View
91
Download
2
Category
Preview:
Citation preview
KULTURA TRADITAT
ZAKONET SHQIPËTARE
TRASHËGIMIA E KULTURES DHE E TRADITAVE ËSHTË
PASURI E BREZAVE, DETYRIM MADHOR I TYRE
KUNDREJT SË SHKUARËS DHE SË ARDHMES, VIJIMËSI E PAVDEKSHME E ÇDO KOMBI. SI E TILLË, TRASHËGIMIA
KULTURORE DHE AJO E TRADITAVE TONA ËSHTË NJË
THESAR I PAKRAHASUESHEM PER POPULLIN TONE
PËRBALLË KUJDESIT KOMBËTAR E NDËRKOMBËTAR QE
C’DOKUSH DUHET TE KETE.
Trashegimia kulturore Shqiptare
Vlera materiale Vlera jomateriale
Gjuha ValletZakonet KengetTraditat Letersia
Historike
Arkitekturore
Arkeologjike
Fetare
Artistike
Mjedisore
• Trashëgimia Kulturore
Monumentet shqiptare, krahas vlerave në planinkombëtar, shpesh mbartin vlera në planin europian, qoftësi dëshmi autentike të kulturës vendase, apo siinterpretime madhore gjinish, brenda hapësirash të gjerakulturore, në të cilat u përfshinë natyrshëm shqiptarët nëshekuj.
Monumente Historike , Aritekturore , Arkeologjike, Fetar, Artistike, Mjedisore
• Ne territorin e Shqiperise gjendennje varg keshtjellash te cilatdatojne qe prej periudhave antikee deri ne mesjete e vazhdojn tejene nje trashgimi e ruajtur derine ditet tona.
Berat
Kruj
GjirokasterElbasan
Petrel Tepelen
Shkoder
Butrint
Anfiteatro
Apollonis
Pazari Krujes
Durres
Fier
Ura E Tabakve
Xhamia Mbret( Berat )
Gjirokaster
Korc
Tirane
Durres
Monumente Fetare
MonumenteArtistike & Mjedisore
• Trashëgimia Shpirtërore
Trashëgimia kulturore jomateriale shpirtërore, përcjellëbrez pas brezi, është krijuar në shekuj e në vijimësi ngabashkësitë dhe grupet në funksion të mjedisit të tyre, tëndërveprimit të tyre me natyrën dhe të historisë së tyredhe u jep atyre ndjenjën e identitetit dhe vazhdimësisë, duke ndihmuar kështu për promovimin e respektit përdiversitetin kulturor dhe të krijimtarisë tradicionalenjerëzore.
• Vendbanimet në Shqipëri, qysh në mesjetë, kishin arritur një stabilitet dhekishin kufij të përcaktuar mirë, që ndanin një fshat nga të tjerët. Kufijtë
shënoheshin me gurë të mëdhenj të ngulur në tokë, me shenja në trungjete drurëve, atje ku kishte pyll, etj. Lëvizja e këtyre shenjave konsiderohej njëfaj shumë i rëndë. Çdo fshatar i njihte mirë kufijtë e fshatit të vet dhe mund
t’i tregonte me lehtësi, duke përmendur shenjen përkatëse.
• Përbrenda kufijve të fshatit, përfshiheshin trojet e banesave e përqark tyre oborret e kopshtet, pastaj vinin arat ose tokat e punuara dhe më tej
kullotat. Kjo ndarje e territoreve të fshatit, në shumë zona të Shqipërisë, ruhejende mjaft mirë deri në vitet e Luftës së Parë Botërore, sidomos atje ku
mbizotëronte fshatarësia e lirë.
Zakonet
Familja
• Familja shqiptare historikisht, dikur ishtekryekëput tradicionale, patriarkale .
• Përsa i përket strukturës së saj, mund tëthuhet se ajo tashmë, është thjeshtuar
mjaft.
Ritet dhe besimet
• Ne ritet e besimet qe kane te bejne me ciklin e jetes , prame lindjen, martesen e vdekjen , studjuesit qe jane marreme to , kane menduar te hetojne edhe rite te lashta , te
cilat sado te zbehta , jetojne aty – ketu.
• Keto jane kryesisht rite per te ndjelle mbaresi ne familjen e ciftit , qe te shtohen e te kene sidomos trashegimtare
meshkuj.
• Nder zakonet e vdekjes mund te shenojme se deri ne Luften E Dyte Boterore , ne dis krahina ruhej vajtimi me
kenge mortore.
Arti fshatar e zejtaritë artistike
• Zhvillimi i artit fshatar dhe izejtarive artistike në tre-katër
shekujt e fundit në Shqipëri, kaqënë i lidhur ngushtë me kushtethistorike e shoqërore të vendit, siishin pushtimi i gjatë osman me pasoja të rënda në plan fetar e kulturor, shtypja kombëtare e
shoqërore e ushtruar gjatë këtijsundimi të huaj, etj.
• Këto kushte të vështira penguanlulëzimin e artit në shumë vende, si në arkitekturën monumentale,
në skulpturë, etj.
• Gratë fshatare në Shqipëri, prej shekujsh janëmarrë me endjen e pëlhurave të ndryshme, qëshërbenin qoftë si pjesë veshjeje, qoftë si pajisjeshtëpiake (dyshekë, peshqirë, mbulesa, picetaduarsh, etj).
Veshjet popullore jane pa dyshim nje nga manifestimet
me te fuqishme te cultures tradicjonale . ato jane
trasheguese e transmetuese teshume elementeve qe vijne ngalashtesia dhe nga koha e mesme
, por jane njekohesisht esheshprehje e maredhenjeve
kulturore me popuj te tjeregjate shekujve
Veshja tradicionale Shqipetare
Veshjet e qytetit tëShkodrës
Kruje
Veshjame fustanelle
Shqipërisë së Jugut. Veshje me tirqzakonisht janë mbajturnë Shqipërinë Veriore, dhe nëShqipërinë Verilindore, duke arritur derinë rrethin e Beratit.
Ky variant ishte ipërhapur në disafshatra të rrethit tëPukës, në Malësinë e Gjakovës (rrethiTropojë), në disa fshatratë rrethit të Hasit
VeshjePopulloreKorcare
TRADITAT DHE ZAKONET
Themi se nje nder traditat mije-vjecare shqiptare, eshtemikpritja e ngrohte dhe bujare e mysafirit.
Nderi dhe rrespekti qe ja perkushtojm mysafirit, qe ngaardhja e tije ne shtepine tone, e deri tek largimi i tij nga
shtepia, tregon dukshem, bujarine, fisnikerin, dhe zakonin e shqiptarit.
• Gatimi i mishit të pjekur, sidomos qingjit dhe përgatitja e byrekëve tëndryshëm është e përhapur në të gjithë vendin. Veçanërisht në krahinat e
jugut dhe Shqipërisë së mesme është i njohur përdorimi në shkallë të gjerëi perimeve dhe zarzavateve, vajit të ullirit, erëzave të ndryshme dhe limonit.
Pjatat e peshkut janë të njohura veçanërisht në qytetin e Shkodrës (tava e krapit), Pogradecit (korani me arra dhe lloje të tjera), zona bregdetare e Jonit
dhe Adriatikut etj.• Në Shqipëri gatuhen ëmbëlsira të shumëllojshme, Ndër ëmbëlsirat më
tradicionale është "ballokumja", e cila gatuhet në qytetin e Elbasanit përfesten e Ditës së Verës (14 Mars ).
Si rezultat e klimës së përshtatshme mesdhetare Shqipëria është e njohur përkultivimin e rrushit dhe prodhimit e një varieteti verërash të kuqe dhe të
bardha.• Pija më tradicionale alkoolike është rakia (i prodhuar nga rrushi). Në disa
zona të Shqipërisë prodhohet edhe rakia e kumbullës (Korçë, Dibër). Ndërpijet jo alkoolike është për tu përmendur boza (një pije freskuese me bazëmisrin), e prodhuar në veri të vendit sidomos në krahinën e Kukësit si dhe
rehania, e cila vjen nga lëngu i rrushit dhe është pije tipike e Skraparit.
Tradita shqiptare në gatime
Festime
• Para viteve ‘90 Atmosfera e bukur e festës ndihej që ditën e parë të muajitdhjetor, kohë kur fillonin edhe përgatitjet. Zbukuroheshin dritaret dhe pemaGjeli i detit blihej më herët për ta ushqyer mirë që të ishte sa më i shëndoshë
e i dhjamur. Tryeza e darkës së 31 dhjetorit duhet të kishte gjithcka me bollëk. Nënat e gjyshet me shumë dashuri e kalonin ditën në kuzhinë duke
gatuar gjithcka të mirë që do të vendosej në tavolinën festive. • Antipasta ishte si pjatë e parë dhe kishte qofte, vezë të ziera, salcë kosi, ullinj,
turshi, sallam të prerë në feta të holla, djathë. • Sallatrat e ndryshme të vendosura në tryezë, sallata me panxharë, sallata
ruse, sallata me ullinj e portokalle. Pastaj vinte pjata kryesore, me mishin e gjelit të detit të pjekur me patate të skuqura. Ndërmjet tyre ishin shishet e
verës, birrës e rakia…Në fund ëmbëlsira, që zakonisht ishte ose bakllava, osekadaif . Nuk mungonin frutat .Zakonisht Viti e Ri festohej tek prindërit kumotra e vëllezër takoheshin. Shtëpia mbushej plot me nipër e mbesa dhe
mbrëmja kalonte plot hare, humor, këngë e vallëzime.Sot
• Edhe sot festa e Vitit të Ri mbetet sinonim i tradicionales. Është një moment për t’u mbledhur së bashku për të kaluar një kohë të bukur. Por detajet se sifestohet kanë ndryshuar. Ka më shumë shkëlqim llampash shumëngjyrëshe
në qytet, por edhe në shtëpitë tona.
Zakonet e vdekjesRitet e zakonet e vdekjes jan nje pasuri e kultures dhe
folklorit shqiptar. Disa rite jane vajtimi, permbajtje e tyre eshte poezi e
gjalle! Pastaj jane dhe zakone te ndryshme si larja e
kufomes, ruajtja gjate nates, dreka dhe varrimi, zakon tjeter te tretat, te shtatat, vjetori etj
Zakonet e lindjes• Te tradita shqiptare, ardhja në jetë e fëmijës paraqet gëzim në familje. Lindja
- shtimi i familjes - shihet si pasuri e shtëpisë, përkatësisht shihet sivazhdimësi e jetës së familjes.
Dëshira për të pasur pjellori – fëmijë - në fakt shfaqet që në ditën e martesës, nëditën e dasmës
• Zakoni i lindjeve edhe sot është i ruajtur mirë si në fshatrat shqiptare e poashtu edhe nëpër qytete. Madje , ky zakon ushtrohet si në shtëpinë e vajzës, sidomos kur kumbara i dhëndrit që ka ardhur me krushq, hynë te nusja dheasaj i derdhë mbi kokë para të metalta. E po ashtu edhe kur vjen nusja nështëpi të dhëndërit, kur në hyrje të oborrit një plakë u hedhë mbi koka tëkrushqve, por edhe të nuses, grurë dhe sheqer. Pra, elementet e këtilla
simbolizojnë pjellorinë - vazhdimin e jetës.• Në ditët e para të lindjes, si lehonat e po ashtu edhe fëmijët, i ruajnë nga
gjërat e pakëndshme, vetmia, nga “syri i keq” e kështu me radhë. për ta ruajtur lehonën, ajo duhet që në brez të mbajë hudhra. Në anën tjetër, fëmija duhet që ta ketë fytyrën e mbuluar, apo që në djep të ketë edhe
hudhra.
Zakonet e dasmave shqiptare
• Dasmat shqiptare sikurse edhe ceremoni të tjera aporituale të jetës, karakterizohen nga tipare krahinore,
tipare disa herë aq të ndryshme, saqë përbëjnë habi tekkrushqit e tjerë.
• Por, martesat e të rinjve nga krahina të ndryshme si dhelëvizjet e shumta të popullsisë kanë bërë që ritualet e tyre
të afrohen gjithnjë e më tepër, të japin dhe të marrin.
Zakonet dhe traditat Dibrane• Dibra si vend I vjeter ka dhe traditen e vjeter te
saj, e cila mund te themi se ne menyre fanatikeruhet edhe sot.ajo ka karakteristikat e saj tevecanta per te cilat dallohet. Edhe pse ka pasurndikime te kulturave te tjera ajo I ka ruajturzakonet ,kenget, veshjen dhe gjithe simbolet e tjera etnografike.
Gezimet• Rastet e gezimit jane shume te rendesishme per ta.ne lindjen e femijes
lehones ne spital duhet ti bejne vizite vetem enetaret e ngushte tefamiljes.ndersa diten qe lehonja del nga shtepia ata I dergojne petulla. Emir I femijes zakonisht vendoset emer tradicjonal. Femijet nuk lejohen tepagezohen me emra te huaj.dhuratat e marra sduhet te tregohen tar ate tjereve.me vendosjen e emrit perfundon dhe ceremonia e te porsalindurit.
.
• Syneti eshte nje nga ceremonite me te rendesishme per familjet qe kanedjem. Qerasja fillone me nje halve dhe me nje darke familjare .
Dasma• Arti fejeses duhet te lidhet me shkuesin. Shkuesi
duhet te hapi nje kuti me llokume ose bomboneper te vertetuar fjalen e dhene positive. Nuses I dergohet unaza vetem ne nderrimin e nishaneve. Eshte detyra e prinderve tia kompletoje dhomene gjumit. Ndalohet shikimi I pajes te premten.
Gatimet• Gatimi ka qene dhe vazhdon te jete nje nder majat e diamantit te
kultures dhe tradites Dibrane. Gatimet qe dibranet shquhen jane : sheqerparet, shendetlijet, jufka me pul fshati ,petullat e malsis, pule me arra, pul me qull, hallv dibre etj. Komposte dhe recelera si : kumbulle, molle , thane me qershi , ftoi etj. Te gjitha keto gatime dibranet I ruajnme fanatizem , sic ruajn dialektin e tyre te rralle dhe natyren e pashoqe.
Zakonet e traditat VlonjateMauzika Vlonjate
• Muzika e trevave te vlores eshte nje nder me antiket ne Ballkan. Ne trevat e vlores gjenden menyra te te kenduarit , te cilat perbejne
gjurme ten je culture te lashte si : monofonia, keng dyzereshe, kengtrizereshe pa iso . zerat e tyre zevendesojne gjithe instrumentet
muzikore.
Veshjet populloreVeshja me e vjeter e gruas labe eshte ajo me fustan ,
veshje e mevonshme kane qene eshe citjanet, ndersa veshja buurave eshte me kemish te gjate dhe
fustanell.
Gatime Vlonjate• Gizhina e zones se vlores eshte nje guzhin tipike e zonave malore , por
njekohesisht dhe bregdetare. Ne te perdoren prodhime te fresketablektoriale te kopeve qe rriten neper male buz detit me barin e njomdhe eren e detit . nje tjeter karakteristike e guzhines vlonjateve janepjatat me prodhimet e detit , peshk, midhje , karkaleca deti aragosta
etj. Pijet me tipike te vlores jane rakia si dhe dhalla.
PUNOI : EKONOMIKE
LENDA : ARTE
Recommended