Dispenca e materialit semestri IV Kumanovë

Afrim Beqiri - Ramadan Ademi - Sevdail Nuhiji - Gzim Ramadani

UNIVERSITETI SHTETËROR I TETOVËSFakulteti i Administratës së Biznesit

Dega Administratë PublikeKumanovë

DISPENCË E MATERIALITsemestri i IV

Ramadan Ademi Gzim RamadaniAfrim Beqiri Sevdail Nuhiji

Qershor 2010


PROCEDURAT ADMINISTRATIVE

Mr. Subhi JakupiAss. Arta Memeti


PROCEDURA ADMINISTRATIVEP-1. Nocioni i procesit administrativeProcedurat ndahen ne procedura gjyqesore dhe administrative. Proceduren administrative e perbejne rregullat juridike me te cilat rregullohet veprimi i detyrueshem i organeve te administrates kur ne ceshtjet administrative vendoset per te drejtat dge detyrimet e personave fizik dhe juridik. Me rregullat e kesaj procedure rregullohen kompetenca, veprimet procedurale, te drejtat dhe detyrat e personave qe marrin pjese ne process si dhe forma e akteve me te cilat vendoset, dhe forma e mjeteve te rregullta e te jashtezakonshme juridike.Qe nje pune administrative te jete ceshtje administrative duhet ti kete 3 cilesi:1 )se eshte nxjerre nga organi administrative;2) se eshte nxjerre ne ceshtjen e caktuar administrative; 3) se me te te vendoset per te drejten apo detyrimin e caktuar te pales.Pervec ceshtjeve administrative, organet e administrates kryejne edhe veprime te shumta administrative. Me keto veprime nenkuptohen mbajtja e evidencave te ndryshme dhe leshimi i certifikatave dhe te dokumenteve te tjera nga librat amze te te lindurve, kurorezuarve, te vdejurve, etj. Dallimi mes ceshtjeve adsministrative dhe veprimeve administrative eshte se me veprime administrative personi nuk fiton te drejta apo detyrime te caktuara.

P-2. Parimet e procedures administrative1.Parimi i ligjshmerise – ky parim ne proceduren administrative sigurohet me ane te ankimit dhe te padise si dhe me mjetet e jashtezakonshme juridike. Rastet e paligjshmerise radhiten ne pese grupe: 1) jokompetenca; 2) shkelja e dispozitave te procesit; 3) shkelja e te drejtes materiale; 4) vertetimi i gabuar apo jo i plote i gjendjes faktike; dhe 5) paligjshmeria ne qellim apo kuptim te aktit. 2. Parimi i mbrojtjes se te drejtave te qytetareve dhe mbrojtja e interesit publik – Ky parim ka te beje me detyren e organeve qe paleve tu bejne te mundur qe sa me lehte te mbrojne dhe realizojne te drejtat e tyre , te mos jete ne dem te te drejtave dhe personave te tjere e as ne kundershtim me ligjin. 3. Parimi i efektivitetit – Ky parim obligon organet e administrates dhe institucionet e tjera qe ceshtjet administrative ti vendos me sukses dhe shpejte. 4. Parimi i se vertetes materiale – Ky parim perbehet ne obligimin e organit qe te vertetoj gjendjen e drejte te sendit. Sipas ketij parimi, me rastin e vendosjes organi duhet qe te vertetoj faktet te cilat jane me rendesi per marrjen e vendimit . Shmangja nga ky parim mund te paraqitet ne dy raste: kur organi vendos sipas procesit te shkurter drejtperdrejte dhe rasti i dyte eshte kur kemi te bejme me nderrmarjen e masave urgjente te cilat nuk mund te shtyhen.5. Parimi i degjimit te paleve- Ky parim ka te beje me ate se organi administrative, para marrjes se vendimit e njofton palen me te gjitha faktet dhe rrethanat e rendesishme ne menyre qe pala te mund te deklarohet ne lidhje me to. Kjo realizohet me rastin e ftuarjes se pales ne séance, dhe ate pala duhet te ftohet me kohe, ne menyre qe ai te mund te pregaditet per séance. Me se paku ky afat per pergatitje eshte tete dite.Degjimi i pales nuk nevojitet kur organi vendos sipas procedures se shkurter ekzaminuese dhe ne rastin kur organi administrative ka te beje me


nderrmarjen e masave ne interesin publik te cilat masa nuk mund te shryhen, ndersa faktet mbi te cilat duhet te bazohet vendimi jane bere te besueshme.6. Parimi i cmuarjes se lire te provave – Ly parim do te thote se personi zyrtar eshte i lire qe sipas bindjes se vete te beje cmuarjne e provave dhe te vendos se cilat fakte do ti marre si te provuara. Keto fakte duhet ti vleresoj ne menyre te ndergjegjshme dhe te kujdeshnme, duke e cmuar cdo prove vec e vec. Personi zyrtar nuk eshte i obliguar qe te pranoj si prove te plote deklaraten e deshmitarit. Mirepo organi eshte i detyruar qe te pranoj dokumentin publimsi prove deri sa personi i kundert te verteton te kunderten. 7. Parimi i pavaresise ne marrjen e vendimeve – Sipas ketij parimi organi zyrtar eshte i lire ne marrjen e vendimeve, por ai kete duhet ta beje ne pajtim me ligjin. Sipas ketij parimi, personi zyrtar nuk guxon te marre udhezime nga askush per nxjerrjen e vendimit. 8. Parimi i se drejtes per ankim – Sipas ketij parimi, ankimi nuk mund te behet kunder vendimit te organit te shkalles se pare mbi te cilin nuk ka organ te shkalles se dyte, pervec kur kjo nuk eshte parapa me ligj. Qe te mund te behet ankimi, duhet te ekzistoj vendimi i shkalles i pare, pervec nese nuk eshte fjala per heshtje administrative ( kur organi administrative nuk i pergjigjet kerkeses se pales ne afatin prej 30 ditesh).9. Parimi i plotefuqishmerise se vendimit – Sipas ketij parimi i plotefuqishem eshte ai vendimkunder te cilit nuk mund te behet ankim as te ngritet kontesti administrative (vendimi i formes se prere) e me te cilin pala ka fituar te drejta te caktuara. 10. Parimi i ekonomizimit te procesit – Sipas ketij parimi procesi duhet te zhvillohet shpejte dhe me sa me pak shpenzime, duke mos humbur kohe. Mirepo aplikimi i ketij parimi nuk ben te jete ne dem te realizimit te procesit dhe ne dem te se vertetes materiale. Ky parim perfshin edhe dy parime te jrea ne vete; parimin e kursimit dhe ate te shpejtesise. 11. Parimi per detyrimin e ofrimit te ndihmes pales se painformuar – Organi i cili e zhvillon procesin duhet te kujdeset qe pala me rastin e realizimit te te drejtave te mos pesoj dem per shkak te mosinformimit apo te mosditurise. Ky parim me teper ka te beje me organizimin e mire dhe te pajisur te zyrave te pranimit dhe zyrave te vendit si dhe te zyrave pritese e atyrete ndihmes juridike.12. Parimi i perdorimit te gjuheve dhe te alfabeteve – Sipas ketij parimi te gjitha paleve u garantohet e drejta qe te perdorin gjuhen e vet. Nese procesi nuk zhvillohet ne gjuhen e plaes, organi administrative eshrte i detyruar qe pales t’ia beje te mundur percjelljen e procesit ne gjuhen e vete amtare dhe kjo gje shenohet ne procesverbal. Palet pra ne keso raste mund ta ndjekin procesin permes interpretit.13. Perdorimi i shprehjes “organ” – Sipas ketij parimi me shprehjen organ kuptojme organin i cili zhvillon proceduren administrative apo i cili zgjedh ceshtjet administrative,. Organe te tilla jane organet shteterore dhe organizatat e bashkesise veteqeverisese, pervec nese me ligj nuk eshte caktuar ndryshe

P-3. Kompetenca ne procesin administrativeKompetence eshte autorizimi i organeve per vendosje te ceshtjeve te caktuara juridike. Vetem organi kompetent eshte i autorizuar te vendos ne ceshtjen e caktuar dhe ai organ nuk mund te refuzoj vendosjen e ceshtjes se tille. Dallojme tri lloje te kompetencave: 1) lendore; 2) tokesore; dhe 3) funksionale.


Kompetenca lendore – Sipas eksaj kompetence organet administrative jane te obliguara te zgjedhin nje ceshtje ne baze te natyres e materies se asaj ceshtje administrative. Sipas ligjit, per vendosje ne ceshtjet administrative ne shkalle te pare jane kompetent organet komunale te administrates, nese me ligj nuk eshte caktuar kompetenca e organeve te tjera.Kompetenca tokesore – Kjo kompetence caktohet sipas territorit te veprimit te organit. Pra ne caktimin e kompetences tokesore eshte vendimtar momenti territorial, e jo lloji apo natyra e punes. Kompetencen territoriale e kane te gjitha organet.Ne ceshtjet qe kane te bejne me paluejtshmerine, kompetenca tokesore caktohet sipas vendit ku gjendet sendi. Per ceshtjet qe kane te bejne me veprimtarine e ndonje organi, kompetenca tokesore caktohet sipas vendit ku gjindet selia e arij organi. Ne ceshtjet qe kane te bejne me veprimtarine profesionale, caktohet sipas vendit ku kryhet veprimtaria. Ne ceshtjet e tjera sipasvednbanimit te pales.Kompetenca funksionale – konsiderohet si nje nenlloj i kompetences lendore, sepse kjo kompetence ndihmon qe saktesisht te percaktohet se cilit organ qe ka kompetence lendore i eshte dhene ne kompetence vendosja e ceshtjes konkrete. Kjo paraqitet mjaft shpesh ne rastet kur ne disa ligje nuk eshte caktuar organi qe do te ishte competent per vendosje ne ceshtjet administrative p. sh. Nga lemia e ndertimtarise, finances, etj.Percaktimi i kompetences – Kompetenca lendore ne procein administrative caktohet me dispozita, me se shpeshti me ligjet te cilat rregullojne materien e caktuar administrative. Kompetenca tokesore- caktohet me dispozita mbi ndarjen politico territoriale te komunave si dhe me dispozita mbi punen e disa organeve. Me qellim te respektimit te dispozitave mbi kompetencen, cdo organi administrative i eshte lene ne detyre qe gjate tere procesit te kujdeset per kompetencen lendore dhe ate tokesore. Nese organi konstaton se nuk eshte competent, atehere duhet qe parashtresen e pales t’ia dergoj organit competent pa shtyerje dhe per kete ta informoj palen.Kompetenca e presupozuar (presumptive) – Kufizimi hapsinor i kompetences - Kompetenca lendore e organit administrative eshte e kufizuar mbrenda kufijve te saj. Mirepo ka raste kur veprimi zyrtar duhet te kryhet jashte kufijve te rajonit te organit. Ne raste te tilla organi administrative i cili e kryen veprimin duhet qe ta lajmeroj organin tjeter ne rajonin e te cilit do ta nderrmare ate veprim. Bartja dhe marrja e kompetences – Dispozitat per kompetencen jane te natyres detyruese (ius cognes) dhe duhet te respektohen nga organet administrative dhe pjesemarresit e tjere ne process. Pora asnje organ nuk mund t’ia merr kompetencen organit tjeter, pervec ne rastet kur eshte parapa me ligj. Nese me ligj eshte parapa se kompetencen duhet ta marre organi tjeter, atehere e kemi rastin e marrjes se kompetences nga nje organ ne dobi te organit tjeter. Edhe bartja e kompetences nga njeri organ ne tjetrin eshte i lejuarvetem ne baze te autorizimit ligjor. Ne baze te ligjit, organi competent per vendosje mundet te lus organin tjeter qe ne vend te tij te nderrmare disa veprime dhe kjo ne ligj eshte perpunuar si ndihme juridike.Konflikt kompetencash – Ne parktike ndodh qe qe me teper organe konsiderojne se jane kompetente per vendosje te nje ceshtje administrative , apo qe asnje organ nuk deshiron te pranoj kompetencen per ceshtjen konkrete. Ne keto raste kemi te bejme me konflikt kompetencash. Kemi dy lloje te kompetencave: positive – kur dy organe konsiderojne se jane kompetente; dhe negative – kur dy a po me shume organe refuzojne te vendosin per ceshtjen administrative.

P-4. Ndihma juridikeSipas rregullit cdo organ kryen veprime ne kufijt e territorit te vete. Organi administrative mund te kryej veprimin juridik edhe jashte territorit te vete. Ne raste te tilla shfrytezohen rregullat ëer


ndihme juridike. Te kerkuarit e obligueshem te ndihmes juridike e kemi ne rastin kur nje organ administrative i cili duhet te nderrmare veprim jashte territorit te vet i drejtohet me lutje organit ne territorin ne te cilin duhet te nderrmare veprimin . Rastin e dyte e kemi jodetyrimor, kur organi i pare e lut ate te dytin qe ti kryej veprimet me qellim te ekonomizimit dhe te shpejtesimit te zgjidhjes se ceshtjes administrative. Pervec ndihmes juridike ne mes te organeve administrative, ndihma juridike mund te kerkohet edhe nga organet e tjera si gjykatat. Organet administrative duhet qe me kerkese per ndihme juridike tu drejtohen gjyqeve per ndihme dhe gjykatat kane per detyre te veprojne sipas kesaj kerkese.

P-5. Personi zyrtarSipas ligjit me person zyrtar kuptojme eprorin e organit dhe personin zyrtar i cili eshte i autorizuar te nderrmare veprime ne procesin administrative para nxjerres se vednimit; dhe punetorin professional i organit te administrates te cilit eprori i vete i ka dhene autorizime per nderrmarjen e veprimeve administrative. Pas procesit te zhvilluar dhe te vertetimit te gjendjes faktike, vendimin ne ceshtjen administrative e merr organi competent per vendosje , perkatesisht eprori i cili udheheq me organin administrative. Keto te drejta pervec eprorit ligji ia mundeson qe me autorizim ti kryej edhe punetori professional i organit administrative. Perjashtimi i personit zyrtar – Ekzistojne dy grupe te shkaqeve per te cilat mund te kekrohet perjashtimi i personit zyrtar: ne grupin e pare bejne pjese arsyet per perjashtim te detyrueshem te peronit zyrtar, ndersa i dyti i perket mudnesise jo te obligueshme. Si shkaqe te grupit te pare, pra te perjshtimit te detyrueshem jane:Nese ne lenden per te cilen zhvillohet procesi personi zyrtar eshte pale, i autorizuar bashk me palen, nese eshte deshmitar, ekspert, ose perfaqesues ligjor i pales;, nese me palen eshte ne vije te drejte te gjakut, kurse ne vije anesore deri ne shkallen e katert; nese eshte me palen bashkeshort ose ne gjini sipas vjehrrit deri ne shkallen e dyte dhe nese ne procesin e shkalles se pare ka marre pjese ne nxjerrjen e vendimit apo ne vete zhvillimin e procesit. Ne grupin e dyte te shkaqeve per perjashtimin e personit zyrtar bejne pjese rrethanat te cilat mund te vene ne dyshim paanesine e personit zyrtar. Pasi te kerkoj pala perjashtimin e personit zyrtar, personi zyrtar nuk mundet te nderrmare asnje veprim ne process derisa te nxjerret konkluzioni per ate. Kunder konkluzionit me te xilin caktohet perjashtimi i personit zyrtar nuk lejohet ankimi. Ankesa lejohet kunder konkluzionit me te cilin refuzohet kerkesa e pales per perjashtim te personit zyrtar.

P-6. Palet dhe perfaqesimi i tyre ne procesin administrativeNe procesin administrative pjesemarres kryesor jane organi dhe pala. Grupi dyte jane ekspertet, deshmitaret, interpretet. Nuk ka process administrative nese nuk e udheheq organi. Pala – Pale eshte personi me kerkesen e te cilit ngritet procesi ose personi kunder te cilit zhvillohet procesi. Ne procesin administrative palet rradhiten ne tri grupe: pale active – qe eshte personi me kerkesen e te cilit ngritet prcoesipala passive – personi kunder te cilit zhvillohet procesipala e rastit – qe eshte personi i cili paraqitet ne process me qellim te mbrojtjes se te drejtave apo interesave te veta juridike.Ne pikepamje te numrit te paleve, njihen palet nje paleshe ne te cilat merr pjese nje pale apo me shume pale ne pozite te njejte. Dhe kemi rastet shumepaleshe kur ne procesin administrative paraqiten shume pale me interesa te kunderta. Pale mund te jete cdo person fizik dhe juridik.


Qe pala e caktuar te mundet plotesisht te marre pjese ne procesin administrative duhet qe ti plotesoje tri kushte: te kete aftesi per te qene pale; te kete aftesi procedurale; dhe te ekzistoj lidhja e caktuar e pales me ceshtjen konkrete administrative. Si cilesi e vecante e pales eshte legjitimiteti i plaes. Aftesia e pales – Me aftesi te pales kuptojme qe personi i cili merr pjese ne procesin administrative te mund te jete bartes i te drejtave dhe detyrave te veta. Kete aftesi mudn ta kene te gjithe personat fizik dhe juridik. Kjo aftesi fitohet qe nga lindja e eprsonit fizik apo themelimi i personit juridik. Ne procesin administrative si pale mund te paraqiten edhe palet te cilat nuk jane person juridik. Keshtu pale mund te jene edhe organet e pushtetit, njesia afariste, grupi i personave, etj. Te drejta dhe detyra te pales kane prokurori publik, avokati publik dhe organet e tjera te pushtetit local dhe qendror. Aftesia procedurale – Aftesia proceedurale do te thote qe pala te kete mundesi qe vete ti nderrmarr veprimet gjate procesit administrative. Ekzistojne raste kur nje person mund te kete aftesi te pales por te mos kete aftesi procedurale. Raste te tilla jane kur si pake oaraqiten personat jomadhore. Personat e tille jane pale ne process, por veprimet procedurale ne vend te tyre i kryejne perfaqesuesit e tyre. Legjitimiteti i pales – Maredhenia e personit, qofte fizik qofte juridik me lenden per te cilen zhvillohet procesi administrative , shenohet ne legjitimacionin e pales. Nese ne vend te pales lajmerohet person tjeter, atehere eshte fjala per perfaqesuesin e tij ligjor apo perfaqesuesin me autorizim te vecante. Organi i cili e zhvillon procesin administrative duhet qe tere kohen te kujdeset qe personi i cili paraqitet ne process a mund te jete pale e nese jo te verifikoj se a e perfaqeson ate perfaqesuesi ligjor.

P-7. Perfaqesimi i pales ne procesin administrativeTe gjithe perfaqesuesit dhe te autorizuarit ne procesin administrative jane persona fizik me aftesi afariste te cilet kryejne veprime ne emer dhe llogari te paleve te cilet i perfaqesojne. Dallojme keto lloje te perfaqesimit:perfaqesuesi ligjor; b) i autorizuari; c) perfaesuesi i perkohshem; d) perfaqesuesi i perbashket; e) ndihmesi profesionist.Perfaqesuesi ligjor – vepron per personat qe nuk kane aftesi procedurale si dhe per personat juridik. Per palen e paafte, perfaqesuesi ligjor caktohet ne baze te ligjit apo te aktit competent . Si perfaqesues te tille me se shpeshti lajmerohen prinderit e te miturit. Femijeve te mitur te cilet gjenden nen kujdesin prindor ,kujdestarin e cakton organi per punet e kujdestarise. Ky organ e cakton kujdestarin edhe personave madhor te cilet jane privuar pjeserisht apo teresisht nga aftesia procedurale. Personat juridik i perfaqesojne perfaqesuesit e tyre te cilet caktohen me aktin e personit juridik te cilin e perfaqesojne.I autorizuari – eshte personi i cili i perfaqeson palet ne procesin administrative. Palet kane te drejte vete te percaktojne te autorizuarin e tyre. I autorizuari nuk mundet ne vend te pales te kryej vetem ato veprime per te cilat eshte e nevojshme qe vete pala te jep deklarate. Gjate procesit, kur i autorizuari jep deklarate gojore, pala ka te drejte qe ta ndryshoj apo ta revokoj ate. Autorizimi per perfaqesim mund te jepet me shkrim dhe me goje ne procesverbal. Autorizimi mund te jepet per tere procesin apo vetem per disa veprime. Qe te dy keto autorizime ne cdo kohe mund te kufizohet. Kur autorizimi i jepet personit i cili nuk eshte avokat, eshte e nevojshme prezenca e dy deshmitareve te cilet do te nenshkruhen ne autorizim. Me vdekjen e pales, apo me humbjen e aftesise se tij procedurale apo nderrimin e perfaqesuesit ligjor, autorizimi nuk pushon. Pasardhesi juridik i pales (trashegimtari) mund ta revokoj autorizimin e meparshem.


Perfaqesuesi i perkohshem – Organi i cili e zhvillon procesin administrative mund t’ia caktoj pales perfaqesuesin e perkohshem ne keto raste: -nese pala e cila nuk ka aftesi procedurale nuk e ka perfaqesuesin e vet ligjor, ose kur duhet te merret ndonje veprim kunder pesonit te cilit nuk i dihet vendeqendrimi ; pastaj kur nderrmarja, organizata apo insitucioni nuk e ka perfaqesuesin e vet; dhe ne rastet kur duhet te kryhet veprimi i cili nuk mund te shtyhet , kurse pala apo perfaqesuesi i tij nuk mund te thirren ne kohen e duhur.Perfaqesuesi i perbashket – Ky lloj i perfaqesuesit paraqitet kur ne procesin administrative ndeshemi me bashkesine procedurale. Procedura ne bashkim gjen shprehje kur ne process paraqiten dy ose me shume pale bashkatisht ne te njejten lende. Ne rastin e tille palet kane per detyre te theksojne se cila prej tyre do te paraqitet si perfaqesuese e tyre e perbashket nese nuk kane vendosur ta caktojne te autorizuarin e perbashket. Ndihmesi profesionist – Ligji parasheh ndihmesin profesionist te cilin nuk e njeh as procedura penale, as civile, as proceset e tjera. Ndihmesi profesionist eshte person profesionist i cili i jep pales ndihme profesionale ne forme te dhenies se keshillave dhe njoftimeve. Ndihmesi profesionist vepron vetem prane pales e jo edhe ne vend te pales.

P-8. Parashtresat Parashtresa eshte nje nga format per komunikim te paleve dhe te pjesemarresve te tjere ne procesin administrative. Me parashtrese nenkuptojme kerkesat, formularet, propozimet, fleteparaqitjet, lutjet, ankimet, kundershtimet dhe komunikimet tjera.Parashtresa duhet te permbaje ; emertimin e organit te cilit i dergohet; objekti me te cilin ka te beje; kerkesen perkatesisht porpozimin; kush eshte perfaqesuesi ose i autorizuari; dhe emrin dhe mbiemrin dhe vendeqendrimin e perfaqesuesit apo te autorizuarit. Parashtresen e nenshkruan vete paraqitesi, perjashtimisht ate mund ta nenshkruaj ne vend te paraqitesit bashkeshorti, njeri prej prinderve, i biri ose e bija, apo avokati.Dorezimi dhe pranimi i parashtresave- parashtresat si rregull dorezohen drejtperdrejte ose dergohen me shkrim me ane te postes, ose komunikohen me goje ne procesverbal. Perndryshe mund te dergohen edhe me telegraf. Komunikimet e shkurta mund te behen edhe permes telefonit nese kjo eshte e mundur. Sipas rregullit parashtresat i dorezohen organit competent per pranimin e tyre , te cilat nuk jane gjithmone organet e njejta qe vendosin mbi ato parahtresa. Parashtresat dorezohen gjate orarit te punes, diteve te punes. Organi i cili e pranon parashtresen, duhet qe asaj t’ia veje vulen katrore te pranimit. Parashtresa mund te kete te meta si per nga forma ashtu edhe per nga permbajtja. Te metat te cilat nuk e penojne veprimin e parashtreses nuk menjanohen ne kete faze, por kjo lihet me vone. Ne rastin kur parashtresa ka te meta formale, apo kur eshte e pakuptueshme ose jo e plote, atehere ajo parashtrese mund te hudhet poshte, por kete e ben organi i cili vendos mbi parahtresen. Ai e cili e ben parashtresen duhet qe me afat ti menjanoj te metat per tu konsideruar parashtresa ne rregull, ne te kunderten do te konsiderohet se parashtresa nuk eshte paraqitur fare. Parashtresa zakonisht permban nje kerkese, por ajo mund te permbaj edhe shume kerkesa. Kur parashtresa permban me shume kerkesa, atehere organi competent eshte i detyruar qe te marre ne zgjidhje kerkesen per te cilen eshte competent per te vendosur. Per kerkesat e tjera per te cila nuk eshte competent, ia dergon ato menjehere organit competent dhe per kete e njofton palen. Nese nuk mund te konstatoj se cili eshte organi competent i cili duhet ti zgjedh kerkesat e tjera,


atehere per kete nxjerr konkluzion me te cilin do te refuzoj pjesen e parashtreses per shkak te jokompetences.

P-9. FtesaPrezenca e paleve dhe e pjesemarresve te tjere ne procesin administrative sigurohet permes ftesave. Ftesa behet me leterthirrje me shkrim. Kjo leterthirje duhet te permbaj emertimin e organit i cili i fton, emrin, mbiemrin dhe adresen e personit qe ftohet, dita, vendi dhe ora e sakte kur duhet te paraqitet personi, lenda per te cilen ftohet si dhe duhet te ceket se ne cfare cilesie ftohet ai person. Gjithashtu ne ftese ceket se nese personi nuk mund te paraqitet, ai duhet qe per kete ta informoj organin i cili e ka derguar ftesen. I ftuaripoashtu inofromohet per pasojat nese nuk i pergjigjet fteses apo nese nuk lajmeron se nuk ka mundesi te vije. Personi i ftuar ka per detyre ti pergjigjet fteses. Nese ai person nuk ka mundesi te vije, atehere ai duhet te lajmeroj organin per kete. Nese pesoni i ftuar nuk i pergjigjet fteses dhe nuk e arsyeton mungesen e tij, atehere ai person mund te sillet me detyrim e perpos kesaj mundet edhe te denohet me gjobe.

P-10. Procesverbali dhe passhenimiProcesverbali eshe nje paraqitje zyrtare me shkrim ne te cilen shenohen veprimet e kryera ne process. Ne procesin administrative dallojme keto procesverbale;1)procesverbali mbi séance gojore; 2) procesverbali per disa veprime te rendesishme te cilat kryhen jashte séances gojore; 3) procesverbali mbi panimin e parashtresave gojore; 4) procesverbali mbi votimin. Si procesverbal me i rendesishem eshte ai mbi séancen gojore. Ne procesverbal duhet te shenohen; emertimi i organit i cili e kryen veprimin; vendi ku kryhet veprimi; koha kur kryhet veprimi; lenda ne te cilen kryhet veprimi; dhe emrat e te pranishmive. Procesverbali duhet saktesisht te permbaje rrjedhen e procedures, prandaj edhe eshte parapa qe ai te mbahet gjate zhvilimit te procedures. Procesverbal;i duhet te mbahet ne rregull dhe asgje nuk guxon te fshihet. Ne fund organi zyrtar ka per detyre qe para se te perfundoj procesverbali, ate t’ua lexoj te pranishmive dhe te konstatohet se nuk ka verejtje. Pastaj nenshkruhen personi qe ka marre pjese ne veprim, personi zyrtar dhe procesmbajtesi. Procesverbali i perpiluar ne pajtim me ligjin ka forcen e dokumentit publik. Procesverbali eshte nje lloj prove.Passhenimi ne akt – Sipas ligjit passhenimi vehet ne document per veprimet dhe deklaratat me pak te rendesishme , per drejtimin e procesit , per komunikimet, per udhezimet gojore dhe konstatimet, etj.

P-11. Keqyrja e dokumenteve dhe njoftimi mbi zhvillimin e procesitPala ka te drejte qe te keqyr dokumentet e lendes dhe ti rikopjoj ato me shpenzimet e veta. Kete pala mund ta beje deri ne perfundim te procesit. Pervec pales, keqyrjen e dokumenteve dhe rikopjimin e tyre mund ta beje edhe ndonje person tjeter i cili ka interes juridik mbi ate ceshtje. Keqyrja dhe rikopjimi behet nen mbikqyrjen e personit zyrtar. Dokumentet nga lenda te cilat nuk mund te shiqophen dhe rikopjohen jane: procesverbali mbi keshillimin dhe votimin; referatet zyrtare; projektet evendimeve; si dhe dokumentet e tjera te cilat mbahen secrete. Te gjithe personat qe kane te drejte te shiqojne shkresat e lendes dhe ti kopjojne ato, kane te drejte qe te njoftohen edhe me zhvillimin e procesit. Kete kane te drejte ta bejne edhe organet e shtetit. Kunder konkluzionit per refuzimin e kerkeses mbi kqyrjen dhe rikopjimin e shkresave te lendes lejohet ankimi i cili duhet te behet menjehere.

P-12. Dergimi


Dergimi eshte veprim i vecante i organit ne te cilin behet dorezimi i aktit me shkrim. Qellimi i dorezimit eshte qe akti apo dokumenti te arrij me kohe tek personi te cilit i eshte destinuar ai akt. Sipas rregullit dergimi behet vetem diteve te punes, dhe ate gjate dites, por nese dergohet me poste, atehere mund te behet edhe gjate festive apo te dielave. Dallojme tri menyra themelore te dergimit: dergimin e terthorte; dorezimin medoemos personalisht dhe rastet e vecanta te dergimit.Dergimi i terthorte – shfaqet kur personi te cilit duhet ti behet dergimi nuk gjendet ne banesen e vet. Atehere dergimi behet duke ia dorezuar letren ndonjerit prej anetareve te rritur te familjes se tij, e nese as ata nuk gjenden ne shtpi, atehere i dorezohet kujdestarit te shtepise apo fqiut nese ata e pranojne kete. Anetaret e rritur te familjes jane te obliguat qe ta marrin dokumentin, ndersakujdestari dhe fqiu nuk jane te detyruar. Situate e njejte vlen edhe kur dergimi behet ne vendin e punes. Kur konstatohet se personi te cilit duhet ti behet dergimi mungon dhe personat te cileve u behet dergimi i terthorte nuk mund te arrijne qe me kohe t’ia dorezojne atij dokumentitn, atehere dokumenti do ti dorezohet organit competent te komunes, apo postes, nese eshte derguar me poste. Ndersa ne dere te baneses apo postes derguesi duhet ta vendos komunikimin shkresor se ku gjendet dokumenti. Dorezimi medoemos personalisht – ky lloj dorezimi duhet ti behet personalisht personit te cilit i eshte destinuar dokumenti ne keto raste: kur dorezimi i tille eshte caktuar me ligj apo dispozite tjeter; kur kur qe nga dita e dorezmit fillon te rrjedh afati qe nuk mund te zgjatet; dhe kur kete e cakton organi qe e ka urdheruar dorezimin.Konsiderohet se eshte bere dorezimi personal avokatit edhe kur dokumeneti dorezohet ne zyren e punes se avokatit.Rastet e vecanta te dergimit – ketu hyjne:1) dergimi perfaqesuesit dhe te autorizuarit ligjor; dhe 2) dergimi te autorizuarit per pranimin e dokumeneteve.Ne rastin e pare dergimi behet ne te njejten menyre sikurse kur i behet pales. Nese ka me shume perfaqesues, atehere mjafton qe ti dorezohet njerit prej tyre. Lloji i dyte i dergimit behet kur pala e autorizon personin e caktuar te cilit duhet ti behen te gjitha dergesat per te. Ky i autorizuar ka per detyre qe te pranoj te gjitha dergesat qe i vijne ne emer te personit i cili e ka autorizuar. Kur pala ose perfaqesuesi ligjor e nderron banesen , atehere ai eshte i obliguar qe per kete menjehere ta njoftoj organinqe zhvillon procesin.

P-13. Afatet dhe kthimi ne gjendejn e meparshmeAfatet - Sikurse ne procedurat e tjera edhe ne proceduren administrative ekzistojne afatete mbrenda te cilave duhet te nderrmeren veprimet administrative. Edhe ketu ekzistojne dy lloj afatesh: afatet qe jane te caktuara me ligj (ligjore si p.sh. afati per ankese) dhe afatet qe i cakton personi zyrtar (afati per séance, deshmim, ekspertize, etj).Afatet ligjore jane te pazgjatshme, ndersa afatete qe i cakton personi zyrtar jane te ndryshueshme. Afatet llogariten ne dite, muaj dhe vite. Si fillim i afatit merret dita e pare e ardhshme pas dorezimit apo ngjarjes. Leshimi i afateve mund te krijoj pasoja te demshme per personat e interesuar. Nese parashtresa, p.sh ankesa dorezohet pas kalimit te afatit, atehere organi competent e refuzon ate si te paafatshme duke mos u leshuar fare ne permbajtjen e saj.Kthimi ne gjendjen e meparshme –Per shkak te pasojave te demshme te cilat jane te mundura kur leshohet afati, eshte parapa mjeti i vecante juridik qe eshte kthimi ne gjendjen e meparshme. Kjo i mundesohet pales ecila per shkaqe te arsyshme e ka lesghuar afatin. Kthimi ne gjendjen e


meparshme lejohet vetem me propozimin e pales. Propozimi per kthimin ne gjendjen e meparshme mund te behet ne te gjitha fazat e procedures dhe ne te gjitha rastet e leshimit te afateve. Ne propozimin per kthimin ne gjendjen e meparshme pala ka te drejte te paraqes rrethanat per te cilat eshte penguar qe ne afat te kryej veprimin. Propozimi i paraqitet organit prane te cilit eshte dashur qe te kryhet veprimi. Pastaj ky organ vendos me konkluzion ne lidhje me propozimin. Nese refuzohet propozimi, atehere lejohet ankesa vetem nese konkluzionin e ka nxjerre organi i shkalles se pare. Kur lejohet kthimi ne gjendjen e meparshme, atehere procesi kthehet ne ate faze ne te cilen ka qene para ometimit.

P-14. Shpenzimet e procesit administrativeKeto shpenzime ndahen ne 1) shpenzime te organit i cili e zhvillon procesin dhe 2) ne shpenzime te paleve dhe te pjesemarresve te tjere ne gjykim. Ne procesin administrative shpenzimet e vecanta si shpenzimet e udhetimeve te personave zyrtare, shpenzimet per deshmitare, eksperte, kqyrje ne vend, etj, i ngarkohen atij qe e ka shkaktuar tere procesin. Kur ne process marrin pjese dy apo me shume pale me interesa te njejta, atehere secila pale i bart shpenzimet e veta. Ne rastin kur ne process paraqiten me shume pale me inetersa te kunderta, atehere shpenzimet i takojne pales e cila e ka nisur procesin dhe ne dem te se ciles perfundon procesi.Ne vendimin me te cilin perfundon procesi, organi qe e nxjerr kete vendim e cakton se kush do ti heq shpenzimet , pastaj e cakton shumen e shpenzimeve dhe afatin ne te cilin duhet paguar aro. Organi mund ta liroj palen nga pagimi i hspenzimeve nese konstaton se pala nuk eshte ne gjendje qe ti paguaj ato sepse mund ta demtoj ushqimin e vet dhe te familjs se vet. Ne lidhje me kete organi nxjerr konkluzion.

P-15. Ngritja e procesit dhe kerkesat e paleveNgritja e procesit– Procesin administrative gjithmone e ngrit organi i cili e zhvillon ate process. Pra vete dorezimi i parashtreses se pales nuk do te thote edhe ngritje e procesit. Procesi administrative mund te filloj kryesisht (sipas detyres zyrtare) dhe me kerkesen e pales. Sipas detyres zyrtare procesin e fillon organi competent kur kete e cakton ligji apo ndonje dispozite tjeter, ose kur vete organi merr njofitme poer gjendjen ekzistuese dhe per kete e ngrit procesin. Gjate ngritjes se procesit organi merr parasysh parashtresat, propozimet, fleteparaqitjet e qytetareve, i shqyrton ato dhe u pergjigjet. Mirepo kjo nuk do te thote se keto parashtresa ngrejne detyrim qe te nis procesi. Procesi administrative sipas kerkeses se pales eshte rasti me i hspeshte i fillimit te procesit. Organi kompetenet ka per detyre qe te shqyrtoj kerkesen e pales ku paraqitet vullneti i pales. Ne te shumten e rasteve, procesi administrative i cili fillon me kerkesen e pales, ka te beje me dhenien e lejeve te ndryshme si leje per ndertimin e shtepise, per ushtrimin e ndonje veprimtarie te lejueshme, si dhe kerkesa per realizimin e te drejtave si e drejta per sherim , e drejta per pension, etj. Nese organi konstaton se kerkesa ka te meta, atehere vepron si me rastin e parashtresave te tjera, pra qe te menjanohen te metat ne afat te caktuar. Procesi administrative quhet i ngritur posa organi competent ta kete kryer cilindo veprim per zhvillim te procesit, p.sh. nese e fton palen apo deshmitarin per marrjen e deklarates.Ndryshimet gjate procesit

P-16. Bashkimi i ceshtjeve ne nje processBashkimi i ceshtjeve ne nje process mund te behet nese te drejtat dhe detyrimet e paleve bazohen ne te njejten baze juridike apo gjendje faktike; nese organi qe e zhvillon procesin ka kompetence lendore per kete; dhe nese eshte fjala per te drejtat dhe detyrimet e disa paleve. Si shembull mund ta marrim procesin e ekspropriimit te tokes me qellimt te ngritjes se


objekteve te medha. Pra ne raste te tilla zhvillohet vetem nje process edhe pse paraqiten shume pale si pronare te tokes. Per bashkimin e ceshtjeve ne nje process organi nxjerr konkluzion. Ndryshimi i kerkesave – Pasi te jete ngritur procesi, pala mund ta zgjeroj kerkesen e paraqitur deri ne nxjerrjen e vendimit te shkalles se pare. Pervec qe mund ta zgjeroj, ai edhe mund ta paraqes kerkesen tjeter nga ajo e meparshmja, por qe mbeshtetet ne bazen e njejte juridike. Heqja dore nga kerkesa – Kjo eshte e mundshme ne te gjitha rastet kur procesi eshte ngritur lidhur me kerkesen e pales. Pala mund te heq dore nga kerkesa e vet gjate tere procesit. Per kete pala jep delarate me shkrim para organit i cili e zhvillon procesin, apo kete mund ta beje edhe me parashtrese. Mbi heqjen dore nga kerkesa duhet te lajmerohet edhe pala kundershtare nese ajo ekziston. Organi i cili e udheheq procesin nxjerr konkluzion me te cilin pezullohet procesi. Nese procesi eshte nisur sipas detyres zyrtare, organi mund ta pezulloj procesin dhe per kete nuk nevojitet deklarimi i pales. Pala e cila ka hequr dore nga kerkesa ka per detyre ti heq te gjitha shpenzimet e krijuara deri ne pezullimin e procedures. Pajtimi –Pajtimi eshte nje nga menyrat me te cilat perfundon procesi administrative. Kur ne process marrin pjese dy apo me teper pale me interesa te kunderta, gjate tere procesit personi zyrtar do te mundohet qe ti pajtoj ato.Pajtimi mund te behet gjate tere procesit. Pajtimi mund te jete i plote dhe i pjesshem. Pajtimi i plote e shkakton pezullimin e procedures, ndersa pajtimi i pjeshem vetem ate pjese te procesit ne te cilin eshte arritur pajtimi, ndersa per pjesen e mbetur procesi vazhdon. Kur arrihet pajtimi ai shenohet ne procesverbal. Pajtimi quhet i perfunduar kur pasi te jete shenuar ne procesverbal, palet e lexojne procesverbalin dhe e nenshkruajne ate. Nga nje kopje e procesverbalit u dorezohet paleve. Pajtimi ka fuqine e vendimit te ekzekutueshem.

Procesi deri ne nxjerrjen e vendimit

P-17. Procesi ekzaminuesPas ngritjes se procesit administrative vjen faza e dyte-procesi ekzaminues qe perfshin te gjitha veprimet deri ne nxjerrjen e vendimit. Ne procedurat e tjera kjo faze quhet shqyrtimi kryesor (ne proceduren penale), ndersa process i te provuart (ne proceduren civile). Procesi i ezaminimit i ka dy detyra: 1)vertetimin e te gjitha fakteve te cilat jane te rendesihsme per nxjerrjen e vendimit; dhe 2)tu mundesoj paleve qe te mbrojne dhe realizojne te drejtat dhe interesat e tyre. Per ti kryer keto detyra me sukes, personi zyrtar eshte i obliguar qe gjate kesaj faze te sjell prova te cilat me pare nuk kane qene te paraqitura me qellim qe me to te plotesoj gjendjen faktike. Personi zyrtar duhet te paraqes cdo prove neqoftese e sheh te rendesishme per qartesimin e ceshtjes. Pervec kesaj, personi zyrtar ka te drejte te prokuroj shenime per per faktet per te cilat mban evidence organi tjeter zyrtar. Gjate kesaj faze te procedures, pala jep deklaraten e vet, me goje por mund ta jap edhe me shkrim. Pervec pales, ne process mund te paraqiten edhe personat e tjere per te cilet tham se kane inetersa juridike. Ne lidhje me keta persona, personi zyrtar e vlereson paraqitjen e tyre dhe per kete nxjerr konkluzion. Kunder ketij konkluzioni lejohet ankim i vecante.


Llojet e procesit ekzaminues – Ekzistojne dy lloje; procesi i shkurter ekzaminues dhe procesi i vecnate ekzaminues.Procesi i shkurter ekzaminues aplikohet ne rastet kur per vertetimin e fakteve dhe te rethanave te tjera nuk nevojitet kryerja e veprimeve te vecanta (si deklarata e deshmitareve, prokurimi i dokumenteve, ekspertiza, seanca, kqyrja ne vend, etj). Pra procesi i shkurter zhvilohet kur gjendja faktike eshte mjaft e qarte. Per te dalluar se kur mund te zhvillohet procesi i shkurter e kur ai i vecante, ligji ka parapa kater raste:1 – kur pala ka paraqitur mjaft prova per vertetimin e gjendjes faktike2 – kur gjendja faktike mund te vertetohet mbi bazen e te dhenave zyrtare3 – kur me dispozite eshte parashikuar qe ceshtja mund te zgjidhet sipas fakteve te cilat nuk jane provuar plotesisht4 – kur eshte fjala per marrjen e masave urgjente qe kane interes publik.Procesi i vecante ekzaminues zbatohet kur nevojitet qe te vertetohen fakte dhe rethana qe kane rendesi per zgjidhjen e ceshtjes. Ne kete process personi zyrtar cakton:1 –se cilat veprime duhet te behen dhe jep urdher per zbatimin e tyre2 – cakton rendin sipas te cilit duhet te kryhen keto veprime3 – cakton seancat gojore dhe degjimet 4 – vendos se cilat prova duhet te paraqiten dhe me cilat mjete provuese5 – vendos per te gjitha propozimet dhe deklaratat.

P-18. Shqyrtimi gojorShqyrtimi gojor paraqet nje nder veprimet me te rendesishme. Ketu vertetohen faktet dhe paleve u mundesohet qe te mbrojne te drejtat dhe interesat e tyre. Shqyrtimi gojor caktohet: ne ceshtjet ne te cilat marrin pjese dy apo me teper pale me interesa te kunderta; dhe kur duhet te behet degjimi i paleve apo kqyrja ne vend. Shqyrtimi gojor behet publikisht. Publiku mund te perjashtohet ne keto raste: nese kete e kerkojne shkaqet e moralit apo te sigurimit publik; nese ekziston rreziku qe shqyrtimi gojor te pengohet; nese duhet te shqyrtohen maredheniet ne nje familje; dhe nese duhet te shqyrtohen rrethanat te cilat paraqesin secret zyrtar , shkencor, afarist, artistic, etj. Gjate komunikimit te vendimit nuk mund te perjashtohet publiku. Perjashtimi i publikut nuk ka te beje me palet dhe me te autorizuarit e tyre. Shqyrtimi gojor mbahet ne seline e organit qe e zhvillon procesin, e nese ka nevoje te dilet ne vend te kqyrjes, atehere shqyrtimi mund te mbahet edhe ne vendin e kqyrjes. Ne fillim te shqyrtimit gojor, personi zyrtar i cili e udheheq procesin ka per detyre te konstatoj se cilet prej perwonave jane te pranishem, kurse lidhur me ata qe mungojne i shqyrton fletethirrjet. Gjate procesit pala mund te beje veretje mbi punen qe kryhet ne shqyrtim. Lenda e shqyrtimit duhet te shqyrtohet dhe konstatohet ne menyre te plote.Ceshtja paraprake – Gjate zhvillimit te procesit, organi mund te ndesh ne ceshtjen pa zgjidhjen e se ciles nuk mund te zgjidhet ajo ceshtje. Kjo pra paraqet ceshtjen paraprake. Ne keto raste, organi mundet qe vete ta shqyrtoj kete ceshtje , ose ta nderprej procesin derisa organi competent te mos e zgjedh kete ceshtje. Pas konstatimit se ekziston ceshtja paraprake, organi mund te veproj ne dy menyra: 1)qe te ndalet ne ate faze te procesit dhe se pari vete te zgjedh ceshtjen paraprake, e pastaj te vazhdoj me procesimin e ceshtjes kryesore; apo


2) nese vendos se ate duhet ta zgjedh organi tjeter, atehere e nderpret procesin me konkluzion deri ne zgjidhjen e ceshtjes paraprake. Kunder ketij konkluzioni lejohet ankim i vecante, pervec nese ate e ka nxjerr organi i shkalles se dyte. Ne ceshtjet kur ekziston vepra penale, organi i cili e zhvillon procesin administrative eshte i lidhur me aktgjykimin e formes se prere te gjykates penale me te cilin i pandehuri shpallet fajtor.

P-19. Te provuaritFaktet qe sherbejne si baze per nxjerrjen e vendimit vertetohen me prova. Provat ndahen ne prova te drejtperdrejta apo direkte dhe jo te drejtperdrejta apo indirekte. Te provuarit direct kemi kur nga provat e paraqitura ne menyre direkte konstatohet se ekziston apo nuk ekziston ndonje fakt. Ndersa nga provat indirekte se pari duhet te vertetohet fakti qe ne menyre direkte nuk eshte i lidhur me lenden e procesit.Nuk ka nevoje qe te provohen keto fakte: faktet e pakontestueshme; faktet e njohura per te gjithe; dhe faktet ekzistimin e te cilave e presupozon ligji. Te provuarit me dokumente – Dokumentet qe perodren si prova ndahen ne: dokumente publike dhe private. Dokument publik eshte ai i cili eshte ne forme te rregullt; dhe te cilin e ka leshuar organi i administrates, gjykata apo ndonje organ tjeter i pushtetit.Dokumente private jane ato qe i perpilojne vete personat privat si deklaratat e ndryshme me shkrim per ndonje ngjarje, kontratat, librat afariste; etj. Kur ne document dicka eshte prishur, gervishur, apo fshire e eshte vene dicka tjeter, atehere personi zyrtar e cmon se ne cfare mase eshte zvogeluar vlera provuese e atij dokumenti. Dokumentet e paraqitura si prove, mund ti paraqese vete pala apo i merr organi i cili e zhvillon procesin. Certifikatat – jane lloj i vecante i dokumenteve qe paleve u sherbejne per te provuar fakte te caktuara. Ekzistojne dy lloje:Certifikatat per fakte nga evidenca zyrtare- qe jane dokumente te cilat organet dhe institucionet e tjera qe ushtorjne autorizime publike i mbajne ne evidence zyrtare , per shembull certifikatat e lindjes, kurorezimit, vdekjes, te punesimit, pensioneve, etj. Keto dokumente lehsohen ne afat prej 15 ditesh pasi ti ekrkoj pala, ne te kunderten pala ka te drejte ankese. Certifikatat per fakte te cilat nuk mbahen ne evidenca zyrtare – kete lloj te dokumenteve organet dhe institucionet qe ushtrojne autorizime publike kane per detyre ti leshojne vetem atehere kur kjo eshte caktuar me ligj. Kjo certificate apo vendimi me te cilin refuzohet kerkesa per dhenien e kesaj certificate behet ne afat prej 30 ditesh.Te provuarit me deshmitare – Edhe procedura administrative njeh menyren e te provuarit me deshmitare sikurse procedurat e tjera. Deshmitar quajme cdo person i cili eshte i afte ta verej faktin per te cilin duhet te deshmoj. Deshmitar nuk mund te jete personi zyrtar i cili merr pjese ne process. Deshmitaret degjohen vece vec pa pranine e atyre deshmitareve qe duhet te degjohen me vone, ndersa deshmitari i degjuar nuk mund te largohet pa lejen e perosnit zyrtar i cili e zhvillon procesin. Personi i cili per shkak te semundjes nuk mudnte vije ne seline ku zhvillohet procesi, degjimi i tij behet ne baneses e tij. Deshmitari mund te refuzoj te deshmoj ne keto raste: kur deshmia e tij do te paraqiste ndonje turp te madh, dem te madh ne pasuri, apo ndjekje penale per te; nese me palen gjendet ne vije te drejte te gjakut pafund dhe ne vije anesore deri ne shkallen e trete; kur me deshmine e vet e shkel ndonje ruajtje te sekretit; dhe kur pala i eshte drejtuar atij si rrefyes.


Te provuarit me ane te eksperteve -Eksperti i emeruar eshte i detyruar ti pergjigjet thirrjes se gjykates dhe ta parashtroj mendimin e tij. Prova me ane te ekspertit merret ne séance gjyqesore ne te cilen ai gojarisht e paraqet mendimin e tij i cili gjithmone duhet te arsyetohet. Gjykata ekspertizen mund ‘tia besoj ndonje insitutcioni , kur ekzisotjne mendime te ndryshme ne mes te eksperteve, apo kur dyshohet ne mendimet e tyre. Mendimin e ekspertit gjyata e vlereson lirisht sikurse edhe provat e tjera. Procedura administrative si lloj te vecante te eksperteve njeh interretet te cilet ndihmojne gjate zhvillimit te procesit administrative qe pjesemarrsit te kuptohen me lehte. Te provuarit me kqyrje ne vend – keqyrja ne vend eshte vrojtim direct i faketeve dhe i rrerhanave qe jane te rendesishme per zgjidhjen e ceshtjes. Per kete lloj nte provuari vendos personi zyrtar i cili e udheheq procesin sipas bindjes se vete. Edhe palet kane te drejte te jene te pranishme gjate kqyrjes ne vend Zoteruesi apo poseduesi i sendit ku duhet te behet kqyrja eshte i detyruar qe ta lejoj keqyrjen ne vend. Prova me deklaraten e pales- Deklarata e pales eshte mjeti me i dobet provues i parapare me ligj. Personat zyrtar qe udheheqin procesin mund ta perdorin kete mjet provues vetem ne keto raste te caktuara:1)nese nuk ekziston prova direkte; 2) nese ai fakt nuk mund te provohet me mjete te tjera provuese; 3) nese me marrjen e provave te tjera do te veshtersohej realizimi i te drejtave; dhe 4) nese eshte fjala per fakte te cilat nuk mund te provohen me mjete te tjera.

P-20. Vendimet dhe konkluzionetVendimi eshte akt administrative me te cilin vendoset per lenden ne process. Me vendim perfundohet ceshtja ne shkallen e pare. Pervec vendimeve ekzistojne edhe konkluzionet. Me konkulzione vendoset per te gjitha ceshtjet qe paraqiten si dytesore e per te cilat nuk vendoset me vendim. Me konkluzione drejtohet rrjedha e procesit. Dallim tjeter ne mes te konkluzionit dhe te vendimit eshte se vendimin e nxjerr organi perkatesisht personi zyrtar i cili eshte i autorizuar per zgjidhje, ndersa konkluzionin e nxjerr personi zyrtar i cili e kryen ate veprim te procesit. Llojet vendimeve – Zakonisht permenden keto vendime:1) vendimet juridikisht te lidhura dhe vendimet ne baze te vleresimit te lire; 2) vendimet me shkrim dhe gojor dhe vendimet ne forme te passhenimit ne shkrese; 3) vendimet qe i nxjerr nje organ dhe vendimet qe i nxjerrin dy apo me shume organe ne bashkpunim; 4) vendime te plota, te pjeshme dhe plotesuese; 5) vendime per ceshtje kryesore dhe te perkoshshme; dhe 6) vendime qe i perkasin nje personi, vendimi i perbashket dhe vendimet gjenerale.1-Vendimet e varura apo juridikisht te lidhura jane ato per te cilat qe me pare eshte parapa se duhet te nxirren dhe se cfare ka per te qene permbajtja e tyre. Vendimet ne baze te vleresimit te lire nxirren vetem ne ceshtjet administrative per te cilat kjo eshte parapa me ligj.2- Vendimet me shkrim dhe me goje. Vendimet zakonisht behen me shkrim. Vendimi perjashtimisht nxirret me goje ne rastetkur kemi te bejme me masa urgjente me qellim te sigurimit te rendit publik. Lloj i vecante i vendimit gojor eshte vendimi ne forme te passhenimit ne shkrese qe perbehet vetem nga dispozitivi. 3-Vendimet zakonisht i nxjerr nje organ. Vendimet te cilat i nxjerrin me shume organe perbehen prej dy apo me teper akteve. 4-Vendimet e plota jane ato me te cilat eshte vendosur mbi te gjitha ceshtjet. Ndersa vednimi i pjeshems eshte ai me te cilin eshte vendosur vetem per nje pjese te ceshtjes. Vendimi plotesues eshte ai me te cilin organi vendos per nodnje pjese te ceshtjes per te cilen ka bere leshim.


5-Vendimi i perkoshem eshte ai me te cilin perkohesisht rregullohen ceshtjet e caktuara ne process, ndersa vendimi per ceshtjen kryesore nxjerret pasi qe te perfundoj procesi. Vendimi per ceshtjen kryesore e pris vendimin e perkohshem. 6-Vendimi i perbashket nxjerret kur ne process paraqiten shume persona dhe per te gjithe nxjerret nje vendim. Vendimet gjenerale nxjerren ne rastet kur kemi te bejme me me shume persona shumica e te cileve jane te panjohur per organin. Nxjerrja e vendimeve - Vendimin mund ta nxjerrin organi individual, organet kolegjiale, organet ekzekutive, nderrmarjet dhe institucionet qe ushtrojne autorizime publike ne ceshtjen administrative.Kur vendos organi individual , vendimin e nxjerr eprori i organit. Ndersa kur vendos organi kolegjial pra vendimin e nxjerr vete organi kolegjial.

P-21. Forma dhe pjeset perberese te vendimitSa i perket formes, vednimi zakonisht nxjerret me shkrim. Pjeset perberese te saj jane: hyrja; pjesa urdheruese (dispozitivi), arsyetimi dhe udhezimi per mjetin juridik, emertimi i organit bashke me numrin dhe daten e vednimit, nenshkrimi i personit zyrtar dhe vula e organit. Ne pjesen hyrese te vendimit shenohen: emertimi i organit i cili e nxjerr vendimin, dispozita per kompetencen e ketij organi, emri i pales dhe perfaqesuesit te tij.Ne pjesen urdheruese (dispozitivin) vendoset per lenden ne teresi dhe per te gjitha kerkesat e paleve. Dispozitivi duhet te jete i shkurter dhe konkret. Ne arsyetim shenohet shtjellimi i shkurter i kerkeses se paleve, gjendja e verifikuar faktike, dhe shkaqet qe kane qene vendimtare per nje vendosje te tille.Me udhezim per mjetin juridik pala njoftohet nese kudner vendimit mund te behet ankim, kujt mund ti behet ankimi dhe ne cfare afati. Afati per nxjerrjen e vendimit te shkalles se pare – Me ligj jane percaktuar dy afate per veprim sipas kerkeses se paleve. Afati i pare eshte afati prej nje muaji, nese me ligj nuk eshte caktuar nodnje afat me i shkurter. Ky afat ka te beje me rastet kur para nxjerrjes se vendimit nuk ka nevoj te zhvillohet procesi ekzaminues.Afati i dyte eshte prej dy muaj dhe vlen per te gjitha rastet e tjera.Nese ne vendim jane bere gabime ne emra, numra, shkrime ose llogaritje, gabimet e tilla organi mund ti ndreq me konkluzion dhe per kete ve shenim ne origjinalin e vendimit e po te jete e mundur edhe ne kopjet qe do ti dergohen paleve. Kunder konkluzionit lejohet ankim i vecante.Konkluzioni – Ne proceduren administrative, me konkluzion vendoset per te gjitha ato ceshtje qe kane te bejne me procesin.Konkluzioni iu komunikohet me goje perosnave te interesuar, ndersa me shkrim u lehsohet personave te cilet mund te bejne anikm te vecante kudner ketij konkluzioni.

P-22. Mjetet juridikeMjetet juridike ndahen ne mjete te rregullta dhe te jashtezkonshme juridike. Mjete te rregullta jane ankesa dhe kundershtimi. Mjete te jashtezakonshme juridike jane: perseritja e procedures; ndryshimi dhe anulimi i vendimit lidhur me kontestin administrative; kerkesa per mbrojtjen e ligjshmerise; anulimi dhe prishja ne baze te se drejtes se mbikqyrjes; prishja dhe ndryshimi i vendimit te formes se prere me pelqimin ose kerkeses se pales; prishja e jashtezakonshme dhe shpallja e vendimit te pavlefshem.Mjetet e rregullta juridike – Ankesa


Ankimi eshte mjet juridik kunder vendimit te shkalles se pare, ndersa kunder konkluzionit lejohet ankimi i vecante. Kunder vendimit te shkalles se dyte nuk lejohet ankesa. Te drejte ankimi ka pala, prokurori publik, avokati publik dhe organet e shtetit kur jane te autorizuara me ligj. Afati per paraqitjen e ankimit eshte 15 dite nga dita e dorezimit te vendimit pales. Mirepo me dispozita mund te parashihet edhe afat me i shkurter ose me i gjate. Afati per ankim fillon prej dites se neserme pasi ti dorezohet pales vendimi apo akti administrative. Permbajtja dhe dorezimi i ankimit – Elementet e ankeses jane: numri dhe data e vendimit qe kundershtohet; emertimi i organit i cili e ka nxjerr vendimin; dhe ne cfare pikpamje eshte e pakenaqur pala. Me ankese pala mund te parashtroj edhe fakte apo prova te reja qe nuk jane perdorur ne shkallen e pare.

P-23.Puna e organit te shkalles se pare dhe te dyte lidhur ankimin me Puna e organit te shkalles se pare - Ligji parasheh qe pervec organit te shkalles se dyte , ne lidhje me ankese mund te vendos edhe organi i shkalles se pare, pra ai i cili e ka nxjerr vendimin kunder te cilit drejtohet ankesa, pamarparaysh qe ankesa i drejtohet organit te shkalles se dyte. Organi i shkalles se pare shqyrton se a eshte ankesa e lejueshme, a eshte paraqitur me kohe, dhe a eshte bere nga personi i autorizuar. Nese konstatohet se ankesa nuk eshte ne rregull per nga permbajtja, atehere organi i shkalles se pare vepron ashtu sic vepron me parashtresat formale jo te rregullta (pra e refuzon). Ndersa kur konstaton se ankesa eshte e palejuar, e bere ne kohe jo te duhur apo nga personi i paautorizuar atehere e hudh poshte ankesen. Nese organi i cili e ka nxjerr vendimin e shkalles se pare konstaton se ankesa eshte ne rregull, atehere ceshtjen mund ta vendos ndryshe dhe me vendim te ri ta zavendesoj vendimin i cili eshte atakuar me ankese. Organi i shkalles se pare duhet te vendos ne lidhje me ankesen ne afat pre 15 ditesh nga dita kur e merr ankesen.Puna e organit te shkalles se dyte lidhur me ankimin – Sikurse organi i shkalles se pare, te njejtat autorizime i ka edhe organi i shkalles se dyte i cili e vlereson ankesen si per nga permbajtja ashtu edhe per nga lejushmeria. Organi i shkalles se dyte me vendim e hedh poshte ankesen e parregullt. Organi i shkalles se dyte i hyn vendosjes sipas ankeses neqoftese konstaton se ankesa eshte ne rregull. Organi i shkalles se dyte pas shqyrtimit te ankeses mund te veproj ne dy menyra: 1) ta zgjedh ceshtjen vete; apo 2) t’ia kthej lenden organit te shkalles se pare ne ri-procedim. Organi i shkalles se dyte do ta vendos ceshtjen ne te gjitha rastet pervec kur ne shkallen e pare faktet jane vertetuar ne menyre jo te plote apo gabimisht, kur jane bere shkelje esenciale te rregullave te procedures, apo kur dispozitivi nuk eshte i qarte ose ne kundershtim me arsyetimin.Ligji parasheh rregull qe organi i shkalles se dyte i cili vendos sipas ankeses nuk mund te ndryshoj vendimin ne dem te ankuesit. Kjo do te thote se ne shkallen e dyte palet nuk mund te realizojne me pak te drejta sesa ne shkallen e pare pervec ne rastet drastike. Organi i shkalles se dyte e shpall te pavlefshme vendimin e shkalles se pare nese: verteton se ajo ceshtje nuk mund te zgjidhet ne procesin administrative; se me ekzkekutimin e vendimit do te shkaktohej veper e denueshme sipas dispozitave penale ; nese ekzekutimi i vendimit nuk eshte fare i mundshem; nese eshte nxjerre pa kerkesen e pales; dhe nese permban parregullsi qe e bejne vendimin te pavlefshem. Afati per nxjerrjen e vendimit ne baze te ankimit me ligj eshte parapa te jete me se shumti dy muaj. Ky afat mund te jete edhe me i shkurter por nuk guxon te jete me i gjate se dy muaj. Nese ndodh qe organi te mos vendos mbrenda ketij afati


(te vie deri te heshtja administrative), atehere pala ka te drejte qe te kerkoj mbrojtje me ane te kontestit administrative. Pas ngritjes se kontestit administrative , pala do te kerkoj nga organi qe ne afat plotesues prej 8 ditesh te vendos ne lidhje me ankesen.Me rregull vendimi i shkalles se dyte dergohet permes organit te shkalles se pare, por mundet edhe direct t’ia dergoj pales.

P-24. Karakteri permbarues, definitive dhe i plotefuqishem i aktit administrativeAkti administrative (vendimi ose konkluzioni) qe nxirret ne procesin administrative mund te ekzekutohet atehere kur e merr formen e prere. Vendimi i shkalles se pare e merr formen e prere:kur kalon afati per ankese; 2) posa vendimi ti dorezohet pales, kur nuk ka te drejte ne ankese; 3) posa vendimi ti dorezohet pales, nese ankesa nuk e shtyn ekzekutimin; dhe 4) posa ti dorezohet pales vendimi me te cilin ankesa hidhet poshte apo refuzohet. Vendimi i shkalles se dyte me te cilin eshte ndryshuar vendimi i shkalles se pare, e merr formen e prere 15 dite pasi t’i doreozhet pales. Konkluzioni e merr formen e prere kur kunder atij konkluzioni nuk lejohet ankim i vecante, apo kur lejohet ankimi i vecante i cili nuk e shtyn ekzekutimin. Definitiv eshte ai akt administrative, kunder te cilit nuk ka mjet te rregullt juridik ne procesin administrative. Me akt definitive administrative kuptojme edhe aktet definitive te shkalles se pare kunder te cilave nuk lejohet ankesa. I plotefuqishem eshte ai akt administrative i cili i ploteson keto elemente:1) qe kunder tij nuk mund te paraqitet ankese dhe as te ngritet kontest administrative; 2) se me te ndonje person fiton te drejta te caktuara; 3) se nuk mund te revokohet lirisht (anulohet, ndryshohet apo prishet) pervec ne rastet e parapara me ligj.Zakonisht plotefuqishmeria ka te beje me vendime. Konkluzioni mund te jete i plotefuqishem vetem ai konkluzion kunder te cilit lejohet ankim i vecante.

P-25. Mjetet e jashtezakonshme juridike (Perseritja e procedures; Ndryshimi dhe anulimi i vendimit; Kerkesa per mbrojtjen e ligjshmerise; Anulimi dhe prishja ne baze te se drejtes se mbikqyrjes; Prishja dhe ndryshimi i vendimit te formes se prere me pelqimin ose kerkesen e pales; Prishja e jashtezakonshme; Shpallja e vendimit si i pavlefshem)Perseritja e procedures - Mjet i jashtezakonshem juridik eshte perseritja e procedures. Ky mjet mundeson perseritjen e procedures e cila ka perfunduar me vendim dhe kunder te cilit nuk ka mjet te zakonshem juridik. Procedura e perfunduar me konkluzion apo me pajtim nuk mund te perseritet. Arsyet per perseritjen e procedures jane:

Nese mesohet per fakte te reja apo krijohet mundesia qe te paraqiten prova te reja te cilat do te ndikonin qe te nxjerrej tjeter vendim;

Nese vednimi eshte nxjerre mbi dokumentin e rreme apo thenies se rreme te deshmitarit apo ekspertit;

Nese vendimin e ka nxjerr personi zyrtar i cili eshte dashur te pejahstohet Nese vendimin e ka nxjerr personi zyrtar i joautorizuar i organit competent Nese personi i cili eshte dashur te merr pjese si pale nuk i eshte dhene mundesia


Nese pales nuk i eshte dhene mudnesia qe te perdor gjuhen e vet Nese palen nuk e ka perfaqesuqar perfaqesuesi ligjor ndersa sipas ligjit eshte dashur ta perfaqesoje,

etj.

Afati per perseritjen e procedures mund te jete i natyres subjective qe eshte nje muaj nga dita kur mesohet per arsyet per perseritjen e procedures e i cili fillon te ec prej dites kur vendimi eshte bere definitive;Dhe afati i natyres objective qe eshte 5 vite nga dita e dergimit te vendimit pales. Propozimi per perseritje te procedures i paraqitet organit te shkalles se pare i cili ka vendosur lidhje me ceshtjen.

P-26. Nderrimi dhe anulimi i vendimit lidhur me kontestin administrativeNe proceduren administrative, organit te shkalles se pare i lejohet edhe mundesia qe kunder aktit kunder te cilit eshte ngrit kontesti administrative, vendimin ta ndryshoj ose anuloj. Me kete mjet te jashtezakonshem juridik mund te sherbehen edhe organi i shkalles se pare edhe ai i shkalles se dyte. Per tu perdorur ky mjet i jashtezakonshem juridik duhet plotesuar disa kushte: 1) qe kunder ketij vendimi te mund te ngritet kontesti administrative; 2) qe kontesti administrative te ngritet me kohe-pra ne afat prej 30 ditesh; 3) qe kontesti administrative te mos kete perfunduar; 4) qe te merren ne kosniderim te gjitha kerkesat e padise; dhe 5) qe me ndryshimin apo anulimin e vendimit te mos preket e drejta e cilesdo pale apo personit te trete.

P-27. Kerkesa per mbrojtjen e ligjshmeriseProkurori publik si mbrojtes i ligjshmerise mund te ngris kerkesen per mbrojtjen e ligjshmerise nese plotesohen disa kushte: 1) nese akti administrative eshte i plotefuqishem; 2) nese kudner tij nuk mund te ngritet kontesti administrative; 3) nese mbrojtja gjyqesore lidhur me ate ceshtje nuk eshte siguruar jashte kontestit administrative. Afatet per kete mjet te jashtezakonshem juridik mund te jene te natyres subjective dhe objective.Afati subjektiv eshte nje muaj, ndersa afati objektiv eshte 6 muaj. Kunder vendimit me te cilin refuzohet kerkesa per mbrojtjen e ligjshmerise nuk lejohet ankesa.

P-28. Anulimi dhe prishja ne baze te se drejtes se mbikqyrjesKy mjet i jashtezakonshem juridik njeh 4 raste te anulimit dhe 1 rast te prishjes se vendimit definitive.Rastet e anulimit te vendimit jane: 1) nese vendimin e ka nxjerre organi qe nuk ka kompetence lendore; 2) nese per te njejten ceshtje me pare eshte nxjerre vendimi i formes se prere; 3) nese vendimin e ka nxjerr ndonje organ tjeter pa pelqimin, lejimin apo vertetimin e organit tjeter; dhe 4) nese vendimin e ka nxjerr organi i cili nuk ka kompetence tokesore.Rasti i prishjes se vendimit definitive ne baze te se drejtes se mbikqyrjes mund te behet nese haptazi eshte shkelur ligji material.

P-29. Prishja dhe ndryshimi i vendimit te formes se prere me pelqimin apo kerkesen e palesKur me vendimin e formes se prere pala ka fituar ndonje te drejte, ndersa organi qe e ka nxjerr kete vendim konsideron se nuk eshte aplikuar me rregull ligji material, atehere organi mund te kerkoj qe ta prish ate vendim apo ta ndryshoj ate nese pala e jep pelqimin per kete dhe nese nuk preket ndonje e drejte e personit te trete.


Kushtet qe duhet plotesuar per aplikimin e ketij mjeti te jashteakonshem juridik jaen: 1) qe vednimi te jete i formes se prere; 2) qe pala me ate vendim te kete fituar ndonje te drejte apo ti eshte caktuar ndonje detyrim; 3) qe ne vendim te mos jete aplikuar me rregull ligji material; 4) qe pala te jape pelqimin per prishje; 5) qe me kete te mos preket e drejta e personit te trete.Kete mjet me se shpeshti e perdor organi i shkalles se pare, por mund ta perdor edhe organi i shkalles se dyte, nese ai ka vendosur lidhur me cshtjen. Kunder ketij vendimi lejohet ankesa nese e ka nxjerr organi i shkalles se pare, e nese e ka nxjerr orgni i shkalles se dyte, apo nese vendimi i shkalles se pare eshte bere definitive, atehere nuk lejohet ankesa por vetem mund te ngritet kontesti administrative.

P-30. Prishja e jashtezakonshmeVendimi i ekzekutueshem mund te prishet ne raste te posacme – kur rrezikohet interesi publik, sigurimi publik, qetesia publike, rendi publik, morali publik, apo te menjanohen crregullimet ne ekonomi te cilat nuk kane mundur te menjanohen ndryshe. Ky vendim mund te prishet pjeserisht apo plotesisht. Kete vendim, pervec organit i cili e ka nxjerr, mund ta prish edhe organi i shkalles se dyte . Pala e cila me prishjen e ketij vendimi ka pesuar ndonje dem, ka te drejte qe te kerkoje kompensim vetem te demit real.Shpallja e vendimit si te pavlefshem - Per shkak te shkeljeve te rregullave qe ligji i numeron, nje vendim mund te shpallet i pavlefshem nese:1)nese vendimi eshte nxjerr ne procesin administrative e nuk eshte dashur fare te vendoset ne kete process; 2) kur me ekzekutimin e atij vendimi mund te shkaktohet ndonje veper te demshme sipas ligjit penal;3) kur ekzekutimi i vendimit fare nuk eshte i mundshem; 4) kur vendimi permban ndonje parregullsi si shkak i pavlefshmerise; 5) kur vendimi eshte nxjerr pa kerkesen e pales e ne te cilin me vone pala nuk e ka dhene mendimin e vete. Pasojat juridike te anulimit dhe te prishjes – Me anulimin e vendimit dhe shpalljen e tij te pavlefshem anulohen edhe pasojat juridike qe do te mund ti sillte vednimi i tille. Me prishjen e vendimit nuk anulohen pasojat juridike por behet e pamundur passjellja e metejme e pasojave juridike te vendimit te prishur.

P-31. EkzekutimiEkzekutimi eshte faza e fundit ne procesin administrative. Aktet administrative mund te ekzekutohen vetem pasi te kene marre formen e prere. Te gjitha aktet administrative nuk mund te ekzekutohen. Keshtu p.sh. nese me aktin administrative refuzohet kerkesa e pales atehere ketu nuk ka cka te ekzekutohet.Llojet e ekzekutimeve – Ekzekutimi i akteve administrative zbatohet per te realizuar rivendikimet ne para ose detyrimet jomonetare. Rivendikimet ne para jane ato qe perbehen ne dheniet e caktuara ne forme te parase.Detyrimet jomonetare perbehen ne kryerjen e ndonje veprimi.Ekzekutimin me qellim te plotesimit te detyrimeve monetare e quajme ekzekutim gjyqesor, sepse ne kete lloj te ekzekutimit jane kompetente gjykatat, (me se shpeshti komunale).Ndersa ekzekutimin me qellim te plotesimit te detyrimeve jomonetare e quajme ekzekutim administrative sepse ketu jane kompetente organe administrative. Organet kompetente per zbatimin e ekzekutimit administrative –Eshte rregull e pergjithshme qe ekzekutimin e akteve administrative ta bejne organet te cilat kane vendosur ne shkalle te pare.


Procedura dhe menyra e ekzekutimit te akteve administrative – Ekzekutimi zbatohet kudner personit qe eshte i detyruar ta plotesoj detyrimin.Ekzekutimi zbatohet kryesisht apo me kerkesen e pales. Ekzekutimi gjyqesor zbatohet sipas rregullave mbi proceduren gjyqesore ekzekutive. Para se te fillohet ekzekutimi administrative, organi competent nxjerr kryesisht ose me kerkesen e pales konkluzionin me te cilin lejohet ekzekutimi. Kunder ketij konkluzioni lejohet ankesa organit competent te shkalles se dyte. Ne rastin kur ekzekutimin administrative nuk e zbaton organi i cili e ka nxjerr aktin , atehere ne aktin administrative vihet klauzula e vet ne vendim se ky ka marre formen e prere dhe ia dergon per ekzekutim organit competent. Shtyrja dhe pezullimi i ekzekutimit – Shtyerja e ekzekutimit mund te behet ne keto raste: 1) nese detyrimi eshte kryer; 2) nese ekzekutimi fare nuk eshte i lejueshem; 3) nese ekzekutimi eshte zbatuar kunder personit qe nuk ka detyrim; 4) nese kerkuesi i ekzekutimit ka hequr dore nga kerkesa e vet; 5) nese titulli ekzekutiv eshte anuluar apo prishur.Menyra e ekzekutimit administrative –Ekzekutimi administrative zbatohet me ane te personave te tjere ose me ane te shtrengimit. Ekzekutimi me ane te personave te tjere behet nese detyrimin mund ta permbush edhe ndonje person tjeter perderisa i ekzekutuari nuk e zbaton fare apo nuk e zbaton ne teresi. Ekzekutimi me shtrengim zbatohet ne keto raste: 1) nese i ekzekutuari ka per detyre te lejoje apo shtrengoj dicka e ai vepron ne kundershtim me kete; 2) nese object i ekzekutimit eshte veprimi i te ekzekutuarit te cilin veprim ne vend te tij nuk mund ta zbatoj tjeterkush. Ekzekutimi me qellim te sigurimit – per sigurim te ekzekutimit, ekzekutimi mund te lejohet edhe para se vendimi te merr formen e prere. Kunder konkluzionit i cili nxjerret per sigurimin e ekzekutimit lejohet ankese e vecante, mirepo ankese kunder konkluzionit me te cilin eshte caktuar ekzekutimi me qellim te sigurimit nuk e shtyn zbatimin e ekzekutimit. Konkluzioni i perkoshem per sigurimin – ky konkluzion zbatohet kur ekziston detyrimi i pales e ajo pale e ka ne posedim pasurine ku duhet te behet ekzekutimi dhe ekziston rreziku qe ajo pale vete apo ne marreveshje me personin e trete te pengoj ekzekutimin. Ne raste te tilla pra organi competent mund te nxjerr konkluzion te perkohshem para se ta nxjerr vendimin.

P-32. Kontesti administrativeKontesti administrative ne te vertete eshte vazhdim i procedures administrative. Kur organi competent e perfudnon procesin administrative, pra kur e nxjerr vendimin definitive, e kunder te cilit vendim pala eshte e pakenaqur dhe nuk ka mundesi qe te perdor mjetin e rregullt juridik (ankesen), atehere krijohet kontesti apo konflikti ne mes te asaj pale dhe organit kompetent. Pala ne keto raste ka te drejte qete kerkoj qe ate kontest ta zgjedh gjykata kompetente , perkatesisht qe gjykata te vertetoj ligjshmerine e vendimit te cilin e ka nxjerr organi administrativ e me te cilin vendim ajo nuk ehste e kenaqur. Kontesti administrativ mund te krijohet edhe nese organi competent (prokurori publik, avokati publik, etj) konsideron se me aktin administrativ eshte shkelur ligji ne favor te pales e ne dem te bashkesise shoqerore apo insititucionit. Llojet e kontestit administrativ – Ekzistojne dy lloje te kontestit administrativ: 1) kontesti mbi ligjshmerine e aktit administrativ dhe 2) kontesti mbi jurisdiksionin e plote. 1.Kontesti administrativ mbi ligjshmerine e aktit administrativ – Ndoshin raste kur organet kompetente, gjate procesit administrativ, te nxjerrin akte administrative individuale jo te ligjshme. Akte te tilla mund te nxjerren si ne shkallen e pare ashtu edhe ne shkallen e dyte. Kontesti administrativ mund te ngritet kunder vendimeve te shkalles se pare vetem pasi qe ato te behen definitive, pra te marrin formen e prere dhe kur kudner tyre pra nuk mund te paraqitet


mjeti i rregullt juridik. Objekt i kontestit administrativ pra eshte ligjshmeria e nje akti e jo zgjidhja e ceshtjes administrative.2.Kontesti administrativ i jurisdiksionit te plote - per dallim nga kontesti administrativ mbi ligjshmerine e aktitku object i kontestit ishte ligjshmeria e nje akti, tek kontesti administrativ i jurisdiksionit te plote object eshte vertetimi ne teresi i situates idnividuale juridike. Ketu pra gjykata nuk e shqyrton vetem ligjshmerine e nje akti, por hyn edhe me thelle, sepse e shqyrton edhe pershtatshmerine e tyre. Me kete rast te kontestit administrativ, gjykata mundet qe ta mbeshtes, ta ndryshoj apo ta prish ate vendim. Jane te njohura disa lloje te kontestit administrativ te jurisdiksionit te plote: I pari eshte ai ne te cilin gjykata perpos qe vendos per ligjshmerine e aktit administrativ, vendos edhe per kompensimine demit te shkaktuar me ekzekutimin e vendimit apo per kthimin e sendeve te marrura me ekzekutimin e vendimit administrativ. I dyti eshte rasti ne te cilin gjykata vete e zgjedh ceshtjen administrative (zgjidhje meritore). Ne kete rast gjykates pra i eshte lene mundesia qe perpos qe e anulon vendimin administrativ, ai vete te vendos dhe ta zgjedh ceshtjen administrative. Kjo behet per shkak te ekonomizimit te procesit. I treti rast eshte se gjykate ne kontestin administrativ mundet te vendos edhe ne rastin e “heshtjes administrative”, kur organi pra nuk nxjerr vendim pas skadimit te afatit e as pas skadimit te afatit plotesues. Llojet e tjera te kontestit administrativ – Kontestet administrative ndahen edhe ne konteste subjective dhe objective, apo ne konteste paraprake dhe plotesuese.Kontest administrativ subjektiv quajme qte kontest te cilin e ngrit personi fizik apo juridik per shkak se i eshte shkelur nje e drejte subjective. Kontesti administrativ objektiv eshte ai kontest kur behet fjale per shkeljen e te drejtes objective, pra per vertetimin e ligjshmerise se aktit administrativ.Kontest administrativ paraparak quajme ate ne te cilin gjykata e vendos ceshtjen administrative te cilen me pare nuk e ka vendosur organi competent (pra ne rastet e hesjtjes administrative).Kontest administrativ plotesues eshte ai kur gjykata vendos pas nxjerrjes se aktit administrativ ne procesin administrativ.

P-33. Ngritja e kontestit administrativKontesti administrativ mund te ngritet vetem kunder aktit administrativ dhe ate te akteve administrative definitive, e qe keto me se shpeshti jane akte qe i nxjerr organi i shkalles se dyte. Thame se mund te ngritet edhe kudner vendimeve te organit te shkalles se pare nese kudner atyre vendimeve nuk mund te perdoret mjeti i rregullt juridik – ankesa.Palet ne kontestin administrativ – Pale ne kontestin administrativ jane paditesi dhe i padituri, e ne kushte te caktuara edhe personi i interesuar. Padites ne kontestin administrativ si rregull eshte personi i cili nuk eshte i kenaqur me aktin definitive te nxjerre ne procesin administrativ. Ky person mund te jete individi apo personi juridik. I paditur ne kontestin administrativ eshte ai subject i cili e ka nxjerre aktin administrativ me te cilin paditesi nuk eshte i kenaqur dhe i cili vendim pra kudnershtohet me padi. Personi i interesuar ne kontestin administrativ eshte ai person ndaj te cilit anulimi i vendimit drejteperdrejte do te shkaktonte dem. Ky person gjithmone gjendet pra ne anen e organit.Menyra e ngritjes se procesit administrativ – padia- Kontesti administrativ ngritet me padi. Padia paraqitet ne afat prej 30 ditesh prej dites se dergimit te aktit administrativ pales e cila e paraqet padine. Ne rastet kur nuk dergohet akti administrativ, atehere ky afat eshte 60 dite. Nuk


ka kontest administrativ pa padi, sepse kontesti administrativ mund te ngritet vetem me iniciative te pales e jo edhe kryesisht apo sipas detyres zyrtare.Padia mund te dorezohet drejtperdrejte dhe me ane te postes. Padia mund te deklarohet edhe me goje ne procesverbal. Kur padia dorezohet me ane te postes, ajo dorezohet ne formen urgjent ,sepse dita e dorezimit urgjent te padise konsiderohet sikur te ishte dorezuar padia drejtperdrejte ne gjykate.Padia medoemos duhet te permbaje: emrin, mbiemrin, adresen, profesionin e paditesit apo selise se organit juridik; pastaj aktin administrativ kudner te cilit eshte drejtuar padia; dhe kerkesen e caktuar per tu kthyer sendi apo kompensuar demi nese kjo kerkohet. Heqja dore nga padia – Paditesi mund te heq dore nga padia tere kohen derisa te merret vendimi. Me heqjen dore nga padia gjykata e pezullon proceduren me vendim. Procesi do te nderpritet edhe kur organi gjate kontestit administrativ nxjerr akt te ri administrativ (p.sh e ndryshon apo anulon aktin administrativ qe ka te beje me kontestin administrativ). Veprimi i padise ne ekzekutimin e aktit administrativ – Per dallim prej ankeses ne procesin administrativ, padia ne kontestin administrativ nuk e ndalon ekzkeutimine aktit administrativ te kontestuar. Mirepo me perjashtim, ne disa raste, padia mundet qe te shtyj ekzekutimin. Veprimi shtyes i padise mund te jete obligues dhe fakultativ. Veprimin obligues te shtyerjes padia e ka ne rastin kur ekzekutimi i aktit te kontestuar administrativ do ti shkaktonte dem te rende dhe te papermiresueshem paditesit.Veprimin fakultativ te shtyerjes padia e ka ne disa raste, kur kete e lejon interesi publik.

P-34. Procedura sipas padiseProcesi paraprak – Ne kete faze konstatohet se a eshte paraqitur padia ne rregull sa i perket permbajtjes se saj, pastaj a eshte paraqitur me afat, a eshte e lejueshme dhe a e ka paraqitur personi i autorizuar. Kur konstatohet se jane plotesuar te gjitha keto kushte, atehere veprohet sikurse me parashtresat e tjera administrative. Nese konstatohet se padia ka te meta, atehere ftohet paditesi qe mbrenda afatit te caktuar ti menjanoj keto te meta, ne te kunderten gjykata mund ta hedh poshte padine si jo te rregullt. Si padi me kohe konsiderohet padia e cila eshte paraqitur ne afat prej 30 ditesh prej dites se pranimit te aktit te kontestuar. Padia parakohshme eshte ajo e cila paraqitet para skadimit te afatit per nxjerrjen e aktit administrativ e kjo zakonisht ndodh me rastin e heshtjes administrative. Procesi i rregullt (deri ne nxjerrjen e aktgjykimit) –Ne kete faze veprohet sipas padise dhe vertetohet ligjshmeria e aktit administrativ, perkatesisht vertetohet arsyeshmeria e padise dhe nxirret vendimi perkates. Ne kete faze te procesit gjykata mundet ta zgjedh edhe vete ceshtjen. Poashtu ne kete faze gjykata mundet te anuloj aktin administrativ pa ia derguar padine per pergjigje pales kundershtare nese ai akt permban te meta esenciale. Nese gjykata as nuk e anulon e as nuk e hedh poshte padine, atehere ia dergon nje kopje te padise per pergjigje pales se paditur. Kjo pale pastaj duhet qe ne afat me se paku prej 8 ditesh e me se shumti prej 30 ditesh duhet te pergjigjet ne padi. Ne kontestet administrative seancat mbahen me dyer te mbyllura, por perjashtimisht mund te mbahet edhe seanca verbale nese per kete paraqitet nevoja. Per dallim prej procedures administrative, ne kontestin administrativ, mungesa e pales nga seanca verbale nuk mund te cmohet si heqje dore nga kerkesa sepse kjo nuk e pezullon punen e gjykates. Menyra e vendosjes se kontestit – Ne kontestin administrativ gjykata mund te anuloj padine dhe aktin administrativ te kontestuar apo padine ta refuzoj si te pabaze. Akti administrativ mund te kundershtohet si per shkak aplikimit jo te drejte te se drejtes materiale ashtu edhe per shkak te aplikimit jo te drejte te se drejtes formale (rregullat e procesit). Ne rastin e anulimit te aktit


administrativ gjykata mundet lenden t’ia kthej organit ne riprocedure apo vete ta vendos ceshtjen administrative. Gjykata do ta vendos vete ceshtjen ne keto raste: 1) nese perseritja e procedures para organit competent do te shkaktonte ndonje dem te madh i cili veshtire se do te ndreqej; 2) nese eshte e qarte se gjendaj faktike ndryshonnga ajo qe eshte vertetuar ne procesin administrativ; 3) nese ne te njejtin kontest eshte anuluar njehere akti administrativ e organi competent nuk ka vepruar sipas aktgjykimit.Vendimi i gjykates ne kontestin administrativ – Kontesti administrativ vendoset me aktgjykim i cili shpallet menjehere pas perfundimit te shqyrtimit verbal. Pervec aktgjykimeve gjykata ne kontestin administrativ nxjerr edhe vendime ne forme te aktvendimeve, vecmas kur vendos per ceshtjet sekondare. Aktgjykimi perkatesisht aktvendimi permban: emertimin e gjykates; emrin dhe mbiemrin e kryetarit te kolegjit, anetareve te kolegjit dhe te procesmbajtesit; emrin e paleve dhe perfaqesuesv e te tyre; shtjellimin e objektit te kontesit; diten kur eshte shpallur aktgjykimi perkatesisht aktvendimi; dispozitivin i cili duhet te jete i ndare nga arsyetimi; arsyetimin dhe udhezimin per ankim.

P-35. Kontesti administrativ ne rastin e heshtjes se administratesNe praktike rastet me te shpeshta te aplikimit te ketij instituti jane kur organi i shkalles se dyte lidhur me ankimin e pales nuk ka nxjerre vendim ne afat prej 60 ditesh prej dites se dorezimit te atij akti, ndersa nuk e ka nxjerr ate as ne afatin plotesues prej shtate ditesh prej intervenimit te pales. Ky institut eshte i mundshme edhe kur hesht organi i shkalles se pare por vetem atehere kur ndaj vendimit te organit te shkalles se pare nuk eshte e lejaur ankesa.

P-36. Mjetet juridike ne kontestin administrativSi ne cdo procedure edhe ne proceduren administrative ekzistojne mjetet e rregullta dhe te jashtezakonshme. Si mjet i rregullt eshte vetem ankesa.Ankesa – Ligji mbi kontestet administrative nuk e ka cekur se kush ka te drejte ne paraqitje te ankeses kunder vendimeve te procedures administrative, por para se te gjithash keta jane paditesi i cili eshte i pakenaqur me vendimin, organi vendimi i te cilit eshte anuluar, si dhe personat e interesuar qe mund te kene cilesine e pales. Afati per paraqitjen e ankeses eshte 15 dite prej dates se pranimit te vendimit.Mjetet e jashtezakonshme juridike – jane: 1)perseritja e procedures; 2) kerkesa per rishqyrtim te jashtezakonshem te vednimit gjyqesor; dhe 3) kerkesa per mbrojtjen e ligjshmerise. 1.Perseritja mund te kerkohet ne afat prej 30 ditesh (afati subjektiv), nga dita e dergimit te vendimit kunder te cilit pala paraqet kerkesen por me kusht qe ate shkak nuk ka mundur ta perdor gjate procesit. Pasi te kaloj koha prej 5 vitesh prej plotefuqishmerise se vendimit, perteritja nuk mund te kerkohet (afati objektiv).Gjykata do te perseris procesin e perfunduar ne keto raste: Nese pala meson fakte te reja apo krijon mundesi per prova te reja; nese vendimi ka ardhur si pasoje i vepres penale te gjyqtarit apo punetorit ne gjykate; nese dokumenti ne te cilin bazohet vendimi eshte fals apo eshte ndryshuar fals; nese personit te interesuar nuk i eshte mudnesuar qe te marre pjese ne kontestin administrativ.Padia per perseritjen e procedures duhet te permbaje: aktgjykimin ose aktvendimin e nxjerre ne process perseritja e te cilit kerkohet; bazen ligjore te perseritjes dhe provat; rrethanat se padia eshte paraqitur ne afatin ligjor; dhe ne cilin vellim propozimi i aktgjykimit apo aktvendimit.


2. Kerkesa per mbrojtjen e ligjshmerise mund te paraqitet kudner vendimeve te plotefuqishme te gjykates nese me vendim te tille eshte shkelur ligji ne fuqi (kerkesen per mbrojtjen e ligjshmerise mund ta beje prokurori publik).

P-37. Karakteri i detyrueshem i aktgjykimitSipas ligjit, aktgjykimet e gjykates ne kontestet administrative jane te detyrueshme per organet. Kur gjykata e anulon aktin kunder te cilit ka filluar kontesti administrativ, atehere lenda kthehet ne gjendje te meparshme ashtu sic ishte para se te nxirrej akti administrativ. Nese sipas karakterit te ceshtjes qe ka qene object i kontestit, duhet qe ne vend te aktit te anuluar te nxirret akti tjeter , atehere organi competent ka per detyre qe ta nxjerr ate pa zvarritje dhe ate jo me vone se 30 dite nga data e dergimit te aktgjykimit.Poashtu pala mund te kerkoj nga gjykata qe meritorisht ta vendos ceshtjen edhe ne rastin kur organi ne afatin e caktuar prej 30 ditesh nuk e nxjerr aktin e ri administrativ apo nuk e nxjerr aktin ne ekzekutimin e aktgykimit te nxjerre sipas padise pershkak te heshtjes administrative. Nese organi nuk e ka nxjerr aktin edhe pas afatit prej 7 ditesh nga kjo kerkese, pala mund te kerkoj nxjerrjen e aktit nga gjykata qe ka nxjerre aktgjykimin e shkalles se pare.

SHKRIM AKADEMIK


Dr. Ferat PolisiAss. Bujar Zulfiu

SHKRIM AKADEMIK

Ekzistojneë 5nivele për krijimin e ideve rreth shkrimit akademik:1. Niveli i marrjes së dijes2. Niveli i interesimit3. Niveli i vlersimit4. Niveli i eksperimentimit dhe 5. Niveli i pranimit

Sipas politikanit francez Detokovid vetëm shkrimi akademik dhe vetëm nëpërmes një gazete mundet të vendoset në të njëjtën kohë në 1000 mendje e njejta ide.

Për ta materializu idenë në bazë të shkrimit akademik nevojitet:1. Teknologjia e medies2. Organizimi i medies dhe3. Njerëzit e medies

Teknologjia e medies - është një proces i vecantë i cili nevojitet për shpërndarjen e opinionit ku më parë bëhet prodhimi i disponueshëm.


Organizimi i medies - është mënyra e institucionalizimit e cila ka edhe strukturën hierarkiketë botuesve.Njerëzit e medies - janë gazetarët, botuesit, redaktorët, fotografët, stafi teknik, pronarët etj.Eseja përshkruese - sqaron pyetjet Pse?, Si?, Kur? dhe Ku? P.sh. një ese përshkruese për një pemë sqaron se kur piqet, ku në cilat vende e kshtu me radhë.Eseja e vlerësimit - përshkruan dhe shpjegon një ngjarje për nga rëndësia, vlera e sajë dhe ndikimi.Eseja bindëse- autori e merr një temë të caktuar në atë temë nëpërmjet dëftimit merr anë (pozicionohet) dhe e përmban atë temë me statistika, mendime të eksperteve dhe argumente tjera apo dëshmi.

KOLOKFIUMI I -I-1. Cka kuptojmë me shprehjen shkrim dhe komunikim?

Shkrimi është formë komunikimi dhe përfshin një dhënës, një marrës dhe një hapsirë bosh në mes, e cila duhet mbushur. Gjatë komunikimit me shkrim ne kemi vetëm një lëndë të parë, fjalët, dhe vetëm një ndihmës për t’i organizuar ato në mënyrë të logjikshme, pikësimin. Nuk mundë ti përdorim as tonin e zërit, as buzëqeshje, as shkelje syri a ngrysje vetullash, as lëvizje duarsh as koke, sic bëjmë shpesh në mënyrë të pavetëdijshme kur flasim.2. Cka kuptojmë me fazën e të shkruarit dhe me fazen përgaditore të punës?

Të gjithëvë na ndodhë që të lëmë një detyrë për të shkruar dicka, kemi provuar atë shtysën e mbrendshme që krijohet kur afati i dorëzimit ofrohet, dhe përbrenda na gërryen ndjenjat e fajita. Kjo shtysë na bën që të ulemi e të hedhim dicka në letër. Ajo që shkruhet, duhet të jetë menduar me kujdes dhe jo një mendim i nxituar i rastit. Përpara se të planifikojmë të shkruajmë, nuk do të ishte ide e keqe të planifikojmë kohën që na duhet për të shkruar, në mënyrë që ta bëjmë punën ashtu si duhet.3. Shpjego mbi të redaktuarit e tekstit (materialit)?

Për t’i bërë ndryshimet e duhura të përmbajtjes dhe pastaj korrektimit, fillimisht tekstit të shkruar i bëhet një redaktim. Redaktimi është një process rishikimi që ka të bëjë me anën e përmbajtjes dhe me anën gjuhësore të një shkrimi. Redaktimi që ka të bëjë me anën shkencore, është redaktim shkencorë, ndërsa rishikimi i anës gjuhësore quhet redaktim gjuhësor dhe bëhet nga redaktorë të Shtëpive botuese.


4. Cka kuptojme më esenë?

Eseja është hartim ku trajtohet ndonjë cështje e shkencës, kulturës ose jetës shoqërore me një notë të thellë subjektive. Përmes esesë autori paraqet qëndrimin e vetë ndaj një cështje shkencore, kulturore ose artistike. Prejardhja e esesë vjen nga Franca. I pari e përdori filozofi e moralisti Mishel Montenji.5. Shpjego mbi nocionin eseja treguese?

Qëllimi i këtij lloj eseje është që të tregojë dhe të ilustrojë në formën e një historie, duke komunikuar me një ide, një ndjenjë, ose të dyja bashkërishtë. Eseja terguese flet për një ngjarje apo veprim të caktuar dhe në kohë të caktuar. Eseja ka fillimin, brendinë dhe përfundimin. Lexuesit më tepër i interesonë mesi, apo përmbajtja, pasi aty më tepër paraqiten konfliktet dhe përfshihet esenca e ngjarjes. Konflikti është pjesa më kryesore e esesë terguese.6. Cfarë kuptojmë me nocionin eseja shpjeguese?

Ky lloj eseje mund të krijohet në gjashtë modele zhvillimi: eseja e procesit, e shembullit, klasifikimit, përkufizimit dhe shkak pasoja. Eseja shpjeguese i drejtohet një lexuesi pak më të zgjedhur, i cili kupton më tepër në fushën e shkencës, kulturës dhe fenomeneve tjera shoqërore. Eseja shpjeguese, vecmas ajo me shembuj, mund të strukturohet midis dy alternativave; deduksionit dhe induksionit. E para nënkupton lëvizjen e mendimit nga e përgjithshmja te e vecanta dhe e dyta nënkupton të kundërtën pra, nënkupton lëvizjen emendimit nga e vecanta në të përgjithshmën.7. Shpjego mbi nocionin eseja e krahasimit-kontrastit?

Eseja e krahasimit-kontrastit është një shpjegim i shkurtër, e cila trajton dy tema ose dy aspekte të së njejtës temë. Eshtë një model retorik që përdoret gati në të gjitha disiplinat p.sh; të krahasojmë dy përmbledhje poetike të të njejtit autor, të krahasojmë karakterisikat e dy politikanëve, dy partive politike, dy kryetar shtetesh etj. Përmes krahasimit autori shpjegon ngjajshmëritë e dy temave. Përmes kontrastit shkruesi e esesë shpjegon edhe dallimet dhe vecorit midis dy temave. 8. Shpjego mbi nocionin eseja bindëse?

Qëllimi i kësaj eseje është që të bindë lexuesin që të pranojë dhe të veprojë sipas ideve të autorit. Këtu bindja tenton të jetë më e fuqishme se shpjegimi. Kjo e bën lexuesin të pranoj idetë e autorit rreth një fenomeni të caktuar. Eshtë përgjegjësi e përshkruesit që të jetë sa më bindës dhe të pranohen propozimet e tij nga lexuesi. Ky lloj i esesë fillon me një propozim, pa të cilën eseja do të dalë e dobët. Ideja duhet të paraqitet e plotë dhe e qartë. Duhet autori të largohet nga idetë e përgjithësuara, se atyre s’ua var kush veshin, në përgjithësi më lehtë dështohet.

9. Cfarë kuptojmë me Memoaret?

Rrjedh prej frëngjishtes memoire që do të thotë kujtim. Kur një personalitet me relevance më të madhe në jetën shoqërore rrëfen për një ngjarje të rëndësishme që kanë ngjarë në kohën e vet, në të cilat ai ka marrë pjesë aktive dhe si dëshmitar i tyre, ai sajon memoaret, këto memoare, studiuesve të ardhshëm u shërbejnë si shkrime letrare-shkencore për një kohë të


caktuar. Memoare shkruajnë njerëzit që kanë luajtur rol të rëndësishëm në ngjarjet historike të kohës, si: burra shtetesh, diplomat, general etj. Nga më të njohurit do ti përmendim memoaret e Jul Cezarit, Sen Simonit, Vinston Cercilit, Mihal Gramenos etj.10. Cfarë kuptojmë me nocionin autobiografia dhe fejtoni?

Njerëzit që e shkruajnë jetën e vet, ai lloj shkrimi quhet autobiografi. Autobiografia është vështirë të shkruhet, se personat e kanë vështirë të jenë objektiv për shkrimin e jetës së tyre. Ne botë kemi një varg autobiografish nga njerëz eminent e me vlera të përherëshmë e të përbotëshme. Nga ato mundë të përmendim:” Fëmijëria, djalëria dhe rinia”e L.Tolstojit autobiografia e M.Gorkit, C.Dikensit, C.Darvinit. I.Cankarit,.Fejtoni – rrjedh nga fjuha frënge feuilleton që do të thotë nënfletë. Fejtoni trajton çështje të ndryshme nga lëmitë e ndryshme shkencore apo nga artet. Me fjalën fejton kuptojmë edhe rubrikën e një gazete, fletore të rezervuar për një lëmi të caktuar shkencore apo nga jeta shoqërore letrare, ose politike. Në letrat shqipe fejtone kanë shkruar herët: Faik Konica, M.Grameno etj.

KOLOKFIUMI I -II-

11. Shpjego mbi Disertacionin?

Disertacioni- është një punim shkencor ku trajtohet dhe studiohet gjërësisht një problem I shkencave ekzakte apo shoqërore. Disertacioni mbrohet para komisionit të përbërë nga ekspert të lëmit të caktuara pranë një institute shkencor ose të një fakulteti përkatës. Kjo mbrojtje bëhet pasi studiuesi të kët kryer tërësisht provimin shkencor, apo disertacionin. Pas mbrojtjes së disertartacionit studiuesi merr titullin magjister ose doctor I shkencave të një dege të caktuar shkencore. Disertacioni i ri sjell kontributine duhur në përparim të shkencës. Kjo është rëndësia thelbësore e një disertacioni.12. Cështë punim kërkimor?

Punimi kërkimor është një lloj shkrimi akademik, që kërkon një nivel hulumtimi më abstract dhe më të thëll se zakonisht.13. Si vlerësohen burimet e kërkimeve shkencore?

Është e rëndësishme që student, para se të përdor burimet për punimin e tij, të vlersoj besueshmërinë e materialeve. Pëe këtë mundë të përdoret si udhëzues listë-kontrolli i mëposhtëm:

1) Autori: Autoriteti i vet autorit është kritëri më i mirë për të gjykuar mbi besueshmërin e një burimi. Nëse është i njohur dhe i respektuar, studenti mund të ndjehet i sigurt se vepra e tij do të ketë vlera.

2) Botuesi: Sa më i dëgjuar dhe i njohur të jetë botuesi apo shtëpia botuese, aq më e besueshme do të jetë vepra.


3) Data e botimit: Kjo është me rëndësi kur kërkimi bëhet mbi një temë e cila ka pasur zhvillime të reja. Për këtë arsye, sa më e vonshme data e botimit, aq më e freskët do të jetë përmbajtja.

4) Numri i botimeve: tregon se nënndarjet e tjera bëhen me an të sistemit dhjetor ku, cdo njesi dhjetore tregon një tjeter nënndarje të përgjithshme. Kësaj i shtohet një numër vepre apo autori vka bën që veprat të dallohen në cfardolloj klasifikimi.Numri i veprës konsiston në inicialin e mbiemrit të autorit dhe një seri numrash.

14. Shpjego mbi lidhëzat e tekstit?

Mjetet për kohezionin e tekstit janë disa: lidhëzat e tekstit, përsëritja, rimarja e fjalëve, zëvendësimi I një emir me përëmra ose, përgjithsisht, I një fjale me fjalë të tjera etj. Lidhezat e tekstit dallojnë prej lidhëzave që përdoren Brenda periudhave në dy tipare: nga funksioni dhe nga pozicioni në tekst. Lidhëzat e tekstit lidhin midis tyre periudha ose fjali të pavarura që ndahen me pikë, pra njesi tekstore. Nga pikpamja e rendit, lidhëzat e tekstit mund të dalin në të tria pozicionet: më shpesh ato dalin në krye të fjalive të pavarura ose të periudhave, por shum prej tyre hasen edhe në mes dhe në fund të fjalës.Lidhëzat e tekstit bëjnë të mundur kalimin e “butë” nga një fjali e paragrafit në tjetrën ose nga një paragraph I teksiti ne tjetërin.

Ato mund të shprehin:

1. Referim prapa ose përpara në tekst: siç kemi parë, sjç u tha më sipër, lart, siç do të shohim, sipas agjencive të lajmeve, sipas njoftimit të ... etj.

2.Përgjithësim: në përgjithësi, përgjithësisht, përfundimisht, domethënë etj.

3.Lidhje shkak-pasojë: në këtë mënyrë, për pasojë, pra, prandaj si rrjedhim, si përfundim, dhe atëherë, dhe kështu etj.;

4.Raporte kohore ose vendore: ndërkaq, tani, pastaj, më përpara, më prapa, më vonë, herët a vonë, më pas, në të njëjtën kohë elj.; më poshtë, më sipër, në këtë pikë, lidhur me këtë etj.

5.Krahasim: kështu që në të kundërt, në të njëjtën mënyrë, në mënyrë të ngjashme, përveç kësaj. 6. Kundërshti ose lejim: por, megjithatë, mirëpo, nga njëra anë, nga ana tjetër, nga kjo pikpamje, në të kundërtën, përderisa pavarësisht nga, gjithsesi, edhe pse etj.

7.Shtim dhe intesifikim: madje, së pari, së dyti..., në radhë të parë..., përvec kësaj, për më tepër, ende, përsëri,gjithashtu, përfundimisht, në të vërtetë;

8.Hyrje dhe ilustrim: kështu, për shembull, për ilustrim.

15. Cka kuptojmë me shprehjen Koherenca dhe Uniteti?

Një pjesë e shkruar që të kuptohet lehtë nga lexuesi, duhet të jetë koherente dhe të ketë unitet. Uniteti i punimit arrihet duke organizuar me kujdes mendimet në paragrafë. Uniteti i punimit nuk nënkupton koherencë. Koherenca mund të arrihet nëpërmjet disa teknikave si: përdorimit të fjalëve apo frazave lidhëse (p.sh. nga ana tjetër, për më tepër, gjithsesi, për më tej), përsëritjes së fjalëve, mendimeve apo frazave kyçe, përdorimit të strukturave gramatike paralele, përdorimit të


vazhdueshëm të këndvështiimeve të ngjashme, si edhe organizimit logjik të informacionit dhe argumenteve. Është koherenca që e lejon lexuesin pasi është bindur se çdo mendim apo ide ka lidhje logjike në mes vete për një përkapje të përafërt p.sh. dhe, por, pasi, as.,.as, ende, sërish apo kështu që.16. Cfarë kuptojmë me titujtë dhe nëntitujtë?

Në ato raste ku punimi ndahet në kapituj, autori mund të titullojë secilin prej tyre "Kapitulli..." të ndjekur nga numri përkatës romak. Kjo fjalë qendërzohet në pjesën e sipërme të faqes dhe, nën të, vendoset titulli i kapitullit me germa të vogla (germa e pare duhet e madhe). Pavarësisht nga metoda që përdoret, secili kapitull duhet të nisë në një faqe të veçantë me një titull përmbledhës dhe tërheqës. Nëse titulli është i gjatë, ai duhet të ndahet dhe të qendërzohet në formën e një piramide me kulm poshtë. Nuk l^idoren shenja pikësimi përveçse pikëpyetje apo pikëçuditëse, në raste Itt rralla.Vendosja e nëntitujve do të varet nga numri i nënndarjeve në çdo kapitull. Nëse autori përdor vetëm një grup nënndarjesh, nëntitulli vendoset në kufi me fletën dhe pjerrtëzohet. Nëse do të ketë një nënndarje tjetër, atëherë nënndarja e parë do të qendërzohet dhe pjerrtëzohet, ndërsa e dyta vendoset në kufirin e majtë të faqes.17. Shpjego mbi anketimet dhe intervistat?

Në anketime ose intervista duhet të mbahen parasysh dy parime të rëndësishme. E para, i intervistuari duhet ta dijë qëllimin e intervistës dhe se si do të përdoret ajo. Nuk është keq që përpara se të bëni intervistën të hartoni një përmbledhje ,të shkurtër të qëllimeve tuaja, në mënyrë që njerëzit të jenë të informuar paraprakisht. Po kështu, njerëzve me të cilët bëni intervista të gjata ose që kanë dhënë ndihmesë të ndjeshme në hartimin e raportit tuaj, është mirë t'i dërgoni një përmbledhje të përfundimeve të raportit, pasi ta keni mbaruar.Çështja e dytë, është ajo e konfidencialitetit. Në qoftë se dikujt i del emri në raport, duhet patjetër të merret më parë leje prej tij. Është praktikë e zakonshme që të intervistuarve dhe të anketuarve u vihen numra ose emra të rremë për të ruajtur konfidencialitetin e tyre. Megjithatë, edhe në këtë rast, përsëri duhet t'u merrni leje personave që u citohen fjalët në raportin tuaj.18. Shpjego mbi nocionin struktura e ligjerimit?

Struktura e ligjërimit është shumë e rëndësishme. Në shumë aspekte, ajo është shumë e ngjashme me strukturën e raportit me shkrim. Një shprehje e vjetër thotë: "Tregoju çfarëdo të thuash, thuaje, pastaj tregoju çfarë the". Pra, nja hyrje, një zhvillim dhe një mbyllje. Por ka një ndryshim. Në ligjarim mbyllja është shumë e rëndësishme. Duke qenë se çështjet zakonisht paraqiten të renditura sipas rëndësisë, mungesa e një mbylljeje të fuqishme dhe mbresëlënëse, do të bënte që dëgjuesit lë të mbanin mend vetëm pikat e fundit, ato me rëndësi më të vogël. Ndaj ligjëruesi e ka për detyrë të theksojë edhe një seri punimesh mundësisht të formuluara pak më ndryshe se në fillim dhe të bëjë një mbyllje që të mbetet në kujtesën e dëgjuesit dhe pse jo,edhe të duartrokitet.19. Cfarë kuptojmë me Plagjiarizmin?

Sipas Departamentit të Humanitetit, përdorimi i ideve apo fazave që paraqesin idetë e të tjerëve si idetë tona, qoftë kjo e qëllimshme apo nga pakujdesia, është një ofendim serioz që


njihet si plagjiaturë.Nese autori do ti shënonte numrin e faqeve dhe emrin e autorit nuk do të konsiderohej plagjiaturë.20. Shpjego mbi citimet?

Gjatë mbajtjes së shënimeve, studenti ka mbledhur të dhëna nga disa burime. Ndërsa shkruan punimin, ai duhet të përcaktojë cilat dhe sa nga citimet e mbledhura do të përdorë. Meqenëse ndjehen të paaftë për të shprehur idetë po aq mirë sa edhe autori origjinal, studentët mund të dorëzohen lehtë e të citojnë pa ndërprerje. Kjo do të thotë punë pa mend, pasi citimet e gjata e bëjnë punimin tepër të mërzitshëm dhe aspak origjinal. Është më mirë pra, që sidomos citimet e drejtpërdrejta, të përdoren me mjaft kursim.Vendimi se kur duhet cituar duhet të merret nga vetë studenti, por ky mund të ndjekë disa udhëzime duke marrë parasysh llojin e citimit dhe kontekstin në të cilin do të përdoret. Pjesa duhet të citohet kur ndryshimet në frazë do të shkaktonin keqkuptime. Për më tepër, studenti duhet të shmangë citimet duke filluar nga faqja e parë e tekstit, u caktohen numra arabë të qendërzuar nëpjesën e sipërme të faqes dhe të mbyllur mes dy vijash. Numrat e faqeve nuk vendosen në ato faqe ku fillojnë kapitujt, duke përfshirë edhe faqe si "Bibliografia" apo "Shtojca". Këtu, numri i faqes qendërzohet në fund të faqes.


SOCIOLOGJIA POLITIKE

Dr. Metush SulejmaniAss. Farije Ramadani


Historia dhe zanafilla e Sociologjisë

Si shkencë e vecantë, sociologjia zyrtarisht njihet aty nga fundi i shekullit të 19. Ajo u shkëput si shkencë e veçantë në atë kohë nga Filozofia, Shkencat ekonomike,Etnografia. Zanafila e krijimit të saj si shkencë është e lidhur ngushtë me zhvillimet e shoqërisë qytetare në Europën e shekullit të 19. si dhe me industrializimin progresiv. Mendimtarët e hershëm dhe ato të mesit të shekullit të 19. si Henri de Saint-Simon, Karl Marx, Herbert Spencer, edhe sot e kësaj dite llogariten si mendimtarët klasik të sociologjisë.

Emërtues i sociologjisë ishte shkencëtari francez Auguste Comte me librin e tij (Système de politique positive, ou Traité de sociologie, instituant la religion de l'humanité, 4 Bde., 1851-1854).

Përkufizime

Nga shpjegimi i kuptimit dhe i përmbajtjes se sociologjisë buron edhe vetë përkufizimi i saj. Disa nga këto përkufizime janë:

"Sociologjia është studim i jetës së grupeve shoqërore" (Earl Babbie, 1983) "Sociologjia është studim sistematik i shoqërisë njerëzore" (John Macionisin & Ken

Plummerin, 1998) "Sociologjia është shkencë, në kuptimin që ajo nënkupton metodat sistematike te studimit

dhe vlerësimit te teorive nën driten e fakteve dhe argumenteve logjike" (Anthony Giddens) "Sociologjia është një studim sistematik i jetës shoqërore, grupeve shoqërore dhe shoqërive,

me theks te veçantë në shoqëritë moderne,Ndarja e Sociologjisë

Sociologjia në një ndarje të thjeshtë ndahet në:

Sociologjia e përgjithshme

Temat kryesore të Sociologjisë së përgjithshme janë psh: Veprimi social,Interaksioni social, Shkëmbimi social,Ndryshimi social, Mobiliteti social, Struktura sociale,Pushteti, Hegjemonia, Elitat, Grupet, Rolet sociale, Klasat, Socializimi etj.Sociologjitë e veçanta

Ndër më të rëndësishmet nga sociologjitë e veçanta janë: sociologjia e Punës, sociologjia e Familjes, sociologjia Politike , sociologjia juridike. Nga diferencimi i vazhdueshëm edhe i vet sociologjisë ,dita ditës formohen edhe sociologji të tjera të veçanta.

Metodat Sociologjike


Numëri i madhë i instrumenteve metodike të sociologjisë empirike ndahet si vijon:

Metodat Kualitative

Metodat Kuantitative

Metodat Historiko-Krahasuese(komparative)

Shumë shpesh përdoren kombinime të këtyre 3 Metodave (Metodat mixe/të përziera).

Sociologë të rëndësishëm

Auguste Comte

Émile Durkheim Vilfredo Pareto Ferdinand Tönnies Georg Simmel

Max weber

Sociologjia politike.Nga një pikëpamje e gjerë, çdo lloj sociologjie është politike. Megjithatë në një kuptim më të ngushtë teknik, analizat e shkencave politike mund të ndihmonin në drejtime të rëndësishme si roli i identiteteve në veprimin politik, teoritë e përfaqësimit, sjelljet elektorale dhe politike në përgjithësi, konfliktet sociale, etj

Lënda dhe metoda e sociologjisë politike Ndryshimet shoqërore dhe sociologjia politikeShoqëria njerëzore cdo hërë është në zhvillim dhe cdo herë ndryshohet. Ky ndryshim është rezyltat I nevojave dhe kërkesave të njeriut I cili cdo her lufton dhe bën përpjekje për realizimin e tyre. Ndryshimet e medha shoqëror, qofshin ato të karakterit ekonomik ,politik, kulturor etj, cdo here I zbulojn dobësit dhe mangësit e shkencave shoqërore. P.sh : Revulucioni borgjez francez si dhe revulucioni industrial I zbuluan mangësite e shoqerive të atilla duke bërë presion për zhvillimin e shoqërisë ne frymën e atyre ndryshimeve. Nga shkencat shoqërore në

http://sq.wikipedia.org/wiki/Skeda:Auguste_Comte2.jpg

http://sq.wikipedia.org/wiki/Skeda:Emile_Durkheim.jpg

http://sq.wikipedia.org/wiki/Skeda:Vilfredo_Pareto.jpg

http://sq.wikipedia.org/wiki/Skeda:Ferdinand_Toennies_Bueste_Husum-Ausschnitt.jpg

http://sq.wikipedia.org/wiki/Skeda:Simmel_01.JPG

http://sq.wikipedia.org/wiki/Skeda:Max_Weber_1894.jpg


shenjestër vehet vecanërisht shkenca e politikës e cila tregon kufizim për hulumtimin e fenomeneve të reja politike.

Lënda e sociologjisë politikeHulumtimet shkencore kanë treguar se përcaktimi dhe diferencimi I lëndës së sociologjisë politike nuk është edhe aq I lehtë. Faktorët dhe kushtet të cilat ndihmojnë ne përcaktimin e lëndës së sociologjisë politike jane këto: 1.Lënda e sociologjis politike nënkupton gjithëcka që është në ndonjë lidhje me politikën: instutucionet politike, proceset politike , jeta politike . 2.Bazën e lëndës së sociologjise politike e paraqesin aspektet parciale të jetës politike që kan të bëjnë me sferën normative dhe ato reale.3.Në mesin e hulumtuesve të parë të rëndësishëm në sferën e sociologjisë politike , vend të rëndësishëm ka zënë hulumtimi I dukurive patologjike ne jetën politike sic është burokratizmi dhe oligarkizmi I intitucioneve më të rëndësishme politike.4.Gjatë hulumtimit të lëndës së sociologjise politike nuk është shmangur as përcaktimi dhe qasja formaliste..Kështu që të studiuarit e organizatës shtetërore si dhe organizatave tjera të rëndësishme politike kane fituar vendë prioritare te disa mendimtarë.Sugjerohet që shteti në totalitet të jetë baza e lëndës së sociologjise politike duke u bazuar ne atë se kështu do ti gjejnë të gjitha përgjigjet relevate nga qështjet më të rëndësishme mbi fenomenet politike. M.Lipset, M.Diverzhe ,R.Aron etj, nisen nga premisa se shteti është faktori kryesor I orientimit të zhvillimit të tërsishëm të bashkësisë shoqërore .R.Aroni shkon edhe më tutje dhe thotë se shkenca politike është vetem kaptinë politike e sociologjisë. Moris Diverzhe në librin e tijë “Sociologjia Politike” lëndën e sociologjisë politike e përcakton sit ë vecantë duke e ndërlidhur me fuqinë politike.Analiza e qëndrimeve të nryshme kontraverze mbi lëndën e sociologjisë politike rezulton në dy konkludime:Sociologjia politike nuk mundë të radhiten ne asnjë nga ketto lëndë sepse sfera e hulumtimeve të sociologjisë politike gërshetohet me sfera të shumta të shkencave shoqërore.Sociologjia politike si shkencë jodogmatike duhet të zhvillohet ashtu që pandërprerë të gjurmojë për lëndën e vet në frymen e zhvillimeve shoqërore. Zbulimi I subjektit, shkakun dhe funksionin dhe politikës në mardhëniet reale shoqerore dhe në ate kuadër edhe aspektet e ardhmërisë së politikës, hynë në sferën e lëndës së sociologjisë politike.M.Diverzhe tregonë për varshmërinë e sajë prej një varg faktorësh e në rendë të parë nga faktori ekonomik duke konstatuar se ai ndiko fuqishëm si në formimin ashtu edhe në realizimin e fuqisë politike.Definimi I lendës së sociologjisë politike nga ana e Luis Kozerit ka elemente të përbashkëta me M.Deverzhenë. Lënda e sociologjisë politike sipas tijë përfsjinë shkaqet dhe pasojat e shpërndarjes së fuqisë shoqërore në dhe mes shoqërive.R.Bendiks dhe S.M.Lipset kanë qasje tjetër metodologjike për përcaktimine e lëndës së sociologjisë politike.Ata e ndajnë sferën e sociologjisë dhe I nxjerrin ato më të rëndësishmet : zgjedhjet në shoqëritë e paricipimit polotik, opinion public dhe qëndrimet, byrokracia dhe


oligarkia, ideologjia e lëvizjeve politike dhe grupet e interest. Për keta fuqia politike nuk është në plan të parë nuik është hulumtim politico-sociologjik por një kategori e nxjerrur pasuese.Lënda e sociologjisë politike do të përfshinte hulumtimet e ndqrvarshmërisë së fënomeneve sociale dhe politike.Themelore janë: shkaqet dhe kushtet shoqërore në të cvilat vije deri te lindaj dhe veprimi I fenomeneve politike; funksioni shoqërorë I mardhënieve udhëheqëse politike; perspektiva shoqërore e politikës – shoqërorizimi I funksioneve të saja.Sociologjia politike I hulumton dukuritë më të mëdha politike të cilët kanë ndikim në zhvillimin afatgjatë të shoqërisë.

Mardhënia e sociologjisë politike me shkencat tjeraPërcaktimi I kufijve të të sociologjisë politike bëhet atëher kur përcaktohet raporti mes shkencave të cilat kanë ngjajshmëri në lëndën dhe qasjen metodologjike, sic janë: sociologjia e përgjithshme, historia politike, filozofia politike dhe shkencat politike.1.Sociologjia e përgjithëshmë nuk është në të njejtën fushë në krahasim me sociologjin politike dhe sociologjive tjera. Sociologjia e përgjithëshmë I studion ligjëshmëritë themelore të shoqërisë në totalitet, kurse fenomet politike nuk I hulumton në formë të vecantë por në globalitet së bashku me fenomenet tjera.2.Historia politike I studion faktet qenësore dhe ligjshmëritë e zhvillimit politik të shoqërisë. I përshkruan dhe I klasifikon sipas natyrës dhë kronologjisë së tyre duke mos hyr thell në rrënjet e tyre sociale.Sociologjia politike nuk do të mundej të funksionojë pa një material të sistematizuar politiko- historic.3.Sa I përket sociologjisë politike dhe filozofisë politike ëshrtë pak më e vështirë që ato të ndahen.Në lëndën e filozofisëe politike, parimet, legjitimiteti I udhëheqejes në shoqëri praqesin esencën e sajë.4.Më së vështiri ëshrtë që të vehet kufi me ssociologjisë politike dhe shkencave politike.Lëndët e tyre mbi hulumtimin e politikës shpeshë hër identifikohen.Në shumë pinime të R.Aronit M.Diverzhes e të tjerëvë, terminet Shkenca politike Sociologjia politike janë synonime.Disa te tjerë dallimin mes sociologjisë politike dhe shkencës politike e shohin në gjerësinë e sferës hulumtuese si dhe në karakterin e tyre .Sociologet Lipset dhe Bendiks mendojnë që sociologjia politike hulumtimet e saja I fillon nga shoqeria që të vërtetohet se si ndikon në shtet.Shkenca politike në lëndën e vet e ka sferën politike dhe ndikimin bazik të sajë në shoqëri.Ajo e studion statikën dhe dinamikën e politikës si sferë e vecante shoqërore.Lipseti dhe Nojmani gjithnjë e më tepër insistojnë në strukturat shoqërore si faktorë qenjësorë për formimin e politikës

Gjeneza dhe zhvillimi I sociologjisë politike Më së shpeshti mbretërojnë mendimet se sociologjia p[olitike u paraqit dhe u zhvillua në shtatëdhjetë vitet e fundit sepse në atë kohë erdhi deri te qasja sociologjike e hulumtimit të dukurive politike dhe në këtë aspect ka ardhur deri te themelimi I sociologjisë politike.Disa sociology mendojne se ndarja e dukurive politike ndaj atyre shoqërore ka filluar ka mesi I shekullit XIX , në bazë të të cilit vjenë deri te hulumtimi I vecante I sferës politike. Në këtë kohë mundë të arsyetohen ndryshimet, lëvizjet dhe paraqitjet e proceseve të reja politike që I kanë


ndihmuar zhvillimit te sociologjisë politike.Kjo kohe e përfshinë formimin e shoqërisë klasore ku klasa sunduese për ta arsyetuar dhe mbajtur sundimin e tyre I krijon organizatat politke.Qysgh në kohën antike Aristoteli I jep analizat e para mbi kushtëzimin e dukurive politike nga faktorët shoërorë, situatat shoqërore janë ato të cilat mundësojne lindjen dhe kunstituimin e shkencave te tjera.Ogis Konti thot se pikërishtë turbulrncat dhe priblemet shoqërore janë ato të cilat mundësuan paraqitjen e sociologjisë su sghkence e përgjithëshme shoqërore.Moris Diverzhe tregon në atë se “Fryma e ligjeve” e Monteskiut praqet datën më të rëndësishme mbi zhvillimin e sociologjisë politike.Mirëpo pra kësaj vepre edhe “sundimtari’ I Makiavelt fuqishëm ka ndikuar në paraqitjen e analizave të këtilla politico-sociologjike.Faktori tjetër që ka ndikuar në zhvuillimin e hulumtimeve politico-sociologjikeka qenë edhe revulucioni borgjez farncez si dhe revulucioni industria. Luis Kozer me të drejtë konstaton se shkenca e politikës vëmendjen e koncentron në pjesën e dukshme të brëgut politik kurse sociologjia politike koncentrohet në pjesët nën ujiore. Evropianët fillojne ti japin bazat e analizave të mardhënjes shoëria dhe politika ku mundë të ceken Marksi, Dirkemi, Veberi etj.

Metodat dhe metodologjiaKonstituimi I metodave hulumtuese në sociologjinë politikePolitka si sferë specifike e veprimtarisë njerzore përvec metodave të veta apo të adaptuara shpeshëhërë ka nëvojë të huazojë edhe metoda dhe teknika tjera nga shkencat tjera si: drejtësia, sociologjia, filizofia, psikologjia sociale etj. Cdo shkencë përmbanë dy elemente mes veti të ndërlidhura dialektikisht: lëndën dhe metodat. Metoda e një shkence është mënyra e hulumtimit të cilën ajo (shkenca) e aplikon për ta hulumtuar dhe njohur lëndën e vetë. Cdo shkencë e zhvillon një metodë specifike të veten, procedura të veta të vecanta dhe instrumente hulumtuese. Paraqitja e gnoseologjisë e cila merret me mundësinë e njohjes së realitetit objektiv, mundësoi që të diskutohet mbi principet, format dhe kriteriumete njohjes njerzore, e mundësoizhvillimin e epistemologjisë si pjesë më e ngushtë e njohjes, e cila meret me bazat logjike, mundësitë dhe principet themelore të njohjes shkencore. Metodologjia si disciplinë logjike e cila I hulimton metodat, e sistematizonë dhe e vlerëson përvojën hulumtuese të një shkence.Ne sociologji egzistojnë më tepër lloje të metodave me ndihmën e së cilave hulumtohen dukuritë shoqërore dhe shoqëria në tërsi.Në fillim paraqitet përpjekja e kopjimit të metodave të shkencave natyrore dhe kjo rrymë quhet drejtimi positivist I cili e hudhë spekulimin metafizik dhe orijentohet kah hulumtimi empiric dhe përcaktimi positivist I fakteve ( Ogist Konti, Herbert Spenseri, Xhon Stjuart Mili, Emil Dirkemi etj.)Konti përparsi I jep mtodës se të vërejturit mbi jetën e tërësishme shoqërore si procedur themelore metodologjike në sociologji. Dirkemi pajtohet me atë se rregulla e prë dhe themelore metodologjike është të vërejturit (observacioni) I fakteve shoqërore si sende dhe se metoda comparative më së tepërmi I përgjigjet sociologjisë. Sipas Veberit dukurit


shoqërore nuk mundë në mënyrë shkencore të hulumtohen në të njejtën mënure sic hulumtohen dukurit natyrore sepse në ato faktori kryesorë është vetë njeriu. Prandaj detyra kryesore e sociologjisë është pra se gjithash ta kuptoj përmbajtjen e sjjelljeve individuale si element I tërësisë shoqërore.

Principet qënjësore të metodës së Marksit janë këto:-e para, materializmi në analizën e shoqërisë niset nga ajo që bazën material të ekzistencës shoqërore e përbëjnë mardhëniet e n jerëzve në sistemin e prodhimit. Qenja njerëzore e përcakton vetëdijen shoqërore e jo e kundërta.- e dyta, shoqëria dhe dukuritë shoqërore vërehen në dimenzionin e tyre historic, e kanë fillimin, zhvillimin dhe fundin e tyre. Në shoqëri nuk ka asgjë të të përjetshme dhe të pandryshyeshme.- e treta, pikpamja që njeriu është qenje vepruese dhe krijuese I cili përmes praktikës shoqërore e krijon vetëveten dhe botën e vet shoqërore.- e katerta, sqarimi shkencorë ndërlidhet me jetën praktike.Metodologjia, vecanarishtë lidhja esenciale e sajë mëe teoritë sociologjike shëndrrohet në teknikë të hulumtimit. U paraqiten sociografia, sociometria dhe rryma tjera metodologjike të bazuara në idenë që të maten dukuritë shoqëroredhe zhvillohen shumë procedura dhe instrumente hulumtuese matëse (metodat statistikore, anketat, intervistat, testet, sjkallat, formula matematikore etj.)

Llojet e metodave sociologjike Në sociologjinë bashkëkohore përdoren lloje të ndryshme të metodave,teknika hulumtuese dhe instrumente. Klasifikimi I metodave mundë të kryhet sipas kriteriumeve të nryshme. Psh, në metoda teknike, metoda të vecanta dhe të përgjithshme- gjenerale.

Metodat ndihmëse teknikeMetodat ndihmse teknike paraqesin procedura të llojllojshme operative, teknika dhe instrumente të cilat mundësojnë që një princip i caktuar metodologjik të aplikohet ndaj lëndës së hulumtimit. Në sociologjinë politike më së shpeshti aplikohen disa metoda ndihmse teknike të huazuara nga sociologjia e përgjitshme siç janë: të vërejturit, eksperimenti anketa dhe intervista, metoda monografike, metoda dhe teknika statistikore, analiza e përmbajtjes etj

Të vërejturitMetoda e të vërejturit apo observacioni është njëra prej metodave më të vjetra,më të thjeshta apo primitive porë në anën tjetër edhe metodë më bashkëkohore e hulumtimit shkencorë e cila luan rol të madh në shkencat shoqërore e veçanrisht në sociologji. Shkenca fillon me të vërejturit dhe në fundë prap i kthehet të vërejturit për ta rrumbullaksuar dhe përfunduar hulumtimin shkencorë. Njëra prej atyre shkencave ku përdoret metoda e të vërejturit është edhe sociologjia. Para se të flitet për të vërejturit është me rëndësi të flitet dhe të dihet se cilat janë burimet e kësaj metode në sociologji. Pra egzistojnë disa burime prej të cilave do ti cekim tri: 1.Njërën prej burimeve të të vërejturit sociologjik boshkëkohor e hasim në traditën hulumtuese të Etnologjisë dhe Antropologjisë sociale.


2.Burimi i dytë i të vërejturit bashkëkohorë sociologjik është Patologjia sociale.Pra me këtë formë të vërejturit janë studjuar grupet dhe individët të cilët janë marrë me dukuri devijante: alkoholizmi, narkomania, prostitucioni,kriminaliteti etj. 3.Burimi i tretë që ka ndikuar në të vërejturit sociologjik është psikologjia sociale dhe veçanrisht të studjuarit socio-psikologjik të grupeve të vogla. Të vërejturit i thjeshtë është formë e të vërejturit të cilën e praktikon gati sejcili njeri e cila është pa plan dhe pa parapregatitje të cilën e praktikojnë njerzit e theshtë. Kurse të vërejturit shkencorë si formë e procesit njohjes është të vërejtur i organizuar,i planifikuar dhe metodik. Karakteristikat e të vërejturit shkencorë janë : -organizimi -karakteri metodik -preciziteti dhe -objektiviteti.Të vërejturit apo observacioni me formën e sajë descriptive në përgjithsi,është njohje direkte shqisore e realitetit. Egzistojnë lloje të ndryshme të të vërejturit në aspektin metodologjik psh: 1. Të vërejturit me pjesëmarrje ose të vërejturit participues 2.Të vërejturit sistematik dhe 3.Të vërejturit në kushte eksperimentale. Për të vërejturit me pjesmarrje, sipas Goldit kjo formë i ka katër lloje të të vërejturit gjegjësisht katër lloje të mardhënjeve shoqërore:1.Të vërejturit ku hulumtuesi është pjesëmarrës i plotë ku rrethi nuk ka dijeni për pjesmarrjen e tij. Psh nëse hulumtuesi don ta hulumtoj ndonjë ndërmarrje ai është në mesin e punëtorve dhe askush nuk dine për këte. 2.Të vërejturit ku hulumtuesi mundë të jetë pjesëmarrës vrojtues kurë ai në atë rreth e merrë ndonjë rol mirpo rrethi e dine se ai përveç asaj ai ka edhe rolin e vrojtuesit. 3.Të vërejturit kurë hulumtuesi është në cilsinë e vrojtuesit pjesëmarrës që dallohet nga forma e dytë sepse në formën e dytë dominon roli praktik kurse këtu dominon roli vrojtues observues. 4.Forma e të vërejturit ku hulumtuesi është në cilsinë e vrojtuesit të pastërt.Të vërejturit me pjesëmarrje i ka këto përparsi sepse në aspektin teorik është i dobishëm: 1.Në hulumtimet eksperimentale dhe 2.Shërben si mjet për depërtimin e hulumtuesit në disa grupe shoqërore inerte të mbyllura psh,grupi i kriminelve,disa sekte fetare,grupe ilegale politike etj.. Nga e gjith kjo që u tha mund të themi se të vërejturit është metodë e mbledhjes të të dhënave mbi dukuritë qofshin ato natyrore apo shoqërore me anë të vërejturit shqisorë direct.

Kufizimet dhe vështirsitë e të vërejturit të dukurive shoqërore

Të vërejturit si formë e njohjes shkencore përveç anëve positive ka edhe anë negative apo kufizime gjatë grumgullimit të materialit empirik sepse me të vërejturit observohen vetëm:

1.Dukuri apo përmbajtje të dukurive të cilat janë aktuale dhe të cilat egzistojnë apo paraqiten gjat të vërejturit. . Psh, nëse një dukuri observohet duhet dijtur se kjo dukuri ka lidhje me të

kaluarën , të tanishmen dhe të ardhmen e atij fenomeni.2.Të vërejturit është i përshtatshëm veçanrisht për përshkrimin e anëve të jashtme të


dukurive.3.Kufizimi i të vërejturit qëndron edhe në ate që grumbullimi i dukurive mbi proceset e gjata zhvillimore bëhet shum ngadal dhe e gjith kjo ndërlidhet me spontanitetin e atyre

dukurive.

Anketa dhe intervistaNë sociologjinë bashkëkohore anketa dhe intervista janë një nga procedimet metodologjike më të shpërndara për hulumtimin e një numri të caktuar të dukurive shoqërore. Anketa është procedim metodologjik e cila me anë të një pyetsori me shkrim grumbullon të dhëna dhe informata të caktuara, kurse intervista është procedim metodologjik e cila përmes një komunikimi verbal mundëson grumbullimin e të dhënave dhe informatave për të cilat hulumtuesi ka interesim. Anketa dhe intervista më së shpeshti përdoren për hulumtimin e karakteristikave demograiike të popullatës, të grupeve të ndryshme shoqërore, të qëndrimeve, të mendimeve dhe sjelljeve të individëve apo grupeve , hulumtohen qëndrimet dhe mendimet e grupeve dhe shtresave shoqërore. Më së shpeshti përdoren këto lloje të anketave dhe intervistave në varshmëri nga lloi i pyetsorit: 1.Pyetsorë i lirë,kur anketa ose intervista ofron mundesi që i anketuari lirisht të pergjigjet. 2.pyetsori me pyetje të mbyllura, kur i anketuari pergjigjet me pergjigje të shkurtra po ose jo. 3.pyetsori i persëritur e cila perseritet në intervale caktuara kohore me grupin e njejtë të anketuareve me qellim që të percillet ndryshimi në qëndrimet dhe mendimet e tyre 4.pyetsori i thelluar i cili aplikohet në formen e pergjigjeve të lira me qëllim që të sqarohen disa mendime dhe qëndrime të pa qarta.Në sociologjinë politike anketa dhe intervista mund të gjejnë përdorim të gjërë në hulumtimin e atyre aspekteve të së drejtës të cilat janë në kuadër apo jashte shkencave politike.

Metoda monografike dhe teknikat statistikoreMetoda monografike, siç tregon edhe emri i saj, paraqet përshkrim të disa dukurive shoqërore, të tërsive ose fenomeneve komplekse.ajo ëdhtë metodë e cila praktikohet në shumë shkenca. Për aplikimin e kësaj metode paraprakishtë është e nevojshme të bëhet selektimi i dukurisë nga mjedisi kompleks shoqrorë. Përparsitë e kësaj metode janë në mundësitë që dukuritë shoqërore të hulumtohen në tërësinë e tyre ashtu siç paraqiten në realitetin objektiv, kurse anët negative shprehen kurë dukuritë verehen të izuluara nga mjedisi më i gjërë shoqërorë.Teknikat statistikore(metodat dhe procedimet që i zhvillon statistika) praktikohen me gjersi të madhe edhe në shkencat sociologjike. Metodat statistikore mundësojnë përcjelljen e një numri të madh të dukurive dhe fakteve shoqërore nga lloji i njejtë me qëllim që të përcaktohen disa rregulla apo lidhëshmëri. Me metodat dhe teknikat statistikore vetëm kryhet grumbullimi i të dhënave, deri dikund edhe përpunimi të tyre , por jo edhe analiza dhe sintesa.

Analiza e përmbajtjes


Analiza e përmbajtjes është njëra nga metodat më bashkëkohore e cila aplikohehet në shkencat sociologjike. Kjo metodë është ndërtuar nga idea që realiteti shoqërorë si strukturë komplekse e elementeve tjera, jetonë dhe egziston me ndihmën e komunikimeve të llojllojshme. Në sistemin komunikativ përdoren simbole të llojeve të ndryshme. Komunikimi simbolik është karakteristika qensore e jetës shoqërore. Një komunikim i atillë realizohet përmes gjuhës ( të folurit dhe fjalës së shkruar), gazetës, programit radio televiziv, librit, romanit, përmes çdo libri të shkruar, dokumentit, dokumenteve politike, shenjës komunikative, fjalimit të politikanit apo personalitetit publik. Çdo komunikim simbolik përmbanë këto elemente:1. Burimi i porosisë apo i informatës

2. Pranuesi i porosisë 3. Përmbajtja e porosisë 4. Mjeti për përcjelljen e porosisë (kanali) dhe 5. Efekti i porosisë

Dhënsi dhe marrësi i porosisë thjeshtë janë individ ose grupe apo institucione shoqërore. Zhvillimi i strukturës shkencore dhe tekniko-teknologjike të shoqërisë bashkëkohore mundësonë që në komunikimin simbolik të përdoren shumë mjete të reja komunikuese (radioja, telefoni, televizioni, sateliti, interneti etj). .Analiza e përmbajtjes mundë të kuptohet si metodë mbi klasifikimin dhe kuantifikimin e porosive të ndryshme verbale dhe jo verbale në kuptimin më të gjërë të fjalës, sipas karakteristikave të tyre formale dhe përmbajtësore në përputhshmëri me rregullat e përgjithshme të përcaktuara më parë. Analiza e përmbajtjes është metodë sociologjike. Përmbajtja e komunikimit simbolik studjohet në mënyrë objektive, sistematike dhe kuantitative.

Hulumtimi objektiv i një përmbajtje (gazeta, libri, dokumenti, fjalimi etj,) arrihet me anë të një sistemi të kategorive me ndihmën e të cilave shumë sociolog duke e analizuar të njejtën përmbajtje do të vijnë deri te konkludimet e ngjajshme apo të njejta.Hulumtimi sistematik i përmbajtjes do të thotë të mos nxirren elemente të rastësishme porë me anë të një sasie të mirfilltë metodike të përfshihet e tërë përmbajtja e porosisë. Supozimi dhe baza e hulumtimit kuantitativ është analiza kualitative. Analiza kualitative e përcakton natyrën e dokumentit dhe në atë kuptim për sociologjinë politike qensore është që ai të jetë politik apo i lidhur me politikën.

Metodat e veçanta

Metodat e veçanta sociologjike shërbejnë për zhvillimin e fazës së dytë të hulumtimit. Pas grumbullimit të të dhënave me ndihmën e metodave të veçanta fillon faza e përpunimit të tyre. Në këtë pjesë të hulumtimit më së shpeshti përdoren këto metoda: klasifikimi, matja, komparacioni si dhe metodat e njohura logjike: indukcioni,dedukcioni, analiza dhe sinteza të cilat përdoren gati në të gjtha shkencat.

Klasifikimi- është metodë e veçantë i cili mundësonë të zbulohet rendi mes dukurive dhe të dhënave me qëllim që të vërehen disa ligjshmëri, karakteristika dhe mardhënie korelative.


Matja–është klasifikim më preciz e cila mundëson më saktësisht që të përshkruhen dukuritë, karakteristikat dhe cilësitë e tyre.Metoda komparative –është një procedim i veçantë në hulumtimet sociologjike dhe politike. Komparacioni mundëson që një madhësi e caktuar apo lloje të të dhënave të vehen në mardhënie krahasuese me të dhënat e ngjajshme, metoda komparative mundësonë: dukuritë shoqërore të krahasohen me dukuritë tjera të ngjajshme apo të ndryshme.

Metodat e përgjithshme (gjenerale)Analiza dhe sinteza shkencore, si dhe zbulimi i ligjeve të caktuara, lidhjen e tyre me sistemin teorik, bazohen në metoat e përgjithshme –gjenerale. Në sociologjinë bashkëkohore janë ndërtuar disa metoda të përgjithshme të cilat themelohen mbi sistemet teorike koherente mbi shoqërinë: marksizmi, funkcionalizmi, strukturalizmi, pozitivizmi etj. Me metodën e përgjithshme fillon dhe mbaron çdo hulumti shkencorë. Aplikimi i metodave ndihmse-teknike dhe të veçanta, formulimi i hipotezave, përpunimi i të dhënave, interpretimi i tyre në një konkludim të caktuar teorik, nuk mundë të realizohet përderisa nuk bazohet në metodën e përgjithshme-gjenerale.

Idetë mbi shoqërinë dhe politikën në botën antike dhe mesjetë

Disa mendimtarë thonë se mendimet mbi shoqërinë janë të vjetra aqë sa është e vjetër edhe vetë shoqëria njerëzore. Prandaj do të kishte qenë më e saktë nëqoftëse thuhet se mendimet e sistematizuara mbi shoqërinë dhe fenomenet e saja datojnë prej kohrave kurë u bë ndarja e mirëfilltë e punës, në punë fizike dhe mendore, si rezultat i një zhvillimi më të lartë të forcave prodhuese që solli deri te diferencimi klasorë i shoqërisë njerëzore. Për paraqitjen e shkencës politike dhe sistemit politik vlenë të theksohen tre momente: idetë e paraardhsve të këtyre shkencave, idetë e paraardhësve të teorive politike dhe shkollave politike. Mundë të konstatojmë se zanafillën e shkencës politike dhe sistemit politike i hasim në filozofinë antike greke ide të cilat vazhdojnë pastaj me filozofinë e historisë deri në konstituimin e shkencave politike. Pikërisht pikëpamjet mbi shoqërinë në Greqinë antike ishin shumë më origjinale se sa ato në Lindjes së lashtë. Kushtet dhe rrethanat që u krijuan në Greqinë e atëhershme e veçanrisht shkalla më e lartë e zhvillimit të forcave prodhuese që e ndihmoi ndarjen e shoqërisë në skllevër dhe skllavopronarë. Parakushti i dytë ishte vetë organizimi i jetës shoqërore në Greqinë e atëhershme, ku polisi si shtet i vogël me disa mijëra banorë paraqiste një bashkësi autonome të njerëzve të lirë në të cilin zhvilloheshin të gjitha proceset jetësore e në radhë të parë ato ekonomike dhe politike. Problematika e shoqërisë dhe e organizimit politik të asajë shoqërie erdhi në shprehje në periudhën antropologjike të filozofisë dhe kulturës greke e cila filloi me sofizmin. Vlera historike e kësaj periudhe qëndron në begatinë e shqyrtimit të të gjitha problemeve shoqërore. Në mendimin filozofik grek tema më të preferueshme që kishin të bëjnë me njeriun dhe shoqërinë ishin: mardhëniet në mes njeriut si individ dhe grupit shoqërorë ose bashkësisë, shteti dhe regjimi politik, familja, e drejta, normat që e mundësonin jetesen në grupë ose bashkësi, pronësia, disa aspekte të pabarazisë përfshirë këtu edhe disa segmente të pabarazisë klasore (stratifikimi social) etj.


Ndër mendimtarët më të rëndsishëm që e trajtuan problematikën shoqërore ishin sofistët si psh, Protagora, Gjorgjia, Hipia, Prodiku, Trazimahu, Kalikleu etj, të cilët njëheri ishin edhe mendimtarët më të rëndësishëm të periudhës antropologjike. Sofistët ishin të parët që në një farë mënyre e orientuan filozofinë greke antike nga dimenzioni i natyrës në studimin e shoqërisë njerëzore dhe fenomeneve të saja. Sofistët përveç që i kushtonin një rëndësi të veçantë retorikës, ata llogariten edhe si themelues të gramatikës dhe logjikës. Në pikëpamje teorike sofistët janë të parët të cilët kanë kundruar disa çështje me rëndësi nga jeta shoqërore siç është çështja mbi të drejtën natyrore, mbi marrëveshjen (kontratën) shoqërore, mbi orgjinën historike të njeriut etj. Sipas sofistëve shtetin e krijuan njerëzit dhe ai nuk ka prejardhje hyjnore. Pra sipas tyre njerëzit e krijuan shtetin që ta mbrojnë më mirë interesin dhe jetën e tyre. Këto qëndrime të sofistëve janë me një rëndësi të veçantë për zhvillimin e shkencave politike dhe sociologjike duke e afirmuar idenë se shoqëria u paraqitë si rezultat i kontratës shoqërore dhe e aktualizuan çështjen e të drejtës natyrore. Sipas këtij koncepcioni njerëzit fillimisht kanë jetuar në gjendje parashtetërore, ku vlente e drejta natyrore. Sa i takon të drejtës natyrore te sofistët hasim në dy pikëpamje. Sipas pikëpamjes së parë gjendja natyrore karakterizohet nga konfliktet permanente ndërmjet njerëzve dhe kursesi nuk ishte gjendje ideale dhe e mirëqenies. Sipas konceptit tjetër pikërisht gjendja natyrore është gjendje e barazisë, e lirisë dhe e mirëqenies.Çëahtja e tretë e rëndësishme për teoritë e ardhshme sociologjiko-politike që hasen te sofistët është roli i forcës në zhvillimin e shoqërisë.

Pikëpamjet socio-politike të Platonit dhe Aristotelit mbi shoqërinë

Mendimi filozofik grek mbi shoqërinë dhe fenomenet politike, kulmanicionin e vet e arrinë me Platonin dhe Aristotelin. Platoni i cili kishte një prejardhje aristokratike, që qartë vërehet në qëndrimet e tia ndaj rregullimit politik, me një këmbëngulësi të shprehur e kundërshtoi botëkutimin e sofistëve mbi formimin e shtetit. . Sipas Platonit njrëzit në pamundësi që ti plotësojnë nevojat e shumta janë të detyruar të bashkohen, të tubohen në një vendë, në një vendbanim të përbashkët dhe ashtu dhe në këtë mënyrë lindin shtetet. Platoni shtetin e kundronte para së gjithash nga aspekti etik. Qëllimi i shtetit sipas tijë është realizimi i së drejtës, realizimi i së mirës së përgjithshme –të drejtësisë në shoqëri. . Kështu në veprën “Politea” ai thekson: “ në çdo shtet egzistojnë dy shtete, shteti i të varfurve dhe shteti i të pasurve, që është burim i grindjeve të përhershme”. Shteti ideal është tërsi komplekse e përbërë prej tre shtresave të cilat kanë obligime të caktuara, të bazuara në aftësitë natyrore. Platoni në shtetin e vet e parasheh ndarjen e tërsishme të punës si diçka të natyrshme, sepse sipas tij të gjithë njerëzit nuk janë të aftë për të gjitha veprimtaritë.1) Shtresa e parë është shtresa e prodhueseve. Kjo shtresë në të cilën bëjnë pjesë bujqit,tregtarët dhe zejtarët e kanë obligim të sigurojnë ushqim, të mira materiale për shtetin.2) Shtresa e dytë që e përbëjnë ushtarët dhe nënpunsit e ka për obligim mbrojtjen e shtetit. . 3) Shtresa e tretë janë filozofët të cilët në fakt udhëheqin me shtetin. Obligimi i filozofëve është ta studiojnë filozofinë duke e hulumtuar të vërtetën e përhershme. . Platoni shtetin e modeloi sipas shëmbëlltyrës së Spartës, model që


nuk u praktikua asnjëherë. Në veprën e tijë “Ligjet”, Platoni jep një pasqyrë më të realtë mbi shoqërinë. Ai në këtë vepër nuk angazhohet për një ndarje të ashpër në shtresa (klasa) siç angazhohej në veprën “Shteti”, por propozon vetëm një ndarje të barabartë të tokës në mes familjeve që e përbëjnë shtetin. Për Platonin rregullim shtetërorë i preferueshëm ishte republika aristokratike. Kontributi i Platonit për shkencat sociologjike dhe politike qëndron parasë gjithash në ate se ai në një farë mënyre e potencoi ndarjen e punës dhe rëndësinë e sajë për shoqërinë dhe njeriun, në mënyrë indirekte e vuri në pah egzistimin e klasave.Mendimtari më i rëndësishëm dhe më i gjithëanshëm në Greqinë antike padyshim është Aristoteli i cili është përfaqësues më eminent i periudhës sistematike të filozofisë Greke. Marksi e pagëzoi si Aleksandri i Madh i filozofisë antike greke. Në mendimin e pasur filozofik të tij, e sidomos në veprat ; “Etika e Nikomahut”, “ Politika” dhe “Kushtetuta e Athinës”, hasen ide dhe elemente të shumta socio-politike. Aristotelin e llogarisin si njërin nga paraardhsit më të vjetër të tyre. Edhe pse ishte nxënës i Platonit, në disa pikëpamje nuk pajtohej me pikëpamjet e mësuesit të vet. Aristoteli e tejkaloi mësuesin e tij në më shumë aspekte e sidomos në lëmin e studimit të raporteve politiko-shoqërore dhe filozofike. Diogjen Laerti në një vend thot se Aristoteli e donte mësuesin e tij por më tepër e donte të vërtetën. . Aristoteli i hulumtoi format e shtetit e të familjes dhe mund të llogaritet si shkenctarë i parë që e hulumtoi familjen monogamike si qelizë themelore të shoqërisë. Ai mbetet i njohur në historinë e shkencave shoqërore me pohimin e trij se njeriu është qenje shoqërore –zoon politikon. Sipas Aristotelit njeriu vetëm në shoqëri bëhet njeri i vërtetë kurse jashtë sajë ai i humbë atributet njerëzore. Sipas Aristotelit në natyrë egziston ligji i nënshtrimit, andaj skllevërit lindin dhe janë të paraprirë të jetojnë të nënshtruar. Te skllavi është e zhvilluar më tepër ana fizike ndërsa te skllavopronari ana psiqike. Si ideolog i shoqërisë skllavopronare, Aristoteli e arsyetonte rendin skllavopronar dhe e konsideronte të përhershëm dhe të pandryshueshëm. Si shtet Aristoteli e llogariste shtetin në të cilin egzistonin dy klasa: klasa e drejtuesve, udhëheqësve (skllavopronarëve) dhe klasa e udhëhequr dhe e nënshtruar (skllevët). Aristoteli e vuri në pah para së gjithash rolin e faktorit ekonomik në jetën shoqërore dhe në bazë të këtij faktori shoqërinë e ndau në tre klasa: klasën e të pasurve, klasa e mesme dhe ajo e varfur. Ai nuk kishte qëndrim të njejtë ndaj të gjitha klasave. Më tepër e çmonte klasën e mesme, që sipas Aristotelit është një kombinim në mes “oligarkisë dhe demokracisë”. Aristoteli plotësisht besonte në forcën dhe përparsinë e shumicës ndaj pakicës. Për dallim nga mësuesi i tij Platoni, ai angazhohet për pronën private e jo për pronën shtetërore. Në vetë Greqinë u paraqitën shkolla të reja filozofike siç ishin stoikët, epikurianët etj. Në evaluimin e ideve socio-politike padyshim se vend të rëndsishëm zën edhe periudha Romake e cila me të “Drejtën Romake”, la gjurmë të thella në hulumtimin e fenomeneve politike, sociologjike, juridike etj. Emrat më të njohur të kësaj periudhe ishin: Lukrecie, Mark Aureli, Jul Cezari etj,

Pikëpamjet socio-politike në mesjetë Në mesjetë çdo gjë e mbante vulën e ideologjisë monopoliste që e përhapte kisha dhe doktrina kristiane që u bë fe zyrtare qyshë në kohën e imperatorisë Romake. Ide qendrore e tërë konstrukcionit shpirtërorë të asajë kohe ishte qëndrimi se zoti është krijues i botës, shoqërisë


dhe njeriut.Zakonisht mesjeta llogaritet si “periudhë e errët” që është edhe e vërtetë sidomos kurë bëhet fjalë për feudalizmin e hershëm që do të zgjasë deri në shekullin e nëntë (IX). Feudalizmin e hershëm e karakterizon jo vetëm shkatërrimi i shtetit romak por edhe tërë cicilizimi antik. Mendimi krishter mbi problemet socio-politike u shpreh përmes dy fazave zhvillimore: epokës patristike dhe skolastike. Patristika e përfshinë mesjetën e hershme, domethënë, krishtenizmin që uzhvillua prej shek.II e deri në shek.VIII. Skolastika paraqet filozofinë katolike mesjetare që tentonte të ndërtojë një mësim të përgjithshëm religjiozo-shkencorë ku bënin pjesë edhe koncepcionet politike të kësaj periudhe historike. Augustini është autorë i veprës” De civitate Dei”,(Mbi shtetin hyjnorë), dhe ishte nën ndikimin e pikëpamjeve filozofike të Platonit. Veprën “Mbi shtetin hyjnorë”, e shkroi në ditët e katastrofës së imperatorisë romake dhe të shkatërrimit të sistemit skllavopronarë. Shtetin laik e krijoi dashuria e njeriut ndaj vetes e cila arriti deri aty që të përbuzet zoti, kurse mbretërinë e qiellit e krijoi dashuria ndaj zotit e cila arriti deri aty që të përbuzet vetëvetja. . Sheti i zotit i Augustinit në të vërtetë është Imperatoria Romake. Ai merret si realizim i idesë së shtetit të zotit në tokë me papën në krye si kryetarë. Mendimtari më i gjithanshëm i feudalizmit të zhvilluar dhe njëri ndër skolastikët më të mëdhej të asajë kohe ishte Toma Akuini (1227-1274). Akuini jetoi dhe punoi në periudhën kurë idetë e Aristotelit nëpërmes burimeve arabe u bënë të arritshme ndërsa ndikimi i mësimit të Augustinit filloi të dobësohet. Pikëpamjet e veta mbi rregullimin shoqërorë i shpaloi në veprën “Mbi pushtetin mbretërorë”. Toma Akuini shtetin e kuptonte si krijesë që qëndron mbi shtresat shoqërore. Prandaj sipas tijë e mirë është vetëm qeveria që i mbron interesat e shtetit. Sipas Akuinit forma të mira të qeverisjes janë monarkia, aristokracia dhe republika, ndërsa qeverisje të këqija janë tirania, oligarkia dhe demokracia. Forma më e preferuar e shtetit për Akuinin ishte monarkia ndërsa më pak e preferuar tirania si formë ku qeveriset me forcë. Edhe Akuini e arsyeton skllavërinë, por nga pozita e Augustinit. Sipas tijë zoti i ka krijuar të gjithë njerëzit të barabartë, ndërsa skllavëria është rezultat i zhvillimit të mëvonshëm si dënim për mëkatin e parë. Mendimin e Aristotelit se njeriu është kafshë politike, Akuini e zhgjëroi duke shkruar se njeriu është kafshë shoqërore dhe politike që ndryshe nga kafshët tjera e karakterizon edhe arsyeja. Njëri nga mendimtarët mesjetarë i cili në mënyrë origjinale i shtjelloi problemet socio-politike dhe më tepër iu dha kuptim sociologjik ishte dijetari arab Ibën Halduni. Arabët e kishin përvetësuar kulturën dhe civilizimin helen duke u bërë bartës dhe vazhdues të helenizmit. Në këtë mënyrë në botën arabe u krijuan kushtet për një metodologji të re për hulumtimin dhe analizimin e problemeve shoqërore që nuk e kishin popujt tjerë të Evropës. Të gjitha këto probleme Ibën Haldun i shqyrton në veprën “El Mukhadima” (Hyrje) ku në qendër të analizës së të gjitha problemeve e ka vetë njeriun. Halduni vjenë në përfundim se fenomenet shoqërore ndryshojnë dhe i nënshtrohen ligjeve të dialektikës dhe se çdo shoqëri e ka fillimin, zhvillimin dhe mbarimin e vet. Nga kjo vërehet se Halduni bazohet në ligjet e evolucionit ku shumë shtete, popuj, zhduken kurse në vendet e tyre vijnë të tjerët. Halduni e potencon edhe ligjin e ndërvarshmërisë mes njerëzve sepse njerëzit nuk munden të jetojnë të izoluar dhe jashta shoqërisë por vetëm në shoqëri dhe ate në bazë të ndarjes së punës. Shtetet i vëren si një lloj organizmi të cilat lindin dhe vdesin-shuhen sipas ligjeve të domosdoshme shoqërore. Kjo do të thot se Halduni është përfaqësues klasik i teorisë ciklike. Sipas tijë çdo regjim politik zgjatë tre gjenerata përafërsisht 100 vite. Halduni shtetit i


kushton rëndësi të madhe për zhvillimin shoqëror. Gjithashtu Ibën Halduni mirret si një ndër përfaqësuesit e materializmit gjeografik sepse jeta shoqërore përcaktohet edhe nga kushtet gjeografike: klima, vendëbanimi, kushtet ekologjike etj. Kushtet klimatike në njëfarë mënyre e përcaktojnë edhe karakterin dhe ngjyrën enjerëzve. Klima, sipas tijë është ai faktori kryesor në zhvillimin e shoqërisë. Në bazë të klimës shoqëritë i ndanë në polin e veriut, të jugut dhe të mesëm ku në bazë të këtyre parametrave i cakton edhe karakteret e këtyre popujve.Ai vie në përfundim që popujt e klimës së butë janë forca lëvizëse e historisë.

Mendimi mbi shoqërinë dhe fenomenet politike në kohën e re

Periudha historike e kohës së re e cila fillon nga shek.15. ndryshe quhet si periudha e humanizmit dhe renesansës e cila i ka edhe karakteristikat e veta specifike. Kjo është periudha më e rëndsishme e zhvillimit të shoqërisë njerëzore sepse fillon të ndërpritet ndikimi i autoriteteve kishtare apo i ideologjisë krishtere mesjetare. Paraqitjen e kohës së re e karakterizojnë dy lëvizje të mëdha evropiane-humanizmi dhe renesansa të cilat shënojnë një qasje të re në kulturën evropiane për një prosperitet të gjithëanshëm dhe avansim të ideve të reja dhe të shëndosha në shkencë, art dhe kulturë. Pas shumë shekujsh njeriu e gjeti dhe zbuloi vehten. Liria individuale shpirtërore, natyraliteti, optimizmi dhe dashuria për jetë, janë disa nga karakteristikat më të rëndsishme që i gjejmë në këtë kohë. Humanizmin dhe renesansën e karakterizojnë rikthimin e filozofisë antike të Platonit dhe Aristotelit me parimet etike dhe juridike, ontologjike dhe gnoseologjike, sociale dhe filozofike. Humanizmi dhe renesansa duke i marrë parasyshë vlerat humane pregatitën një platëformë për një jetë te re dinjitoze që dallohej mga mesjeta dhe që me dinamikën e ndryshimeve të reja paralajmëruan paraqitjen e një formacioni të ri ekonomiko shoqëror. Edhe koha e re si çdo periudhë tjetër historike lindë si rezultat i disa lëvizjeve shoqërore: 1.Lëvizjet shoqëroro-ekonomike të cilat dallohen nga ato mesjetare psh, zhvillimi i qyteteve, zbulimet e mëdha gjeografike, zgjerimi i tregtisë e cila hapë rrugë të reja për komunikim me kulturat tjera. Mënyra e re e prodhimit dhe paraqitja e kushteve të reja materiale jetësore, fillimi i çfaqjes së klasës re shoqërore e cila është në pajtim me këto rrethana.2.Lëvizjet sociale të cilat janë nën ndikimin e faktorit ekonomik ku shprehen kontradiktat

shoqërore mes sistemit feudal dhe klasës feudale dhe sistemit kapitalist që ishte në formim e sipër dhe

3.Lëvizjet kultrurore që hasen në arsim, kulturë, shkencë, filozofi dhe art, të cilat tronsformohen në fuqi shoqërore dhe ndikojnë në dinamizimin dhe përshpejtimin e proceseve shoqërore. Mendjet më të ndritura që i dinamizuan këto lëvizje ishin:Dante Aligeri, Xhovani Bokaçio, Françesko Petrarka, Viliam Shekspiri, Piko Dela Mirandola, Gjordano Bruno, Galileo Galilei, Leonardo Da Vinçi, Mikelanxhelo Buonaroti, Johan Kepleri, Rene Dekarti, Frensis Bejkni, Nikola Koperniku, Isak Njutni etj.Në këtë kohë paraqiten dy drejtime me relevancë për shoqërinë: drejtimi utopist dhe ai realist.


Idetë utopike mbi shoqërinë për ndërtimin e shteteve ideale u paraqitën nën ndikimin e veprës dhe ideve të Platonit me të cilin filluan idetë e para utopiste-utopizmi i hershëm (T.Mori, T.Kampanella etj.). Drejtimi tjetër me përmbajtje realiste është drejtim që shoqërinë e hulumton në mënyrë realiste dhe empirike (Makiaveli, Zhan Bodeni etj,) Lëvizjet e mëdha që u paraqitën në kohën e re siç ishin humanizmi, renesansa, reformizmi, empirizmi, materializmi, iluminizmi françez e lëvizje tjera të cilat ndikuan në rritjen e forcave prodhuese pa dyshim se kontribuan në paralajmrimin e sistemit kapitalist i cili fillon me akumulimin fillestar të kapitalit.

Pikëpamjet socio-filozofike dhe politike të Nikolo Makiavelit

Njëri nga mendimtarët më të spikatur nga lëmia e filozofisë sociale dhe politike të kohës së re i cili në veprën e vetë e shprehë këtë frymë të re shkencore në hulumtimin e fenomeneve shoqërore është Nikolo Makiaveli (1469-1527). Ai është autorë i disa veprave me peshë të madhe shkencore: “”Sundimtari”(1531) ose në botimin më të ri shqip “Princi”, “Shqyrtimi mbi dhjetë librat e parë të Tit livit” (1502), “Historia e Firencës” etj. Makiaveli si sferë interesi kishte politikën dhe shtetin. Përveç fakteve dhe argumenteve politike të vendit të tijë në qendër të vëmendjes i kishte edhe politikën, organizimin dhe strukturën politiko-shoqërore të vendeve tjera. Përveç fakteve dhe argumenteve politike të vendit të tijë në qendër të vëmendjes i kishte edhe politikën, organizimin dhe strukturën politiko-shoqërore të vendeve tjera. Ai që dëshiron të jetë i sukseshëm në politikë, në marrjen dhe ushtrimin e pushtetit duhet të jetë i gatshëm ta shkelë fjalën e dhënë, të shërbehet me dinakri dhe gënjeshtra dhe mjete të ngjajshme të cilat në parim llogariten si të pamoralshme. Shumë teorik mendojnë se nga këto qëndrime të Makiavelit lindi termi “makiavelizëm”që do të thot “qëllimi i arsyeton mjetet”. Në veprën e tijë “Sundimtari”flet edhe për figurën dhe karakteristikat e sundimtarit të ardhshëm dhe e sygjeron se duhet btë qeverisë për ta realizuar idealin e klasës kapitaliste i cili duhet të ketë një pushtet politik të centralizuar duke e forcuar rregullimin shtetëror. Makiaveli në shkrimet e veta bën fjalë edhe për format e rregullimit shtetëror duke e përcaktuar strukturën përbërse të dy formave kryesotë shtetit: monarkinë dhe republikën. Makiaveli në shkrimet e veta bën fjalë edhe për format e rregullimit shtetëror duke e përcaktuar strukturën përbërse të dy formave kryesotë shtetit: monarkinë dhe republikën. Sipas Makiavelit, një ndër vetitë e sundimtarit është që ai ta mbajë fjalën e dhënë, të jetë i vendosur dhe ta ruaj autoritetin e tijë në popull që ska dyshim se këto veti janë edhe morale.

Zhan Bodeni

Përveç Makiavelit i dha kontribut të madh për konstituimin e sociologjisë, me rëndësi dhe peshë të veçant janë edhe mendimet filozofike dhe socio-politike të mendimtarit francez Zhan Boden (1530-1596). Ska dyshim se këtë ide të Bodenit dhe bashkëmendimtarëve të tijë ndikuan në pregatitjen e revolucionit borgjez francez si një ngjarje mjaftë e rëndsishme në historinë


botërore e cila ndikoi në shembjen e sistemit feudal dhe krijimin e kushteve për një sistem dhe rend të ri botëror. Është autorë i një vepre të madhe që quhet “Gjashtë libra për republikën”(1577) në të cilën shtrohen mjaftë probleme të cilat janë të dobishme edhe për sociologjinë; format e udhëheqëjeve politike, e drejta natyrore, familja, ndikimi i faktorit gjeografik për organizimin e shoqërive etj. . Së bashku me Makiavelin është përfaqësues i teorisë së forcës mbi lindjen e shtetit, Bodeni thekson se shteti është bashkësi e përbërë prej numrit të madh të familjeve, me të cilat sundon pushteti sovran në pajtim me të drejtën natyrore. Bodeni shoqërinë e hulumtoi nën ndikimin e kushteve gjeografike dhe klimatike në bazë të së cilës e përcakton edhe mentalitetin e popujve.Duke e analizuar rolin e këtij faktori, ai vë në pah se njerëzit e veriut fizikisht janë më të fortë, por pa kulturë të gjërë, kurse njerëzit e viseve jugore fizikisht janë të dobët, por të kulturuar, kurse njerëzit e viseve mesëdhetare i integrojnë këto dy veti.

Sharl Monteskje

Mendimtari tjetër francez i li la gjurmë të thella në kontinuitetin e zhvillimit të mendimit shoqëror është edhe Sharl Monteskje (1689-1755) i cili tërë veprimtarinë e tijë me përmbajtje filozofike, sociale, politike dhe juridike i shprehu në veprat: “Fryma e ligjeve” (1748), “Letrat persiane” (1721) dhe “Shqyrtime mbi shkaqet e madhështisë dhe ramjes së romakëve”(1734). Vepra më e rëndsishme e Monteskies është “Fryma e ligjeve” në të cilën kishte punuar njëzetëvite me radhë dhe mjeshtëri të madhe i përshkruan institucionet shoqërore dhe politike si dhe rolin e tyre në shoqëri. Në historinë e shkencës është i njohur me ndarjen e pushtetit në pushtet ligjdhënës, gjyqësor dhe ekzekutiv e cila akoma është funksionale dhe mundësoi kufizimin e pushtetit të monarkut. Monteskie kërkonte një shtet funksional i bazuar në ligje dhe arsye. Ai dallon tre forma të qeverisjeve shtetërore: forma republikane, monarkike dhe despotike. Në formën republikane i tër populli apo një pjesë e popullit e ka pushtetin sovran. Monarkia është ajo formë ku udhëheq një person pa ligje-sipas dëshirës së vet Ai ishte kundër monarkisë absolute dhe e preferonte ate kushtetutare. Forma despotike është udhëheqje me dhunë dhe diktatoriale. Ai gjithashtu flet edhe për ligjëdhënsin për të cilin mendon se nuk mundë të bëjë ligj të mirë në mënyrë arbitërare por duke e njohur frymën e popullit (jetën, historinë, traditën, zakonet, kulturën etj.). Në veprën e dytë “Letrat pesiane” autori në mënyrë filozofiko-letrare me një sarkazëm dhe ironi të madhe i kritikon dhe përqeshë problemet e kohës së tijë psh, shoqërinë franceze me institucionet e saja shoqërore dhe politike, kishën dhe përfaqësuesit e sajë. Në veprën tjetër në vazhdim “Shqyrtimet e shkaqeve të madhështisë dhe rënia e romës”, mundohet në mënyrë historike ti kërkoj shkaqet e ndryshimeve shoqërore që është një problematikë tipike sociologjike.

Teoritë e kontratës shoqërore mbi lindjen e shtetit

Periudha prej shekullit 16 e deri në shekullin 18 në mendimet shoqëroro-politike dhe filozofike të evropës dominojnë pikëpamjet që quhen teori të kontratës shoqërore mbi lindjen e shtetit.


Këto teori edhe pse në brendi kanë divergjenca mes tyre, megjithate pajtohen se shteti është rezultat dhe produkt i kontratës shoqërorë njerëzore e jo rezultat i ndonjë force mbinatyrore. Në teoritë e kontratës shoqërore problemet që u trajtuan ishin: e drejta natyrore, problemi i gjendjes natyrore, ligjet natyrore dhe shoqërore, sovraniteti dhe marrëveshja-kontrata shoqërore mbi krijimin e shtetit. Sipas disa sociologëve, ( Dr. R.Llukiq “Socologjia” faq.83), lloji i njërës kontratë, me të cilën themelohet vetëm shoqëria njerëzore, domethënë kontrata shoqërore në kuptimin e ngushtë të fjalës, dhe teoria e dytë me të cilën themelohet pushteti shtetëror. Këto teori lindin si rezultat të kontradiktave shoqërore dhe politike mes dy klasave politike të dy sistemeve shoqërore; klasës feudale që ishte në përfundim dhe klasës politike kapitaliste që ishte në formim e sipër dhe luftonte kundër monarkisë absulutiste dhe kufizimit të pushtetit të tijë absolut. Teoritë e kontratës shoqërore kanë disa përfaqësues, mirpo mendimtarët më kryesor janë Tomas Hobsi, Xhon Lloku dhe Zhan Zhak Ruso.

Tomas Hobsi

Tomas Hobsi (1588-1679) sipas mënyrës se si i trajtoi problemet socio-politike e veçanrisht problemin e shtetit dhe lindjen e tijë, është njëri nga përfaqësuesist më të mëdhej të teorisë së kontratës shoqërore. Ka shkruar një mori veprash, por si vepra më të rëndsishme llogariten “Leviatan”(1651) dhe “Elementet e filozofisë” (1658) në të cilat trajton, analizon dhe hulumton probleme nga natyra filozofike dhe socio-politike. Problemet shoqërore dhe politike u mundua që ti analizoj duke u bazuar në komponeten antropologjike, psikologjike, morale dhe juridike.Vlerat morale dhe rendi shoqëror- Sipas Hobsit këto dy probleme zhvillohen nën ndikimin e mendjes –arsyes njerëzore, çka do të thotë që në filozofinë e tijë sociale dhe politike dominojnë elementet antropocentrike. Vlerat morale janë vetë njerëzore, sepse ato i posedon vetëm njeriu si rezultat i zhvillimit intelektual dhe racional. Edhe rendi shoqëror sëbashku me shtetin janë vepër e vetë njeriut sepse njeriu shtetin dhe formën e rregullimit shtetëror i krijon duke u bazuar në interesat e tia ekzistenciale. Sipas Hobsit njeriu është qenie natyrore që e karakterizonë egoizmi dhe te i cili dominojnë dhe e udhëheqin instinktet me dëshirën të fitoj fuqi, autoritet dhe pushtet të fuqishëm. Hobsi dallon dy lloje të gjendjes së shoqërisë njerëzore: gjendja natyrore-negative dhe ajo shoqërore-qytetare-pozitive. Në gjendjen natyrore të gjithë njerzit janë të njejtë si nga ana fizike ashtu edhe nga ana psikike dhe kanë të drejta të barabarta për të gjitha gjërat. Të gjithë mundë të kërkojnë çdo gjë dhe çdo gjë mundë të iu përket dhe takoj të gjithëve. Për këtë shkak në gjendjen natyrore, te njerëzit shkakëtohet dhe thellohet armiqësia mes tyre. Prandaj, sipas Hobsit, si pasojë e natyrës egoiste të njeriut, njeriu për njeriun bëhet ujk (homo homini lupus est) dhe kulmin e të këqijave e arrijnë kurë këto konflikte shëndrrohen në luftën e të gjithëve kundër të gjithëve (bellum omnium contra omnes).Për të dalë nga kjo situatë e një armiqësie të përgjithshme dhe që të mos shkatërrohet njerëzimi, ata bëjnë një marrëveshje-kontratë shoqërore, e cila është pasojë e arsyes njerëzore, me të cilën ata formojnë shtetin e tyre, për tu integruar, në të cilin do mbizotërojnë rendi dhe ligji. Përderisa në gjendjen e parë natyrore dominon njeriu si qenie egoiste dhe e drejta e tijë


natyrore (ius naturale), në gjendjen e dytë shoqërore-qytetare dominon njeriu si qenie racionale dhe ligji natyror-racional (lex naturalis) i cili njeriun e ngarkon-obligon me obligime, detyra të reja, që njeriu të iu përshtatet rregullave dhe normave të reja të sjelljes. Njerëzit duke qenë nën ndikimin e ligjeve natyrore dhe duke kërkuar paqë dhe mirëqenie shoqëre, duke mohuar disa të drejta dhe liri, hynë dhe krijuan mardhënie të reja shoqërore krijuan një krijesë që Hobsi e quajti leviatan apo shtet, ku pushteti sovran i sunduesit (monarkut) paraqitet si “leviatan”.(Fjala Leviatan, sipas legjendave biblike, është një shtazë apo përbindësh i cili i gëlltitë të gjitha gjallesat tjera. Hobsi, Leviatan e quajti shtetin). Pra gjendja e dytë shoqërore apo qytetare është një fazë e zhvillimit të shoqërisë njerëzore kurë fillon të funksionoj shteti, drejtësia-barabarsia e tyre para ligjit, mbrojtja e të drejtave dhe lirive njerëzore, mbrojtja e pronës dhe pasurisë kurë fillon të krijohet një mirëqenie shoqërore dhe ekonomike e qytetarëve. Periudha e dytë mundë të quhet edhe si periudha e civilizimit pasi se populli vetëdijësohet politikisht për pozitën e tyre në shoqëri. Hobsi ishte dhe mbronte monarkinë absolute të kohës së vetë ku sipas disa mendimtarëve ky ishte edhe si ideolog i totalitarizmit. Hobsi duke folur për sovranin dhe monarkinë absolute faktikisht theksoi se ekzistojnë disa forma të qeverisjes apo të rregullimeve shtetërore: monarkia, demokracia dhe aristokracia. Prej gjitha këtyre formave të rregullimit shtetëror më e mira është monarkia, por sipas Hobsit edhe kjo formë i ka dobësitë dhe të metat e veta si psh, kurë sovranitetin e merrë fëmija me trashigim apo njeriu që është i pa aftë për udhëheqje shtetërore.

Xhon Loku

Xhon Loku (1632-1704) është njëri nga filozofët më të mëdhej anglez i cili jetoi dhe veproi në kushte dhe rrethana të veçanta ekonomike, sociale dhe politike të Anglisë së atëhershme. Duke u nisur nga pikëpamjet e tia metodologjike mundë të thuhet se ai ishte përfaqësues i filozofisë epmiriste, dhe se kjo filozofi kulmin e kishte arritur pikërisht me Xhon Lokun. Karakteri dhe brendia e filozofisë së tijë empiriste tregon qartë qëndrimin antimesjetarë dhe antiskolastik të pikëpamjeve mbi shoqërinë. Ka shkruar disa vepra, më të njohurat janë: “Ese mbi arsyen njerëzore” (1690), “Letra mbi tolerancën” (1689), “Dy shqyrtime mbi qeverinë” (1690), “Mbi edukatën” (1693). Në veprën e tijë shtroi dhe analizoi një varg problemesh:problemi gnoseologjik, moral, juridik,psikologjik, socio-politik etj. Në bazë të pikëpamjeve të tia sociale dhe politike edhe Loku i takon teorive të kontratës shoqërore mbi lindjen e shtetit. Pajtohet se shteti është produkt i një marrëveshje shoqërore të qytetarëve e cila mundëson transformimin e qytetarëve prej gjendjes natyrore në gjendjen qytetare. Shteti nuk guxon dhe nuk ka të drejtë të abuzoj dhe ti kufizoj këto të drejta. Sipas Lokut çdo pushtet duhet ti respektoj ligjet nëse ato janë racionale dhe rezultat i vullnetit të shumicës. Nuk është shteti dhe monarku bartës i sovranitetit siç thoshte Hobsi, por populli thot Loku. Nëse shteti nuk i kryen obligimet ndaj qytetarëve dhe nuk e respekton vullnetin e


popullit, atëherë populli përmes ligjit ose me anë të forcës mundë ta prish këtë marrëveshje. Sikurse shumë mendimtarë, edhe Loku mendon se shteti mundë të qeveriset në tre forma: nga individi (monarkia ), nga shumica (demokracia) dhe nga pakica (oligarkia). Loku ishte kundër monarkisë absolute, të cilën e simpatizonte Hobsi, dhe preferonte një monarki kustetuese e cila do të bazohet në sovranitetin e popullit. Me fjalë tjera, Loku ishte për ndarjen e pushtetit shtetëror në ligjor, ekzekutiv dhe gjuqësor e cila ndikon në kufizimin e pushtetit të monarkut dhe funksionimin e ligjit dhe të drejtës në përgjithësi.

Zhan Zhak Ruso

Në mesin e mendimtarëve më të mëdhej të filozofisë arsimuese franceze i cili me idetë e tia të guximshme ndikoi në ndryshimin dhe reformimin e shoqërisë franceze e më gjërë,është edhe mendimtari Zhan Zhak Ruso (1712-1778). Ska dyshim se teoritë e kontratës shoqërore, të cilat filluan që nga antika(sofizmi) dhe u aktualizuan në kohën e re, përmes Hobsit, Lokut etë tjerëve,shkallën më të lartë e arritën te vepra e Rusoit. Është njëri nga mendimtarët më të shquar i cili me veprën e vet ndikoi në pregatitjen e Revolucionit të madh francez të vitit 1789. Ruso u bë i famshëm me këto vepra: “Shqyrtimi mbi shkencën dhe artin”(1750), “Shqyrtim mbi burimet dhe bazat e pabarazisë mes njerëzve” 1753, “Kontrata shoqërore” (1762), “Emili apo mbi edukatën” (1762) dhe “Rrëfimet” (1782). Edhe sipas Rusosë shoqëria njerëzore kalon përmes dy fazave-gjendjeve ajo natyrore dhe shoqërore-qytetare. Përderisa Hobsi ka qëndrim negativ për gjendjen e parë dhe e paraqet si periudhë të konflikteve dhe armiqësive shoqërore, Ruso ka mendim të kundërt dhe qëndrim pozitiv. Kjo periudhë nuk karakterizohet me luftra dhe armiqësi ekstreme, por gjendje pa egoizëm, shpirtëligësi, nga e cila buron lumturia njerëzore. Përderisa Hobsi ka qëndrim negativ për gjendjen e parë dhe e paraqet si periudhë të konflikteve dhe armiqësive shoqërore, Ruso ka mendim të kundërt dhe qëndrim pozitiv. Kjo periudhë nuk karakterizohet me luftra dhe armiqësi ekstreme, por gjendje pa egoizëm, shpirtëligësi, nga e cila buron lumturia njerëzore. Prandaj njeriu prej natyre është i lirë dhe i mirë ndërsa shoqëria është ajo që dehumanizon dhe degradon. Baza e të gjitha të këqijave është paraqitja e pronës private.. Vetëm populli paraqet sovranitet të vërtetë, Sovranin-udhëheqësin duhet ta përfaqësojë tërë populli sepse sovraniteti buron nga populli dhe i takon atijë dhe se vetëm populli është sovran suprem e jo sunduesi. Njerëzit bëjnë marrëveshje shoqërore jo ti nështrohen sovranit-shtetit, por por që ti realizojnë të drejtat e tyre natyrore:liria, barazia dhe dejtësia, sepse liria është esenca e barazisë dhe funksionimit të drejtësisë. Ruso ka dalluar tri forma kryesore të qeverisjes; demokratike, aristokratike dhe monarkike. Në rregullimin demokratik udhëheqja i takon tërë popullit apo një pjese të sajë dhe Ruso ishte për një republikë demokratike. Në aristokraci shteti drejtohet nga një grup i vogël njerëzish kurse në monarki tër pushteti udhëhiqet vetëm nga një njeri.

Politika dhe sistemi politikÇështë politika


Ka shumë njerëz, mes tyre shkrimtarë dhe intelektual të dalluar të cilët mendojnë që “fati i njeriut gjithëherë është fat politik”, “vetëm politika i jep kuptim jetës njerëzore”. Jetojmë në kohën e ndryshimeve dramatike. Për Evropën Jug-lindore e veçanrishtë për ballkanin vitet në tranzicion ishin më tepër se dramatike. Bie një sistem ekonomik dhe politik i njohur si socializëm. Shtetet e mëparshme federative si psh, ish Bashkimi sovjetik, Jugoslavia u shpërbënë. Disa prej tyre si psh, Çekoslovakia këte e bënë me një rrugë paqësore, kurse të tjerat si Jugoslavia u shpërbënë me anë të luftrave brutale qytetare. Psh, lufta qytetare në Bosnie i mori mbi 200 000 jetëra dhe mbi dy million njerëz u shpërngulën. Vetën në masakrën e Srebrenicës u vranë mbi shtatë mijë njerëz. Vlerat e civilizimit perendimor bashkëkohorë, siç janë; liria, demokracia, ekonomia e tregut, respektimi i të drejtave dhe lirive të njeriut, respektimi i të drejtave të minoriteteve, sot i ndajnë pjesa dërmuese e planetës sonë ku bëjmë pjesë edhe ne, pa marrë parasyshë se a do ta ignorojmë politikën apo jo, ne jetojmë në botën në të cilën politika bëhet pjesë gjithënjë e më e rëdsishme e jetës sonë. Ti vërejmë disa definicione mbi politikën:“Njeriu është kafshë (qenje) politike”-Aristoteli, “Kush fiton, çka, kurë dhe si”Lasveli,”Politikën mund ta definojmë si mënyrë sipas së cilës e kuptojmë dhe e rregullojmë jetën tone sociale veçanrisht në pikëpamje të shpërndarjes së burimeve, parimeve që e mundësojnë ate, “Politika është përdorim i forces”, “Politika është shpërndarje publike e punëve të cilat vlejnë”,”Politika është zgjedhje e konflikteve”, “Politika është garë mes individëve dhe grupeve të cilët e përcjellin interesin e vet”, “Politika ka të bëj me çdo aktivitet e cila e ka për qëllim: të ndikoj ndaj proceseve apo strukturave qeveritare; të ndikoj apo ti zëvendsojë bartësit e funkcioneve publike; të ndikoj ndaj aplikimit të politikave publike; ta ngrisë vetëdijën publike dhe të reagoj në institucionet qeveritare, proceset dhe bartësit e funkcioneve; të ndikoj ndaj fuqisë mbrenda në qeveri”,Redekop, 1983.Aristoteli vëren se: “Ai i cili nuk është në gjendje të jetojë në një shoqëri, apo i cili nuk ka nevojë nga kjo sepse është i vetëmjaftueshëm, është ose kafshë ose perendi” , sepse politika si proces i udhëheqjes është bashkëudhëtare e njerëzimit. Do të thot, kurë flasim për politikën, ajo në të cilën mendojmë është autoriteti dhe fuqia. . Edhe prindërit kanë autoritet dhe fuqi ndaj fëmijve të tyre. Politika është proces i vetëm përmes së cilës sjellen vendime autoritare të cilat aplikohen në tërë shoqërinë dhe mbrohen me anë të sankcionit. Të kontrollohet shteti do të thot të keshë fuqi që miliona njerëz të vriten apo të burgosen siç ishte rasti me Gjermaninë naziste apo pastrimet e Stalinit në Bashkimin sovjetik. Të ketë kontrollë ndaj shtetit do të thot që bota të sjellet në kufijtë e luftës siç ishte rasti i krizës raketore në Kubë në vitin 1962, ose të kesh fuqi që vetëm me shtypjen e një pulle të shkaktohet kataklizmë nukleare. Entoni Birxh duke e definuar fuqinë politike ate e ndanë në katër lloje:

1. Dhuna politike-e definuar si kontrollë ndaj qytetarëve nga ana e bartësve të pushtetit me përdorimin e forces, apo me kanosje të përdorimit të sajë duke i izoluar qytetarët nga çdo mundësi për zgjedhje të lire.

2. Autoriteti politik - i definuar si veprim i institucioneve dhe personave të rëndsishëm të emruar dhe të përcaktuar si legjitim për sjelljen dhe implementimin e vendimeve në kuadër të kompetencave të tia.


3. Ndikimi politik –i definuar si ndikim direkt apo indirekt mbi personat ose vendime të institucioneve të pushtetit ,

4. Manipulimi politik –i definuar si aktivitet i cili mirret mëshehurazi për shkak modelimit të opinionit publik ndaj vlerave dhe sjelljeve të të tjerëve.

Politika, e cila permes rregullave të detyrueshme e orienton jetën e njeriut, për të mirën apo të keqen e tyre, proces nga i cili njeriu nuk mundë të largohet. Ai i cili i mohon këto studime dhe nuk merrë pjesë në punët publike, sipas grekëve të vjetër, është idiot. Pika nga e cila fillon përcaktimi i nocionit sistem politik, është politika. Mendimi antik bëri përpjekje ti zbuloj ligjshmëritë të cilat i kushtëzojnë fenomenet sociale, kurse shkenca e cila mirret me këtë problem quhet politikë. Vetë fjala polis nga i cili vjenë fjala politikë, përdoret që ta përcaktojë idenë e bashkësisë e cila themelohet në barazinë dhe lirinë e qytetarëve. Shekulli i mesëm i ashtuquajtur periudha e errët, e karakterizon ramja e civilizimit antik dhe romak. Shën Augustini është përfaqësues tipik i kësaj epoke, epokë në të cilën në vitin 313 Krishtenizmi afirmohet si religjion shtetërorë që kishte ndikim të fuqishëm në shoqëri. Mendimi politik i mendimtarit mesjetarë Augustin i cili është vetëm një aspekt i pikëpamjeve të tia teologjike do të mundet që të shprehet përmes këtyre postulateve: 1.Pushteti i dhunshëm është pasojë e domosdoshme e gjendjes së gabuar njerëzore 2.Pushteti i dhunshëm është i përcaktuar nga perendia dhe duhet të i nënshtrohemi 3.Rendi dhe paqa, më tepër nga drejtësia, janë kriteriume themelore për udhëheqje

efikase 4.Nevoja nga pushteti nuk zvoglohet me gabimin e tijë.Edhe pse në periudhën e shek.16 dhe 17 ballafaqohemi me shumë mendimtarë të cilët e studjojnë politikën, prap, për themelues të mendimit politik të shekullit të ri llogaritet Makiaveli.Makiaveli në hulumtimin e dukurive politike u bazua në metodën reale-empirike dhe psikologjike dhe konsiderohet themelues i shkencës moderne politike. Politika është përpjekje për pjesëmarrje në fuqinë apo forcën ose ndikim në ndarjen e fuqisë, qoftë mes shteteve, qoftë brenda në ndonjë shtet mes grupeve njerëzore etj.Nga pikëpamja e teorisë marksiste , e cila është pjesë e rëndësishme e mozaikut, politika në shoqërinë klasore është sferë e tjetërsimit njerëzorë. Me fjalë tjera, me nocionin politikë nënkuptojmë dy domethënje të rëndësishme. Si duket dyvalentshmëria e këtijë fenomeni më së miri shprehet në gjuhën angleze me termet politics dhe policy. Sipas domethënjes së parë (politics) me fjalën politikë përcaktohet një sferë e rregullimit shoqërorë dhe mardhënieve shoqërore në të cilat shprehen luftrat e interesave të klasve shoqërore, grupeve dhe individëve për ndonjë çështje themelore për jetën e shoqërisë dhe të individëve. Në përcaktimin e dytë të sajë (policy), politika përcaktohet si program, drejtim dhe formë për formulimin e intersave përkatëse, të klasave, kombeve, qytetarve si dhe njerëzimit në tërësi. A është e domosdoshme që të bëhet ndarje mes dy domethënjeve të politikës? Siç duket është e nevojshme. Me fjalë tjera, koha në të cilën jetojmë e karakterizon rritja e aktivitetit të politikës në sferën e punëve publike, aktivitet pa të cilin thjeshtë nuk mundë të paramendohet jeta njerëzore. Të përkujtohemi vetëm në rolin e shtetit në ato sfera siç janë komunikacioni, komunikimet, higjiena e qyteteve, shëndetësia, ekologjia etj.

Sistemi politik


Sistemi politik është njëri nga nënsistemet e shoqërisë globale i cili krahas atij politik, i përfshinë edhe sistemin ekonomik, kulturorë, demografik dhe strukturën shoqërore. Do të thot se bëhet fjalë për një llojë sistemi shoqërorë (egzistojnë edhe sisteme joshoqërore siç janë sistemi biologjik, sistemi ekologjik, sistemi i personalitetit etj. Thënë në përgjithësi, çdo gjendje e mardhënieve të përcaktuara mes bartësve të pushtetit dhe shoqërisë në formë të institucioneve të përhershme mundë të quhet sistem politik. Esencialisht, sistemi politik e përfshinë tërsinë e mardhënieve dhe veprimtarive politike, institucionet dhe organizatat politike si dhe kulturën politike. Autorët, pikëpamjet e të cilëve radhiten në ato tradicionale, dhe të cilët në analizën politike e aplikojnë qasjen institucionale, në qendër të interesave të tyre e vejnë shtetin. Kjo qasje rrënjët i ka qyshë në shek. 19 në të cilën në mënyrë ekstreme manifestohet roli i shtetit gjegjësisht. Politikologët qytetarë Rodi, Anderson dhe Kristol në librin e tyre “Hyrje në shkencën politike”propozojnë që shkenca politike të definohet si “shkencë mbi shtetin”, ose si “degë e shkencave shoqërore e cila mirret me teorinë, organizimin dhe veprimin e shtetit”. Si reakcion të formalizmit dhe staticitetit të qasjes institucionale në analizën politike, në fillim të shek.20 afirmohet e ashtuquajtura teoria e grupeve. Njësia themelore e analizës së kësaj teorie është grupi njerëzorë i cili duke u bashkuar në organizata të shumta, kryen ndikim ndaj kahjeve të zhvillimit shoqërorë. Siç thot edhe themeluesi i kësaj teorie Artur Bentli, “vetë shoqëria nuk është asgjë tjetër pos kompleks i grupeve të cilat e përbëjnë ate”. Duke e vazhduar trendin të cilin e afirmon teoria e grupeve, një numër i madhë i politikologëve në qendër të analizës së tyre e vejnë individuën. Për objekt të shkencës politike potencohet fuqia (pushteti). Sistemi politik definohet si sistem i pikëpamjeve autoritative të vlerave. Shekulli 19 është studim i sistemit më të zhvilluar politik të shoqërisë qytetare –të atij anglez: Vepra klasike e kësaj periudhe është “Kushtetuta Angleze” e Volter Bexhit. . Është mjaftë intersante të vërehet që pikërisht në veprën e Bexhit bëhen edhe përpjekjet e para që të tregohet se kushtetuta në libra nuk është e njejtë me kushtetutën në praktikë. Bexhi tregon domosdoshmërinë e analizës së “realitetit të gjallë”. Kurse realiteti i gjallë sipas tijë është: strukturën politike angleze e përbëjnë dy pjesë kryesore- pjesa e dinjitetshme apo teatrale dhe ajo efikase. Të parën e përbëjnë monarkia dhe aristokracia, kurse të dytën e përbën kabineti i cili del nga dhoma e të rëndomtëve i cili nga ana e vet tërhjek forcë (morale dhe materiale) nga klasat e mesme. Sipas Bexhit, këtu qëndron autoriteti dhe fuqia i sistemit politik.Gjithashtu mjaftë të rëndsishme janë edhe veprat e Xhejms Brajsit i cili në skenën shkencore paraqitet pak më vonë (fundi shek. 19 dhe fillimi i shek. 20). Brajsi bën përpjekje që teorisë ti japë një orientim empirik. Duke i kritikuar ata të cilët këtë shkencë e trajtojnë përmbledhje të abstrakcioneve, Brajsi tregon në përpjekjet që të krijohet përmes përpjekjeve mendore, dhe të definohen koncepcionet e tilla të përgjithshme siç janë sovraniteti, shteti, gjeneza e të drejtave politike, bazat e detyrave politike etj, duke i përcjellur metodat metafizike dhe duke u mbajtur sa është e mundur më largë nga konkretja. Brajsi është produkt i pozitivizmit të shek 19. Brajsi në veprën e tijë “Komonvellti Amerikan “ i botuar me 1893, shkruan se qëllimi i tijë është ti fotografojë institucionet dhe njerëzit e amerikës ashtu siç janë. Qasje të njejtë metodologjike ka edhe në veprën tjetër të tijë “Demokracitë bashkëkohore” botuar në vitin 1921. Botimi i veprës së Artur Bentlit, “Procesi i pushtetit”, paraqet fillimin e një distancimi radikal nga qasja


formalistike për studimin e politikës dhe sistemin politik. Realitetin politik, shkruan Bentli, e përbëjnë tre shtresa: 1.Struktura formale 2.Veprimi i individëve të organizuar në strukturën e pushtetit dhe 3.Aktiviteti i individuve të cilës politikologët i kushtojnë pak kujdesDuke e përpunuar më tutje këtë koncept, Bentli propozon një “teori hidraulike të fuqisë”. Me fjalë tjera, lufta e interesave mes grupeve, kontrollimin e aparatit shtetëror, ai e definon si shtypje dhe rezistencë mes grupeve, shtypje e cila bartet prej një grupi në tjetrin në nënyrë të ngjajshme ashtu siç vepron shtypja hidraulike ndaj objekteve. . Sipas Bentlit, të gjitha fenomenet e politikës janë fenomene të grupeve të cilat i bëjnë shtypje njëra tjetrës. Maks Veberi,mendimtarë gjerman të cilin e llogarisn si njërin nga sociologët më eminent të shekullit 20 ka dhënë kontribut të madh për shkencën e politikës. Veçanrisht për shkencën e sistemit politik është metoda e tijë e tipit ideal. Veberi ka bërë përpjekje ti nxjerrë elementet e përbashkëta dhe në bazë të sajë të ndërtojë tipe ideale. Njëri nga projektet e tia më të rëndsishëm është përpunimi i tipit ideal të strukturës burokratike. Duke e vëzhguar burokracinë si princip organizativ, Veberi përpunoi principe të ndryshme individuale (centralizimi, integrimi, hierarkia, etj,) të cilat çojnë kah ajo që një organizatë të bëhet burokratike. Duke dalluar tre lloje të udhëheqsve –tradicional, harizmatik dhe burokratik, Veberi potencon që llojit të fundit i takon e ardhmëja e botës, botë në të cilën dominojnë organizatat e mëdha. . Karakteristike është ajo që evitohet mënyra klasike e të menduarit kur analizohet sistemi politik dhe pjesët e tij përbërëse ; të menduarit i cili përfshin këto tre elemente të sistemit politik : funksioni struktura ligjëdhënse ekzekutive dhe gjyqësore . Dejvid Apter konstaton që sistemin politik e përbëjnë para se gjithash qeveria , grupet politike dhe sistemet e stratifikimit social , ku stratifikimin social e llogarit si aspekt të rregullimit shoqëror i cili drejt përdrejt është i lidhur me politikën . Harolld Llasvel sistemin politikë e ndanë në 6 variabla funksionale : Intelegjencia , rekomandimi , përshkrimi , thirrja , aplikimi dhe kufizimi . Dejvid Iston propozon që sistemi politik të ketë dy elemente themelore – veprimet hyrëse të cilat e përbëjnë kërkesat dhe përmbajtjet dhe veprimet dalëse në formë të vendimeve autoritare . Gabriel Allmond veprimet hyrëse dhe dalëse i ndanë në 7 të ashtuquajtura kategori funksionale : 4 për funksionin hyrës ( socializimi politik dhe regrutimi , artikulimi interesor , agregacioni interesor dhe komunikimi politik ) , dhe tre për funksionin dalës ( dhënia e vendimeve , zbatimi i vendimeve dhe gjykimi i vendimeve – kategori të cilat dalin nga teoria klasike mbi ndarjen e pushtetit .

Politika sipas fjalorit të Oksfordit

Si koncept i përgjithshëm, politika mundë të definohet si praktikë apo si shkencë mbi udhëheqjen e shtetit apo njësi tjera politike. . Në një ekstremitet, nga të cilat shumica, por jo të gjithë janë feministët të cilët thonë se “personalja është politike”, me çka sugjerojnë që karakteristikat themelore të jetës politike mundë të gjenden në çdo mardhënie. Definicioni tradicional mbi politikën si shkencë mbi udhëheqjen, nuk ofron precizitet mbi zbatimin e sajë duke pasur parasyshë ate që asnjëherë nuk është arritur koncenzus mbi ate se cilat aktivitete llogariten si udhëheqje. Qasja moderne do të mundë


Shkenca politike

Idea që studimi i politikës duhet të paraqes shencë të veçantë, me shekuj kishte nxitur kontraverza. Ajo që esenciale është natyra e njohurisë sonë politike. Psh, në vitin 1741, kurë Dejvid Hjum e shpalli esenë që politika mundë të reduktohet në shkencë, problemet të cilat i interesuan ishin ndryshe nga ato të cilat në shek.20 deshtën që politikën ta reduktojnë në shkncë. Debati i shek. 20 mbi shkencën e politikës është pjesë e debatit më të gjerë për metodologjinë në shkencat shoqërore. Ata të cilët bëjnë përpjekje që studimin e politikës ta vëjnë në shkencë dëshirojnë të vëjnë disciplinë që mundë ti plotësoj dy kushte: 1. duhet të jetë objektive dhe 2. duhet të siguroj sqarime gjithëpërfshirse sistematike të ngjarjeve. Këto pikëpamje metodologjike të shkencës politike i mvishen bihejviorizmit. Politika te grekët e vjetër ishte një mënyrë e re e të menduarit. Dhe para së gjithash ishte një mardhënie e re mes njerëzëve. Qytetarët mes veti dalloheshin sipas pasurisë, bukurisë apo intelegjencës, por si qytetarë ata ishin të barabartë. Filozofi Sokrat, i cili ishte i dënuar me vdekje sepse i kishte “korruptuar të rinjtë”, refuzoi të ikë nga Atina duke thënë që ajo nuk është në harmoni me mënyrën si e kishte jetuar jetën e tijë dhe se joikja është racionale. Fjalët e tia të fundit ishin “ia ktheni një gjel fqiut tim sepse ia kamë borxhë”. Grekët e vjetër në mënyrë të lirë iu kanë nënshtruar ligjit të polisit të tyre dhe ishin krenarë për ate. Fati më i keqë që ka mundur ti gjejë ata ka qenë ostrakizmi ose ndjekja nga qyteti, kurë psh, Atinasit kanë menduar që dikush me fuqinë apo autoritetin e tijë e rrezikon kushtetutën. Te grekët i hasim kushtet dhe idealin e lirisë: të jetohet mes të barabartëve, ti nënshtrohesh vetëm ligjit, të udhëhiqet dhe të jesh i udhëhequr me ndrrime –në rreth. Ajo është racionaliteti i tyre : botëkuptimi i tyre që njeriu para së gjithash është qenje racionale i cili e kupton fjalën dhe forcën e argumentit. Politika dhe ligjet nuk vinin nga pallata e despotit oriental, por nga diskutimet mes qytetarve të barabartëtë grumbulluar në qendër të qytetit të quajtur agora, e cila shërbente si arenë e politikës. Qytetarët përjetonin barazi para ligjit dhe kishin mundësi të barabartë të flasin para kuvendit apo parlamentit. Edhe pse të gjithë qytetarët merrnin pjesë në jetën politike, për disa vende të rëndsishme bëhej zgjedhja mes përfaqësuesve më të rëndsishëm dhe të pasur të familjve urbane. Esenca e kësaj qasje më së miri vërehet në aktivitetin politik të Sollonit i njohur si ligjëdhënës athinas. Ai mendonte se ligjet duhet të vlejnë për të gjithë qytetarët që jetonin në një teritor dhe që ligji duhet të mvaret nga autoriteti i institucionit i cili e realizon dhe jo nga personi. Ai vetë e lëshoi Athinën dhe jetoi dhjetë vite jashta sajë që ta ndajë autoritetin e tijë personal nga ligjet të cilat i kishte sjellur. Tërsia e institucioneve përmes së cilave udhëhiqet me polisin dhe ligjet të cilat i përcaktojnë mardhëniet mes pushtetit dhe qytetarëve, e përbëjnë kushtetutën. Shkenca politike i përcjell dukuritë regullare, edhe pse nuk duhet të harrohet që në një aspekt gjithçka mvaret nga natyra e njeriut nga e cila del edhe politika. Ato dukuri regullare në greqinë e vjetër ishin: udhëheqja nga një njeri- monarkia; udhëheqja nga një pakicë njerëzish të pasur dhe të fuqishëm pra së gjithash për interesa vetëjake- oligarkia dhe udhëheqja nga populli dhe për interes të popullit –demokracia. Shkenca politike greke i studjonte kushtetutat dhe bënte përpjekje të bëj ndonjë gjeneralizim në raportin mes natyrës njerëzore dhe institucioneve. Teoria e tillë më e fuqishme ishte ajo mbi cikluset ku monarkitë kanë tendenca të shëndrrohen në tirani, tiranitë janë hudhura nga aristokracitë të cilat


shëndrrohen në oligarki të cilat e eksploatojnë popullin të cilat tejkalohen duke vënë demokracinë, e cila nga ana e sajë degjeneron në një jostabilitet të udhëheqjes me masat përderi sa ndonjë lider i fuqishë nuk venë monarki dhe ciklusi fillon përsëri. Përfaqësuesit më të rëndsishëm të këtyre teorive politike janë Platoni dhe Aristoteli. Aristoteli ishte i pari i cili vërejti që disa elemente të demokracisë janë të rëndsishme për një kushtetutë të ballansuar dhe të ekuilibruar. Ai studjoi më tepër kushtetuta dhe kishte vërejtur se çfarë është mekanizmi i ndryshimeve politike: sipas tijë revolucionet çdoherë kanë ardhur për shkak të nevojave të njerëzve që të jenë të barabartë.SOCIALIZIMI POLITIK

Pasqyrë e shkurtër e hulumtimi të socializimit politik në teorinë politike

Hulumtimet sistematike të socializimit politik në teorinë politike filluan në vitet e njëzeta të shekullit të kaluar, me publikimin e disa punimeve, tematika thelbësore e të cilave ishte hulumtimi psikologjik i dimensionit politik. Ishin këto punimet e Merijamit, Valesit, Lipmanit, Lasvelit, që njihen si kasnecë të qasjes bihejvoriste në hulumtimin politik.Ndër autorët e këtyre punimeve dallohet C.Merijam. Ai cek format e “lojalitetit politik” , shpërndarjen e ndikimit të faktorëve të ndryshëm përmes të cilëve normat e kulturës politike të një shoqërie transmetojnë dhe vërtetojnë, problemin e ‘kongruimit’ dhe ‘jokongruimit’ të faktorëve të lojalitetit politik. Merijam vërejti se format e ngjashme të lojalitetit politik mund të gjenden në të gjitha shoqëritë e organizuara. Sipas tij ekzistojnë tri forma themelore të lojalitetit politik :1. lojaliteti politik i përbashkët për të gjitha shoqëritë; 2. lojaliteti politik karakteristik për format e caktuara politike (demokracia, anarkia dhe despotizmi) 3. lojaliteti politik, karakteristik për sistemet e caktuara politike’. Nxitja e madhe në hulumtimin e socializimit politik u zhvillua në kuadër të teorisë së karakterit nacional dhe politik. Hulumtimi i “karakterit nacional u intensifikua me situatën politike botërore, në veçanti me nevojën që të sqarohen marrëdhëniet në mes të sjelljeve politike dhe karakterit politik të kombeve’,- thekson Margaret Mid. Lidhur me këtë çështje shquhet puna e R. Benediktit, e cila përcakton hulumtimet e karakterit nacional si studim i mësimit të sjelljes kulturore dhe identifikon “tri qasje themelore brenda kësaj sfere të hulumtimit: 1. Përshkrimet komparative të formave të caktuara kulturore; 2. Analiza e raporteve në mes të formave thelbësore të mësimit dhe aspekteve tjera kulturore ( raporti në mes socializimit primar dhe sekundar ). 3. Hulumtimi i segmenteve të veçanta brenda procesit të përvetësimit të normave kulturore ( marrëdhëniet në mes të prindërve dhe fëmijëve, shpërndarja e ndikimeve të agjensave të veçanta )’. Hulumtimi i socializimit politik në kuadër të kësaj ‘shkolle’ është bazuar në premisat vijuese: “a). Ekzistojnë lidhje të forta ndërmjet strukturës nacionale dhe karakterit politik dhe procesit të socializimit politik b). Format më të njohura të përvojave në procesin e socializimit politik paraqiten në fazat më të hershme të jetës c). Përvoja e cila arrihet në kuadër të bazës së socializimit politik nuk është manifestim i përvojës politike, por ajo ka pasoja latente politike d). ‘Procesi i arritjes së normave themelore të kulturës politike është i drejtuar në veçanti në një


drejtim, ngase socializimi thelbësor primar politik përcakton ndikimin dominues të agjensave sekundare të socializimit politik’.Në literaturën shkencore dallohen punimet e T.Adornos dhe H.Lasvelit. Konstatimi më i rëndësishëm i T. Adornos është se personalitetet autoritare kanë dispozita të fuqishme, por edhe mjaft kundërthënëse ndaj pushtetit dhe forcës politike. Sipas studimeve të tij të njohura, karakteristikat kyçe të personalitetit autoritar janë: “dominimi mbi inferiorët, nënshtrimi ndaj superiorëve, shkalla e lartë e afilacionit kah forcat politike, nevoja që bota të perceptohet në format e larta strukturale, përdorimi i tepëruar i steriotipeve politike dhe nderim i jashtëzakonshëm për rregullat konvencionale të mjedisit; personaliteti autoritar është i pavarur me pamje të theksuar pesimiste për natyrën njerëzore, kurse në raport me njerëzit e tjerë atë e karakterizon cinizmi i theksuar”. Adorno e gjen në analizimin e procesit të socializimit politik. Punimi i H.Hajmanit paraqet studimin e parë të veçantë nën titullin “Political Socialization”, ku Hajmani hulumton dimensionet psikologjike të politikës. Nocioni i socializimit politik dhe kahjet dominante të këtij fenomeni

Ekzistojnë shumë llojllojshmëri në përcaktimin konceptual të socializimit politik. Ndër to, sipas rëndësisë së tyre, veçohen këto: Socializimi politik është “proces që fillon në fazën më të hershme të individit dhe shprehet në rrjetin e ndërlikuar të interaksionit ndërmjet individit dhe shoqërisë; socializimi politik përcaktohet si tërësi e procesit përmes së cilës shoqëria, me veprimin e agjensave të ndryshëm të socializimit politik, transmeton dijet fundamentale politike, ndjenjat, vlerat, normat dhe format e sjelljes së anëtarëve të shoqërisë. Socializimin politik e përbën “tërësia e të gjitha proceseve përmes të cilave normat parësore të kulturës politike të shoqërisë së dhënë arrihen, mbahen dhe ndryshohen në një periudhë të gjatë historike. Sipas L.Paz socializimi politik është “proces i të mësuarit social me të cilin individët dhe grupet shoqërore arrijnë orientim dhe vlera të përhershme”. G. Almondsocializimin politik e përcakton si “proces sipas të cilit individët inkuadrohen në kulturën politike dhe formojnë rrjetin e orientimit drejt përcaktimeve kyçe politike”. E.Grinbergkonfirmon se arritja e normave të kulturës politike është rezultati i fundit i procesit të socializimit politik. Ai thekson se “kultura politike definohet si formë e orientimeve politike që ekzistojnë në kuadër të bashkësisë politike. F. Grinshtajne përkufizon socializimin politik si “çdo mësim politik, formal dhe joformal, të planifikuar dhe të paplanifikuar, në të gjitha shkallët e jetës njerëzore, që nuk ngërthen vetëm mësimet eksplicite politike, por edhe të gjitha mësimet nominale jopolitike që ndikojnë në sjelljen politike, siç është mësimi i tipareve relevante personale politike. Në punimin e përbashkët të D.Istonës dhe Xh.Denisit“Fëmijët në sistemin politik”, që socializimin politik e përcakton si “proces i tillë zhvillues nëpërmjet të cilit personaliteti arrin orientimet politike dhe modelet e sjelljes”. Në punimin e përbashkët të Dausonit dhe Previtit. Sipas pikëpamjes së tyre fillestare, socializimi politik ngjan në “dy nivele të ndërlidhura reciproke: a) në nivelin individual dhe b) në nivelin e bashkësisë politike si tërësi. Gjersa në planin individual ai përcaktohet si proces i të mësuarit përmes të cilit individi arrinë pikëpamjen politike për botën dhe formon identitetin e veçantë politik; në nivelin e bashkësisë; ky proces është më mirë të përcaktohet si proces i transmisionit


kulturor. Grupin tjetër të koncepcionit për socializimin politik e përbëjnë ato teori që këtë nocion e përafërojnë me nocionin e politizimit dhe indoktrinimit. Sipas këtyre pikëpamjeve, përmabjtjen e socializimit politik e përbëjnë vetëm ato forma të sjelljes dhe orientimeve politike që janë relative për funksionimin dhe stabilitetin e sistemit politik; bazën e socializimit politik e përbëjnë vetëm të ashtuquajturat normat parësore dhe format e sjelljes që janë konsistente me sistemin politik ekzistues.Socializimi politik është proces gradual i të mësuarit të normave, qëndrimeve dhe sjelljeve që janë të pranuara edhe në praktikën e sistemit politik ekzistues, kurse qëllimi i socializimit është trajnimi dhe zhvillimi i individit që të bëhet anëtar i mirë i shoqërisë’.

Stadiumet themelore të socializimit politik

Profesor Podunavac thotë se socializimi politik “është proces që fillon në fazën më të hershme të jetës së individit dhe shprehet në rrjetin e ndërlikuar të interaksionit ndërmjet individit dhe shoqërisë; ndërveprimi ndërmjet shoqërisë dhe individit është reciprok”. Është vëretetuar në shumë hulumtime që tregojnë “se në periudhën e pjekurisë politike vjen gjer te kristalizimi dhe forcimi i orientimit politik të arritur në fazën e hershme të socializimit politik dhe se format themelore të identifikimit vështirë se ndryshojnë”. Me këto hulumtime “të socializimit primar politik” është demantuar teza se fëmijët ‘janë politikisht analfabet’. Në studimin e tij për socializimin politik të fëmijëve, Iston dhe Denis theksojnë se hulumtimi i tyre ka treguar se jo vetëm që fëmijët herët fillojnë të orientohen kah bota mistike e politikës, por se formojnë ide edhe për veprat më abstrakte, siç është edhe vetë sistemi qeverisës. Socializimi politik i fëmijëve, sipas D. Istonit, fillon mjaft herët dhe përfshin formimin e orientimeve primare politike të përmbledhura në ndjenjën e përkatësisë politike të bashkësisë dhe të simboleve të tyre kyçe. Karakteristikë qenjësore e kësaj faze më të hershme gjatë procesit të socializimit do të ishte ‘privimi i përmbajtjes informative’ dhe ‘shkalla e lartë emocionale (afektive) e identifikimit me simbolet qendrore të bashkësisë politike’. Është vërtetuar se gjer në moshën shtatë vjeçare formohet identiteti primar politik dhe lidhshmëria emocionale për simbolet qendrore politike të bashkësisë, kurse ndërmjet moshës shtatë dhe trembëdhjet vjeçare fillon procesi i njohjes së shumë nocioneve abstrakte. Dauson dhe Previt, në studimin e tyre vërtetuan se fëmijët në dhjetë vitet e hershme me siguri arrijnë në nivelin kryesor të pjekurisë politike, se lidhja themelore dhe identifikimi tashmë janë forcuar mire. Studimin mjaft kompleks dhe të dokumentuar për rritjen e socializimit politik, respektivisht pjekurisë politike, e punuan Adelson dhe O’Nil. Ndryshimi në zhvillimin e orientimit politik të fëmijëve, mund të vrojtohet në pesë faza të ndryshme: ‘Fazën e parë në këtë proces e karakterizon rënia e autoritarizmit; të dytën shtimi i të kuptuarit të nevojave të bashkësisë; të tretën absorbimi i njohurive dhe koncenzusit; të katërtën shtimi i orientimeve kognitive dhe të pestën formimi i sindromit ideologjik’Adelson dhe O’Nil kanë përcjellur hollësisht në veçanti zhvillimin e identitetit politik dhe aftësinë e të menduarit politik tek adoloshentët. Ndonëse e ashtuquajtura adoloshenca e vonshme mund në njëfarë mënyre të vërehet në stade kur të formohet kryesisht identiteti politik i qytetarit mesatar, procesi i socializimit politik vazhdon edhe në periudhën e vonshme.


Faktorët e socializimit politik

Faktorët më të rëndësishëm nën ndikimin e të cilëve arrihen, ruhen dhe ndryshohen normat e kulturës politike janë: grupi i moshatarëve, shkolla, organizatat e specializuara politike, përvoja e drejtëpërdrejt politike dhe ngjarjet e mëdha politike. Të gjithë faktorët e socializimit politik, varësisht nga ndikimi i tyre në vetë procesin e socializimit politik, mund t’i ndajmë në dy grupe të mëdha : 1.faktorët primar dhe 2. faktorët sekundar ( të socializimit politik ).

Faktorët primar të socializimit politik

Faktorët më të rëndësishëm primar të socializimit politik janë familja dhe grupet e afërta.’Prindërit, familjet, shkollat, grupet e bashkëmoshatarëve dhe mjetet e informacionit, të gjitha këto ushtrojnë ndikimin e tyre në formimin e qëndrimeve tek individi’Familja është ndër faktorët më me ndikim në socializimin politik. ‘Familja është institucion shoqëror që ndikon më shumë në personalitetin e njeriut, pastaj puna, shkolla, grupi i moshatarëve, religjioni, partia politike...’. Në te fillon ndikimi i parë i socializimit të fëmijëve. ‘Shumë prej nesh parapëlqejnë të njëjtën parti politike si prindërit tanë…Ndikimin dhe rolin e familjes në njëfarë mënyre e tregon edhe Dyrkemi i cili pohon se “...qeniet e para, nga të cilat fëmija fillon të formojë një ide për njerëzit janë vetja dhe prindërit e tij”. “Familja gjatë disa shekujve ka qenë i vetmi institucion edukativ, kurse deri në kapitalizëm e vetmja formë e edukimit...” Familja përcakton klasën shoqërore, përkatësinë nacionale, religjioze etj. Numri më i madh i studiuesve familjen e konsiderojnë edhe si një ndër faktorët kyç prej faktorëve të socializimit politik. ‘Psikologu Mari thekson se prindërit si persona më të rëndësishëm të autoritetit janë përfaqësues kryesor të procesit të socializimit’. Daunson dhe Previt theksuan se “familja ekziston si institucion më i rëndësishëm primar dhe burim i rëndësishëm i të mësuarit politik; familja ndikon mjaft fuqishëm në orientimet themelore politike, ajo është agjens kyç nëpërmjet të cilit kultura politike bartet prej një gjenerate në tjetrën. Ka edhe mendime kontradiktore të disa studiuesve, kështu, Hes dhe Torni vërtetojnë se “ familja i bart vlerat politike vetëm në sektorin e ngushtë të socializimit politik dhe se në rastin më të mirë, ndikimi i familjes është vetëm një ndër agjensat politik” . Është ligjshmëri e përgjithshme se në sistemet politike që nuk kanë forma të zhvilluara të socializimit politik ndikimi i familjes gjatë procesit të socializimit politik është dominues. Edhe hulumtimet e reja flasin në favor të tezës së dominimit të ndikimit të drejtëpërdrejt të familjes si faktor i socializimit politik (Almond, Verba, Vili, Benfild ). L. Vili duke e studiuar kulturën politike vërejti se ajo është “rezultat i mungesës së besimit social në marrëdhëniet thelbësore të shoqërisë, ku ndikimi i familjes është dominues”. Sipas tij, familja është “grupi më i rëndësishëm referent në procesin e socializimit politik; ndikimi i leksioneve politike, të cilat fëmijët i mësojnë në familje është efikas. E.Benfildit sipas tij, karakteristika qenjësore të kulturës politike janë: “mungesa e besimit social, mungesa e kooperimit dhe apatia politike; në formimin e kulturës së këtillë politike; parësor është ndikimi i familjes; shumë jetojnë e vdesin, kurse nuk vijnë në kontakt me bashkësinë e gjerë


pos me familjen e tyre’.Këtë lloj të kulturës politike Benfildi e përcakton si formë e ‘ formalizmit amoral’. H.Hajman në studimin e tij “Socializimi politik”, duke hulumtuar korrespondimin ndërmjet qëndrimeve politike të prindërve dhe fëmijëve në tërë rendin e çështjeve specifike të politikës, tregoi se këtu ekziston lidhje mjaft e fortë dhe shkallë e lartë e pajtueshmërisë.Grupet e afërta, si faktor të socializimit politik, kundruall familjes, ishin më pak objekt i interesimit. “Teoritë e Mead-it dhe Piage-s me të drejtë e theksojnë rëndësinë e marrëdhënieve me bashkëmoshatarë. Piaget i vë theks të veçantë faktit që marrëdhëniet me bashkëmoshatarë janë më ‘demokratike’ se ato midis një fëmije dhe prindërve të tij. Një fëmijë fizikisht i fortë ose imponues deri-diku mund të përpiqet t’i sundojë të tjerët. Sipas disa autorëve ( Rizman, Ajnshtat ) grupet e afërta konsiderohen në shoqërinë moderne më me ndikim dhe më me rëndësi se sa ndikimi i familjes. Ndikimi i grupeve të afërta arrihet në veçanti me shkallën e lartë të marrëdhënieve të personalizuara dhe emocionale brenda këtyre grupeve dhe shprehet me shkallën e madhe të pjesëmarrjes në aktivitetet e përbashkëta. Disa autorë ( Katrajt, Kac dhe Zander ) ndikimin e grupeve të afërta e përcaktuan përmes tri karakteristikave themelore: “së pari, përkatësia e grupit të caktuar determinon shumë gjëra për cilat personi mëson, mendon, don dhe njeh; së dyti individi vepron si edhe pjesëtarët e tjerë të grupit, meqë ata për të janë atraktiv andaj edhe i do; së treti individi vepron si edhe anëtarët e tjerë të grupit edhe nën kërcënimin e sanksionit moral të pjesëtarëve tjerë të grupit”.K.Langton ka hulumtuar në veçanti rolin e grupeve të afërta, në grupet klasore të afërta heterogjene ekziston funksioni konzistent i risocializimit të pjesëtarëve të shtresave të ulta, kundrejt këtij efekti, në grupet klasore homogjene është i pranishëm ndikimi i ndryshëm, ku vie gjer te forcimi i kulturës politike të atyre shtresave prej të cilave janë regrutuar fëmijët. Mund të thuhet se ndikimi i faktorëve primar në socializimin politik ( familja dhe grupet e afërta ), tregojnë këto karakteristika: a) ndikimi i këtyre agjensave të socializimit politik është para së gjithash implicit b) ndikimi i këtyre agjensave kryesisht shteret në formimin e formave themelore të identifikimit politik dhe lojalitetit; c) shënimi i marrëdhënieve të brendshme në këto agjensa është shkallë e lartë e personalizimit dhe jostrukturalitetit; d) ndikimi i këtyre agjensave është vështirë të drejtohet me plan, të dirigjohet dhe të manipulohet me to

Faktorët sekundar të socializimit politik

Grupin tjetër e përbëjnë ata faktorë të socializimit politik ndikimi i të cilëve është drejtëpërdrejt politik.Faktorët kyç në këtë grup janë: shkolla, partitë politike, organizatat e specializuara politike, mas-mediat, përvoja e drejtëpërdrejt politike, ngjarjet e mëdha politike. Shkolla në këtë grup, është ndër faktorët kryesor në procesin e socializimit politik, ndikimi i së cilës mund të shprehet përmes formave të transmetimit të “kujtimeve politike” të drejtëpërdrejta, si dhe formave të socializimit të ndërmjetësuar. “Termi ‘shkollë’ e ka origjinën nga greqishtja dhe do të thotë ‘kohë e lirë ose çlodhje’. Qëllimi i edukimit është që individi të mësohet të mednojë dhe para së gjithash të kuptojë përse kërkohet kjo dhe përse ajo, që në të vërtetë kërkohet nga ai, në rastin përkatës nuk do të duhej kërkuar. Kjo kulviton qytetarinë. Format themelore të ndikimit të shkollës në procesin e socializimit politik janë programet


arsimore të lëndëve që studiohen. Fëmijët mësohen të rrinë urtë në klasë, të respektojnë rregullat e disiplinës dhe të jenë të përpiktë në mësim. Mësuesi ndikon në bindjet e nxënësve. ‘I vetmi autoritet që do të mund ta kryente rolin edukativ është shkolla, sikur të mos instrumentalizohej nga ato instanca që synojnë realizimin e planeve të tyre’. Xh.Koleman në studimin e tij, duke hulumtuar ndikimin e shkollës si socializim i drejtëpërdrejtë politik. Anderson dhe Fisher në punimin e tyre vërtetojnë se “programet shkollore arsimore flejnë në zemër të sistemit arsimor të shoqërive perendimore dhe përbëjnë njërën ndër format më të fuqishme të historisë njerëzore; përmbajtja e tyre mbulon tiparet e shumta kulturore të patjetërsueshme për pjesmëmarrjen në shoqëri”. Arsimi i përket veprimtarive më elementare dhe më të domosdoshme të shoqërisë njerëzore, që nuk mbetet asnjëherë siç është, por ripërtërihet vazhdimisht.. Sistemi arsimor në shtetet socialiste ishte i indoktrinuar me ideologjinë marksiste. “Këtë e ilustron edhe vetë deklarata e strategut të revolucionit të tetorit 1917 Leninit, i cili në kongresin e I të Arsimit Sovjetik më 25.VIII-1918 tha: ‘Puna jonë në sferën shkollore ka për qëllim shkatërrimin e borgjezisë dhe haptas shpallim se shkolla jasht politikës nuk ekziston, kjo është gënjeshtër dhe hipokrizi’. Në tekstet e filozofisë marksiste thuhej se udhëheqësit revolucionarë ishin besnik të çështjes së klasës, se kishin sens autokratik që nuk i linte t’u rritej mendja, autoritet të vërtetë e jo kult individi etj. Ndërkaq te shtetet kapitaliste sipas teoricientit amerikan të ekonomisë John.K Galbraith: ‘...arsimimi i sotëm i lartë me themel u është përshtatur nevojave të sistemit industrial. Ajo që kishte parashikuar Maks Veberi, është realizuar: shpirti i racionalitetit kalkulues është prezent gjithandej dhe ai tani është shpirt i një bote të vërtetë ekonomike. Ai u imponohet individëve përmes domosdoshmërosë. “Sot me gjasë duan ta racionalizojnë njeriun për zhvillimin teknik dhe jo zhvillimin teknik për njeriun”. Gjithashtu edhe Moris Dyverzhe, demokracitë perendimore të sotme i definon si ‘teknokraci’ të kontrolluara rreptësisht nga një oligarki ekonomike’. “Në të vërtetë shkolla është institucion, të cilin e themelon dhe e kontrollon shteti.Partitë politike dhe organizatat e specializuara politike, gjithashtu bëjnë pjesë në faktorët e rëndësishëm të socializimit politik. Partitë politike nuk janë vetëm instrumente të aktivitetit zgjedhor politik, por se edhe faktor të drejtëpërdrejt të edukimit. Format e ndikimit të partive politike në procesin e socializimit politik janë të shumta, por si forma themelore të ndikimit, sipas A.Kambelit, mund të përcaktohen këto: a) Partitë politike paraqiten si instrument themelor për formimin e mendimit rreth çështjeve të rëndësishme politike; b) Pjesëtarët e partive të ndryshme politike nuk tregojnë sensibilitetin e njëjtë ndaj çështjeve të njëjta politike; c) Partitë politike janë faktori më me ndikim që siguron shkallë të lartë të konzistencës së hartës politiko-kulturore. Ndikim të fuqishëm në socializimin politik ushtrojnë edhe mas-mediat ( gazetat, periodikët, revistat, radioja, televizioni, teatri dhe kinemaja, interneti ), përmes të cilave bëhen komunikimet masive. “Nuk ka dyshim se media ndikon thellësisht në botëkuptimet dhe qëndrimet e njerëzve...fëmija deri sa të bëhet 18 vjeç, do të harxhojë mesatarisht më shumë kohë duke parë televizor se sa për çdo lloj veprimtarie tjetër, me përjashtim të gjumit...Rritja e ndikimit të televizionit është ndoshta i vetmi zhvillim më i rëndësishëm në median e 30 viteve të fundit”. Ndikimi i socializimit politik në sistemin politik


Njëra ndër çështjet kyçe të specializimit politik ishte: se si është ndikimi i socializimit politik në funksionimin e sistemit politik. Kështu D.Iston thekson “se objekti i saj do të duhej të demonstronte rëndësinë e socializimit në funksionimin e sistemit politik”. Në përgjigjien rreth kësaj pyetje, në kuadër të teorisë politike janë dalluar “tri qasje themelore: 1. bihejvoriste 2. funksionaliste - strukturaliste 3. teoria e perzistencës ( mbajtjes-ruajtjes )’, dhe 4. teoria marksiste.

a) Përgjigjet e para të zhvilluara në raport me socializimin politik dhe sistemin politik në teorinë politike u zhvilluan në kuadër të qasjeve bihejvoriste. Karakteristika themelore e kësaj qasjeje është që “fokusi i hulumtimeve të përqendrohet në ndikimin e socializimit politik në raport me sjelljen politike”.

b) Dobësitë e bihejvorizmit në njëfarë mase janë kapërcyer në suaza të qasjes funksionaliste - strukturaliste. E zhvilluar si një variantë e pozitivizmit dhe empirizmit filozofik, funksionalizmi hulumton socializimin politik si pjesë përbërëse të kushteve dhe hipotezave për stabilitetin e sistemit politik.Socializimi politik përcaktohet si “pjesë përbërëse e funksionit dhe adaptimit; ajo është njëra ndër faktorët esencial dhe integrativ të rregullimit politik”. Teza se funksioni themelor i socializimit politik është formimi i kulturës politike integrative, është pranuar nga shumë autorë të orientimit funksionalist.

c) Një variantë të modernizuar të funksionalizmit paraqet teoria perzistente ( e ruajtjes), që është zhvilluar tek ithtarët e teorive sistemore të sistemit politik. Çështja thelbësore që zbulon natyrën e marrëdhënieve ndërmjet socializimit politik dhe sistemit politik është: se “çfarë roli luan socializimi në aftësimin e sistemit politik që ai të zgjatet edhe përskaj kundruall streseve të ndryshme dhe kufizimeve në raport me sistemet esenciale verbale.

d) Duke përfunduar pasqyrën e botëkuptimeve të njohura rreth ndikimit të socializimit politik në sistemin politik, vlen të theksohet edhe pikëpamja e orientimit teorik marksist, e cila konsiston në atë se dobësia themelore e qasjeve të cekura është se “përqëndrohen vetëm në problemet e ruajtjes dhe stabilitetit të sistemit politik, kurse nuk përfillin dhe lënë pas dore hulumtimet për ndërnduarshmëritë e sjelljeve dhe ndryshimeve politike si dhe konfliktet në sistemin politik “.

Hulumtimet e reja theksojnë edhe format e ndryshme të “socializimit joadekuat politik ”kështu bie fjala gjendja e marrëdhënieve ku normat e kulturës politike që u përkasin një gjenerate, nuk do të thotë se vlejnë edhe për të tjerët, që jetojnë në raporte të ndryshueshme në kontekst të ndryshëm social-politik, duke pranuar vlerat e tjera politike.


Aspekti socio-politik i teorive shoqërore të elitizmit

Struktura shoqërore dhe sistemi shoqëror-politik

Shumë teorik të profileve të ndryshme,qoftë në aspektin sociologjik,filozofik ekonomik,politik etj,kanë bërë orvatje të ndryshme që ti sqarojnë dhe interpretojnë problemet shoqërore me gjithë dinamikën e tyre zhvillimore.Padyshim se edhe teoritë shoqërore të elitizmit zëjnë vendë të caktuar në kuadër të sociologjisë politike dhe teorive shoqëroro-politike për mënyrën e interpretimit dhe përcaktimit të fenomeneve shoqërore siç janë ato: politike,ekonomike sociale psikologjike,kulturore etj. Mundë të thuhet se teoritë e elitarizmit më tepër e poencojnë problemin e stratifikimit shoqërorë qoftë në aspektin horizontal apo vertikal,si bazë për të kuptuar esencën e një shoqërie. Gjeneza e këtyre teorive dataon shumë më herët dhe se bazohet bile edhe në koncepcionet teologjike sipas së cilave perendia është autore e historisë përmes përfaqsuesve të saj të zgjedhur,pastaj në botën antike përmes Platonit dhe Aristotelit, ku Platoni thoshte se shtetin duhet ta udhëheqin filozofët si persona më të aftë dhe më të arsyeshëm të cilët do të mbanin llogari për zhvillimin, mbrojtjen dhe pasurimin e shtetit. Në shoqëritë arkaike, të bazuara në sistemin kastian, kastat qëndronin në hierarki vertikale të gjërë në çrast kasta më e çmuar ajo brahmane qëndronte në pozitë më të lartë se kastat tjera. Këtë kastë në fakt e përbënin filozofët, klerikët por edhe pasanikët. në shekullin e mesëm me tomizmin dhe neotomizmin duke e idealizuar kierarkinë kishtare. Megjithate, teoritë e zhvilluara mbi elitat janë të kohës më të re dhe i takojnë fundit të shekullit 19 dhe fillimit të shekullit 20 duke u zgjëruar përmes shkollave dhe drejtimeve të ndryshme. Këto teori bëjnë përpjekje që ta sqarojnë shoqërinë dhe fenomenet shoqërore në bazë të idealizimit dhe absulutizimit të relacioneve të diferencimit shoqërorë në qeverisje dhe nënshtrim në bazë të shemës elita-masa. Diferencimi faktik shoqërorë,ashpërsimi i kontradiktave,ndarja në punë fizike dhe psiqike,e përbëjnë bazën e teorive të elitizmit. Pra teoritë mbi elitat zënë vend të rëndsishëm në shkencat shoqërore e veçanrisht në shkencat politike dhe sociologjinë politike. Si qëndrim i dytë i përbashkët është dyshimi në mundësitë që gjërat mund të ndryshojnë në shoqëri me ndihmën e ndonjë akcioni revolucionar të njerëzve. Revolucionin socialist ata e trajtojnë si një dukuri ku njëra pakicë e zëvendëson pakicën tjetër. Dhe si e treta autorët e orientimit elitist e hedhin poshtë teorinë markësiste të klasave dhe luftës klasore. Teoritë e elitarizmit kanë burime të ndryshme,që do të thotë se ato bazohen në faktorë të ndryshëm. Këto teori mundë të jenë religjioze ( në shekullin e mesëm ) , pastaj mund të kenë karakter biologjik të cilat bazohen në koncepcionet social Darviniste , mund të kenë natyrë psikologjike , siç janë pjesërisht teoria e Moskës , Paretos dhe koncepti i Veberit mbi karizmën , ose mund të kenë natyrë natyrë funksionale – organizative , siç janë për shembull koncepcionet teknokratiko – menaxherike . Nocioni “ elitë “ rrjedhë nga fjala latine “ eligere “ që do të thotë të zgjedhish , e cila në kuptimin fillestarë ndërlidhet me sferën ekonomike , gjegjësisht me zgjedhjen e mallrave me kualitet të veçantë. Kurse në gjuhën frenge kuptimi i nocionit elite do të thotë njerëz të zgjedhur, të dalluarit e një grupi, më të mirët dhe më dinjitozët. Shikuar nga ky aspekt elita


mundë të përcaktohet si pakicë për të cilën supozohet se është më e vlefshme ose më shumë kontribuon në shoqëri dhe komforn këtyre supozimeve ajo e përvetëson të drejtën që të ketë më tepër ndikim apo pozitë më të privilegjuar shoqërore, më shumë pushtet ose ndikim më të madh në proceset shoqërore. Elita përcaktohet në mënyra të ndryshme për shembull ate e përbëjnë më të sukseshmit në të gjitha sferate jetës ( Pareto ) ; elita përcaktohet me cilësitë e organizmit dhe organizatës dhe kierarkinë e sajë ( Robert Mihells ) ; Me përkatësinë e caktuar shoqëroro institucionale ( Rajt Mils ) ; me anë të kategorisë etiko psikologjike e tjerë . Sipas këtyre teorive , nuk mund të supozohet një ardhmëri shoqërore ku do të tejkalohen diferencimet në mas edhe elitë dhe çdo dallim në elita nuk është asgjë tjetër përveç qarkullim dhe lëvizje elitave .

Esenca dhe mënyra e interpretimit të fenomeneve shoqërore nga ana e teorive elitiste Në mesin e shkenctarëve të cilët mirren me hulumtimin dhe studimin e elitave është pranuar ndarja e teorive të elitavenë konzervative,tekniko-liberale dhe raciste.

Teoria konzervative e elitaveTeoria e elitarizmit e drejtimit konzervativ ka shumë përfaqësues mirpo më të rëndëshimit janë : Zhorzh Soreli,Gaetano Moska , Vilfredo Pareto, Robert Mihels,Ortega y Gaset etj. Në literaturën sociologjike dhe politikologjike këta filozof të politikës i quajnë makiavelist nga shkaku se të gjithë në teorinë e mendimit sociologjiko-politik e kanë përkrahur mendimin e Nikolo Makiavelit i cili thot se në jetën politike sundon pakica dhe se pushtetit të pakicës nuk mund ti kundërvehet as demokracia.Përfaqësuaesit e teorisë konzervative e afirmojnë qëndrimin e mirënjohur se shoqëria është e ndarë në udhëheqës dhe në njerëz me të cilët udhëheq dikush tjetër, me fjalë tjera, në ata që subdojnë dhe në ata që janë të sunduar. Sipas elitizmit konzervativ, njerëzit për nga natyra janë të këqinj, me instinkte të ulta, primitiv dhe të egër. Sipas teorisë konzervative për sigurimin e pushtetit elita sunduese mundë të shërbehet me mjete të ndryshme, edhe pse bëhen orvatje që pushteti i elitës të arsyetohet me ate se gjoja i mbronë interesat e përgjithshme shoqërore. Marrë në tërësi, teoria konzervative mbi elitat niset nga paragjykimi se populli është vetëm një turmë e rëndomtë e njerëzëve. Edhe pse egzistojnë divergjenca në mësimin e Sorelit, Paretos, Moskës dhe Mihelsit e të tjerëve mbi elitat, të përbashkët e kanë ate se të gjithë autorët e potencojnë epërsinë e pakicës së organizuar pa marrë parasyshë se si e quajnë; klasa politike, elita ose oligarki mbi shumicën ose masën e paorganizuar.

Zhorzh Soreli- në veprën e tijë “Të menduarit mbi dhunën” (Reflecsiones sur la violence, 1908) por edhe në veprat tjera, shtron të ashtuquajturin mit mbi grevën gjenerale, kurse nocionit progres shoqërorë ai ia kundërven teorinë e kontratës shoqërore. Megjithate, Sorelinuk flet për elitën në kuptimin politik por elitën në kuptimin moral. Domethënë, në mësimin e tijë është e përfshirë ideja e elitës morale, e pakicës së kualifikuar e cila në mënyrë direkte bënë greva, sabotime etj, me qëllim që ta përmbysë rendin egzistues kapitalist. Mundë të flitet për mënyra të pakufijshme mbi revoltën thotë Soreli, dhe asnjëherë të mos nxitet


ndonjë lëvizje revolucionare, nëse nuk egzistojnë mitet të cilët duhet ti përkrahin masat. Soreli e përshëndeste Revolucionin e Tetorit dhe ideologët e këtijë revolucioni të udhëhequr nga ideologjia marksiste. Realizimin e socializmit nuk e shihte si domosdoshmëri natyrore,por si dëshirë të flaktë. Thirrja e tijë për akcione direkte e mbushur plotë frymë luftarake, me ndihmën e së cilës shoqëria duhet të shpëtoj nga dekadenca morale, nuk hasi në përkrahje të fuqishme as te partitë punëtore majtiste e as te borgjezia dhe partitë e saja, përveç te partitë nacionalsocialiste dhe fashiste.

Gaetano Moska (1859-1941) është njëri nga përfaqsuesit më kryesorë të teorive elitariste. Ai llogaritet si themelues i shkencës politike italiane i cili njëkohsisht kishte edhe njohuri të thella historike. Edhe pse ishte 10 vite më i ri se Pareto,Moska është i pari i cili e plasoi në një mënyrë më të mirë teorinë e elitës. Veprat kryesore të tij janë:”Teoria e qeverisjes dhe qeverisja parlamentare”,dhe “Elementete shkencës politike”. Moska në kohën kurë e zhvillonte karierën e tij shkencore u angazhua për themelimin e Sociologjisë sipas shkencave natyrore. Nga ky aspekt,Moska i kritikoi teoritë e më parshme siç janë teoria e Kontit, Spenserit etj. Ai nuk e pranon egzistencën e ligjeve shoqërore në jetën shoqërore. Në atë mënyrë ai nuk e pranon konceptin e tre fazave të zhvillimit të shoqërisë të Kontit siç ishin:periudha teologjike, metafizike dhe pozitiviste,as ndarjen e shoqërisë në tipin militarist dhe industrial të Spenserit. Gjithashtu Moska e kritikoi edhe koncepcionin shoqërorë të Marksit.”Konceptin historik të Marksit,Moska e kritikon duke thënë se ajo është një interpretim ekstrem dhe tendencioz i historisë”. Moska edhe pse e kritikon doktrinën e Kontit,ai prap është nën ndikimin e pozitivizmit. Ai thot se njeriu është egoist dhe lakmiqar ndaj pushtetit dhe pozitës,kurse mardhënjet shoqërore janë një luftë e përhershme e të gjithve kundër të gjithve. Kohezioni apo uniteti shoqërorë është rezultat jo i përvetsimit të normave dhe vlerave të përbashkëta siç do të thoshte Dirkemi, por nga përcaktimi dhe vendosja e kierarkisë. “Nuk ka shoqëri pa sistem të rangimit ,dhe çdo sistem i rangimit kërkonë që dikush të urdhëroj kurse të tjerët të dëgjojnë”,thot Moska. Sipas kësaj,në çdo shoqëri do të ketë dy klasa: klasa e cila qeverisë dhe tjetra e cila është e qeverisur”.(Fridrih Jonas ibid. Faq.114). Siç shihet,Moska i mbronë pikëpamjet e Hobsit dhe e aesyetonë themelimin dhe egzistimin e shtetit në krye me një elitë,e cila vendosë rend në shoqëri. Sipas tij,çdo shoqëri përbëhet nga ata që qeverisin (udhëheqin) dhe ata që janë të qeverisur apo të udhëhequr,sepse ndryshe shoqëria nuk mundë të egzistoj. Moska thoshte,”në çdo shoqëri egzistojnë dy klasa të njerzve klasa e cila qeverisë dhe ajo që nuk qeverisë por është e qeverisur. Mes koncepteve bazë të teorisë shkencore të Moskës të cilat meritojnë që të iu kushtohet rëndësi,përveç konceptit të elitës për të cilën u fol deri tani,janë edhe këto dy koncepte: Formula politike dhe lëvizja e elitës.Formula politike përbëhet nga principet, konceptet dhe bindjeve të cilat i zgjëron klasa udhëheqse (elita) për vetëvehten dhe qeverisjen e vet. Çdo klasë udhëheqse ka nevojë për këto parime, karakteristika dhe bindje të cilat pastaj i zgjëronë te ithtarët e vet. Krahas pikëpamjeve tjera,edhe koncepti mbi lëvizjen e elitave zen vend qendrorë në doktrinën sociologjiko-politike të Moskës. Kategoria e pushtetit ka karakter relativ,që do të thotë se me ndrrimin e elitave vjen edhe deri te ndrrimi i pushtetit. Sipas Moskës,ndrrimi i klasës udhëheqse kryhet në dy mënyra: forma e parë është forma


graduale,kurë bëhet regrutimi dhe ngritja permanente e individve nga masa në nivelin e një klase udhëheqse, dhe e forma e dytë është atëherë kurë klasa udhëheqse izolohet dhe mbyllet nga ana e masës me qëllim të rrëzimit dhe marrjes së pushtetit të klasës udhëheqse. Ai,paraqitjen e elitave të reja i sqaron si rezultat i ndryshimeve dhe transformimeve shoqërore si dhe paraqitjen e interesave të reja. Kurë flitet për idenë e lëvizjeve të elitave nuk mundë të thuhet se është zbulim kryesisht i Moskës,sepse këtë ide e hasim edhe më herët,bile edhe në kohën antike,pastaj te Makiaveli,Viko etj. Sipas Moskës,egzistojnë dy lloje të lëvizjes së elitës: lëvizja aristokratike dhe ajo demokratike. Lëvizja aristokratike është e rënduar,e ngadalshme,karakterizohet me monopolizim të pushtetit dhe izolim të sunduesve. Lëvizja demokratike e elitës është më e shpejtë dhe më e lehtë gjegjësisht individumët nga masa ngriten në radhën e klasës udhëheqse e marrin pushtetin dhe kontribojnë për integrim shoqërorë dhe stabilitet.

Vilfredo Pareto - Përfaqsuesi tjetër i teorive elitariste përveç Moskës ështe edhe Vilfredo Pareto si njëri nga përfaqsuesit më me ndikim cili me profesion ishte inzhinjier,pastaj punoi si profesor i ekonomisë politike në Lozanë.Ishte kritik i politikës italiane dhe njëherit edhe kundërshtarë i marksizmit dhe socializmit. Veprat kryesore të tij janë: “Kursi i ekonomisë politike”,”Sistemet e socializmit” ”Traktati i sociologjisë së përgjthshme”, etj. Koha në të cilën jetoi Pareto,karakterizohet me një zhvillim të madh ekonomik dhe politik,periudhë e cila gjeti bështetje në zhvillimin e shkencës dhe shoqërisë, ajo periudhë karakterizohet edhe me thellimin e kontradiktave shoqërore e cila rezultoi me paraqitjen e kapitalizmit monopol. Pareto sikurse edhe Moska,mendonte se aftësia dhe talenti janë të ndara në mënyrë jo të barabartë,dhe thoshte se duhet të qeverisin njerzit dhe grupet e talentuara dhe të afta.Njëri nga konceptet kryesore të sistemit të tij sociologjik është koncepti i ekuilibrit.Sipas tij,shoqëria përbëhet nga një numër i caktuar forcash komplekse të cilat bashkarisht e përbëjnë një sistem të ekuilibrit lëvizës. Ekuilibri i sistemit social mvaret nga cilsitë e molekulave njerzore,nga cilsitë e individuumve,qëndrimeve të tyre,sjelljeve etj. Pareto i studjoi forcat e mbrendshme dhe të jashtme dhe veprimin e tyre.Në forcat e jashtme bëjnë pjesë toka,klima,etj,kurse në forcat e mbrendshme bëjnë pjesë kryesisht elementet psiqike. Pareto shoqërinë e sheh si pjesë të natyrës kurse njeriun si qenje shoqërore.”Pabarazia në ndarjen e përfitimeve politike,thot Pareto,mvaret më tepër nga natyra e njerzve se sa nga organizimi ekonomik i shoqërisë” Pareto në sistemin e tij sociologjik i trajton këto probleme: 1.Veprimet logjike dhe jologjike 2.Reziduumet dhe 3.Derivacionet. Nga këto probleme pareto e nxjerr heterogjenitetin shoqërorë,diferencimin në elitë dhe masë dhe lëvizjen e elitave. Pareto,kështu i përcakton veprimet logjike dhe jo logjike:nëse egziston lidhshmëria objektive dhe subjektive mes qëllimit dhe mjeteve që shfrytzohen për realizimin e qëllimit,nëse mjetet e arsyetojnë qëllimin,atëherë veprimi është i logjikshëm,në të kundërtën –veprimi do të jetë jo i logjikshëm. Veprimemeve logjike iu përgjigjen interesat nacionale si forca me nxitje të fuqishme.


Veprimet logjike janë prezente dhe dominojnë në sferën e teknikës dhe ekonomisë.Në sferën shoqërore dominojnë veprimet jo logjike.”Njerzit para së gjithash udhëhiqen nga ndjenjat”,shkruante Pareto. Pareto nxjerrë dy koncepte themelore të sociologjisë; konceptin e reziduumeve dhe të derivacioneve.Reziduumet- janë elemente psiqike konstante të cilat e përbëjnë bazën e sjelljeve dhe veprimeve si dhe të qëndrimeve të njerëzve,gjegjësisht bazën e aktivitetit njerzorë dhe janë faktorë mjaftë i rëndsishëm për integritetin shoqërorë. Transformimet shoqërore kanë karakter reziduumial. Të studjuarit e “gjenezës së fenomeneve shoqërore me të cilat mirrej deri tani sociologjia,shkruante Pareto,shpeshherë ishte hulumtim i reziduumeve. Lëvizjet e fenomeneve shoqërore mvaren nga ndryshimet e reziduumeve tek individuumët dhe shtresat shoqërore. .”Reziduumët iu përgjigjen disa ndjenjave njerzore,shkruante pareto,për këtë arsye iu mungon përcaktimi”. Teoriku slloven Jozhe Goriçar duke i komentuar këto probleme thot:”Sipas Paretos reziduumët janë fenomene dhe procese të atilla në shoqëri të cilat e përcaktojnë ekuilibrin shoqërorë dhe e kushtëzojnë stabilitetin shoqërorë,kurse derivacionet janë faktorë të jostabilitetit shoqërorë”. Edhe pse vet Pareto insistonte që të mos përzihen reziduumët me ndjenjat sepse reziduumët janë vetëm shprehje e ndjenjave,prap shumë interpretues të veprës së tij reziduumët i përcaktojnë pikërisht si ndjenja apo instinkte. Duke i klasifikuar reziduumët,Pareto në fillim flet për 52 elemente reziduumiale dhe i klasifikon në 6 grupe: 1.Reziduumët e kombinimit, 2.Reziduumët e perzistencës së agregatit, 3.Reziduumët e çfaqes së ndjenjave me akte të jashtme, 4.Reziduumët e sociabilitetit, 5.Reziduumët e integritetit dhe 6.Reziduumët e seksualitetit.Nga ana tjetër,gjithashtu edhe derivacionet së bashku me reziduumet zëjnë vendë qendrorë në veprën e Paretos. Ato janë racionalizime,sqarime dhe arsyetime të reziduumeve. Derivacionet janë orvajtje logjike ose jo logjike për mbrojtjen dhe arsyeshmërinë e veprimit të cilën e ka baza reziduumiale. Sipas Aronit,derivacionet janë sistem i justifikimit intelektual të veprimeve të njerzve.Derivacionet- janë forma të mshehjes (maskuese)së bazës reziduumiale të veprimeve ato janë “krijesa mentale me karakter religjioz,filozofik,dhe pseudoshkencorë të cilat njeriu i paramendon që në ato ti vendosë reziduumët e vet. Nga kjo mundë të thuhet se derivacionet janë pjesë e sistemit social të cilat kanë qëllime mbrojtse dhe ideologjike. Do të thotë derivacionet janë koncepcione të atilla të cilat sjelljeve njerzore iu japin bazë racionale. Me konceptet e reziduumeve dhe derivacioneve të cilat i hulumtoi detalisht,Pareto,mbetet njëri nga përfaqsuesit kryesorë të iracionalizmit dhe instiktivizmit në sociologji, megjithate ai në historinë e mendimit sociologjik nuk është i njohur vetëm me këto koncepte,porë edhe me koncepte tjera siç janë; elita,masa,lëvizja e elitave,transformimi dhe kombinimi i tyre etj. Çështë elita , si definohet dhe dallimet mes elitës dhe masës Sipas Paretos , elita është stratum i zgjedhur,grupë me më tepër reziduume superiore,klasë emë të suksesshmëve . Ti marrim për shembull , thotë Pareto , më të suksesshmit në çdo degë apo profesion ; intelektualët më të mëdhenjë , mjekët më të mirë juristët më të aftë dhe ti


notojmë me notën 10 , kurse në anën tjetër me notën 0 ose 1 ti notojmë më të dobëtit . të parët e përbëjnë elitën kurse të dytët e përbëjnë joelitën – masën. Pareto në elitë i radhit jo vetëm inetelektualët më të sukseshëm , politikanët më të aftë ose ushtarët më të mirë , por edhe mashtruesit më të mëdhenjë , vjedhësit e tjerë. Përveç ndarjes së përgjithshme në elitë dhe jo elitë , Pareto elitën e ndan edhe në udhheqëse edhe jo udhëheqëse – pjesë e elitës e cila e mbanë pushtetin dhe pjesa e elitës e cila është jashtë pushtetit . Pareto thotë se elitën e përbëjnë ato ku rezidiumet e klasit të parë janë më të numërta , siç i quan Pareto instiktet e kombinimit , të cilat i shprehin aktivitet, krijimet , inovacionet e tjerë , kurse jo elitën e përbëjnë ato ku mbretërojnë reziduumet e klasit të dytë . Do me thënë kriteriumi për diferencimin e elitës dhe jo elitës është me karakter biopsikologjik dhe jo sociologjik . Pareto insistonte ti nxjerr dallimet esenciale mes elitës dhe jo elitës . Vet elita është aktive – përshkak se edhe historia përbëhet vetëm nga aktivitetet dhe veprimet e elitës kurse masa është e nënshtruar . Çështjes së ruajtjen së pushtetit dhe qeverisjes , mbajtjen e pushtetit dhe teknikën e udhëheqjes , Pareto i kushtoi kujdes të madhë. Përdorimi i forcës , mendon ai , është mjet i vetëm me të cilën elita e merr dhe e mbron forcën . çdo elitë e cila është në pushtet , nëse nuk dinë ose nuk guxon ta përdor forcën do të bie , dhe shton : “ përdorimi i forcës është detyra kryesore e klasës udhëheqëse. . Nga ana tjetër ai prap thotë : “Nëse është e vërtet se bien ato qeveri të cilat nuk janë të gatshme ose janë të gatshme ta përdorin forcën , evërtetë është edhe ajo se asnjë qeveri nuk do të mbijetoj gjetë nëse mbështetet vetëm në forcë “ . Me fajlë të tjera , Pareto mendon edhe për mënyrat tjera për mbajtjen e pushtetit , ato janë dinakria dhe mençuria . Mënyra e qeverisjes mvaret prej përbërjes reziduumiale , nga proporcioni i reziduumeve të elitës dhe jo elitës . Pareto gjithashtu flet edhe për lëvizjen e elitës , icili në krahasim me Gaetano Moskën është më superior . asnjë elitë nuk është e amëshueshme , ato ndryshohen . historia është varrë i elitës , thotë Pareto çdo elitë , aristokarci , me kohë dobësohet dhe do të bije . “ Elita udhëheqëse përshkak të lëvizjes së elitës , është gjithëher në gjendje të transformimit të pa ndërprer . Ajo rjedh sikur lumi dhe asnjëher nuk është sot ajo që ishte dje . Përveç këtyre përfaqësuesve , teoria shoqërore e elitarizmit ka edhe ithtarë tjerë siç janë Robert Mihels , Ortega y Gased e të tjerë , kurse në zhvillimin e më vonshëm të teorive shoqërore politike , teoritë elitiste i hasim edhe te Manhajmi , Burnhami Shumpeteri etj. Kuptohet që këta teorik gjetë hulumtimit dhe fenomenevee shoqërore kanë bërë edhe gabime, njëra prej atyre gabimeve është ndarja drastike në elitë dhe masë , duke mos e pranuar forcën e masës e cila është e margjinalizuar dhe inferiore në krahasim me elitën . në lidhje me këte psikologu dhe sociologu françez Gustav Le Bon në veprën e tij “Psikologjia e masave”,parashikoi që shekulli i ardhshëm do të jetë shekull i masave.Zëri i popullit do të mbisundoj dhe ai mbretërve do të ia caktoj sjelljet e tyre”. Pastaj gabimi i tyre në vazhdim qëndron aty sepse ata bënë përpjekje që ta aplikojnë pozitivizmin në shkencat shoqërore,gjë e cila nuk mundë të jetë kompatibile me ligjet shoqërore. Është e mjaftueshnme të potencohet që konceptet e Paretos për ekuilibrin shoqërorë lidhjet funksionale , ekuilibri dinamik e të tjerë , janë një nga konceptet bazë edhe të funksionalizmit si drejtim dhe teori bashkohore sociologjike. .

1.Përcaktimi konceptual i konflikteve


Me konceptin konflikt në jetën e përditshme nënkuptohet si përleshje apo rrahje mes individëve apo grupeve, kurse në terminologjinë politike ky nocion identifikohet me luftën si mjet për tu mbrojtur apo për të fituar diçka. Deri te konflikti mundë të vie çdo herë kur mes dy e më tepër anëve egzistojnë interesa të kundërta në formën e nevojave, dëshirave, ambicieve dhe qëndrimeve të cilat dalin nga interakcioni i palëve të kundërta. Dallimet në të menduarit, besimi apo shprehive mundë të sjellin deri te konflikti. Konfliktet e kanë të kaluarën, të sotmen dhe të ardhmen e tyre. Konflikte e ka ciklusin e vet jetësor; krijohet, paraqitet e fiton një shkallë të caktuar emocionale që më vonë të zvogëlohet dh shpeshëherë përsëri të paraqitet. Sipas Johan Galtungut konfliktet e kanë edhe bazën e vet logjike sepse individët dhe grupet si kombe dhe shtete i kanë edhe qëllimet e veta. Qëllimet mundë të jenë jokompatibile dhe përjashtuese kurë dy shtete e dëshirojnë të njejtin teritor, apo dy kombe e dëshirojnë të njejtin shtet. Kurë qëllimet janë jokompatibile paraqiten qëndrimet kontradiktore dhe frustracionet. - Periudha para dhunës, - Periudha gjat kohës së dhunës - Periudha pas dhunës.Që të kuptohet esenca dhe natyra e konflikteve duhet potencuar tre komponente të konflikteve: -palët në konflikt, -sjellja konfliktuoze dhe -interesat konfliktuoze.

2. Konfliktet sistemore dhe të akomoduara Këto lloje të konflikteve paraqiten pas paraqitjes së konflikteve të manifestuara atë herë kurë ato dalinë në skenë dhe kurë palët në konflikt bëhen të vetëdijshëm.Konfliktet sistemore; paraqiten atëherë kurë grupe të caktuara që janë në konflikt e mohojnë apo e kontestojnë një sistem si tërësi, institucionet dhe makanizmat e tyre si dhe mardhëniet që i krijon ky sistem. Konfliktet e akomoduara; ndodhin atëherë kurë mes individëve apo grupeve shoqërore krijohet një barazpeshë apo një ekuilibrim të forcave duke e tejkaluar burimin e komfliktit. Kjo ndodhë atëherë kurë palët në konflikt transformohen duke tejkaluar konfliktin në funksion të ruajtje ssë vlerave të përbashkëta.

3. Konfliktet kronike


Konfliktet kronike i hasim gati çdo kundë si në nivelin lokal ashtu edhe në nivelin global botëror. Llojet e konflikteve kronike mundë të jenë:-konfliktet ndërmjet grupmoshave, -konfliktet në bazë të përkatësisë fetare, -konfliktet në baza etnike, racore apo gjuhësore, -konfliktet ndërmjet vendeve fqinje, -konfliktet rajonale, etj. Shkaqet e konflikteve kronike mundë të jenë të natyrës politike, ekonomike, ushtarake, shoqërore, demografike, fetare, të kombinuara etj.Këto onflikte përcillen nga gjenerata në gjeneratë, me ntenzitet të ulët apo të lartë-përshkallëzim. Konfliktet e këtijë lloji janë karakteristikë për shumë vende dhe rajone të botës dhe ndër to edhe të Ballkanit. Duke pasur parasyshë pasojat e konflikteve kronike, janë paraqitur shumë pikëpamje dhe qasje metodologjike për tejkalimin e konflikteve dhe pasojave të tyre me kusht që të arrihet pajtim mes palëve në konflikt. Në literaturën shkencore këto pikëpamje mundë të klasifikohen në disa grupe: -qasja metodologjike, -qasja juridike, -qasja historike (të kërkuarit e së vërtetës historike mbi konfliktin) -rikonstruim i përbashkët i ngjarjeve dhe -qasja e kombinuar. Një nga mënyrat e tejkalimit të konflikteve është mundësia e transformimit. Për transformimin e konflikteve kronike kërkohet pjesëmarrja e tre elementeve të strukturës shoqërore; -struktura të larta shtetërore, -shtresa e mesme e intelektualëve dhe e afaristëve dhe -baza e krijuar nga organizatat joqeveritare dhe qytetarët.

4.Lufta si formë e veçantë e konflikteve shoqërore

Fenomeni i luftës është një problem shoqërorë e cila rezulton si pasojë e mosmenaxhimit dhe jotejkalimit të konflikteve e cila i kaplon shtetet duke e përdorur dhunën e organizuar dhe të armatosur. Teorikë të ndryshëm kanë përdorur definicione të ndryshme se çështë lufta ku shumica prej tyre pajtohen me definicionin se ajo është vazhdim i politikës me mjete tjera-të dhunës. Për fenomenin e luftës krijohen shumë teori të cilat gjat klasifikimit të gjtha nisen nga disa kriteriume themelore: -qëllimet ushtarako-teorike të luftës,


-numri i vendeve që marrin pjesë në luftë, -forcat dhe mjetet me të cilat disponojnë dhe -hapsira në të cilën zhvillohet lufta. Egzistojnë një mori teorishë mbi luftrat esencën dhe karakterin shoqëroro-historik të tyre duke marrë parasyshë periudhat e zhvillimit të shoqërisë njerëzore.-Teoria etike mbi luftrat, (akti moral dhe jo moral)-Teoria biologjike mbi luftrat, (shkaqet e luftrave gjithëherë mëshihen në vet

natyrën e njeriut dhe se luftrat nuk do të çrrënjosen mga sipërfaqja e tokës gjerësa të ekzistoj njeriu si nxitës i luftrave),

-Teoria raciste, (ekzistimi i racës në ë lartë dhe asajë më të ulët), -Teoria demografike, (teoria e Maltusit-shkaku i luftrave qëndron në

banorësinë e tepërt në rruzullin tokësorë), -Teoria gjeopolitike, (karakteristikat gjeografike kanë ndikim

vendimtarë në zhvillimin e një populli), -Teoria e të drejtave të trashiguara, (arsyetimi i luftrave për zgjërimin

e kolonializmit që ekzistonte si botkuptim para luftës së dytë botërore), -Teoria kosmopolite e luftrave, (ekzistimi i shteteve dhe kombeve

mundëson evitimin e luftrave).

5. Toleranca, dialogu dhe mirëkuptimi si bazë për zgjidhjen e konflikteve

Kofliktet ashtu siç lindin dhe janë vepër e vetë njeriut, ato edhe mundë të menjanohen dhe zgjidhen. Një prej atyre faktorëve që kontribojnë për zgjidhjen e tyre janë, toleranca, dialogu dhe mirëkuptimi mes palëve të konfrontuara. Me zgjidhjen e konflikteve nënkuptojmë menjanimin e shkaqeve të paraqitjes së tyre e cila arrihet me anë të bashkëpunimit duke bërë përpjekje të përbashkët për të gjetur mënyrën më efikase për zgjidhjen e tyre ku të dy palët do të fitojnë. Arsyeja e parë për të qenë tolerantë ndaj njëri tjetrit ka të bëjë me zhvillimin e qenieve njerëzore në përgjithësi: njeriu është qenie e papërsosur prandaj edhe i nevoitet njeriu tjetër, në mënyrë vetëveten ta përsosë. Kush nuk është i gatshëm për bisedime ai nuk është i aftë për zhvillim. Kurë e njohim mirë tjetrin atëherë vetëvetes ia zgjasim jetën. Toleranca është kusht i përparimit : tjetri më nevojitet për ta zhvilluar vetëveten. Arsyeja tjetër për të qenë tolerantë ndaj njëri tjetrit i përket njohjes së të vërtetës, i nevojitet dija dhe përvoja e të tjerëve. Dialogu është një akt i lartë i veprimit, sjelljes dhe të menduarit politik. Ai është mënyra më e


mirë e komuniimit politik. Formula “nuk ka vepra pa fjalë” është me sjelljen e njeriut në bashkësi. Dialogu është mjetë në komunikimin politik por edhe një nga elementet e rëndësishme të kulturës politike demokratike. . Pa dialog dhe tolerancë nuk mundë të kemi njohje të dallimeve. Përmes dialogut dhe tolerancës bëhet: -një hap përpara në mirëkuptimin reciprok, -fitohet gatishmëria për dialog, -rregullohen mardhëniet ndërmjet njerëzëve dhegrupeve shoqërore, -krijohet parakusht për zgjidhjen e konflikteve, -bëhet avansimi i vlerave që i japin kuptim tolerancës ku edhe bashkësia

ndërkombëtare bënë përpjekje për zgjidhjen e shumë konflikteve me kusht që të ruhet paqja dhe siguria në një shtet dhe mes shteteve.

Për zgjidhjen e konflikteve ekzistojnë disa mënyra apo qasje:-Qasja destruktive:- bazohet në mungesë të informatave burimore, paraqitet tendosje, mosbesim, dhunë etj-Qasja konstruktive:-bazohet në shkëmbimin e informatave, njohtimeve, qëndrimin miqësorë, krijimin e mirëbesimit dhe atmosferës relaksuese për bisedime etj. -Zgjidhja e konflikteve me anë të bisedimeve:-konpnentat kryesore që e përbejnë strukturën e bisedimeve janë; vlerat, pozicionet, interesat që dalin nga kërkesat dhe arritja e marrëveshjes.-Zgjidhja e konflikteve me ndërmjetsimin e palës së tretë:- ky proces zhvillohet në disa faza: pregatitja për fillimin e bisedimeve me ndërmjetësim, përcaktimi i çështjeve kontestuese, identifikimi i qartë i grupeve në konflikt, gjetja e zgjidhjes, propozimi i zgjidhjes, arritja e pajtueshmërisë, vëzhgimi i zbatimit të marrëveshjes së arritur etj.

6.Shteti dhe teoritë mbi shtetin

Shoqëria është një kategori historike e cila historikisht u krijua nga ana e vetë njeriut e cila në tërësi e përfshinë jetën e përbashkët të njeriut. Një pjesë tjetër e kësajë tërësie e cila luan një rol tepër të madhë në jetën e njeriut qoftë në të kaluarën apo edhe sot është edhe shteti. Shoqëria dhe shteti janë dy nocione të cilat deri vonë nga ana e dijetarëve nuk kanë qenë të definuara duke i identifikuar mes veti. Pra shoqëria është një nocion më i gjërë se shteti dhe është formuar më heret se shteti. Shteti paraqitet më vonë pas shoqërisë së parë primitive atëherë kurë paraqiten pabarazitë shoqërore si pasojë e shpërndarjes jo të barabartë të pasurisë apo të të tepricës së prodhimit. Antropologët dhe arkeologët pranojnë që


historikisht numri më i madh i shqërive ka qenë pa shtet. Derisa nuk ka institucione politike të specializuara ose organe të administrimit politik, mundë të argumentohet se qeveria dhe politika mungojnë,por çështja qëndron kryesisht tek përkufizimi i tyre.(Anthony Giddens “Sociologjia”, faq.299,Tiranë. 2007). Shteti është formë institucionale e organizimit të shoqërisë që lindi i si rezultat i nevojave të njeriut për një jetë të përbashkët e cila do të bazohet në kornizën ligjore dhe normative në një teritor të përbashkët. Pas themelimit të shteteve u vendosën norma dhe ligje të domosdoshme të cilat janë të domosdoshme dhe të përbashkëta për të gjithë qytetarët me anë të të cilave tejkalohet gjendja anomike në shoqëri. Me paraqitjen e shtetit në funksion hynë e drejta me anë të së cilës rregullohen mardhëniet njerëzore brenda shteti u në shprehje vijnë edhe sanksionet dhe dënimet me qëllim që të vehet rendi dhe funksionimi i të drejtës pozitive. Duke u nisur nga aspekti historik shtetet nuk u formuan në të njejtën mënyrë dhe sipas një modeli të njejtë por në mënyra të ndryshme. Psh; shtetet antike janë krijar në bazë të lidhjeve farefisnore dhe patriarkale të cilat më vonë janë zgjëruar me ndihmën e normave të përbashkëta dhe aparateve të ndryshme të forcës. Shtetet e mesjetës janë krijuar me bashkimin e bashkësive më të vogla politike, siç kanë qenë principatat dhe të ngjajshme me to. Shtetet moderne, si zakonisht kanë karakter nacional etnik. Mirpo idea dhe qëllimi primar i themelimit të shteteve gati ka qenë identik: teritori i përbashkët, mbrojtja e interesave të përbashkëta, organizimi juridiko-politik jetës së qytetarëve, tegu i përbashkët etj. Shteti funksionon si aparat politik përmes së cilit e realizon pushtetin e tijë mbrenda një teritori të caktuar duke e shfrytëzuar forcën legjitime. Nga kjo vërehet se shtetet kanë tre karakteristika: -aparati politik, -teritori dhe -ligji dhe përdorimi i forcës. Sociologu françez Emil Dyrkem mendonte se shteti u themelua në një teritor të caktuar në të cilin banorët e sajë kanë potjuajse kulturë, tradita, religjion dhe zakone të njejta. Shteti është organizatë politike i cili në bazë të karakteristikave të veta, dallohet edhe nga organizatat tjera shoqërore sepse shteti ka monopol për përdorimin e dhunës, kryen funksione që janë në shërbim të qytetarëve dhe në fundë shteti e mbanë rendin juridik edhe me përdorimin e forcës legjitime. Promblemi i shteti ka qenë objek interesimi i shumë dijetarëve që nga kohrat më të vjetra e deri sot duke u interesuar për mënyrën e lindjes së tijë, funksionet dhe rolin që ka në shoqëri. Pikërisht kjo mënyrë e interesimit të këtyre dijetarëve mundësoi paraqitjen e teorive të shumta mbi shtetin. Psh;


-teoria patriarkale -teoria organike, -teoria e forcës, -teoria e kontratës shoqërore, -teoria psikologjike, -teoria materialiste-historikeTeoria patriarkale - niset nga pikëpamja se shteti është një formë e zhvillimit të familjes dhe se qeverisja e shtetit është vazhdim i qeverisjes së familjes në bashkësinë më të gjërë. Pra sipas kësaj teorie shteti është një llojë familje e zgjëruar në krye të së cilës është sunduesi. Qëllimi i kësaj teorie është ta arsyetoj sundimin e monarkut.Teoria organike - pikënisje e ka qëndriomin se shteti trajtohet si faktorë natyror i cili krijohet pa vullnetin e njeriut. Sipas kësaj teorie organet e shtetit krahasohen me pjesët e organizmit të njeriut. Psh; qeveria krahasohet me trurin e njeriut, punëtorët dhe fshatarët me këmbët de duartë ndërsa komuniukacioni me sistemin nervor. Teoria e forcës - e mbron pikëpamjen se shteti është rezultat i përdorimit të forcës në nënshtrimin e një fisi nga fisi tjetër. Ky llojë i nënshtrimit ndaj të tjerëve duke u bazuar në qëllimin e ruajtjes së pushtetit e krijon shtetin. Kjo teori e arsyeton idenë se shteti shoqërisë i imponohet me forcë. Teoria e kontratës shoqërore - niset nga idea se shtetet janë paraqitur në mënyrë vullnetare me një kontratë të ndërsjelltë të të gjithë njerëzëve që jetojnë në një teritor të caktuar me qëllim që ti sigurojnë të drejtat e tyre natyrore me kusht që të fitohet barazia mes njrëzëve. Teoria psikologjike - niset nga pikëpamja se njerëzit kategorizohen në dy tipe themelore psiqike. Në tipin e parë bëjnë pjesë ata individ të cilët sipas aftësive psiqike janë të paracaktuar të sundojnë m kategorinë e dytë ndërsa kategoria e dytë është e paracaktuar të sundohet dhe udhëhiqet nga tipi i parë. Teoria materialiste-historike - e mbron qëndrimin se shteti është kategori historike që është paraqitur në një periudhë të caktuar historike i cili gjindet në duar të klasës sunduese dhe në parim faktikisht i mbron interesat e veta. Sipas kësaj teorie shteti ka karakter klasorë që paraqitet me lindjen e klasave të para.

7. Llojet e shteteve sipas karakterit historik, formes së qeverisjes dhe sipas organizimit të pushtetit


Duke u nisur nga karakteri historik –i fazave zhvillimore të shoqërisë njerëzore mundë të flasim për këto shtete: -shteti skllavopronar, -shteti feudal, -shteti kapitalist dhe -shteti socialist (Kina, Kuba, Korea verior etj). Shtetet sipas formës së qeverisjes mundë të jenë Monarkia dhe Republika.Monarkia është është formë e sundimit ku në krye të shtetit qëndron monarku (Perandori, Mbreti, Shahu etj.) Monarku në pushtet vjen në bazë të trashigimit dhe në aspektin ligjor nuk përgjigjet para askujtë. Monarkia e pakufizuar-absolute është ajo në të cilën monarku është jo vetëm shef i shtetit por edhe organ kryesor i shtetit respektivisht sovran. Në duartë e sovranit është i koncentruar pushteti legjislativ, ekzekutiv de gjyqësor. Monarkitë moderne parlamentare dallojnë në shumëçka nga monarkitë absolute. Në monarkitë kushtetuese monarku e humbë fuqinë ligjëdhënëse e cila i takon ndonjë organi tjetër zakonisht parlamentit. Në botën bashkëkohore si monarki parlamentare janë, Anglia, Suedia dhe Norvegjia.Republikaështë një formë tjetër e qeverisjes ku në krye të shtetit gjendet personi i cili zgjidhet në një afat të caktuar dhe kryen funksione të shumta të bazuara në ligj. Republika mundë të jetë parlamentare dhe presidenciale. Të gjitha funksionet e republikës rregullohen me kushtetutë. Sot në botën bashkëhore forma më e përhapur e qeverisjes është republika parlamentare. Sipas regjimit politik shtetet janë demokraci të drejtëpërdrejta, demokraci indirekte, oligarki dhe autokraci në variante të ndryshme. Demokracia e drejtëpërdrejtë është karakteristike për Athinën në Greqinë e vjetër. Demokracitë indirekte –të tërthorta si formë të regjimit poliotik janë prezente në pjesën më të madhe të shteteve bashkëkohore në çrast qytetarët të drejtat e veta i realizojnë në mënyrë të tërthortë nëpërmjetë përfaqësuesëve që vetë i zgjedhin. Oligarkia ka të bëjë me qeverisjen e një grupi individësh më të pasur, kurse autokracia si formë e qeverisjes është e kundërta e demokracisë pra sundim i pakicës ndaj shumicës. Sipas organizimit të pushtetit, shtetet mundë të jenë centralizuara dhe decentralizuara. Shtete të centralizuara janë ato në të cilat i tërë pushteti është i koncentruar në organet qendrore, ndërsa, shtete të decentralizuara janë ato shtete që e njohin dhe e pranojnë ndarjen e pushtetit në atë qendrorë dhe lokal. Sipas formës së sistemit, shtetet mundë të jenë unitare, konfederata dhe federata.Federata paraqet formën


bashkëkohore dhe mjaftë të ndërlikuar të shtetit. Në këtë tip të shtetit bartës të pushtetit dhe sovranitetit janë organet e shtetit federativ. . Konfederata është çfaqur në disa shtete që me anë të një kontrate kanë bërë marrëveshje që ë krijojnë bashkësi duke caktuar organet dhe funksionet e sajë.Një nga karakteristikat e konfederatës është ajo se çdo anëtarë mundë të shkëputet pa pasoja. Shteti unitarë karakterizohet me ate që të gjitha organet lokale varen prej pushtetit unitarë qendrorë.

8. Shteti dhe e drejtaShteti dhe drejta gjinden në një lidhshmëri dhe varshmëri reciproke komplekse mes veti. Në shkencat juridike dhe politike egzistojnë shqyrtime të shumta mbi ate a e ka krijuar shteti të drejtën si instrument të tijë për rregullimin e mardhënieve shoqërore sipas vullnetit të sajë apo, e drejta e krijoi shtetin si mjetë të vetin politik për sigurimin e urdhërave të cilat i imponojnë normat juridike. Teoria normativiste e Kelzenit paraqet, kushtimisht thënë, një teori moniste. Shteti paraqitet si rregullim juridik i përcaktuar në mënyrë kohore dhe hapsinore, ai mundë të egzistojë vetëm përmes së drejtës. Në bazë të një qëndrimi të Engelsit, në teorinë marksiste paraqiten mendime që paraqitja e shtetit është e përcaktuar, determinuar nga e drejta. Do të thotë e drejta është paraqitur para shtetit, ka egzistuar në shoqëritë në të cilat nuk ka pasur shtete dhe nga këtu ajo e ka primatin ndaj shtetit. Sociologjia politike, duke i sqaruar të dy dukuritë në kuadër të tërsisë së sistemitsocial dhe duke i definuar si entitete të veçanta të dalura nga nevojat egzistenciale të shoqërisë,e tejkalon këtë çështje si skolastike dhe jo të rëndësishme për shkencën dhe praktikën. Nuk ka përparësi të njërës apo tjetrës dukuri. Relacioni shteti-e drejta më së tepërmi shprehet në rolin e shtetit në krijimin dhe aplikimin e së drejtës, si dhe në rolin e së drejtës në konstituimin, organizimin dhe funkcionimin e shtetit.

9. Pushteti dhe fuqiaKonceptin fuqi për së pari herë e përdori Tomas Hobsi në veprën e tijë”De cive” (“Mbi qytetarin”ku bënë fjalë për karakterin e sajë të dyfishtë si fuqi fizike dhe fuqi politike. Për këtë problem gjithashtu edhe sociologu dhe politikologu gjerman Maks Veberi ka bërë fjalë duke e caktuar vendin, rolin dhe zhvillimin duke u fokusuar në përdorimin legjitim të fuqisë fizike në ardhëniet mes njerëzëve. Sipas tijë në shoqërinë njerëzore mbisundojnë raportet e sundimit dhe nënshtrimit. Sipas Veberit, fuqia është shkalla e gjasës që të imponohet vullneti personal në mardhëniet shoqërore. Fuqia paraqet mardhënien shoqërore e cila i pasqyron


madhësinë dhe kualitetin e arsyes dhe e vërteton pabarazinë në ato mardhënie. Fuqia është aftësia që e drejta dhe vullneti të shëndrrohet në akt, të realizohet në ate në të cilën ka të drejtë ose anon drejtë asajë. Pushteti paraqet një llojë forme të fuqisë i cili pranohet si legjitime dhe ekziston vetëm në kuadër të organizatës shoqërore. Atje ku nuk ka organizatë dhe organizim të jetës shoqërore nuk ka edhe pushtet. Sipas Veberit pushteti është mardhënie e institucionalizuar e udhëheqësve dhe të nënshtruarëve i cili bazohet në rregullimin normativ të organizatës shoqërore. Ekzistojnë disa teori mbi fuqinë politike: teoritë sipas së cilave çelsi i fuqisë politike gjindet në organizatën ekonomike të klasës e cila i kontrollon dhe i posedon mjetet e prodhimit. Grupa e dytë e teorive janë ato të cilat mbrojnë qëndrimin se fuqia shoqërore dhe politike është në elitën udhëheqëse. Çdo shoqëri është e ndarë në dy pjesë: pakicë udhëheqëse dhe shumicë e udhëhequr.Grupi i tretë i teorive mbi fuqinë politike janë të njohura me emrin modeli pluralistik sipas së cilave kjo fuqi është e koncentruar dhe e shpërndarë te shumë elita të cilat bëjnë gara për realizimin e interesave të veta personale. Lidhur me problemin e pushtetit më tepër është marrë Maks Veberi i cili dallon tre lloje: pushteti tradicional, racional-legjitim dhe ai karizmatik.

10.Shtyllat themelore të demokracisë dhe shteti demokratikSistemi demokratik ka disa atribute themelore të cilat mundësojnë zhvillimin e mardhënieve demokratike, funksionimin e institucioneve demokratike dhe krijimin e rendit demokratik mbrenda shtetit. Si elemente apo atribute të demokracisë mundë të numrohen: -sovraniteti popullor,-qeverisja e së drejtës, përkatësisht shtetit ligjor, -ndarja dhe kufizimi i pushtetit shtetëror, -zgjedhjet e lira, të drejtëpëdrejta dhe pluraliste, -sigurimi dhe garantimi i lirive dhe të drejtave të qytetarëve, -pluralizmi politik dhe ekonomik, -përgjegjësia politike, -procedura demokratike e marrjes së vendimeve -kultura dhe toleranca politikeSovraniteti popullor nënkupton realizimin e vullnetit politik të popullit nëpërmjet konceptit të qeverisjes së shumicës që realizohet drejtëpërdrejtë nga qytetarët ose nëpërmjet të organeve përfaqësuese të zgjedhura drejtëpërdrejtë nga qytetarët.


Shteti ligjor gjegjësisht funksionimi i së drejtës është parakusht për zhvillimin dhe ndërtimin e demokracisë. Koncepti i shtetit ligjor nënkupton respektimin e parimit të ligjëshmërisë. E gjithë veprimtaria e pushtetit shtetëror bazohet në funksionimin e ligjit. Vetëm ai pushtet që bazohet në ligj është legjitim. Parimi i ndarjes dhe kufizimit të pushtetit është një nga elementet dhe parakushtet elementare për funksionimin e demokracisë. Vendosja e një ekuilibri mes tre pushteteve është njëri nga kushtet themelore të funksionimit të demokracisë parlamentare në një shtet të caktuar.Zgjedhjet e lira të drejtëpërdrejta dhe demokratike paraqesin institucionin qendror të sistemeve demokratike. Autorizimet e pushtetit duhet të bazohen vetëm në vullnetin e atyre që zgjedhin organet e pushtetit. . Zgjedhjet demokratike ndihmojnë funksionimin e pluralizmit politik duke krijuar hapsirë për luftë politike të partive politive me qëllim të të marrjes dhe ruajtjes së pushtetit shtetëror. Këto zgjedhje janë periodike dhe mbahen në intervale të caktuara kohore. Sigurimi dhe garantimi i lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, si atribut tjetër i demokracisë është në funksion të afirmimit të personalëitetit të njeriut dhe rolit aktiv të qytetarit në jetën politike. Shtetet bashkëkohore bëjnë përpjekje për edukimin e qytetarëve për të drejtat dhe liritë e tyre. Sot shtetet në pjesën më të madhe janë të tipit qytetarë ku qytetarët kjartë i dijnë të drejtat dhe liritë e tyre personale, politike, kulturore, ekonomike dhe sociale.

11.Tipet e demokracisë

Demokracia si regjim politik dhe si mardhënie e cktuar shoqërore paraqitet në forma dhe trajta të ndryshme si në aspektin historik ashtu edhe në aspektin përmbajtësorë. Në teoritë politike ekzistojnë klasifikime të ndryshme të demokracisë dhe të sistemeve demokratike. Politikologët për klasifikimin e demikrcisë i marrin për bazë tre kritere bazike:- kriterin historik,- raportin e demokracisë me mardhëniet shoqërore dhe- mënyrën e realizimit të demokracisë.1. Duke u nisur nga kriteri historik janë të njohura katër tipe kryesore të sistemeve

demokratike: demokracia e poliseve greke, demokracia liberale borgjeze, demokracia socialiste dhe demokracia bashkëkohore e bazuar në konceptin e shtetit juridik.

2. Sipas raportit të demokracisë me mardhëniet shoqërore dallojmë: demokracinë fiktive, formale dhe reale.


Sistemet demokratike fiktive konsiderohet ato të cilat kanë mospërputhje të plotë në mes tre parmeve demokratike të proklamuara me aktet juridike dhe politike të një shteti dhe praktikës së shkeljes flagrante të këtyre parimeve. Demokracia formale është karakteristike e atyre sistemeve politike e shoqërore ku formalisht me akte kushtetuese dhe ligjore proklamohen parmet demokratike dhe barazia e qytetarëve para ligjit, Demokracia reale bazohet në përputhjen e parimeve demokratike të proklamuara me akte juridike dhe politike të një shteti me jetën reale. Sistemet e demokracisë reale sot i hasim në shtetet e zhvilluara ekonomike dhe me stabilitet politik të cilat kanë përvojë të gjatë të demokracisë parlamentare. Model reprezentativ i këtyre sistemeve janë SHBA-të të cilat më tepër se dy shekuj kanë ndërtuar një sistem të demokracisë qytetëruese e cila ka siguruar stabilitet dhe mirëqenie ekonomike, politike dhe sociale.Në bazë të mënyrës së realizimit janë të njohura dy forma të demokracisë: demokracia e drejtëpërdrejtë dhe demokracia indirekte ose përfaqësuese.Demokracia e drejtëpërdrejtë bazohet në qeverisjen e drejtëpërdrejtë të qytetarëve dhe popullit me pushtetin shtetërorë. Esenca e kësaj forme të demokracisë shprehet në parimin se “sovraniteti buron nga populli dhe i takon atij”. Kjo formë e demokracisë nënkupton paraqitjen embrionale të sajë kurë në mungesë të shoqërisë së organizuar dhe ibstitucioneve politike, populli dhe qytetarët në mënyrë të drejtëpërdrejtë marrin vendime politike. Format më të rëndsishme të realizimit të demokracisë së drejtëpërdrejtë janë: referendumi, plebisciti, iniciativa popullore, tubimet e zgjedhësve dhe format tjera të deklarimit personal të qytetarëve.Referendumi (lat.ajo që duhet të kumtohet) është forma më e vjetër dhe më e e njohur e vendosjes së drejtëpërdrejtë të qytetarëve.Plebisciti (lat. plebs-popull dhe scitum-vendim) është formë e realizimit të demokracisë së drejtëpërdrejt të popullit dhe vendosjes për një çështje më të rëndësishme politike të një shteti. Për dallim nga referendumi ku qytetarët deklarohen për një akt konkret juridik dhe normativ, me plebiscit bëhet deklarimi për çështjet siç janë forma e regjimit politik bashkimi apo ndarja e teritorit, dhënia e besimit ndonjë lideri politik. Iniciativa popullore si formë e demokracisë së drejtëpërdrejtë nënkupton autorizimin e trupit electoral që të ndërmarë inisiativë për fillmin e procedurës për nxjerrjen e kushtetutës, ligjit, ose akt tjetër juridik apo për zgjedhjen dhe shkarkimin e funksionarëve publik nga funksionet poltike.Demokracia përfaqësuese konsiston në realizimin e vullnetit të shumicës të qytetarëve nëpërmjet institucioneve dhe trupave përfaqësues të zgjedhur në


mënyrë të drejtëpërdrejtë nga populli. Demokracia përfaqësuese funksionon dhe realizohet në ndërlidhjen e ngushtë të tre institucioneve themelore: trupi elektoral, organi përfaqësues dhe qendra e vendosjes politike.

12. Nocioni i partive politikePartitë politike në ditët e sotme janë bartëse dhe organizatore kryesore te jetës politike pothuajse në çdo vendë të botës. Shprehja “parti” rrjedh nga fjala latine “pars-partis”që do të thotë pjesë e ndarë nga ndonjë tërësi. Radosh Smiljkoviç konstaton se nocioni “parti” ka domethënie të dyfishtë. E para, sips tij, me prti duhet kuptuar pjesë e ndonjë tërësie, dhe e dyta, ato nuk paraqesin çfardo pjese që mundë të ndahet, por atë pjesë që mundë të ndahet në aspektin organizativ dhe ideopolitik. Z. Nojman thekson se termi “parti” do të thotë identifikim me një grup, bashkpunim në një organizim të veçantë. Me parti politike në parim kuptojmë po të njejtën dukuri shoqërore ose ato organizata politike që zakonisht ashtu e quajnë (njohin) vetvetën...

13. Mënyra e formimit të partive politikePartitë politike u krijuan në rethana dhe kushte të caktuara historike, andaj edhe është vështirë të nxirret ndonjë përfundim i përgjithshëm për mënyrën e krijimit të tyre.Mënyra e krijimit të partive politike duhet të analizohet në pajtim me faktorët që ndikuan në lindjen e tyrë.Partitë politike janë rezultat i zhvillimit të demokracisë qytetare të shekullit XIX. Sistemi parlamentar dhe e drejta e përgjithshme e votës ishin katalizatorët kryesor, do lë thoja edhe vendimtarë në lindjen e tyre.Partitë politike paraqiten në kushte dhe rrethana të caktuara shoqërore, ekonomike, politike, kulturore e kështu me radhëTë dhënat historike dhe praktika e deritanishme na japin të drejtën të konstatojmë se partitë politike u formuan në dy mënyra: Mënyra e parë është ndarja e deputetëve në parlament dhe grupimi i tyre në bazë të interesave të caktuara, me çrast erdhi deri te formimi i grupeve parlamentare.Mënyra e dytë e formimit të partive politike është jashtë parlamentit. Tanimë janë të njohura rastet kur grupe të ndryshme të interesit. shoqata profesionale, organizata të ndryshine, struktura kishtare ndikojnë dukshëm në formimin e partive politike.Shembull më konkret janë partitë demokristiane që formohen nën ndikimin e drejtpërdrejtë të Kishës Katolike, Partia Laburiste e-Britanisë së Madhe që u formua nga Lidhja e sindikatave, trejtunionet etj. "Mënyra e parë e formimit të partive politike është karakteristike për forrnimin e dy paitive të para politike në Brilaninë e Madhe dhe pjesërisht për formimin e paitive në SHBA.


Moris Diverzhe (M. Duverger) thotë se: "Partite polilike ne kuptimin e plotë të fjalës formohen atëherë kurgrupi parlamentar lidhet me organizatat e bashkëmendimtarëve jashte parlamentit.Njëri nga njohësit më të mirë të historisë së formimit të partive politike në Britaninë e Madhe dhe SHBA M. Ostrogorski në veçanti e thekson rolin e klubeve si formë e organizimit politik në vigjilje të Revolucionit amerikan nga fundi i shekullit XVIII.Siç u theksua më parë, rrënja tjetër e formimit të paitive politike në SHBA ishte Parlamenti. Aty u bë ndarja e deputetëve në dy grupe "republikanë" dhe 'federalistë".Faza përfundimtare në formimin e partive politike në SHBA është paraqitja e "konventave" partiake në të tilat bëhej verifikimi i listave të kandidatëve të mundshëm për funksionet publike.Moris Diverzhe gjatë studimit të partive polilike erdhi në përfundim se mënyra e formimit të paitive politike lë gjurmë qe shumë lehtë vërehen edhe disa dhjetëvjeçarë pas themelimit të tyre.Në Francë,idetë për krijimin e partive politike i hasim te iluministët e shekullit XVIII-të. Gjatë Revolucionit Borgjez Francez, ato ide morën një formë më të definuar. Si paraardhëse të paitive politike franceze llogariten klubet e Jakobinëve dhe Zhirondistëve.

14. Klasifikimi i partive politikeNë shkencë së paku deri më sot, nuk ekziston ndonjë klasifikim i partive politike i pranueshëm për pjesën më të madhe të studiuesve të këtyre grupeve shoqërore.Veprimi praktik i partive politike varet nga më shumë faktorë e para së gjithash nga niveli i zhvillimit ekonomik te mjedisit ku veprojnë, ngritja kulturore e popullatës, rrethanave politike, përbërjes fetare dhe kombëtare të populisisë etj.Maks Weberi, partitë politike i ndanë në tre grupe. Në grupin e parë bëjnë pjesë partitë e fazës aristokrate.Në grupin e dytë bëjnë pjesë partitë me njerëz me autoritet.Në grupin e tretë bëjnë pjesë partitë bashkëkohore masive.M. Diverzhe gjithashtu dallon tri lloje të partive politike: partitë liberale borgjeze të shek. XIX, me organizim të dobët, partitë masive socialiste, mirë të organizuara, që zhvillojnë aktivitete politike të përhershme, dhe partitë komuniste dhe fashiste ine brganizim të fuqishëm dhe të centralizuar. Nojmani dallon partitë me përfaqësim individual që i karakterizon organizimi i dobët me aktivitete të kohëpaskohshme dhe parlitë e integrimit të cilat tentojnë qe në tërësi të disponjnë me personalitetin e ithtarëve. Partitë e integrimit Nojmani i ndanë në disa grupe: ne parti të integrimit demokralik (socialisie) dhe parti të integrimit total (partitë komuniste dhe fashiste).


Një ndarje të ngjashme e bën edhe Sarlori. Ai në grupin e parë i vendos partitë zgjedhore parlamenlare, te cilal zakonisht veprojnë gjatë periudhës zgjedhore. . Në llojin e dytë bëjnë pjesë partitë zgjedhore masive që u krijuan atëherë kur të drejtën e votës e fituan të gjithë qytetarët.Në llojin e tretë bëjne pjesë partitë masive apo partitë e aparatit shtetërorë që kanë organizim të shkëlqyeshëm.Klaus von Beyme, partitë politike i ndanë në nëntë grupe: 1. liberale dhe radikale; 2. konservatore; 3. Parti socialiste dhe social-demokrate; 4. Parti demokratike-kristiane; 5. Parti komuniste; 6. Parti agrare; 7. Parti etnike dhe rajonale; 8. Të djathta radikale dhe ekstreme dhe 9. Ekologjike.

15. Partitë kadrovike dhe massiveNë bazë te numrit të anëtarësisë partitë politike ndahen në: parti kadrovike dhe masive. Dallimi midis partive masive dhe kadrovike qëhdron para se gjithash në lidhshmërinë e anëtarëve me partinë politike përkatëse. "Anëtarësimi masiv në parti paraqet një mënyrë të lidhjes e cila nuk është e fortë, nuk e obligon anëtarin të jetë aktiv, ndërsa në partitë kadrovike lidhshmëria e anëtarit me partinë është shuinë më e fortë dhe në shkallë të lartë të angazhimit partiak që paraqet bazën për rritjen e numrit të simpatizuesve".Partitë masive insistojnë në numër sa më të madh të ithtarëve të cilet i anëtarësojnë pa ndonje kriter.Kur flasim për partitë kadrovike dhe masive, duhet ta kemi parasysh konceptin e Leninit dhc të Divcrzhesë. Lenini si parti kadrovike i nënkupton partitë revolucionare tëkohës së vet; domethënë partitë komuniste, ndërsa si parti masive i llogarit partitë që angazhohen për reformimin shkallë-shkallë të shoqerisë, pra, partitë social-demokrate.M. Diverzhe si parti kadrovike i konsideron partitë e vjetra borgjeze ndërsa si parti masive, partitë punëtore.Përderisa Lenini me parti masive nënkupton gjerësinë dhe mospërzgjedhjen gjate pranimit të anëtarësisë, Diverzhe me parti masive nënkuptonmadhësinë e partisë dhe sipas saj; organizimin e fuqishëmpartiak të bazuar në hierarki dhe disiplinë.Partitë kadrovike, sipas Diverzhesë, shikuar në mënyrë kronologjike, kanë lindur më herët. Në këtë lloj të partivebëjnë pjese partitë qytetare të shek. XIX (partitë konservatore dhe liberale).Partitë kadrovike janë të angazhuara në drejtim të tubimit te personaliteteve me autoritet e jo në tubimin e numrit sa ifië të madh të'ithtarëve. Për ta cilësia ka pasur përparësi në krahasim me sasinë.Pariitë masive u paraqitën si rezultat i përhapjes së të drejles se votës në masat e gjera popullore. Sipas Divcrzhese, keto parti jane "shpikjee socialistëve" që të mund me lehte tipërballojnë problemet e financimit te kandidateve të vet gjate zgjcdhjeve.Moris Diverzhe i përmend si lloje të veçanta, specifike. patitë komuniste


dhe fashiste. Sipas tij, partitë komuniste kanë qenë më mirë të organizuara sc të gjilha partitë tjera."Diverzhe ndërmjet partive komunisie dhe fashiste gjen shumë karakteristika të përbashkëta: ceniralizimin e shprehur, interesimin e dobët për garat parlamentare, gatishmërinë për luftë të hapur kundër pushietit, doktrinën e rreptë dhe totalitare, përkryerjen e përkrahjcs iracionale te ilhtarët e tyre"

16. Partite politike dhe grupet e interestGjatë përkufizimit të partive politike vumë në dije se qëllimi i ekzistimit dhe funksionimi i tyre para se gjithash është marja e pushtetit polotik, ushtrimi dhe ndikimi në pushtet, respektivisht, ndarja dhe ushtrimi i pushtetit. Ekzistojnë edhe grupe sjoqërore që ushtrojnë ndikim në sfe3ra të caktuara të jetës shoqërore, e sidomos në sfern politike. Ato janë në rradhë të pare grupet e interest. Për ti kuptuarmë mire relacionet ndërmjet partive politike dhe grupeve të interest gjithsesi duhet të nisemi prej të veçantës, si dhe nga elementet kryesore që i dallojnë ato. Dallimi kryesorë midis tyre qëndron në ate se qëllimi kryesorë I partive politike për të cilën ato fuqishëm luftojnë, është marja e pushtetit politik nën kontrollin e tyre.Përkundrazi, grupert e interest së paku derisa veprojnë si të atilla, nuk janë të interesuara, respektivisht ato nuk angazhohen në drejtim të marjes dhe ushtrimit të pushtetit shtetërorë, por vetëm dëshirojnë t ushtrojnë ndikim në pushtetin politik ose në oraganet e caktuara shtetërore. Prandaj partitë polilike gjatë zgjedhjeve janë te mobilizuara dhe angazhohen të sigurojne fitore për kandidatët e vet. Përkundrazi, grupet e interesit asnjëherë para zgjedhësve nuk dalin me kandidatë, por ne praktikë shpeshherë personat qe bëhen bartes të fuksioneve politike janë ngusht të lidhur me ndonjë grup interesi, që në këte ose atë mënyrë e ka ndihmuar fitoren e kandidatit bartës të funksionit të caktuar.Me të drejtë konstaton Shtefica Deren-Antoljak se: "edhe pse grupet e interesit nuk e kanë për qëllim marrjen dhe ushtrimin e pushtetit politik, ato megjithatë janë element konstituiv i politikës, respektivisht sistemit politik, sepse politika e qeverisë nuk është asgjë tjetër veçse "rezultantë" e veprimit të interesave të ndryshme dhe grupeve të interesit.Grupet e interesit medoemos duhet të mbajnë llogari për interesat e përgjithshme, për interesat e sistemil politik, nc qoftë sc dëshirojnë të realizojnë disa qëllime dhe kërkesa lë vcta".Si subjekte të proceseve politike, sipas funksionimit dhe mjeteve të veprimit, grupet e interesit pa dyshin janë shumë afër partive politike. Me grupe interesi duhet nënkuptuar grupe të njerëzve të cilët aktivitetin e tyre e drejtojnë nc drejtim te realizimit të ndonjë interesi.Vetë emri grup interesi lë përshtypje të kuptohet se bëhel fjalëpër parcializimin e interesave përbrenda shoqërisë, pra përndarjen e shoqërisë në interesa të ndryshëm dhe të kundërt, si dhe angazhimin e grupeve të


caktuara në mbrojtjen e interesave parciale në dobi të individëve që u takojnë këtyre grupeve. Domethënë, qëllimi parësor i grupeve të interesit është mbrojtja e interesave materiale (ekonomike) ose jomateriale të përfaqësuesve të vet.Grupet e interesit llogariten si zbulim i shkencës politike amerikane të shekullit njëzet, prej kur edhe janë bërë objekt hulumtimi i sociologjisë dhe politologjise. Studimi sistemor i grupeve të interesit fillon me Artur Bentlin (Arthur F Bently) dhe veprën e tij "Procesi i Qeverisjes". Prej dhjctëvjeçarit të tretë të shekullit njëzet me hulumtimin e grupeve te interesit te frymëzuar nga vetë Bentli, fillojnë të merren edhe shumë autore tjërë në SHBA dhe shtetet e Evropës Perëndimore siç jane: Petar Edegardi. Pendellton Hëring, David Truman. Farl Lalhan. Hcrman Zengler. Mancur Olson e shume ic tjere.Grupet e interesit nuk e kanë po te njëjtën peshe dhe po të njëjtën hapesirë veprimi në të gjitha sistemet politike.Kur flasim për grupet e interesit duhet t'i kemi parasysh para së gjithash: sindikatat, odat ekonomike, organizatat rinore, organizatat e grave, shoqatat e ndryshme të sportit, shoqatat kulture-artistike, orga-nizatat e veteranëve dhe invalidëve të luftës, shoqatat e bujqve, shoqalat religjioze, etnike etj.Hapësira mbi të cilën ushtrojnë ndikim më të madh grupet e interesit janë: parlamenti, qeveria, administrata publike, opinioni publik dhe partitë politike. Grupet e interesit janë të prirura që tu ofrojnë ndihma të natyrave të ndryshme patrive politike.Grupet e interesitz janë të vjetra po aq sa është i vjetër mendimi njerëzorë për politikën dhe shoqërinë. Një kategori e teoriticientëve mbrojnë qëndrimin se motivet dhe aktiviteti i grupeve të interesit janë të dëmshëm për sistemin nëtërësi nga shkaku se ato, duke u angazhuar për interesa të veçanta e jo për ato të përgjithshme, krijojnë distanca dhe e bëjnë të pakapshme poliliken për vullnelin e popullit.Grupi tjetër i autorëve thotë se grupet e interesit janë të domosdoshme dhe të dobishme, sepse me ndihmën e tyre interesat dhe mendimet e ndryshme në shoqëri transformohen në të ashtuquajturën "politikë reprezentative ". Kësisoj mendojne sidomos studiuesit e grupeve të interesit në SHBA. Kohëve të fundit me të madhe mbrohet qëndrimi se grupet e interesit formohen me qëllim të plotësimit të zbrazëtirave që paraqiten brenda sistemeve politike.Për dallim nga partitë politike,grupet e interesit përveç mënyrës së hapur të veprimit janë të prira shpeshherë ta aplikojnë edhe formën e fshehur. Që-t'i realizojnë qëllimet e veta, grupet e interesit veprojnë në mënyrë të hapur ateherë kur ato e informojnë qeverinë dhe opinionin publik për kërkesat e tyre. Në metodat e fshehura të veprimit të grupeve të interesit bëjnë pjesë kushtëzimet e ndryshme dhe korrupcioni,


që para së gjithash manifestohen nëpërmjet financimit të aktiviteteve të partive politike (sidomos gjatë fushatës zgjedhore), dhuratave të shtrenjta dedikuar politikanëve, udhëtimeve dhe pushimeve falas të organiziiara per persona publikë etj. Nga ana tjetër, nuk mund të themi me këmbëngulje se edhe partiië politike herë pas here nuk janë të prira ta shfrytëzojnë mitën dhe korrupcionin për të arritur ndonjë efekt të caktuar.Kur flitet për relacionin parti politike-grup interesi, duhet të përmendet se edhe vetë kuptimi i nocionit "grup interesi" nuk është i përcaktuar aq sa duhet, me vetë faktin se me grupe interesi nëhkuptohen grupe të ndryshme të organizuara të njerëzve, të cilat nëpërmjet pushtetit politik tentojnë të realizojnë disa qëllime të caktuara.

17. Fraksionet partiakeFraksionet partiake janë dukuri që e ndjekin funksionimin e partive politike prej paraqitjes së tyre. Ato janë rezultat i veprimit praktik të partive politike dhe pasojë e interesave të caktuara të individëve dhe grupacioneve që formohen rreth tyre.Eshtë merëndësi të veçantë te bëhei definimi i fraksioneve, faktorët qe ndikojnë ne paraqitjen e fraksioneve, forma dhc mënyra e veprimit te fraksioneve, arsyeshmëria gjegjësishtë mosarsyeshmëria e ekzistimit të fraksioncve, pasojat negative dhe pozitive.Termi "fraksion" e ka prejardhjen nga fjala latine "frangere" që do të thotë copëtoj. Në kontekstin e partive politike me fraksion duhet kuptuar "grup te anëtarëve të ndonje partie politike që ndahet nga ajo (ose është ndarë, E. A.) për shkak të dallimeve në qëndrime, por të mos ketë formuar pani rë veçantë politike".Goati me termin fraksion nënkupton "grupe të strukturuara të anëtarëve të partisë, të cilet tenlojne te udhëheqin me partinë".Nga vetë definimi i fraksioneve partiake mund të nënvizojmë se bëhet fjalë për grupe që veprojnë brenda partive politike.Hulumtuesit e partive politike fraksionet i kanë emëruar me emra të ndryshëm,kështu autorët italianë flasin për rryma (correnti), ata gjermanë për tendenca (Richtung osc Fliigcl), ndcrsa aulorcl amerikanë pcr fraksione (fraciions).Fraksioni në teorinë modeme politike përcaktohet si lloj sub-grupi i partisë që formohet rreth ndonjë qëllimi të caktuar,ose më thjeshtë, fraksioni na orienton drejt ekzistimit të grupit të ndarë (veçuar E. A) brenda partisë, veprimi dhe ekzistimi i të cilit dallon nga ai i vetë partisë.Partitë politike nuk kanë qëndrim të njëjtë ose identik ndaj ekzistiinit dhe veprimit të fraksioneve partiake. Qëndrimet e tyre


mund të ndahen në tre grupe. Në grupin e parë bëjnë pjesë ato parti politike që kanë qëndrim të skajshëm negativ ndaj ekzistimit të fraksioneve dhe me çdo kusht tentojne në radhët e veta t'i pamundësojnë ndarjet e brendshme. Në grupin e dytë bëjnë pjesë partitë politike që nuk e shohin me sy të nnirë organizimin e grupeve brenda partive, nëgrupin e tretë bëjnë pjesë alo parti polilike që e lejojnë dhe e përkrahin ose stimulojnë ekzistimin dhe veprimin e fraksioneve.Në rrethana të caktuara, edhe pse nuk mund lë ndalohet formimi dhe veprimi i fraksioncve, për partitë politike është më frytdhënëse të kamuflohet ekzistimi dhe veprimi i tyre.Pra, është fjala për rrethana kur partia politike gjendet përpara krizave të mëdha që mund te rezultojnë me ndarje. përçarje dhe shkatërrimin e plotë të saj.Vlladimir Goati shpreh bindjen se fraksionet shkaktojnë humbje të madhe të energjisë dhe e zvogëlojnë efikasitetin shoqëror të partisë. e pamundësojnë formimin e udhëheqjes kompetente partiake, i frymëzojnë tendencat centrifugale dhe përçarjet, që sjellin deri te ajo që faktorët tjerë politikë (më shpesh partitë tjera dhe grupet për presion) të ushtrojnë ndikim në parti.Për partinë ne pushtet, ekzistimi i fraksioneve mundëson një elasticitet më te madh në politikë. Goati e përmend edhe qëndrimin e A. Spreafikos dhe F. Kazolës, hulumtues të strukturës partiake të Partisë Socialiste të Italisë të cilët thonë se fraksionet paraqesin baraspeshë ndaj aparatit burokratik të partisë.Në paraqitjen e fraksioneve partiake ndikojnë më shumë faktorë e në rradhë të parë: johomogjeniteti shoqëror-klasor i partisë, karakteri i sistemit politik, pozita e partisë në sistemin politik, organizimi i brendshëm i partise, forma dhe mënyra e zgjedhjes së liderit partiak etj.Në paraqitjen, mobilizimin dhe aktivizimin e fraksioneve partiake në mënyrë stimuluese ndikojnë më tepër rrethana. Vlen të veçohen krizat që i përjeton partia në kushte kur ajo nuk ësh'të në gjendje t'i realizojnë premtimet dhe platformën politike, edhe pse ajo participon ilë qeveri.Rrethane tjetër stimuluese është kur partia që gjendet në qeveri ballafaqohet me kriza që vështirë mund t'i kapërcejë, e sidomos kur rregullimi shtetëror dhe shteti gjenden përpara krizave të imponuara nga jashtë (luftërat), nga brenda (luftërat qytetare, trazirat e ndryshme dhe revolucionet), fatkeqësitë elemenlare etj.Rrethana tjera qc i stimulojnc fraksioncl janc zgjedhjei brendapartiake, prej organeve më lë ulla deri te ato qcndrore dhe zgjeelhjel elektorale, qofshin vendore osc të përgjilhshme.Lufla ndërmjel fraksioneve të po te njëjtës party në raste tc veçanta për partine politike është më e rrezikshme se lufta ndërmjet vetë partive politike, nga shkaku se kulmimi i kunderthënieve fraksioniste, ashtu


siç u theksua edhe më pare. çon drejt dobësimit. përçarjeve dhë në raste, ekstreme shkatërnmin e partisë politike.Vlen edhe një here në mënyrë më të qartë të theksohct fakti sc deri te krijimi i fraksioneve partiake zakonisht vjen atëherë kur partia politike nuk është në gjendje ose nuk ka gatishmëri të bëjë balancimin e mendimeve, qëndrimeve dhe interesave të kundërta dhe kanalizimin e atyre drejt qëllimeve më të larta të arsyshme dhe të kapshme për pjesën dërrmuese të anëtarësisë.

18. Sistemet njëpartiakeKur bisedohet për sistemet njëparliake, duhet t'i kemi parasysh shtetet socialiste të udhëhequra nga pnrtitë komuniste pas ngadhënjimit të Revolucionit të Telorit ne Rusi dhe revolucioneve të ngjashme që ndodhën gjatë periudhës se Luftës së Dyte Botërore e më vonë. Sot këto sistcme partiake përfundimisht janë të çrenjosura nga trualli evropian. por edhe më tutje jane të pranishme në Kinë, Kubë dhe Korenc Veriore.Sistemi njëpartiak zakonisht ndërlidhet me sistemet totalitare komuniste dhe fashiste. Sipas M. Diverzhe. te dy sistemet në fjalë janë sisteme diktatoriale, tentojnë ta thyejnë çdo qëndresë, bazohen në dhunë dhe mbështeten në nje parti, me një dallim, që komunizmi e shfrytëzonte fuqinë për ndërtimin e rendit të ri ndërsa fashizmi për ta ndërprerë evoluimin e shoqërisë.Termi "njëpartizëm" është në përdorim qysh nga vitet tridhjete të shekullit XX.Veprat kryesore të kushtuara sistemit njëpaitiak i shkruan autorët fashistë Manolesco dhe Marçel Deat.Normalishl se identifikimi i sistemit njcpartiak fashist dhe atij konumist eshlë i paqëndrueshëm. aq më shume në qoftë se deri tc nje perfiindim i tillë arrihet në saje tc argumcntit se edhe njëri edhe sistemi tjetër paraqesin një lloj diktature.Moris Diverzhe konstaton se dallimi thelbësor ndërmjet njerit dhe sistemit tjetër qëndron në faktin se "komunizmi eshtë revolucionar; ai e shfrytëzon fuqinë pcr ndërtimin e shoqërisë së rendit të ri, ndërsa fashizmi është konservativ ose reaksionar, ai e shfrytëzon fuqinë që ta ndërpresë evoluimin shoqëror, ta ruajë sistemin ekzistues ose ta ktheje ndonje më të vjetër'.

19. Sistemet dypartiakeSislemi dypartiak idenlifikohcl me Brilaninë c Madhe dhc SHBA-të shtete që konsiderohcn si djep i partive politike bashkëkohore.Partia Konservatore dhe Laburiste në Britani dhe Partia Republikane dhe Demokralikc në SHBA,


qeverisin me këto shtete dhjetëvjeçarë me radhë, herë duke iuajtur rolin e pozitës e herë të opozitës konstruklive.Edhe pse Britania e Madhe dhe SHBA-të përfundimisht konsiderohen si shtete me sistem dypartiak, kjo assesi nuk do të thotë se në truallin britainik dhe amerikan nuk veprojnë edhe parti tjera politike, ende nuk eshtë paraqitur ndonjc parti e tretë qe do t'ua kishte ngatërriicir sadopak llogaritc Partisë Konservatore dhe asaj Laburistc nc Brilaninc c Madhc ose Partisë Republikane dhe asaj Demokratike në SHBA.Duhet konstatuar se kushtet dhe rrethanat në lë cilal u paraqitën sistemet dypartiake në Britani dhe SHBA nuk janë të njëjta dhe gatise nuk kanë asgjë të përbashkët, përpos tendencave të përhershme që sistemet në fjalë i ndërmarrin në mënjanimin e të gjithapengesave eventuale që mund të ndikojnë në uljen e nivelit të efikasitetit të tyre.Kur bëhet fjalë për sistemin dypartiak brilanik, para së gjiihash duhet ta kemi parasysh rolin e faktorit ekonomik dhe rethanat historiko-politike që ishin të pranishme në momentin e lindjes sc partive politike dhe sistemit dypartiak britanik. Ne shekullin XIX dhc XX në Britani vërehen dy tendenca te karakterit klasor. Tendenca e parë ka të bëjë me shekullin XIX. periudhë në të cilën nëpërmjët Partisë Konservatore dhe Liberale shprehej konflikti klasor ndërmjet aristokracisë qe dalëngadale i humbte pozicionet dhe borgjezisë që krahas pozicioncve ekonomike i përforconte edhe pozicionet politike.Kështu, në shek. XIX forcat progresive të udhëhequra nga borgjezia nëpërmjet tendencave liberale që i prezentonte Partia Liberale duke qenë në konfiikt të përhershëm me idetë aristokrate të shprehura nëpërmjet Partisë Konservatore e formuan bazën e sistemit dypartiak të shekullit XIX.Domethënë, sistemin dypartiak bri-tanik duhet kuptuar si rezultat të kundërthenieve të klasave an-tagoniste, në shekullin XIX të aristokracisë kundër borgjezisë dhe forcave tjera progresive, ndërsa në shek XX, të borgjezisë kundër proletariatit.Sa u përket sistemeve dypartiake një numër i konsiderueshëm i autorëve që merren me këtë problematikë janë të mendimit se sistemi dypartiak është i pranishëm në ato vende ku ekzistojnë tri, katër ose më shumë parti politike por vetëm dy parti kanë monopol mbi hapësirën politike dhe janë shndërruar në parti sunduese. M. Dyverzhe mendon se sistemi dypartiak mund të funksionojë deri në momentin kurkundërthëniet ndërmjet partive polilike nuk e kalojnë kufirin c eaktuar.Ne Briuminë e Madhe viti 1951 paraqet kulmin e sistcmii dypartiak. Parlia Laburiste dhe ajo Konservatore së bashku kishin 96. 8 për qind të vota të llogaritura në zghedhjet e pergjilhshme.


20. Sistemet shumëpartiakeSa i përket sislemit shumëpartiak, duhet thënë se ai so eshtë i pranishëm në më shumë vcnde të botës bashkëkohore. Kur bëhet fjalë për Kontinentin e Evropës, detyrimisht duhet të theksohet se deri para dhjetëvjeçarit të fundit të shekullil XX sistemi shumëpartiak ishte karakteristikë e shteteve të Evropës Perendimore. Sot sislemet shumëpartiake jane të pranishme edhe në ish-shtetet socialiste, të njohura si shtete në tranzicion.Sistemi srtumëpartiak para së gjithash është rezultat i ekzistimit të grupeve të ndryshme shoqërore dhe interesave të tyre të veçanta. Në Evropën Perëndimore në shekullin XIX dhe XX, si rezultat i diferencimit më të shprehur shoqëror që drejtpërsëdrejti është rezultat i kundërthënieve klasore, ndikimit të faktorit kombëtar, konfesional dhe nevojave për mbrojtjen e mjedisit jetësor si dhe interesave agrare, u formuan parti të ndryshme që e bënin më të pasur ambientin parliak të vendeve të Evropës Perëndimore. Kështu përveç paitive konservatore, liberale, socialiste dhe komuniste, në Evropën Perëndimore u paraqitën partitë me emërtim fetar (si partitë belge. Partia Social-Kristiane dhe Partia Popullore Katolike), partitë fshatare, partitë ambientaliste që kanë objektiva ekologjike, etj.


MENAXHIMI I RESURSEVE NJERZORE (MRNJ)

Dr. Seadin XhaferiAss. Vjollca Sulejmani

1.Cka është menaxhimi i resurseve njerëzore?

MRNJ (human resuprce management - HRM) ka të bëjë me praktikat dhe politikat që janë të nevojshme për tu kryer detyrat menaxheriale në lidhje me pyetjet personale, e sidomos me punësimin, aftësimin, vlerësimin dhe shpërblimin e të punësuarve në kompani dhe me


sigurimin e një rrethine të sigurtë, të pranuar nga aspekti etik dhe një rrethine të drejtë per ta. Para së gjlthash ato praktika dhe politika janë:

Analiza e punës (përcaktimi i natyrës së punës për çdo të punësuar),Planifikimi i vendeve të punës dhe regrutimi i kandidateve per punë,

Zgjedhja e kandidatëve për punë, Vlerësimi i faktorëve (kushteve), Menaxhimi me mëditjet dhe pagat,Ofrimi i beneficioneve dhe stimulimeve për të punësuarit, . Komunikimi (intervistomi, këshillimi, ndëshkimi),Aftësimi dhe avancimi i të punësuarve,Krijimi i përkushtueshmërisë tek të punësuarit.

2.Rrethina e ndryshueshme dhe detyra e MRNJ-së?

Për shkak të ndryshimeve në rrethinë, menaxhimi i RNJ duhet të ketë rol strategjik në organizatë. Në ato ndryshime bëjnë pjesë shkalla më e lartë e llojllojshmërisë së fuqisë punëtore, ndryshimeve të shpejta teknologjike, globalizimi, si dhe ndryshimet në natyrën e punës dhe rëndësia gjithnjë e më e madhe që i jepet arsimimit te kapitalit njerëzorë.

Do të përmendim disa trende të cilët i shtyjnë kompanitë dhe menaxherët e tyre për resurse njerëzore që më shumë të orientohen kah konkurrenca dhe performanca.Globalizimi - globalizimi ka të bëjë me tendencat e firmave të zgjerojnë shitjet e tyre, pronën dhe / ose prodhimtarinë në tregje të reja të huaja. Rreth nesh mund te gjenden shmnë shembuj të tillë. Toyota prodhon Camry në Kentaki, pëderisa Dell prodhon dhe shet kompjuterë në Kinë. Zhvillimi i globalizimit do të thotë shkallë më të lartë të konkurrencës, ndërsa konkurrenca më e lartë do të thotë presion më i madh që të hyhet në "klasën botërore" -që te zvogëlohen shpenzimet, të përmirësohet produktiviteti i të punësuarve.

Zhvillimi teknologjik - avancimet e shumta të "klasës botërore" nënkuptojne teknologjinë. Natyra e punës - teknologjia gjithashtu e ndryshon natyrën e punës.Fuqia punëtore - njëkohësisht, kaiakteristikat demografike të fuqisë punëtore ndryshojnë. Së pari, fuqia punëtore sa vjen e më tepër bëhet më e vjetër. Disa menaxherë të RNJ shprehen se ka ndryshime në disa trende demografike, përfshirë plakjen e fuqisë punëtore, rritja e numrit të punëtorëve që duhen kujdesur për persona të tjerë, numri gjithnjë e më i madh i të punësuarve që kujdesen për fëmijët ose personat e moshuar, rritja e numrit të punëtorëve jo te kualifikuar, si dhe shkallët e larta të imigracionit.Mnaxherët për RNJ nën një presion të lartë, duhet të marrin vendime për këto çështje që firmat tyre të garojnë me konkurrencën dhe kështu ti realizojnë qellimet e tyre strategjike.

3.Sfidat strategjike për MRNJ?

Përgjegjësia kryesore e menaxherit për RNJ është të vërtetojë politikat dhe praktikat rezultati i të cilave do të jetë kompetent dhe i përshtatshëm për të punësuarit e kompanisë ti realizojnë qëllimet e tyre strategjike. Strategjia paraqet planin e kompanisë që e përcakton mënyrën në të cilën kompania do ti përshtatë përparesitë dhe dobësitë e veta interne me shanset eksterne dhe rreziqet për të mbajtur dhe ruajtur përparësinë konkurruese.Dy gjëra i karakterizojnë sfidat strategjike para se cilave gjendet sot MRNJ.E para,është fakti se strategjia e shumicës së firmave rëndësi më të madhe i japin përmirësimit të performnancës organizative dhe konkurrences. Kjo do te thotë që MRNJ patjetër duhet të orientohet kah përmirësimi i konkurrencës dhe në aspektin e të punësuarve - me fjalë) tëtjera, patjetër


duhet të orientohet kah krijimi i organizatave punuese me performance të larta. E dyta, menaxherët për RNJ duhet të përfshihen në përgatitjen e strategjive të kompanive të tyre, e jo vetëm në aplikimin e tyre. Strategjinë tradicionalisht e kanë përpiluar menaxherët linjorë.

4.MRNJ dhe teknologjia?

Teknologjia e avancon funksionalitetin e MRNJ në katër mënyra kryesore: 1)realizimi I pavarur i disa trsansakasionve, 2) hapja e qendrave telefonuese, 3) përmirësimi I produktivitetit dhe 4) shfrytëzimi i bashkpunëtorëve të ngushtë. Teknologjia gjithashtu ua lehtëson punën agjencioneve shërbyese, të cilat përmes qasjes së mënjëherëshme në internet kanë edhe qasje në bazën e të dhënave për RNJ të punëdhënësve te tyre.

5.Plani I librit?Natyra e plotë e MRNJKapitulli 1: Ky kapitull ofron njohje të kapitujve vijues, të gjitha temat e përpënuara janë të lidhura në mes veti dhe ndikojne njëra në tjetërën dhe duhen përfshirë në planet strategjike të punëdhënësve.Kapitulli 2:Menaxhimi me mundësitë e njejta dhe ndryshimet- intervistimi, selektimi dhe evaluimi I punësuarve.Kapitulli 3: Planifikimi dhe regrutimi. – si të analizohet puna dhe dhe sit ë përcaktohen kërkesat, përgjegjësitë që ajo punë i nënkupton dhe ajo se cfarë njerëz duhet punësuar dhe sit i zgjedhim të njejtit.Kapitulli 4: Testimi dhe selektimi I të punësuarve.- teknikat sic janë testimet, të cilat mundë ti shfrytëzoni për tu siguruar se punen do t’ jua jepni personave të duhër.

Kapitalli 5:Aftësimi dhe zhvillimi i të punësuarve. Mundësia e avancimit dhe aftësimit të të punësuarve, që ata të kenë njohuri dhe aftësi që janë të nevojshme për kryeijen e detyrave të tyre.

Pjesa II: Evaiuimi dhe pagesa e kompensimeve p ër të punësuarit

Kapitnlli 6: Menaxhimime efektivitetin nëpunë dhe evaluimin. Teknika për menaxhim të efektivitetit në punë dhe vlerësimit të akteve.

Kapitulli 7:Pagesa e kompensimeve për të punësuarit. Si të bëni plane pagesore të drejta për të punësuarit tuaj duke përfshirë në ato plane edhe beneficionet.

Pjesa III: T ë drejtat dhe siguria e të punësuarve

Kapitulli 8: Etika dhe trajtimi korrekt në MRNJ. Të sigurohet trajtim korrekt ne pajtim me parimet etike, me ndihmën e masave disiplinore, procedurave për ankesë dhe me ndihmën e procesit të menaxhimit të karrierës së të punësuarve.

Kapitulli 9: Menaxhimi me marrëdhëniet e punës dhemarrëveshjet kolektive.


Konceptet dhe teknikat që kanë të bëjnë me mairëdhëniet mes sindikatës dhe menaxhmentit, përfshirë edhe kampanjën e organizimit të sindikatës, bisedimet dhe arritja e marrëveshjeve në marrëveshjet kolektive në mes të sindikates dhe menaxhmentit si dhe zbatimi iasaj marrëveshje.

Kapitulli 10: Mbrojtja e sigurisë dhe shëndetit. Në rastet e fatkeqësive, lidhur me atë se sita bëjmë vendin e punës më të sigurt, si dhe lidhur me ligjet që rregullojnë përgjegjësinë e menaxherëve për sigurinë dhe shëndëtin e të punësuarve.

Moduli A: Menaxhimi me resurset njerëzore në rrethinën globale. Zbatimi i politikave dhe përvojave të menaxhimit të RNJ në rrethinën globale.

Rezyme

1. Sigurimi i resurseve , menaxhimi personal ose menaxhimi i RNJ përbëhen ngaaktivitete siç janë: regrutimi, selektimi, aftësimi, pagesave, evaluimi dheavancimi i të punësuarve.

2. Menaxhimi i RNJ është pjesë e përgjegjësisë së çdo menaxheri linjorë. Në atopërgjegjësi bëjnë pjesë dhënia e punës së duhur personit të duhur, pastaj orientimidhe aftësimi i atyre punëtorëve dhe pagesa e kompensimeve për të përmirësuar produktivitetin e të njëjtëve.

3. Menaxheri për RNJ dhe sektori i tij iu ofrojne menaxherëve linjorë shërbime të ndryshme në lidhje me të punësuarit. Psh. Këta ndihmojnë gjat regrutimit, aftësimit, evaluimit, shpërblimit, avancimit, dhe ndëshkimit të të punësuarve në të githë nivelet.

4. Për shkak të ndryshimeve në rrethinë, menaxhimi i RNJ duhet të ketë rol strategjik në organizatë. Në ato ndryshime bëjnë pjesë shkalla më e lartë e llojllojshmërisë së fuqisë punëtore, ndryshimeve të shpejta teknologjike, globalizimi, si dhe ndryshimet në natyrën e punës dhe rëndësia gjithnjë e më e madhe që i jepet arsimimit te kapitalit njerëzorë.

5. Një nga pasojat e ndryshimeve në ambientin e punës ështe ajo që MRNJ duhet tëpërfshihet në përgatitjen dhe aplikimin e strategjisë së kompanisë, duke pasur parasysh nevojën që firma ti shfrytëzojë të punësuarit e vetë si përparësi në krahasim me konkurrentët.

6. Menaxhimin strategjik të RNJ e kemi definuar si "përcaktim dhe aplikim isistemit të resurseve njerëzore, politikave dhe përvojave të RNJ, rezultat i se cilitdo të jetë kompetenca dhe sjellja e përshtatshme e të punësuarve që i duhenkompanisë për reaiizimin e qëllimeve tëveta strategjike". Menaxherët për RNJ kanë rol të partnerit strategjik ngaqë menaxhmenti i RNJ në bashkëpunim me menaxherët tjerë të lartë punojnë në përgatitjen e strategjisë së kompanise si dhe


në zbatimin e asaj strategjie.

1. Për çka flet neni VII i Aktit mbi të drejtat e qytetarëve?

Neni VII i Aktit mbi të drejtat e qytetarëve ndalon diskriminimin në bazë të përkatësisë racore, nacionale, gjinore dhe fetare.2. Çfarë precedenti i rëndësishëm juridik është bërë në rastin e Griggs kundër kompanisë

Duke Power, dhe çfarë në rastin Moody kundër kompanisë Albermale Paper?

Griggs kundër kompanisë Duke Power ka pasur rëndësi të jashtëzakonshme pasi që gjykata supreme e ka shfrytëyuar për definimin e diskriminimit jo të drejtë. Në ketë rast, Willie Griggs, kandidat për vendin e punës pastrues, ka filluar proces gjyqësor kundër kompanisë Dike Power. Firma ka kërkuar që pastruesit e sajëtë kenë të kryer shkollimin e mesëm.Grigga ka vërtetuar se ajo kërkesë paraqet diskriminimin jo ligjorë pasi që nuk ka të bëj me suksesin e realizimit të punës dhe që lidhet me faktin e refuzimit të më shumë personave me ngjyrë se sa atyre të bardhëve që paraqiten për atë vend pune. Griggs e fitoi rastin.Së pari, gjykata konkludoi që punëdhënësit nuk duhet në mënyrë të hapur të diskriminojnë të punësuarit ose kandidatët. Së dyti, gjykata ka vendosur që duhet të dëshmohet që kushti për punësim (në këtë rastë, kushti që kandidati të ketë diplomë të shkollës së mesme) lidhte me natyrën e punës nëse në mënyrë jot ë drejtë ndikojnë në anëtarët e klasësë së mbrojtur. Së treti, gjykatësi Burger qartë e përcakton përgjegjësinë e punëdhënësit të dëshmojë se kushti për punësim ka të bëjë me vendin e punës. Në rastin Moody kundër kompanisë Albermale Paper, gjykata supreme solli vendim që mjeti për zgjedhjen e kandidatëve (siç është testi) duhet të lidhet me natyrën e punës dhe të jetë valid. Rasti Albermale i vitit 1975, është i rëndësishëm pasi që ka ndihmuar të sqarohet se çka duhet të bëjë punëdhënësi për të dëshmuar që testi ose mjetet tjera selektuese lidhen me rezultatet në punë. Gjykata vendosi që para se testi të shfrytëzohet për zgjedhje të kandidatëve, është e domosdoshme që qartë të vërtetohen standardet e suksesit në punë, ashtu që punëdhënësi të mundë të përcaktojë se cilët të punësuar kanë rezultate më të mira nga të tjerët.

3. Çka është ndikimi negativ? Si mundë të dëshmohet?

Ndikimi negativ, ka të bëje me proceset e gjithëmbarshme të punësimit, rezultat i të cilit është pëqindja më e madhe e anëtarëve të grupeve të mbrojtura që janë kandidatë për të fituar një punë të caktuar ose një punë më të avancuar, refuzohen. Personi i cili beson se i nënshtrohet diskriminimit të qëllimshëm vetëm duhet të ofrojë dëshmi mbi diskriminimin prima facie; kjo do të thotë se duhet të dëshmojë se procedurat e selektimit që i aplikon punëdhënësi kanë ndikuar negativisht mbi anëtarët e grupeve pakicë të mbrojtura.4. Supozojmë se jeni supervizor në linjën e montazhit, përgjegjësia juaj është të punësoni

punëtor, ti mbikqyrni dhe të jepni rekomandime për avancimin e tyre. Përgatiteni një listë të praktikave diskriminuese menaxheriale te cilave duhet tju shmangeni.


Punëdhënësi duhet t’iu shmanget praktikave të ndryshme diskriminuese të menaxhimit të resurseve njerëzore:

a) Në regrutim: punëdhënësi nuk duhet të mbështetet në propagandën gojore, e as t’iu japë informata të rrejshme ose të gabuara anëtarëve të grupeve pakicë. Gjithashtu kur e shpall vendin e lirë të punës punëdhënësi nuk duhet të theksojë se cila gjini është më e preferueshme nëse këtë nuk e kërkon natyra e punës për të mos u nënkuptuar asnjë mënyrë e diskriminimit.

b) Në selektim: punëdhënësi nuk duhet që pranimin në mardhënie pune ta kushtëzoj me kushte dhe kërkesa, nëse dëshmohet që anëtarët e grupeve pakicë, në krahasim me të tjerët, mundë të mos i ken ato kualifikime dhe nëse kushte të tilla nuk kërkon vetë vendi i punës.

5. Sqaroni metodat e mbrojtjes në rastet që kanë të bëjnë me zbatimin e praktikavediskriminuese.

Punëdhënësi mundë ti shfrytëzojë tre metoda mbrojtëse: njëra është domosdoshmëria afariste – të dëshmojë se testet dhe standardet tjera të selektimit janë valide. Kualifikimi professional bona fide është metoda e dytë e mbrojtjes, aplikohet nëse p.sh. religjioni, prejardhja nacionale ose gjinia paraqesin kushtë bona fide (të domosdoshëm) për realizimi të punës. Metoda e tretë e mbrojtjes është që vendimi është marre për arsye jodiskriminatore ligjore (siç është suksesi I dobët në punë, intervistë) që nuk kanë asgjë të përbashkët me diskriminimin joligjorë. 6. Ku qëndron dallimi mes aksionit pozitiv dhe kushteve të njëjta të punësimit?

Primi i mundësive të njejta të punësimit është të sigurohet qe çdo kush, pa marrë parasysh rasën, kombësinë, invaliditetin, gjininë, religjionin, moshën të fitojë mundësi të njejta për punë në bazë të kualifikimeve të veta. Aksioni pozitiv shkon një hap para mundësive të njejta për punësim duke kërkuar nga punëdhënësit të mundohet të punësojë dhe të avancojë punëtorët të cilët bëjnë pjesë në grupet e mbrojtura. Aksioni pozitiv nënkupton praktika të veçanta (në regrutim, selektim, avancim, pagesë) për tu eleminuar pasojat e diskriminimit të mëhershëm7. Përshkruani se si do ta kishit organizuar programin e aksionit pozitiv.

Ekzistojmë 8 hapat në programin e aksionit pozitiv edhe ate:1) Shpallja e politikës së mundësive të njejta,2) Emërimi i një përgjegjësie të nivelit të lartë,3) Promovimi i politikës,4) Konstatimi se sa të punësuar ka në grupet pakicë,5) Përcaktimi i qëllimeve dhe planeve të punës,6) Zhvillimi dhe zbatimi I programeve të veçanta që do të duhet të sjellin deri tek realizimi i

atyre qëllimeve, 7) Vendosja e sistemit të revizionit dhe 8) Raportimi intern dhe sigurimii i përkrahjes për programin e aksionit pozitiv, si brenda

ashtu edhe jashtë kompanisë.


1. Cilat janë aktivitetet themelore te MBNJ-së?

MBNJ, si njëri nga funksionet më të rëndësishme biznesore në organizatë, bashkojnë një numër të madh aktivitetesh:

Planifikimi i kërkesës dhe ofertës për burime njerëzore, Rekrutimi i kandidatëve potencial për plotësimin e vendeve të lira të punës, Themelimi i vendit të punës me kandidatët e zgjedhur, Zhvillimi i burimeve njerëzore, Shpërblimi i të punësuarëve dhe ngjashëm.

2. Cilët janë aktivitetet themelore te BNJ-së? Analiza e punës, Planifikimi i burimeve njerëyore, Rekrutimi i burimeve njerëzore Seleksionimi i burimeve njerëzore, Socializimi dhe orentimi i të punësuarve, Trajnimi dhe arsimimi i të punësuarëve, Vlersimi i performances së të punësuarëve, Shpërblimi dhe motivimi i të punësuarëve, Shëndeti dhe siguria e te punësuarëve, Menaxhimi me karierën, degradimi dhe lëshuarja e të punësuarëve.

3. Cka është Analiza e punës? Aktivitet i pandërprerë me të cilën menaxherët duhet të merren në mënyrë konstante, e cila është bazë

për planifikim të BNJ por edhe për të gjitha aktivitetet e mëvonshme, pra është ANALIZA E PUNËS.

4. Natyra e analizës së punës? Analiza e punës mundet të përkufizohet si një process i mbledhjes dhe rregullimit të të dhënave

relevante dhe informacioneve të organizuara mbi punët, dijet dhe aftësitë e nevojshme, përgjegjësitë dhe kërkesat tjera te domozdoshme për kryerjen e një pune të caktuar.

Analiza e punës identifikon cilët janë detyrat, obligimet dhe përgjegjësitë e punës. Analiza e punës rëndomt përfshin grumbullimin e informacioneve mbi karakteristikat e punës të cilat e

dallojnë nga punët tjera.

5. Cka është puna? Puna është një grup detyrash, obligimesh dhe përgjegjësish të ngjajshme e të lidhura.

6. Cka është pozita? Pozita përfshin punën të cilën e kryen një person.

7. Cilët janë metodat për analizën e punës? Opservimi, Intervista, Pyetsorë.

8. Cilet janë hapat themelorë në procesin e analizës së punës?


Identifikimi i punës dhe kontroll i dokumentacionit egzistues, Shpjegim të procesit menaxherëve të të punësuarëve, Zbatim të analizës së punës, Përgaditje të përshkrimit të punës dhe specifikimeve, Mirëmbajtje dhe korigjim (azhurim) i përshkrimit dhe specifikimit të punëve.

9. Çka është planifikimi i BNJ? Me planifikin e BNJ përcaktohen burimet njerëzore të cilët janë të nevojshme për organizatën për të

arritur qëllimet strategjike.

10. Cilët janë qëllimet e palnifikimit të BNJ?■ Terheqje dhe mbajtje e njerëzëve me shkathtësi të nevojshme, ekspertë dhe kompetenca të nevojshme

për organizatën;■ Parashikim I problemeve në lidhje me tepricën epotencialeve dhe defiçitin e njerëzve;■ Zhvillim i fuqisë punëtore të aftësuar mirë dhe fleksibël, me çka rritet aftësia e organjzatës për tu

adaptuar në një mjedisë të pasigurt dhe të ndryshueshëm;■ Zvogëlim të varshmërisë së organizatës nga mjedisi ekstern, ku shkathtëSitë kyqe mund të sigurohen

nëmënyrë interne, me mbajtjen dhe zhvillimin e të punësuarëve aktual;■ Shfrytëzim më të mirë të BNJ duke inkuadruar sisteme fleksibël pune e.t.j.

11. Koncept tipik të planifikimit të burimeve njerëzore thekson tri hapa themelorë:

Parashikim të nevojave të ardhshme përnjerëz (parashikimi i kërkesës), Parashikimi i ofertës së ardhshme të BNJ(parashikiimi i furnizimit - të ofertës), Hartim të planit për harmonizim të ofertës dhekërkesës.

12. Cka është rekrutimi i burimeve njerëzore?

Rekrutimi është proces i identifikimit, përzgjedhjes dhe sigurimit të kandidatëve të kualifikuar, në numër i cili organizatës i mundëson që në mes të të gjithave të zgjedhë ata të cilët më së shumti u përgjigjen kërkesave të vendeve të zbrazta të punës.

13. Shpallja interne e punës:

Shpallja interne kryhet në mënyra të ndryshme: 1) përmes tabelës së shpalljeve në ndërmarrje, 2) përmes radiostacionit, 3) përmes buletinëve të veçantë, 4) përmes kompjutorit (postës elektronike), 5) përmes telefonit dhe ngjashëm.

14. Burimet eksterne të rekrutimit janë?

Avantazhet më të rëndësishme të rekrutimitjanë:1) hapja e organizatës ndaj tregut të punës;2) rritje të gjasave për sigurimin e kandidatëve të mirë në kushte të ofertës më të madhe dhe zgjedhjes më të madhe;3) qarkullim i njerëzve të ri, potencialeve të reja dhe ideve të reja;4) shkëmbimi i informacioneve mbi mënyrën dhe rezultatet e rekrutimit organizatave konkurente etj;5) shqyrtimii i pozicioneve të organizatës në sy të kandidatëve;


6) mosplotsimi i vendeve të punës së kandidatëve të zgjedhur, si në rastin e rekrutimit intern dhe ngjashëm.

15. Burimet themelore dhe mënyrat e rekrutimit eksternjanë:

1) Shpallja eksterne,2) Ndërmjetësimi përmes agjencive,3) Institucionet arsimore,4) Paraqitja direkte e kandidatëve të interesuar,5) Burime tjera dhe mënyra të rekrutimit.

16. Çka paraqet SELEKSIONIMI (zgjedhja ) e BNJ?

Zgjedhja është një proces në të cilin duke zbatuar prej përpara metoda të caktuara dhe standardizuara, rregulla dhe teknika për të zgjidhur ndërmjet disa kandidatëve të kualifikuar, në mënyrë me ata të cilët më së tepërmi u përgjigjen kërkesave të një pune të caktuar të themelohet marrdhënje punësimi. Një seleksionim i mirë, nëpërmjet diferencimit të kandidatëve të aftë nga ata të paaftë, kontribon në pajisjen e ndërmrjes me punonjës të kualifikuar.

17. Çka paraqet refuzimi i kandidatit?

Dallimet midis aftësive të individëve dhe kërkesave të punës janë faktorë që të çojnë në refuzim te kandidatit.

18. Cilët janë dallimet individuale që ndikojnë në procesin e zgjedhjes?

AFTËSIA TIPARET E PERSONALITETIT dhe KOMPETENCAT

19. Çka janë kompetencat?

Kompetencat mund te përcaktohen si aftësi e kryerjes së një pune ose detyre të caktuar me sukses. Thënë ndryshe, ajo është aftësi e individit për të kryer punë të caktuara ose akivitete sipas standardeve të kërkuara.

20. Çka janë referencat dhe sa lloje të referencave kemi?

Referencat ofrojnë informacione mbi gjasat që kandidati do të jetë në gjendje për të kryer punën. Referenca akademike Referenca të mëparshëme pune Referenca financiare Vërtetim se kandidati nuk është dënuar Referenca personale (rekomandime).

21. Çka janë kriteret për zgjedhjen?

Kriteret për zgjedhjen janë ato standarde që janë aq të rëndësishme që individi, pasi të punësohet, ata duhet ti posedoj.


22. Si bëhet zgjedhja (përzgjedhja )BNJ?

• PLOTËSIM I FORMULARIT• INTERVISTA E PARË DETALE • TESTET• SHIKIM NË PUNËN E GJERTANISHME• INTERVISTË ANALITIKE• PASQYRË FIZIKE DHE• PRANIMI NË VENDIN E PUNËS

23. Cili është qëllimi themelorë i socializimit dhe orientimit?

Qëllimi themelorë i socializimit dhe orientimit është njoftimi i të punësuarëve të ri me punën e re, bashkpuntorët dhe organizatën.

24. Cilat janë fazat e socializimit dhe orientimit?

1) Faza përgaditore,2) Faza e ballafaqimit dhe 3) Faza e integrimit.

25. Cilat janë fazat themelore të trajnimit?

1. Faza e vlerësimit,2. Faza eimplementimit dhe3. Faza e evaluimit (vlerësimit).

26. Çka paraqet termi vlefshmëri?

Termi vlefshmëri përshkruan dobinë e metodës për të nxjerrë përfundime për sjelljen e ardhshme të aplikantit (psh. Intervista e pastrukturuar përgjithsishtë ka një vlefshmëri të ulët, ndërsa ajo e strukturuar një vlefshmëri të lartë).

27. Përmendi tipat e testeve gjatë zgjedhjes së të punësuarëve?

Teste të aftësive intelektuale, Teste të zotësive dhe njohurive të fituara, Teste të personalitetit dhe Teste të interesave

28. Çka paraqesin kontrollet mjeksore?

Objekti i tyre është sigurimi që kandidati është i aftë fizikisht të realizojë funksionet e tij.

29. Çka paraqet besueshmëria?

■ Besueshmëria paraqet përsëritjen e rezultateve të testeve. Mundet të njejtën provë me të njejtin person dy herë në kohë të ndryshme, për të krahasuar rezultatet që u arriten të dy testimet.


30. Cilët janë faktorët që ndikojnë në paaftësinë e intervistës për të vlerësuar drejt kandidatët?

Orientimi i informacionit: intervistuesit kanë tendencë ti kushtojnë shumë

rëndësi informacioneve që ata perceptojnë si negative dhe nëse marrin dhe

shumë informacione të gjykuara si pozitive. Vendi i informacionit; intervistuesit influencohen nga moment kur kandidati jep një informacion. Efekti i qëndrimeve apo efekti i njohur me emrin “halo”perceptimi iintervistuesit organizohet

"halo"rreth një tipari të përcaktuar, në mënyrë të tillë që ai shpesh nuk e kupton dhe beson se i gjykon në mënyrë pavarur tiparet e veçanta.

Efekti i kontrastit: një kandidat me vlerë te mesme rnund të mbivlerësohetpas një kandidati të dobët dhe të nënvlerësohet pas nje kandidati të fortë.

Gjykimet e shpejta: intervistuesi mund të krijojë një opinion në filiim tëbashkëbisedimit (nganjëherë në 4 apo S minutat e para) dhe në kohën tjetërai kërkon treguesit apo fakte që të konfirmojnë përshtypjen e parë.

31. Çka paraqet intervista PANEL? Në sektorin privat favorizohet më shumë intervista me një intervistues sidomos organizatat" e vogia.

Përkundrazi, në sektorin publik pjesa më e madhe e organizatave-përdorin intervistat panel.Megjithatë ka dy argumente të forta që mbështesin intervistën panel:

1) Supozohet që interesat e organizatës mbahen më mirë parasysh kurpërfshihen përfaqësues të ndryshëm në procesin e seleksionimit.

2) Sillen ekspertiza të ndryshme në procesin e seleksionimit.

32. Çka është POLIGRAFIA dhe GRAFOLIGJIA? Poligrafi është një test për hetimin e gënjeshtrës. Grafologjia synon të ybulojë personalitetin nëpërmjet studimit të shkrimit.

33. Qendrat e vlerësimit?

Qendrat e vlerësimit përdoren më shumë për seleksionimin, për promocion, kur ato janë të kombinuar me planifikimin dhe këshillimin e karierës.

34. Cilësitë e metodave të seleksionimit?

Cilësia e një metode seleksionimi ndikon në efikasitetin e vendimeve për zgjedhjen e atij kandidati që u përgjigjet më mirë kërkesavetë vendit të punës.

35. Si bëhet zbatimi i intervistave efektive?

o Të planifikohet intervista o Të strukturohet intervistao Vendosja e lidhjes o Shtroni pyetje efikase


o Shtyni vendimino Përmbyllni intervistën

36. Cilët janë strategjitëmë të njohura të intervistës?

Strategji më të njohura janë: strategjia e sinqeritetit dhe miqësisë, strategjia këndshëm - pa këndëshëm, strategjia e zgjedhjes së problemeve, srategjia e siellies dhe strategjia e stresit.

37. Si të zbatohet intervista e vlerësimit?

Përgatitje për intervistë. Jini të qartë dhe të drejtpërdrejtë Mos u bënë vehtjak. lnkurajoni personin të flasë. Mos u rrotulloni.

(Për pyetjet në vijim duhet të rrethoni vetë përgjigjen e sakt)

1. Departamentet e Burimeve Njerëzore shërbejnë për një rol më strategjik në më shumë organizata sepse: a. organizatat e sotme fillojne me vënien e praktikave të burimeve njerëzore që kanë për qëllim fitimin e avantazheve konkurruese mbi punonjësit e tyre. b. organizatat e sotme janë të angazhuara gjithnjë e më shumë në proceset e zvogëlimit dhe pezullimit. c. globalizimi ka zvogëluar konkurrencën. ç. forca punëtore po bëhet më pak e ndryshueshme.

2. Departamentet e burimeve njerëzore mbështesin zbatimin strategjik organizativ në të gjitha mënyrat vijuese, përveç: a. përpjekjeve të ristrukturimit. b. krijimit të planeve nxitëse, të tilla si pagesa për planet e performancës. c. zhvillimin dhe marketingun e produkteve dhe shërbimeve të organizatës.ç. rikualifikimin e punëtorëve për punën e ripërcaktimit.

3. KR VII i Aktit për të Drejtat Civile e vitit 1964 ndalon diskriminimin në bazë të cilave karakteristika të punonjësve?a. racës, ngjyrës, apo përkatësisë etnike. b. racës, fesë, apo orientimit seksual. c. racës, ngjyrës, fesë, gjinisë, origjinës kombëtare ose. ç. racës, gjinisë, apo fesë.


4. Çështjet strategjike organizative në lidhje me kompensimin e punonjësve përfshijnë të gjitha ,përveça. nëse theksojmë vjetërsinë apo performancën. b. se si të trajtojnë ngjeshjen e pagave. c. nëse pagesa e punonjësve duhet të jetë javore, dyjavore, apo mujore. ç. cili duhet të shpërndajë kontrollet pagesore për punonjësit.

5. Një qasje e specializuar për ndryshim organizativ në të cilin vetë punonjësit e formulujnë ndryshimin që kërkohet dhe e zbatojnë atë, shpesh me ndihmën e një konsulenti të trajnuar, është: a. zhvillimi organizativ. b. aftësitë e trajnimit. c. orientimi I punonjësve. Ç. ndjeshmëria e trajnimit.

6. Profesionistët e Burimeve Njerëzore duhet të kuptojnë marrëdhëniet midis punonjësve të trajnimit dhe strategjisë organizative sepse: a. trajnimi gjithmonë rezulton në performancën e përmirësuar. b.Departamentet e burimeve njerëzore janë përgjegjës për ofrimin e trajnimit punonjësve. c.trajnimi është shpesh pjesë e përpjekjeve menaxheriale për të ripërtërirë organizatën në mënyrë që të mund të përmbushë një sfidë strategjike. ç. punonjësit përgjithësisht gëzojnë programet e trajnimit.

7. Një teknikë e zhvillimit organizativ, i cili synon të përmirësojë performancën dhe ndërveprimin brenda një grupi të caktuar të të punësuarve është:

a. ndërtimi ( ngritja ) kolektive. b. aftësitë teknike të trajnimit. c. faktorët njerëzorë të inxhinjeringut. ç. hulumtimi, studimi.

8 Departamenti amerikan i Tregtisë krijoi Baldridge Malcolm shpërblimet që të: a. shpërblejë organizatat për angazhimin në mundësi të barabarta për punësim. b. njihen bizneset e vogla që kanë pësuar profit gjatë kohëve të vështira. c. njihen përpjekjet cilësore organizative. ç.shpërblehen organizatat për përpjekjet në shërbim të komunitetit.

9. Karakteristikat dalluese të ekipeve të vetë- drejtuara përfshijnë të gjitha përveç: a. udhëheqjes së fortë drejtuese. b. detyrave natyrisht të pavarura. c. Punës së pasuruar. ç.Fuqizimit të punonjësve.

10. Trajnimi për ISO 9000 në mënyrë tipike i mbulon të gjitha me përjashtim të : a. cilësisë së fjalorit lidhur me ISO 9000. b. kërkesave në lidhje me mbajtjen e regjistrimit. c. matjeve të ngulitura në çdo seksion ISO 9000. ç.dënime specifike për punonjësit, të cilët nuk arrijnë standardet ISO 9000.


11. Udhëzimet lidhur me resurset njerëzore për ndërtimin e ekipeve efektive të vetë –drejtuara përfshijnë:a. caktimin e një udhëheqësi të fortë si menaxher i ekipit. b. eleminimin e trajnimit kryq në mënyrë që punonjësit mund të përqendrohen në punët e tyre. c. ofrojnë trajnime të gjera në mënyrë që anëtarët e ekipit kanë aftësitë e nevojshme për të kryer punën e tyre. ç. caktimin e punonjësve që nuk e pëlqejnë punën së bashku në një ekip të vetëm për të kapërcyer rezistencën e tyre.

12. Departmenti I menaxhimit të burimeve njerëzore mund të ketë një kontribut të rëndësishëm në procesin e biznesit të ri-inxhinineringut nga: a. forcimi i procesit të komunikimit lartë – poshtë. b. lëvizja nga ekipet nëpër departamentet funksionale. c. eliminimi I kryq-trajnimeve. ç.puna e përcaktuar në një fokus me më shumë detyra, punë e pasuruar,dhe punë e përgjithshme.

13. Një plan i punës së përcaktuar ku punonjësit e ndërtojnë ditën e tyre të punës rreth një bërthame të orëve të mesditës është: a .një javë ngjeshur pune. b. ndarje e punës. c. flextime ( ndryshim kohe). ç.telecommuting.

14. Cila nga këto është e vërtetë në lidhje me marrëveshjet e punës fleksibël? a. ndarja e punës dhe kushtet për ndarjen e punës janë të ndryshme për të njëjtin proces. b. punët e ngjeshura javore janë veçanërisht të përshtatshme për organizatat që ofrojnë shërbime vazhdimisht, 24 orë në ditë. c. Shumica e firmave duke përdorur rregullimet fleksibël në punë u japin punonjësve liri të gjerë nëlidhje me orët kur ata janë duke punuar. ç. Marrëveshjet Flextime kanë qenë më të suksesshme në punët e fabrikës.

15. Një proces gjithëpërfshirës që përcakton efektivitetin e kompanisë, politikat dhe procedurat e burimeve njerëzore më së shumti përfshin: a. një auditim( revizion financiar) I resurseve njerëzore.b. krahasimi i praktikave të firmave kompensuese me firmat e kolegëve. c. një analizë e qarkullimit dhe të mosvajturit në departamentin e resurseve njerëzore. ç. një ri projektim I procesit të vlerësimit të performancës.

16. Në lidhje me menaxhimin global të burimeve njerëzore , prakticientët duhet të kenë parasysh se hulumtimi tregon se një numër i madh i të punësuarve do të largohen nga firma Brenda dy viteve dhe do të kthehen në shtëpi pas një detyre ndërkombëtare. a. marrëveshjet e riatdhesimit konsiderohen si procese joefikase në organizatat e sotme ndërkombëtare.b. greva e punës ndodh shumë shpesh në vendet evropiane.c. rregullimi i bashkëshortit të punonjësit dhe të familjes së tij në vendin e ri është rrallë një faktor i rëndësishëm në performancën e punonjësit.

17. Presionet aktuale globale që ndikojnë në menaxhimin strategjik të burimeve njerëzore përfshijnë të gjithë përveç në vijim:a. Shpërndarjen e aftësive të punonjësve në vendin e duhurb. përhapjen e njohurive nëpër të gjithë organizatën. c. identifikimin dhe zhvillimin e punonjësve të talentuar në një bazë globale. ç. punonjësve u duhet theksuar se kulturat janë të njëjta kudo në botë.


18. Funksionet e menaxhimit të shumicës së departamenteve të resurseve njerëzore përfshijnë: a. përgjegjësitë e linjës(drejtimit) dhe stafit së bashku. b. përgjegjësitë e stafit, por jo përgjegjësitë e linjës. c. përgjegjësitë e linjës, por jo përgjegjësitë e stafit. ç.as përgjegjësitë e stafit dhe as të linjës.

19. Ndryshimet teknologjike në vendin e punës kanë ndikuar në praktikën e menaxhimit të resurseve njerëzore, sepse: a. punonjësve u duhet më pak trajnim kur organizatat përdorin teknologjinë. b. ndryshimet teknologjike kanë ndryshuar natyrën e punës. c. shpenzimet organizative në teknologji kanë zvogëluar fondet në dispozicion të funksioneve të resurseve njerëzore.ç. me përparimin e teknologisë , firmat bëhen më pak konkuruese.

20. Një konsideratë e rëndësishme demografike e fuqisë punëtore për profesionistët e resurseve njerëzore është se: a. fuqia punëtore është bërë më pak e ndryshme në vitet e fundit. b. Mosha mesatare e fuqisë punëtore është në rënie. c. punëtorët më të vjetër është më mirë të mbeten në fuqinë punëtore deri në moshën 65 vjeç. ç.iniciativat e diversitetit nuk janë më të nevojshme në organizatat më të mëdha.

21. Departamentet e burimeve njerëzore kontribuojnë një perspektivë unike për procesin e planifikimit strategjik organizativ, sepse:a. burimet njerëzore ofrojnë programe të trajnimit në procesin e planifikimit strategjik. b. burimet njerëzore merren me zbatimin e strategjisë në lidhje me ristrukturimin dhe zhvillimin organizativ. c. burimet njerëzore mbajnë të dhënat e performances së punonjësve. ç. burimet njerëzore janë përgjegjëse për anketat kompensuese.

22.Delegimi i funksioneve të resurseve njerëzore është një strategji e vlefshme organizative sepse kjo strategji:a. zvogëlon kostot. b. rrit angazhimin e punonjësve të organizatës. c. zvogëlon qarkullimin dhe të mosvajturit. ç. ju ofron punonjësve përmirësimin e pakove të përfitimit.

23. Si një mjet teknologjik organizativ, Portalet e resurseve njerëzore janë përdorur për: a. sigurimin e punonjësve me një pikë hyrje të vetme ose hyrje në informacionet organizative të resuseve njerëzore.b. lejimin e punëtorëve që të komunikojnë me njëri-tjetrin nëpërmjet postës elektronike. c. modernizimin e procesit të vlerësimit të performancës. ç.minimizimin e aktiviteteve të bashkëorganizuara.

24. Një përcaktues kyç i suksesit organizativ në një program mirëqenie për-punë është: a. Pagat e ofruara të jenë më të larta se standardet e industrisë. b. nismat e para të trajnimit për punësim, duke përfshirë këshillime të reja për punonjësit dhe aftësitë themelore të trajnimit. c. punësimin e vetëm atyre që flasin gjuhën angleze si gjuhë e tyre amtare. ç. punësimin e vetëm të të afërmve të të punësuarve të tanishëm.


25. Përpjekjet organizative për të eliminuar efektet aktuale të praktikave të fundit diskriminuese janë të njohura së bashku si:a. veprime afirmative. b. mundësi të barabarta për punësim. c. diskriminim i kundërt. ç. strategjitë e pajtueshmërisë.

26. Cila nga veprimet e mëposhtme do të mund të konsiderohet diskriminuese?a. dallime në paga në mes burrave dhe grave bazuar në vjetërsi. b. zëvendësimi i një punëtori 60 vjeç me një punëtor 42 vjeç. c. refuzimi për të punësuar gratë në një biznes privat për-përfitim me tetë punonjës meshkuj. ç. kërkimi i punëtorëve te paaftë që të kryejnë funksionet themelore të punës për të cilat ata janë pajtuar.

27. Kreu VII i Aktit për të Drejtat Civile I vitit 1964 ndalon diskriminimin në bazë të cilave karakteristika të punonjësve: a. racës, ngjyrës, fesë, gjinisë ose origjinës kombëtare. b. racës, fesë, apo gjinisë. c. Pamjes, racës, ngjyrës apo gjinisë. ç.racës, fesë, ngjyrës, orientimit seksual, apo gjinisë.

28. Një dispozitë e madhe e Aktit për të Drejtat Civile e vitit 1991 është që: a. ajo kufizon dëmet kompensuese dhe ndëshkuese për punëdhënësit që janë përgjegjës për praktika diskriminuese. b. është vendosur barra e provave të punëdhënësve dhe lejohet dhënia e dëmeve kompensuese dhe ndëshkuese. c. lejon dhënien e dëmeve kompensuese por jo dëmet ndëshkuese. ç. lejon dhënien e dëmeve ndëshkuese, por jo dëmet kompensuese.

29. Një dispozitë bazë e aktit të amerikanëve me Aftësi të Kufizuara është se punëdhënësit duhet të: a. punësojnë personat me aftësi të kufizuara dhe pastaj standardet e performancës më të ulët në mënyrë që të paaftët nuk do të ndikohen negativisht nga paaftësitë e tyre. b. strehime të arsyeshme për punonjësit me aftësi të kufizuara, madje edhe në qoftë se duke bërë kështu rezulton në vështirësi të panevojshme për kompaninë. c. sigurojë përfitime në rritje për punonjësit me aftësi të kufizuara, bazuar në shkallën e aftësisë së kufizuar të tyre. ç. mos diskriminojë kundër individëve të cilët mund të kryejnë funksionet thelbësore të një pune, me ose pa strehim të arsyeshëm.

30. Hapi i parë në procesin e analizës të punës përfshin: a. vendosshmërinë se si organizata do të përdorë informacionin e mbledhur. b. shkrimin e përshkrimeve të reja të punës për të gjithë punonjësit aktualë. c. krahasimin e përshkrimeve të vjetra të punës me specifikimet e reja të punës. ç. zëvendësimin e përshkrimit të punës me specifikimet e punës.

31. Një deklaratë me shkrim që përshkruan aktivitetet dhe përgjegjësitë e një pune, si dhe karakteristika të rëndësishme të tilla si kushtet e punës dhe rreziqe sigurie, është një: a. Analizë e punës. b. specifikim i punës. c. përshkrim i punës.


ç. paralajmërim i forcës punëtore dhe rikualifikim i deklaratës së njoftimit.

32. Hapi përfundimtar në procesin e analizës së punës është:a. verifikimi i analizës së të dhënave me punonjësin dhe mbikqyrja e menjëhershme e tyre. b. zhvillimi i përshkrimit të punës dhe specifikimit të punës.c. vendosja se si analiza e informacionit do të përdoret. ç. mbledhja e të dhënave të analizës së punës.

33. Projektimi i specifikave të punës bazuar në analizat statistikore:a. është një qasje e shpejtë në proces me kosto të ulët. b. është më shumë një qasje mbrojtëse se sa një gjykim menaxherial. c është i dobishëm në rekrutim, por jo një parashikues i mirë i ecurisë së punëtorëve. ç. është i paligjshëm sipas Pjesës VII të Aktit të të Drejtave Civile të vitit 1964.

34. Cila nga këto është e vërtetë në lidhje me parashikimin e nevojave organizative të punësimit?a. Analiza Trendi shqyrton praktikat e të ardhmes për të parashikuar nevojat e së ardhmes.b. Metodat kompjuteristike të parashikimit të punësimit janë të dobishme në organizata e vogla, por jo efektive në organizatat e mëdha. c. Analiza Raporti shqyrton marrëdhëniet në mes faktorit shkakor dhe numrit të të punësuarve të nevojshëm. ç. Parashikimet bazuar në qasjen e komploteve të shpërndara janë shpesh të pasakta.

35. Përdorimi i një piramide të dorëzuar është më e dobishme në: a. procesin e rekrutimit. b. procesin e vlerësimit të performancës. c. procesin e disiplinës së punonjësve.ç.procesin e intervistimit.

36. Cila nga këto ka të ngjarë të jetë metoda më pak efektive për rekrutimin e kandidatëve të brendshëm të punës?a. postimi i informacioneve mbi buletinin e bordeve organizative. b. shqyrtimi i regjistrave të burimeve njerëzore për të punësuarit e tanishëm. c. reklamat në gazeta dhe revista nacionale. ç. konsultimi për aftësitë organizative të bankave.

37. Kontigjenti bashkëkohor i forcës punëtore:a. është i kufizuar në përgjithësi klerikale apo mirëmbajtje të personelit. b. është në rënie sikur firmat që vazhdojnë të transferojmë. c. është i përbërë nga punëtorët të cilët nuk kanë punë të përhershme. ç.është konsideruar një alternative i staf instancës së fundit.

38. Në procesin e përzgjedhjes, vlefshmëria e testit i referohet: a. Saktësisë me të cilën tësti mat atë çka duhet ta përmbushë. b. konsistencën e rezultateve të marra nga i njëjti person kur ritestohet me testin e njëjtë ose ekuivalent.c. Numrin e kritereve të përfshira në test.ç. Gamën e rezultateve të mundshme të testit.

39. Përsa u përket aspekteve të testimit për mundësi të barabarta për punësim në procesin e përzgjedhjes:a. në qoftë se testet janë të vlefshme, analiza nuk duhet të tregojë një marrëdhënie të performancës të punës.


b. punëdhënësit duhet tiu shmangen testimeve , sepse testimi shkel të drejtat e klasave të mbrojtura. c. testimi gjithmonë rezulton në ndikim të kundërt. ç. punëdhënësit duhet të jenë në gjendje të provojnë marrëdhëniet midis arritjeve në test dhe performancës në punë.

40. Një punëdhënës që dëshiron për të matur performancën e punës drejtpërdrejtë në vend se në mënyrë të tërthortë ka të ngjarë të përdorë cilat prej këtyre proceseve të testimit? a. një test intelegjence.b. Një test të shkathtësive manualec. Një test të shembujve të punës.ç.Një test personaliteti.

41. Një punëdhënës që dëshiron të punësojë një emigrant bashkëkohor duhet të shënojë ligjet amerikane të imigracionit në vijim:a. një person duhet të jetë qytetar i SHBA ve ose të ketë filluar procesin e natyralizimit, që të jetë ligjërisht i punësuar në SHBA.b. punëtorët e rinj duhet të nënshkruajnë e I-9 formular verifikimi për të vërtetuar se ata janë të ligjshëm për punësim në SHBA. c. Rregulloret EEOC nuk aplikohen për punëtorët e huaj. ç. të jenë të ligjshëm për punësim, emigrantët duhet të nënshkruajnë një betim për besnikëri në SHBA .

42. Një avantazh kryesor i intervistave të pastrukturuara kundrejt të strukturuarave është se:a. Intervista e pastrukturuar mer më pak kohë. b. në një intervistë të pastrukturuar, intervistuesit mund të pyesin pyetje pasuese (përforcuese) dhe të ndjekin pikat e interesit si ato të zhvillohen. c. intervistat e pastrukturuara janë në pajtim me rregulloret e EEOC, ndërsa intervistat e strukturuara nuk janë. ç. intervistat e pastrukturuara janë me kosto më efektive.

43. Cilat nga llojet e mëposhtme të intervistave priren të jenë më të besueshme dhe të vlefshme? a. intervistat e pastrukturuara. b. intervistat e strukturuara. c. intervistat e stresit. ç.intervistat panel.

44. Faktorët që mund të minojnë dobinë e një interviste përfshijnë të gjitha këto përveç: a. duke mos ditur kërkesat e punës. b. duke mos ditur kandidatët për punë. c. duke qenë nën presion për të punësuar. ç.efektin e rendit në të cilën kandidatët janë intervistuar.

45. Organizatat që dëshirojnë të sigurojnë një furnizim të përshtatshëm të të punësuarve për punë të lartë të tanishme dhe të ardhme duhet të konsiderojnë implementimin e:a. planifikimit të vazhdimësisë. b. iniciativave të jetës së punës.c. përqindjeve më të larta të kompensimit. ç. procesit të intervistimit të stresit.

46. Profesionistët e burimeve njerëzore duhet të djinë këto në vijim rreth përfitimeve të sigurimit të papunësisë:


a. përfitimet nuk janë paguar në qoftë se punonjësi i ikën intervistës. b.Firmat janë të detyruar të paguajnë përfitime vetëm për punonjësit që skanë bërë asnjë gabim . c. përfitimet e sigurimit të papunësisë nuk janë në dispozicion për të përjashtuar të punësuarit. ç.në shumicën e rasteve, përfitimet e sigurimit të papunësisë skadon për tetë javë.

47. Qëllimi kryesor i orientimit të punonjësit të ri është: a. ndihma që punonjësi i ri të ndjehet rehat në organizatë. b. nxjerrja e padisë së punonjësit . c. ofrimi i të dhënave bazë në mënyrë që punëtorët e rinj mund të kryejnë punët e tyre në mënyrë të kënaqshme. ç.reduktimi i qarkullimit dhe të mosvajturit.

48. Mjeti më i mirë për rekrutimin e jakë bluve dhe nivelit të hyrjes së punëtorëve është përgjithësisht: a. gazeta lokale. b. gazetat e shpërndara në shkallë kombëtare. c. revistat tregtare. ç. interneti.

49. Punëdhënësit mund të dëshirojnë të shfrytëzojnë agjencitë e punësimit në procesin e rekrutimit, sepse: a. është zakonisht më pak i shtrenjtë për transferimin e rekrutimit se sa të bëhet kjo në shtëpi. b. agjencitë në përgjithësi mund të plotësojnë një hapje të veçantë më shpejtë se në departamentet e burimeve njerëzore në shtëpi. c. agjencitë pothuajse gjithmonë japin kandidatë të cilësisë më të lartë se sa ata që janë rekrutuar nga departamentet e burimeve njerëzore. ç. kandidatët, jo punëdhënësit e ardhshëm janë përgjegjës për të paguar taksat e agjencisë.

50. Në lidhje me marrëveshjet e punës fleksibile të tilla si programet e javës së ngjeshur të punës dhe flextime,profesionistët e burimeve njerëzore duhet të kenë parasysh hulumtimin që tregon: a. oraret e punës fleksibile kanë efekt pozitiv mbi produktivitetin e punonjësve, por mund të rrisin lodhjen e punëtorëve. b. në punën e ndryshimit, një ndryshim 12 orësh prej 8 orësh krijon shumë konfuzion, pasi ndryshimi ka pak ndryshim. c. oraret fleksibile ka gjasa të rritin të mosvajturit. ç. sa më shumë që programet të bëhen elastike, ata kanë më shumë avantazhe dhe më pak disavantazhe.

51. Cila nga metodat e mëposhtme e analizës së punës ofron masa më të matshme të detyrave të punës? a. Vëzhgimi b. pyetësori. c. një ditar pjesëmarrës. ç. intervista.

52. Cila nga metodat në vijim e vlerëson detyrat (funksionet) e punës në tri fusha specifike të të dhënave, njerëzve, dhe gjërave? a. Departamenti i procedurës së analizës të punës. b. Pyetësori. c. një intervistë e pastrukturuar. ç. një ditar pjesëmarrës.

53. Një avantazh i metodave të analizës të punës që përdor masat sasiore është se: a. Profesionistët e burimeve njerëzore mund të grupiohen së bashku, dhe të caktojnë pagesa të ngjashme, të


gjitha punët me një rezultat të ngjashëm, edhe në qoftë se punët janë shumë të ndryshme. b. metodat që përdorin masa sasiore janë shumë më pak të shtrenjta se sa jo-metodat sasiore. c. masat sasiore nuk ndryshojnë kurrë, ndryshe nga masat jo sasiore.ç. është shumë më e lehtë për planin e programeve të trajnimit nëse masat sasiore janë përdorur.

54. Profesionistët e burimeve njerëzore duhet të përdorin burime të shumta të informacionit gjatë kryerjes së analizave të punës, sepse: a. duke përdorur vetëm një burim informacioni mund të vijnë në përfundime të pasakta. b. është më pak e shtrenjtë për t'ë përdorur burime të shumta. c. informacioni nga ana sasiore është shpesh i gabuar. ç. duhet më pak kohë për t'u përdorur burime të shumta.

55. Në lidhje me shkrim specifikat e punës, profesionistët e burimeve njerëzore duhet të dinë se: a. identifikimi I specifikimeve për punëtorët e trajnuar është shumë më kompleks sesa për punëtorët e pakualifikuar. b. identifikimi I specifikimeve për punëtorët e pakualifikuar është shumë më kompleks sesa për punëtorët e trajnuar. c. specifikat e punës nuk janë të nevojshme për punëtorët e trajnuar. ç. specifikat e punës nuk janë të nevojshme për punëtorët e pakualifikuar.

56. Profesionistët e burimeve njerëzore që bazuan specifikat e punës në analizën statistikore në vend të gjykimit duhet të kinë parasysh që: a. specifikat e punës bazuar në analizat statistikore kanë një qasje më mbrojtëse. b. duke bazuar specifikimet e punës në gjykim është një qasje më mbrojtëse. c. asnjë qasje sështë mbrojtëse. ç. analizat statistikore kanë të bëjnë me ekzaminimin e cilësor, në vend të të dhënave sasiore.

57. Sistematikisht lëvizja e punëtorëve nga një punë në një tjetër është e njohur si: a.zgjerim i punës. b. pasurimi i punës. c. rotacion i punës.


INSTITUCIONET DHE POLITIKAT E UE-së

Doc.Dr. Ylber SelaAss. Arta Memeti

Institucionet dhe politikat e UE-se

Unioni Evropian - Statusi


Unioni Evropian (EU) është union ndërqeveritar dhe ndërshtetëror I 25 shteteve demokratike pjesëmarrëse .EU është formuar me këtë emër në vitin1992 sipas një Traktati të Unionit Evropian (Traktati i Maastrichtit). Shumë aspekte ekzistonin dhe para kësaj date nëpërmjet marrëdhënieve të mëparshme që datojnë që në vitin 1951.Anëtarët (shtetet anëtare – ShA) kanë transferuar në të një pjesë të madhe të suverenitetit, më shumë se cilado qoftë organizatërajonale e pavarur.Në disa fusha të caktuara EU ka filluar të marrë karakterin e federatës ose konfederatës.Sidoqoftë, në terminologjinë e përditshme, MT do të thotë Mjeshtër I traktateve, i cili do të thotë se Unioni nuk ka forcë të transferojë fuqi shtesë pa pëlqimin e tyre për traktatet e mëtejshme ndërkombëtare.Përveç kësaj, në disa fusha MT ka dhënë suverenitet relativisht të vogël, veçanërisht në fushat kryesore për interes kombëtar siç janë marrdhëniet e jashtme dhe mbrojtja.Për shkak të kësaj strukture unike klasifikimi më i thjeshtë i Unioni Evropian është si sui generis (unike) realitet që mbetet i tillë.

Unioni Evropian - HistoriRrënjët historike të idesë Evropiane për Evropë Unike :Filozof i vjetër i ngjashëm me AristotelinPerandoria Romake.Perandoria Franceze e Charlemagne dhe perandoria e Shenjtë Romake.Në 1800 unioni doganor nën Napoleonin.Robërimi ushtarak i kombeve jashtë dëshirës së tyre, çon në destabilizim!;Unifikimi paqësor nëpërmjet kooperimit dhe anëtarësi e barabartë është bërë ngapacifisti Viktor Hugo në 1851Katastrofat e Luftës së parë dhe të dytë Botërore kanë çuar në propozimetdhe hapat e para institucionale, (të udhëhequr nga përcaktimi për rindërtimin e Evropës dhe mënjanimin e mundësive të një lufte tjetër).Formimi i Bashkësisë Evropiane të Qymyrit dhe Çelikut nga Gjermania (Perëndimore) Franca, Italia dhe vendet e Beneluksit. Kjo u arrit me Traktatin e Parisit, nënshkruar në Prill 1951, dhe që hyri në fuqi në Korrik 1952.I pari union i plotë doganor në origjinal njihet si Komuniteti Ekonomik Evropian:Themeluar nga Traktati i Romës në 1957 dhe implementuar nga 1 Januari 1958.Ky më vonë u shndërrua në Komuniteti Evropian që tani përfaqëson “shtyllën e parë” të Unionit Evropian krijuar në traktatin e Maastrichtit.EU ka evoluar nga një organ tregtie në një partneritet ekonomik dhe politik.Date History of Country's Membership25 March 1957 Belgium, France, West Germany, Italy, Luxembourg,Netherlands, founding members1 January 1973 Denmark, Ireland, United Kingdom


1 January 1981 Greece1 January 1986 Portugal, Spain3 October 1990 The territory of the former German Democratic Republicas part of unified Germany becomes part of the1 January 1995 Austria, Finland, Sweden1 May 2004 Cyprus, Czech Republic, Estonia, Hungary, Latvia,Lithuania, Malta, Poland, Slovakia, Slovenia

Institucionet dhe Trupat e EUFunksionimi i Unionit Evropian mbështetet nga pesë institucionekryesore:Parlamenti Evropian (732 anëtarë 750 max.)Këshilli i Unionit Evropian (ose Këshilli i Ministrave) (25 anëtarë)Komisioni Evropian (25 anëtarë, me stafin mbështetës prej rreth 18,000)Gjykata Evropiane e Drejtësisë (25 gjykatës)Gjykata Evropiane e Revizionit (25 anëtarë)Këshilli i Evropës (samiti i rregullt me 26 anëtarë), 25 udhëheqës të MT dhe presidenti i Komisionit, pa stafin e tij, buxhetin dhe fuqinë legale: “kuaziinstitucione".Ka dy trupa financiare:Banka Evropiane Qendrore (krahas Bankës Nacionale Qendrore, e krijojnë Sistemin e Bankave Qendrore)Banka Evropiane për investime (duke përfshirë Fondin Evropian për Investimeve)Gjithashtu ka dhe dy Komitete Këshilluese të institucioneve:Komitetet e Rajonit, që këshillojnë për problemet rajonaleKomiteti Ekonomik dhe Social, që këshillon për ekonomi dhe politikë sociale(kryesisht për marrëdhëniet midis punëtorëve dhe punëdhënësve)

Unioni Evropian - PolitikatAktivitetet e EU mbulojnë pjesën më të madhe të politikës publike, që nga politika ekonomike deri në politikën e jashtme, mbrojtjes, bujqësisë dhe tregtisë.Shtrirje e fuqisë së saj ndryshon shumë sipas fushave.Sipas disave EU ngjan si federate (p.sh. Në sferën monetare, bujqësi, tregti, politikën e mjedisit dhe politikën ekonomike e sociale), sipas të tjerëve konfederatë (p.sh. Punët e brendshme), dhe sipas të tretëve organizatë ndërkombëtare (p.sh. në punët e jashtme).Kështu, politika e EU mbulon forma të ndryshme kooperimi:Marrje të pavarur të vendimeve: shtetet anëtare kanë të garantuar forcën e Komisionit Evropian të marrin vendime në disa fusha siç janë ligji për konkurrencë, kontrolli i ndihmës shtetërore dhe liberalizimi.


Harmonizim: ligjet e shteteve anëtare janë harmonizuar përmes proceseve legjislative të EU, të cilët përfshijnë komisionin Evropian, Parlamentin Evropian dhe Këshillin e Unionit Evropian. Si rezultati i kësaj ligji i Unionit Evropian është gjithnjë e më tepër i pranishëm në sistemin e shteteve anëtare.Kooperimi: shtetet anëtare, të cilët u takuan në Këshillin e Unionit Evropian ranë dakord të bashkëpunojnë dhe ti koordinojnë politikat e tyre të brendshme.

Unioni Evropian – Treg i vetëmShumica e politikave të EU kanë të bëjnë me zhvillimin dhe mbajtjen e një tregu të vetëm. Përpjeke të konsiderueshme janë bërë për të krijuar standarde të harmonizuara, të dizajnuara që të sjellin përparësi ekonomike nëpërmjet krijimit të tregjeve më të gjera dhe me efikase.Politikat e brendshmeEuro banknotatTregti e lirë e mallrave dhe shërbimeve midis shteteve anëtare.Ligji i përbashkët i EU për konkurrencë, kontrollimi i veprimtarive jo konkurrente të kompanive dhe të shteteve anëtare (nëpërmjet regjimit të Ndihmës shtetërore).Traktati i Schengenit lejon heqjen e kontrollit të brendshëm të kufijve dhe harmonizimin e kontrollit të jashtëm në mes shteteve anëtare.Liri për shtetasit e shteteve anëtare të jetojnë dhe punojnë kudo në EU.Lëvizje e lirë e kapitalit midis shteteve anëtare.Harmonizim të regjistrimit të markave të fabrikave.Eurozona, zonë me monedhë të vetme me euro dhe Unioni Monetar.Koordinim i gjerë i politikës për mjedisin rrethues në të gjithë Unionin.Politike e përbashkët për bujqësinë dhe peshkimin.Sistem të përbashkët të taksimit të tërthortë ,TVSh, si dhe taksa të përbashkëta doganore dhe akciza për produkte të ndryshme.Fonde për zhvillimin e rajoneve të prapambetura – fonde kohezive dhe strukturale, si dhe ndihma urgjente financiare — fondi i solidariteti.Politikat e jashtme dhe UshtriaTarifa të përbashkëta doganore dhe pozita të përbashkëte në bisedimet për tregti ndërkombëtare.Financimin e programeve në vendet kandidate dhe vendet e tjera të Evropës Lindore,si dhe ndihmë për disa vende në zhvillim nëpërmjet programeve: Phare, TACIS, ISPA.Konsolidimin e një tregu të vetëm për energji me ndihmën e traktatit Energy Community South East Europe.Konsolidimin e një hapësire të vetëm ajrore.Konsolidimin e Agjensisë Mbrojtëse të Evropës.

Kooperimi dhe harmonizimi në sferat e tjera


E drejta e e qytetarëve të EU për të votuar për pushtetin lokal dhe për Parlamentin Evropian në çdo vend anëtar.Kooperimin kundër aferave kriminale duke përfshirë ndarjen e informacioneve, pajtimin në definimin e përbashkët të shkeljeve kriminale.Politikë të jashtme të përbashkëtPolitikë të përbashkët sigurimi.Politikë të përbashkët për emigracion dhe azil.Fonde të përbashkëta për hulumtime, nëpërmjet programeve në kuadrin e kërkimeve dhe zhvillimit teknik

Procesi i marrjes se vendimeve në EUSistemi i komplikuar institucionesh dhe procedurash për marrjen e vendimeve, në të cilin marrin pjesë institucione nacionale dhe multi - nacionale.Këshilli:Institucioni kryesor legjislative i EUParlamenti Evropian:Institucion legjislative i EUKomisioni Evropian:Ka të drejt për inisiativë legjislative dhe vendimeve në procedurat përbashkëta (menaxhment, komitetet për rregullim dhe këshillim)

Këshilli i EvropësKëshilli i Evropës (jo formalisht samiti i Evropës), është mbledhja e kryetarëve të shteteve ose qeverive dhe Presidentit të Kom.Themelimi i Këshillit u bë në samitin e KEE në Paris në Dhjetor 1974.Ky institucion dallohet nga Këshilli i EU si dhe Këshilli i Evropës (organizata ndërkombëtare që nuk kanë lidhje).Mesatarisht behën katër mbledhje të këshillit të Evropës çdo vit.Dy ditë takime, ky mblidhen tre herë pa procedurën e votimit formal. Konsenzus!Hapësira për diskutime është e kufizuar (shumë pjesëmarrës, kohë më e shkurtër).Diskutimet dhe vendimet për problemet kyçe dhe drejtimet e EUSi zgjerimi, vendosja e euros, buxheti, traktatet.Sa më shumë probleme teknike në tavolinë.Institucionet jo formale me fuqi të madhe.Bujqësia është shpesh në agjendë:Probleme financiareZgjerimi


Këshilli i Unionit EvropianInstitucionet kryesore legjislative të EU. I përfshin Ministrat e qeverive të çdo shteti anëtar. Një lloj si Këshilli ose Këshilli i Ministrave.Numri i takimeve për çdo vit:20: Sfera të përgjithshme (GAERC, ministrat e jashtëm)12: Bujqësi11: Probleme ekonomike dhe financiare (ECOFIN)6: Tregu i brendshëm, mjedisi rrethues5 dhe me pak : probleme të tjeraPresident i Këshillit është Ministri i shtetit që është mbajtës i radhës I Presidencës të Këshillit të Unionit Evropian.Udhëheqësit e EU gjatë kohës së presidencës (6 muaj)Vendosje agjende, mbledhje dhe drejtim me takimet, rregulla të rëndësishme!Përgjegjësi të madhe për MTObligim për interesat e EU,dhe interesave të rëndësishme nacionaleGjuhët në të cilat punohet në hapësirat e Këshillit janë anglishtja, frëngjishtja dhegjermanishtja.

Vendimet politike dhe ligjore bëhen sipas propozimeve të Komisionit.

Këshilli - VotimiSistemi i votimit që përdoret për vendimin e dhënë varet nga politika në sferën në të cilën përket ky vendim në përputhje me formimin e marrëveshjeve, disa subjekte kërkojnë unanimitet, kurse të tjera kërkojnë shumicë të caktuar.Më 1 Nëntor 2004, u modifikua rëndësia e votimit nga Traktati i Nicës, e cila hyri në fuqi. Votimi me shumicë të caktuar që kërkon “shumicë të dyfishtë” nga të dy, popullsia dhe numri i vendeve.Votimi i Këshillit sipas unanimitetit ose sipas shumicës së përcaktuar.Vota (total 321):29 (D, F, I, GB)27 (Sp, Pol)13 (Ni)12 (Be, Cz, Gr, Hun, Por)10 (A, Sve)7 (Dk, Irl, Lit, Slk, Fin)4 (Est, Cyp, Lat, Lux, Slo)3 (Mal)Sistemi votimit:Unanimitet (një MT një votë), në qoftë se interesat vitale të MT janë në rrezik.Shumicë e caktuar (232 vota dhe 62 % e qytetarëve)


Shumicë e thjeshtë (propozohet nga Komisioni)

Këshilli - sistemiKëshilli ndihmohet nga Komiteti i përfaqësuesve të përhershëm (COREPER):Përbëhet nga ambasadorët ose zëvendësit e tyre, nga përfaqësitë diplomatike të shteteve anëtare të Komunitetit Evropian.Përgatitja e agjendave të Këshillit dhe bisedimet për probleme dytësore dhe pa debat, duke i lënë problemet polemike për diskutime, dhe problemet e tjera me marrëveshje formale, nga Këshilli.COREPER I: zëvendës ambasadorët (tregu i brendshëm, probleme teknike),COREPER II: ambasadorët (më shumë probleme politike)Nën COREPER, shërbimet civile nga shteti anëtar bisedojnë në Këshill në grupe pune:Marrëveshjet që më shpesh arrihen de facto të cilat janë të formalizuara nëpërmjet COREPER dhe Këshillit të MinistraveMbledhjet janë shërbime publike nga MT ose nga Delegacioni I Përhershëm.Këshilli dhe trupat e tij përgatitës mbështeten nga shërbime profesionale civile (3000) duke siguruar këshilla të përgjithshme, këshilla të kualifikuar legale, shërbimet e përkthimit dhe ndihmë objektive gjatë bisedimeve.

Komisioni evropianKomisioni Evropian është trupi ekzekutiv i EU. Komisioni dallohet nga institucionet e tjera të sistemit të EU nëpërmjet forcës dhe inisiativës së tij.Shumë paralele me rregullat e qeverive kombëtare. Rolet kryesore të saj janë:Ta propozojnë dhe inplementojnë legjislacionin,Vetëm komisioni ka autoritetin të inicojë legjislacionin (për “shtyllën e parë“ – treg i vetëm).Për sferat që bëjnë pjesë në “shtyllën e dytë" (politika e jashtme dhe mbrojtja) dhe “shtylla etretë" (proceset gjyqësore kundër krimin), Komisioni i ndan kompetencat për inicimin e legjislacionit me Këshillin e Evropës.Dhe të sillet si ‘mbrojtës i traktateve' i cili siguron bazat legale për EU.Përgjegjësi për nisjen e procedurave gjyqësore ku ka shkelje në Gjykatën Evropiane tëDrejtësisë kundër MT dhe të tjerëve të cilët konsiderohen si shkelës të traktateve të EU dheligje të tjera të komunitetitKomisioni bën bisedime për marrëveshjet ndërkombëtare të tregtisë (në OrganizatënBotërore të Tregtisë) dhe marrëveshjeve të tjera ndërkombëtare në dobi të EU.Komisioni përbëhet nga 27 Komisionerë, nga një prej çdo shteti anëtar nëEU, mbështetur nga një trup administrativ prej disa mijërave shërbimevepublike Evropiane të vendosur nëpër departamente të quajtura Drejtori të Përgjithshme.Komisioni synon të jetë një trup i pavarur nga vendet anëtare, ai duhet tipërfaqësojë interesat e të gjithë qytetarëve të EU si një tërësi.


Komisioni Europian - KomisionerëtPresidenti i Komisionit zgjidhet nga Këshilli i Evropës, por ai duhet të aprovohet nga Parlamenti Evropian. Presidenti është person me eksperiencë më të madhe politike.Pjesa tjetër e Komisionerëve emërohen nga vendet anëtare në marrëveshje me Presidentin, i cili vendos për rolin e secilit Komisioner.Komisioni punon në nivele të larta teknike, por vepron politikisht.Komisioneri është përgjegjës për sferat e veçanta të politikës së EU (bujqësi,konkurencë).Aktivitetet: studimin e situatës, bën projektin e legjislacioni të Komisionit dhe propozimet politike, monitorimin e punës së administratësVendimet merren në Mbledhjet e Komisionit (Kolegiumet)në përputhje me principin e shumicës.Rregull e rëndësishme e kabinetit të KomisionerëveNë skicimin e dokumenteve bisedimet midis anëtarëve të kabinetit dheKomisionerëve tëveçantëKabinetet shpesh kanë më shumë anëtarë të të njëjtës kombësie si Komisioner.Komisionerët për bujqësinëPërplasje e rëndësishme në përmbajtjen e vendimit dhe procesit,veçanërisht nga personalitetet historike (Mansholt, MacSharry, Fischler).Principialisht vjen nga vendet e vogla anëtare.Lobistët e fermave? Këtu janë për rritjen e PPB, por për reforma. Kërkojnë pozicionetë përbashkëta.Tensionet e mbetura në sferat e tjera të politikës (DG), si tregtia, buxheti kohezioni Politik

Komisioni Evropian - DrejtoritëKomisioni ndahet në departamente të njohura si Drejtori të Përgjithshme (DG) të cilët mund të lidhen me ministritë e qeverive.DG i mbulon politikat e tjera të brendshme (p.sh. Drejtoria-e Përgjithshme për Informim Shoqëror dhe Mediume), politikat e jashtme (p.sh. Drejtoria e Përgjithshme për marrëdhëniet me jashtë) shërbimet e brendshme (p.sh. Drejtoria e Përgjithshme për Përkthime).Çdo Drejtori e përgjithshme mbikëqyret nga një shërbim civil më me përvojë i njohursi Drejtor i Përgjithshëm, i cili i jep raporte drejtpërdrejt Komisionerit ose Komisionerëve që janë përgjegjës për këtë sferë të politikës. Për një punë efikase është e rëndësishme që të jenë të mira marrëdhëniet midis të dy palëve.Në krahasim me ministritë e vendeve të mëdha MT resurse pune relativisht modeste.Drejtoria e Përgjithshme për Bujqësinë (DPB , më parë DP VI)E dyta për nga madhësia DGDrejtori i Përgjithshëm vjen kryesisht nga MT më të mëdha (F, Sp).Frëngjishtja është gjuhë në të cilën punohet, kështu që Drejtori do të jetë person prej“roman” MT.


Politikë e vazhdueshme e resurseve njerëzore.Punë e madhe strategjike dhe analitike(strategjitë, analiza, koncepti i reformave).Komisioni është përgjegjës për adaptimin e masave teknike për implementimin elegjislacionit të EU. Ky legjislacion është subjekt miratimi i komitetit të ngritur nga përfaqësuesit e vendeve anëtare.Ky proces shpesh njihet me termin comitology-.mirësjelljeMbështetje e fuqishme e sistemit të marrjes së vendimeve në EU, veçanërisht në bujqësiKritika të shpeshta se ky proces është jashtë kontrollit demokratik.Tre lloje komitetesh punojnë sipas procedurave të ndryshme dhe kanë nivele tëndryshme kontrolli legjislativ mbi Komisionin:Komitetet këshilluese KKPër masat e projektuara nga Komisioni, komitetet japin opinion e tyre brenda një afati të caktuar “në qoftë se është e nevojshme me votim” (shumicë e thjeshtë). Kjo procedurë ndiqet zakonisht kur problemet politike nuk janë shumë të ndjeshme politikisht;Komitetet menaxhuese KMKur masat e adaptuara nga Komisioni nuk janë në përputhje me opinionin e komiteteve (dhënë nga shumicë e caktuar), Komisioni atëherë duhet ti përçojë pranë Këshillit i cili mund të marrë vendim tjetër. Kjo procedurë përdoret për menaxhimin e PPB, peshkimit dhe programeve kryesore të Komunitetit.Komitetet rregullatore KRKomisioni mund të adaptojë implementimin e masave vetëm në qoftë se merr aprovimin e komitetit (votim me shumicë të caktuar). Në mungesë të këtij aprovimi masat e propozuara kthehen tek Këshilli i cili merr vendim me shumicë të caktuar votash. Në qoftë se Këshilli nuk merr vendim, komisioni mund ti miratojë masat duke u siguruar më parë se Këshilli nuk do ti kundërshtojë me shumicë votash. Procedura të tilla përdoren për masat të lidhura me mbrojtjen e shëndetit ose sigurisë së personave, kafshëve dhe bimëve si dhe masat për përmirësimin dhe sigurimin e instrumenteve legjislative bazë.

Parlamenti Evropian EPEP është trup parlamentar i EU, i zgjedhur drejtpërdrejt nga qytetarët e EUnjë herë në pesë vjet.Së bashku me Këshillin, ai përgatit drejtimet legjislative të institucioneve të Unionit.Në disa drejtime Parlamenti Evropian dhe Këshilli i Ministrave ngjajnë me dhomën e sipërme dhe të poshtme të legjislaturës dydhomëshe.Parlamenti Evropian nuk mund të inicojë legjislacion, por ai mund ta ndryshojë ose të vejë veto në shumë sfera të politikës.Në disa sfera të tjera të politikës, ai ka të drejtë vetëm të konsultohet.EP gjithashtu e kontrollon Komisionin. Në rastet kur Parlamenti miraton motivin e kritikës, Komisioni i brendshëm duhet të rifirmosë.Ai gjithashtu ka të drejtë ta kontrolloj buxhetin e EU.Forca legale e EP është rritur me ndryshimet në Traktatin e fundit.


Ai mblidhet në dy lokacione: Strasbourg dhe Brussels.EP ka disa KomiteteKomiteti për bujqësi dhe zhvillim rural shpesh ka mendime të ndryshme nga ato të Këshillit dhe/ose ai e mbështet Komisionin.Komiteti për Buxhet ka rol të rëndësishëm në përcaktimin e Buxhetit për bujqësinë.PPBDeri tani ka rol të dorës së dytë në EP. Këshilli miraton zgjidhje pa marrë parasysh pozitën e EP.

Parlamenti Evropian – PërbërjaPPE-DE: Partia Popullore Demokrate EvropianePSE: Grupi SocialistADLE: Aleanca e Liberalëve dhe Demokratëve për EvropënVerts/ALE: Aleanca e Lirë e të Gjelbërve të EvropësGUE/NGL: Bashkimi i të Majtëve – NordikIND/DEM: Grupi i Demokratëve të PavarurUEN: Evropa e KombeveNA: Anëtare të palidhur

Anëtarët e EP sipas vendeve deri 2009Malta 5 Belgium 24Estonia 6 Czech Rep. 24Cyprus 6 Greece 24Luxemburg 6 Hungary 24Slovenia 7 Portugal 24Latvia 9 Netherlands 27Ireland 13 Poland 54Lithuania 13 Spain 54Slovakia 14 Italy 78Denmark 14 Great Britain 78Finland 14 France 78Austria 18 Germany 99Sweden 19Total 732

Gjykata Evropiane e Drejtësisë-GJEDGJED merr vendime në fushën e interpretimit të Ligjit të EU, mëshpesh të bashku:Kërkesa për Komisionin Evropian kur vendet anëtare nuk i inplementojnë Direktivat e unionit Evropian ose kërkesat e tjera legale.Kërkesa të vendeve anëtare të cilëve Komision Evropiane ua ka shkelur autoritetin.Referenca nga gjykatat nacionale të vendeve anëtare të EU të cilët kërkojnë pranë GJED probleme rreth vlefshmërisë të pjesëve të veçanta të ligjit të EU


GJED përbëhet prej 25 gjykatësish dhe 8 Avokatë të Përgjithshëm.Në qoftë se Gjykata kërkon, Këshilli mundet, unanimisht ta rrisë numrin e Avokatëve të PërgjithshëmGjykatësit dhe Avokatët e Përgjithshëm emërohen në marrëveshje me qeveritë e vendeve anëtare dhe qëndrojnë në detyrë për një periudhë gjashtë vjeçare.Në bujqësi GJED ka luajtur një rol të rëndësishëm në konsolidimin e një tregu të vetëm dhe ligjit të konkurrencës.

Gjykata Evropianë e Revizionit“misioni” i saj është të revizionojë në mënyrë të pavarur mbledhjen dhe shpenzimin e fondeve të EU, vlerëson rrugën me të cilën institucionet Evropiane i ngarkojnë këto funksione.Roli kryesor i Gjykatës është të kontrollojë në se Buxheti i EU implementohet në mënyrë korrekte — me fjalë të tjera që të ardhurat dhe shpenzimet janë sipas ligjeve dhe sigurojnë një menaxhim të qartë financiar.Gjykata i studion materialet e punës të çdo organizate që drejton të ardhurat dhe shpenzimet e EU. Në qoftë se nevojitet ato nuk përzihen. Zbulimet e tyre i shënojnë në raporte në të cilët e tërheqin vëmendjen e Komisionit dhe të vendit anëtar për çdo problem.Gjykata e Revizionit punon në mënyrë të pavarur, dhe është e lirë të vendosë për mënyrën e revizionit , kur dhe ku dhe kur ti prezantojë zbulimet dhe çfarë publiciteti tu japë raporteve dhe opinioneve të saj.Gjykata ka nga një anëtar nga çdo vend i EU, emëruar nga Këshilli me afatprej gjashte vjetësh.Në vendet prej nga vijnë, anëtarët e Gjykatës të gjithë kanë punuar në institucionet e revizionimit ose janë specializuar në mënyrë specifike për këtë punë.Ajo ka një staf prej rreth 760 punonjësish të kualifikuar, prej të cilëve 250 janë revizorë. Revizorët janë ndarë në “grupe revizioni”. Ata përgatisin projekt-raporte në bazë të të cilëve Gjykata merr vendime.Revizorët shpesh e kritikojnë PPB në raportet e tyre.

KomitetetKomiteti Ekonomik dhe Social i EU (KES)Ai është një mbledhje konsultative e “partnereve ekonomik dhe social” Evropian. Kjo fazëkryesisht i referohet prezantimit të biznesit, punëdhënësve dhe unioneve tregtare.Ai u themeluar në Traktatin e Romës në 1957 në përputhje me urdhrin e Grupeve të ndryshme me interesa të përbashkëta të konsolidojnë një treg të përbashkët. Formimi i këtij Komiteti u jep atyre institucion që të mundësojë që zëri i tyre të dëgjohet nga Komisioni, Këshilli dhe Parlamenti.Roli i KES është thjeshte konsultative. Kështu që Traktati i Maastricht konsiderohet si zgjerim I zotërimeve të KES. KSE përbëhet nga 317anëtarë, në përputhje me popullsinë e vendeve


anëtare të EU. Kjo anëtarësi është bërë që të prezantohen organizatat punonjëse, unionet tregtare, fermerët, grupet konsumatore grupimet profesionale. Të gjithë anëtarët janë zgjedhur nga Këshilli i Ministrave në bazë të propozimeve të qeverive të vendeve anëtare.Komiteti i Rajonit(KoR)Ai është institucion i EU krijuar në traktatin e Maastricht. Qëllimi i tij është të rrisë pjesëmarrjen e Rajoneve të Evropës në jetën e komunitetin. KoR, rezidenca e të cilit është Brukseli, përbëhet prej 317 përfaqësues të qeverive regjionale dhe lokale.KoR ka ngritur dy probleme kryesore. E para, rreth ¾ e legjislacionit të EU zbatohet në nivele rajonale dhe lokale, kështu që kjo u jep mundësi edhe përfaqësuesve të rajoneve që të thonë fjalën e tyre në zhvillimin e ligjeve të reja të EU. Se dyti, këtu janë dhe të shqetësuarit, të cilët mendimin e publiku e lenë pas që EU të shkoj përpara.Traktatet e obligojnë Komisionin dhe Këshillin të konsultojnë Komitetet Rajonale sa herë qëbëhen propozimet të reja në sferat që kanë pasoja në nivele regjionale dhe lokale.

Procedurat legjislative të EUMënyra sipas të cilës EU e krijon dhe i jep fuqi ligjore legjislacionit nëpër komunitet. Zgjedhje e procedurave të përdorura për çdo propozim specific të legjislativave varet nga sfera politike e çështjes se propozuar. Rregullat janë dhënë në Traktate.Procedurat e vendimeve të përbashkëtaProcedurat e vendimeve të përbashkëta janë proceduarat kryesore legjislative sipas të cilave është pranuar ligji Evropian. Këshilli dhe EP e miratojnë legjislacionin e bazuar në propozimet e Komisionit. Të dy, Parlamenti dhe Këshilli duhet të bien dakord (miratimi i komitetit) për një tekst identik para se të bëhet miratimi.Procedurat ishin prezantuar në Traktatin e Maastricht dhe u inicua zëvendësimi I procedurës së bashkëveprimit. Procedurat e vendimeve të përbashkëta u përmirësua në Traktatin në Amsterdamit dhe numri i bazave legale ky janë zbatuar procedurat është rritur shumë (75 % nga të gjithë)Të gjithë pikat për mbrojtjen e ushqimit janë marrë në përputhje me këtë procedurë.Procedura të kooperimitProcedura e kooperimit që zakonisht është shumë e rëndësishme, në të kaluarënmbulonte lloje të shumta të dekretimit të legjislacionit. Me procedurë Këshilli mund të miratojë propozimet e shumicës së caktuar, por Këshilli mundet gjithashtu jashtë rregullave të hedh poshtë pjesë të ligjit të propozuar nga Parlamenti duke i miratuar propozimet në mënyrë unanime.Më pak e rëndësishme në të ardhurat.Procedurat e konsultimitPara 1985 kjo procedurë ishte nga procedurat me të përdorurat legjislative. Sipas kësaj procedure këshilli mund të miratojë legjislacionin e bazuar në propozimet e Komisionit pas konsultimeve me EP. Ndërkohë që behet kërkesa për konsultim të Parlamentit për propozimet legjislative Këshilli nuk i kapërcen qëndrimet e Parlamentit. Në praktikë Këshilli duhet ti


injorojë, kështu që Parlamenti mund të sugjerojë dhe ndonjëherë arrin marrëveshje para marrjes së mendimit të Parlamentit.Konsultimet përdoren akoma në lidhje me legjislacionin e PPB dhe për disa probleme të tjera të ndjeshme politike (harmonizimi i taksave, ligje konkurente, politika e vizave, probleme fiskale të mjedisit rrethues, liberalizimin e shërbimeve).Në të ardhmen këto procedura ndoshta do të zëvendësohen me procedurat e vendimeve tëpërbashkëta.Miratimi i proceduraveKëshilli mund ta miratojë legjislacionin në bazë të propozimeve të Komisionit pasi të sigurojë miratimin e EP.Procedura përdoret për problemet që kanë lidhje me anëtarët e Unionit dhe kohezionin ekonomikdhe social.Komisione dhe Këshilli veprojnë vetëmKëshilli mund ti adaptojë ligjet e propozuara nga Komisioni pa e njohur opinionin e EP. Procedura mund të përdoret për pjesët e veçanta të lëvizjes së lirë të kapitalit dhe politikave të përbashkëta komerciale.Komisioni vepron vetëmKomisioni mund ti adaptojë ligjet me inisiativën e vet në lidhje me monopolet dhegrandet e koncesioneve për kompanitë nga vendet anëtare dhe në lidhje me të drejtat e punëtorëve të mbeten në vendet anëtare pasi kanë qenë të punësuar atje.

Normat – principet joformale-për marrjen e vendimeve“Rregulla të buta”strategji, programe aktive, marrëveshje,…„Bisedime të detyruara“Kërkimi i konsensusit (pothuajse) me çdo çmim, vendime “politike”, kërkimi i kompromisevePritja e mundësisë së „dritares politike“Pritja e momentit të vërtetët, shumë raste si zgjerimi, vendosja e Euros,...„Bilanc i saktë i forcës “Ndryshimet bëhen vetëm në fund me provokime për kohë të shkurtra.Prospektet duhet të jenë të kufizuara. Dhe në fund pa diskutime të mëdha. Vullneti politik I domosdoshëm.„Procedurat në paket dhe trajtimi“

Që të arrihet kompromis shumë punë duhet të shtrohen në tavolinë. Studimi i situatave “fitore-fitore”.Principe „Shtesë“Në qoftë se mundet vendimi të merret në nivelin me të ulet të mundshëm (nacionale, rajonale).Mbledhjet joformale vendimtare“Më shumë sy” marrëveshje, darka joformale


Lobimi - EULobimiËshtë praktika e përpjekjeve, e ndikimit të drejtpërdrejt në aksionet e qeverisë ,nëpërmjetkombinimeve të ndryshme të lajkave private, aksioneve publike, dhe kombinimin e të dyjave(p.sh. Inkurajimin e publikut të kontaktoj anëtarët e legjislaturës).Qëllimi i lobimitËshtë ti mbushë mendjen qeverisë (veçanërisht segmenteve të ndryshme të qeverisë si ç’është një pjesë e burokracisë ose komitetet legjislative) që ti ndjekë politikat e dëshiruara të lobistëve.Termi lobistMund të përdoret për çdo personi i cili ndikon drejtpërdrejt në veprimtaritë e qeverisë, por kjo shpesh bëhet nga avokat profesional i cili paguhet për aktivitetin e tij lobues.Unioni Evropian është vendiKu lobimi është i pranishëm në mënyrë intensive në të gjithë nivelet e proceseve tëmarrjes se vendimeve dhe në të gjithë institucionet dhe trupat e EU.Aktiviteti primar nuk është që të ndikojë mbi vendimet, por transmetimi i informacioneve (tëmarrin dhe të ndajnë informata).Komisioni primar për lobim është Komisioni :Komitetet këshillueseKontakte personaleDy forma të organizimitOrganizatat jo-qeveritare (organizata me interes)Përfaqësime të përhershme kombëtare

PPB - Sistemi i marrjes së vendimeve1. PPB është politikë me interes të gjerë.Balansimi i interesave si metodë kryesore pune.2. Politika del nga bisedimet në nivele të ndryshme.Bisedime në shumë nivele: horizontale, vertikale… Lojra të bisedimeve ! Rëndësia e rregullave të procedurave formale dhe normave të sjelljes.3. Institucionet PPB : format e reorganizimit, dinamika vetjake dhe qëllimet.Izolim i pjesshëm nga vendimet e përbashkëta të bëra në sistemin e EU. Mentaliteti isektorëve dhe klubeve.4. Ndryshimet funksionale jashtë kohe.Trupat e EU fitojnë rëndësi; veçanërisht Komisioni në kohën e Komisionerëve të fuqishëm.5. MT të fuqishëm vendosin për detalet e rëndësishme, kornizat e vendimeve jepen nga faktorë të brendshëm e të jashtëm dhe nga administrata.Forca e komisionit. Kompleksiteti (Bizantik) i PPB. Për teknokratet.Faktorët e jashtëm vendosin për reformat (buxhetin, partnerëve ndërkombëtar, publiku).6. Vendimet e të kaluarës i përcaktojnë reformat e ardhshme.Rruga e pavarur e PPB.7. Ndryshimi i paradigmave shfaqet rrallë dhe kryesisht si projekt politik.


Ndryshimi i instrumenteve të politikës si mjet për ruajtjen e të drejtave ekzistuese.

INSTITUCIONET E BASHKIMIT EUROPIANKëshilli EvropianKëshilli Evropian lindi nga Samitet e Kryetarëve të Shteteve dhe të Qeverive të vendeve anëtare. Në Samitin e Parisit të mbajtur në dhjetor 1974, u vendos që këto takime të mbaheshin tri herë në vit dhe të merrnin emrin Këshill Evropian. Në vitin 1987, Akti i Përbashkët Evropian e bëri Këshillin Evropian pjesë të strukturës institucionale të Komunitetit. Tashmë ai është pjesë e Bashkimit Evropian.Kryetarët e Shteteve dhe të Qeverive si dhe Presidenti i Komisionit takohen rregullisht të paktën dy herë në vit. Ata shoqërohen nga Ministri i Jashtëm si dhe një Anëtar i Komisionit.Funksioni themelor i Këshillit Evropian është përcaktimi i drejtimeve kryesore politike për integrimin Evropian. Ai e realizon një gjë të tillë duke marrë vendimet kryesore politike si dhe duke instruktuar Këshillin ose Përfaqësuesit Shteteve Anëtare. Në këtë mënyrë, Këshilli Evropian ka drejtuar punën për bashkimin ekonomik dhe monetar, zgjedhjen e drejtpërdrejte të parlamentit si dhe një numër aplikimesh për aderim

Këshilli i MinistraveKëshilli i Ministrave duhet dalluar nga Këshilli Evropian, edhe pse këto dy institucione janë të lidhura ngusht në mes veti. Në fakt , Këshilli Evropian nuk konsiderohet instittucion i BE-së. Këshilli Evropian përbëhet nga kryetarët e shteteve dhe të qeverive, të cilat takohen dy herë në vit. Tubimet e Këshilit Evropian quhen Samite. Roli i Këshillit Evropian është iI përqendruar kryesisht në përcaktimin e kahes politike të UE-së Ky institucion ekziston nga vitit 1974, kur u miratua propozimi i Zhiskar D>Estenit, që udhëheqësit e shteteve të takohen në formë dhe në mynyrë të rregullt për të diskutuar çështjet e bashkësisë që kanë të bëjnë me politiken e jashtme. Kurse Këshilli i Ministrave , ekziston që nga themelimi i BE-së

Parlamenti EvropianOrigjina e Parlamentit Evropian fillon në vitet 50-te me traktatet themeluese. Parlamenti Evropian përbëhet nga 730 deputete, të cilët zgjidhen me votim të drejtpërdrejte nga qytetarët e shteteve anëtare. Kjo do të thotë se Parlamenti Evropian gëzon legjitimitet demokratik dhe se është i vetmi organ përfaqësues i qytetarëve të Bashkimit. Zgjedhjet parlamentare mbahen një herë në pesë vjet dhe të drejtën e votës e gëzon çdo qytetar evropian që është regjistruar si votues. Përsa i përket zgjedhjes në mënyrë të drejtpërdrejte, anëtarët e Parlamentit, sipas traktateve themeluese “janë përfaqësues të popujve të shteteve që bëjnë pjesë në Komunitete”.Megjithatë, për një kohë të gjatë ata kanë qenë delegate të shteteve anëtare dhe zgjidheshin sipas procedurave të veçanta nga secili shtet. Një mënyrë e tillë zgjedhjeje nuk siguronte përfaqësim të mjaftueshëm të grupeve opozitare të parlamenteve të shteteve anëtare, duke çuar kështu në një “deficit demokratik”. Në vitin 1976, Këshilli nxori një vendim lidhur me zgjedhjen e përfaqësuesve në Parlament me votim të përgjithshëm dhe direkt. Zgjedhjet e para


të përgjithshme dhe të drejtpërdrejta janë mbajtur në vitin1979. Që prej asaj kohe, Parlamenti ka shprehur vullnetin politik të 374 milionë qytetarëve të Bashkimit dhe ka përfaqësuar interesin e tyre në marrëdhënie me institucionet e tjera të BE-së. Parlamenti Evropian i zhvillon punimet e tij në Francë, Belgjikë dhe Luksemburgu. Sesionet plenare mujore, në të cilat merr pjesë çdo eurodeputet, zhvillohen në Strasburg, qytet i cili konsiderohet edhe selia e Parlamentit Evropian. Takimet e komiteteve parlamentare dhe çdo takim plenar shtesë zhvillohet në Bruksel, ndërsa Luksemburgu është qendra e administratës se Parlamentit (Sekretariati i Përgjithshëm).Parlamenti ushtron tri funksione themelore :

1. Ai ushtron pushtetin legjislativ në bashkëpunim me Këshillin. Fakti që është një organ i zgjedhur në mënyrë të drejtpërdrejte bën që Parlamenti të jetë garanti kryesor i legjitimitetit të së drejtës evropiane.

2. Këshilli i BE-së dhe Komisioni Evropian janë të detyruara të kërkojnë mendimin e Parlamentit, përpara se të adoptojnë një akt legjislativ, sa herë që Traktatet e parashikojnë shprehimisht një gjë të tillë. Konsultime të tilla mund të jenë edhe opsionale.

3. Parlamenti ushtron kontroll demokratik mbi të gjitha institucionet e BEsë, veçanërisht mbi Komisionin. Ai gëzon te drejtën për të pranuar ose refuzuar emërimin e Komisionarëve ; mund të paraqesë mocion mosbesimi ndaj Komisionit në tërësi dhe Komisioni është i detyruar t’u përgjigjet pyetjeve të Parlamentit.

Ai ushtron, në bashkëpunim me Këshillin, pushtetin mbi buxhetin e BE-së, duke ndikuar kështu mbi shpenzimet e Bashkimit. Parlamenti gëzon të drejtën të miratojë ose të rrëzojë buxhetin në tërësi.Veprimtaria e Parlamentit ndahet në dy faza kryesore :

Përgatitja e sesioneve plenare. Kjo bëhet nga anëtaret e Parlamentit në komisionet parlamentare të cilat janë të specializuara në fusha të veçanta të aktivitetit të Bashkimit. Çështjet për debat diskutohen edhe nga grupet politike.

Sesionet plenare. Gjate këtyre sesioneve Parlamenti shqyrton propozimet legjislative si dhe voton dhe propozon amendamente përpara se të votojë tekstin në përgjithësi.

Në veprimtarinë e Parlamentit Evropian bëjnë pjesë edhe “komunikimet” me Këshillin dhe Komisionin si dhe seancat e pyetjeve lidhur me gjendjen e Bashkimit dhe situatën në botë.

Këshilli i Bashkimit EvropianKëshilli është organi kryesor vendimmarrës i Bashkimit. Sikurse Parlamenti Evropian edhe Këshilli është krijuar nga dispozitat e traktateve gjatë viteve ‘50. Ai përfaqëson shtetet anëtare dhe në takimet e tij merr pjesë një ministër nga secila prej qeverive të shteteve anëtare të BE-se, me varësi të natyrës së çështjeve që do të diskutohen në atë takim. Marrëdhëniet e Bashkimit Evropian me pjesën tjetër të botës mbahen nga “Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme


dhe Marrëdhënieve me Jashtë”. Por një konfigurim i tillë i Këshillit ka përgjegjësi të gjera edhe për çështje të politikës së përgjithshme, prandaj takimet e tij mund të ndiqen nga secili prej ministrave të qeverive të shteteve anëtare, sipas zgjedhjes së vete qeverive.Gjithsej ekzistojnë nënte konfigurime të ndryshme të Këshillit :

Çështjet e Përgjithshme dhe Marrëdhëniet me Jashtë Çështjet Ekonomike dhe Financiare (ECOFIN) Drejtësia dhe Punët e Brendshme Punësimi, Politikat Sociale, Shëndeti dhe Çështjet e Konsumatorit Konkurrenca (Tregu i Brendshëm, Industria dhe Kërkimet) Transporti, Telekomunikacionet dhe Energjia Bujqësia dhe Peshkimi Mjedisi Edukimi, Rinia dhe Kultura

Gjithsesi, Këshilli mbetet një institucion i vetëm.Secili prej ministrave në Këshill gëzon plotfuqishmeri. Kjo do të thotë se deklarimet dhe veprimet e tij janë plotësisht të afta për të angazhuar qeverinë që ai përfaqëson. Me fjale të tjera, nënshkrimi i ministrit është nënshkrim i qeverise që ai përfaqëson. Gjithashtu, çdo ministër i Këshillit është përgjegjës ndaj parlamentit të vendit të tij si dhe ndaj qytetareve që ky parlament përfaqëson, duke siguruar kështu legjitimitetin e vendimeve të Këshillit.Këshilli ushtron gjashtë funksione themelore :

1. Miraton normat komunitare. Në disa fusha të caktuara, këtë pushtet ai e ushtron në bashkëpunim me Parlamentin Evropian.

2. Koordinon politikat e përgjithshme ekonomike të shteteve anëtare.3. Lidh marrëveshje ndërkombëtare, në emër të Bashkimit Evropian, me shtete ose

organizata ndërkombëtare.4. Aprovon buxhetin e Bashkimit, së bashku me Parlamentin Evropian.5. Zhvillon Politikën e Jashtme dhe të Sigurisë së Përbashkët të Bashkimit, në bazë të

direktivave të Këshillit Evropian.6. Koordinon bashkëpunimin midis gjykatave dhe forcave policore të shteteve anëtare në

çështjet penale.

Shumica e përgjegjësive të Këshillit kanë të bëjnë me fusha të veprimit komunitar, në të cilat shtetet anëtare kanë hequr dorë nga sovraniteti i tyre duke ua deleguar pushtetin vendimmarrës organeve të BE-se. Kjo fushë veprimi përben “shtyllën e parë” të Bashkimit Evropian. Megjithatë, dy funksionet e fundit kanë të bëjnë me fusha në të cilat shtetet anëtare nuk kanë hequr dorë nga sovraniteti i tyre, por thjesht kanë pranuar të punojnë së bashku. Kjo quhet “bashkëpunim ndërqeveritar” dhe përfshin “shtyllën” e dytë dhe të tretë të Bashkimit.Veprimtaria e Këshillit te BE-se është e organizuar si më poshtë :


COREPER. E gjithë puna e Këshillit përgatitet dhe koordinohet nga Komiteti i Përfaqësuesve të Përhershëm (COREPER), i cili përbehet nga përfaqësuesit e përhershëm në Bruksel te të gjitha shteteve anëtare si dhe nga ndihmësit e tyre. Vete puna e COREPER-it përgatitet nga 250 komitete dhe grupe pune, të cilat përbehen nga delegate të shteteve anëtare.

Presidenca e Këshillit. Secili prej shteteve anëtare kryeson takimet e tij për një periudhe gjashtë mujore, duke promovuar vendimet politike dhe legjislative të Bashkimit si dhe duke realizuar kompromisin ndermjet shteteve anëtare.

Sekretariati i Përgjithshëm. Ky është një organ ndihmës i Presidencës dhe ka për detyrë të sigurojë funksionimin normal të punimeve të Këshillit në të gjitha nivelet.

Komisioni EvropianKomisioni është një organ i pavarur politikisht i cili përfaqëson dhe mbron interesat e Bashkimit Evropian në tërësi. Ai përbën mekanizmin drejtues të BEse. Komisioni Evropian përbëhet nga 25 anëtare të cilët emërohen një herë në pesë vjet, pa kaluar gjashtë muaj nga data e zgjedhjeve për Parlamentin Evropian.Procedura e emërimit është e tillë :

Qeveritë e shteteve anëtare bien dakord mbi emrin e personit që do të drejtojë Komisionin për pesë vjetët e ardhshëm.

Presidenti i Komisionit zgjedh, në bashkëpunim me qeveritë e shteteve anëtare, anëtaret e tjerë të Komisionit.

Parlamenti Evropian aprovon përbërjen e Komisionit të ri, në tërësi. Në rast se aprovohet, Komisioni fillon nga puna janarin e ardhshëm.

Selia e Komisionit Evropian është ne Bruksel, por ai ka një numër zyrash në Luksemburgu, përfaqësi në të gjitha shtetet anëtare të BE-se si dhe delegacione në disa prej kryeqyteteve të botës.Komisioni Evropian ushtron katër funksione themelore :

1. Propozon aktet normative në Parlament dhe në Këshill ;2. Administron dhe zbaton politikat e BE-se si dhe buxhetin ;3. Është “gardiani” i Traktateve (së bashku me Gjykatën e Drejtësisë);4. Përfaqëson Bashkimin Evropian ne arenën ndërkombëtare.

Vete Komisioni vendos fushën e veprimtarisë të secilit komisioner si dhe shpërndarjen e përgjegjësive në rast se është e nevojshme. Stafi i Komisionit është i organizuar në departamente, të njohura ndryshe edhe si “Drejtori të Përgjithshme”. Secila prej këtyre drejtorive është përgjegjëse për një fushë të veçante të aktivitetit të BE-se dhe kryesohet prej një Drejtori të Përgjithshëm, i cili është përgjegjës përpara njërit prej komisionarëve.


Gjykata Evropiane e DrejtësisëGjykata e Drejtësisë është krijuar në vitin 1952 me Traktatin e Komunitetit Evropian të Qymyrit dhe Çelikut. Detyre e saj është të sigurojë që e drejta e BE-se të interpretohet dhe të zbatohet në mënyre uniforme në të gjitha shtetet anëtare. Gjithashtu, Gjykata ka pushtetin e zgjidhjes së mosmarrëveshjeve gjyqësore ndermjet shteteve anëtare, institucioneve të Bashkimit, personave fizike dhe juridike.Gjykata është e përberë nga një gjyqtar prej secilit shtet anëtar, duke siguruar, në këtë mënyre, përfaqësimin e sistemeve ligjore të të gjithë shteteve anëtare të BE-se. Gjykata ndihmohet nga tetë “avokate të përgjithshëm”, të cilët kanë për detyrë të japin mendimin e tyre për çështjet që shtrohen për zgjidhje përpara gjykatës. Mendimet e tyre jepen publikisht dhe duhet të jenë të paanshme. Gjyqtaret dhe avokatet e përgjithshëm emërohen me marrëveshje të përbashkët të të gjithë shteteve anëtare, për një mandat gjashte-vjeçar, i cili mund të ripërtërihet me një ose dy periudha të mëtejshme tre-vjeçare.Çështjet kryesore që shtrohen për zgjidhje përpara Gjykatës :

1. kërkesa për gjykim paraprak ;2. procedimi për shkelje të detyrimeve që rrjedhin nga traktatet ;3. procedimi për anullim të një vendimi ;4. procedimi për mosveprim.

Për ta ndihmuar Gjykatën e Drejtësisë për të zgjidhur numrin e madh të çështjeve që shtrohen përpara saj, si dhe për t’u siguruar një mbrojtje më të mirë ligjore qytetareve të Bashkimit, në vitin 1989 u krijua “Gjykata e Shkalles së Pare”. Kjo gjykate është përgjegjëse për zgjidhjen e një numri të caktuar çështjesh, në mënyre të veçante të atyre që paraqitën nga individët dhe çështjet që kanë të bëjnë më raste të konkurrencës së pandershme midis ndërmarrjeve.Gjykata Evropiane e Drejtësisë dhe Gjykata e Shkallës së Parë kanë nga një President, të zgjedhur ndermjet gjyqtareve për një mandat tre-vjeçar.

6. Politikat e UE-së6.1. Politika tregtareTregu i brendshëm është njënga bazat themelore të Unionit Evropian. Ai paraqet kulminacionin e Traktatit të Romës, i cili e themeloi "tregun e lirë" në bazat e lëvizjes së lirë të mallrave, personave, shërbimeve dhe kapitalit. Ideja e unifikimit te tregjeve është. e ndërlidhur me pikësynimin e integrimit ekonomik dhe politik. Traktati përcakton "një sistem që siguron se në tregun e brendshëm nuk pengohet konkurrenca" dhe "harmonizimin e ligjeve te shteteve anëtare deri në nivelin e nevojshëm për funksionimin e tregut të përbashkët". Pos kësaj, edhe politikat përcjellëse, siç është ajo mbi mbrojtjen e ambientit dhe politikën sociale, luajnë një roi të rëndësishëm në funksionimin e tregut të brendshëm. Tregu u brendshëm u krijua pas një procesi kompleks poiitik brenda BEE-së që përfshin 3 periudha:

Periudha e parë: 1958-70


Gjashtë shtetet formuese të Bashkësisë Ekonomike Evropiane (BEE) në Romë ranë dakord të krijonin mes tyre një bashkësi doganore dhe të fillonin me harmonizimin e legjislacionit të tyre kombëtar. Me 1 korrik 1968 kjo bashkësi u bë realitet me eliminimin e doganave dhe kuotave në tregtinë brenda komunitetit

Periudha e dytë: Nga fitlimi i viteve 70 deri te Ubri i bardfië l vitit 1985Vitet 70 shënuan një varg ngjarjesh417 që u shkaktuan një sërë dëmeshekonomive të shteteve anëtare të BEE-së. Këto ngjarje ngadalësuanpërparimiri e vazhdueshëm drejt tregut unik dhe për këtë shkak në fillimtë viteve 80 atmosfera u tensionua nga "europesimizmi".Sidoqoftë, një sërë faktorësh u kombinuan për të rifilluar forcën shtytësepas Evropës, gjë që shpiu deri tek aprovimi i Aktit Unik Evropian në vitin1986.Faië gjithë kësaj, Komisioni, me shtytjen e kryetarit të tij, z. Zhak Dellor, nëvitin 1985 publikoi "Librin e bardhë" mbi finalizimin e tregut të brendshëm.Ky dokument identifikoi 279 masat legjislative të nevojshme për tëmënjanuar pengesat për të tregtuar brenda BEE-së dhe përcaktoi 31dhjetorin e vitit 1992 si datë për krijimin e Tregut Unik Evropian.

Periudha e tretë: Nga Akti Unik Evropian i vitit 1986 deri në tregun e brendshëm evropian të vitit 1993Akti Unik Evroplan i vitit 1986 ishte vazhdimësi logjike e Librit të bardhë të vitit 1985. Ai zyrtarlzoi datën 31 dhjetor 1992, të përcaktuar në Librin e Bardhë dhe definoi tregun e brendshëm si "një zonë pa kufij të

brendshëm në të cilën lëvizja e lirë e malirave, personave, shërbimeve dhekapitaiit sigurohet në përputhje me ligjet e kësaj marrëveshjeje". Nga 1janari i vitit 1993 filloi se funksionuari tregu i brendshëmi BEE-së.Tregu i brendshëm evropian bazohej mbi parimet e mosdiskriminimit dhepranimit reciprok, ndërkaq garantohej me iegjislacionin e BEE-së. Neni 12 iTraktatit të BEE-së, i cili ndalon "çdo diskriminim në baze të përkatësisëkombëtare" është një nga. parimet themelore të tregut të lirë.Diskriminimi kuptohet si një trajtim qëllimisht i ndryshem nga norinalja, përshkak te përkatësisë kombëtare, nën kushte të lijëjta. Në bazë të kësajpredispozite është e ndaluar të trajtohen mallrat e importuara ndryshenga mallrat vendore413

Ngushtë i lidhur me parimin e mosdiskriminimit, parimi i pranimit tëndërsjellë nënkupton se legjislacioni i një shteti anëtar tjetër ështëekuivalent me efektin e tij në Iegjislacionin vendor.Edhe pse ky parim i pranimit të ndërsjelië kryesisht aplikohet në rastin eprodhimeve, ai ka po ashtu ndikim në l i r i të e tjera, posaçërisht ato qëinvolvojnë performancën e shërbimeve, aty ku përcaktohet koncepti ipranimit te diplomave.Pos parimeve të lartpërmendura, Traktati420 përcakton "harmonizimin eligjeve të shteteve anetare deri në nivelin e nevojshëm për funksionimin etregut të përbashkët". Në fakt, parimi i pranimit të ndërsjellë nuk është imjaftueshëm per ta garantuar mbrojtjen shëndetësore, sigurine osetregtinë e drejte. Për këtë arsye, janë aprovuar direktiva për të


harmonizuar rregullat kombetare mbi themele që krijojnë besim tëndërsjellë mes shteteve anëtare.4"1

Brenda tregut të brendshëm janë të garantuara "katër liritë"I. Uria e lëvizjes së mallraveLiria e lëvizjes së mallrave nënkupton zhdukjen e tarifave doganore dhepagesave me efekt ekuivalent, pos restriksioneve kuantitative në tregtidhe masave me efekt ekuivalent.Eliminimi i tarifave doganore përfaqëson pjesën interne të bashkësisëdoganore, të formuar mes shteteve anëtare të BEE-së.422 Pjesa eksterne e

.-".ësisë doganore mori formën e prerë pas aprovimit të tarifave të " -: : ;■: ■ ;ëta doganore per shtetet e treta.423

L Uria e lëvizjes së njerëzve ria e lëvizjes së njerëzve brenda Unionit Evropian buron nga dispozitatnbi "'shtetësinë" evropiane që thonë se të gjithe qytetarët e Unionit kanëtë drejtë të iëvizin dhe jetojnë iirisht brenda territorit të shteteveanëtare.Traktati i Amsterdamit bëri një hap të rëndësishëm, duke inkorporuardispozitat e Marrëveshjes së Schengenit dhe sigurimin e dispozitave përkrijimin e një "zone të lirisë, sigurisë dhe drejtësisë" pa kontroll tëpersonave në kufijtë e brendshëm të Unionit Evropian.Lëvizja e l irë e punëtorëve është e një rëndësie të madhe në nivelin etregut të brendshëm. Traktati424 përcakton se "duhet të sigurohet Hria elevizjes për punëtorët brenda Komunitetit"; kjo involvon "braktisjen e çdodiskriminimi të bazuar në përkatësinë nacionaie mes punëtorëve tështeteve anetare në lidhje me punësimin, pagesën dhe kushtet e tjera tëpunës dhe punësimit".Personave të punësuar brenda UE u garantohet trajtim i njëjtë.Traktati425 konfirmon të drejtën e çdo qytetari të Unionit të lëvtzë dhejetojë lirisht brenda territorit të shteteve anëtare, nën disa kushte. Përkëtë arsye, direktivat rregullojnë të drejtën e studentëve, pensionistëvedhe personave ekonomikisht joaktivë për të jetuar në çdo shtet anëtar.

3. Llria e lëvizjes së shërblmeveLiria për të kryer shërbime është ngushtë e iidhur me të drejtën ethemelimit të biznesit. Në të dy rastet, jokombëtari ose biznesi ikomunitetit në fjalë duhet të gëzojnë trajtim kombëtar, dmth. kushtet qëaplikohen ndaj tyre nuk guxojnë të jenë të ndryshme nga ato që aplikohenndaj kombëtarëve ose bizneseve kombëtare.Liria e performimit të shërbimeve u mundëson bizneseve kombëtare osebizneseve të komunitetit të ofrojnë shërbime në një shtet tjetër anëtar,tjetër nga shteti amëtar.Sidoqoftë, Traktati ka vënë disa kufizime, të cilat përjashtojnë shërbimetqë kanë lidhshmëri me shërbimin civil dhe përcakton se restriksionet elirisë së performimit të shërbimeve mund të justifikoherr në bazë tëpolitikave publike, sigurisë publike dhe shendetit publik.


4. liria e lëvizjes së kapitalitTraktati ndalon çdo restriksion të lëvizjes së kapitalit (investimeve) dhe të gjitha restriksionet mbi pagesat (pagesat për mallra dhe shërbime). Tregu i Brendshëm Evropian, pra sot është tregu më i madh në botë. Ai jep nje kontribut të rëndësishëm në prosperitetin evropian duke stimuluar tregtinë brenda UE~së, duke zvogëluar shpenzimet e veta (eliminimi i formaliteteve doganore, zbritja e çmimeve si rezultat i konkurrencës më të madhe etj.) dhe duke rritur prodhirntarinë. Tregu i brendshëm është duke u zhvilluar në mënyrë konstante dhe do të vazhdojë të ballafaqohet me sfida të shumta. Këto përfshijnë edhe direktivat që ende nuk janë ndryshuar plotësisht në shtetet anetare,426 përpariml i ngadalshëm në fushën e tatimimit ose vështirësitë që ndodhin tepër shpesh në lidhje me personat që dëshirojnë të ushtrojne të drejtën e tyre mbi lirinë e lëvizjes.

6.2. Politika monetare Unioni Ekonomik dhe Monetar

Pas Luftës së Dytë Botërore, shtetet me ekonomi të tregut aprovuan sistemin Bretton Woods, i cili hapi shteg për stabilitet monetar nderkombëtar dhe vendosi superioritet të dollarit amerikan. Duke supozuar se ky stabilitet do të mbetet, autorët e Traktatit të Romës nuk mendonin se do të ishte adekuate të parashikonin dispozita mbi bashkëpunimin e vërtetë monetar. Ajo që u vendos, më së shumti mund të quhet dialog i kufizuar mbi çështjet e politikave ekonomike. Sistemi filloi të tregojë shenja të dobësisë në fund të viteve '50. Mes vitit 1968 dhe 1969 turbulenca në tregje çoi deri te devalvimi i frankut francez dhe revaluimi i markës gjermane, gjë që kërcënonte stabilitetin e valutave të tjera dhe sistemin e çmimeve të përbashkëta të përcaktuar me politikën e përbashkët bujqësore (CAP).Në këtë kontekst, "Raporti: Barre-t"427 propozoi koordinim më të madh të politikave ekonomike dhe bashkëpunim më të ngushtë monetar. Kjo i dha shtytje definitive procesit integrues. Ne samitin e Hagës në dhjetor 1969, udhëheqësit e shteteve dhe qeverive vendosën ta krijojnë Unionin Ekonomik dhe Monetar (UEM), qëllim zyrtar i integrimit evropian. Një grupi të nivelit të lartë, i udhëhequr nga Pierre Werner (kryeministër i Luksemburgut), iu dha detyra e hartimit të një raporti mbi atë s€ si mund të realizohet ky pikësynim deri në vitin 1980.Grupi i Wernerit raportin final e dorëzoi në tetor të vitit 1970. Ai parashikonte krijimin e unionit të plotë ekonomik dhe monetar brenda dhjetë vjetëve duke u bazuar në një plan trefazësh. Qëllimi finai ishte arritja e Hberalizimit të plotë të lëvizjes të kapitalit, fiksimi i parevokueshëm i pariteteve, madje edhe zëvendësimi i valutave

nbëtare me një valutë të vetme. Raporti po ashtu rekomandonte të )rcohej koordinimi i politikave ekonomike dhe të hartoheshin udhëzime "ër politikat kombëtare buxhetore.\ë mars të vitit 1971, edhe pse nuk ishin në gjendje të pajtoheshin në "idhje me disa nga rekomandimet kyç të raportit, gjashtshja në parim dha pëlqimin e vet për promovimin e UEM-itKolapsi i sitemit Bretton Woods si dhe vendiml i qeverisë së SHBA-së për të ndërprerë lidhjen e dollarit me këtë sistem428 krijuan një valë të jostabilitetit në këmbimet e jashtme dhe shkaktuan disa probleme serioze në paritetin mes valutave evropiane.


UEM-i u gjend para një pengese të papritur.Në mars të vitit 1972, "gjashtja" provoi t'i bëjë një shtytje të re integrimit monetar duke krijuar modelin e ashtuquajtur "Gjarpri në tunel".429 Dobësimi i dollarit, i rrëzuar për shkak të krizës së lendëve djegëse dhe diferencat në politikat ekonomike shkaktuan që "gjarpri" të humbë shumicën e anëtarëve të tij për më pak se dy vjeet dhe përfundimisht u reduktua në një "Mark"~zonë430

Me insistimin e Francës dhe Gjermanisë, në mars të vitit 1979 rifilluan përpjekjet për formhnin e një zone me krijimin e Sistemit Monetar Evropian (SME) në bazë të konceptit të shkaSlëve fikse të këmbimit. Valutat e të gjitha shteteve anëtare, përveç Britanisë së Madhe, u futën në mekanizmin e shkallës së shkëmbimit.Parimi ishte si vijon: shkallët e këmbimit ishin të bazuara në shkailë qendrore përkundër VPE~s, njësisë evropiane të përllogaritjes, e cila është mesatarja e ponderuar e valutave pjesëmarrëse431 Me aprovimin e Planit për tregun unik (në vitin 1985), u bë e qarte se nuk ishte e mundur të përfitohej plotësisht nga potenciali i tregut të brendshëm, përderisa ishin te pranishme shpenzimet reiativisht të larta të transaksioneve në lidhje ine fluktuimet e shkallëve të këmbimit, sado të vogla që të ishin.432

Në qershor të vitit 1988, Këshilli Evropian i Hanoverit caktoi një komitet për të studiuar unionin ekonomik dhe monetar nën udhëheqjen e Zhak Deilorit (atëbotë ishte kryetar i Komisionit Evropian). Raporti i këtij

komiteti, i dorëzuar në prill 1989, propozonte realizimin e unionitekonomik dhe monetar në tri faza.Në bazë të raportit të Dellorit, Këshilli Evropian i Madridit (në qershor tëvitit 1989) vendosi të inicojë fazën e parë të UEM-së: liberalizimin e plotëtë lëvizjes së kapitalit në tetë shtetet anëtare me 1 korrik 1990.Në dhjetor të vitit 1989, Këshilii Evropian i Strasburgut bëri thirrje përmbajtjen e një konferencë ndërqeveritare, e cila do të identifikonte seçfarë ndryshimesh duhej bërë në Traktat, me qëllirn të arritjes së unionittë plotë ekonomik dhe monetar. Punët e kësaj konferencendërqeveritare433 shpien te Traktati mbi Unionin Evropian.Traktati përcaktonte dispozitat që unioni ekonomik dhe monetar tëinicohet deri në fund të shekullit XX në tri faza sukcesive, në përputhjeme një agjendë precize.Në fazën e parë, e cila filloi me 1 korrik 1990, Këshilli duhej të vlerësontepërparimin e bërë në lidhje me konvergjencën ekonomike dhe monetare,ndërsa shtetet anëtare duhej të aprovonin masa adekuate për t'upërputhur me disa ndalesa te përcaktuara nga Traktati;434

Në fazën e dytë, e cila filloi me 1 janar 1994, shtetet anëtare duhej të bëninpërparim te konsiderueshëm drejt konvergjences së politikaveekonomike. U vendosën rregulla precize, por jo obligative, mbi financiminpublik dhe një tip i ri i monitonmit, kësaj here i financave publike, uaplikua nga Komisioni. Koordinimi i politikave monetare u institucionalizuanga themelimi i Institutit Evropian Monetar (iEM), detyrë e të cilit ishteforcimi i bashkepunimit mes bankave qendrore kombëtare si dhe zbatimi ipërgatitjeve te nevojshme për inicimin e valutës së vetme.Kalimi në fazën e trete, që shënon filiimin e FEM-it, varej nga arritja e njëkonvergjence të nivelit të lartë të matur, përkundër një vargu te


kriterieve të përcaktuara nga Traktati. Rregullat buxhetore do tëbëheshin obligative dhe çdo shtet anëtar që nuk do t'u përmbahet atyredo te dënohej. Do të zbatohej një politikë unike monetare, e cila do t'ibesohej Sisternit Evropian të Bankave Oendrore (SEBG), i përbërë ngabankat qendrore kombëtare dhe Banka Qendrore Evropiane (BQE), e cilado t'i marre përgjegjësitë nga lEM-i.Ky proces kulminoi me futjen në përdorim të valutës unike (Euro) në vitin2002. Mirëpo, inkuadrimi i vendeve anëtare në evro-zonë nuk ishte i lehtë.Ato duhej të përmbushnin kriteret e konvergjences.Katër kriteriet e konvergjences ishin përcaktuar në nenin 109j(I) tëTraktatit të UE-së Ato reflektojnë shkallën e konvergjencës ekonomikeqë duhet ta arrijnë shtetet anëtare.Çdo shtet anëtar duhet të permbushe këto kritere, për të qene nëgjendje të inkuadrohet në evrozonë:

1. Stabiliteti i çmimeve,'135

2. Financat qeveritare,436

3. Shkallët e këmbimit,4*7

4. Shkallët e kamatave afatgjata.438

6.3. Pototëa e përbashkët bujqësore (CAP)Politika bujqësore ësh.të njëra nga politikat kryesore të UE-së. Kjo, sipas Thody-t tregon se "pse aq shpesh në UE duhet t'i referohesh tregut të përbashkët"4'39 Kjo politikë rregullohet me nenet 32 - 38 të t i tu l l i t li të Traktatif të UE-së.440

Përvoja nga paslufta bëri që komuniteti t'i kushtojë rol të posaçëm polltikës bujqësore, posaçërisht në kohën e Traktatit të Romës, kur u pranuan objektivat e përgjithshëm të politikës së përbashkët bujqësore (CAP).4*1

Politika e përbashkët bujqësore përbëhet nga një varg rregullash dhe mekanizmash që rreguilojnë prodhimin, tregtinë dhe përpunimin e produkteve bujqesore në UE, me fokus të posaçëm në zhvillimin rurai. CAP konsiderohet si një nga politikat më të rëndësishme të UE-së, sepse kjo politikë mbulohet me mbi gjysmën e buxhetit të UE-së44i

Objektivat e CAP-it, siç përcaktohet në Traktatin e UE-së443 janë të zhvillojë prodhirnin bujqesor, të përmirësojë jeten e bujqve dhe të përmirësojë tregun si në aspektin e çmimeve, ashtu edhe në atë të furnizimeve.Për të arritur këtë, Traktati i UE-së444 përcakton dispozitën për krijimin organizatave të përbashkëta të tregjeve bujqësore (OPT), të cilat, sipas prodhimeve, duhet të bëjnë ligje të përbashkëta mbi konkurrencën, të organizojnë detyrimisht organizatat e ndryshme kombëtare të tregjeve dhe te jenë organizata evropiane të tregut Këto organizata sot ekzistojnë për shumicën e produkteve bujqësore evropiane dhe mundohen te eiiminojnë pengesat në tregtinë brenda Unionit.Në Këshiilin Evropian në Berlin445 u bënë reforma të CAP-it në përputhje me Agjendën 2000. Këto reforma ishin bazë për zhvillimin e mëtutjeshëm te bujqësise në Union, duke përfshirë të gjitha funksionet ekonomike, ambientaie, rurale të CAP-it. Reforma, siç theksohet në Agjendën 2000, përmes një sërë masash do të krijonte kushte per zhvillimin afatgjatë të bujqësisë, të qëndrueshme dhe konkurruese, në një perspektivë shumë më te gjatë kohore.


6.4. TransportiIndustria e transportit është degë e rëndësishme brenda Komunitetlt.446 Tregu unik ishte pikë kyç në politikën e përbashket të transportit. Liberalizimi dhe mënjanimi i kufijve ishin karakteristikat kryesore. Sidoqoftë, u morën parasysh edhe forcimi social, ekonomik dhe ai i garances së rrugës.Duhet theksuar se masat e marra në iiberalizimin e trasportit iu përshtaten natyrës specifike të mënyrës së transportit. Sipas kësaj politike të UE-së, format kryesore të transportit janë: transporti rrugor i mailrave, transporti rrugor i pasagjerëve, transporti hekurudhor, transporti ujor, transporti vendor ujor dhe transporti ajror. Kjo politikë është shumë e rëndësishme për UE-në, për arsye se llogaritet që rreth 50% e të gjitha mallrave dhe 80% e të gjithe paragjereve transportohen në Evropë përmes komunikacionit rrugor447

65. Punësimi dhe çështjet sodaleTraktati i Romës përcaktoi disa dispozita të rëndësishme mbi politikën sociale, që u forcua nga Akti Unik Evropian. Neni i ri 13 i Traktatit ka të bëjë me aprovimin e dispozitave jodiskriminuese, si dhe me ato mbi luftimin e çfarëdo diskriminimi gjinor, racor, etnik, religjioz, invaliditeti, te moshes ose orientimit seksual.Traktati i Mastrihtit çoi politikën sociale një hap përpara me aprovimin e Protokollit mbi politikën sociale, që iu bashkëngjit Traktatit të Unionit Evropian. Protokolli i autorizoi shtetet nënshkruese që nëpërmjet të një marrëveshjeje mbi politikën sociale "t'u drejtohen institucioneve, procedurave dhe mekanizmave të Traktatit me qëllim të përvetesimit dhe aplikimit te akteve dhe vendimeve për t'i dhënë efekt marrëveshjes së përmendur më lart". Traktati i Amsterdamit bëri simbiozë, duke inkorporuar Marrëveshjen inbi politikën sociale në Traktatin e UE-së.448 Traktati i Amsterdamit bëri një hap të rëndësishëm përpara në konsolidimin e mekanizmave të vendosura nga Traktati i Mastrihtit dhe promovoi një sërë prioritetesh të politikave sociale.Traktati, në nenin 136,449 konfirmon se politika sociale bie nën përgjegjësi të përbashkët të Unionit Evropian dhe shteteve anëtare. Neni 137450 përcakton se Këshilli, në bashkëpunim me Komitetin Ekonomik dhe Social, mund të veprojë në një sërë fushash qe kanë të bëjnë me punën dhe çështjet sociale. Me të njëjtën procedurë Këshilli mund të aprovojë masa për të inkurajuar luftimin e përjashtimit social. Por pagat dhe e drejta e grevës mbeten jashtë kompetencave të Komunitetit.4"51 Promovimi i punësimit u bë pjesë e listës së objektivave te UE-së, ndërkohe që objektiv i ri është arritja e një "niveli të lartë të punësimit" pa prishur konkurrencën. Për ta arritur këtë, Komuniteti mori përsipër një fushë të re të përgjegjësive për të harmonizuar veprimtaritë e shteteve anëtare, duke caktuar një "strategji të koordinuar" të punësimit.

6.6. Uulumtimi dhe inovacioniPër rritjen ekonomike të një shteti, hulumtimi dhe zhvillimi teknologjik (HZhT) eshtë kyç Industria evropiane përfitoi shumë nga Tregu Unik dhe bashkëpunimi në HZhT-së në disa sfera. Me një fjalë, mirëqenia individuale dhe kolektive e qytetarëve varet ngacilësia dhe relevanca e HZhT-se. Me themeiimin e Bashkësisë Ekonomike Evropiane dhe' Bashkësisë Evropiane të Energjisë Bërthamore, huiumtimi dhe teknoiogjia fituan statusin e politikës, në kuptimin e plotë të fjalës. Me aprovimin e programit Esprit (në vitin 1984), politika evropiane e hulumtimit bëri edhe një hap cilësor përpara. Më


vonë, në vitin 1986 Akti Unik Evropian

përcaktoi shkencën si përgjegjësi të Komunitetit. Në vitin 1993, Traktati i Unionit Evropian - Traktati i Mastrihtit - rriti rolin e HZhT-së në UE dhe vuri në pah rëndësine e tij. Po në të njëjtin vit, Libri i bardhë i Komisionit mbi konkurrencën dhe punën vuri edhe një herë në pah rëndësinë e huiumtimit, teknologjisë dhe teiekomunikimeve në ngritjen e konkurrencës industriale. Për shkak të konkurrencës botërore dhe përparimit teknologjik gjatë viteve '90, kjo temë ishte temë kyç në samitet evropiane.Deri vonë. politikat hulumtuese të Unionit Evropian menaxhoheshin në niveiin e shteteve anetare. Mungesa e koordinimit në nivel evropian ishte dobësi e madhe. Për këtë arsye, objektiv i poiitikës së re mbi hulumtimin dhe teknologjinë është bashkëpunimi në nivele të ndryshme, koordinimi i politikave kombëtare dhe evropiane. inkurajimi i krijimit të rrietave të grupeve hulumtuese dhe rritja e mobilitetit të individëve dhe ideve për të riforcuar konkurrencën evropiane452

Neni 163 i Traktatit përcaktonte se "Komuniteti ciuhet të ketë si objektiv forcimin e bazës shkencore dhe teknologjike të industrisë së Komunitetit dhe ta inkurajoje atë të bëhet më konkurruese në nivel ndërkombëtar dhe njëkohësisht të promovojë çdo veprimtari të nevojshme hulumtuese.. ."4yi

Në shkurt të vitit 2000, Komisioni Evropian i prezentoi Parlamentit Evropian dhe Këshillit propozimin e t i j për një program-kornizë per hulumtim dhe inovacion që mbulonte periudhën e viteve 2002-2006.'4'4 Qëllimi i këtij programi ishte fokusimi rnë i madh në çështjet e rëndësisë evropiane dhe integrimi më i mirë i orvatjeve të hulurntimeve mes akterëve të ndryshëm në Evropë. Kjo iniciativë po ashtu kishte për qëllim t'i sigurojë Unionit një strategji të përbashkët për ta forcuar dinamizmin shkencor dhe teknologjik evropian. Ky program-kornizë përbëhej prej tri fushave kryesore të veprimit:1. Integrimi i hulumtimit;2. Strukturimi i zonës evropiane të hulumtirnit; dhe3. Forcimi i bazamenteve të zonës evropiane të hulumtimit.

6.7. AmblentlGjatë dekadave të fundit, niveli i dëmtimit të ambientit është rritur në mënyrë të vazhdueshme. Cilesia e jetës së njerëzve që jetojnë në Evropë, posaçërisht e atyre në zonat urbane ka rënë ne masë të konsiderueshme për shkak të ndotjes dhe zhurmës. Për këtë arsye mbrojtja- e ambientit është një nga sfidat më madhore me te cilat baliafaqohet Evropa. Më parë

\rni Evropian akuzohej që kishte vënë zhvillimin ekonomik dhe tregtar : 3 a mbrojtjes së ambientit, por kjo gjë me kohë ndryshoi. veprimtaria ambientale e Komunitetit filloi ne vitin 1972, me katër Tograme të njëpasnjëshme të veprimit, bazuar në një qasje vertikale dhe sektoriale ndaj probiemit ekologjik.45 Por, sidoqpftë, kjo kornizë legjislative nuk mjafton pa ngritjen e vetëdijes publike.4'6 Traktati mbi Unionin Evropian vërtetoi statusin e politikës për veprimtarinë e Komunitetit në këtë drejtim. Traktati i Amsterdamit e shpuri këtë edhe një hap më tutje, duke përcaktuar se një nivel me i lartë i mbrojtjes së ambientit është prioritet absolut i Unionit Evropian, Për ta realizuar këtë në mënyrë sa më efektive, Programi i peste i veprimtarisë mbi ambientin "drejt qëndrueshmërisë" themeloi parimet e strategjisë evropiane për veprimtari vullnetare dhe shënoi filiimin e qasjes "horizontale" ndaj çështjeve të ndotjes. Kjo qasje u riforcua


në Këshillin Evropian në Vienë, ku institucionet e Komunitetit u detyruan të kenë parasysh ambientin në të gjitha politikat e tyre.457

Që nga aprovimi i Librit të bardhë mbi çështjet ambientale 4 filluan orvatjet e Komunitetit për vlerësimin e dëmeve të bëra ndaj ambientit dhe mundësinë e përmirësimit të këtyre dëmeve.Programi i gjashte i veprimtarisë për ambientin përcakton prioritetet e Komuntetit Evropian deri në vitin 2010. U vunë në pah katër fusha: ndryshimi i klimës, natyra dhe biodiversiteti, ambienti e shëndeti dhe menaxhmenti i resurseve natyrore dhe mbeturinave. Po ashtu u kërkua të krijohet një treg i integruar rnë ekologjik i prodhimeve.45CJ

UE-ja jo vetëm që aprovoi kornizën legjlslative per nje nivel të lartë të mbrojtjes se arnbientit, por po ashtu promovoi edhe një instrument financiar,460 instrumentet teknike, si dhe inspeksionet ambientale në shtetet anëtare.Agjencia Evropiane e Ambientit luan një rol të rëndësishëm në këtë fushë. Ajo u themelua që të mbledhë dhe shperndajë të dhëna mbi ambientin. Ka një rol këshilldhënes, por me kohë është bërë kyç për aprovimin e masave të reja dhe për vierësimin e ndikimit te vendimeve të marra461 Mund të përfundohet se nuk mund te ketë përparim në këtë fushe pa zbatim te vërtetë të legjilacionit ambiental

6.8. Politika rajonaleEdhe pse në botë, për shkak të tregtisë globale, ka konkurrencën ndërmjet territoreve dhe veprimtarive të ndryshme, jo te gjitha rajonet kanë kushte të njëjta ekonomike, sociale dhe gjeografike dhe jo të gjitha mund të konkurrojnë në mënyrë të njëjtë. Falë përpjekjeve të Unionit Evropian që t'i zbusë këto ndryshime, është shënuar përparim në shtetet më pak te zhvilluara.462 Është e domosdoshme që çdo rajoni të Unionit t'i lejohet të përfitojë plbtësisht nga shanset që i ofron tregu unik dhe t'i ofrohet të kontribojë në suksesin e Unionit Ekonomik dhe Monetar (UEM). Poiitika rajonale e UE-së, para së gjithash, është solidare: ka për qëllim të ofrojë ndihmë në nivelin e Komunitetit për t'i ndihmuar rajoneve që janë në pozitë më të disfavorshme; ajo eshtë po ashtu e prekshme-. rezultatet mund të vërehen për së afër-mi nga qytetarët evropianë që përfitojnë nga kjo ndihmë që ofrohet ne shumë sfera.463

Traktati i Unionit Evropian^përcakton se një nga detyrat e tij është të "promovojë zhvillim ekonomik harmonik, të balancuar dhe të qendrueshëm në tërë territorin e Komunitetit, nivel të lartë të punesimit dhe mbrojtjes sociale, rritje të standardit dhe kualitetit të jetesës dhe kohezion ekonomik e social mes shteteve anëtare". Traktati46^ përcakton në mënyrë më specifike se nëpërmes fondeve strukturore Komuniteti duhet në përkrahë kohezionin mes regjioneve dhe ishujve të ndryshëm. Pos kësaj, ekzekutivi evropian çdo tre vjet duhet të raportojë mbi përparimin e bërë drejt arritjes se kohezionit ekonomik dhe social dhe raporti duhet të përcillet me propozim përkatës për aksionet e politikës regjionale në të ardhmen.Unioni Evropian ofron ndihmë financiare brenda programeve shumëvjeçare rajonale të negocuara mes rajoneve, shteteve anëtare dhe Komisionit, si dhe nen skemat dhe iniciativat specifike rajonale përmes kater fondeve strukturore:- Fondit Evropian të Zhvillimit Regjional (FEZhR);


• Fondit Social Evropian (FSE);aFondit Evropian për Udhëzim Bujqësor dhe Garantim (FEUBG, Njësia e udhëzimeve); dhe■ Instrumenteve Financiare për Udhëzimin e Peshkatarisë (IFUP). Pos kësaj, një fond tjetër special i solidaritetit, fondi i kohezionit, ndihmon financimin e projekteve që kanë të bëjnë me ambientin dhe rrjetat e komunikacionit në shtetet, BPV-ja. e së cilave është nën 90%-shin e mesataressë UE-së466


BAZAT E STATISTIKËS

Mr.Rahmetulla FeratiAss. Mr. Sejdi Xhemaili


1. Cka është statistika?

Statistika definohet si shkencë e cila përmes madhësive (vlerave) numerike bën hulumtimin e karakteristikave të dukurive masive. Statistika është shkencë e cila përcjellë zhvillimin e dukurive në natyrë, ekonomi dhe shoqëri.

2. Cka është objekt i hulumtimit të statistikës?

Objekt i hulumtimit të statistikës është studimi i anës sasiore dhe cilësore të dukurive massive si dhe karakteristikave të variacionit të tyre në një kohë dhe vend të caktuar.

3. Cilet janë metodat e statistikës?

1) Induksioni (nga individualja tek e përgjithshmja)2) Deduksioni ( nga e përgjithshmja tek individualja)3) Analiza (shpërndahen dukuritë)4) Sinteza (bashkon dukuritë)5) Metodae analogjisë (lidhshmërisë)6) Metoda representative7) Metoda grafike

4. Cilët janë parimet e shoqeatës statistikore?

1) Aftësimi i ekspertëve të statistikës2) Këmbimi i zbulimeve shkencore dhe përvojës3) Miratimi i metodologjisë unike 4) Objekti dhe përmbajtja e veprimtarisë statistikore5) Harmonizimi i afateve në hulumtimin statistikorë 6) Çështja e publikimeve statistikore si dhe format e këmbimit ndërkombëtarë.

5. Cka kuptoni me dukurinë masive?

Dukuria masive ( popullimi) paraqet çdo bashkësi të ndryshme njerëzish, objektesh, sendesh, rastesh etj.Dukuria masive është sasia e diferencuar në mënyrë cilësore.

6. Cka kuptoni me njesinë statistikore?

Njesia statistikore (individi) paraqet njesitë përbërëse të popoullimit. Psh. Njesia statistikore (individi):1) Suksesi i studentëve në fakultet,2) Punëtorët e një lëmie të ekonomisë kombëtare,3) Harxhimet mujore të telefonit në ndërmarje,4) Harxhimet ditore të energjisë etj.

7. Në sa njesi matëse të vecanta e hulumton statistika njesinë statistikore?

Statistika hulumton njesinë statistikore në këto njesi matëse të veçanta:1) Njesia e vëllimit të dukurisë (regjistrimit, numrimit, raportimit të një dukurie)2) Njesia e raportimit (evidentimit)3) Njesia për matjen e variacionit (variance, devijimi standard dhe disperzioni)

8. Cka është tipari dhe sa lloje të tipareve dallojmë?

Çdo veti e veçantë për secilin dhe e përbashkët për të gjitha njesitë quhet TIPAR. Kemi dy lloje të tiparëve:1) Tipare sasiore


2) Tipare cilësoreTiparet indajmë:

Sipas tipit (mosha, pasha, numri I studentëve) Sipas formës (mënyrës së krijimit) Sipas përmbajtjes (brendisë)

9. Cka paraqet variacioni?

Variacioni paraqet lëviyjet që shprehin ndryshimin e sasisë ose të cilësisë së tiparit dhe dukurive masive në tërësi.

10. Në sa forma paraqitet variacioni?

Variacioni paraqitet në dy forma:1) Variacioni si ndryshim dhe 2) Variacioni si koeficient

11. Nga se varen rezulltatet e fituara nga analiza statsitikore?

Rezultatet e fituara nga analiza statistikore varen: Nga aplikimi i metodave kërkimore dhe Nga cilësia e të dhënave të grupuara të dukurisë

12. Cilët janë fazat e punës kërkimore?

Vrojtimi statistikor Përmbledhja dhe grupimi i të dhënave Përpunimi dhe analiza statistikore Publikimi i rezultateve

13. Cka kuptoni me fazën e vrojtimit statistikor?

Vrojtimi statistikor bën regjistrimin dhe grumbullimin e të dhënave për dukurit masive dhe tipareve të tyre të llojllojshme.

Këtu bëhet verifikimi i tër dokumentacionit Bëhet pregaditja rreth organizimit më të mirë Bëhet kontrollimi dhe verifikimii qëllimit dhe detyrës së dhënë Bëhet grumbullimi i materialit i cili do të jetë lëndë e përpunimit në fazat e tjera të hulumtimit.

14. Sipas burimit të të dhënave statistikore dallojmë sa lloje të vrojtimit dallojme?

Sipas burimit të të dhënave statistikore dallojmë: Vrojtimi i drejtëpërdrejt Vrojtimi përms dokumenteve Vrojtimi sipas deklarimit.

15. Sipas menyrës së vrojtimit, grumbullimi i të dhënave kryhet përmes këtyre formave:

Mënyra ekspeditive (ekspertët statistikor) Përmes thyerjes zyrtare Mënyra postelegrafike Përmes korespodentëve


Mënyra e vetëregjistrimit përmes pyetësorëve.

16. Varesisht nga qëllimi i kërkimit, natyra e dukurisë dhe rethanat në tëcilat gjendet dukuria dallojm këto lloje të vrojtimit.

Vrojtimi sipas kohës – (të vazhdueshme dhe jo të vazhdueshme) Vrojtimi sipas vëllimit – (vrojtim i përgjithshëm dhe i pjesshëm)

17. Cilët janë format kryesore të vrojtimit të pjesshem?

Format kryesore të vrojtimit të pjesëshëm janë: Mostra (merret vetëm një pjesë e rastësishme) Anketa (ankohet vetëm një pjesë e rastësishme) Monografia (hulumtohet detalisht një njësi)

18. Cilët janë llojet e gabimeve statistikore?

Gabimet e reprezentimit (përfaqësimit)- e rastësishme dhe të qëllimta Gabimet e regjistrimit

19. Grupimi i të dhenave sipas kriterit të pergjithshem bazohet ne tri mënyra edhe ate:

Grupimi sipas qëllimit (grupimi tipologjik-sipas tipareve ), (grupimi i variacionit-ndryshimet brenda një tipari), (grupimi analitik-lidhje e ndërsjellë shkakë pasojë)

Grupimi sipas llojit të tiparit (grupimet cilësore, sipas tiparëve sasiore, sipas tiparëve kohore dhe hapsinore).

Grupimi sipas vëllimit të tiparit (grupimi i thjeshtë-vetëm një tipar, i kombinuar- dy a më shumë tipare dhe rigrupimi- një numër i madh grupesh shëndrohet në më të vogla).

20. Radhitja e të dhënave statistikore mundë të kryhet?

Radhitja me dorë Radhitja me mjete teknike dhe Radhitja e kombinuar

21. Varësisht nga tipari që tregojnë variacionet seritë munde ti ndajme:

Seri të thjeshta (të dhëna për një tipar) Seri të përbëra (të dhëna për më shumë tipare) Seri hapsinore (teritoriale) Seri kohore ose kronologjike Seri të shpërndarjes

22. Cka janë pasqyrat statistikore?

Pasqyrat statistikore janë formë ku paraqiten seritë dhe rezultatet nga materiali i përmbledhur dhe i grupuar statistikor.

23. Sipas përmbajtjes të pasqyrës statistikore dallojmë?


Pasqyra të thjeshtastatistikore (për një tipar) Pasqyra të përbëra (dy a më shumë tipare) Pasqyra të kombinuara statistikore

24. Ne bazë të përmbajtjes, natyrës, ecurisë së dukurisë dhe menyrës së ndërtimit, grafet statistikore mundë të ndahen ?

Grafet statistikore mundë të ndahen në 3 grupe:1) Diagrame (grafe me figura gjeometrike)2) Kartograme dhe 3) Ideograme (grafe me figura natyrale).

1.Cka kuptoni me fazën e analizes statistikore?Analiza statistikore paraqet fazën e tretë dhe të fundit të dukurisë masive, kjo fazë pëson pas hulumtimeve të bëra rreth vrojtimit, përmbledhjes, grupimit dhe paraqitjes grafike të të dhënave të sistemuara.

2.Analiza statistikore varesisht nga karkateristikat e dukurive masive ne thelb dallohen si? Analiza statike (gjendja se si është dukuria) Analiza dinamike (zhvillimi i dukurisë) Analiza reprezentative (mostra, anketa) Analiza regressive (raportet në mes dukurive të ndryshme)

3.Gjate analizes se distribuimite te serive me se shumti perdoren keto elemente: Madhësitë mesatare Treguesit e variabilitetit Invariantet bazë Invariantet e momenteve statistikore

4.Cka paraqesin momentet statistikore? Momentet statistikore janë tregues relative të asimetrisë dhe kurtozisit, të cilat paraqesin devijimin e nivelizuar mesatar të të dhënave në seri nga mesatarja e tyre.

5,Cka paraqet probabilitetit?Teoria e probabilitetit meret me aplikimin e metodave te ndryshme ne analizen e raporteve te dukurive stohastike.

6.Cilet jane llojet e probabilitetit?►Llojet e Probabilitetit:- Prova e rastit- Ngjarja- Probabilitetiingjarjes- Probabiliteti me kusht


- Probabiliteti pa kusht- Ndryshoret e rastit dhe llojet e tyre

7.Cka paraqet prova?Prova paraqet, parasheh ose përcakton dukuri potenciale (hudhja e monedhës).

8.Per cka perdoret analiza e regresionit?Analiza e regresionit me se shpeshti perdoret per hulumtimin evariabilitetit te dy fenomeneve, nga te cilat njera paraqitet si variabel epavarur kurse tjetra e varur.

9.Cka quajme teresi e pergjithshme dhe cka quajm moster?Dukurin te cilen deshirojme ta studijojme dhe analizojme quhet teresie pergjithshme, ndersa pjesa e nejsive qe zgjidhet per vrojtim konkret quhet moster.

10.Cilet jane metodat kryesore te zgjedhjes se njesive ?Metodat kryesore te zgjedhjes se njesive jane:Metoda e rastit (zgjedhja e rastesishme nga teresia e pergjithshme)Mostra e kualifikuar (zgjedhja e rastesishme nga teresia e pergjithshme me pare e regulluar apo kualifikuar)Panel mostra (zgjedhet ne menyre te rastesishme).

USHTRIME


KOEFIÇIENTI I VARIACIONIT - Variacioni paraqet lëvizjet apo ecuritë që shprehin ndryshimin e sasisë ose cilësisë së atributit të individit (njësitë statistikore) dhe dukurisë masive(popullimi) në tërësi.

Përmes variacionit si lëvizje, si ecuri dhe si ndryshim zbulohen ligjshmëritë në natyrë, në ekonomi dhe në shoqëri.(gjatë vrojtimit të fenomeneve të ndryshme , ecuritë e variacionit mund të analizohen në hapësirë, dhe në një periudhë të caktuar)

STATISTIKA si shkencë merret me studimin e ligjshmërive të variacionit të atributit në kuadër të njësisë statistikore masive në tërësi

Kemi dy lloje:Variacioni si ndryshim-paraqet ndryshimin(diferencën) në mes madhësis raportuese dhe paraprake të një atributi apo tipari.

Përmes formulës aritmetike ndryshimi i dy niveleve të atributit të vrojtuar tregon variacionin për periudha (nivele) të caktuara kohore.Nëse nivelet (të dhënat) e atributit (tiparit) i shënojmë me NVariacioni i ndryshimit W1 = N2-N1,N2,N3,.....Ni(i =1,...n) dhe variacionin me :W1rW2rW3r....Wi(i=1...n) atëherë variacioni si ndryshim përmes formulës do të shprehet si vijon

Vd1=N2-N1 Vd2=N2-N1 Vd3=N2-N1Vdi=Ni+1-NiVdn_1=Nn-Nn_1

Rezultat e fituara nga raportet e paraqitura në formulë, përmes niveleve të periudhave të ndryshme kohore, tregojnë shtimin, stagnimin apo rënien e dukurisë së vrojtuar.

Shembull : Procesi i regjistrimit të studentëve në vitn e parë pranë Fakultetit të Administratës publike - USHT gjatë periudhës kohore 2006/2010 është si më poshtë.

1.Në vitin shkollor 2006/2007 u regjistruan 500 studentë (N1) 2. --------------------- 2007/2008 u regjistruan 460 studentë (N2) 3. -------------------- 2008/2009 u regjistruan 460 studentë (N3) 4. -------------------- 2009/2010 u regjistruan 480 studentë (N4)

Nga llogaritja e maleve të serisë së dhënë në vijim fitohetvariacioni si ndryshim Vd1Vd1=N2-Nl= 460-500 = -40 (zbritje)Vd2=N3-N2= 460-460 = 0 (stagnim)Vd3=N4-N3= 480-460 = 20 (rritje)Rezultatet e fituara tregojnë ecuri të ndryshme të variacionit nëpër periudha të ndryshme të krahasimit të niveleve: 1. N2 < N12. W = 03. N4 > N3 ku Vd3 > 0


• VARIACIONI SI KOEFICIENT - është shprehje relative dhe paraqet raportin në mes dy niveleve të vrojtuara të atributit, njësisë statistikore ose dukurisë masive.Rezultatet e fituara nga raporti i dy të dhënave, përkatësisht i nivelit raportues dhe atij paraprak paraqet koeficientin e ndryshimit të vlerave relative, i cili shpreh karakteristikat cilësore të dukurisë së vrojtuar.• Simbolet e atributit, të njësisë ose dukurisë statistikore të vrojtuara janë : N1,N2,N3,...Ni(i=1..n), ndërsa variacioni si koeficient :Vk1,Vk2,Vk3,...Vki(i=1.n) ku kemi këto shprehje :- Vkl =N2/N1 , Vk2 =N3/N2, Vk3 =N4/N3............. Vk1 =Ni+1/Ni-Edhe te koeficientët e fituar të variacionit nga ecuritë e dukurisë së vrojtuar mund të paraqesin variacionin në rritje, stagnim ose rënie.Mirëpo, koeficienti nuk mund të jetë më i vogël se zero, por sillet prej zero deri në plus pa kufij (0,+&)Shembull.Seria e e prodhimit të këpucëve në një ndërmarrje, e shprehur në palë:• Viti 2006 prodhuar 8000 (Nl) Viti 2008 prodhuar 10000 (N3)• Viti 2007 prodhuar 10000 (N2) Viti 2009 prodhuar 9 000 (N4)Nga seria e dhënë e dukurisë së vrojtuar, në vijim llogaritetvariacioni si koeficient: Vk1 =N2/N1 =10 000/8000 = 1.25 (rritje)Vk2 =N3/N2 = 10000/10000=1,00 (stagnim)Vk3 =N4/N3 = 9000/1000 =0,9 (zbritje)Nga të dhënat(nivelet) e krahasuara, duke i vën në raport N2 me N1 fitohet variacioni si koeficient më i lartë se një (Vkl >1), çka do të thotë se dukuria e vrojtuar, përkatësisht prodhimi i i këpucëve vitin 2007, në raport me vitin 2006, ishte më i lartë për 0,25 të vlerës së koeficientit, ose shprehur në përqindje, ishte 25% më i lartë/D.m.th në këtë rast dukuria tregon tendencë rritje edhe përmes shprehjes së variacionit të koeficientit,sepse Vk1 >1.Në rastin tjetër Vk2 >1,0, cka do të thotë se dukuria stagnon, ndërsa Vk3 <1, ku dukuria rezulton fakti se dukuria në krahasim me periudhën paraprake është në rënie e sipër.


FAZAT E STUDIMIT STATISTIKOR -SERITË STATITISTIKOREFrekuenca absolute, relative dhe komulative

Seritё statistikore formohen prej dy madhёsive: varianteve dhe modaliteteve tё njё tipari.Seritё formohen varёsiht nga qёllimi i hulumtimit dhe natyra e njёsisё sё vrojtuar nё bazё tё rednitjes sё tё dhёnave nё mёnyrё vertikale dhe horizontale.

Të dhënat (modalitetet) e tiparit (x) Frekuencat /denduritë (f)X1 f 1X2 f 2X3 f 3X4 f 4Xn f n∑ ∑F

Kolona e parë , te seria e variacionit , paraqet të dhënat , përkatësisht variantet e tiparit, ndërsa shtylla e dytë paraqet dendurinë, shpërndarjen , frekuencën.Frekuenca paraqesin numrin përsëritës të modalitetit të tiparit në serinë e dhënë statistikore.

Fazat e studimit statistikor

Shembull. Popullacioni e përbën bashkësia e 40 personave të cilët në një periudhë të caktuar kanë blerë një shitore.Karakteristikë elementare e popullatës është masa , numri i këpucëve të blera. Frekuenca absolute gjendet duke numëruar se sa blerës ka me numër të caktuar këpucësh.Të dhënat e blerësve (numrat e këpucëve të shitura):

Koment : 1 blerës ka blerë këpucë me nr.36

Faza1

36 37 38 39 40

38 39 38 40 41

40 41 42 40 42

40 40 41 40 42

41 42 43 41 42

41 43 44 41 43

41 41 41 44 42

44 41 42 41 41

Nr. I X Blerësit fa36 1

37 1

38 3

39 2

40 7

41 13

42 7

43 3

44 3

∑ 40

1 2 3 7 13

7321

363738394041424344Nr. i kёpucёve

poligon

Mënyra grafike f(a) Blerёsit


FREKUENCA RELATIVE fr1 = fa1/∑fa

Shembull : Popullacioni e përbën bashkësia e 40 personave të cilët në një periudhë të caktuar kanë blerë një shitore këpucësh.karakteristikë elemenare t[ popullacionit ështa masa 0 numri i këpucëve të blera. Të gjendet frekuenca relative dhe procentuale (përqindja).

Fr1 = 1/40 = 0,025 ku % llogaritet0,025*100 = 2,5 %

FREKUENCA KOMULATIVEShembull : Popullacioni e përbën 200 nxënës të një shkolle të mesme gjatë vitit shkollor 2008/2009.Karakteristikë është pesha e nxënësve të dhënë në interval prej 3 kg.Të gjendet frekuenca përmbledhëse, frekuenca relative nga ajo komulative , mesi i intervalit si dhe të paraqiten grafikisht të dhënat.

Nr. IX

Blerësit fa

fr %

36 1 0,025 2,5 %37 1 0,025 2,5 %38 3 0,075 7,5%39 2 0,05 5%40 7 0,175 17,5%41 13 0,325 32,5%42 7 0,175 17,5%43 3 0,075 7,5%44 3 0,075 7,5%

∑ 40 100%

40 43 4649 52 55 58 61Pesha

1 2 5 7 40 58 87

7321. .. .. .

. .. .

. .. .

Mёnyra e poligonit(nё mesin e brinjёve tё drejtkёndёshit)

Mёnyra e histogramit(drejtkёndёshi)

Nr. i nxёnёsve


Pesha X Nr. i nxënësve fa

fk fr Mesi i intervalit

Gjer 40 0 0 0:200=0 0

40-43 2 2 2:200=0,01 41.5

43-46 7 9 9:200=0,045 44.5

46-49 40 49 49:200=0,245 47.5

49-52 87 136 136:200=0,680 50.5

52-55 58 194 194:200=0,970 53.51

55-58 5 199 199:200=0,995 56.50

58-61 1 200 200:200=1 59.5

∑ 200

Që ta gjejmë frekuencën komulative duhet që nr. e parë të fab ta përshkruajmë.psh 0 -, pastaj e mbledhim numrin e parë të fk dmth 0 me numrin e dytëtë fr.absolute psh.2 atëherë 0+2=2 , 2+7=9.............kur arrijm në fund duhet që nr. i fundit të jetë në përputhje me shumën e frekuencës absolute dmth 200=200.

Mesi i intervalit llogaritet si mesatare e thjeshtё nё mes tё dy niveleve tё njё intervali (psh. 40+43/2=41.5).Mënyra grafike :

Paraqitja grafike e frekuencave komulative

29 49 136 194 199 200

7321

4043464952555861Pesha

Lakorja Komulative

Nr.f(x)

Mesi i intervalit41,5 44,5 47,5 50,5 53,5 56,5 59,.5


Dijagramet sipërfaqësore (histogramet) -paraqitet madhësia,struktura apo vëllimi i dukurive të studiuara statistikore.Në boshtin e abshisës vendosen periudhat kohore ndërsa në boshtin e ordinatës vendoset vëllimi apo madhësia e dukurisë. Distribucioni komulativ i frekuencave(ogiva) shfrytёzohet pёr tё pёrcaktuar se sa ose çfarё pjese e tё dhёnave sjell nёn apo mbi vlerёn e caktuar.

Poligoni i frekuencave konstruktohet nga vija qё paraqet lidhjen e pikave tё formuara nё mes tё frekuencave dhe klasёve.

Prezentimi grafik i distribucionit tё frekuencave

Janё 3 forma pёr paraqitjen grafike tё distribucionit tё frekuencave: HISTOGRAMI POLIGONI I FREKUENCAVE DISTRIBUCIONI KOMULATIV I FREKUENCAVE

Histogrami – paraqet grafikun nё tё cilёn klasёt shёnohen nё abshisё(boshtin horizontal) , kurse frekuencat e klasave shёnohen nё boshtin ordinatё (boshtin vertikal) tё sistemit koordinativ.

PASQYRAT STATISTIKOREDiagramet sipërfaqësore(histogramet)-

- Diagramet sipërfaqësore të katrorit- Diagramet sipërfaqësore të rrethit- Diagramet strukturale të sipërfaqes së rrethit


Shembull: Gjat periudhës 3 vjecare në një bashkësi komunale të Maqedonisë kan bërë kontrollime sistematike sipas viteve dhe familjeve si në vijim:

- në vitin 2006 janë kontrolluar 450 familje- në vitin 2007 janë kontrolluar 1150 familje- në vitin 2006 janë kontrolluar 1450 familje

Numri i familjeve për çdo vit paraqet sipërfaqen e katrorit , ndërsa ndërtimi i katrorit varet prej bazës (brinjës) llogaritëse të tij e cila është e barabartë me rrënjën katrore të sipërfaqes.

Formula e sipërfaqes së katrorit është S=a2 , atëherë brinja është e barabartë me √S përkatësisht a=√a2 .Nga formula dhe të dhënat e dukurisë së krahasuar nëpër periudha kohore, rezultojnë llogaritjet në vijim:

Viti 2006 S=450 a=√S = √450 = 21,2 cm (shkalla e zvoglimit 21,2 : 10 = 2,12 cm)Viti 2007 S=1150 a=√S = √1150 = 33,9 cm (shkalla e zvoglimit 33,9 : 10 = 3,39 cm)Viti 2008 S=1450 a=√S = √1450 = 38,1 cm (shkalla e zvoglimit 38,1 : 10 = 3,81 cmMe rastin e ndërtimit të grafikëve duhet përdorur edhe shkallën e zvogëlimit të të dhënave të krahasuara.

Në rastin konkret, brinjët e katrorëve do të ndërtohen me shkallën 1:10 cm, atëherë në bazë të elementeve të llogaritura,paraqitja grafike përmes katrorëve dhe krahasimi i shtimit të vëllimit sipas periudhave kohore jepet si në vijim:

Viti 2006 Viti 2007 Viti 2008

a = 21,2 (2,12)

a = 33,9 (3,39)a = 38,1 (3,81)

Sic shihet nga katrorët paraqitja grafike përmes këtyre diagrameve, mundëson zbulimin e dukurisë përmes krahasimit të shtimit të vëllimit të saj nëpër periudha kohore.

Diagramet sipërfaqësore të rrethit

S = 450

S = 1150 S = 1450

r=√(π=3,14)Sπ


Përdoren për paraqitjen grafikë të dy a më tepër dukurive masive.Rrethi mund të ndërtohet nëse rrespektohen rregullat e gjeometrisë(π=3,14).E rëndësishme e këtij diagrami është që cdo paraqitje grafike me anë të rrethit duhet të llogaritet rrezja e rrethit (r).Në bazë të formulës gjeometrike të rrethit, sipërfaqja e rrethit zgjidhet përmes formulës: S=r2

ndërsa rrezja e rrethit

Viti 2006 S=450 S=r2x π ; 450=r2 x π ; r = √ ------ ; r =11,5

Viti 2007 S=1150 S=r2x π ; 1150=r2 x π ; r = √ ----- ; r =19,1

Viti 2008 S=1450 S=r2x π ; 1450=r2 x π ; r = √ ------ ; r =21,5

2006 2007 2008

Në bazë të llogaritjeve rezultojnë vlerat e rrezeve për 3 rrathë:11,5 : 10 = 1,1519,1 : 10 = 1,9121,5 : 10 = 2,15

Pos si tërësi krahasuese grafet e formës së rrethit mund të paraqesin edhe strukturën e dy a më shumë dukurive statistikore .Pra paraqitjet e elementeve përbërëse të dukurisë masive në sipërfaqen e tërësishme të rrethit quhen DIAGRAME STRUKTURALE TË SIPËRFAQES SË RRETHIT

Si bazë për llogaritjen e strukturës së elementeve të një dukurie masive statistikore shërben vëllimi i saj i barazuar me 100% e sipërfaqes së rrethit.Shembull: Struktura e mjeteve kryesore të disa ndërmarjeve ekonomike në Republikën e Maqedonisë, sipas periudhave kohore të viteve: 2006, 2007, 2008 dhe 2009.

ElementetMjetet kryesore në mijë euro € Struktura në %

2006 2007 2008 2009 2006 2007 2008 2009Mjetet kryesore Gjithsejt 100.000 200.000 300.000 400.000 100 100 100 100Objektet ndërtimi 60.000 100.000 150.000 280.000 60 % 50 % 50 % 70 %Pajisje 30.000 50.000 90.000 80.000 30 % 25 % 30 % 20 %Të tjera 10.000 50.000 60.000 40.000 10 % 25% 20 % 10 %

Të gjindet shuma e përgjithshme e mjeteve kryesore dhe të paraqitet struktura e tyre në % për çdo vit. Të gjenden shkallët e sipërfaqes së rrethit duke shumëzuar numrin relativ të përqindjes, të secilit element të mjeteve kryesore me 3,6 %.

Nëse aplikohet metodologjia e llogaritjes, atëherë nga shembulli i analizauar do të fitohen këto rezultate:

4503,14

11503,14 14503,14

r= 11,5r= 19,1 r=21,5

Për vitin 2006360o : 100 = 3,660 x 3,6 = 216 o

30 x 3,6 = 108 o

Për vitin 2007360o : 100 = 3,650 x 3,6 = 180 o

25 x 3,6 = 90 o

Për vitin 2008360o : 100 = 3,650 x 3,6 = 180 o

30 x 3,6 = 108 o

20 x 3,6 = 72o

Për vitin 2009360o : 100 = 3,670 x 3,6 = 252 o

20 x 3,6 = 72 o

10 x 3,6 = 36o

2006

216o108 o

36o

2007

180o

90 o

90o

2008

180o

108 o

72o

2009

252o

72 o

36o


Llogaritja e rrethit në aspektin logjik:216-180=36 o

108-90=18 o

90-36=54 o

54-18=36 o

ANALIZA STATISTIKORE

Kjo faze peson pas hulumtumeve te bera reth vrojtimit, permbledhjes, grupimit dhe paraqitjes grafike te te dhenave te sistemuara.Mbështetet në zbatimin e metodava shkencore.Analiza rëndësi të veçantë ka, sidomos në krahasimin e të dhënave dhe rezultateve kërkimore të dy e më tepër dukurive, në kohë dhe hapsirë.

• Analiza statistikore varesisht nga karkateristikat e dukurive masive ne thelb dallohen si:- Analiza statike (gjendja se si eshte dukuria)- Analiza dinamike (zhvillimin e dukurise)- Analiza reprezentative (mostra, anketa)- Analiza regresive (raportet ne mes dukurive te ndryshme)

Rëndësia e madhësive absolute dhe relative o Madhesit absolutejane tregues qe shprehin sasine e nje dukurie te caktuar te cilet

paraqesin baze per cdo hulumtim statistikor.Madhesit absolute jane te dhena te fituara nga fazat paraprake te vrojtimit.

o Ato jane konkrete, ne forme te numrave dhe tregojne madhesine e tiparit te dukurise sestudiuar

o Madhesit absolute paraqiten si:o Madhesi individuale (madhesia e dukurise ne kohe te caktuar) o Madhesi te pergjithshmeo Madhesit relativeshprehin raportin ne mes te madhesise se nje treguesi ndaj

madhesise se treguesit tjeterMADHËSITË MESATARE STATISTIKORE

Për vitin 2006360o : 100 = 3,660 x 3,6 = 216 o

30 x 3,6 = 108 o

Për vitin 2007360o : 100 = 3,650 x 3,6 = 180 o

25 x 3,6 = 90 o

Për vitin 2008360o : 100 = 3,650 x 3,6 = 180 o

30 x 3,6 = 108 o

20 x 3,6 = 72o

Për vitin 2009360o : 100 = 3,670 x 3,6 = 252 o

20 x 3,6 = 72 o

10 x 3,6 = 36o

Mesataret Algjebrike(llogaritura)

Mesatarja Aritmetike

Mesatarja gjeometrike

Mesatarja harmonike

Mesatarja llogaritmike

Mesatarja kronologjike

Mesataret e pozicionit

Moda

Kuartilet

Mesorja


Mesataret algjebrike(llagaritura): janë ato të cilat llogariten me ndihmën e formulave tëcaktuara matematikore, dhe të cilat gjatë llogaritjes përfshijnë të gjitha të dhënat të një seriestatistikore.Quhen mesatare algjebrike sepse përllogaritjet e tyre bazohen në formulat algjebrike.Mesataret e pozicionitpërcaktohen varësisht nga pozita e tyre që kanë në serinë statistikore,respektivisht caktohen në mënyrë emperike prej vlerave konkrete të serisë statistikore.Mesataria aritmetike (hulumtimi i dukurive statistikore): perdorim me cilesor ka te serite homogjene(te ngjajshme) te njesive statistikore.

Mesatarja aritmetike e thjeshtë përfitohet në bazë të pjesëtimit të shumës së mbledhur të varianteve(të dhënave) individuale me numrin e tyre në tërësi.(numëruesi/emëruesi)

ose shkurtimisht

Kjo formulw e shprehur me numra tw njw serie duket kwshtu:

P.Sh.Nëse kemi dhjetë(10) konteste ekonomike të paraqitura në një gjykatë, të shprehura në mijëra euro : X : 15,26,42,48,54,57,62,63,70,83.

Pra vlera emesatare e kontesteve ekonomike të paraqitura ësht 52 mijë euro.Mesatarja e fituarplotëson kushtet më parë të plotësuara, sepse ësht caktuar në mënyrë objektive dhe gjendetnë mes të vlerës minimale (15) dhe vlerës maksimale(83) të serisë statistikore. 5

Mesatarja aritmetike e ponderuar - paraqet raportin e shumës së fituar si rezultat, nga shumëzimi i të dhënave me frekuencat e tyre, pjesëtuar me shumën e madhësive të frekuencave të varianteve të serisë.

P.Sh. Të dhënat e anketës së zbatuar mbi numrin mesatar të anëtarëve të familjeve në Kumanovë.(Sipas dendurive absolute)

Të dhënat numerike në tabelë prezantojnë 100 familje të anketuara në Kumanovë, përkrah numri i anëtarëve të familjes.

x= x1+x 2+ x3 …+xi+… xnn

x=∑i=1

n

xi

n

x= x1+x 2+ x3+x 4+ x5+x 66 x=

∑i=1

6

xi

n

x=∑ xi

n=

x 1+ x2+x 3+x 4+x5+ x6+x 7+x 8+x 9+x1010

x=15+26+42+47+54+57+62+63+70+8310

x=52010

x=52,0

x= x1 ∙ f 1+ x2 ∙ f 2+ x3 ∙ f 3+… x 4 ∙ fnf 1+ f 2+f 3+…fi+… fn

=∑i=1

n

xi ∙ fi

∑i=1

n

fi


MESATARJA HARMONIKEDefinohet si vlerë reciproke e mesatares aritmetike të vlerave reciproke të dukurive të caktuara.Mesatarja harmonike e thjeshtë – paraqet raportin në mes të varianteve dhe shumës së vlerave të tyre.E devijueshme – kur të dhënat nuk janë të grupuara përdoret mestarja e thjeshtë harmonike(4) sipas formulës:

ShembullKoha e harxhuar e 4 punëtorëve për prodhimin e secilit nga një njësi prodhimi është;

Nëse përdoret mesatarja e thjeshtë harmonike do të fitohet një mesatare e gabuar, sepse 79:4=19,75 minuta.Nga kjo mesatare do të rezultonin më tepër se 4 produkte:

0,68103 + 1,09722 + 1,10955 + 1,3908 = 4,2786

H= 1

∑i=1

4

n1xi

H= n

∑i=1❑

n1xi

H= n1

x1+

1x 2

+1

x3+…

1xi

+…1xn

I=19,7529,0

=0,68103 II=19,7518,0

=1,09722

III=19,7517,8

=1,10955 IV =19,7514,2

=1,3908

¿ 4129

+1

18+

117,8

+1

14,2

H= n

∑i=1❑

n1xi

¿ 40,0344+0,0555+0,0561+0,0704

H=0,2164(100+0,2164)=21,64

Nr. i anwtarwve tw familjes(x)

Numri i familjeve (f) Gjithsej (x+f)

9 2 188 3 247 8 566 24 1445 31 1554 18 723 9 272 4 81 1 1

Gjithsej 100 505

Puntoret Koha e harxhuar per njesi

I 29,0II 18,0III 17,8IV 14,2

Gjithsej 79.0


Mesatarja harmonike e ponderuar– në rastet kur të gjitha variantet e ndryshme të cilët nuk janë të një rëndësie të njejtë, atëherë sikurse llojet e tjera të mesatares përdoret mesatarja e ponderuar e cila llogaritet nvpërmjet formulës:

Të supozojmë: Nr. i banorëve dhe numri i banorëve në 1 km2 në katër vende është:

MESATARJA GJEOMETRIKEPërdoret për llogaritjen e ritmit të mesatares të zhvillimit të dukurisë së analizuar.Metoda e mesatares gjeometrike përdoret kur seritë e të dhënave posedojnë vecori të progresionit gjeometrik ose kur kemi tregues relativ.

përkatësisht formula e përgjithshme:

KOLOGVIUMI I PARË NGA LËNDAB A Z A T E S T A T I S T I K Ë S

GRUPI II

H= f 1+ f 2+ f 2+…+ fnf 1x1

+f 2x 2

+f 3x3

+…fnxn

=¿

H=∑ fi

∑ fixi

H= 5.250 .000+1.953 .000+1.245 .000+530.0005.250.000

94+

1.953 .00091

+1.245 .000

114+

530.00038

H= 8.978 .00055.851+21.461+10.921+13.947

H=9.978 .000102.180

=87,86

Gj=N√x 1+ x2+x3 … xn

Gj=N√∑

i=0

n

∙ x1P

Territori Numri i banorëve në 1 km2

(X)Numri i banorëve

(f)A 94 5.250,000B 91 1.953,000C 114 1.245,000D 38 530,000

Gjithsej 8,978,000


1.Nw bazw tw tw dhwnave tw gjindet mesorja dhe moda?Mo=xo+d

fm2−fm 1(fm 2−fm 1 )+( fm 2−fm 3)

2.Tw gjindet varijanca, devijimi standard, disperzioni dhe koeficienti i variancws?

X f X*f x-x (x-x)2 F(x-x)2

40 4 160 40-32.3 = 7.7 7.72 = 59.29 4*59.29 = 237.1636 24 864 36-32.3 = 3.7 3.72 = 13.69 24*13.69 = 328.5432 23 736 32-32.3 = -0.3 -0.32 = 0.09 23*0.09 = 2.0718 8 144 18-32.3 = -14.3 -14.32 = -204.49 8*204.49 =

1635.92126 59 1904

3.Viti Produkti

shoqwrorwE ardhura kombwtar

e

Amortizimi

2001 650 450 802002 720 520 1202003 450 350 60

Mo=26+422−18

(22−18)+(22−14 )

Mo=26+44

4+8Mo=26+4∗0.33

Mo=26+1.32 Mo=27.3215+18=3333+22=5555+14=6969+12=8181+20=101

Me=x 1+( x2−x1w 2−w 1

)∗¿Σfi-w1)

Me=26+( 30−2655−33

)∗(50.5−33)

Me=26+( 422

)∗17.5

Me=26+3.15

Me=26++0.18∗17.5

Me=29.15

x= Σf∗xf

x=190459

=32.3

σ 2=Σf (x−x )2

Σfσ 2=2203.71

59σ 2=37.3

σ=√σ2 σ=√37.3 σ=6.11

δ=√2∗σ δ=1.41∗6.11 δ=8.61

Kv=σx

Kv=6.1132.3

Kv=0.169

Mosha Nr i punwtorwve

18-22 15 1522-26 18 3326-30 22 5530-34 14 6934-38 12 8138-42 20 101

Gjithsejt

101

850

800

750

700

650

600

550

500

450

400

350

300

250

200

150

100

50

2001 2002 2003 2004

8060

120140

520

720

Produkti shoqërorë

E ardhura kombëtare


2004 750 850 140

Fig.1 Paraqitja grafike e të dhënave

I N D E K S A T

Amortizimi


Shembull. Investimet në fondet themelore të sektorit privat të zejtarisë në RM në periudhën 2003-2007 ka lëvizur në këtë drejtim

Viti Investimet Ib -In. Bazë Iv- In.vargor2003 218067 100 /2004 334678 153.47 153.472005 452024 207.28 135.062006 494378 226.70 109.362007 547248 250.95 110.69

Llogaritni Indeksat bazik nëse baza është viti 2003 dhe pastaj llogaritni indeksat zinxhir(vargor).

INDEKSAT

INDIVIDUAL

Indeksi BAZË Indeksi VARGORË

AGREGAT (GRUPOR)

Indeksi i SASISË

Indeksi i ÇMIMIT

Indeksi i VLERËS

Ib= ¿No

∙100Iv= Σ q 1 ∙ p1

Σ q 0 ∙ p0∙100

Indeksi bazikIndeksi vargor(zinxhir)

Ib= ¿No

∙100

Ib=218067218067

∙ 100=100

Ib=334678218067

∙ 100=153.47

Ib=452024218067

∙100=207.28

Ib=494378218067

∙ 100=226.70

Ib=547248218067

∙ 100=250.95

Iv= ¿N 1−1

∙ 100

Iv=334678218067

∙100=153.47

Iv= 452024334678

∙ 100=135.06

Iv= 494378452024

∙ 100=109.36

Iv=547248494378

∙ 100=110.69


Shembull.Të dhënat mbi donacionet të SHBA-ve në Kosovë gjat periudhës 1999 – 2005 janë dhënë në tabelën që vijon, të llogariten indeksat bazik ku për vit bazë merret

a) Viti 1999b) Viti 2003c) Viti 2005

Si dhe të gjendet indeksi zinxhir.

Viti Shuma Ib -1999 Ib -2003 Ib -2005 Iv1999 120.125 100 306.36 546.02 /2000 75.010 62.44 191.30 340.95 62.442001 95.000 79.08 242.28 431.81 126.642002 21.000 17.48 53.55 95.45 22.102003 39.210 32.64 100 178.22 186.712004 25.000 20.81 63.75 113.63 63.752005 22.000 18.31 56.10 100 88

a) Viti 1999Ib= ¿

No∙100

Ib=120125120125

∙100=100

Ib= 75010120125

∙100=62.44

Ib= 95000120125

∙100=79.08

Ib= 21000120125

∙100=17.48

Ib= 39210120125

∙100=32.64

Ib= 25000120125

∙100=20.81

Ib= 22000120125

∙100=18.31

b) Viti 2003Ib= ¿

No∙100

Ib=12012539210

∙100=306.36

Ib=7501039210

∙ 100=191.30

Ib=9500039210

∙ 100=242.28

Ib=2100039210

∙ 100=53.55

Ib=3921039210

∙ 100=100

Ib=2500039210

∙ 100=63.75

Ib=2200039210

∙ 100=56.10

c) Viti 2005Ib= ¿

No∙100

Ib=12012522000

∙100=546.02

Ib=7501022000

∙ 100=340.95

Ib=9500022000

∙ 100=431.81

Ib=2100022000

∙ 100=95.45

Ib=3921022000

∙ 100=178.22

Ib=2500022000

∙ 100=113.63

Ib=2200022000

∙ 100=100

Indeksi zinxhir (vargor)

Iv= ¿N 1−1

∙ 100 Iv=2100095000

∙100=22.10 Iv=2200025000

∙ 100=88

Iv= 75010120125

∙100=62.44 Iv=3921021000

∙ 100=186.71

Iv=9500075010

∙100=126.64 Iv=2500039210

∙100=63.75


Shembull.Të llogaritet indeksi individual dhe grupor të vëllimit fizik ku si bazë të merret viti 2005

Viti Produkti A

Produkti B

Produkti C

Produkti D

2005 420 220 360 5402006 340 440 380 4802007 540 380 420 6202008 620 520 280 38

ÇmimetProdukti

AProdukti

BProdukti

CProdukti

D220 180 160 240180 140 180 220320 220 240 180240 240 140 140

Viti Produkti A

Produkti B

Produkti C

Produkti D

2005 100 100 100 1002006 80,95 200 105,5 88,882007 128,5 172,7 116,6 114,82008 147,6 236,3 77,77 70,37

ÇMIMET

A + B + C + D = Σ q 1∙ p92400 + 33000 + 37800 + 129600 = 31260074800 + 66000 +60800 + 115200 = 316800118000 + 57000 + 67200 + 148800 = 391800

136400 + 78000 + 48000 + 91200 = 345600

I= Σ q1∙ p0Σ q 0∙ p0

∙100

Ib= ¿No

∙100

Produkti A

Ib=340420

∙ 100=80.95

Ib=540420

∙ 100=128.5

Ib=620420

∙ 100=147.6

Produkti B

Ib=440220

∙ 100=200

Ib=380220

∙ 100=172.7

Ib=520220

∙ 100=236.3

Produkti C

Ib=380360

∙ 100=150.5

Ib=420360

∙ 100=116.6

Ib=280360

∙ 100=77.77

Produkti D

Ib=480540

∙ 100=88.88

Ib=620540

∙ 100=1114.8

Ib=380540

∙ 100=70.37

Produkti A

2005420∙220 = 924002006 340∙220 = 748002007 540∙220 =1180002008 620∙220 = 136400

Produkti B

2005 220∙ 150 = 330002006 440∙150 = 660002007 380∙ 150 =570002008 520∙ 150 = 78000

Produkti C

2005 360∙160 = 576002006 380∙ 160 = 608002007 420∙ 160 =672002008 280∙ 160 = 48000

Produkti D

2005 540∙240 = 1296002006 480∙240 = 1152002007 620∙240 = 1488002008 380∙240 = 91200

VITI 2007

I=391800312600

∙ 100=125.3

VITI 2008

I=345600312600

∙ 100=110.5

Produkti A

Produkti B

Produkti C

Produkti D

Σ q 1∙ p

92400 33000 57600 129600 31260074800 66000 60800 115200 316800

118000 57000 67200 148800 391800136400 78000 48000 91200 345600


Shembull. Të bëhet llogaritja e vlerave të produkteve të dhëna në tabelë, të llogariten indekset individuale të vlerës sipas produkteve dhe të llogariten indekset grupor për katër produktet.

ProduktetProduktet e realizuara Çmimet në kg

2005 2006 2007 2008 2005 2006 2007 2008q0 q1 q2 q3 p0 p1 p2 p3

A 20 18 19 22 20 16 24 22

B 14 16 13 19 35 18 22 16

C 18 13 18 14 38 19 18 24

D 16 12 22 16 42 22 14 28

Produktet 2005 q0∙ p0

2006 q1 ∙ p1

2007 q2 ∙ p2

2008 q3∙ p3

A 400 288 456 489

B 490 288 286 304

C 684 247 324 336

D 672 264 308 448Σ gjithsej 2246 1087 1374 1572

q0∙ p0

A q0∙ p0 = 20 ∙ 20=400

B q0∙ p0 = 14 ∙ 35=490

C q0∙ p0 = 18 ∙ 38=684

D q0∙ p0 = 16 ∙ 42=672

q2∙ p2

A q2∙ p2 = 19 ∙ 24=456

B q2∙ p2 = 13 ∙ 22=286

C q2∙ p2 = 18 ∙ 18=324

D q2∙ p2 = 16 ∙ 28=448

q1∙ p1

A q1∙ p1 = 18 ∙ 16=288

B q1∙ p1 = 16 ∙ 18=288

C q1∙ p1 = 13 ∙ 19=247

D q1∙ p1 = 12 ∙ 22=264

q3∙ p3

A q3∙ p3 = 22 ∙ 22=484

B q3∙ p3 = 19 ∙ 16=304

C q3 ∙ p3 = 14 ∙ 24=364

D q3∙ p3 = 16 ∙ 28=448Iv= q1∙ p 1q 0∙ p 0

∙ 100

Produkti A

I=288400

∙ 100=72%

I=456400

∙100=114 %

I=484400

∙100=121 %

Produkti B

I=288490

∙ 100=58.77 %

I=286490

∙ 100=58.36 %

I=304490

∙ 100=62.04 %

Produkti C

I=247684

∙ 100=36.11%

I=324684

∙ 100=47.36 %

I=336684

∙ 100=49.12 %

Produkti D

I=964672

∙100=39.28 %

I=308672

∙ 100=45.83 %

I=448672

∙ 100=66.66 %

I= Σ q 1∙ p 1Σ q 0∙ p 0

∙100

Ib=10872246

∙ 100=48.39 % Ib=15722246

∙ 100=69.99 %Ib=13742246

∙ 100=61.12%

2001 2002 2003 2004 2005

35

30

25

20

15

10

5

dukuria

trendi

Fig.2 Paraqitja grafike e trendit linear


TRENDI LINEARShembull.1

Viti y1 x1 x ∙ y x1 2 yc2001 12 0 0 0 8.82002 10 1 10 1 13.4

2003 18 2 36 4 18.82004 20 3 60 9 22.62005 30 4 120 16 27.2

Σ gjithsej 90 10 226 30

n - numri i viteve

Shembull.2

Viti y1 x1 x ∙ y x1 2 yc2001 8 0 0 0 8.4

2002 12 1 12 1 11.4

2003 16 2 32 4 14.4

2004 14 3 48 9 17.4

2005 22 4 88 16 20.4

Σ gjithsej 72 10 174 90

Σy = na + bΣxΣx ∙y = aΣx + bΣx2

90 = 5a + 10b226 = 10a + 30b / : - 2

−113=−5 a – 15b90=5a – 10 b-23 = 0 - 5b

b = 235

b = 4.6

90 = 5a + 10b90 = 5a +¿10 ∙4.6

90 = 5a + 4.6

a = −90+4.6

5 ¿ ∙(-1)

a = 90−4.6

5

a = 445

a = 8.8

yc/2001 = a + bx

yc/2002 = 8.8 +¿ 4.6 ∙ 0 = 8.8

yc/2003 = 8.8 +¿4.6 ∙1 = 13.4

yc/2004 = 8.8 +¿ 4.6 ∙2 = 18.8

yc/2005 = 8.8 +¿ 4.6 ∙3 = 22.6

yc/2006 = 8.8 +¿ 4.6 ∙4 = 27.2

Σy = na + bΣx

Σx ∙y = aΣx + bΣx2

72 = 5a + 10b174 = 10a + 30b / : - 2

−87=−5 a –15 b72=5 a+10 b

-15 = 0 - 5b5b = 15

b = 155

b =5

25

20

15

10

5Fig.3 Paraqitja grafike e trendit linear

2001 2002 2003 2004 2005

dukuria

trendi


ANALIZA DINAMIKE

Viti seria e të dhënave 3 të dhëna 5 të dhëna

1991 55 - -

1992 58 56.3 -

1993 56 58.3 58.6

1994 61 60 59.6

1995 63 61 -

1996 60 - -

72 = 5a + 10b72 = 5a +¿10 ∙3

72 = 5a + 30

-a = −72+30

5 ¿ ∙(-1)

a = 72−30

5

a = 425

a = 8.4

yc/2001 = a + bx

yc/2002 = 8.4 +¿ 3 ∙ 0 = 8.4

yc/2003 = 8.4 +¿3 ∙1 = 11.4

yc/2004 = 8.4 +¿ 3 ∙2 = 14.4

yc/2005 = 8.4 +¿ 3 ∙3 = 17.4

yc/2006 = 8.4 +¿ 3 ∙4 = 20.4

m1 = x1+x2+x 3+x 4+x 5

3

m1 = x1+x2+x 3+x 4+x 5

5

m1 = 55+58+56

3=169

3=56.3

m1 = 58+56+61

3=175

3=58.3

m1 = 56+61+63

3=180

3=60

m1 = 61+63+60

3=184

3=61

m1 = x1+x2+x 3+x 4+x 5

5

m1 = 55+58+56+61+63

5=293

5=58.6

m1 = 58+56+61+63+60

5=298

5=59.6

Fig.4 Paraqitja grafike

1991 1992 1993 1994 1995 1996

65

60

55

50

te dhenatme 3 te dhename 5 te dhena


x12=Σ x12n

; x I=108+102+1203

=3303

=110.0

x p=Σ x1n

;x I=1499.712

=124.97

TRENDI I PARABOLLËS

Muajt Seritë sipas viteve

GjithsejMesatarja mujore(xi)

Indekset stinore2000 2001 2002

1 2 3 4 5 6 7I 108 102 120 330 110.0 88.0II 102 100 115 317 105.7 84.6III 113 109 135 357 119.0 95.2IV 124 119 160 403 134.3 107.5V 155 135 175 465 155.0 124.0VI 164 138 171 473 157.7 126.2VII 154 140 162 456 152.0 121.6VIII 141 132 134 407 135.7 108.6IX 118 140 112 344 114.7 91.8X 112 107 110 329 109.7 87.8XI 90 100 106 296 98.7 79.0XII 95 105 122 322 107.2 85.8

Σ gjithsej 1476 1401 1622 4499:36 = 124.98

1499.7:12 = 124.98 -

25

20

15

10

5


Shembull.1

VitiTë

dhënat

y1

Shenjat e periudhës

x1

x1 2 x ∙ y X3 X2 ∙y X4 yc

2001 9 -2 4 -18 -8 36 16 8.6

2002 14 -1 1 -14 -1 14 1 15.9

2003 22 0 0 0 0 0 0 18.8

2004 15 1 1 15 1 15 1 17.3

2005 12 2 4 24 8 48 16 11.4

Σ gjithsej 72 0 10 7 0 113 34 -

Σy = na + bΣx+cΣx2

Σx∙y = aΣx +bΣx2+cΣx3

Σx2 ∙y = aΣx2 + bΣx3+cΣx4

72 = 5a + 0b+10c7 = 0a +10b+0c113 = 10a + 0b+34c /:-2

72 = 5a + 0b +10c-56.5 = - 5a - 0b -17c

15.5 = -7c

c = 15.5−7

c = - 2.2

72 = 5a + 0b+10c

72 = 5a + 0b +10 ∙ (-2.2)

-a = 72−22

5

-a = -18.8 /∙(-1)

a = 18.8

7 = 0a +10b+0c

7 = 0∙18.8 +10b+0∙ (-2.2)

7 = 0 +10b+0

- b = −710

/∙(-1)

b = 0.7

yc= a + bx-cx2

yc/2001 = 18.8+0.7 ∙(-2) −¿ (-2.2) ∙ 4

yc/2001 = 18.8 - 1.4 - (-8.8)

yc/2001 = 18.8 - 8.8 - 1.4

yc/2001 = 8.6

yc/2003 = 18.8+0.7 ∙0 −¿ (-2.2) ∙ 0

yc/2003 = 18.8

yc/2002 = 18.8+0.7 ∙(-1) −¿ (-2.2) ∙ 1

yc/2002 = 18.8 – 0.7 – 2.2

yc/2002 = 15.9

yc/2004 = 18.8+0.7 ∙0 −¿ (-2.2) ∙ 0

yc/2004 = 18.8 – 0.7 – 2.2

yc/2004 = 17.3

yc/2005 = 18.8+0.7 ∙2 −¿ (-2.2) ∙ 4

yc/2005 = 18.8 – 1.4– 8.8

yc/2005 = 11.4


Shembull.Në bazë të të dhënave të gjindet mesatarja aritmetike, moda e serisë, të bëhet

llogaritja e sakt e asimetrisë(momenti i tretë), devijimi standard dhe të bëhet paraqitja grafike, grupi prej 40 studentëve ka arritur këtë sukses.

Notat

(x)

Numri i studentëve

(y)fi ∙ xi

x-x (x-x)2 (x-x)3 fi ∙ (x-x)2 fi ∙ (x-x)2

5 5 (fm1) 25 -2.35 5.52 -12.97 27.6 -64.85

6 12 72 -1.35 1.82 -2.45 21.84 -29.4

7 6 (fm2) 42 -0.35 0.12 -0.042 0.72 -0.252

8 4 32 0.65 0.42 0.273 1.68 28.39

9 7 63 1.65 2.72 4.488 19.04 31.41

10 6 60 2.65 7.02 18.603 42.12 111.6

Σ gjithsej 40 294 0.9 17.62 7.092 113 76.89

x ∙ y = fi ∙ xi

5 ∙ 5 = 256∙ 12 = 727 ∙ 6 = 428 ∙ 4 = 329 ∙ 7 = 6310 ∙ 6 = 60

x= Σ f i ∙ x iΣ f i

=29440

=x=7.35 Mesatarja aritmetike

MODA

Mo¿ x+dfm o−fm 1

( fm o−fm 1 )+( fm o−fm 2 ) = 6+012−5

(12−5 )+(12−6 ) Mo¿6

77+6

=67

13 = 4213 Mo¿3.23

(x – x)2

(-2.35) ∙ (-2.35) = 5.52 (-1.35) ∙ (-1.35) = 1.82 (-0.35) ∙ (-0.35) = 0.12 0.65 ∙ 0.65 = 0.42 1.65 ∙ 1.65 = 2.72

(x – x)3

5.52 ∙ (-2.35) = -12.971.82 ∙ (-1.35) = -2.450.12 ∙ (-0.35) = -0.0420.42 ∙ 0.65 = 0.273 2.72 ∙ 1.65 = 4.488 7.02 2.65 = 18.603

x - x5 - 7.35 = -2.35 6 - 7.35 = -1.35 7 - 7.35 = -0.35 8 - 7.35 = 0.65 9 - 7.35 = 1.65 10 - 7.35 = 2.65

15

10

5

Nr i studenteve


a3¿ B1= m3

σ 3 = Σ f 1 ( x−x )3

Σ f 1

σ2∙ σ

a3¿1.92

2.825∙ 1.68= 1.92

4.742

a3= 0.40

(x – x)2

(-2.35) ∙ (-2.35) = 5.52 (-1.35) ∙ (-1.35) = 1.82 (-0.35) ∙ (-0.35) = 0.12 0.65 ∙ 0.65 = 0.42 1.65 ∙ 1.65 = 2.72

(x – x)3

5.52 ∙ (-2.35) = -12.971.82 ∙ (-1.35) = -2.450.12 ∙ (-0.35) = -0.0420.42 ∙ 0.65 = 0.273 2.72 ∙ 1.65 = 4.488 7.02 2.65 = 18.603

x - x5 - 7.35 = -2.35 6 - 7.35 = -1.35 7 - 7.35 = -0.35 8 - 7.35 = 0.65 9 - 7.35 = 1.65 10 - 7.35 = 2.65

VARIANCA

σ 2¿

Σ f i ( x−x )2

Σ f i = 11340

σ 2= 2.825

DEVIJIMI STANDARD

σ=√σ2=√2.825

σ = 1.68

m3¿

Σ f i ( x−x )3

Σ f i =76.89

40 =1.92

m3

= 1.92


PYETJE DHE DETYRA NGA PROVIMI


1.Tw gjindet varijanca, devijimi standard, disperzioni dhe koeficienti i variancws?

x f x ∙ f x - ẋ (x - ẋ) 2 f (x - ẋ) 2

32 12 384 32- 32.25 = -0.25

0.0625 0.75

25 11 275 25 - 32.25 = -7.25

52.5625 578.188

38 9 342 38 - 32.25 = 5.75

33.0625 297.563

36 8 288 36 - 32.25 = 3.75

14.0625 112.5

Σ 40 1289 2 99.75 989

2. Tw gjindet varijanca, devijimi standard, disperzioni dhe koeficienti i variancws?

x f x ∙ f x - ẋ (x - ẋ) 2 f (x - ẋ) 2

25 12 300 -4.4 19.36 232.3232 11 352 2.6 6.76 74.3629 9 261 -0.4 0.16 1.4433 8 264 3.6 12.96 103.68Σ 40 1177 1.4 39.24 411.8

3. Të bëhet llogaritja e vlerave të produkteve të dhëna në tabelë, të llogariten indekset individuale të vlerës sipas produkteve dhe të llogariten indekset grupor për katër produktet.

Produktet

Produktet e realizuara Çmimet në kg2008 2009 2008 2009

q0 q1 p0 p1

MESATARJA ARITMETIKE

ẋ= Σf∗xf

ẋ=98940

ẋ=32.25

VARIANCA

σ 2=Σfi(x−ẋ )2

Σf

σ 2=98940

σ 2=24.75

DEVIJIMI STANDARD

σ=√σ2

σ=√24.75

σ=4.97

DISPERZIONI

δ=√2 ∙ σ

δ=1.41 ∙ 4.97

δ=7.01

KOEFICIENTI I VARIACIONIT

Kv=σẋ

Kv= 4.9732.25

Kv=0.15

MESATARJA AJITMETIKE

ẋ= Σf∗xf

ẋ=117740

ẋ=29.4

VARIANCA

σ 2=Σfi(x−ẋ )2

Σf

σ 2=411.840

σ 2=10.29

DEVIJIMI STANDARD

σ=√σ2

σ=√10.29

σ=3.2

DISPERZIONI

δ=√2 ∙ σ

δ=1.41 ∙3.2

δ=4.5

KOEFICIENTI I VARIACIONIT

Kv=σẋ

Kv= 3.229.4

Kv=0.109


A 50 60 80 90

B 60 55 50 60

C 60 55 50 60

Produktet2008 p1

∙ q0

2009 q0 ∙

q1

2008 q1

∙ p0

2008 p0∙ q0

2009P1∙ q1

A 4500 3000 4800 4000 5400

B 3600 3300 2750 3000 3300

C 3600 3300 2750 3000 3300

Σ gjithsej 11700 9600 10300 10000 12000

4.Në bazë të të dhënave të gjindet mesorja dhe moda?

Mesi i intervalit

ẋ= 3000+5000

2 =

4000

ẋ= 5000+7000

2 =

6000

ẋ= 7000+9000

2 =

8000

ẋ= 9000+11000

2 = 10000

Ip= Σ p 1∙ q 0Σ q 0 ∙ p 0

∙100

Ip=1170010000

∙100

Ip=117 %

Indeksi i Laspajerit

I vleres= Σ q 1 ∙ p 1Σq 0 ∙ p 0

∙ 100

I vleres=1200010000

∙100

I vleres=120 %

I v ë llimit=Σ q 1 ∙ p0Σ q 0 ∙ p0

∙100

I v ë llimit=1030010000

∙100

I v ë llimit=103 %

MODA

Mo=xo+dfm 2−fm 1

( fm 2−fm 1 )+(fm 2−fm 3 )

Mo=5000+2000 ∙7−5

(7−5)+(7−3)

Mo=5000+2000 ∙26

Paga (xi)Nr i

punwtorwve (fi)

KumulativiMesi i

intervalit (ẋ)

ẋ ∙fi

Deri 3000 4 4 3000 120003000 – 5000 fm1 5 9 W1 4000 200005000 – 7000

X1 x2 fm2 7 16 w2 6000 42000

7000 – 9000 fm3 3 19 8000 240009000 - 11000 6 25 10000 60000Gjithsejt 25 158000

35

30

25

20

15

10

5

dukuria

trendi


5.Në bazë të të dhënave në vijim të llogaritet trendi linear dhe të bëhet paraqitja grafike ?

Viti

Të dhënat

(investimet)

yi


xi

x ∙ y xi 2yc

2004 35 0 0 0 34.8

2005 40 1 40 1 37.8

2006 38 2 76 4 40.8

2007 42 3 126 9 43.8

2008 49 4 196 16 46.8

Σ gjithsej 204 10 438 30

n - numri i viteve

MODA

Mo=xo+dfm 2−fm 1

( fm 2−fm 1 )+(fm 2−fm 3 )

Mo=5000+2000 ∙7−5

(7−5)+(7−3)

Mo=5000+2000 ∙26

Σy = na + bΣxΣx ∙y = aΣx + bΣx2

204 = 5a + 10b438 = 10a + 30b / : - 2

204=5 a+10 b−219=−5a –15 b

-15 = 0 - 5b

-b = 155

/ (-1)

b = 3

204 = 5a + 10b

204 = 5a +¿10 ∙3

204 = 5a + 30

a = 204−30

5

a = 174

5

a = 34.8

yc = a + bx

yc = 8.8 +¿ 3 ∙ 0 = 34.8

yc = 8.8 +¿3 ∙1 = 37.8

yc = 8.8 +¿ 3 ∙2 = 40.8

yc = 8.8 +¿ 3 ∙3 = 43.8

yc = 8.8 +¿ 3 ∙4 = 46.8


6.Në bazë të të dhënave në vijim të llogaritet trendi linear dhe të bëhet paraqitja grafike ?

VitiTë

dhënat

yi


xi

x ∙ y x 2 X3 X4 X2 ∙y yc

2004 8 -2 -16 4 -8 16 32 7.4

2005 12 -1 -12 1 -1 1 12 15.2

2006 22 0 0 0 0 0 0 18.6

2007 11 1 11 1 1 1 11 19.6

2008 7 2 14 4 8 16 28 18.2

Σ gjithsej 60 0 -3 10 0 34 83 78.6

Σy = na + bΣx+cΣx2

Σx∙y = aΣx +bΣx2+cΣx3

Σx2 ∙y = aΣx2 + bΣx3+cΣx4

60 = 5a + 0+10c-3 = 0 +10b+083= 10a + 0b +34c /:-2

60 = 5a + 0 +10c-41.5 = - 5a - 0 -17c

18.5 = -7c

c = −18.5−7

c = -2.6

60 = 5a + 0+10c

60 = 5a + 10 ∙ (-2.6)

60 = 5a - 26

-a = −60−26

5

-a = -17.2 /∙(-1)

a = 17.2

-3 = 0 +10b+0

-3 = 10b

b = −310

b = - 0.3

yc= a + bx-cx2

yc/2004 = 17.2+ (-2) ∙(-0.3) −¿ (-2.6)∙ 4

yc/2004 = 17.2+0.6-10.4

yc/2004 = 7.4

yc/2006 = 17.2+(-1) (-0.3) (-2.6) 1

yc/2005 = 17.2+0∙(-0.3) −¿ (-2.6) ∙ 0

yc/2005 = 17.2

yc/2007 = 17.2+1∙(-0.3) −¿ (-2.6) ∙ 1

yc/2007 = 17.2– 0.3 – 2.6

yc/2007 = 14.3

Fig.2 Paraqitja grafike e trendit te parabolles

2001 2002 2003 2004 2005

25

20

15

10

5

Te dhenat

Trendi i parabolles


ALL IN ONE VERSION

yc= a + bx-cx2

yc/2004 = 17.2+ (-2) ∙(-0.3) −¿ (-2.6)∙ 4

yc/2004 = 17.2+0.6-10.4

yc/2004 = 7.4

yc/2006 = 17.2+(-1) (-0.3) (-2.6) 1

yc/2005 = 17.2+0∙(-0.3) −¿ (-2.6) ∙ 0

yc/2005 = 17.2

yc/2007 = 17.2+1∙(-0.3) −¿ (-2.6) ∙ 1

yc/2007 = 17.2– 0.3 – 2.6

yc/2007 = 14.3


ENGLISH LANGUAGEFOR SPECIFIC PURPOSES

ENGLISH LANGUAGE 4

Professor

Mr. Mirvan Xhemaili

Written by:Ramadan AdemiAfrim BeqiriSevdail NuhijiGzim Ramadani


INTRODUCTION TO LAW – BASIC TERMSAUTHORITY - pushtetCOURT - gjyqTRIAL,LAWSUIT – proces gjyqёsorёGOVERN – udhёheqё, qeverisGOVERNMENT - qeveriJUDGE - gjykatёsLAW ENFORCEMENT AGENCY -Agjencion RULE OF LAW – sundimi i sё drejtёsLEGAL ACTION – veprim gjyqёsorё

CONTINENTAL(civil law) - source of law – legislation, statutory law, Constitution,Roman Law, Code of Justinian

LEGAL SYSTEM - sistem juridik

COMMON LAW – precedent - source of law –judicial practice, judge made law

ENGLISH SHQIPKINDS OF AUTHORITY – LLOJET E PUSHTETEVELegislation legjislacioniThe judiciary Pushteti gjyqёsorExecutive branch Pushteti egzekutivKINDS OF COURTS - LLOJET E GJYKATAVEDistrict court Gjykatё e rrethitCourt of first instance Gjykatё e shkallёs sё parёApellate court Gjykata apelitHigh/Supreme court Gjykata e lartё/supremeAdministrative court Gjykata AdministrativePlaintiff PaditёsAccuse AkuzonArrest warrant Fletё arrestEvidence ProvaDefendant I padituri, i akuzuari, i pandehuriGuilty Fajtor Witness DёshmitarёEye witness Dёshmitar okularLawyer Avokat Attorney AvokatAdvocate AvokatBarrister Avokat Ombudsman Avokati i popullitFelong KundёrvajtjeTo sentence Shqipton dёniminDeath penalty Dёnim me vdekje


TRANSPORT AND TRAVEL FOOD AND RESTAURANTSTransport dhe udhëtim Ushqimi dhe restorantetPUBLIC TRANSPORT - Transporti publik

BRANCHES OF GOVERNMENT

Pushtetet e qeverisjesLEGISLATIVE – Parliament EXECUTIVE – Government JUDICIAL – Courts

PARLIAMENT – In the United States of America is divided into SENATE and CONGRESS(The House of representatives)

- congressman- congresswoman

check balance mechanismimpeachmentGOVERNMENT–

The White House President Vice President

ENGLISH SHQIPMAIN MEALS - USHQIMET KRYESOREBreakfast Mëngjesi Lunch DrekaDinner DarkaSupper Në mes drekës dhe

darkësMEAT - MISH

Sausages Sallam, suxhuk etj.Duck Mish pateChicken Mish puleBeef Mish lopeSEAFOOD - USHQIM DETI

Prawns Karkalec detiSalmon Lloj peshku

FRUIT - PEMËTCherry Qershi Strawberries DredhzaApple Mollë Lemon LimonGrapefruit RrushPear DardhMelon PjepënWatermelon ShalqiAnanas AnanasApricot Kajsi Peach Pjeshkë Quince Ftua Plum kumbull

VEGETABLE - PERIMETLettuce LakërPotatoes PatateCarrots KarrotaOnions Qepë Garlic HudhërBeans PasulTomatoes DomatePepper Spec

Cheese Djath Cream Kos Yoghurt JogurtToast TostBread Bukëbiscuits Biskotacrisps Smoki,etj

ENGLISH SHQIPNuts Kikirika, arra etj.Table cloth Mbulesë tavolineOil VajVinegar UthullFresh I frekëtFrozen I ngrirëHomemade E shtëpisëLow fat Me pak yndyrëRow Lëndë e parëSpicy DjegësSweet E ëmbëltakeaway Ushqim i gatshëmBoiled rice Oriz i zierRoast chicken Pulë e pjekur

Baked potatoes Grilled sausagesFried eggsSteamed vegetablesKnife Fork Desserts Spoon Plate Glass Main coursesHapkinSalt and pepperStarters

ENGLISH SHQIPAIRPORT - AEROPORTI

land AteronCheck in deskLuggage Bagazh Boarding card/passBaggage reclaim Marrja e bagazhitTake off Nisja e aeroplanitGate Porta,hyrja kryesoreAisle Koridori në aeroportFlight attendant Stjuardese

TRAIN - TRENIRailway station Stacioni hekurudhorPlatform Vend për pritjen e trenitCarriage VagonTicket office Vend për blerjen e biletaveThe underground (subway)

Tren nëntokësorë

ROAD - RRUGACoach Autobus brenda qytetitLorry / Truck KamionVan Kombi Motorbike Motocikletë Helmet KaskëBike Bicikletë Car VeturëScooter Motocikletë e vogëlMotorway/highway AutostradaVehicle Automjet (vetur,autobus

etj)PUBLIC TRANSPORT – TRANSPORTI PUBLIKPetrol/gas station Stacion karburantiTraffic lights SemaforiSeat belt Rrip sigurimiRush hour Orë e pikut, trafik i

stërmbushur

Car crash Ndeshje trafikuParking fine Gjobë për parkimTraffic jam Bllokim trafikuWearing seat belt Vëndon rripin e sigurimitSpeeding ticket Dënim për vozitje të shpejtCome on foot Në këmbëSpeeding limit Shpejtësi e lejuarPedestrian area Vend për këmbësorëCycle lane Hapësirë për bicikletaRoad works Punë në rrugëTaxi rank Vendparkim taksiCar park Vendparkim veturashDriving licence LejeFlat tyre Pëlcet gomaOut of petrol Pa benzinë


CRIMINAL PROCEDUREProcedura penale

Criminal law Civil law felony/offence – kundërvajtje

CRIME REPORTED – paraqitja, njoftimi i krimit

Detain –arreston

Arrest – arreston

apprehend – privohet nga liria

POLICE INVESTIGATION – hulumtimi nga policia

INVESTIGATION OF SUSPECT – hulumtimi i të dyshuarit

APPREHENSION OF THE SUSPECT – privimi nga liria e të dyshuarit

CHARGE OF THE SUSPECT – i nxjerren akuzat të dyshuiarit

REMAND IN CUSTODY – mbetet në mbikqyrje

RELEASE ON BAIL – lirohet me garancion (burgim shtëpiak)

INTERROGATION ON WITNESSES – marrja në pyetje e dëshmitarëve

APEAREANCE IN COURT – paraqitja në gjykatë

DECISION OF JURY – vendimi i jurisë

11JUDGEMENT OF JUDGE – gjykimi i gjykatësit VERDICT – vendimi përfundimtar i

gjykatësit

12CONVICTION OF ACCUSED/SENTENCING – shqiptohet dënimi

13IS GUILTY – IS NOT GUILTY(INNOCENT) – është fajtor – nuk është fajtor (i pafajshëm)

14ACQUITTAL OF ACCUSED – shfajsimi (lirimi) i të akuzuarit

15APPEAL AGAINST JUDGEMENT – ankesë kundër aktgjykimit


SPORTS SHOPPING

ENGLISH SHQIPCaptain KapitenCoach TrenerFans TifozPlayers LojtarëRefere ReferSpectators Publiku(shikuesit)Team EkipStadium StadionSport hall Salla sportiveBeat Mund, fitoiWin FitoreLose HumbjeDraw BarazTennis TenisBasketball BasketbollFootball FutbollRugby RagbiCourt GjykatësPitch Fush sportiSwimming/diving pool PishinAthletic track Stazë atletikeFormula 1 circuit QarkullimGolf course Fushë golfiSki slope Stadë skijimiWarm up Përgaditje,ushtrimeTrain StërvitjeGet injured LëndohetGet fit Të jetë në formëScore ShënojPlay Lojë

Eg. Chicago Bulls lost 18:91MilanbeatChelsea

Spaindrawwith BrazilMilanwin the match 3:0

ENGLISH SHQIPDepartment store SupermarketSupermarket SupermarketStreet market Tregu i gjelbërtShoping center Qendër tregtareShoping mall as Qendër tregtareLibrary BibliotekëBookshop LibrariBaker’s Furrë bukeButcher’s MishtoreChemist’s pharmacy BarnatoreNewsagent’s Shitore për gazetaStationer’s Shitore për lapsa dhe fletoreTravel agency Agjenci turistikeShoe shop Shitore për këpucëBargain Me bo pazar, ujdiBasket Shportë superkarketiCustomer KonsumatorëDiscount Ulje çmimi në përqindjeMenager MenaxherReceipt Faturë fiskaleRefund KompensojSales ShitjeShop assistent ShitësTrolley Shportë me rrotaShop window Dritare shitoreTill Kasa për pagesëRetail Shitje me pakicëWholesale Shitje me shumicë


CINEMA/MOVIES

LOAN AGREEMENTMarrveshje rreth kredisë

ENGLISH SHQIPKinds of film Llojet e filmaveAction film Film akcionComedy KomediHorror film Film horrorMusical film Film dokumentar muzikorScience fiction Filma me fantazmaTriller Dashurisë, vrasjeWestern KaubojAudience ShikuesitCast Aktorët pjesmarrësDirector RegjisorExtra Aktorë static(tjerë)Plot Tregim i filmitScene SkenëScript Teksti (skenari)Sequel epizodëSound track Muzikë filmiSpecial efect Efekte specialeStar Artist, yllSubtitle Përkthim

The movie was set in the 19th century in ItalyIt was shooten location/filmed – filmi në natyrëIt was directed by X playedIt was dubbled into other language

ENGLISH SHQIPBank acount Llogari bankareBase rate Kësti i parëInterest InteresiCapital Shuma e parave që i merrIncrease Rritje e kamatësDecrease Ulja e kamatësPayment PagesëPenalty DënimRepay ripagim


INTRODUCTION TO LAW OF CONTRACT

CONTRACT

PREPOSITION AT LAWParafjalët që përdoren në interpretimin e ligjit

ENGLISH SHQIPAgreement MarrveshjeBreach of contract Prishje e kontratësParties to contract agreement Pala në kontratëDamages DëmtimeCompesatory damages DëmshpërblimeFraud Kontrata mashtrueseOral GojoreWriten Me shkrimProperty PronaSigned Të nënshkruaraTerms Afatet kohoreCondition KushtetNotary public Notarë publikBinding Zyrtarisht valide, detyruesInjured party Pala e dëmtuarRescission Anulim, shfuqizimDuress detyrimMutual dyanshëmShareholders agreement Marrveshje aksionerësh

1. To acuse someone of something. 1. E akuzojnë dikë për dicka2. To be liable for something. 2. Të jesh i detyruar për dicka3. To sentence someone to a punishment. 3. Ta dënosh dikë me një dënim4. To claim damagefor something. 4. Kur kërkon dëmshpërblim për dicka5. To be entitled to compensatory. 5. Ka të drejtë ligjore për dëmshpërblim6. To bring a case against someone. 6. Ngre një cëstje kundër dikujt7. To be guilty of en ofence. 7. Të jesh fajtor për një vepër penale8. To fine someone for something. 8. Të gjobitësh dikë për dicka


PHRASAL VERBS

ENGLISH SHQIPIs worth Ka vlerёn, (ja vlen) Is it worth repairing that old car u’d better buy a new oneCash machine BankomatI took some money out of a cash machine.Loan KrediLast week i got a 1000 euro loan from Uni Bank.Borrow Huazon, merr me qiraLast week i borrowed a 500 euro from my uncle.Lend Jep me qiraMy cousine lent me his store for 100 euro per month.Owe Ka borxhMy neighbour owe me 200 euro from last year.Charge Ja cakton shumёn, vlerёnAppraisal commission has charged my house to 80.000 euroMortgage Kredi banesore, hipotekёNext year i’ll take a mortgage so i will have a new home.Can’t afford Nuk mund t’arrijё, s’kam para tё mjaftueshmeThat thing is too expensive, i can’t afford to buy!Cost Çmimi, kostojaHow much will it cost to go to the airport?Earn, win Fiton me djersё, me mund (win – fiton ne loto etj.)I earn 300 euro per month. Inherit Trashёgon From my grandparents i inherit a house and a car.Invest Iveston I will invest in Kosovo because there are a good conditions,Save Kursen I’m saving money because after a year i’m building a house.Waste Harxhim parash pa nevojёYou are wasting too much money.Expanse Harxhime Last month the expanses were too much.Coin Para tё hekurtaDo you have a coin , i wanna make a call.Note Para letre

Salary/Wage rrogёI’m working as a civil servant and my salary isn’t good at all.Tax Taksё, tatim I have to pay a tax for the house that i bought.Currency monedhёWhat’s the currency of Albania? Exchange rate Kursi i kёmbimitHow is exchange rate of the euro today?


PHRASAL VERBSASK FOR – kërkojWhen I go to restaurant, I allways ask for something low fat.EAT OUT – ha jashtI often eat out with friends at local restaurants.WARM UP - përgaditemPlayers usually warm up before a match starts.MAKE UP - pajtohemWhen we have an agreement we always make up quickly.GET ON WITH – e kalon mirë me dikëHow do you get on with your brothersand sisters.TAKE BACK/GET BACK – kthejTake the camera back to the shop and get the money back.TAKE OUT – nxjerr dickaI took some money out of a cash machine.GIVE AWAY – jep dicka pa kthimA german woman gave away all her money to charity.TURN UP – ju përgjigjën, erdhënI organized a school reunion but nobody turned up.LOOK AFTER – kujdeset, përkujdesetShe looks after children and parents.SET OFF – nisetWe set off early nad cought the 6.00 AM trainTAKE OFF – nisetThe plane took off and soon I was looking down on London.PICK UP - marr, kapI picked up my suit case and followed the exit signs.A taxi picked me up and took me to the airport.CHECK IN – regjistrojI checked in at the airport amg got my boarding pass.HUNG UP – mbyll (telefonin)We were talking on the phone but suddenly she hung up .CALL BACK – e marr në telefon, lajmërohetIf he is not home I’ll call back later.SWITCH OFF – fik, ndërprenI think people should switch off their mobiles in restaurantsGIVE UP – heq dorë, lë, dorëzohemI tried to learn to dance salsa but I gave up, I was terrible at it.TAKE UP – filloj të mësoj, ndjekI want to take up a water sport like scuba-diving.CARRY ON – vazhdonIf I like this course, I ‘ll carry on next year.MAKE INTO – shëndrrohetBethamy has written a book wich is going to be made into a film.FIND OUT – marr vesh, zbulon, gjejThe Sunday Times decided to find out if school is easier tham it used to be.


DO UP – lidh, mbërthejThe teacher told me to do up the button of my shirt.GO OUT – dalCarol parents didn’t like her boyfriend so they went out together in secret.BROKE UP – ndahetAfter a year she broke up with her boyfriend.THROW AWAY – hedhIf you have something you never use throw it away.SLOW DOWN – ngadalsonSlow down you are driving too fast.SORT OUT – zgjidhI complained and the company sort out the problem.GROW UP – rritetMelinda didn’t see her sons grow up , she was under house arrest.SET UP – ThemelojTerry and Debbie Gates set up a foundationto provide vaccinations.CALM DOWN - qetësojYou are very nervous , you need to calm down.BUMPED OUT – takonI bumped out to an old friend in the street yesterday.LOOKING FORWARD TO – pres, shpresojHe was looking forward to having dinner with his friends.LOOK OUT! – kujdesLook out! There’s a car coming.PASSED AWAY – ndrroi jetë, vdesHer grandmother passed away last year at the age of 93.SOLD OUT – shes gjithaWe can go to the concert, it’s sold out.TURN ON - ndezëTurn on the TV there is a programmme, I want to watch.TURN DOWN – ndal zërinTurn down the radio it’s too loud.PLUG IN – kyçWhere can i plug in my computer.

MEDIATION, NEGOTIATION AND ARBITRATION

MEDIATION - NDËRMJETSIMI NEGOTIATION - NEGOCIATA ABITRATION – ARBITRAZHAMEDIATION - ndërmjetsim EXPERT –ekspert ARBITRATION –arbitrazhë, gjykimMEDIATOR–ndërmjetsues SKILFUL – i shkathët, i aftë ARBITRATOR - arbitërDISPUTE– mosmarrveshje SETTLEMENT – zgjidhje, ujdi DECISION MAKER -vendimarrësPARTIES– palët NEGOTIATOR –negociator BIASED/PARTIAL-i anshëmFACILITATOR– ndërmjetsues BARGAIN –marrveshje, ujdi NEUTRAL –neutral, i paanshëmCOMPROMISE– kompromis COMMON GROUND–pikë e përbashkët MUTUAL ADVANTAGE-advantazhë


DISCUSSION – diskutime GROUND RULES –rregulla të përbashkëtareciprok

POSITION – pozicion FALLBACK POSITION –pozicion tërheqësINTERRUPT – ndërpret VENUE/PLACE - vendi i negociataveDISCUSSION RULES – rregullat e disk. NEUTRAL GROUND –vend neutralOPENESS – i hapur transparent AGENDA –rend dite, programPRIORITY – prioritet TIMETABLE –orar

NEGOTIATION STYLES – Stilet negociuese -INTENCE –i thellë, i fortë-INTENSIVE-intensiv-DELICATE-delikate, i ndjeshëm-TENSE- tensionuar-LAST MINUTE-i Çastit të fundit-PROTRACTED– i zgjatur

JOB TITLES – Titujt e punës CHIEF EXECUTIVE –INFORMATION SYSTEM DIRECTOR –PURCHASING DIRECTOR –HUMAN RESOURCESDIRECTOR –SYSTEMS ANALYST–MANAGING DIRECTOR–MARKETING DIRECTOR –PRODUCTION DIRECTOR –CUSTOMER SERVICE MANAGER –STAFF DEVELOPMENT OFFICER –FINANCE DIRECTOR –EXPORT MANAGER –

THE ROLE OF MANAGERS- Rolet e menaxherëve

PLANING –Planifikimi ORGANIZING – Organizimi

- taking on new staff - putting systems in place

- identifying needs - managing resources- setting the objectives - time management- deciding strategy- identifying change

LEADING – Udhëheqja CONTROLLING – Kontrolli

- comunicating with staff - comparing results with targets


- team building - monitoring quality standards

- supervision- motivation- enpowering staff to take decission

EssayLIVING WITHOUT ELECTRICITY

In our modern society where all aspects of our lives are almost totally

dependent upon electricity i think it’s very hard living without it. It's a fact that 1.6 billion people around the globe have no electricity in their

homes. Instead, most use wood, coal or even dung to heat and cook their homes — resulting in indoor air pollution that kills 1.6 million people a year.

Imagine life without electricity, not just a brief power outage. We all know how inconvenient life becomes when our electricity is out for only a few hours. How hard it is to remember for that short period of time that the light switch will not produce instant light, the hair dryer will not immediately blow dry our hair, or that we can't even run water into our homes, or what about the freezer full of expensive meat, How do you find out what is happening in your area with the TV and radio silent? Can we really imagine doing laundry without electricity? Our homes and lives have become so dependent on electricity it is really hard to imagine everything that would change without it.

Now, I wonder how our ancestors were living without electricity? There were no movie theaters, televisions, CD players, or computers. Perhaps being without instant entertainment was why so many people learned to play musical instruments. Possibly the invention of electricity has caused us to be less creative. Our ancestors did not have the luxury of living but i think that they have had happy life. How many people today really visit their relations or their next door neighbors?

I'm sure trying to imagine life without electricity is as difficult for us as would have been for our great-great grandparents to imagine life with electricity. Try to imagine how technology will change our lives in the next fifty years. I wonder if the change will be as significant and life changing as the invention of electricity.


CORRUPTION IN PUBLIC ADMINISTRATION

At one time, bribe was paid for getting wrong things done but now bribe is paid for getting right things done at right time.

Corruption in public administration leads to promotion not prison, it tooks wings not wheels. As population grows, the corrupt also grow to invent new methods of cheating the government and public.

Corruption is one of the greatest obstacles that every society faces when trying to develop and progress.Obviously, i should note that corruption is a process and a relationship in which the citizens are involved in different ways but most frequently in two of them. First, in order to effect their legitimate rights and interests which, due to the malfunctioning of the public administration and/or complexity of regulation, they are not able to realise through normal channels and on time. Second, to realise their specific interests, which may not be legitimate, they

tend to utilise corruptible public administration. The concept of corruption includes a number of transactions ranging from

“simple bribery” of and by public officials, through abuse of office, to business corruption and corruption involving the financial and political centres of power.

Bribery by public officials is therefore less likely in societies in which the public administration has a more developed service orientation, is better paid and trained, and has both internal and external control mechanisms over legality and efficiency;

in other words, in which accountability and transparency are at a higher stake and

in which the culture of public administration is that of a service to citizens rather than that of exercising power over citizens.

One very important factor informing most of the public administration studies of the East European region is the administrative legacies that communism left on these countries. The specific nature of communism, along with the institutions, ideology and mindset pertaining to it deeply influenced public


administration policies and practices in the post communist period that followed.

REFORMS IN PUBLIC ADMINISTRATION

No single definition appears capable of accommodating the various different views on what PA is. If such definition is found it usually is too wide/general to be useful. For instance, public administration in the widest sense is often defined as “whatever governments do, for good or ill”. Though true, this definition can hardly be applied when analyzing the progress of public administration reforms . It is too inclusive and doesnot allow for a critical look on what the government does.

A multi-public administration reforms mega-definition of public administration, where we can define PA from four different perspectives: political, legal, managerial and occupational. Thus, to summarize shortly these perspectives , from a political viewpoint, public administration is what governments do, directly or indirectly, in the public interest through the policy-making cycle. Legally, public administration can be defined as both regulation and law in action; while from managerial perspective, it is seen as the executive branch of government requiring management specialty based on both natural talent and continuous efforts. Finally, public administration is also seen as an occupational category requiring good writing skills, a strong doze of idealism and often formal academic training.