Click here to load reader
Upload
yardimt
View
9.445
Download
11
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Citation preview
TürkçeTürkçe
Ses BilgisiSes Bilgisi
Ses BilgisiSes Bilgisi Ses bilgisi, dil bilgisinin bir bölümüdür; bir dilin
seslerini ve ses değişikliklerini inceler. Ses : Ağzımızdan bir çırpıda çıkan; hece ve sözcük
yapmaya yarayan dilin en küçük birimine “ ses ” denir.
Harf : Seslerin yazıdaki karşılıklarına “ harf” denir.
Alfabe : Bir dildeki harflerin tümünü birden gösteren harfler
topluluğuna “ alfabe” denir.
Türkçede Sesli HarflerTürkçede Sesli Harfler Türk dilinde her ses bir harfle gösterilir. Türk alfabesinde 29 harf vardır. Bu harfler ,
gösterdiği seslerin ağızdan çıkışına göre ünlü ( sesli )
ve ünsüz ( sessiz ) harfler olmak üzere iki
şekilde incelenir.
Türkçede Sesli HarflerTürkçede Sesli Harfler Ünlüler ( sesliler ) Ses yolunda hiçbir engele uğramadan çıkan,
tek başına okunup, hece oluşturabilen harflere
ünlü harfler ( sesli harfler ) denir.
Türkçede sekiz ( 8 ) ünlü ( sesli ) harf vardır. a , e , ı , i o , ö , u , ü
Türkçede Sesli Harfler Türkçede sesli ( ünlü ) harfler söyleyiş
özelliğine göre üç şekilde incelenir :
Kalınlık – incelik uyumu Düzlük – yuvarlaklık uyumu Genişlik – darlık uyumu
Dilin durumuna göre ünlüler Büyük dilin ağızda geriye doğru
çekilmesiyle kalın; ileri itilerek dişlere değdirilmesiyle
ince ünlüler ortaya çıkar.
Kalın ünlüler
İnce ünlüler
a ı o u
e i ö ü
Çenenin durumuna göre ünlüler Alt çenenin çok çalışmasıyla geniş ;
az çalışmasıyla dar ünlüler ortaya çıkar.
Geniş ünlüler
Dar ünlüler
a e o ö
ı i u ü
Dudakların durumuna göre ünlüler
Dudakların düz şekilde açılmasıyla düz ünlüler ,
yuvarlaklaşmasıyla yuvarlak ünlüler çıkar.
Düz ünlüler Yuvarlak ünlüler
a e ı i o ö u ü
Düz ünlüler
Yuvarlak ünlüler
Geniş
Dar Geniş
Dar
a ı o u
e i ö ü
Kalın ünlüler
İnce ünlüler
Ses Bilgisi
Ünlü uyumları
Büyük Ünlü ( Sesli ) Uyumu
Büyük Ünlü ( Sesli ) Uyumu
Türkçe bir sözcüğün ilk ünlüsü kalınsa
sonraki ünlüleri de kalın , ilk ünlüsü ince ise sonraki ünlüleri de ince olur. Bu uyuma büyük ünlü (
sesli ) uyumu adı verilir. Bu uyuma “ kalınlık – incelik ” uyumu da
denir. İlk hece sonraki heceler kalın ( a , ı , o , u ) ( a , ı , o , u ) ince ( e , i , ö , ü ) ( e , i , ö , ü )
sessizlik -------------- e – i – i çiçekçi -------------- i – e – i önlem ------------- ö – e görmek ------------- ö – e üzülmek ------------- ü – ü – e görüşmek ---------- ö – ü – e
Yukarıdaki sözcüklerde ince seslilerden sonra ince
sesliler gelmiştir. Büyük ünlü uyumuna uygunluk
görülmektedir.
ayrılık ------------------------- a – ı – ı uyum ------------------------- u – u aldığımız ------------------------- a – ı – ı – ı azalmak ------------------------- a – a – a bırakmak ------------------------- ı – a – a oyuncak -------------------------- o – u – a
Yukarıdaki sözcüklerde de kalın ünlüden sonra kalın
ünlü kalın ünlü gelmiştir.
Uyarılar
Uyarılar Aslında Türkçe asıllı olan bazı
sözcükler İstanbul
ağzında değişikliğe uğrayarak büyük ünlü uyumuna
aykırı hale gelmişlerdir. Bu sözcüklerin asıl biçimleri
bu kurala uyar : hangi ------------- hangi anne ------------- ana elma ------------- alma kardeş ------------- karındaş
Sözcüklerin sonlarına gelen ekler genellikle bu
kurala uyum sağlar.
Ancak aşağıdaki ekler bu kurala uymaz :
--- yor bekliyor --- ken koşarken --- leyin akşamleyin --- ki yarınki --- daş meslektaş --- gil dayımgil ( - i )mtırak ekşimtırak
Birleşik sözcüklerde kalınlık – incelik uyumu
kuralı aranmaz. Bu sözcüklerde birleşik sözcüğü
oluşturan sözcüklerde ayrı ayrı bu uyum aranmalıdır.
Çanak + kale
Çanakkale
bilgi + sayar
bilgisayar
Bakır + köy
Bakırköy
gece + kondu
gecekondu
Büyük ünlü uyumu dilimize özgü bir kuraldır. Bu
uyum dilimizde bulunan yabancı kökenli sözcüklerde
aranmaz.
pardon istikbal çaresiz adalet kitap insan hikaye televizyon meydan gazete metot radyo
Soru / 1993 - AÖL
Soru / 1993 - AÖL Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde büyük
sesli uyumu kuralına uygunluk aranır?
A ) Eskişehir B ) Kabadayı C ) Tramvay D ) Gözlüklü CEVAP : D / Eskişehir ve Kabadayı ----
Birleşik sözcüktür. Tramvay ise yabancı
asıllıdır.
Küçük ünlü ( sesli ) uyumuKüçük ünlü ( sesli ) uyumu Türkçe sözcüklerdeki ünlülerin
düzlük – yuvarlaklık bakımından gösterdiği duruma
küçük ünlü uyumu denir. Küçük ünlü uyumu kuralı iki şekilde
incelenir :
Türkçe sözcüklerde düz ünlülerden ( a , e , ı , i ) sonra yine düz ünlüler gelir. Bu takip sırasında kalınlık – incelik uyumu da dikkate alınır. gemici ----- ( e – i – i ) pencere ---- ( e – e – e ) tanıdık ----- ( a – ı – ı ) arkadaş ----- ( a – a – a )
Bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlü bulunuyorsa ( o , ö , u , ü ) diğer heceler ya düz – geniş ( a , e ) ya da dar – yuvarlak ( u , ü ) ünlülerinden biri olur. o , ö , u , ü
ilk hece / düz - geniş : a – e
İlk hece / dar – yuvarlak : u - ü
Dikkat !Burada da kalınlık – incelik uyumu dikkate alınır.
yolcular --- ( o,u,a ) oda --- ( o,a ) susamak --- ( u,a,a ) öksüz --- ( ö,ü ) uyanış --- ( u,a,ı ) oğul --- ( o,u ) yükseliş --- ( ü,e,i ) korku --- ( o,u )
Uyarılar Uyarılar “ Kitap , anne , mavi , insan” gibi sözcüklerde ünlülerin tümü olmasına rağmen kalınlık –
incelik uyumu yoktur. Öyleyse bunlar küçük ünlü
uyumuna aykırıdır. “ Alkol , terör , ekol ve melodi” gibi
sözcüklerde düz ünlülerden sonra düz ünlü gelmesi
gerekirken yuvarlak ünlü gelmiştir. Bunlar, küçük ses
uyumuna aykırıdır ve Türkçe değildir.
“ --- yor” eki, büyük ünlü uyumuna da küçük ünlü
uyumuna da uymaz. geliyor veriyor seviyor Yabancı kökenli sözcüklerde ve
birleşik sözcüklerde küçük ünlü uyumu kuralı aranmaz. istasyon camgöz doktor çörekotu televizyon Kuşadası
Türkçe sözlerin ilk hecesi dışında ( o , ö ) sesleri
bulunmaz. Bu özellikte olmayan sözcükler yabancı
kökenlidir : boya = Türkçe çocuk = Türkçe yuva = Türkçe tampon = yabancı kordon = yabancı banyo = yabancı
Türkçe olduğu halde küçük ünlü
uyumuna aykırı olan sözcükler de vardır. Bunların
sayıları çok azdır.
çamur
havuç
çavuş yağmur tavuk kavurma
Uyarı Uyarı
Küçük ünlü uyumu hecelerin birbiriyle uyumudur. İkiden fazla heceli sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranırken ; birinci hece ile ikinci heceyi , ikinci hece ile üçüncü heceyi… birbirlerine bağlayarak ünlülerin uyumuna bakmak gerekir.
koyunları
1 + 2 2 + 3 3 + 4 Örnek : öğ – ret – men – lik so – run – la – rı - mız
ko yun
la rı
1. hece
2. hece
3. hece
4. hece
uykusuzlar
uy ku suz luk
1.hece
2. hece
3. hece
4. hece
1 + 2 2 + 3 3 + 4
Türkçe
Ünsüz ( Sessiz ) Harfler
Ünsüz ( sessiz ) harfler ve özellikleri
Ünsüz ( sessiz ) harfler ve özellikleri Tek başına söylenemeyen ; ancak bir ünlünün yardımıyla söylenebilen seslere “ ünsüz”
denir. Dilimizde 21 ünsüz ( sessiz ) harf vardır : b , c , ç , d , f , g , ğ , h , j , k , l , m , n , p , r ,
s , ş t , v , y , z Türk alfabesinde her ünsüz bir harfle yazılır ,
ancak bir ünlü yardımıyla okunur.
Tek başına söylenemeyen ; ancak bir ünlünün yardımıyla söylenebilen seslere “ ünsüz”
denir. Dilimizde 21 ünsüz ( sessiz ) harf vardır : b , c , ç , d , f , g , ğ , h , j , k , l , m , n , p , r ,
s , ş t , v , y , z Türk alfabesinde her ünsüz bir harfle yazılır ,
ancak bir ünlü yardımıyla okunur.
Bu ünsüz ( sessiz ) harflerin 8’i
sert , 13’ü yumuşak ünsüzdür. Bu ünsüzler ayrıca sürekli
ve süreksiz olmak üzere iki şekilde incelenir.
Sert ünsüzler
p , ç , t , k f , h , s , ş
Yumuşak ünsüzler
b, c, d , g , ğ , j , l , m , n , r, v, y, z,
Ünsüzler, süreksiz ve sürekli ünsüzler
olarak iki şekilde incelenir. Tabloda inceleme
yapalım.
Süreksiz Ünsüz
b , c , d , g / p, ç , t , k
Sürekli Ünsüz
f, h , s , ş , ğ , j , m , n , r, v, y, z
Aşağıdaki tabloyu dikkatlice
inceleyip ünsüzlerin özelliklerini tekrar edelim.
Süreksiz
Sürekli Ünsüz
p , ç , t , k
f , h , s , ş
b , c , d , g
ğ , j , m , n , r, v, y , z
Sert ünsüzYumuşak ünsüz
Ünsüz ( sessiz ) harflerin özellikleriÜnsüz ( sessiz ) harflerin özellikleri Ünsüzler, ses yolunda engellere
uğrayarak çıkarlar. Türkçede sözcüklerin başında iki
ünsüz yan yana gelmez. Bu türdeki sözcükler
yabancı kökenlidir. spor trafik
grafik stadyum
Türkçe bir sözcüğün sonunda “ b , c , d , g ”
ünsüzleri bulunmaz. Bu ünsüzlerin sertleri olan
“ p , ç , t , k ” bulunur.
Türkçe sözcük kökünde aynı iki ünsüz yan yana
bulunmaz. Böyle sözcükler de yabancı kökenlidir.
dikkat
kuvvet
cennet
illet
kitab kitap
çiçeg çiçek
Ahmed Ahmet
derd dert
Hece ve hece yapısıHece ve hece yapısı Hece : Ağzımızın bir hareketiyle çıkan ses ya da
ses topluluğuna “ hece” denir. Cümlenin küçük birimi sözcük , sözcüğün
küçük birimi ise hecedir. Her hecede bir ünlü bulunur. Ünlü
olmadan hece olmaz. Dilimizde altı ( 6 ) çeşit hece vardır :
Hece Çeşitleri Hece Çeşitleri Aşağıdaki tabloyu dikkatlice
inceleyiniz.ünlü a - ğaç
ünsüz + ünlü ka – lem / de – mir
ünlü + ünsüz aç , al , ev , iş , öz ünsüz + ünlü +
ünsüzgöz – lük / sız – lan
- makünlü + ünsüz +
ünsüzüst / ilk / ört
ünsüz +ünlü +ünsüz + ünsüz
Türk / kırk / kork / dört
Ses Bilgisi
Ses Olayları
Ünsüz Uyumları Ünsüz Uyumları Sert Ünsüzlerin Yumuşaması
( Ünsüz Değişimi ) Kural : “ p , ç , t , k” süreksiz sert ünsüzle
biten sözcükler ünlü ile başlayan bir ek alırsa ; p ------- b’ ye
dönüşür : kitap ----------- kitabı
ç ------ c’ ye dönüşür :
ağaç ---------- ağacı / ağaca
t ------- d’ ye dönüşür :
kanat --------- kanadı
k ------- g / ğ’ ye dönüşür :
renk --- rengi / sokak-- sokağı
Uyarılar
Uyarılar Özel isimlerde sözcüğün sonundaki sert
ünsüz yazım sırasında yumuşamaz : Atatürk’ü / Ahmet’ e / Gaziantep’ e /
Zonguldak’ a
Çift ünsüzle biten tek heceli sözcüklerin çoğunda
yumuşama olmaz : üst ---------- üstü çark ---------- çarkı halk ---------- halka
Tek heceli sözcüklerin çoğunda yumuşama olmaz :
süt ------- sütü top ------ topu
ot ------- otu saç ------ saçı
sap ------- sapı ip ------ ipi
Yabancı sözcüklerin birçoğunda ünsüz yumuşaması
olmaz :
hukuk --- hukuku
cumhuriyet - cumhuriyete
millet --- millete
start --- startı
bank --- bankı
hürriyet ---- hürriyeti
Sert Ünsüzlerin Benzeşmesi( Ünsüz Sertleşmesi / Sertleşme )
Sert Ünsüzlerin Benzeşmesi( Ünsüz Sertleşmesi / Sertleşme ) Kural : Sert ünsüzle ( ç , f , h , k , p , s, ş ,
t ) biten bir sözcük “ c , d , g ” ünsüzleriyle başlayan bir
ek alırsa ;
c --- ç’ ye dönüşür :
taş - taşçı / simit - simitçi
d --- t’ ye dönüşür :
sokak – sokakta
g --- k’ ye dönüşür :
seç – seçkin / çalış - çalışkan
Uyarılar
Uyarılar “ de , da ” bağlacı, sert ünsüzlerin
benzeşmesi kuralından etkilenmez : Ahmet te aramızda
olacak. Yanlış
Ahmet de aramızda olacak.
Doğru
Ek olan “ – de / - da” , kendisinden önce gelen
sözcükten etkilenerek “ – te / - ta” olur :
1983 + de 1983’te
1983’de
1954 + de 1954’te
1954’de
ses + den sesten
sesden
süt + cü sütçü sütcü
ağaç + da ağaçta ağaçda
DOĞRU YANLIŞ
Ses TüremeleriSes Türemeleri Ünlü Türemesi ( Ses Artması ) “ Bir , dar , az , genç” gibi bazı tek
heceli sözcükler “ cik” ekini aldığında araya bir
ünlünün girdiği görülür :
bir bir + cik biricik
dar dar + cık daracık
az az + cık azıcık
genç genç + cik
gencecik
Ünlü Türemesi ( Ses Artması ) Kural : Pekiştirilmiş sözcüklerin
bazılarında ünlü türemesi görülür :
sağlam
sapsağlam sapasağlam
yalnız yapyalnız yapayalnız
gündüz güpgündüz
güpegündüz
çevre çepçevre çepeçevre
düz düpdüz düpedüz
sır – sıklam
Sır – ıl - sıklam
sırılsıklam
çıplak Çır –ıl - çıplak
çırılçıplak
Ünsüz Türemeleri ( Ses Artması )Ünsüz Türemeleri ( Ses Artması ) Kural : Arapça ve Farsça kökenli
bazı sözcükler “ etmek , olmak” yardımcı fiilleriyle
birleşik fiil oluşturduklarında bu sözcüklerin
sonundaki ünsüzler ikiz ünsüze dönüşür. Bu ses olayına “ ikizleşme” adı da
verilir.
af ---- af etmek
affetmek
hal ---- hal etmek
halletmek
zan ----- zan etmek
zannetmek
Ünsüz Türemesi
hal --- hal olmak
hallolmak
red --- red etmek
reddetmek
his --- his etmek
hissetmek his + i hissi
red + i reddi
af + ı affı
Türkçe kökenli sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından bazı alıntı sözcüklerde ünlüler
arasında “ y ” sesi türemiştir.
fiat fiyat
faide fayda
zaif zayıf
Ses Düşmeleri Ses Düşmeleri
Ünlü Düşmesi ( Hece Düşmesi – Orta Hece Düşmesi)
Kural : İkinci hecesinde dar ünlü ( ı, i, u , ü ) bulunan bazı sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek alırsa, ikinci
hecedeki ünlü düşer . ( Organ adlarına dikkat ediniz. ) ağız + ı ağzı
boyun + u
boynu
oğul + u
oğlu
karın + ı karnı
burun + u burnu
bağır + ı bağrı
Ünlü Düşmesi ( Hece Düşmesi ) Kural :
Ünlü düşmesi olayı yabancı sözcüklerde de görülür:
fikir -------- fikri
asıl ------ aslı
akıl -------- aklı
vakıf ------ vakfı
gönül ------- gönlü
hüküm ----- hükmü
asır ------- asrı
zihin ----- zihni
resim ------ resmi
nehir ------ nehri
Ünlü Düşmesi ( Hece Düşmesi ) Kural : İsimlerden “ – ar , - er ” ve
“ – la , - le ” eki ile fiil türetilirken ünlü düşmesi
görülür :
sarı + ar sarar ( mak )
yeşil + er yeşer ( mek )
sızı + la sızla ( mak )
kızıl + ar kızar ( mak )
ileri + le ilerle ( mek )
koku + la kokla ( mak )
Ünlü Düşmesi ( Hece Düşmesi )
Kural : Fiillerden “ – ıl , - il” ekiyle fiil
türetirken ünlü düşmesi görülür :
devir + il devril ( mek )
sıyır + ıl sıyrıl ( mak )
kıvır + ıl kıvrıl ( mak )
ayır + ıl ayrıl ( mak )
Ünlü Düşmesi ( Hece Düşmesi ) Kural : Fiillerden isim türetirken ünlü
düşmesi olur :
ayır + ık ayrık
sıyır + ık sıyrık
çevir + e çevre
kavuş + ak kavşak
uyu + ku uyku
yanıl + ış yanlış
Ünlü Düşmesi ( Hece Düşmesi ) Kural :• Arapçadan dilimize girmiş bazı sözcüklere
ünlü ile başlayan bir ek ya da sözcük ( yardımcı sözcük ) getirildiğinde , aynı ses olayı ortaya çıkmaktadır sabır + ın sabrın
şükür + et şükretmek
zikir + i zikri
fikir + i fikri
fetih + i fethi
Ünlü Düşmesi ( Hece Düşmesi ) Kural : Birleşik sözcük oluşumu sırasında da
ünlü düşmeleri görülür :ne + için niçin
Ne + asıl nasıl
kayın + ana kaynana
kayın + ata kaynata
kahve + altı kahvaltı
biri + biri birbiri
sütlü + aş / sütlaş
Sütlaç
Ses Düşmesi Ses Düşmesi Ünsüz Düşmesi Kural : Sonu “ k ” ile biten bazı
sözcükler küçültme eki ( - cik , - cek ) aldıklarında “ k”
sesi düşer.küçük + cük küçücük
ufak + cık ufacık
minik + cik minicik
sıcak + cık sıcacık
alçak + cık alçacık
çabuk + cak çabucak
yumuşak + cık yumuşacık
Ünsüz Düşmesi Kural : Aynı durum “ – l , – el ” ekiyle
fiil oluştururken de görülür :
alçak + l alçalmak
yüksek + l yükselmek
ufak + l ufalmak
küçük + l küçülmek
Ünsüz Düşmesi Kural : “ ast , üst” sözcükleriyle
kurulan bazı birleşik sözcüklerde “ t ” sesi
düşer :
ast + teğmen asteğmen
üst + teğmen üsteğmen
ast + subay assubay
Ünlü Daralması ( darlaşma )Ünlü Daralması ( darlaşma ) Ünlü Daralması Kural : Tabanında düz – geniş ( a – e ) bulunan fiiller “ – yor” şimdiki zaman eki aldıklarında ,
tabanlarındaki düz – geniş ( a – e ) ünlüler daralarak “ ı , i , u , ü” ye dönüşür. Bu ses olayına “ ünlü daralması” ya da “ daralma”
adı verilir.
İnceleme
iste – yor istiyor
başla - yor başlıyor
bekle – yor bekliyor
anla - yor anlıyor
dinle – yor dinliyor
Uyarı Uyarı
“ – ma ( - me ) olumsuzluk eki alan fiillerin şimdiki
zamanlı çekimlerinde mutlak bir ünlü daralması
vardır.
gidiyor git – me - yor
git – mi – yor
geliyor gel – me – yor
gel – mi – yor
koşuyor koş – ma – yor
koş – mu – yor
soruyor sor – ma – yor
sor – mu – yor
bakıyor bak – ma – yor
bak mı - yor
Dikkat!.. Dikkat!..
“ de ” ve “ ye” eylemlerinde de daralma görülür.
de – yor ---------- diyor
ye – yor ----------- yiyor
Ünlü Daralması Ünlü Daralması Kural 2 : “ y ” kaynaştırma ünsüzünün darlaştırma
etkisi
Düz – geniş ( a – e ) ünlülerle biten bir sözcüğe
ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde, iki ünlü arasında
kullanılan “ y ” kaynaştırma ünsüzünün kendinden önce gelen “ a ” ve “ e ” ünlüleri üstünde bir
darlaştırma baskısı var ise de bu yazıda kesinlikle uygulanmaz.
İnceleme
gelme – y - en
Gelmeyen gelmiyen
anlama – y – an
anlamayan anlamıyan
sorma – y - acak
sormayacak sormuyacak
oyna – y - alım
oynayalım oynıyalım
söyle – y - en
söyleyen söyliyen
bilme – y - en
bilmeyen bilmiyen
Doğru Yanlış
Uyarı Uyarı
“ de” ve “ ye” fiillerine gelen “ y”
kaynaştırma ünsüzü “ a, e” ünlülerini daraltır. de – y – en -------------- di – y – en ye – y – en -------------- yi – y – en Bu darlaşma kalıplaşmıştır ve yazıda da
gösterilir.
Kaynaştırma ( Kaynaşma ) Kaynaştırma ( Kaynaşma ) Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez. Kural : Ünlü ile biten bir sözcük ünlüyle başlayan bir
ek alırsa ( iki ünlü yan yana gelemeyeceğinden )
iki ünlü arasına “ n , s , ş , y ” ünsüzlerinden
biri girer. Bu dört ünsüze “ kaynaştırma ünsüzü” ( yardımcı ses ) denir. Bu olaya da “ kaynaşma , kaynaştırma” adı verilir.
İnceleme
İnceleme Kaynaştırma Harfleri ( Yardımcı
Sesler )n Ayşe – n – in / ev – i
– n – i
o – n - a / bu – n – u
s teyze – s – i / anne – s – i
boya – s – ı / kapı – s – ı
ş iki – ş – er / altı – ş – ar
yedi – ş – er
y Ebru – y – a / kapı – y – ı
oda – y – a / oku – y – an
Uyarılar Uyarılar Uyarı 1 “ n ” ve “ y ” kaynaştırma ünsüzleri,
ünlüyle biten bir sözcüğü ünsüzle başlayan bir ekle de kaynaştırır. Bu
iki kaynaştırma ünsüzüne “ koruyucu ünsüz” de
denmektedir.
n bu –n – da / bu – n – ca / şu – n - da öteki – n – de / seninki – n - de
y kardeşi – y – le / evi – y – le
arabası – y – la / ailesi – y – le
Uyarı Uyarı
Uyarı 2 2. kişi iyelik eki “ n ” ile kaynaştırma
ünsüzü olan “ n ” karıştırılmamalıdır. Bunu anlamak
için sözcüğün başına “ senin” sözcüğü
getirilmelidir.
( senin ) Evi – n - de parti varmış. 2. kişi iyelik eki
Evi – n – i güzel döşemiş. kaynaştırma harfi
Uyarı Uyarı
Saat şiir şair aile koordinat kooperatif faaliyet gibi sözcüklerde iki ünlünün yan yana geldiği
görülmektedir. Bunlar yabancı kökenli sözcüklerdir. Türkçe
sözcük değildir.
Dudak ünsüzleri benzeşmesi Dudak ünsüzleri benzeşmesi
Kural : Dilimizde “ b ” ünsüzü kendinden önce
gelen “ n ” ünsüzünü kendisi gibi dudak ünsüzü olan “m ”
ye dönüştürür. Buna “n – m ” değişmesi denir. ambar anbar
pembe penbe
çarşamba çarşanba
tembel tenbel
bomba bonba
Doğru Yanlış
UlamaUlama Kural : Ünsüzle biten bir sözcüğün son
sesinin ünlüyle başlayan bir sözcüğün ilk hecesiyle
bitiştirilerek okunmasına “ ulama ” denir.
Örnekler
Sönmeden yurdumun üstünde tüten
en son ocak
Dün akşam üç ekmek aldım.
Uyarı Uyarı Ulama yapılan sözcüklerin
okunuşunda farklılık meydana gelir.
ağaç altında ağa – caltında
art arda ar – darda
tat almak ta – dalmak
mecbur olmak mecbu - rolmak
Yazılışı Okunuşu
Uyarı Uyarı
Aralarında virgül ( , ) bulunan
sözcükler arasında ulama yapılmaz.
Sen ve ben ve mavi deni z , o beldede birlikteyiz.Ulama
yapılamaz!
Kökte Ses Değişimi
Kökte Ses Değişimi
Türkçe sözcük köklerine ek getirilince sözcük
kökündeki ünlülerde herhangi bir değişiklik olmaz.
Kural : Sadece “ ben” ve “ sen” sözcüklerinde
ünlü değişimi görülür. Bu değişime Sözcük kökünde anlam değişimi Kökte ses değişimi Kökte ünlü değişimi gibi adlar verilir.
I. Tekil şahıs ben
2. tekil şahıs sen
ben - a sen – a
bana sana
1. Tekil şahıs
2. Tekil şahıs
VurguVurgu
Sözcük Vurgusu Cümle Vurgusu
Sözcükte Vurgu
Sözcükte vurgu :
Bir hecenin diğerlerine göre daha kuvvetli
söylenmesine “ sözcükte vurgu” denir.
Sözcükte Vurgu
Sözcükte Vurgu
Türkçe sözcüklerde genellikle vurgu
gece nin
yana
cak
mini cik
çi çek
Son
hecededir
Ço
rum Bo lu
Bur
sa
Yoz
gat
Si vas
Ri ze
İki heceli yer adlarında vurgu
BAŞTAİlk hece
yer alır.
Yer adları üç heceli ise vurgu
ortada kapalı hecededir.
An tal ya
İs tan bul
Te kir dağ
Po lat lı
Çok heceli yer adlarında ; İlk hece kapalı ikinci hece açık ise
vurgu ilk hecededir.
An ka ra
Bah çe li
Hay ma na
Çan kı rı
Kas ta mo nu
Çok heceli yer adlarında ilk ve son heceler kapalı ise
Vurgu BİRİNCİ KAPALI HECE ÜZERİNDEDİR. Er zin can
Er zu rum
Ar da han
Ak sa ray
“ise , idi , ile , iken , imiş” gibi bağlaçlar ve bağ fiillerkelimelerin
sonuna “-se , - di , -le , - ken , - miş ” durumunda gelirsevurguyu kendilerinden önceki heceye aktarırlar. ve re cek se
gel miş ti
ka lem le
ya zar ken
bur day mış
“ –im , - sin , - dir , - iz , - siniz ,” gibi diğer ek fiillerde
vurgu yoktur. Bu ekler, vurguyu kendinden önceki
heceye aktarırlar.
tem bel dir
as ker iz
öğ ren ci yim
reh ber sin
Bitişik yazılan “ – de” ve “ – ki” eklerinde vurgu
vardır. ma sal da
ki tap ta ki
so ba da
kö şe de ki
Olumsuzluk eki olan “ – ma ( - me )” eki vurguyu
üzerine almaz. Bu ek, vurguyu kendinden önceki
heceye kaydırır. sev mi yor
kal ma dı
gel me miş
Pekiştirilmiş sözcüklerde vurgu “İLK HECE” de
yer alır.
sim si yah
yem ye şil
mas ma vi
DİKKAT!..
Tek heceli sözcüklerde vurgu olmaz.
Cümlede Vurgu
Cümle Vurgusu : Cümlede , amacımız açısından önemli
olan kelimenin veya kelime grubunun diğerlerinden
daha baskılı söylenmesine “ cümle vurgusu ”
denir.
Dikkat !..
Dikkat !.. “ Fiil cümleleri”nde vurgu , yükleme
en yakın sözcük veya sözcük grubu üzerindedir.
Burcu bu yaz Ankara’ya gidecek.
Vurgu Dolaylı Tümleç
Fiil Cümlesi
Dikkat !.. Dikkat !..
İsim cümlelerinde vurgu ;
YÜKLEM üzerindedir.
En güzel duygu
Rüyalarımdaki kişi annemdi.
sevmektir.
İsim cümlesi
İsim cümlesi
Dikkat!..
Dikkat!.. Soru cümlelerinde vurgu SORU
sözcüğündedir.
Neden beni anlamıyorsun?
Bugün hangi eczane nöbetçidir?
Vurgu
Vurgu
Türkçenin Ses Yapısıylaİlgili
Genel Özellikleri
Türkçenin Ses Yapısıylaİlgili
Genel Özellikleri
Türkçede uzun sesli yoktur. “Âdeta,
ebedî , şikâyet ” sözcüklerinde olduğu gibi uzun
sesler dilimize Arapça ve Farsçadan girmiştir.
Türkçede sözcük sonlarında “ b , c , d , g ”
sesleri bulunmaz. Bu, yabancı asıllı sözcüklerde
görülür. Türkçede bu sesler “ p , ç , t , k ”
biçiminde okunur.
“ r ” sesi Türkçede sözcük başında hiç bulunmaz.
Türkçe sözcüklerde “ j ” sesi yoktur. “ Jandarma , Jale , jelatin , jeton ,
jimnastik ” gibi ancak yabancı kökenli sözcüklerde
rastlanır .
Türkçe sözcüklerin başında iki ünsüz yan yana bulunmaz. Böyle sözcükler yabancı kökenlidir; “ tren , spor , gram , plân , kral , kraliçe ,
prens…”
Türkçe sözcüklerin başında “ c , f , h , l , m , n , r , v , z ” ünsüzleri bulunmaz. Bu harflerle başlayan sözcükler genellikle Türkçe değildir :
“ cinayet , fikir , hâkim , lâkin , müstakil , rıza, vakıf
zarif…”