Embed Size (px)
Citation preview
Мөнгөний түүхМөнгөний түүхСанхүү мөнгөний онол хичээлБагш А.Гэлэгжамц
Оюунлаг үйлсийг дэмжигч “ГЭЛЭГ-ХӨГЖИЛ” сан
2009 он
МУ-ын ирээдүй болсон оюунлаг оюутан залууст
энэхүү хичээлийг зориулав.
Хүндэтгэсэн: Адилбишийн Гэлэгжамц
Ганц хүний эдийн засаг
Арилжаа хийх шаардлагагүй
Мөнгө шаардлагагүй
Мөнгө – арилжааны хэрэгсэл
Мөнгөний үүсэл хөгжлийгсудлахын тулд юуны өмнө өртөгболон хөдөлмөрийн хуваарийнөөрчлөлтүүдийг авч үзэх ньзүйтэй. Өртөг нь дараах гурванхэлбэрийг дамжин хөгжиж иржээ.Үүнд:
1. Тохиолдлын буюу энгийн хэлбэр2. Дэлгэрэнгүй хэлбэр3. Түгээмэл хэлбэр
Түүхэн хөгжлийнхөө явцад мөнгөнь дараах хэлбэрүүдийг дамжинхөгжиж иржээ.
•Эд зүйлсэн мөнгө
•Металл мөнгө
•Зоосон мөнгө
•Цаасан мөнгө
•Жиралл /хуурмаг/ буюу дансны мөнгө
•Компьютерын мөнгө
Бартерын систем
Бартерын систем
Бартерын систем
Бартерын систем
Бартер – бүтээгдэхүүн – тоо хэмжээнд суурилах нь
Гэлэг
Дорж
БатбаатарӨндөг
Арилжааны арга
Гэлэг
Дорж
Батбаатар
Таваарын мөнгө
Нийгэм хөгжиж, үйлдвэрлэлийн харилцаа гүнзгийрэхийн хирээр мөнгөнийгүйцэтгэх үүрэг улам бүр нэмэгдэж ирсэн нь Монголын хөгжлийн түүхээстодорхой харагддаг. Эрт үеэс мөнгөний үүргийг бод мал, хонь гүйцэтгэжбайжээ. Оросын Монгол судлаачэрдэмтэн И.М6Майскийн тодорхойлсноор 1919онд дараахь эквивалентыг ардууд өөрсдийн худалдаанд ашиглаж байсанбайна.
1 гүү = 12 төлөг1 морь = 15 төлөг 1 шар = 32 төлөг
Анхны зоосны нэг: МЭӨ 561 он
Хоёр мөрний соёлт Шумерчуудбуудайг, хүрлийн үе дэх газрын дундадтэнгисийн дорнод эргийн ард түмнүүдзэсийг, ливи дэх эртний кроэс (Croesusof Lybia)-ын хаант улс төмөр гулдмайгмөнгөний нэгж болгон хэрэглэжбайжээ. Ийнхүү, мөнгө нь нэг төрлийнбараа, үйлчилгээг өөр төрлийн барааүйлчилгээгээр солилцдог бартерийнхудалдааны тогтолцоог халсан байна.
Мөнгө гэж юу вэ?“Мөнгөний шинж чанар нь юунд оршдог вэ?гэвэл мөнгө нь эд зүйлс биш харин нийгмийнхарилцаа болдогт оршдог.”
К.Маркс
Үүнээс авч үзвэл мөнгөний үүргүүдийг гүйцэтгэж чадаж байгаа тэрбүх зүйлсийг мөнгө гэж ерөнхийлөн дүгнэж болох нээ. Гэхдээ уг зүйлнь мөнгөний үүргийг гүйцэтгэж, бүгдэд хүлээн зөвшөөрөгдөхийн тулддараах шинжүүдийг өөртөө зайлшгүй агуулсан байх ёстой.
• Бүх нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн байх• Залгамж шинж чанартай байх• Мөнгөний нийлүүлэлтийг төр зохицуулах• Тоологдохуйц, авч явахад хялбар• Нэг төрлийн байх
Мөнгө бий болсоноор
Овор хэмжээ бага
Үнэ цэнийг бий болгосон
Мөнгөний дараагийн...Ховор металл
Эртний зоосЧингис хааны мөнгөн зоос
1220 оны үед Афганистанд анх цутган хийсэн.Зоосны нүүрэн талд "Сүсэгтний удирдагч", доторталд "Агуу их Чингис хаан" гэж бичсан байдаг.(Их Британы музейгээс зургийг хуулбарлав.)
Эх сурвалж: Монголбанк
Их хааны мөнгөн зоос
1240 онд Баруун хойт Перст цутгасан. Зоосны нүүрэн талд"Аллахаас өөр сахиулсан үгүй. Мухамед бол Аллахын зарцмөн", зоосны дотор талд "Хаан бол үнэн мөн" гэжээ. Зурагдээрхи нум сумны зураг нь Монголчуудын эрх хүчний билэгдэлюм. (Их Британы Ботасын Хүрээлэнгийн эх хувиас хуулбарлав).
Мөнх хааны мөнгөн зоос
1252-1261 оны хооронд Тбилист хийлгэж гүйлгээндгаргасан байжээ. Нүүрэн талд нь "Аллахаас өөрсахиулсан үгүй. Түүн лүгээ зүйрлэх зүйл үгүй", доторталд нь "Мөнх хаан дээд бүгд зөв" гэж бичсэн байна.(Их Британы музейн үзмэрээс хуулбарлав).
МУ-ын зоос1925 онд гаргасан зоосон мөнгө
Энэ оны мөнгө "соёмбо" сүлдтэй 15 он гэж Монголоор бичигдсэнонтой, энэ нь 1911 онд Монгол улс Манж хятадын дарлалаасчөлөөлөгдөж, Богд хаант Монгол улсыг тунхаглаж "олноо өргөгдсөн"гэсэн шинэ оны цолыг эхэлснээс хойших 15 дугаар он буюу шинэтооллоор 1925 он юм. Энэ оны мөнгийг ЗХУ-д үйлдвэрлэжээ.1970онд албан ёсоор гүйлгээнээс хассан боловч үнэн хэрэгтээ 1950-иадоноос гүйлгээнээс татагдсан байна.
Эх сурвалж: Монголбанк
1970, 1977, 1980, 1981 онуудад гаргасан зоосон мөнгө
1970, 1977 онуудын мөнгийг БНАГУ-д, 1980,1981 онуудын мөнгийг БНМАУ-ын Зоос гоёлынзүйлийн үйлдвэрт үйлдвэрлэжээ.Эдгээр оны мөнгөнүүд нь 1960 оны үндсэнхуулиар батлагдсан сүлтэй юм.
Цаасан мөнгө
Чөлөөтэй хөрөвдөг
Анхны цаасан мөнгө
Морь унаж сэлэм барьсан баатарэрийн дүрстэй цаасан мөнгөнтэмдэгтийг Чингис хаан 1227 ондгүйлгээнд гаргаж байсан тухайбаримт бий. Иймд цаасан мөнгийгМонголчууд дэлхийд анх удаагаргасан гэж үзэх үндэстэй юм.
МУ-ын цаасан дэвсгэрт
Энэ оны мөнгөн тэмдэгт 1924 онд батлагдсан манай улсын анхныүндсэн хуулийн дагуу "соёмбо" сүлдтэй монгол үсгээр бичигдэнхэвлэгдсэн байна.
Эдгээр оны мөнгөн тэмдэгтийг ЗХУ-д үйлдвэрлэжээ. Энэ онымөнгөн тэмдэгтийг 1966 онд гүйлгээнээс албан ёсоор хассанболовч үнэн хэрэгтээ 1940-өөд оноос гүйлгээнээс бараг хасагдсанбайна.
1925 оны мөнгөн тэмдэгт
1966, 1981, 1983 онуудын мөнгөн тэмдэгт
1966 онд 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 төгрөг, 1981 онд 3, 5, 10, 50, 100 төгрөг, 1983онд 1, 3 төгрөгийн дэвсгэртүүд тус тус гарсан байна. Эдгээр оны мөнгөнтэмдэгтүүдийг зураач Ц.Минжүүр, Д,Цэрэнпил нарын зургаар 1966 ондбатлагдсан шинэ сүлдтэйгээр хийжээ. Эдгээр мөнгөн тэмдэгтийг ЗХУ-дүйлдвэрлэжээ.
1981 онд 20 төгрөгийн мөнгөн тэмдэгтийг анх удаа зураач Р.Алтанхуягийнзургаар ЗХУ-д үйлдвэрлэн гаргасан байна. 20 төгрөгийн дэвсгэрт гарсантайхолбогдон 1966 онд үйлдвэрлэгдсэн 25 төгрөг нь албан ёсоор гүйлгээнээсхасагдаагүй боловч 1981 оноос гүйлгээнээс татагдаж эхэлсэн байна.
Эх сурвалж: Монголбанк
Чингэс хаан улаан гахай жил буюу 1227 онд анх удаа цаасанмөнгийн хэвлэн гаргасан тухай хятадын эрдэмтэн Фэн синвей, Японы эрдэмтэн Е.Кого (Дорнод Азийн мөнгөнийдиллоги бичиг 1938) нар батлан бичжээ.
http://www.mongolbank.mn/web/guest/banknotes/history_mn
МУ-ын МӨНГӨНИЙ түүх - дээрхи вэб сайт дээр дарна уу
Монгол улс түүхэнд анх удаа цаасанмөнгө хэрэглэж эхэлсэн нь хүнтөрөлхтний нийгэм эдийн засгийнхарилцаанд үндсэн эргэлт гаргасанюм. Алт, мөнгө, адуу малыг цаасанмөнгөөр солино гэдэг тухайн үедээгайхалтай хувьсгалт зүйл байлаа”гэжээ. Чингэс хааны залгамжлагчхөвгүүд нь их хэргийг үргэлжлүүлжбайсны дотор 1236 оны 1-р сараасэхлэн Өгөөдэй хааны зарлигаарцаасан мөнгийг дахиж хэвлэнгаргажээ.
Цаасан мөнгө
Чөлөөтэй хөрөвдөггүй
Бэлэн мөнгө
MONGOLIAN GOVERNMENT TREASURE 6% Bond, 20.11.1921
P.A3 10, 25, 50, 100 Dollars (monochrome) /10, 25, 100 Dollars-ийн зураг олдоогүй болно./
Reincarnated Lama RulerJabzandamba Hutagt BogdGegeen Ezen Haan
3.2.1921 - 20.5.1924
Defacto RulerKhanum Dondogulam
3.2.1921 - 20.5.1924
STATE TREASURY NOTES, 1924, Not Issued
Reincarnated Lama RulerJabzandamba Hutagt BogdGegeen Ezen Haan
3.2.1921 - 20.5.1924
Chairmen of the Presidium of the State Little HuralPeljidiyn Genden29.11.1924 - 15.11.1927
STATE TREASURY NOTES, 1924, Not Issued
Reincarnated Lama RulerJabzandamba Hutagt BogdGegeen Ezen Haan
3.2.1921 - 20.5.1924
Chairmen of the Presidium of the State Little HuralPeljidiyn Genden29.11.1924 - 15.11.1927
Эх сурвалж: Монголбанк
Бэлэн бус мөнгө
үргэлжлэл...
EPS
ATM ба ABM
Чек
Дундад зууны үед Италийн худалдаачид чекийг хэрэглэж байжээ.
Мөнгөний үүргүүд
Арилжааны хэрэгслийн үүрэг
Тооцооны хэрэгслийн үүрэг
Хуримтлалын хэрэгслийн үүрэг
Төлбөрийн хэрэгслийн үүрэг
Дэлхийн мөнгөний үүрэг
Мөнгө нь хөрвөх чадвараархамгийн өндөрт тооцогддог.
ХӨРВӨХ ЧАДВАР ГЭДЭГ НЬНӨӨЦ БАЯЛАГ, ҮНЭ ЦЭНЭЭАЛДАГДАЛГҮЙГЭЭР ӨӨР БУСАДХЭЛБЭРТ ШИЛЖИХ ЧАДВАРЫГХЭЛНЭ.
Анхны зоосны нэг. МЭӨ 640 он
Грек болон Энэтхэгт хэрэглэж байсан
2000 жил худалдаанд хэрэглэгдэж байлаа
Голдсмитын банк 1633-1672 он
Goldsmith Note:Smith has2 ounces ofgold in ourcustody
Монгол хүн Монгол улсын ирээдүй ...
Бид хамтдаа хөгжлийг бүтээнэ...
Танд амжилт хүсье...
Хүндэтгэсэн: Адилбишийн Гэлэгжамц
Хичээлийг бүрэн эхээр нь
www.gelegjamts.com--оос татаж авна уу!
