσκρουση. Αν απορροφήσει πολύ λιγό- τερο, όπως συμβαίνει σε σκληρές και άκαμπτες επιφάνειες, αυξάνο­νται κατά πολύ οι πιθανότητες τραυματισμού. Από την άλλη μεριά, ένα πιο μαλακό γήπεδο, που απορροφά πάνω από το 70% της

277

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ενέργειας, οδηγεί γρήγορα στην κόπωση. Δεν παρατηρήθηκε μεγά­λη διαφορά ανάμεσα στο πλαστικό και στο γρασίδι για το τρέξιμο σε προσομοίωση στις αξιολογήσεις του Γουίντερμποτομ, αλλά τα τεστ πρόσκρουσης που αναπαριστούσαν συγκρούσεις του κεφαλιού πάνω στο έδαφος, είχαν περισσότερο ενδιαφέρον. Η ισχύς της πρόσκρουσης ήταν καταφανώς μεγαλύτερη στην τεχνητή χλόη, κυ­ρίως επειδή το υπόστρωμα, ως λιγότερο συμπιεστό, είχε μικρότερες δυνατότητες απορρόφησης κραδασμών απ’ ό,τι ένας συνδυασμός γρασιδιού και χώματος.

Η δημοσίευση της αναφοράς, το 1989, έβαλε τέλος στο «φλερτ» του αγγλικού ποδοσφαίρου με τις τεχνητές επιφάνειες και το υλικό απαγορεύτηκε για τους αγώνες του πρωταθλήματος της πρώτης κατηγορίας, επιτράπηκε όμως στις μικρότερες κατηγορίες, εκεί όπου τα οικονομικά ήταν πιο σημαντικά. Πριν δημοσιευτούν τα ευ­ρήματα του Γουίντερμποτομ, κάποιοι έλεγαν πως αυτή η επιφάνεια δεν ταίριαζε στο αγγλικό παιχνίδι, αν και δεν αποκαλύφθηκε ποιο χαρακτηριστικό είχαν κατά νου εκείνοι που ασκούσαν κριτική. Ίσως εννοούσαν τη μεγαλύτερη κινητικότητα του γηπέδου, τόσο σε σχέση με την αναπήδηση όσο και με την ολίσθηση, χαρακτηριστικό που θα απειλούσε το πιο στρατηγικό όπλο των Άγγλων, τη μακρινή μπαλιά. Στην πραγματικότητα, ελάχιστα στοιχεία στην αναφορά του Γουίντερμποτομ δικαιολογούσαν αυτή την ανησυχία- ένας πιο «ζωντανός» αγωνιστικός χώρος, φυσικός ή τεχνητός, «δαμάζεται» εύκολα με επιλεκτικό πότισμα. Ένα άλλο χαρακτηριστικό ίσως ήταν το γεγονός ότι, εκείνη την εποχή, η επιφάνεια δεν μπορούσε να προσομοιάσει τις αρετές της «ιδανικής» φυσικής χλόης. 'Οποια κι αν ήταν τα πραγματικά ζητήματα, η FIFA προσυπέγραψε τα ευ­ρήματα του Γουίντερμποτομ και αποφάσισε ότι όλοι οι διεθνείς αγώνες θα διεξάγονται σε γρασίδι - κι αυτό ήταν όλο.

Αλλού, όμως, υπήρχαν πολύ σημαντικοί λόγοι για τους οποίους θα έπρεπε να στρωθούν τα γήπεδα με τεχνητό χλοοτάπητα, αν οι ομάδες ήθελαν να παίζουν ποδόσφαιρο ακόμη και στη διάρκεια του χειμώνα. Πρωτοπόρος στην κίνηση αυτή υπήρξε η Νορβηγία. Στο

278

ΣΤΟΝ ΑΕΡΑ

βορειότερο τμήμα της χώρας η εποχή φύτευσης του γρασιδιού πε­ριορίζεται σε έναν μόλις μήνα, και σε ελάχιστες περιοχές στη Νορ­βηγία, αλλά και σε χώρες στο ίδιο γεωγραφικό πλάτος, ο κύκλος φύτευσης διαρκεί όσο και η ποδοσφαιρική σεζόν. Το 1984, πριν από τη μελέτη του Γουίντερμποτομ, οι Νορβηγοί είχαν κάνει τις δι­κές τους έρευνες και είχαν καταλήξει σ’ ένα αποδεκτό προϊόν, που η απόδοσή του πλησίαζε πολύ περισσότερο αυτήν της φυσικής επι­φάνειας. Σήμερα υπάρχουν στη Νορβηγία περισσότερα από 150 γήπεδα με τεχνητό χλοοτάπητα, και οι κορυφαίοι παίκτες προπο­νούνται αποκλειστικά σ’ αυτό το υλικό το φθινόπωρο, τον χειμώνα και την άνοιξη.

Ο πιο σημαντικός, ίσως, παράγοντας για την επαναφορά της τεχνητής χλόης, ήταν η αλλαγή του υλικού από το οποίο κατασκευά­ζονταν οι ίνες του τεχνητού γρασιδιού. Το νέο υλικό, το πολυαιθυ­λένιο, είναι πιο μαλακό από το νάιλον αλλά εξίσου δυνατό και ελα­στικό. Επιπλέον, παραγεμίζοντας τα νημάτια του «γρασιδιού» με ένα μίγμα άμμου και κονιορτοποιημένου καουτσούκ, βελτιώνονται οι ιδιότητες πρόσκρουσης και η επιφάνεια «έρχεται πιο κοντά» στο φυσικό ανάλογό της. Όλες αυτές οι εξελίξεις ώθησαν το 2001 τη FIFA να δει με άλλο μάτι τα πράγματα και να εκδώσει, την ίδια χρονιά, τις «Αντιλήψεις περί Ποιότητας» του τεχνητού χλοοτάπητα. Σήμερα επιτρέπεται να διεξάγονται διεθνείς αγώνες σε γήπεδα με τεχνητό χλοοτάπητα, αν και για τις μεγάλες διοργα­νώσεις θα εξακολουθήσουν να χρησιμοποιούνται γήπεδα με γρασί­δι. Η FIFA έχει δημοσιεύσει, επίσης, ένα αναλυτικό σύνολο προτύ­πων με τα οποία θα πρέπει να εναρμονίζονται αυτές οι επιφάνειες- πρότυπα που αφορούν όλα τα ζητήματα που έθιξε ο Γουίντερ­μποτομ, αλλά και μερικά ακόμη. Για παράδειγμα, η επαναφορά προσδιορίζεται και για την κάθετη και για την πλάγια πρόσκρουση, με την τελευταία να διασφαλίζει πως η μπάλα αναπηδά το ίδιο προβλέψιμα για την πρόσκρουση σε γωνία, όπως θα γινόταν και στη φυσική χλόη. Στο σύστημα διαπιστεύσεων της FIFA, η έγκριση δεν προκύπτει μόνο ως αποτέλεσμα της αποδεκτής απόδοσης του

279

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

υλικού της επιφάνειας σε ένα σύνολο από τεστ, αλλά επίσης και από μετρήσεις στα ίδια τα γήπεδα, σε διάφορα σημεία της επιφά­νειας, για να διασφαλιστεί πως έχει στρωθεί σωστά.

Το σχέδιο της FIFA λειτουργεί εδώ και αρκετά χρόνια, και σή­μερα υπάρχουν σε όλο τον κόσμο πάνω από 80 γήπεδα με τεχνητό χλοοτάπητα, πολλά φτιαγμένα από συλλόγους που χρησιμοποιούν τεχνητές επιφάνειες στα κέντρα προπόνησης. Ορισμένα κατασκευά­στηκαν στο πλαίσιο πιλοτικών προγραμμάτων με σημαντικές επιχο­ρηγήσεις της UEFA (περίπου 200.000 Ευρώ) - ανάμεσά τους, αυτά της Ντανφέρμλιν Αθλέτικ, της Τορπέντο Μόσχας, της Αούστρια του Σάλτζμπουργκ και της SK Ορέμπρο, στη Σουηδία. Η μερολη­πτική αντιμετώπιση του Βορρά, δεν είναι τυχαία: οι σύλλογοι της Βόρειας Ευρώπης δυσκολεύονται πολύ να εκπληρώσουν τις αγωνι­στικές υποχρεώσεις τους σε ευρωπαϊκό επίπεδο στη διάρκεια του χειμώνα. Αυτό δημιουργεί στους αντιπάλους τους, που αγωνίζονται σε πιο ήπιες κλιματολογικές συνθήκες, ένα ενδιαφέρον δίλημμα: άραγε, τι είναι προτιμότερο; Να παίξουν ένα σημαντικό παιχνίδι σε μια άγνωστη τεχνητή επιφάνεια, ή να ακολουθήσουν το παραφορ- τωμένο αγωνιστικό πρόγραμμα που προκύπτει όταν τα παιχνίδια αναβάλλονται, επειδή ο αντίπαλος δεν διαθέτη γήπεδο στο οποίο να μπορεί να παιχτεί ποδόσφαιρο;

Οι τεχνητές επιφάνειες πιθανότατα θα επεκταθούν. Αν οι κορυ­φαίοι ευρωπαϊκοί σύλλογοι διασφαλίσουν πως το παιχνίδι τους δεν θα επηρεαστεί από το πλαστικό, μπορούμε να αναμένουμε ότι πολ­λοί θα ευθυγραμμιστούν με τις εξελίξεις, ίσιος επιλέγοντας προπονη- τικά κέντρα που θα διαθέτουν το νέο υλικό. Το υπόλοιπο ενδιαφέ­ρον περιορίζεται στους παίκτες, κάποιοι από τους οποίους εξακο­λουθούν να μην εμπιστεύονται το πλαστικό, θεωρώντας πως είναι αυξημένες οι πιθανότητες τραυματισμών. Οι τελευταίες στατιστικές της UEFA μπορεί να τους καθησυχάσουν, αλλά μπορεί και όχι: στη σημερινή γενιά των τεχνητών γηπέδων, τα τραύματα στους μύες και στους συνδέσμους ανέρχονται σε 3,2 ανά χίλιες ώρες παιχνιδιού, σε σύγκριση με το 7,6 ανά χίλιες ώρες παιχνιδιού για το γρασίδι.

280

ΣΤΟΝ ΑΕΡΑ

'Οπως γίνεται συνήθως, ο οικονομικός παράγοντας μπορεί ν’ αποδειχτεί, στο τέλος, ο πιο σημαντικός απ’ όλους. Μια σύγχρονη τεχνητή επιφάνεια έχει -υπολογισμένη- διάρκεια ζωής οκτώ χρόνων, ενώ κάποιες πηγές ισχυρίζονται ότι φτάνει ακόμα και τα 10-12 χρό­νια. Το λειτουργικό κόστος είναι εξίσου εντυπωσιακό- στοιχίζει λιγό- τερο -σε ποσοστό που κυμαίνεται μεταξύ 10 έως 20%- να συντηρεί κανείς ένα γήπεδο με τεχνητό χλοοτάπητα, παρά ένα με γρασίδι. Το γήπεδο με τεχνητό χλοοτάπητα μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί συ­νεχώς για αγώνες, στοιχείο ιδιαιτέρως χρήσιμο σε μια εποχή όπου γί­νεται όλο και πιο συνηθισμένο το φαινόμενο της κοινής έδρας. Εξί­σου σημαντικό είναι το γεγονός ότι τα γήπεδα μπορούν να ενοικια­στούν για δημοτική χρήση, χωρίς σοβαρούς φόβους ότι θα φθαρεί η επιφάνεια. Συγκρίνετε το γεγονός αστό με το Αμστερνταμ Αρένα και με παρόμοια στάδια, όπου η υπερβολική επέκταση των εξεδρών, ή ακόμα και η τμηματική περίφραξη, απαιτούν να ξαναστρώνεται το γήπεδο με φυσικό γρασίδι, μέχρι και τέσσερις φορές τον χρόνο. Στο τέλος, αυτό που μετράει είναι τα χρήματα.

Η αγωνιστική ενδυμασία -με εξαίρεση τις φανέλες των ποδο­σφαιριστών, που σημειώνουν εμπορική επιτυχία- ίσως φαίνεται ότι ελάχιστα μπορεί να προσφέρει στον τομέα της βελτίωσης του παι­χνιδιού. Στις μέρες μας, οι στολές που φορούσαν οι παίκτες της βι- κτοριανής εποχής (φαρδιά σορτσάκια που έφταναν κάτω από το γόνατο, βαριές φανέλες και άβολα παπούτσια) προκαλούν γέλια. Ξεχνάμε ότι το ποδόσφαιρο ήταν κυρίως ένα χειμερινό άθλημα που παιζόταν πολύ πιο συχνά πάνω σε πηχτή λάσπη, παρά πάνω σε γρασίδι. Στην εποχή του ποδοσφαίρου των Ιδιωτικών Σχολείων, στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, τα παπούτσια που φορού­σαν οι παίκτες ονομάζονταν «εκσκαφείς» - ήταν εφοδιασμένα με σιδερένιες «μύτες», για να διευκολύνουν την κτηνώδη διαδικασία της κλοτσιάς στα πόδια των αντιπάλων. Ήταν απομίμηση των πα- πουτσιών που φορούσαν οι ρωμαλέοι εργάτες, οι «σκαφτιάδες», οι οποίοι έφεραν τον σιδηρόδρομο και το δίκτυο των καναλιών από τη μια άκρη της βιομηχανικής Βρετανίας στην άλλη.

281

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Θυμάστε, δίχως άλλο, πως όταν η Εθνική Αγγλίας της δεκαετίας του 1950 υποδέχτηκε τους Ούγγρους, οι παίκτες της χλεύασαν τις λεπτές στολές που φορούσαν οι τελευταίοι. Το αγγλικό παπούτσι που διαδέχτηκε τους κτηνώδεις «εκσκαφείς» έμεινε πολλά χρόνια στην επικαιρότητα, και είχε πολύ περισσότερο να κάνει με τη δυνα­τότητα να σηκώσει κανείς και να εκτοξεύσει μακριά έναν λασπωμέ­νο σβόλο από δέρμα, παρά με την αισθητική. Τα καρφιά ήταν τοπο­θετημένα σε μια πραγματικά άκαμπτη, δερμάτινη σόλα, και για να φορέσει ένας παίκτης ένα καινούριο ζευγάρι έπρεπε πρώτα να ισιώ­σει με το σφυρί όσα καρφιά είχαν διεισδύσει στο εσωτερικό της σό­λας, ώστε να μπορεί να το φοράει άνετα Τα παπούτσια κάλυπταν τους αστραγάλους και είχαν «τεράστιες γλώσσες». Γενιές σχολιαρό- παιδων παροτρύνονταν να κλοτσούν την μπάλα με το κουντεπιέ, και όχι με τα δάχτυλα Αλλά ποιο ήταν το νόημα της ενισχυμένης επέν­δυσης στην περιοχή των δαχτύλων, αν όχι να διευκολύνει την πιο βασική κλοτσιά, τον «μύτο»; Τέλος, με δεδομένη την περιοριστική επίδραση των παπουτσιών με ανασηκωμένες πλευρές στην κινητικό­τητα της άρθρωσης του αστραγάλου, αμφιβάλλουμε αν θα μπορού­σαν να γίνουν και πολλά τεχνικά σουτ με το κουντεπιέ.

Στην πραγματικότητα, ακόμα κι όταν οι Αγγλοι και οι Ούγγροι διασκέλιζαν το Γουέμπλεϊ με τα εντελώς ανόμοια παπούτσια τους, πολλές καινοτομίες βρίσκονταν ήδη προ των πυλών. Ο Αντί Ντά- σλερ, ο Γερμανός ιδρυτής της εταιρείας Adidas, πειραματιζόταν όχι μόνο με πιο ελαφριά παπούτσια, αλλά και με αφαιρούμενα καρφιά που βιδώνονταν αντί να καρφώνονται στις σόλες. Τα παπούτσια αυτά απέδειξαν την αξία τους στον τελικό του Παγκοσμίου Κυπέλ­λου του 1954, ανάμεσα στη Δυτική Γερμανία και στην Ουγγαρία. Μια νεροποντή ακριβώς πριν από το παιχνίδι άφησε το γήπεδο σε μια ύπουλα επικίνδυνη κατάσταση, αλλά ο Ντάσλερ μπόρεσε να αντικαταστήσει τα καρφιά των Γερμανών με άλλα μακρύτερα, που διασφάλιζαν καλύτερη πρόσφυση. Μετά την απρόσμενη γερμανική νίκη, όλοι οι επαγγελματίες απαιτούσαν να αγωνιστούν στα συνεχό­μενα τουρνουά φορώντας τα παπούτσια της Adidas.

282

ΠΟ Ν ΑΕΡΑ

Τα παπούτσια του Ντάσλερ δεν πρόσφεραν απλώς καλύτερη κινητικότητα στο πόδι, αλλά και μεγάλη μείωση του βάρους, αφού ήταν σχεδόν κατά 50% ελαφρύτερα από τα προηγούμενα μοντέλα. Από τότε έχουν εμφανιστεί πολλές καινοτομίες στον σχεδιασμό των παποιπσιών, όμως όλες έχουν εξελιχθεί με βάση τις απαιτήσεις του σύγχρονου παιχνιδιού από τους παίκτες και τις ικανότητες που πρέπει να παρουσιάσουν. Το παπούτσι πρέπει να απορροφά τους κραδασμούς του τρεξίματος, αλλά, παράλληλα, να παράγει την κα­τάλληλη τριβή για να αποτρέπει το ακούσιο γλίστρημα. Με τη χρή­ση ελασμάτων ισχύος, οι σχετικές δυνάμεις μπορούν να μετρηθούν με επαρκή ακρίβεια, ώστε να αποκαλυφθεί πώς μεταβάλλονται κα­τά τη διάρκεια του κύκλου του τρεξίματος, από την πρώτη επαφή του παπουτσιού με το έδαφος μέχρι το σημείο όπου ανυψώνεται, ολοκληρώνοντας τον διασκελισμό. Η τυπική κάθετη δύναμη φτάνει στο αποκορύφωμά της περίπου στις δυόμιση φορές το βάρος του σώματος, ενώ η οριζόντια δύναμη είναι περίπου το ένα τέταρτο αυ­τής. Η οριζόντια δύναμη τριβής αλλάζει κατεύθυνση, όπως ακριβώς αναμένεται, μέσα στον κύκλο του τρεξίματος. Η τριβή αποτρέπει το γλίστρημα του ποδιού όταν το παπούτσι «μπήγεται» στο γρασίδι για πρώτη φορά, κι έπειτα το βοηθάει ενεργώντας προς την αντίθε­τη κατεύθυνση, καθώς το πόδι σπρώχνει το σώμα εμπρός. Ένα κα­λά σχεδιασμένο παπούτσι ισορροπεί κάθετες και οριζόντιες δυνά­μεις χρησιμοποιώντας πρόσθετες σόλες που διανέμουν ομοιόμορφα το φορτίο. Η ελλιπής απορρόφηση των κραδασμών ή η κακή διά­ταξη του πλέγματος των καρφιών μπορεί να λειτουργήσει ως συσ- σωρευτικός παράγοντας των πιέσεων και τελικά να οδηγήσει στον τραυματισμό του ποδιού. Από την άποψη αυτή, το παραδοσιακό μοντέλο των έξι καρφιών, που δεν διανέμει πολύ αποτελεσματικά το φορτίο, παραχωρεί τη θέση του σε σχέδια που περιλαμβάνουν μεγαλύτερα μεγέθη φορτίων, τα οποία διανέμονται «επιστημονικά» γύρω από τη σόλα. Πιθανώς αληθεύει ότι χάρη στις συμφωνίες χο­ρηγίας, οι αστέρες του αθλήματος σπανίως πληρώνουν τα παπού­τσια που φοράνε1 αυτό σαφώς συμφέρει αφού σι μελέτες δείχνουν

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ότι τα παπούτσια υφίστανται στην προπόνηση περίπου τριπλάσια καταπόνηση απ’ ό,τι στον αγώνα, οπότε η τακτική αντικατάστασή τους είναι ένα σημαντικό στοιχείο που πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη.

Αυτά σε ό,τι αφορά το παπούτσι, σε σχέση με τον παίκτη και το γήπεδο- τι γίνεται, όμως, με την εξίσου σημαντική αλληλεπίδραση με την μπάλα; Καθώς η συγκεκριμένη επαφή είναι στιγμιαία, οτιδή­ποτε προκύπτει καθορίζεται από την αλληλεπίδραση μεταξύ μερι­κών τετραγωνικών εκατοστών των σχετικών επιφανειών, που συ­μπιέζονται και μετά απομακρύνονται, σε χρόνο λιγότερο από 10 χι­λιοστά του δευτερολέπτου. Μια από τις πλέον πρώιμες καινοτομίες αφορούσε τη βελτίωση της επιφάνειας ανάμεσα στο παπούτσι και στην μπάλα, έτσι ώστε η εκτροπή της μπάλας έγινε μια αρετή που βρισκόταν σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό υπό τον έλεγχο του παίκτη. Λίγα θα μπορούσαν να γίνουν σχετικά με την ίδια την μπάλα- η εγ­γενής επιφανειακή τριβή της καθορίζεται σε μεγάλο ποσοστό από τις ραφές που σχηματίζονται ανάμεσα στις ραμμένες φάσες, μολο­νότι το νερό της βροχής και το νερό του γηπέδου συχνά δρουν ως ανεπιθύμητα λιπαντικά.

Σε ό,τι αφορά την επιφάνεια της επαφής και της τριβής, το πα­πούτσι έγινε σήμερα το επίκεντρο των βελτιώσεων. Το πρώτο δί­πλωμα ευρεσιτεχνίας για σχέδια παπουτσιών εκδόθηκε για ένα πα­πούτσι που κατασκεύασε ο Άγγλος Τζακ Ντανκς, ο οποίος εργά­στηκε πάνω στο σχέδιο «Αετός», το 1983. Λέγεται πως οδηγήθηκε σ’ αυτή την ιδέα μελετώντας τις λεπτές, συνθετικές λαστιχένιες επι­φάνειες που τοποθετούν οι κατασκευαστές στις ρακέτες του πινγκ- πονγκ, για τον ίδιο σκοπό. Το στοιχείο αυτό ενσωματώθηκε στο σχέδιό του με τη μορφή «λαστιχένιων βοηθητικών παραγεμισμά- των» που τοποθετούνταν στο κουντεπιέ και στο εξωτερικό μέρος του παπουτσιού. Αυξάνοντας το κράτημα της μπάλας κατ’ αυτό τον τρόπο, αφενός ενισχύουμε τον έλεγχο του φάλτσου, αφετέρου βελ­τιώνουμε την ακρίβεια των άμεσων χτυπημάτων, όπως είναι οι μα­κρινές πάσες, εξασφαλίζοντας ότι η μπάλα κρατιέται σφιχτά με πε­

ΣΤΟΝ ΑΕΡΑ

ρισσότερη σιγουριά κατά τη φάση της επαφής. Η ορμή παράγεται σε κάθε σημείο του επιδιωκόμενου χτυπήματος, με μικρότερη πιθα­νότητα να παρουσιαστούν ενοχλητικές εκτροπές που προκαλούνται από το γλίστρημα του παπουτσιού πάνω στην επιφάνεια της μπά­λας τη στιγμή της πρόσκρουσης. Τα σχέδια του Ντανκς επεκτάθη- καν αργότερα για να εφαρμοστούν σ’ ένα αφαιρούμενο περίβλημα που θα γλιστρούσε πάνω από το μπροστινό μέρος οποιουδήποτε παπουτσιού, επιτελώντας την ίδια λειτουργία όπως και τα μόνιμα στρώματα τριβής.

Ο Κρεγκ Τζόνστον, πρώην παίκτης της Λίβερπουλ, ανέπτυξε και τις δυο ιδέες ξεχωριστά. Το σχέδιό του περιλαμβάνεται στο μοντέλο Predaror (Αρπακπκό), της Adidas, τις ιδιότητες του οποίου -από τό­τε που βγήκε στο εμπόριο, το 1993- εκμεταλλεύτηκαν πολλοί από τους κορυφαίους καλλιτέχνες του αθλήματος στις εκτελέσεις φάουλ, όπως ο Ντέιβιντ Μπέκαμ και ο Ζινεντίν Ζιντάν. Το 2003, ο Τζόν­στον έχασε το βραβείο του «Σχεδιαστή της Χρονιάς», το οποίο επο- φθαλμιούσε με τη δεύτερη καινοτομία του. Η εκδοχή του για το αφαιρούμενο περίβλημα φέρει την ονομασία «Ο Χοίρος», και μπορεί να φορεθεί πάνω από ένα συμβατικό παπούτσι. Προφανώς, επέλεξε αυτό το όνομα επειδή όταν η επιφάνεια του περιβλήματος προσέ- κρουε και μετά «άρπαζε» την μπάλα, έκανε ένα θόρυβο που θύμιζε το γρύλισμα του χοίρου. Το τι νιώθουν οι παίκτες γι’ αυτή τη ζωική συνοδεία στα σουτ δεν έχει καταγραφεί, αλλά οι αμυντικοί θα έπρε­πε ίσως να την προσέξουν. Ο τόνος του ξεφωνητού θα πρέπει να εί­ναι κατά προσέγγιση ανάλογος προς το φάλτσο, κι αυτός ίσως είναι ο λόγος που τα πραγματικά ισοπεδωτικά φάουλ ονομάζονται στην πιάτσα «φωνακλάδες» («screamers»). Οι τάσεις στα σχέδια των πα- πουτσιών θ’ ακολουθήσουν τη μεταβαλλόμενη φύση του παιχνιδιού, αλλά προτεραιότητα θα δίνεται πάντα στην άνεση και στην αποτρο­πή τραυματισμών. Το σύγχρονο παπούτσι δεν προσφέρει μεγάλη προστασία στον αστράγαλο, αλλά ο πιο επιστημονικός σχεδιασμός του πλέγματος των καρφιών θα βοηθήσει την πρόσφυση και θα συμ- βάλει στη μείωση των τραυμάτων των μυών και των συνδέσμων που

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

προκαλούνται από γλιστρήματα και πτώσεις πάνω σε αναξιόπιστες επιφάνειες. Θεωρητικά, τα γήπεδα με τεχνητό χλοοτάπητα δεν θα πρέπει να προκαλουν οποιοδήποτε πρόβλημα σε ό,τι αφορά το κρά­τημα της μπάλας με τα συμβατικά παπούτσια και καρφιά, αλλά, σε πείσμα των στατιστικών που αποδεικνύουν το αντίθετο, ορισμένοι παίκτες εξακολουθούν να ανησυχούν για την πιθανότητα τραυματι­σμών. Αυτές οι ανησυχίες ίσως οδηγήσουν σε επανεξέταση των πα- πουτσιών που κατασκευάζονται ειδικά για τεχνητές επιφάνειες, μο­λονότι είναι απίθανο οι σχεδιαστές να ακολουθήσουν τα πρότυπα της δεκαετίας του 1970. Τα καρφιά εγκαταλείφθηκαν εξαιτίας της ανελαστικότητας των πρώιμων γηπέδων με πλαστικό χλοοτάπητα, ενώ οι σόλες έμοιαζαν πιο συχνά με τις επιφάνειες που συναντάμε στα σημερινά συμβατικά αθλητικά παπούτσια.

Σε σύγκριση με την ερευνητική προσπάθεια που αφιερώθηκε στα παπούτσια, οι στολές των ομάδων -φανέλες και σορτσάκια- δεν συγκέντρωσαν τον ίδιο βαθμό επιστημονικής προσοχής. Φα­ντάζει μάλλον ειρωνικό ότι οι περισσότερες επενδύσεις στις ποδο­σφαιρικές στολές αφιερώνονται στα σχέδια των εμφανίσεων, που αργότερα αναπαράγονται σε φανέλες-απομιμήσεις, οι οποίες απο­φέρουν μεγάλα χρηματικά ποσά στους συλλόγους. Πολλοί σύλλογοι έχουν δεχτεί κριτική επειδή αλλάζουν πολύ συχνά τη στολή της ομάδας, ενώ αρκετοί οπαδοί αναρωτιούνται υπέρ ποιας ομάδας πρέπει να ζητωκραυγάσουν, καθώς οι δυο αντίπαλοι εμφανίζονται με αγνώριστες στολές στις αρχές της καινούριας σεζόν. Ωστόσο, τα πράγματα αλλάζουν όταν μιλάμε για επιστημονική έρευνα αφιερω­μένη στην περιβαλλοντική απόδοση, και στην απόδοση σε θέματα ασφάλειας της εξάρτυσης του ποδοσφαιριστή.

Το ποδόσφαιρο παίζεται σε μεγάλη ποικιλία κλιματολογικών συνθηκών. Αν το παιχνίδι θέλει να παραμείνει δημοφιλές σε όλο τον κόσμο, οι μεγάλες διοργανώσεις θα πρέπει να ακολουθήσουν τις νέες βάσεις οπαδών και τις νέες αγορές. Ελάχιστες αντιρρήσεις προβάλ­λονται σήμερα για διεθνείς αγώνες που γίνονται στο Μεξικό, αλλά το Παγκόσμιο Κύπελλο που διεξήχθη εκεί προκάλεσε αντιπαραθέ­

286

ΣΤΟΝ ΑΕΡΑ

σεις εξαιτίας του συνδυασμού της ζέστης και του υψομέτρου που ταλαιπωρούσε τους παίκτες. Ένας άλλος δύσκολος συνδυασμός πε­ριβαλλοντικών συνθηκών παρουσιάστηκε στο τελευταίο Παγκόσμιο Κύπελλο, στην Ιαπωνία και στην Κορέα, όπου οι παίκτες υποχρεώ­θηκαν να αντιμετωπίσουν υψηλές θερμοκρασίες, που έφταναν τους 25 έως 30 βαθμούς Κελσίου και αυξημένη υγρασία που έφτανε στο 79%. Υπό αυτές τις συνθήκες, η εφίδρωση -ο μηχανισμός του σώ­ματος που ευθύνεται για τη ρύθμιση της θερμοκρασίας- αποτρέπε- ται σε μεγάλο βαθμό και αν δεν γίνει κάτι για να μεταβληθεί η κα­τάσταση, εμφανίζεται πολύ γρήγορα η κόπωση.

Η προφανής λύση σε συνθήκες ζέστης και υγρασίας είναι να βελτιώσουμε την εξάτμιση της επιφάνειας του δέρματος, κάτι που επιτυγχάνεται εύκολα αυξάνοντας τα επιβεβλημένα ποσοστά εξαε- ρισμού στον ρουχισμό. Η ένδυση αραιής ύφανσης είναι αποτελε­σματική και, επίσης, πιο ελαφριά από το συμβατικό υλικό, αλλά η πορώδης υφή της συνεπάγεται ότι θα φαίνεται το δέρμα, αλλοιώνο­ντας την εμφάνιση της φανέλας. Γι’ αυτό, πολλοί παίκτες συνηθί­ζουν να φοράνε μια φανέλα στα χρώματα της ομάδας, που απορρο­φά τον ιδρώτα, κάτω από την κανονική φανέλα που αερίζεται καλύ­τερα. Αυτή η αρχή έχει ενσωματωθεί σε πολλά εμπορικά σχέδια, που βασίζονται σε υλικά με πολλά στρώματα. Το στρώμα που ακουμπά στο δέρμα έχει το ίδιο χρώμα με τη φανέλα, αλλά βασικός σκοπός του είναι να μεταφέρει αποτελεσματικά τον ιδρώτα προς τα έξω- αυτό επιτυγχάνεται με τη χρήση ινών συγκεκριμένου μεγέθους, σε συνδυασμό με επιχρίσματα λεπτόκοκκης πούδρας, που μαζί δρουν ως ένας πολύ αποτελεσματικός αγωγός υγρασίας. Το εξωτε­ρικό στρώμα της φανέλας μπορεί να ενσωματώσει μεγάλες διχτυω- τές φάσες μπροστά και πίσω, έτσι ώστε να αυξάνεται ο εξαερισμός.

Το ιδανικό θα ήταν να ανταποκρίνεται το σύνολο -φανέλες, σορτσάκια και κάλτσες- στις περιβαλλοντικές συνθήκες, έτσι ώστε οι εγγενείς εξατμιστικές ή μονωτικές ιδιότητες του υφάσματος ν’ αλλάζουν αυτομάτως, ανταποκρινόμενες στους εξωτερικούς παρά­γοντες και στις συγκεκριμένες εντάσεις του παιχνιδιού. Η απαιτού-

287

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

μενη τεχνολογία γι’ αυτό, δεν βρίσκεται πολύ μακριά. Δεν θα ’ταν, επίσης, υπερβολή αν λέγαμε ότι τα πρότυπα -τα έξυπνα υφάσμα­τα- έχουν φτάσει σ’ ένα επίπεδο, όπου μπορούν να αποδίδουν ως «υπολογιστές που φοριούνται». Σε μια περίπτωση, μάλιστα, έχει ήδη αναπτυχθεί για ιατρικούς σκοπούς ένα ελαφρύ υλικό που μπο­ρεί να παρακολουθεί με ακρίβεια την αναπνοή και τους καρδιακούς ρυθμούς, γεγονός που συνιστά μια διαφορετική προσέγγιση στον καθορισμό της έντασης του μεταβολισμού. Μολονότι σήμερα έχει απλώς εμπορική αξία ως πηγή τεράστιων εσόδων, μια τέτοια φανέ­λα θα μπορούσε επίσης να σώσει ζωές στο γήπεδο.

Οι τραυματισμοί σχετίζονται κυρίως με την ενέργεια του τάκλινγκ, και μολονότι η ταπεινή ετπκνημίδα δεν μπορεί να αποτρέψει σοβα­ρούς τραυματισμούς ή ακόμη και κατάγματα, μπορεί να προστατέ­ψει τους παίκτες από συγκρούσεις που προκαλούν τραύματα, όπως οι κλοτσιές, ή από τραυματισμούς όπου τα καρφιά σύρονται κατά μήκος της κνήμης. Η FIFA επιβάλλει πλέον τη χρήση επικνημίδων, αλλά τα σχολιαρόπαιδα είχαν κι εδώ προηγηθεί. Διαπίστωσαν ότι τα σχολικά πρόχειρα τετράδιά τους πρόσφεραν διπλή προστασία ως επικνημίδες, καθώς είχαν ακριβώς το κατάλληλο μέγεθος και την ελαστικότητα για να φορεθούν μέσα από το μπροστινό μέρος της κάλτσας.

Τα σύγχρονα σχέδια είναι πιο εκλεπτυσμένα και λιγότερο απει­λητικά για τα σχολικά τετράδια. Τα καλύτερα προϊόντα κατασκευά­ζονται από ένα θερμοπλαστικό εξωτερικό στρώμα που έχει το κα­τάλληλο σχήμα ώστε ν’ ακολουθεί τις καμπύλες της κνήμης, το οποίο επενδύεται από μια δεύτερη, αντικραδασμική στρώση, που αποτελείται από υλικό όπως το οξικό αιθυλενοβινύλιο. Αποστολή του εξωτερικού στρώματος είναι να διανέμει το φορτίο της επιφά­νειας, έτσι ώστε να μπορεί το εσωτερικό στρώμα να το αμβλύνει πιο αποτελεσματικά.

Για τους σκοπούς της έρευνάς τους, οι Λιζ και Κούπερ (1995) έριξαν ένα γνωστό βάρος από ένα δεδομένο ύψος, πάνω σε επικνη- μίδες διαφόρων τύπων, προσαρμοσμένες σ’ ένα πειραματικό πόδι.

288

ΣΤΟΝ ΑΕΡΑ

Ο προσδιορισμός της επιβράδυνσης του βάρους μετά την πρό­σκρουση, έδινε ένα μέτρο της απορροφητικότητας κραδασμών του υλικού. 'Οταν χρησιμοποιόταν για προστασία η επικνημίδα, σε σύ­γκριση με το ρίξιμο του ίδιου βάρους πάνω σε ένα απροστάτευτο πόδι, διαπιστώθηκαν επιβραδύνσεις μεταξύ του 28 και 56%. Αυτά τα πειράματα επιβεβαίωσαν την ανωτερότητα των θερμοπλαστικών εξωτερικών περιβλημάτων με στρώματα απορρόφησης κραδασμών φτιαγμένα από οξικό αιθυλενοβινύλιο. Η ερευνητική εργασία των Άνκρα και Μιλς (2003) περιλάμβανε μια πολύ λεπτομερή αναπα­ράσταση της πρόσκρουσης ανάμεσα σε μια προσομοιωμένη κλο­τσιά και την επικνημίδα. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευ­νας αυτών των συγγραφέων, το τρέχον ευρωπαϊκό πρότυπο για τις επικνημίδες είναι ανεπαρκώς αυστηρό, καθώς, σε ό,τι αφορά τη δύ­ναμη μιας τυπικής κλοτσιάς, βασίζεται σε μια πολύ αδύναμη ενέρ­γεια. Αυτό αποτελεί σημαντικό εύρημα, αφού οι προσκρούσεις συ­χνά επικεντρώνονται σ’ ένα και μοναδικό καρφί του παπουτσιού. Τέτοιου είδους προσκρούσεις ενισχύουν τις στιγμιαίες δυνάμεις και υπό συνθήκες υψηλού φορτίου, το εξωτερικό στρώμα της επικνημί- δας ίσως είναι τελείως αναποτελεσματικό για να διασπείρει την ενέργεια της ώθησης. Οποιαδήποτε προστασία είναι καλύτερη από την έλλειψη προστασίας, αλλά υπάρχουν προοπτικές βελτίωσης σ’ αυτό το βασικό αντικείμενο.

Μολονότι κανείς δεν θα πρότεινε να αγωνίζονται σήμερα οι παίκτες χωρίς προστατευτικά για την κνήμη, θα ήταν πολύ γενναίος όποιος υποστήριζε κάτι αντίστοιχο και για τα κράνη. Οι κεφαλιές μπορεί να θεωρούνται ασφαλείς, αλλά οι κατά λάθος συγκρούσεις με το κεφάλι, τα χτυπήματα στα δοκάρια ή οι προσκρούσεις πάνω σε πόδι αντιπάλου, δεν είναι ασυνήθιστα φαινόμενα. Μια και πιο επιρρεπείς στο τελευταίο είδος τραυματισμών είναι οι τερματοφύ­λακες, η κίνηση υπέρ της προστασίας του κεφαλιού μπορεί να προ­χωρήσει πρώτα σ’ αυτούς. Ή ίσως η καινοτομία αυτή αναδυθεί πρώτα στους αγώνες παίδων, όπου όλες οι ενέργειες που οδηγούν σε πιθανούς τραυματισμούς θα πρέπει να αντιμετωπίζονται σοβα­

289

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ρά. Ειδικά οι κεφαλιές θα πρέπει να αναπτύσσονται προσεκτικά ως ικανότητα από τους παίκτες, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται ότι πριν προχωρήσουν σε παιχνίδια με μπάλα κανονικού μεγέθους, έχουν αφομοιώσει τις σωστές τεχνικές. Τα ελαφρά κράνη θα μπορούσαν να συνεισφέρουν πολλά σ’ αυτή την περίπτωση.

Παρά τους κρυφούς κινδύνους των υπερβολικά φιλόδοξων προ­βλέψεων, μερικοί τρόποι με τους οποίους αλλάζει το ποδόσφαιρο είναι πολύ προκλητικοί για να τους παραβλέψουμε. Οι πλέον εντυ­πωσιακές απρόσμενες εξελίξεις δεν είναι ίσως η ευμάρεια του παι­χνιδιού, η ανισότητα ανάμεσα στους πλουσιότερους συλλόγους-παί- κτες και τους «φτωχούς», η διεθνής απήχηση του αθλήματος, ούτε ακόμη και η πρόοδος του ποδοσφαίρου σε τεχνικά θέματα. Με δε­δομένη τη βικτοριανή δημιουργικότητα και την αγάπη για την τε­χνολογική καινοτομία, οι αλλαγές αυτές δεν θα εξέπλητταν κανένα από τα πρώτα μέλη της Αγγλικής Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου, αν μπορούσε να παρακολουθήσει σήμερα το παιχνίδι. Αντιθέτως, θα του προκαλούσαν ίσως σοκ δυο αναδυόμενοι παράγοντες, που θα αναγκάσουν το παιχνίδι να προχωρήσει με απρόβλεπτους τρόπους. Αυτοί οι παράγοντες είναι η δυναμική και η απήχηση του γυναικείου ποδοσφαίρου, πράγμα αδιανόητο το 1863, και η αλλαγή του κανο­νισμού του οφσάιντ, που εξαιτίας της πολυπλοκότητάς του είναι σχεδόν ακατανόητος, χωρίς κανένα ευδιάκριτο όφελος για το παι­χνίδι, τους παίκτες ή τους θεατές.

Τώρα που γράφονται τούτες οι γραμμές, το γυναικείο ποδόσφαι­ρο είναι, σύμφωνα με αναφορές, το ταχύτερα αναπτυσσόμενο άθλη­μα στον κόσμο και η επιρροή του γίνεται πλέον αισθητή σε διεθνές επίπεδο. Το Παγκόσμιο Κύπελλο Γυναικών της FIFA του 1999, διε- ξήχθη στις Ηνωμένες Πολιτείες ενώπιον 90.000 θεατών, ενώ μερικά χρόνια αργότερα, πάνω από 21.000 άτομα παρακολούθησαν τον τε­λικό του Ευρωπαϊκού Πρωταθλήματος του 2005, στην Αγγλία. Τα πλήθη στο γυναικείο ποδόσφαιρο δεν είναι ασυνήθιστο φαινόμενο. Το 1920, 53.000 θεατές γέμισαν ασφυκτικά το γήπεδο της 'Εβερτον για να δουν την κορυφαία γυναικεία ομάδα της εποχής, τις Κυρίες

290

ΣΤΟΝ ΑΕΡΑ

του Ντικ-Κερ, να νικούν τις μεγαλύτερες αντιπάλους τους, τις Κυ­ρίες του Σεντ 'Ελεν. Το Ντικ-Κερ ήταν ένα εργοστάσιο στο Πρέ- στον και οι γυναίκες σχημάτισαν μια ομάδα για ν’ αγωνιστούν, αρχι­κά, εναντίον της ομάδας των άντρων. Η αντίδραση της Ομοσπον­δίας Ποδοσφαίρου στο παιχνίδι των γυναικών της δεκαετίας του 1920, ήταν χαρακτηριστική: απαγόρευσαν στις γυναικείες ομάδες να χρησιμοποιούν τα γήπεδα ομάδων που ήταν μέλη της Ομοσπονδίας, κι έτσι το γυναικείο ποδόσφαιρο στραγγαλίστηκε.

Δεν είναι δύσκολο να εξηγήσουμε την επιτυχία των γυναικών. Στο κορυφαίο επίπεδο, μπορούν να συμμετάσχουν με επιτυχία στις σημερινές συνθήκες του υψηλού αγωνιστικού ρυθμού. Ασκούνται περίπου στο 70% της μέγιστης άντλησης οξυγόνου, σε σύγκριση με το 75% των αντρών, με τις συνολικές δαπάνες ενέργειας υπό συν­θήκες αγώνα να φτάνουν γύρω στο 80% των αρρένων ομολόγων τους. 'Οπως ήδη εξηγήσαμε, δεν απαιτούν όλοι οι αγωνιστικοί ρό­λοι την ίδια ενέργεια από τους παίκτες. Οι γυναίκες μπορεί να μη διεκδικούν την κατοχή της μπάλας στη μεσαία γραμμή με την ίδια ένταση όπως οι άντρες, αλλά οι καλύτερες απ’ αυτές θα μπορούσαν πολύ άνετα να παίξουν στην επίθεση, σε ομάδες που τώρα αποτε­λούνται μόνο από άντρες — μάλιστα, μια Μεξικάνα παίκτρια, η Μα- ριμπέλ Ντομίνγκες, λίγο έλειψε να το κατορθώσει. Ήταν έτοιμη να ενταχθεί στη μεξικάνικη ομάδα της δεύτερης κατηγορίας Ατλέτικο Σελάγια, το 2004, έχοντας πετύχει εννιά τέρματα με την Εθνική Γυναικών του Μεξικού στους Ολυμπιακούς της Αθήνας, που έγιναν εκείνη τη χρονιά. Ωστόσο, οι ελπίδες της εκμηδενίστηκαν όταν η FIFA ακύρωσε τη μεταγραφή κατά τη συνάντηση του 2004, στη Ζυρίχη, αποφασίζοντας ότι «... πρέπει να υπάρχει ξεκάθαρος δια­χωρισμός ανάμεσα στο αντρικό και στο γυναικείο ποδόσφαιρο». Οι προθέσεις της FIFA ως προς τον διαχωρισμό των φύλων στο ποδό­σφαιρο είναι ξεκάθαρες, αλλά τι ακριβώς σημαίνει η λέξη «διαχωρι­σμός», αν την ερμηνεύσουμε με όρους ικανότητας και δεξιστεχνίας; Στην πραγματικότητα, οι αντιλήψεις της FIFA σχετικά με το τι θα μπορούσε να συμβάλει στην ανάπτυξη του γυναικείου ποδοσφαί­

291

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ρου, δεν ήταν και πολύ διαφωτιστικές. Το 2004, ο Σεπ Μπλάτερ, ο πρόεδρος της FIFA, πρότεινε: «Ας αφήσουμε τις γυναίκες να αγωνι­στούν με πιο θηλυκά ρούχα, όπως κάνουν στην πετοσφαίριση. Θα μπορούσαν, για παράδειγμα, να φοράνε πιο στενά σορτσάκια. Οι γυναίκες παίκτριες είναι όμορφες, αν μου επιτρέπετε να το πω αυ­τό, και ήδη αγωνίζονται με διαφορετικούς κανόνες από τους άντρες- παίζουν, λόγου χάρη, με ελαφρύτερη μπάλα». Παρόμοιες εριστι­κές απόψεις εξέφρασε και ο ομόλογος του Μπλάτερ, Λέναρτ Γιό- χανσον, πρόεδρος της UEFA, μετά τη λήξη του ιδιαιτέρως επιτυχη­μένου Ευρωπαϊκού Πρωταθλήματος Γυναικών, του 2005: «Οι εται­ρείες θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν ένα ιδρωμένο, χαριτωμέ­νο κορίτσι που αγωνίζεται μέσα στο γήπεδο, με βροχερό καιρό. Θα μπορούσε να πουλήσει», δήλωσε στο BBC. Πολύ σοφά, οι γυναίκες αψήφησαν αυτά τα σχόλια και διόρθωσαν τις λανθασμένες αντιλή­ψεις του Μπλάτερ σχετικά με την μπάλα που χρησιμοποιούν. Έχει το βάρος και το μέγεθος που ορίζουν οι κανονισμοί και είναι, από κάθε άποψη, ίδια με την μπάλα που χρησιμοποιούν και οι άντρες.

Το οφσάιντ, που σήμερα είναι πλέον μια ξεπερασμένη έννοια, δεν έχει επιπτώσεις στο φύλο, αλλά σίγουρα έχει κλείσει τον κύκλο του, όπως και οι παλιομοδίτικες απόψεις της FIFA και της UEFA. Σύμφωνα με τον πιο πρώιμο ορισμό του, οποιοσδήποτε βρισκόταν μπροστά από την μπάλα ήταν σε θέση οφσάιντ. Στη σημερινή εφαρμογή του κανόνα, οι βραχίονες και τα χέρια δεν μπορούν να βγουν οφσάιντ, επειδή είναι παράνομο να ακουμττήσεις την μπάλα μ’ αυτές τις αποφύσεις, αλλά οτιδήποτε άλλο χωράει στην εξίσωση, από την απόφαση του πότε ακούμπησε κάποιος την μπάλα για τε­λευταία φορά, μέχρι το αν οι παίκτες που τεχνικά βρίσκονται σε θέ­ση οφσάιντ επηρεάζουν τη φάση ή όχι. Προτού παρουσιαστεί ο πρώιμος και εξαιρετικά περιοριστικός ορισμός της Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου με τη μορφή των περίφημων 14 κανόνων, οι πρώτοι σύλλογοι του Σέφιλντ, που η καταγωγή τους ήταν εξίσου αξιοσέβα- στη όσο και οποιουδήποτε άλλου μέλους της Ομοσπονδίας, δεν εί­χαν καθόλου οφσάιντ. Τα τελευταία 150 χρόνια κυριαρχεί η τάση

292

ΣΤΟΝ ΑΕΡΑ

να ευνοούνται οι επιθετικοί, αλλά αυτό έχει ως συνέπεια να γίνεται όλο και πιο πολύπλοκος ο ορισμός. Φανταστείτε πόσα λογικά εμπόδια πρέπει να ξεπεράσουν οι άρχοντες του αγώνα για να βγά­λουν απόφαση μέσα σ’ ένα κλάσμα του δευτερολέπτου. Πότε ακού- μπησε ένας παίκτης την μπάλα για τελευταία φορά; Πού ακριβώς βρίσκεται ο ύποπτος παίκτης (εξαιρουμένων των χεριών και των βραχιόνων) σε σχέση με τους δύο τελευταίους αμυντικούς; Είναι ενεργητικοί ή παθητικοί οι άλλοι παίκτες - με άλλα λόγια, επηρεά­ζουν ή όχι τη φάση; Δίχως άλλο, πρόκειται για εφιάλτη, και είναι αρκετά θεμιτό να ρωτάμε πόσο θα κόστιζε να εγκαταλείψουμε το οφσάιντ - στην πραγματικότητα, να αναγνωρίσουμε τη θέση στην οποία έχουμε σχεδόν φτάσει σήμερα. Για να το πούμε απλά, οι αμυντικοί θα έπρεπε να κάνουν τη δουλειά τους, να μαρκάρουν τους αντίπαλους παίκτες και να ξοδεύουν λιγότερο χρόνο προσπα­θώντας να υπολογίσουν την κατάλληλη στιγμή για να βγουν από την άμυνα και να αιφνιδιάσουν με την παγίδα του οφσάιντ. Όσο για τους επιθετικούς, θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν στην απο­στολή τους, να πετυχαίνουν γκολ, και όχι να εκμεταλλεύονται τις αμφισημίες της φράσης «επηρεάζει τη φάση», ό,τι κι αν σημαίνει αυτό. Θα ήταν, τέλος, μια μεγάλη ανακούφιση για τους διαιτητές και τους βοηθούς τους, που θα μπορούσαν να συνεχίσουν τη δου­λειά τους ελέγχοντας πιο ουσιαστικές πλευρές του παιχνιδιού.

Πιθανότατα, μέσα σε μια δεκαετία θα βλέπουμε νόμιμο ποδό­σφαιρο από μικτές ομάδες, και το οφσάιντ θα έχει πεταχτεί στον κάλαθο των αχρήστων. Δίχως άλλο, η FIFA θα περιορίσει αρχικά το μικτό ποδόσφαιρο σε μικρότερες διοργανώσεις, και μόνο ελάχιστες γυναίκες θα εισέλθουν στο επαγγελματικό παιχνίδι- αλλά στο τέλος, θα κυριαρχήσουν. Παρομοίως, η εγκατάλειψη του οφσάιντ θα υπό- κειται σε μια τυπικά προσεκτική αξιολόγηση, όπως με την τεχνολο­γία για τις φάσεις που γίνονται πάνω στη γραμμή και τα τεχνητά γήπεδα, αλλά στο τέλος, η κοινή λογική θα υπερνικήσει όλα τα εμπόδια. Θα γίνουμε μάρτυρες μιας νέας εποχής στην αγωνιστική τακτική, παρόμοιας με εκείνη των αρχών του 20ού αιώνα, καθώς οι

293

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

ομάδες και οι προπονητές θα προσαρμόζουν τους αγωνιστικούς σχηματισμούς στο νέο αγωνιστικό περιβάλλον.

Και οι δυο αυτές αλλαγές θα ωφελήσουν το ποδόσφαιρο. Αχρη­στεύοντας το οφσάιντ, το παιχνίδι θα κερδίσει ξανά την αληθινή επιθετική του διάσταση και θ’ ανακαλύψει πάλι την πιο σημαντική πλευρά του - την επίτευξη τερμάτων. Και με την ανάπτυξη του παιχνιδιού των γυναικών, το ποδόσφαιρο θα επανακτήσει ένα κομ­μάτι της ψυχής του, που χάθηκε μέσα στη σπουδή των δύο τελευ­ταίων δεκαετιών για τα τηλεοπτικά έσοδα, την πώληση των εμπορι­κών προϊόντων των συλλόγων και την προσέγγιση του παιχνιδιού με τη λογική της νίκης με κάθε κόστος, από μερικές ομάδες και με­ρικούς προπονητές. Με τέτοιες αλλαγές, το υπέροχο αυτό παιχνίδι μπορεί μόνο να συνεχίσει να ευημερεί.

294

Β ΙΒΛ ΙΟ ΓΡΑ Φ ΙΑ

Ankiah, S. και Mills, N.J. (2003). Performance of football shin guards for direct stud impacts. Sports Engineering 6,4, oo. 207-220.

Apter, J.H. (1997, July). The experience of being violent. Paper presented at the Eighth International Conference on Reversal Theory, University of East London.

Bate, R. (1988). Football Chance: tactics and strategy. Στο T. Reilly, A. Lees, K. Davids και W. Murphy (επψ.), Science and Football. E. & F.N. Spon, London, oo. 293-301.

Bray, K. (1972). Simulation of goalkeeping strategies in Association football. Στο H.T.A. Whiting (επιμ.), Readings in Sports Psychology. Henry Kimpton Publishers, London, oo. 258-267.

Bray, Κ. και Kerwin, D.G. (2003). Modelling the flight of a soccer ball in a direct free kick. Journal o f Sports Sciences, 21, 75-85.

Bray, Κ. και Kerwin, D.G. (2004). Modelling the long throw in soccer using aerodynamic drag and lift. Στο M. Hubbard, R.D.

295

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Mehta και J.M. Pallis (ετπμ.), The Engineering o f Sport 5, τόμ. 1. International Sports Engineering Association, Sheffield, σσ. 56- 62.

Brian Glanville. The Story o f the World Cup, revised edition. Faber and Faber, London, 1997.

Cohen, J. και Dearnaley, E.J. (1962). Skill and judgement of footballers in attempting to score goals. Brit. J. PsychoL, 53, 1, oo. 71-88.

Davey, C.P. (1988). Psychological assistance for footballers. Στο T. Reilly, A Lees, K. Davids και W. Murphy (επιμ.), Science and FootbalL E. & F.N. Spon, London, oo. 519-532.

Deloitte & Touche Spon: Annual Review o f Football Finance, 2005.Fazey, J. και Hardy, L. (1988). The inverted “U” hypothesis: a

catastrophe for sports psychology? British Association o f Sports Sciences Monograph 1. Leeds, National Coaching Foundation.

Franks, A.M. και Harvey, T. (1997). Cues for goalkeepers. Soccer Journal, Μάιος/Ιούνιος, σσ. 30-38.

Gerisch, G. και Reichelt, M. (1993). Computer and video-aided analysis of football games. Στο T. Reilly, J. Claiys και A Stibbe (επιμ.), Science and Football II. E. &c F.N. Spon, London, σσ. 167-173.

Grant, AG., Williams, AM. και Reilly, T. (1999). Analysis of goals scored in the 1998 World Cup. Journal o f Sports Sciences, 17, 826-827.

Hughes, M.D. Robertson, Κ. και Nicholson, A. (1988). Στο T. Reilly, A. Lees, K. Davids και W. Murphy (επιμ.), Science and FootbalL E. & F.N. Spon, London, σσ. 363-367.

Jan Ekstrand, Jon Karlsson και Alan Hodson. Football Medicine, revised edition. Martin Dunitz, London, 2003.

John H. Kerr. Rethinking Aggression and Violence in Sport. Roudedge, Abingdon, Oxon, 2005.

Lees, A. και Cooper, S. (1995). The shock attenuation characteristics of soccer shin guards. Στο G. Atkinson και T. Reilly (επιμ.),

296

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Spree, Leisure and Ergonomics, E. & F.N. Spon, London, σσ. 130-135.

Luhtanen, P.H. (1993). A statistical evaluation of offensive actions in soccer at World Cup level in Italy 1990. Στο T. Reilly, J. Claiys και A. Stibbe (επιμ.), Science and Football II. E. & F.N. Spon, London, oo. 215-220.

Matt Jarvis. Sport Psychology. Roudedge, London, 2002.Me Crudden, Μ. και Reilly, T. (1993). A comparison of the punt

and drop-kick. Στο T. Reilly, J. Clarys και A. Stibbe (ετημ.), Science and Football II. E. & F.N. Spon, London, σσ. 362-366.

Me Garry, T. και Franks, I.M. (2000). On winning the penalty shoot-out in soccer. Journal o f Sports Sciences, 18,401-409.

Messier, S.P. και Brody, M A (1986). Mechanics of translation and rotation during convendonal and handspring soccer throw-ins. InternationalJournal o f Sports Biomechanics, 2, 301-315.

Mike Hughes και Ian Franks. Notational Analysis o f Sport E. & F.N. Spon, London, 1997.

Morris Marples. A History o f Football Seeker & Warburg, London, 1954.

Pain, M A και Harwood, C.G. (2004). Knowledge and perceptions of psychology within English soccer. Journal o f Sports Sciences, 22, 813-826.

Partridge, D. και Franks, I.M. (1989, a, b). A detailed analysis of crossing opportunities from the 1986 World Cup. Soccer Journal Μάιος/Ιούνιος, 47-50.

Plagenhoff, S. The Patterns o f Human Motion. Prentice-Hall, Englewood Cliffs, NJ, 1971.

Rahnama, N., Reilly, T. και Lees, A. (2002). Injury risk associated with playing actions during competitive soccer. Br. J . Sports Med., 36,354-359.

Reep, C. και Benjamin, B. (1968). Skill and chance in Association Football. Journal o f the Royal Statistical Society, Series A 131, 581- 585.

297

Reilly, Τ. και Ball, D. (1984). The net physiological cost of dribbling a soccer ball. Res. Q. Exerc. Sport, 55, 267-271.

Reilly, Τ. και Thomas, V. (1976). A motion analysis of work-rate in different positional roles in professional football match-play. Journal o f Human Movement Studies, 2, 87-97.

Rogan Taylor και Andrew Ward. Kicking and Screaming: An Oral History o f Football in England Robson Books, London, 1995.

Tait, P.G. (1896). On the path of a rotating spherical projectile. Transactions o f the Royal Society ofEdinburgh, 16 (μέρος 2), 491 - 506.

Thomas Reilly και A. Mark Williams (ετημ.), Science and Soccer, second edition. Roudedge, London, 2003.

Van Gool, D. Van Gerven, D. και Boutmans, J. (1988). The physiological load imposed on soccer players during real match- play. Στο T. Reilly, A. Lees, K. Davids και W. Murphy (ετημ.), Science and Football E. & F.N. Spon, London, σσ. 51-59.

Williams, A.M. και Burwicz, L (1993). Advance cue utilization in soccer. Στο T. Reilly, J. Clarys και A. Stibbe (επιμ.), Science and FootballII. E. & F.N. Spon, London, oo. 239-244.

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

298

Ε Υ ΡΕ Τ Η Ρ ΙΟ

- αγώνας για την 90ή επέτειο της Ομοσπονδίας Ποδοσφαί­ρου εναντίον της Μικτής Ευ­ρώπης (1953), 61,62,71

- αγώνας εναντίον της Ουγγα­ρίας στο γήπεδο της Αρσεναλ (1936), 65-66

- αγώνας-σταθμός εναντίον της Ουγγαρίας (1953), 47,53-54, 61-71,282

- αποχώρηση από τη FIFA (1919), 60

- έλλειψη γιατρού ομάδας μέχρι το 1962,128

- Euro 2004,228,257,258- Παγκόσμιο Κύπελλο (1954),

72

- Παγκόσμιο Κύπελλο (1962), 128

- Παγκόσμιο Κύπελλο (1966), 79,263,264,265

- Παγκόσμιο Κύπελλο (1990), 153

- περήφανο ρεκόρ δεκαετίας 1920-1950,51

- περιοδεία στη Νότια Αμερική (1953), 61

- πρώτη εμπορία σε Παγκό­σμιο Κύπελλο (1950), 60

- πρώτος διεθνής αγώνας ενα­ντίον της Σκοτίας (1871), 42

- ρεβάνς στη Βουδαπέστη, 71- 73

- συντηρητική τάση στο αγγλι­κό παιχνίδι, 117

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Αγγλικό Πρωτάθλημα (1996), 185 Αγγλικό Πρωτάθλημα (Πρέμιερ-

οιττ), 18,29,146,154,187,198,271- (2004), 242- (2005), 264

Αγια4.91-92,187-188,194 αγώνες με «αγωνιστικά ή άλλα

προηγούμενα», 155 αγώνες του τετραήμερου της Τυ-

ρινής, 28-31,33,37,39 αγωνιστικά συστήματα, 19 αγωνιστική συμφόρηση, 249 αγωνιστική τακτική, 293 αδιέξοδο, 226 αδρεναλίνη, 175 αέρας

-αντίσταση, 98,105-106,213, 229

-ιδιότητες, 110 αεροβική

- αερόβιες πηγές, 159- αεροβική γυμναστική, 159- αεροβική ικανότητα, 23- αερόβιο όριο, 23, 160- απαιτήσεις αεροβικής ενέρ­

γειας, 23αεροδυναμική

- αεροδυναμικές δυνάμεις, 134, 218-219,273-274

- αεροδυναμική ανύψωση, 108, 113, 229

- της πορείας της μπάλας, 101- 102

- των ελεύθερων χτυπημάτων, 22,24

Αζερμπαϊτζάν, 263 Άθερστόουν, Γουόρικσάιρ, 27, 36

Αθήνα, 291αθλήματα άμεσης επαφής, 189 αθλητική/οί ψυχολογία/ψυχολό-

γοι, 128,172-173,175,176,197,198

Άιντραχτ Φρανκφούρτης, 141,165 ακαδημίες ποδοσφαίρου, 197 ακροβατική τούμπα, 217, 230 ακτίνια ανά δευτερόλεπτο (rad-s1),

209Αλγκαμ, Νορθάμπερλαντ, 31 αλλαγές, 272 «Αλληλούια», 42 άλματα, 146, 156, 160 Άλνγουικ, Νορθάμπερλαντ, 27,

28,37αλτρουιστική κατάσταση, 190,191 αμερικάνικο φοιπμπολ, 189, 196,

266αμινοξέα, 162-163 Αμστερνταμ Αρένα, 281 άμυνα με διπλή κάλυψη, 56-58 αμυντική γραμμή. Βλέπε ζώνες αμυντικό τείχος, 21,96-100, 115,

116,119,124,213,241,242, 243,244,245,248

αμυνπκοί μέσοι: κανόνες για τα μαρκαρίσματα, 55

αναερόβια -επιβάρυνση, 161 -πηγές, 23,158 -φόρτωση, 160

ανάλυση της κίνησης- από τον Μάρεϊ και τον Μάι-

μπριντζ, 129-133- από τον Τέιτ, 102-110, 129- εικονοποίηση σε ψηφιακό βί­

ντεο, 135

300

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

- και η βιο-Μηχανική, 134- κινητογραφήματα, 131- οι νόμοι του Νεύτωνα, 135- συμπληρωματικά συστήματα,

136- τα κινητογραφήματα του

Πλάγκενχοφ, 135,136- υπερσύγχρονες μέθοδοι, 131

ανάλυση φιλμ, 133, 141 αναπνοή, 175, 182ανάποδο φάλτσο, 22,98, 106,

107,113,114,122,218,228, 265,266

ανθρώπινη φυσιολογία, 22, 157 Άνκρα, Σ., 289 Ανρί, Τιερί, 242 αντιαθληπκό παιχνίδι (φάουλ),

18, 156, 172 αντίσταση στην ολίσθηση, 277 αντίστροφη δυναμική, 135,137 αξιολόγηση του ρυθμού έργου,

145-150,157,160,272 άξονας περιστροφής, 107,113,

114,118,121,122 Αούστρια Σάλτζμπουργκ, 280 απαιτήσεις του παιχνιδιού από

άποψη φυσιολογίας, 150 απόδοση

- και διέγερση, 174,176,177- νευρικότητα και, 181,182

αποτελεσματικός έλεγχος, 272 Απτερ,Τζ.Χ., 190,192 απώλεια υγρών, 162 Αργεντινή

- και η περιοδεία της Αγγλίας στη Νότια Αμερική (1953), 60-61

- Παγκόσμιο Κύπελλο (1930), 63

- Παγκόσμιο Κύπελλο (1978), 92

- Παγκόσμιο Κύπελλο (1990), 153

αρνητική κατάσταση, 190,191, 192

Άρσεναλ, 50,65,195,242,249,250

αρχηγοί, 18,40 ασθένεια, 163 άσκηση

-αεροβική, 158 -καιΑΤΡ, 158- και το γυναικείο ποδόσφαιρο,

291- συνεχόμενη, έντονη, 162-163

Ασμπουρν, Ντέρμπισάιρ, 29-30,36

ασταμάτητα σουτ, 124 Αστροντόουμ, Χιούστον, 274-276 Αστροχλόη, 275 αστυνομία, 36, 194 Ατλέτικο Σελάγια, 291 αυστραλέζικο φούτμπολ, 24,178

Adidas, 267,282,285

βαλλιστικό εκκρεμές, 104,129 βαρύτητα, 98,105,107,108,134 βαρυτικές δυνάμεις, 134 βαριττική επιτάχυνση (g), 204-205 Βάσελ, Ντάριους, 258,259 βασικές ποδοσφαιρικές αρετές, 24 βασιλικές απαγορεύσεις στο πο­

δόσφαιρο, 32-34,37-38 Βέλγιο, 60 Βενγκέρ, Αρσέν, 186

301

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

βία- βία από ολόκληρη την ομάδα,

188- βία μέσα στο γήπεδο, 188-

189- βία της δύναμης, 192,194-

195- βία της έξαψης, 192, 193-194- βία του θυμού, 192,194, 195- βία του παιχνιδιού, 192, 196- «εγκεκριμένη βία», 189, 190,

196- και διέγερση, 189-190- ποδοσφαιρικός χουλιγκανι­

σμός, 187-188-προπονητές, 189- στην ιστορία του ποδοσφαί­

ρου, 31-32βία της δύναμης, 192, 194-195 βία της έξαψης, 192,193, 194 βία του θυμού, 192,193,194,195 βία του παιχνιδιού, 192,196 Βιντάλ, Ρ.Γ.Σ., 44 βιο-Μηχανική, 23, 133, 135, 137,

252 βιολογία, 23 βιταμίνες, 162, 163

- βιταμίνη C, 163 βολέ, 208βόλεϊ (πετοσφαίριση), 112,292 Βόρεια Ιρλανδία: αποχώρηση από

τη FIFA, 60 Βουδαπέστη, 62,64,71 Βραζιλία

- γιατρός της ομάδας και ψυχο­λόγος, 128

- και η περιοδεία της Αγγλίας στη Νότια Αμερική (1953), 61

- Παγκόσμιο Κύπελλο (1954), 73-74,98,128,172,188

- Παγκόσμιο Κύπελλο (1958), 75-78,98-99,128,172-173

- Παγκόσμιο Κύπελλο (1962),78,98

- Παγκόσμιο Κύπελλο (1998), 222-223

Βραζιλιάνικη Ομοσπονδία Ποδο­σφαίρου, 74

Βρετάνη, 27-28Βρετανική Ένωση για την Πρόο­

δο της Επιστήμης, 103

BBC, 189,292

Γαλακτικό οξύ, 161 Γαλλία

- και ίδρυση της FIFA, 60 -la Soule, 28,30,32- οικονομικοί απολογισμοί, 18- Παγκόσμιο Κύπελλο (1998),

222Γερμανία. Βλέπε επίσης Δυτική

Γερμανία- Μπουντεσλίγκα, 271- οικονομικοί απολογισμοί, 18

γήπεδα με τεχνητό χλοοτάπητα,25,207,262,271-281,286,293- αναφορά του Γουίντερμπο­

τομ, 276-280γήπεδο γκολφ του Σεν Άντριους:

Παλαιό Γήπεδο, 103 γιατροί των ομάδων, 128 Γιουβέντους, 166,171,187 Γιόχανσον, Λέναρτ, 292 Γκαλάς, Γουίλιαμ, 263

302

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Γκάραχερ, Τζέιμι, 167 Γκαρίντσα (Μανοέλ ντος Σάντος

Φρανσίσκο), 64,78 Γκαρσία, Λουίς, 263 Γκέρις, Γκ„ 156 Γκίσμποροου, Γιόρκσάφ, 34 γκολ

- η αναλογία των γκολ προς τις προσπάθειες για σοιπ, 138, 153

- η αναλογία των σουτ που με- τατρέπονται σε γκολ, 20

- που σημειώνονται από συνε­χόμενες πάσες, 20

- στατιστική μελέτη της επίτευ­ξης τερμάτων, 137

«γκολ», 29 γκολφ, 137

- ανάλυση της πορείας του δια­γράφει το μπαλάκι του γκολφ από τον Τέιτ, 101-109

- λακκουβίτσες στα μπαλάκια του γκολφ, 112

- τιμές της περιστροφής, 121 -φάλτσα, 100,109

Γκονσάλες, Μεχούτο, 170 Γκοΰτμαν, Μπέλα, 76 Γκραντ, Α.Γκ., 222 Γκρόμπελαρ, Μπρους, 167, 168,

251Γκρόσιτς, Γκιούλα, 67 γλυκόζη,161Γουάιτσάιντ, Νόρμαν, 195 Γουέστ Μπρόμγουιτς 'Αλμπιον, 138 Γουίλιαμς, Α.Μ., 157,222,254 Γουίμπλεντον, 144 Γουίντερμποτομ, σερ Γουόλτερ,

64,72,276,278,279

Γουίντσεστερ Κόλετζ, 38, 39 Γουίτμπι, Γιόρκσάφ: αγώνες του

τετραημέρου της Τυρινής, 27 Γουλβς, 142,144,261 Γουντ, Τζέιμς, 107,108,118 Γουότφορντ, 142, 144 «γραμματοκιβώτιο», 246-247 γραμμές του γηπέδου, 43,96,146 γρήγορο τρέξιμο σε μικρή από­

σταση (σπριντ), 146,147,149, 156,160

γυναικείο ποδόσφαιρο, 161,290- 292,293-294

γωνιακή ταχύτητα, 209-210

Cairos Technologies, 267 calcio, 28Contemporary Review, 30

Δανία, 60 δείκτης V02, 159 δέκα παίκτες εκτός του τερματο­

φύλακα- αναμετρήσεις «ένας εναντίον

ενός», 156-V02max, 159

«διάδρομος», 159, 160 δίαιτα, 161-163διαιτητής, 18,169-170,242,248,

263,264,266,273 διαστάσεις του γηπέδου

- Γουέμπλεϊ, 62,64- ιδιωτικά σχολεία αρρένων, 38- και το σκοράρισμα με επανα­

φορά από την αντίπαλη μικρή περιοχή, 228-229

303

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Εδουάρδος ο Β'( βασιλιάς, 32 εικονσποίηση, 173 εικονσποίηση σε ψηφιακό βίντεο,

135, 137

διάταξη «ρόμβος», 93 διατροφή, 23, 24 διαφορά πίεσης, 113 διέγερση, 167, 171, 173-180

- δημιουργία της αρχικής διέ­γερσης, 180

-και απόδοση, 175, 176, 177 -και βία, 189-190- κορύφωση της διέγερσης,

176-178Διεθνής Ομοσπονδία των Ποδο­

σφαιρικών Ενώσεων. Βλέπε FIFA διεκδικήσεις ώμο με ώμο, 196 δίκτυο από σημαδούρες, 147 διφωσφορική αδενοσίνη (ADP),

158 δοκάρια, 43δούκας του Νορθάμπερλαντ, 37 δύναμη του Μάγκνους, 107,114,

118- συνιστώσα στραμμένη προς

τα κάτω, 115δυναμική των ρευστών, 101 Δυτική Γερμανία. Βλέπε επίσης

Γερμανία- Ολοκληρωτικό Ποδόσφαιρο,

90- Παγκόσμιο Κύπελλο (1954),

73,75,282- Παγκόσμιο Κύπελλο (1966),

79,263- Παγκόσμιο Κύπελλο (1974),

92- Παγκόσμιο Κύπελλο (1990),

153

Εβερτον, 116-117,290

'Εισενκ, Χανς, 178- Ερωτηματολόγιο Προσωπικό­

τητας (ΕΠΕ), 178«εκμετάλλευση του κενού χοίρου»,

47«εκσκαφείς», 281-282 εκτοξευτής μπάλας, 119

έλασμα δύναμης (συσκευή), 205,206 έλασμα με καρφιά, 277 Ελβετία

- αγωνιστικά συστήματα, 51

- και ίδρυση της FIFA, 60- Παγκόσμιο Κύπελλο (1954),

60,73,128,188,192ελεύθερα χτυπήματα, 43,221,

224,226. Βλέπε επίσης φαλτσα­ριστά ελεύθερα χτυπήματα- αεροδυναμική, 22, 24- ανακάλυψη του folha seca από

τον Ντίντι, 99, 110- απευθείας φάουλ, 95-96,224,

241-249- ασταμάτητα, 248- έμμεσο φάουλ, 241- και το είδος της και το είδος

της μπάλας, 202- λαθεμένος τρόπος εκτέλεσης,

98- με εξωτερικό φάλτσο, 119,

120,122

- στον κεντρικό άξονα, 244-246- ταχύτητα της εκτέλεσης, 121,

122

- υπερβολική ταχύτητα, 98

304

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

- φαλτσαριστά και με καθοδική πορεία, 115

ελεύθερο, 221,224 'Ελις, 'Αρθουρ, 74 'Ελις, Γουίλιαμ Γουέμπ, 40 Ελσίνκι, 61εμβέλεια των σοιπ, 95 εμπορευματοποίηση, 18-19 εναλλαγή πασών, 19, 142-144 έναρξη ή ετχανέναρξη, 224, 225 «ένας εναντίον ενός» ανάμεσα

στον τερματοφύλακα και τον επιθετικό, 138, 140, 224,225, 238-241

ενέργεια- αεροβική, 23- αποθέματα, 23- απώλεια, 207- διατροφικές απαιτήσεις, 23- ενέργεια που καταναλώνουν,

145- και αεροβική αναπλήρωση

του ΑΤΡ, 158-159- και συνεχόμενη, έντονη άσκη­

ση, 162-163- κατανάλωση, 160-161 -κινητική, 110,209,213-214,

216-μηχανική, 158 -χημική, 158

«ενστικτώδης απόκρουση», 238 ένταση, 174

-αναερόβια, 161- και στοχοποίηση, 181- μεταβολική, 23, 159- παρακολούθηση, 288- φυσιολογική, 172,272

'Εξαμ, Νορθάμπερλαντ, 35

εξάντληση, 163 εξτρέμ, 55,100 εξωστρέφεια, 178-179 εξωτερικό φάλτσο, 98, 99, 114,

115,116,118,119,120,122, 125,245 -εκτροπή, 125

επαγγελματικό ποδόσφαιρο, 24, 42

επαναλήψεις σε βίντεο, 266-267 επαναλήψεις των φάσεων σε αργή

κίνηση, 121,170 επαναφορά, 154,202,216-219,

224,225- μακρινή επαναφορά, 217-

218,227,230-233επαναφορά από την αντίπαλη μι­

κρή περιοχή, 224,226-230 επαναφορές της μπάλας, 251 επαφή με την μπάλα, 134, 147-

148,202 επιβράδυνση της κίνησης, 110,

118- που κάνει ένα μπαλάκι του

γκολφ, 106-110-υψηλή, 111,112 -χαμηλή, 111,112

επίδραση των στρωμάτων-ορίων, 112

επιθετική γραμμή. Βλέπε ζώνες επιθετικοί

- αξιολόγηση του ρυθμού έργου,146,148-149

- και το είδος της μπάλας, 207- καρδιακός ρυθμός, 159- ντριμπλάρουν τον τερματοφύ­

λακα και εκτελούν σε άδειο τέρμα, 140

305

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

- ποσοστά σκοραρίσματος, 139- πρώιμος υποστηρικτικός ρό­

λος, 44- σουτάρουν σε κάποια από­

σταση από τον τερματοφύλα­κα, 140

- σουτάρουν σε κοντινή από­σταση από τον τερματοφύλα­κα, 140

επικέντρωση, 182 επικνημίδες, 288-289 επιλογές πάσας, 82,84-88 επιστήμη του αθλητισμού

- ένα σημαντικό πεδίο από τη δε­καετία του 1950,127,128,137

- και ανθρώπινη φυσιολογία, 22 -και ο Τέιτ, 108,127

επιστήμη των υπολογιστών, 23 επιταχύνσεις (μεταβολή της ταχύ­

τητας ανά μονάδα χρόνου),134, 135

Επιτροπή του Παγκοσμίου Κυ­πέλλου, 74

Ερρίκος ο Ζ', βασιλιάς, 32,33 Ερυθρός Αστέρας Βελιγραδίου,

156,157 Ερωτηματολόγιο Προσωπικότη­

τας (ΕΠΕ), 178 έσοδα, 18-19εσωστρέφεια, 178,179, 180 εσωτερικός μονόλογος, 171,180,

183,184,198 Ευρωπαϊκό Κύπελλο, 271

-(I960), 141,165 -(1984), 167 -(1991), 157 -(1994), 165- (2003), 166,169,256-257

- (2005), 165-172,174,263- οι επιτυχίες του Αγιαξ (1971-

3), 91-92ευρωπαϊκό ποδόσφαιρο: «κορυ­

φαίοι πέντε», 18 Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα Γυναι­

κών 2005, 290-292 εφίδρωση, 161, 163, 175,287

Euro ’96,254Euro 2004,228,257,258

Μακάριας, Γιόζεφ, 70 ζάχαρη, 162 Ζεπέσι, Γκεόργκε, 71 Ζιντάν, Ζινεντίν, 99,122,222,

285Ζίτο (Ζοσέ Ελί ντε Μιράντα), 78 Ζυρίχη, 291

- κέντρο ιατρικής έρευνας, 272 ζώνες

- αμυντική γραμμή, 20, 80, 81,83.154.155.156

- γήπεδο χωρισμένο σε 18 ζώ­νες, 154

- διαχωρισμός του γηπέδου σε 9 ζώνες, 79-80,154

- επιθετική γραμμή, 20,80-84,86.154.155.156

- ζώνη όπου δεν μπορεί να γίνει απόκρουση, 253, 254-255

- κεντρική ζώνη, 80,83, 156, 227,243

- μεσαία γραμμή, 20,49,80-84,154.156

- πιθανότητα για τραυματισμό, 155

306

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

- πλάγιες ζώνες, 80, 83,156- ποσοστό τερμάτων που επι­

τεύχθηκαν από κατοχή μπά­λας που αποκτήθηκε στις διά­φορες ζώνες του γηπέδου, 80- 81

Η επιστήμη του ποδοσφαίρου, απαραίτητο εργαλείο για την κατανόηση και ανάπτυξη του παιχνιδιού, 21

Ηνωμένες Πολιτείες- η εκδίκηση της Αγγλίας

(1953), 61- νικούν την Αγγλία στο Πα­

γκόσμιο Κύπελλο (1950), 60- Παγκόσμιο Κύπελλο Γυναι­

κών (1999), 290

harpastum, 30

(5)έρμανση κάτω από την επι­φάνεια του γηπέδου, 275

θέση που καλύπτει πολύ χώρο «κρυφός κυνηγός», 47,68,72,88

θέση της μπάλας, 267 θεωρία της αντιστροφής, 190-192 θεωρία της καταστροφής (μπλο-

κάρισμα), 177,189 θεωρία της παρόρμησης, 175-178 Θρινγκ, Έντουαρντ: «Οι Κανονι­

σμοί του πιο Απλού Παιχνιδι­ού», 40

Ιαπωνία, 188,287 ιδιωτικά σχολεία αρρένων, 37-40 Ίδρυμα Φορντ, 274 Ινς, Πολ, 193, 195 Ινστιτούτο του Πανεπιστημίου

της Ουαλίας, Κάρντιφ, 150 Ινστιτούτο Φραουνχόφερ, 267 Ίντερ Μιλάνου, 88,89 Ίπσγουιτς, 78 ισορροπημένη άμυνα, 56-58 Ισπανία, 18,60 ιστορία του ποδοσφαίρου

-«κόφτης», 50-51- αγώνες του τετραημέρου της

Τυρινής, 27-31,33-34,37,39- αλλαγές στον κανονισμό του

οφσάιντ (1867), 45- άφιξη στη Βρετανία, 30- βασιλικά διατάγματα, 32-34,

37- δυσμένεια των δημοτικών αρ­

χών (18ος-19ος αιώνας), 35-36- επικρίσεις των Πουριτανών

του 16ου αιώνα, 34-35,37- η Ουγγαρία ξεκινά μια νέα

εποχή στην ανάπτυξη της πο­δοσφαιρικής τακτικής, 52

- ιδιωτικά σχολεία αρρένων, 37-39

- κανονισμός του οφσάιντ με τους δύο τελευταίους αμυντι­κούς, 48-50

- κανονισμός του οφσάιντ με τους τρεις τελευταίους αμυντι­κούς, 47,49

- παλαιότερη γραπτή μαρτυρία (1175), 31

307

- ττάσα για τη διάσπαση της άμυνας, 47-48

- πρώτες συναντήσεις της Ομο­σπονδίας Ποδοσφαίρου, 41

- πρώτη απεικόνιση του ποδο­σφαίρου, 32-33

- πρώτοι κανονισμοί του ποδο­σφαίρου, 42-45

- στο ζενίθ δεκαττίες 1920- 1950, 51-52

- σύστημα κλασική πυραμίδα, 47-48

- σύστημα W-M, 50, 51 Ιταλία, 89

- αγωνιστικά συστήματα, 51- οικονομικοί απολογισμοί, 18- Παγκόσμιο Κύπελλο (1962),

188- Παγκόσμιο Κύπελλο (1990),

153-Σέριε Α, 271- το αρχαίο παιχνίδι (caldo), 28- το ελεύθερο χτύπημα, il

cucchiaio, 98Ίτον Γουόλ, παιχνίδι, 38 Ίτον Φιλντ, παιχνίδι, 38,45 Ίτον, κολέγιο, 38,40,45,102

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ

ΙΧαθεδρικός Ναός του Γκλάου­σεστερ, 32,33

κάμερες -βίντεο, 135- fusil photo (μηχανή τουφέκι),

130-131- και φάσεις που γίνονται πάνω

στη γραμμή, 266-267-πολλαπλές, 132

-ψηφιακές, 117,252 Καμερούν, 272 καμπυλόγραμμη μπαλιά, 100 κανόνες για τα μαρκαρίσματα, 55 κανόνες για το πιάσιμο της μπάλας

με τα χέρια, 39-41, 42,44,227 κανονισμοί, 189

- κανονισμοί της Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου του 1863,41 - 45,65

- κανονισμοί του Θρινγκ, 40 κανονισμός του οφσάιντ, 19,43,

48,290,292,293- εντσπισμός με την τεχνολογία

του μικροτσίπ, 269- με τους δύο τελευταίους αμυ­

ντικούς, 49-50- με τους τρεις τελευταίους

αμυντικούς, 47,48,49Καντονά, Ερίκ, 188,192-193 Καρ, ΓουΟι, 116,123,124,247 καρδιακή ανεπάρκεια, 272 καρδιακός ρυθμός, 159-160,172,

175,182,272 Κάρλος, Ρομπέρτο, 100, 116, 212 Κάρολ, Ρόι, 264,266 καρφιά, 282, 283, 286 κατάσταση της συμμόρφωσης,

190-192,193,195 κατάσταση της συμπόνιας, 190,

191κατάσταση της υπεροχής, 190,

191, 192 Κάτερικ, Χάρι, 117 Καφέ Ρουαγιάλ, Λονδίνο, 72 «κάψιμο από χαλί», 275 κέλτικο ποδόσφαιρο, 24 κεντρική ζώνη. Βλέπε ζώνες

ΙΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

308

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

κεντρικοί αμυντικοί- αξιολόγηση του ρυθμού έργου,

146, 148- δημιουργία δεύτερου κεντρι­

κού αμυντικού, 45,48- καρδιακός ρυθμός, 159

κεντρικοί μέσοι- δημιουργία, 47- κανόνες για τα μαρκαρίσματα,

55-«κόφτης», 50-51

Κερ,ΤζονΧ., 190,191 Κέργουιν, Ντ.Γκ., 117,218,229,

232,252 κεφαλιά, 129,146,147,154,156,

202,204-205,214-216,218,222,289-290

Κην, Τζέιμς P., 132 Κητς, Τζον: «Λάμια», 25 Κίγκαν, Κέβιν, 186 Κιν, Ρόι, 188-189,195-196 κίνηση προς τα πίσω, 146 κινητική ενέργεια, 110,209,213-

214,216κινητογραφήματα

- τα κινητογραφήματα του Μά- ρα με τις ολόσωμες στολές,130-131,136-137

- τα ψηφιοποιημένα κινητογρα- φήματα του Πλάγκενχοφ,135,136

Κιούλις, Στάνλά, 261-262 Κλαφ, Μπράιαν, 189 «κλείσιμο της γωνίας», 238,239,

256κλίμακα του Λάικερτ, 197 «κλοτσιά του γαϊδάρου», 117, 122-

124

κλοτσιά στα πόδια, 39,41, 42,281

Κόβεντρι Σίτι, 116, 126 Κοέν, Τζον και Ντιαρνέιλι, Ε. Τζ.:

«Ικανότητα και ορθή κρίση των ποδοσφαιριστών καθώς επιχει­ρούν να σκοράρουν», 137-141,143,144-145

Κόκτσις, Σάντορ, 68,75 Κομμουνιστικό Κόμμα Ουγγαρίας

Κεντρική Επιτροπή, 62 κόντρα

- με εξωτερικό φάλτσο, 125 -τυχαία, 125

Κόουλ, Άσλεϊ, 258 κόπωση, 149,155,278,287 Κορέα, 287κόρνερ, 100,151,223,222-227,

231,232-237,269- που εκτελούνται, 100, 151

κορυφαία απόδοση, 174 Κορυφαία Κατηγορία της

Αγγλίας, 142 Κόστα, Ρουί, 257,258 Κουίνς Παρκ, 45-47 Κουίνς Παρκ Ρέιντζερς, 276 Κούπερ, Σ., 288 «κόφτης», 50 κράνη, 289-290 κρίκετ, 266 Κρίσταλ Πάλας, 188

γήπεδο, 192 Κρόιφ, Γιόχαν, 59,92 Κύπελλο Αγγλίας

-(1953), 54-60- (2005), 249-250- αγώνες του πρώιμου Κυπέλ­

λου Αγγλίας, 45

309

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

- το περιστατικό με το παπού­τσι ανάμεσα σε Φέργκιου- σον/Μπέκαμ, 195

Κυπέλλου Συνομοσπονδιών (Γαλ­λία 2003), 272

Κυρίες του Ντικ-Κερ, 290-291 Κυρίες του Σεντ Έλϊεν, 291

.Δακιίδια, 161 Λάμπαρντ, Φρανκ, 258 Λάντος, Μίχαλι, 69 Λάτσιο, 195 Αε Κε, Ντέιβιντ, 31 Λέμαν, Γιενς, 250 Λίβερπουλ

- Κύπελλο Πρωταθλητριών Ευ­ρώπης (2005), 165-172,174, 184,249,263

- τραγωδία στο Στάδιο Χέιζελ,187

Λιζ,Α., 154,209,288 λίμπερο

- και πλεονασμός, 83- Ολοκληρωτικό Ποδόσφαιρο,

90- σύστημα catenaccio, 88-90- σύστημα verrou, 88, 89

Λιντς Γιουνάιτεντ, 186, 188 Λιουμπλιάνα, ΝΚ, 272 λίπη, 159,161Λονδίνο: αγώνες του τετραημέρου

τηςΤυρινής, 27,31 Λόραντ, Γκιούλα, 71 ΛούτονΤάουν, 276 Λουχτάνεν, Π.Χ., 153 Λόφτχαους, Νατ, 55,69

ΙνΙάγκνους, Χάινριχ, 107, 113 Μαθηματικά, 23Μάθιους, σερ Στάνλεϊ, 54, 58-60,

69,71Μάιμπριτζ, Έρντγουερντ, 129,

131-132- Η Ανθρώπινη Μορφή σε Κί­

νηση, 132- Η Κίνηση των Ζώων, 132

Μακ Γκάρι, Τ„ 255Μακ Γκραθ, Πολ, 195 Μακράντεν, Μ., 208 Μακρέλις, Φρέντερικ, 132 μακρινές επαναφορές, 218,227,

228,229-234 Μαλκάστερ, Ρίτσαρντ, 35 Μάντοεστερ Γιουνάιτεντ, 138,

186, 188,189,229,249-250, 264

Μάντοεστερ Σίτι, 189 Μαραντόνα, Ντιέγκο, 59 Μάρεϊ, Ετιέν-Ζιλ, 129-131,133,

135, 136 «Μάχη της Βέρνης» (1954), 73,

78,128,172 Μέντες, Πέδρο, 264 Μεξικό, 286,291 Μέρικ, Τζιλ, 67,68,70 μεσαία γραμμή. Βλέπε ζώνες Μέσιερ, Σ.Π., 217 μέσοι

- αμυντικοί, 93- αξιολόγηση του ρυθμού έργου,

146,148,273- και απόδοση στις πάσες, 86- και οι διαστάσεις του γηπέ­

δου, 42-43

310

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

- καρδιακός ρυθμός, 159- ττίεση που ασκείται στον με­

ταβολισμό του σώματος, 23- προσαρμοστικότητα, 91- φαλτσαριστή παράλληλη

μπαλιά, 101μέσοι οργανωτές του παιχνιδιού,

30,47 μεταβολισμός, 23,157

- μεταβολική ένταση, 23, 288 μεταλλικά στοιχεία, 162, 163 μεταφορά της ορμής, 105 μηχανές προβολής ταινιών, 133 μικτές ομάδες, 291, 293 Μικτή Ευρώπης: αγώνας για την

90ή επέτειο από την ίδρυση της Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου (1953), 61,62,71

Μίλαν: Ευρωπαϊκό Κύπελλο (2005), 165-172,174,177,249

Μιλς, Ν.Τζ., 289 Μίχελς, Ρίνους, 91 μνήμη, 150-151μοντέλο της «κλίμακας» στη στο­

χοποίηση, 181 μοντέλο του αντεστραμμένου U,

176Μόρτενσεν, Σταν, 55,68 Μόσχα, 187-188,194 «μουλωχτοί», 45 Μπάγερν Μονάχου, 156, 157 μπάλα ποδοσφαίρου

- αεροδυναμική ανύψωση που προκαλείται από το ανάποδο φάλτσο, 22, 113

- αναπήδηση, 203-204, 207- αντίσταση στην κύλιση, 277

- εξασθένιση της επιβράδυνσης, 111-112

- επίπεδο βάρους που ορίζουν οι κανονισμοί, 22

- επίπεδο πίεσης που ορίζουν οι κανονισμοί, 22,63

- η μπάλα στο παιχνίδι του Ασμπουρν, 29-30

- η σύγχρονη μπάλα, 202-203- η τάση της μπάλας να αλλάζει

πορεία όταν την κλοτσάμε με φάλτσο, 206-207

- ιστορία της, 202- και οι κορυφαίοι εκτελεστές

φάουλ, 203- και οι τερματοφύλακες, 203,

207- και τα γήπεδα με τεχνητό

χλοοτάπητα, 276,277- και το φαλτσαριστό ελεύθερο

χτύπημα, 22- κεφαλιά, 204-205- μπάλα από τη Χιλή, 63- οι αγγλικές εναντίον των ουγ­

γρικών μοντέλων, 63- πειραματικές προσκρούσεις,

205-206- που περιέχει ένα μικροτσίπ,

267-270- προμηθευτές, 203- ραφή στη φάσα, 112,202,

284- ροή του αέρα, 110, 111- σουηδική μπάλα, 64- τρισδιάστατο μαθηματικό μο­

ντέλο της πορείας της, 118- υπολογισμός των συντεταγμέ­

νων, 107, 118

311

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

μπαλιές-τρύπες (παλαιότερα πά­σες για τη διάσπαση της άμυ­νας), 49-50,233

Μπαρκς, Σάντορ, 62,65,71 Μπάρος, Μίλαν, 263 Μπαρτέζ, Φαμπιέν, 100 Μπαρτσελόνα, 165 Μπαχράμοφ, Τόφικ, 263 Μπέβερλι, Γιόρκσάφ, 35 μπέιζμπολ, 100, 137,275 Μπέιτ, Ρίτσαρντ, 81 Μπέκαμ, Ντέιβιντ, 99, 112,115,

116,122,123,126,189,195, 257,258,262,285

Μπεκενμπάουερ, Φραντς, 91 Μπενίτεθ, Ραφαέλ, 166 Μπέντερ, Μάνφρεντ, 157 Μπέντζαμιν, Μπέρναρντ. Βλέπε

Ριπ, Τσαρλς Μπέντφορντ, 34 Μπενφίκα, 272 Μπέρμινχαμ, 67 Μπέρτβιτς, Λ., 254 Μπλάκπουλ: τελικός Κυπέλλου

εναντίον των Μπόλτον Γουό- ντερερς (1953), 53-60,68,69

Μπλάτερ, Σεπ, 264,292 Μπόζικ, Γιόζεφ, 66,68,69,70,

74,75 Μπολ, Ντ., 160 Μπόλτον Γουόντερερς: τελικός

Κυπέλλου εναντίον της Μπλάκ­πουλ (1953), 53-60

Μπόοιπμανς, Τζ., 160 Μπότονγιτς, Νέντζαντ, 272 Μπουένος Άιρες, 61 Μπουζάνσκι, Γιένο, 63 Μπουντεσλίγκα (Γερμανία), 271

Μπραντς Τζόνσον, Γ., 30,31 Μπρέι,Κεν, 117,218,229,232,

239Μπρέντφορνα, 142 Μπρόντι, ΜΑ, 217 μύες

- μυϊκά σύνολα, 158, 160- μυϊκή σύσπαση, 158 -μυϊκή υπερένταση, 182

μύλοι του Στέρστον, Ντέρμπι- σάιρ, 28

μύλος του Κλίφτον, Ντέρμπισάφ, 28

medicurrens («ενδιάμεσος»), 30 Monsanto, 274,275

Γ***ί αρκισσισπκή κατάσταση, 190,191

νευρικότητα, 173 -αξιολόγηση, 178-180 -διανοητική, 174- δυνητικά επικίνδυνα επίπεδα,

180-και απόδοση, 178, 179-180- που προκαλείται από τη διέ­

γερση, 178,182-σωματική, 174,181-182

νευρωτισμός, 178,179 Νεύτωνας, σερ Ισαάκ, 25, 106,

134- οι νόμοι του Νεύτωνα, 135

Νίκολσον, Α., 152 Νιούκαστλ Γιουνάιτεντ, 185-186 Νιούτον, 205,206νιτρικό άλας, 162 Νορβηγία, 278-279

312

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Νορμανδία, 28 Νότια Αμερική

- περιοδεία της Αγγλίας (1953), 60-61

- φαλτσαριστό φάουλ, 21, 95,101

Ντανκς, Τζακ, 284 Ντανφέρμλιν Αθλέτικ, 280 Ντάσλερ, Άνπ, 282 Ντε 'Ελινγκτον, Χένρι, 31 Ντε Σπόλντινγκ, Γουίλιαμ, 32 Ντέιβι, 178,179 Ντέκο, Αντερσον, 258 ντεμί-βολέ, 208 Ντέρμπι, 36

- αγώνες του τετραήμερου της Τυρινής, 30

Ντι Στέφανο, Αλφρέντο, 141 Ντιαρνέιλι, Ε-Τζ. Βλέπε Κοέν,

ΤζονΝτινστ, Γκότφριντ, 263 Ντίντα, Νέλσον ντε Χεσούς, 166,

169,256-257 Ντίντι (Βαλντίρ Περέιρα), 78,98-

99,101,110,114,126 Ντομίνγκες, Μαριμπέλ, 291 Ντόους, Τόμι, 116 Ντούντεκ, Γέρζι, 166-171,177,

251ντράιβ με φάλτσο προς τα πάνω

(τένις), 113, 115 ντρίμπλες, 40,41, 43,45,46, 58,

140,154

Narure, επιστημονικό περιοδικό,109

^«κούραση, 146,147 ξενοδοχείο Κάμπερλαντ, Λονδίνο,

65,71

- και ίδρυση της FIFA, 60- Ολοκληρωτικό Ποδόσφαιρο,

90-91- Παγκόσμιο Κύπελλο (1974),

92- Παγκόσμιο Κύπελλο (1978),

92Ολντ Τράφορντ, Μάντσεστερ,

195Όλνταμ Αθλέτικ, 276 Ολοκληρωτικό Ποδόσφαιρο, 90-

92Ολυμπιακοί Αγώνες

-(1952), 61-62 -(2004), 177-178,291

Ολυμπίκ Μαρσέιγ, 157 ομάδα από το εργοστάσιο της Ρε-

νό, 65Ομοσπονδία Ποδοσφαίρου. Βλέ­

π ει λ.οξικό αιθυλενοβινύλιο, 288 οξυγόνο, 23,159,160,291 Όουεν, Μάικλ, 258 οπαδοί

- αγορά εισιτηρίων, 19 -χουλιγκανισμός, 187-188,

193-194 οπτική διάθλαση, 106 Ορέμπρο, SK Σουηδία, 280 ορμόνες, 175 Ουαλία, 27,60

313

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

Ουγγαρία, 91- αγώνας εναντίον της Αγγλίας

στο γήπεδο της Άρσεναλ (1936), 65

- αγώνας στους Ολυμπιακούς Αγώνες εναντίον της Σουη­δίας (1952), 61-62

- αγώνας-σταθμός εναντίον της Αγγλίας (1953), 47-48, 52, 53-54,61-71,282

- ισόπαλο παιχνίδι εναντίον της Σουηδίας (1953), 64

- Παγκόσμιο Κύπελλο (1954), 73-74,172,188,282

- Παγκόσμιο Κύπελλο (1958), 75

- ρεβάνς στη Βουδαπέστη, 72-73

Ουγγρική Εξέγερση (1956), 75 Ουγγρική Ομοσπονδία Ποδο­

σφαίρου, 62,74 Ουρουγουάη

- περιοδεία της Αγγλίας στην Νότια Αμερική (1953), 61

- πρώτος τελικός Παγκοσμίου Κυπέλλου (1930), 63-64

Παγίδα του οφσάιντ, 293 Παγκόσμιο Κύπελλο, 17,142,

203,271 -(1930), 63 -(1950), 60-(1954), 62,72,73,98,172,

188,282 -(1958), 75-78,98,99,128 -(1962), 63,78,98,99,128,

188

- (1966), 21,73,263,264,265,266

-(1970), 286 -(1974), 92 -(1978), 92 -(1986), 152 -(1990), 153,223-224 -(1994), 224- (1998), 222-223 -(2002), 187-188,287

Παγκόσμιο Πρωτάθλημα για παί­κτες κάτω των 17 (Περού, 2005), 271

Παγκόσμιο Συνέδριο για την Επι­στήμη και τον Αθλητισμό, 24

«παιχνίδι με μεγάλες μπαλιές» («άμεσο»), 21, 144

παιχνίδι από τα άκρα, 46 παιχνίδι με τις πολλές πάσες, 45,

47,137,222 παιχνίδια του μυαλού, 187 Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, 44 Πανεπιστήμιο του Μάντοεστερ,

138παπούτσια, 281-286 παράβαση, 169-170,271 Παραγουάη, 227 «παρακολούθηση της μπάλας», 148 παρατελική κατάσταση, 190,191,

192Πάρτριτζ, Ντ., 152 πάσα για τη διάσπαση της άμυνας

(αργότερα μπαλιά-τρύπα), 47, 49

πάσες προς τα εμπρός, 45 Πέιν, Μάθιου, 197-199 Πελέ (Έντσον Αράντες ντο Νασι-

μέντο), 25,78

314

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

πέναλτι, 18,24,43,140,166,218,222,223,224,225,244, 249,250-251,253,254-255,257,259- αντικανονικό, 170- διαδικασία των πέναλτι, 165-

172,222,223,224,249-251, 255-256

- και η τεχνολογία του μικρο­τσίπ, 270-271

Πέρι, Μπιλ, 59«περιβάλλουσα της βουτιάς» (του

τερματοφύλακα, 238, 252,253 περιθώρια ανοχής της μπάλας,

206περιοδικά της επιστήμης του

αθλητισμού, 23,127 περίοδοι ξεκούρασης, 163 περιστροφές ανά λεπτό, (π.α.λ),

209 Περού, 98πίεση του αίματος, 175 πιθανότητες τραυματισμού, 155 Πιλ, σερ Ρόμπερτ, 36 Πίρλο, Αντρέα, 169 ΠΚΔ (Προφίλ των Καταστάσεων

της Διάθεσης) τεστ, 179 πλάγια άοιπ, 43,222,223,224,

269πλάγιες ζώνες. Βλέπε ζώνες πλάγιοι οπισθοφύλακες

- αξιολόγηση του ρυθμού έργου, 146,148

- κανόνες για τα μαρκαρίσματα,55

- καρδιακός ρυθμός, 160- που συμπεριφέρονται ως εξ-

τρεμ, 77

Πλάγκενχοφ, Στάνλεϊ, 135, 136 πλεονασμός, 83-84, 93 πλευρικές εκτροπές, 124 ποδοσφαιρικά στοιχήματα, 20 ποδοσφαιρικές στολές, 286 ποδοσφαιρικός χουλιγκανισμός,

187-188,193-194 ποδόσφαιρο. Βλέπε επαγγελματι­

κό ποδόσφαιρο Πολ, Γκρέιαμ, 242 πολυαιθυλένιο, 279 Πολυτεχνείο του Λίβερπουλ (ση­

μερινό Πανεπιστήμιο Τζον Μουρς του Λίβερπουλ), 145,154

πομποδέκτης υπέρυθρων ακτίνων,131, 136

Πορτογαλία: Euro 2004, 228,257,258

ποσοστά επιτυχίας, 20,139,226 ποσοστά σκοραρίσματος, 139 ποσοστό ολοκλήρωσης, 84-86 Ποστίγια, Έλδερ, 257,258 Πουριτανοί, 34Πούσκας, Φέρεντς, 65-70,74,141 Πρέστον Νορθ Εντ, 276 Πρόβιντενς, Ρόουντ Άιλαντ, 274 προπόνηση, 162, 163,201 προπονητές

- βελτιωμένη κατανόηση σε τε­χνικά θέματα, 50

- και διέγερση, 177,180- και εγκεφαλικά παιχνίδια,

185-186- και Σημειογραφική Ανάλυση,

150- ο ρόλος τους κατά τη διάρκεια

ισόπαλου παιχνιδιού, 166-167

315

- στατιστική ανάλυση αγώνα, 21 Ράντκλιφ, Πόλα, 177Ράους, σερ Στάνλπ, 61,62,65,71 Ράπαν, Καρλ, 88

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

- στοχοποίηση, 181- το ερωτηματολόγιο των Πέιν

καιΧάργουντ, 197προπονητές: ο πρώτος επαγγελ-

ματίας προπονητής, 50 προσέγγιση-«μονόδρομος», 144 Προσινέτσκι, Ρόμπερτ, 157 πρόσληψη υγρών, 162 προστατευτικά για το κεφάλι, 262 προσωπικότητα, 178-180 πρώιμα μεγέθη των ομάδων, 39,

40πρωτεΐνη, 159, 161,162 Πρώτη Κατηγορία Αγγλίας, 146 πωλήσεις εισιτηρίων, 19 πώληση των εμπορικών προϊό­

ντων των συλλόγων, 18, 294

1 άγκμπι, 23 -βία στο, 189,196- κώδικας του, 42- προέλευση του, 40-41, 42

ραδιοκύματα υψηλής συχνότητας,267

Ράιλι, Τόμας, 154,157,160 Ράιλι, Τόμας και Τόμας, Βον:

«Απεικόνιση σε κίνηση για την ανάλυση του ρυθμού έργου κατά τους διαφορετικούς ρόλους ανά θέση σε συνθήκες αγώνα του επαγγελματικού ποδοσφαίρου», 145-150,160

Ράιτ, Μπίλι, 66-67,68,69-70 Ράιχελτ, Μ., 156 Ράμαεϊ, σερ Αλφ, 70,71, 73,78,

128

Ραχνάμα, Ν., 154 Ρεάλ Μαδρίτης, 141,165,195 Ρίισε, Τζον Αρνε, 170 Ρικάρντο (Ρικάρντο Μάρτινς Σο-

άρες Περέιρα), 227,258,259 Ριπ, Τσαρλς και Μπέντζαμιν,

Μπέρναρντ: «Ικανότητα και τύ­χη στο επαγγελματικό ποδό­σφαιρο», 141-145,153

Ριχάρδος Β', βασιλιάς, 33,37 Ρόιαλ Εντζινίερς, 46 Ρόμα, 167Ρόμπερτσον, Κ., 152 Ρόμπινς, Μπέντζαμιν, 107 Ρονάλντο, Κριστιάνο, 258 ρουχισμός, 262,281-288

- αγώνας Αγγλία-Ουγγαρία (1953), 67-68,282

Ρωσία, 188

Σαντιάγκο, 188 Σάντος, Νίλτον, 74 Σάντος, Τζάλμα, 78 Σεβτσένκο, Αντρέι, 166,170,

171,183Σέμπες, Γκούσταβ, 62,65,67,71,

75σέντερ φορ

- και η δημιουργία κεντρικού μέσου, 47

- και η δημιουργία του δεύτερου κεντρικού μέσου, 45,46

- ρόλος που καλύπτει πολύ χώ­ρο «κρυφός κυνηγός», 47

316

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

σέντρα, 221, 224-225 Σερζίνιο Ντος Σάντος, Σέρζιο

Κλαούντιο, 168,169 Σέριε Α (Ιταλία), 271 Σέτζφιλντ, Ντάραμ, 27, 36 Σημειογραφική Ανάλυση, 150-155 σίδηρος, 163 Σιμάο, Σαμττρόσα, 258 Σκάρμποροου, Γιόρκσάιρ: αγώνες

του τετραημέρου της Τυρινής, 27,31

Σκόουλς, Πολ, 250 Σκόουν, Σκοτία, 31 Σκοτία

- αποχώρηση από τη FIFA (1919), 60

- πρώτος διεθνής αγώνας ενα­ντίον της Αγγλίας (1871), 42

- το αρχαίο παιχνίδι, 27 Σμάιχελ, Πίτερ, 227ΣΜΧ (Σταδιακή Μυϊκή Χαλάρω­

ση), 182 Σουάν, Πίτερ, 128 Σουηδία

- ισόπαλο παιχνίδι με την Ουγ­γαρία (1953), 64

- και ίδρυση της FIFA, 60- Παγκόσμιο Κύπελλο (1958),

75,76,78,99,128,172- παιχνίδι στους Ολυμπιακούς

Αγώνες εναντίον της Ουγγα­ρίας (1952), 61-62,65

σοιπ, 154,202,208-214,218- από μακρινή απόσταση, 208 -δυνατά, 210, 211- εμβέλεια, 208- με κουντειπέ, 208,209, 210,

216,255,282

- πάσα με το πλάι του ποδιού, 208

-ταχύτητα, 211-212- τέσσερα στάδια, 210

σουτ ακριβείας, 129 «σπάσιμο» της μέσης, 58 Στάδιο Γουέμπλεϊ, Λονδίνο, 262

διαστάσεις του γηπέδου, 62,64 στάδιο Χάιφιλντ Ρόουντ, Κόβε-

ντρι, 116 σταθερότητα, 178, 179 Σταμ, Γιαπ, 195 Σταμπς, Φίλιπ, 34 Στάνφορντ, Λίλαντ, 132 στατιστική ανάλυση των αγώνων

- αλληλουχία από πάσες, 19- 20

- αναλογία των σουτ που μετα- τρέπονται σε γκολ, 20

Στέπνι, Αλεξ, 229 στημένες φάσεις, 219,221-259

- άμεσο φάουλ, 95-96,224, 241-248

- αποκτούν όλο και περισσότε­ρη σημασία, 221

- διαδικασία των πέναλτι, 165-171,222,223,224,249-252, 255-256

- «ένας εναντίον ενός» ανάμεσα στον τερματοφύλακα και τον επιθετικό, 138,140,224,225, 238-240,241

-κόρνερ, 100,151,223,222-227,230-237,269

- μέρος ενός προκαθορισμένου σχεδίου, 226

-ορισμός, 221-πέναλτι, 18,24,43,140,166,

317

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

219,222,223,224,244,249,250,257,259

- πιθανότητες για την επίτευξη τέρματος, 225,226

- πλάγια άουτ, 43, 221-222, 223,224,269

- σουτ από την αντίπαλη μικρή περιοχή, 224,228-230

- στρατηγικό πλεονέκτημα, 226-227

- χρήση των στημένων φάσεων, 226

στόχοι που επιτεύχθηκαν ή δεν εκπληρώθηκαν, 156

στοχοποίηση, 181,198 συγκέντρωση, 168,172,177,184 συγκρίσεις των ρυθμών έργου

πρώτου/δεύτερου ημιχρόνου, 148

σύλλογοι της πόλης του Σέφιλντ, 40,46,292

«σύμβολα διαρροής», 171 συναισθηματικές καταστάσεις

- και βία, 192-196- τέσσερις συναισθηματικές κα­

ταστάσεις και τα αντίθετά τους, 190-192

συντελεστής επαναφοράς (ί), 204 σύστημα catenaccio, 88-91 σύστημα με τους «τρεις κεντρικούς

αμυντικούς», 50 σύστημα της κλασικής πυραμίδας,

47-48σύστημα του «ελβετικού σύρτη».

Βλέπε σύστημα verrou σύστημα verrou, 88-90 σύστημα W-M, 50,52,53-58,67,

74,76,79,88,93

συστήματα-3-5-2,92- 4-2-4,69,73,75-84,86-87,

92-93-4-3-3,78-79,84-86,87,92-

93,146-4-4-2,85,87,93-4-5-1,86,87,93- θέση που καλύπτει πολύ χώρο

(«κρυφός κυνηγός»), 47,68, 72, 88

- και η Κουίνς Παρκ, 45-47- κλασική πυραμίδα, 47,48- Ολοκληρωτικό Ποδόσφαιρο,

91-92- «ρόμβος», 93- στις αρχές της δεκαετίας του

1870,43-45- στόχος του συστήματος, 80- σύστημα catenaccio, 88-91- σύστημα με τους «τρεις κε­

ντρικούς αμυντικούς», 50-51- verrou (ελβετικός σύρτης), 88,

89-W-M, 50,52, 53-58,67,74,

76,79,88,93 συχνότητες διασκελισμού, 147 Σχολείο του Άπιναμ, 40-41 Σχολείο του Γουέστμινστερ, 38,

41Σχολείο του Ράγκμπι, 38,39,40,

102Σχολείο του Σριούσμπερι, 38 Σχολείο του Τσάρτερχαους, 38 Σχολείο του Χάροου, 38-39,41 Σχολή Εμποροραπτών, 35 Σώμα Εθελοντών Ιππέων του

Μάντσεστερ, 36

318

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Soule, la, 28,30,32

T αβέρνα των Ελευθεροτειαό-νων, Λονδίνο, 41,65

τάκλινγκ, 147,154-155,195,196,288

ταχύτητα, 115,125,129, 204,208,209,210,211,212- γωνιακή ταχύτητα, 209- μέγιστο της ταχύτητας, 216- συγκερασμός ταχύτητας/φάλ­

τσου, 212,213- ταχύτητα απελευθέρωσης,

218,229- ταχύτητα της μπάλας και ενα-

πομένοοσα κινητική ενέργεια, 213,214

- ταχύτητα (η απόσταση που διανύεται ανά μονάδα χρό­νου), 134

ταχύτητα κινηματογράφησης, 135 ταχύτητα της εκτέλεσης, 121,

122, 124 ταχύτητα της μπάλας, 210

- και η εναπομένουσα κινητική ενέργεια, 213-214

ταχύτητα του φωτός, 268 Τέιτ, Πίτερ Γκάνθρι, 102, 115,

117, 133- αναλύσεις της πορείας που

ακολουθεί το μπαλάκι του γκολφ, 102-110, 137

- και η επιστήμη του αθλητι­σμού, 108-109, 127

- κληρονομιά του Τέιτ, 109- παίκτες του γκολφ εξοργίστη­

καν από τα ευρήματά του, 109

τελετουργία λατρείας του 'Ηλιου,31

τελική κατάσταση, 190, 191 τένις, 100,106,113,115 τέντωμα (στρέτσινγκ), 158 Τέρι, Τζον, 258 τερματοφύλακας

- αξιολόγηση του ρυθμού έργου, 146,148,149-150

- αποκρούσεις, 227-228- αφήνει την εστία του για ν’

αντιμετωπίσει την απειλή, 140-141

- και η καθιέρωση του πέναλτι, 18

- και η μπάλα, 203,207- και η τεχνολογία του μικρο­

τσίπ, 270-271- και τα ασταμάτητα σουτ, 124-

125- και τα ελεύθερα χτυπήματα,

96,98- κανόνας για το πιάσιμο της

μπάλας με τα χέρια, 44, 227- μακρινές πάσες, 208- ο ρόλος του λίμπερο, 228- «περψάλλουσα της βουτιάς

του», 238,252,253- που έχει «την κατοχή της

μπάλας», 234-235- προστατευτικά για το κεφάλι,

262- τοποθέτηση, 96, 122- φαλτσαριστά και με καθοδική

πορεία ελεύθερα χτυπήματα, 114-115

- V02max, 159- χρόνος αντίδρασης, 124

319

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

τέσσερις στην ευθεία, 70,76 Τεχνητός Αθλητής της Στουτγάρ­

δης, 277-278 τεχνική εκτέλεσης folha seca, 99,

110

τεχνολογία, 25,203,264,266- 274,288

τεχνολογία μικροτσίπ, 267-274 Τζένινγκς, Πατ, 229 τζόγκινγκ, 146,147,149 Τζόνστον, Κρεγκ, 285 Τζόνστον, Χάρι, 69 τηλεόραση

-έσοδα, 294- τηλεθεατές, 17, 264, 266- τηλεοπτικά δικαιώματα, 18- τηλεοπτικές μεταδόσεις των

αγώνων, 121,141,153,194τιμές του συντελεστή επαναφοράς

e, 204,207,211,212,215 ΤΝΑΔ (Τεστ Νευρικότητας

Αθλητικού Συναγωνισμού), 179 Τορπέντο Μόσχας, 280 Τότεναμ Χότσπερ, 229,264 Τότσι, Ουμπέρτο, 74 Τουίκεναμ, Μίντλσεξ: αγώνες του

τετραημέρου της Τυρινής, 27 Τουρνουά της Γαλλίας (1997),

100,212 τραγωδία στο Στάδιο Χέιζελ

(1985), 187,194 τραυματισμοί, 146,153-155,163,

204-205,206,214,288-290 τρέξιμο με μέση ταχύτητα, 146,149 τριβή κατά την κύλιση, 277 Τρίνιτι Κόλετζ, Κέιμπριτζ, 40,

102

Τρίτη Κατηγορία, 78

τριφωσφορική αδενοσίνη (ΑΤΡ), 158-159

τροχιά, 208ΤσάμπιονςΛιγκ, 186-187 Τσάπμαν, Χέρμπερτ, 50 Τσάριτι Σιλντ (1967), 229 Τσέλσι, 29,242,263 Τσεχ, Πετρ, 242,263-264 Τσεχοσλοβακία, Παγκόσμιο Κύ­

πελλο (1962), 78 Τσιλαβέρ, Χοσέ Λουίς, 227 Τσίμπορ, Ζόλταν, 69,75 τύρβη, 110-111, 113

Times, 20Transactions of the Royal Society

of Edinbuigh, επιστημονικό πε­ριοδικό, 109

Υδατάνθρακες, 159,161,162 υπολογιστές, 22,101,151-152,268

U eFA, 280,292

Φάζεϊ,Τζ., 177 Φακέτι, Τζιακίντο, 89,91 φαλτσαριστά ελεύθερα χτυπήματα

- από τον Γκαρίντσα, 64- από τον Κάρλος, 100- η επιστήμη των, 22-23- και ο αριθμός των αμυντικών

στο τείχος, 242-243- κάτοψη της εκτέλεσης, 119- μια νστιοαμερικάνικη ειδικό­

τητα, 21,95, 101

320

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

- πλευρική εικόνα της εκτέλε­σης, 119

- που εφευρέθηκαν από τον Ντίντι, 98-99,126

- φαλτσαριστά με καθοδική πο­ρεία, 115

φαλτσαριστή παράλληλη μπαλιά, 101

φαλτσαριστό κόρνερ, 100, 151 φάλτσο, 206-207,265. Βλέπε επί­

σης ανάποδο φάλτσο, εξωτερι­κό φάλτσο- διαδοχικά μεγαλύτερο φάλ­

τσο, 212- δοκιμάζοντας τη θεωρία, 22- τιμές της περιστροφής, 121- χρήση από κορυφαίους παί­

κτες, 21φάλτσο προς τα πάνω, 115-121,

122,123,124,126 φάλτσο της μπάλας, 100

- και οι συνθήκες στη Νότια Αμερική, 101

- οι ανακαλύψεις του Τέιτ, 102-110

-τιμές, 218- χρήση σε άλλα αθλήματα, 100

Φαν Γκέρβεν, Ντ., 160Φαν Γκουλ, Ντ., 159 φανέλες-απομιμήσεις, 281,286,

287φαντασία, 180, 182-183, 198 φάσεις που γίνονται πάνω στη

γραμμή του τέρματος, 25, 262- 274- άρνηση κατακύρωσης νόμι­

μων γκολ, 262-267- τεχνολογία, 266-274,293

Φέγενορντ, 187,194 Φέργκιουσον, σερΑλεξ, 186, 189,

195,196 Φέχερ, Μίκλος, 272 φιλμ από σελιλόιντ, 133 Φίνεϊ, σερ Τομ, 71, 72 Φιτζστίβεν, Γουίλιαμ, 31 Φλαμένγκο, Ρίο ντε Τζανέιρο, 75 Φλωρεντία, 28 Φοέ, Μαρκ Βιβιέν, 272 Φρανκς, Ι.Μ., 152,254,256 Φυσική, 21,23 φυσική επαφή, 23,30 φυσιολογία/φυσιολόγοι, 23 φωσφοκρεατίνη, 160 φωτογραφία, 129,130 φωτογραφική πλακέτα, 130 φωτογραφικό φιλμ, 130, 134

FA (Ομοσπονδία Ποδοσφαίρου),291- 90ή επέτειος, 61, 62- ανάλυση μετά τον αγώνα

Αγγλίας-Ουγγαρίας (1953), 72

- εκδίδει κανονισμούς, 42-ίδρυση, 17,41- και τα έξοδα των κορυφαίων

παικτών της Εθνικής Αγγλίας, 261-262

- και το γυναικείο ποδόσφαιρο, 291-292

- κανονισμός του οφσάιντ, 292- 293

- στρατηγική «της Ψυχολογίας για το Ποδόσφαιρο», 197,198

- σχέσεις με τη FIFA, 60

321

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ

FIFA (Διεθνής Ομοσπονδία τωνΠοδοσφαιρικών Ενώσεων)- ιδρύθηκε (1904), 60- και η μπάλα, 202-203,206-

207- και η ξαφνική καρδιακή ανε­

πάρκεια μεταξύ των ποδο­σφαιριστών, 272

- και η τεχνολογία του μικρο­τσίπ, 267

- και τα γήπεδα με τεχνητό χλοστάπητα, 274, 278,279

- και τα προστατευτικά για την κνήμη, 288

- Παγκόσμιο Κύπελλο Γυναι­κών (1999), 290

- σχέσεις με την Ομοσπονδία Ποδοσφαίρου, 60

- το ζήτημα του μικτού ποδο­σφαίρου, 291,293

hisil-photo (μηχανή τουφέκι),130-131

Vo2max, 159,161

^^άαλαντ, Αλφ-Ίνγκε, 189,195 χαλάρωση, 182,198 Χάμαν, Ντίετμαρ, 169 χαμένη ή κερδισμένη κατοχή της

μπάλας, 156 Χαντ, Έρνι, 117,123,124,247

Χάξλεϊ, Τ. X., 103 Χάρβεϊ,Τ., 254 Χάργκρπβς, Όουεν, 257, 258 Χάργουντ, Κρις, 197-199 Χάρντι, Λ., 177 Χαρστ, Τζεφ, 263,264,265 χαρτογράφηση πληκτρολογίου, 152 χατ τρικ, 44Χέλμχολτς, Χέρμαν φον, 103 Χερέρα, Χελένιο, 88 Χερμπέργκερ, Σεπ, 73,74 Χιλή

- και η περιοδεία της Αγγλίας στη Νότια Αμερική (1953), 60,61

- Παγκόσμιο Κύπελλο (1962), 63,78,99,128,188,192-193

Χιντεγκούτι, Νάντορ, 64-70,72, 75

Χιουζ, Μ.Ντ., 150,152 Χιούστον, Τέξας, 274-276 χόκεϊ επί πάγου, 196 Χόνβεντ, 75 χορηγοί, 249 «χρυσό γκολ», 249

χ ηφιακές κάμερες, 117 ψυχολογία, 23,171,198. Βλέπε

επίσης αθλητική/οί ψυχολο- γία/ψυχολόγοι

ψυχολογική διάσταση, Ευρωπαϊκό Κύπελλο (2005), 165-172

322

BEST SELLERS από τον Εκδοτικό μας οίκο

Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΑΡΙΘΜΩΝ Marcus du Sautoy Οι πρώτοι αριθμοί είναι -για την αριθμητική- ακριβώς ό,τι είναι για τη φυσική τα άτομα της ΰλης. Είναι οι δομικοί λίθοι πάνω στους οποίους χτίζονται όλοι οι υπόλοιποι αριθμοί. Στο σχολείο μάθαμε ότι πρώτος α­ριθμός είναι εκείνος που δεν μπορεί να διαιρεθεί (ακριβώς) με κανέναν άλλο αριθμό εκτός αττό τη μονάδα και τον ίδιο του τον εαυτό. Εκείνο που δεν μάθαμε είναι ότι οι πρώτοι αριθμοί, ταυτίζονται με το mo βα­σανιστικό μυστήριο που προσπαθεί να εξιχνιάσει η ανθρώπινη γνώση. Πώς μπορούμε να προβλέψουμε πότε θα προκυψει ο επόμενος πρώ­τος αριθμός; Αραγε, υπάρχει κάποιος μαθηματικός τύπος που παρά­γει πρώτους αριθμούς; Πού βρίσκεται η πρότυπη μορφή (το καλουτπ) που γεννά αυτούς τους άπιαστους αριθμούς; Από την εποχή των αρ­χαίων Ελλήνων μέχρι τις ημέρες μας, οι μαθηματικοί προσπαθούν να δώσουν απαντήσεις σ' αυτά τα ερωτήματα, επιδιώκοντας να εξιχνιά­σουν αυτό τον αρχετυπικό γρίφο. Η επίλυση στο πρόβλημα των πρώ­των αριθμών (όταν επιτευχθεί) θα σημάνει πραγματική επανάσταση για τον κόσμο των μαθηματικών. Η εξιχνίαση του μυστηρίου θα έχει κοσμογονικές επιπτώσεις στην επιστήμη, και όχι μόνο.

ΑΙΧΜΑΛΩΤΟΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ R. GoldsteinΟ Κονρτ I κή'τελ και το θίώρημα Jt/ςμη πληρότητας Το 1906, στην Τσεχία, γεννιέται ένα αγόρι με υψηλότατο βαθμό νοημοσύνης. Στα 8 του χρόνια συνειδητοποιεί ότι οι διανοητικοί ο­ρίζοντες των γονιών του είναι πολύ περιορισμένοι. Η λογική κυριαρ­χεί στη σκέψη του, όμως ο σπόρος της παράνοιας διαμορφώνει τον βίο του. Στα 18 του -στο Πανεπιστήμιο- γνωρίζει τον έρωτα της ζωής του: τον πλατωνισμό. Λίγο αργότερα, αιχμάλωτος της λογικής των μαθηματικών, ανακαλύπτει το θεώρημα της μη πληρότητας.

325

Διαβάζει παραμύθια -παριστάνουν τον κόσμο όπως θα έπρεπε να εί- ναι- ενώ λατρεύει τις ταινίες του Ντίσνη (συγκεκριμένα τη Χιονά­τη). Στη Βιένη του Μεσοπολέμου συγκρούεται με τον Βιτγκενστάιν. Αρνείται το φαγητό θεωρώντας το ως πηγή μικροβίων. Η νευρική κα­τάρρευση, ως ψυχολογική απόρροια του τέλους του Κύκλου της Βιέ- νης, τον οδηγεί σε σανατόριο. Στα 29 του -στο Πρίνστον- εμπνέει τον Αλαν Τιούρινγκ, ο οποίος επινοεί τους υπολογιστές.Στις ατραπούς του παράλογου -αλλά ταυτόχρονα πιστός στη λογι­κή της επιστήμης του- νυμφεύεται στη Βιένη του ναζισμού, απ’ ό­που φεύγει ξανά -οριστικά πλέον- για την Αμερική.Στο Πρίνστον, η σύζυγός του περνά δύσκολες ώρες μαζί του, όμως ο Αϊνστάιν, βρίσκει στο πρόσωπό του τον τέλειο φίλο. Οι δυο τους σφυρηλατούν θεωρίες που συγκλονίζουν τα θεμέλια των θετικών ε­πιστημών. Η φοβία του για επικείμενη τροφική δηλητηρίαση τον ωθεί σε αυτο-επιβεβλημένη ασιτία. Λίγο πριν ξεψυχήσει, ο Γκέντελ έχει βάρος 33 κιλά. Κουλουριασμένος σαν έμβρυο, πεθαίνει το Σάββατο, 14 Ιανουαρίου του 1978, στη μία το μεσημέρι.

ΑΪΝΣΤΑΙΝ - ΠΙΚΑΣΟ Arthur MillerΟ χώρος, ο χρόνος και η ομορφιάΣτις μέρες εκείνες της ευφορίας, στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν ό­λα έμοιαζαν παντού δυνατά και πραγματοποιήσιμα, ο Αϊνστάιν και ο Πικάσο δεν έκαναν καμία διάκριση ανάμεσα στην προσωπική και την εργασιακή τους ζωή. Από ένα και μοναδικό καζάνι ξεχύνονταν ιδέες που έθεταν σε κίνηση καθετί που ονομάζουμε μοντέρνο.Αυτή η συναρπαστική παράλληλη βιογραφία του Αλβέρτου Αϊνστάιν και του Πάμπλο Πικάσο σε νεαρή ηλικία επικεντρώνεται στο κλίμα της εποχής και στα μεγαλύτερα επιτεύγματά τους; την ειδική θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν και τις Δεσποινίδες της Αβινιόν του Πικά­σο, τον πίνακα που εισήγαγε την τέχνη στον εικοστό αιώνα Οι εκπλη­κτικές αυτές ρηξικέλευθες δημιουργίες ήρθαν σε μια περίοδο που ο Αϊν­στάιν και ο Πικάσο δεν ήταν οι διακεκριμένες φυσιογνωμίες που αργό­

326

τερα έγιναν τόσο οικείες: Δεν είχαν καν κλείσει τα τριάντα, ήταν άγνω­στοι, καβγατζήδες, πάμφτωχοι και επιρρεπείς σε μπλεξίματα Για μια περίοδο ο Πικάσο κουβαλούσε ακόμη και το πιστόλι του θεατρικού συγγραφέα Αλφρέντ Ζαρί με άσφαιρα φυσίγγια και πυροβολούσε αν­θρώπους που του φαίνονταν υπερβολικά πληκτικοί ή σοβαροί...Ο σημαντικότερος επιστήμονας και ο σπουδαιότερος καλλιτέχνης του εικοστού αιώνα έφτασαν στην κορύφωση της δημιουργικότητάς τους σχεδόν ταυτόχρονα και κάτω από συνθήκες εντυπωσιακά πα­ρεμφερείς. Πολλοί έχουν διαισθανθεί ότι ο Αϊνστάιν και ο Πικάσο συνδέονται, αλλά λίγοι έχουν τις γνώσεις για να ερευνήσουν αυτή τη συνάφεια σε βάθος.

ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΞΟ ΤΟΥ ΑΪΝΣΤΑΙΝ Colin BruceΑυτό το μοναδικό βιβλίο συνδυάζει τα θέλγητρα των αστυνομικών διηγημάτων με την έξοχη επιστημονική γραφή - από τις μεγάλες μεταφορές των επιστημονικών παραδειγμάτων μέχρι τα παράδοξα της κβαντικής θεωρίας και της σχετικότητας.Ο Αλμπερτ Αϊνστάιν (1879-1955) ήταν ο πρώτος που ανηλήφθηκε καθαρότατα τις συνέπειες του νέου παραδείγματος περί «ελαστικού χωροχρόνου», το οποίο και διερεύνησε με ιδιοφυή νοητικά πειράματα Ο δαιμόνιος Σέρλοκ Χολμς αναλύει ενδελεχώς και εξιχνιάζει παρά­δοξα συμβάντα, δολοφονίες και κάθε λογής παράξενα εγκλήματα, μπροστά στα οποία η αστυνομία και η συμβατική τεχνολογία της ε­ποχής σηκώνουν τα χέρια. Τα παράδοξα -που εδώ καλείται να ερ­μηνεύσει ο Σέρλοκ Χολμς- είναι αναθεωρημένες εκδοχές εικασιών του Αϊνστάιν, όπως το πασίγνωστο «Παράδοξο των Διδύμων και το λιγότερο γνωστό «Παράδοξου του Τρένου», το οποίο απέδειξε ότι το ταυτόχρονο είναι μια έννοια δίχως νόημα.Ο αναγνώστης αγωνιά για την εξέλιξη της ιστορίας, ενώ παράλλη­λα κατακτά με τον πλέον απλό και πρωτότυπο τρόπο τον μυστη­ριώδη κόσμο της σύγχρονης φυσικής. Το παράδοξο του Αϊνστάιν, είναι μια ολοκληρωμένη απόλαυση.

327

Ο ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΟΥ ΧΑΟΥΣ Benoit MandelbrotΟ Μπενουά Μάντελμπροτ επινόησε τη γεωμετρία των φράκταλ.Το Σύνολο Μάντελμπροτ (το πιο γνωστό φράκταλ στον κόσμο) έχει εκτυπωθεί σε αφίσες, λευκώματα, ακόμη και σε μπλουζάκια. Ο Μά­ντελμπροτ τιμήθηκε με πολυάριθμες διακρίσεις, μεταξύ των οποίων το ιαπωνικό Βραβείο Επιστήμης και Τεχνολογίας και το Βραβείο Βολφ για τη Φυσική, επειδή «μετέβαλε τη θεώρησή μας για τη φύ­ση». Ζει στο Σκάρσντέϊλ της Νέας Υόρκης και μελετά τις οικονομι­κές επιστήμες από τη δεκαετία του 1960.Η ικανότητά του να απλοποιεί το πολύπλοκο ανέδειξε τον Μάντελ­μπροτ σε έναν από τους πλέον σημαντικούς μαθηματικούς του 20ού αιώνα. Τα τελευταία 40 χρόνια, καταστρώνει τα μοντέλα του και στρέφει το μαθηματικό του «οπλοστάσιο» προς τα δεδομένα της πα­γκόσμιας οικονομίας. Οι επαναστατικές ιδέες του καταρρίπτουν τις εσφαλμένες υποθέσεις που έχουν οδηγήσει εκατομμύρια επενδυτών, εμπόρων και στελεχών διοίκησης επιχειρήσεων στην υποτίμηση του πραγματικού ρίσκου της αγοράς. Η ευφυΐα του Μάντελμπροτ εγ- γυάται ότι οι επενδυτές δεν πρόκειται ποτέ να αντιμετωπίσουν ξανά την αγορά ή τις οικονομικές κινήσεις τους με τον ίδιο τρόπο.

ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΥΛΗ Lawrence KraussΓνωρίζουμε ότι το Σύμπαν διαστέλλεται, όμως οι θεωρίες σχετική με το μέλλον του είναι αμφιλεγόμενες. 'Αραγε, θα συνεχίσει να υπάρχει ή θα εξαφανιστεί; Η μοίρα του εξαρτάται από την ποσότητα και τις ι­διότητες της ύλης που περιέχει. Δηλαδή, προκειμένου να αποφανθού- με για το μέλλον του Σύμπαντος, πρέπει πρώτα να το... ζυγίσουμε! Εξαιρετικά αποκαρδιωτική προοπτική. Παρ’ όλα αυτά, οι προσπάθει­ες έχουν ήδη αποκαλύψει μια μεγάλη έκπληξη: υπάρχουν πολύ περισ­σότερα «εκεί έξω» από όσα μπορούν να ανιχνεύσουν τα τηλεσκόπια Μια αόρατη «ουσία» μεταβάλλει δραματικά το βάρος του Σύμπαντος και επηρεάζει τη συμπεριφορά του. Αραγε, πρόκειται για την «Πε­μπτουσία» του Αριστοτέλη; Πού κρύβεται αυτή η «σκοτεινή ύλη»;

328

Ο φυσικός Λόρενς Κράους παρουσιάζει την πιο εκπληκτική ανακά­λυψη του αιώνα μας: οι διακυμάνσεις του κβαντικού κενού παράγουν ενέργεια. Στα μήκη και τα πλάτη της διαγαλαξιακής αβύσσου, η ε­νέργεια πολλαπλασιάζεται, διαμορφώνει ανάλογα τη βαρύτητα και καθορίζει τη μοίρα του Σύμπαντος. Ο κενός χώρος είναι ο δημιουρ­γός μιας απόκοσμης ενέργειας, διαχειρίζεται τη μάζα και δρομολογεί την Κοσμική εξέλιξη.

ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΛΙΧΩΣ ΧΡΟΝΟ Palle YourgrauΗ βαθιά φιλία του Αλμπερτ Αϊνστάιν με τον Κουρτ Γκέντελ «άφησε εποχή». Αποδείχθηκε πολύ σημαντική, τόσο για την ίδια την επι­στήμη όσο και για τους δύο κορυφαίους επιστήμονες. Οι ανακαλύ­ψεις τους -στο πλαίσιο των συγκλονιστικών ρευμάτων της φυσικής, της φιλοσοφίας της λογικής, των μαθηματικών και της τέχνης που κατέκλυσαν τον εικοστό αιώνα- ήταν κοσμοΐστορικές.Από τις πρώτες κιόλας ημέρες που βρέθηκαν στην Αμερική, στο Ινστιτούτο Ανωτέρων Μελετών του Πρίνστον, αχώριστοι, επέστρε­φαν κάθε μέρα μαζί στα σπίτια τους. Μοιράζονταν τις ιδέες τους για τη φυσική, τη φιλοσοφία, την πολιτική, και αναπολούσαν την Εδέμ της αυστρο-γερμανικής επιστήμης όπου ανατράφηκαν.Το 1949, ο μεγάλος μαθηματικός της λογικής Κουρτ Γκέντελ δημοσί­ευσε μια εργασία τόσο ρηξικέλευθη, που συγκλόνισε την επιστημονική κοινότητα Απέδειξε ότι υπάρχουν κόσμοι (που περιγράφονται από τη θεωρία της σχετικότητας) στους οποίους ο χρόνος δεν υφίσταται (ό­πως εμείς τον κατανοούμε). Και δεν στάθηκε μόνον εκεί. Απέδειξε ε­πίσης ότι, εφόσον ο χρόνος απουσιάζει από αυτά τα θεωρητικά σύ- μπαντα δεν υφίσταται ούτε στο δικό μας κόσμο. Μπροστά σε αυτές τις ανατρεπτικές κοσμοθεωρήσεις, οι φιλόσοφοι παραμένουν εκκωφα- ντικά σιωπηλοί -η σιωπή τους θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως το μεγαλύτερο σκάνδαλο της διανόησης στα τέλη του περασμένου αιώνα Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου αναδύεται η προπολεμική εποχή του Κύκλου της Βιέννης, η προσωπική ζωή των δύο φίλων, και οι

329

σκανδαλώδεις επιστημονικές διαμάχες με τους συναδέλφους τους στο Πρίνστον της μεταπολεμικής Αμερικής.

BIG BANG Simon SinghΧιλιάδες ανθρώπινες γενιές ατένιζαν το διάστημα, όμως εμείς έχουμε το προνόμιο να ανήκουμε στην πρώτη γενιά που ισχυρίζεται ότι διαθέ­τει μια αξιοσέβαστη, λογική και περιεκτική περιγραφή για τη δημιουρ­γία και την εξέλιξη του σύμπαντος. Το μοντέλο της Μεγάλης Έκρηξης προσφέρει μια κομψή εξήγηση για την προέλευση όσων βλέπουμε στο νυχτερινό ουρανό. Προϊόν ακόρεστης περιέργειας, απίστευτης φαντα­σίας, έντονης παρατήρησης και αδιαπραγμάτευτης λογικής, πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του ανθρώπινου πνεύματος. Ακόμη πιο αξιοθαύμαστο είναι ότι το μοντέλο της Μεγάλης Έκρη­ξης μπορεί να γίνει κατανοητό από όλους. Ήμουν έφηβος ακόμη ό­ταν πρωτοδιδάχθηκα τη Μεγάλη Έκρηξη, και θυμάμαι πόσο με ε­ντυπώσιασε η απλότητα και η ομορφιά της, όπως επίσης και το γε­γονός ότι βασιζόταν σε αρχές που, σε μεγάλο βαθμό, δεν ξεπερνού- σαν τη φυσική που μάθαινα στο σχολείο.

ΚΒΑΝΤΙΚΑ ΠΑΡΑΔΟΞΑ Jim Al-KhaliliΠότε μια γάτα είναι ζωντανή και νεκρή, ταυτόχρονα;Μα, οπωσδήποτε, όταν πρόκειται για τη γάτα του Σρέντινγκερ. Μια γάτα με διπλή υπόσταση. Το ίδιο συμβαίνει και με τα άτομα του μι- κρόκοσμου. Μπορούν να βρίσκονται σε δύο διαφορετικούς τόπους, ταυτόχρονα. Αραγε, μήπως κι εμείς -εκτός από τον συνηθισμένο οι­κείο μας χώρο- βρισκόμαστε, ταυτόχρονα, και κάπου αλλού; Η κβα­ντική φυσική εγείρει εξαιρετικής σημασίας φιλοσοφικά και τεχνολογι­κά ερωτήματα, τα οποία αναμφισβήτητα ανεβάζουν την πίεση των διανοητών. Ο συγγραφέας -εξαιρετικός εκλαϊκευτής της επιστήμης- απεχθάνεται τα εγκεφαλικά επεισόδια και δηλώνει ευθύς εξαρχής ότι αυτή καθαυτή η θεωρία της κβαντικής μηχανικής δεν είναι παράξενη

330

ή παράλογη. Αντίθετα, είναι μια πανέμορφα ακριβής και λογική μα­θηματική κατασκευή που περιγράφει εξαιρετικά καλά τη φύση. Όμως, ο μεγάλος φυσικός Νιλς Μπορ είπε κάποτε, ότι «εκείνος που δεν συγκλονίζεται από την κβαντική μηχανική, σίγουρα δεν την έχει κατανοήσει». Αραγε, είναι η κβαντική φυσική τόσο δυσνόητη; Είναι η πραγματικότητα τόσο παράξενη; Πώς γίνεται οι γάτες να είναι ζω­ντανές και νεκρές την ίδια στιγμή; Εμείς, τι πρέπει να πιστέψουμε;

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ ΚΟΣΜΟΙ MichioKakuΟι «Παράλληλοι Κόσμοι» είναι ένα διαστημικό ταξίδι στα πέρατα της φαντασίας, στις μαύρες τρύπες, στις χρονομηχανές, στα εναλλακτικά σύμπαντα και τον πολυδιάστατο χώρο. Είναι ένα εκθαμβωτικό πορ­τρέτο της θυελλώδους επανάστασης που σαρώνει το τοπίο της σημε­ρινής κοσμολογίας. Το Σύμπαν μας μοιάζει με κοσμική φυσαλίδα που αναδεύεται αιώνια μέσα σε έναν ωκεανό από σύμπαντα-φυσαλίδες. Ποια είναι η μοίρα της; Μήπως η εξαφάνισή της σημάνει το τέλος του δικού μας Σύμπαντος; Γύρω της -σε απόσταση χιλιοστών- γίνο­νται συνεχώς Μεγάλες Εκρήξεις, μέσα από τις οποίες γεννιούνται νέα, παράλληλα (με το δικό μας) σύμπαντα Αραγε, μετά από δισεκατομ­μύρια χρόνια -εκείνη τη μακάβρια εποχή- λίγο πριν το Σύμπαν μας καταλήξει, ψυχρό και σκοτεινό, στο παντοτινό τέλος του, θα μπορού­σε η ανθρωπότητα να διαιωνίσει την ύπαρξή της μετοικώντας σε ένα άλλο, γειτονικό σύμπαν,Η ιδέα των παράλληλων Κόσμων και η θεωρία χορδών που ερμη­νεύει την ύπαρξή τους, αντιμετωπίζονταν κάποτε με καχυποψία, ε­νώ οι επιστήμονες που την υπερασπίζονταν θεωρούνταν μυστικι- στές, τρελοί ή τσαρλατάνοι. Σήμερα, οι φυσικοί την υποστηρίζουν με πάθος, και μάλιστα υιοθετούν την πρόσφατη εκδοχή της, τη θε- ωρία-Μ, ως τη μόνη σωστή θεωρία, την πιο κομψή και απλή απά­ντηση στο ύψιστο ερώτημα: «Τι υπήρχε πριν από το Big Bang;» Στους «Παράλληλους Κόσμους», ο διεθνώς αναγνωρισμένος θεω­ρητικός φυσικός Μίκιο Κάκου -ένας συγγραφέας προικισμένος με

331

το χάρισμα να κάνει χειροπιαστές τις πιο αιθέριες ιδέες- μαγεύει τον αναγνώστη με μια φουτουριστική περιπέτεια, όπου πρωταγωνι­στής είναι η θεωρία-Μ και η καταλυτική ερμηνεία που προτείνει για τη μοίρα του Σύμπαντος.

ΑΪΝΣΤΑΙΝ - Φ POINT Richard PanekTo 1927, ο Αλμπερτ Αϊνστάιν επισκέφθηκε τον Ζίγκμουντ Φρόιντ στο Βερολίνο. Στα 47 του ο Αϊνστάιν ήταν το κορυφαίο σύμβολο των φυσικών επιστημών, ενώ ο Φρόιντ, στα 70 του, ήταν το αντίστοιχό του στις κοινωνικές επιστήμες. 'Οταν προτάθηκε στον Αϊνστάιν να δοκιμάσει την ψυχανάλυση, εκείνος απάντησε: «Θα σε λυπήσω, καλέ μου, όμως προτιμώ σαφώς να παραμείνω στο σκοτάδι κάποιου που δεν έχει ψυχαναλυθεί». Ο Φρόιντ, μετά τη συνάντησή του με τον Αϊνστάιν, σημείωσε: «Καταλαβαίνει από ψυχολογία όσο καταλαβαί­νω εγώ από φυσική, οπότε... είχαμε μια πολύ ευχάριστη συζήτηση».Ο Φρόιντ και ο Αϊνστάιν αναθεμάτιζαν το υπερφυσικό, τη δεισιδαιμο­νία ή τη μεταφυσική, ενώ πάλευαν ενάντια στο ίδιο εμπόδιο: την έλ­λειψη περισσότερων αποδεικτικών στοιχείων. Ωστόσο, αντί να πτοη- θούν ή να παραδεχτούν την ήττα τους, συνέχισαν να «κοιτάζουν».Η ιστορία του Αϊνστάιν και του Φρόιντ, όπως προηγουμένως εκείνη του Γαλιλέου (καθιέρωση του τηλεσκοπίου) και του Αέιβενχουκ (καθιέ­ρωση του μικροσκοπίου), είναι η ιστορία μιας επανάστασης στη σκέψη. Για άλλη μια φορά, οι ερευνητές βρέθηκαν αντιμέτωποι με «αόρατα», πλην όμως επιστημονικώς αδιάσειστα στοιχεία - τουλάχιστον όπως το αντιλαμβάνονταν οι ίδιοι. Μολονότι ο Αϊνστάιν και ο Φρόιντ δεν ήταν εκείνοι που εγκαινίασαν αυτή τη δεύτερη επιστημονική επανάσταση, έ- φτασαν να την εκπροσωπούν, και μάλιστα να την ενσαρκώνουν.Η ιστορία των ανακαλύψεών τους μετονομάζει τη διανοητική προ­σπάθεια σε επιστήμη. Οι Κόσμοι που αποκαλύφθηκαν μέσα από τη σχετικότητα και το ασυνείδητο απείχαν από τους Κόσμους που α­ντικατέστησαν, όσο απείχαν οι Κόσμοι του τηλεσκοπίου και του μι­κροσκοπίου από εκείνους που προϋπήρχαν.

332

Επισκεφθείτε τη σελίδα μας στο διαδίκτυο

www.travlos.grκαι διαβάστε εκτενείς περιλήψεις όλων των βιβλίων μας.