41 ةنسلا 82 ددعلا 764 حمه فاخئا مه ىجا ؤتا اخ ط حت تمه ا ي ه...

Preview:

Citation preview

764

*****************************

تحتدددددى دددددد همتددددد ُتعدددددن نلخددددد هم ادددددا ددددد دددددد همادددددن هم ددددد ددددد هم ا ال ا همف خ ق ددددهمفتددددد مددددإ همعائددددن هما دددددال اهماىهثدددد ه ددددد همعنلددددن دددد )همقددددددد هم دددددددا نلخددددددد ُم دددددددن هم ددددددد دددددددا، ا ددددددد هإلسددددددد ا اهم زلط ددددددد

كددددد م ا ال ددددد اددددد يددددداا ا ق دددددا ، ا هم ادددددن هم ك ددددد ددددد ُتعت ددددد همتددددد ،ق.م( ىحددددداف ا ف دددددائ ا دددددن ددددد لى دددددا اددددد همعدددددام ، تزخددددد اددددد سددددد همتددددد

اخددددداما هما همصدددددىه ق، جدددددا ثددددد ددددداما هإلسددددد همعنلدددددن ددددد هآمددددد إضددددداا إط عدددد همحددددا ادددد دددد إمدددد همعصدددد همعثاددددال ، ا ا جعددددهم دددد ه لا ، ح دددد هم

همتددددددد تعاددددددد سددددددد ا ددددددد تتعددددددد د م عنلدددددددن ددددددد هما ى ددددددداف هم ددددددد هماىهثددددددد ) هإلسدددداخ دددد ن صددددخع ت ددددىه هم ددددىه ثدددد ،ه يددددامهإلضدددد هما ددددا دددد دددد

متىم دددددددن هم دددددددا همغا ددددددد ( -هم اما ددددددد ) حطددددددد هم ادددددددا ، ا هما ثدددددددن ، م دددددددن (همغ دددداما ،اهمددددنخا كا دددداف ك دددد دددد دددد خدددد هل عدددداه اتح دددد ددددا هم حدددد

هم ددددامف ه دددد ا حكدددد ث ددددا دددد هماىهثدددد ادددد هم ددددىه ، هما ت فدددد همغددددا هفا ، همدددد ه دددد ، هتضددددح دددد دددد اما هم ددددخ ضدددد هماهمدددد ك اقددددن كددددا م ددددا

قدددددددنما خحاددددددد همصدددددددح تُ ح ددددددد ددددددد ،ت دددددددن هما دددددددال اهإلل دددددددا هف ه إمددددددد

.م ا –جا ع هما ثن –ك هآ اما اهم اح ددداما هإلس ددددق هآ ضى تنما ا - .م ا – جا ع هما ثن هآ اما اهم اح دك اما هم س ك دددد ددهآ ق ضى تنما ا -

مجلة الجامعة الأسمرية

764

كا همعددددام لتع ضددددى ما ددددتى اف خطدددد اددددا ُسددددهمعاما دددد ددددا يقدددد دددد خُ ددددددك تع ددددددز عددددددة همعا دددددداف همط ع دددددد دددددد همحفددددددا دددددد ى دددددداف هم ددددددىه

ا ددددهخددددت ا ددددى لدددداج دددد ت ددددىه هماددددا ، ددددا دددد تددددىه همغدددد هم ددددى همتددددد اخاصددددد دددددىهما نلخددددد م دددددن هم ددددد ،صددددد همصدددددح ا دددددا همهم حددددد

اددد ت دددىه همت ددد ددد ، ددداهمتددد ج ات دددا ددد هما دددا دددا همعنلدددن ددد هآ ددداما ىفدددددددددددددد اهمز دددددددددددددددد هم ا ددددددددددددددددددددة هم ا ائ ددددددددددددددددددددددددُل قدددددددد ا فاتاددددددددىما همتُ صددددددددخ ماُ

.سن اه م ن خزهلاف اه م ن هم لىجن ة ا

41السنة 82العدد

764

مح هم ائخاف ه إجاام ه ي ا همت تح ط خا اتؤ اجى هم : .(1) لف اهم ائخاف همُاخاخطح ه ماد تضاخ هماا اهمت اهماعا ا س

اف إل ا اح ىه ال همعخاص هم لؤ ا جا ك ا ى همت ىه: إم ؤ ح ث هم ىه اهمت اغ ا ا همغ همط ع اا ت ك ن همعخاص

(2)تىه همعخاص هم . تهخ ددىه هم د دهمت -1

ى اجى ىه غ ا كى كىلاف هم ي ع ا غ همتغ اا لة ك ،(3)صامح م ستعاا ا يحن هستعاام ا كام حاما اه ل اما

هم ا ا هم ف ا كىلاف هم ه ماض همح ا همصفاف هم ا ائ ا هإلخ امط ع ة، إضاا إم ل(4)همف ز ائ ا همح ى م عخاص هم

إلتاج همطاث هم ائ ات ىه هم ىه نا هم ج همع ، ن هم حا مايا ج تخ ، (1(

.71م، ص 6002هم ك هم عى ي م ا ، هم عى ي ، ، خطاما همت ّىه هم هماعام ه انلخت ا ه ات ا ا اى سعا ىج ، )2(

همع ىم ك همع ىم هإلل ال ا ، ت ا ا –جا ع ك قالن ماسام كتىماه غ خ ىما ، .72م،ص6072-6072، هالجتاا ث دد هآ اما

هآ اما هالثتصا ي يكا إيا ن همقا ما هم ،و حان اتح ياك همطائ ، (3)معن هم ه ه تخا هم هانل ، ،هما تق همت ىه هم ماعا هساخ ك كىك اتىثعات ا .600م، ص6002اهمت عى ، هما ن همىهحن اهمث ى ،هماىص ،

م ائ ه همطاث تىم ن حطاف همخاج هم همت ىه خصىما حان ن هم ة همف ح، )4( ىم همع ماسام اج ت غ خ ىما ، ث ا نلخ هم اد ا ه هم ،

ك همنماهساف همع ا، جا ع لايف همع م ع ىم ه خ ، هم اد، هم عى ي ، هم ط ، .8م، ص6070

مجلة الجامعة الأسمرية

744

اتىه ل ا لت همتغ هم ا ا هم ف ا همعخاص همط ع همت تؤ ك .(1) اي ا صح هإلل ا ا ح طة

لىهع همت ىه هم -2 : هآت همت ىه هم إم ثُ

ضا ف ت ف ات غ هد ن خ هست نهم همىثى : ىهئ همت ىه هم هم - همخ ا همصخا اتطىما اسائ هماىهص ف اه حام همان ام كا ، ا يا

يكى ا همحام همت ا ا هم ىه حتى ا ىه ت ك زهف هما تى اف ا همصح همعا اح ا هإلل ا ض ما غهمعا ي ه هم لؤ إم

اف غا ال ك ن هم ى ، ا ك : اهمح ىه اهمخ اف اهماات اف، اهما ى اف .(2)هم ا ك اف همخ ت اج اهم نمااك ىلاف

ى همتن ىما ا لى هما ا همط ع ن إضاا همت ىه هم هماائ : - هماىه همضاما إم ا ت هك ز تزهلن ا إ خا تأ هف ا ث ا ماج ح همات ا احت لقصا عض كىلات ا همط ع ه ساس ج ه تنخ ف

.(3)هإلل ا اا ي ع هما ا غ صامح م ستعااالف همح ات اهمصخا ى همف ا هم يص ن ه ماهض همزماه ا غ همت ىه هم م ت : -ج

صفات ا اخىهص ا همط ع ا هم ا ائ ا همح ى ك ي ع ا تؤ س ا

ت ىه هم ىه اهما اط هم همخات ا ىد إ ه ح، اتح ح ه ، (1(

اتقخ هما همنام هماحكا م ع ىم هم خنس ، ص هتة ىه م هما ك اف ا نلخ 7م، ص 6072هماع ى اف، هما ن همثال ، همعن ه ا ، ص هتة، ي ا

.72-78 ج سا ق، ص ص اى سعا ىج ، )2(ص إيددددددا دددددد ددددددن همقددددددا ما هم ،و حاددددددن اتحدددددد يدددددداك همطددددددائ ، جدددددد سددددددا ق، )3(

606.

41السنة 82العدد

744

هك ا حنه ت ىه همت ن هم ا اىث ا صىما اي ا غ اي (1).اهمزال ا ن هست نهم هما نهف

إل ا تز ه لى ا عن لىم اخصىصا ا هماخاطق همت ىه هم همضىضائ : - اهمط ق هم ع اهماخاطق همصخا هماخاج همحض هماز حا ام كا الن

ا خاطق خ تىجن ا ح كاف إل ا كام خا اتخف هما اما ا ى لىع (2)همت ىه هم ى هال تزه يصنما يك ىجاف.

ىه ا حنه لت ىه ط ع ى خط لىهع همت همت ىه هإليعا : -هح همت ىه همط ع لختج عض همعخاص هماىجى ا ا اصخ

همط ع ت ى غ تق ، ا همت ىه هإليعا همصخا خ هم ف هما ع عخاصاهمتف هف همخىا ، اك م لت هست نهم هم كام خ ا يع

همصخا ا ه حاه همط اا االف خ نلن صخا ا ماه ، .(3)ا خنس

خاص همت ىه هم -3أت غ اما اهمنخا اهمض ا هما ىه هم يكام اف همعامق :همُ ا -

ح كاف هم اماهف اهمفح اهمح ق متىم ن هم ا اح ق همخفاياف همص اإلضاا .(4)همخ ا هم ث همح ه همزماه اهالل ه ام اح اغ اإم

.67اى سعا ىج ، ج سا ق، ص ( 1(هم ،و حاددددددن اتحدددددد يدددددداك همطددددددائ ، جدددددد سددددددا ق، ص إيددددددا دددددد ددددددن همقددددددا ما( 2(

602. .62 خصىما حان ن هم ة همف ح، ج سا ق، ص (3( .22اى سعا ىج ، ج سا ق، ص ( 4(

مجلة الجامعة الأسمرية

744

، همخ ت اج ا كاس ن، (1) ك ن هم : ال ى اف ه اهمغا هف - اهمص همعىهصف، ا هم يح هم ىه ام ىهئن، همض ا همنخال ، ت ىه

(2).همصح س ا همت ىه هم -4

همتقخ ا همعنلن هما االف إم تح : إ همتقنم س ا همتقخ ه - لاا همح ا ك ك إال لة ضا ف همخفاياف، اسا ا هلت اما ا، اق همى امع ث همت ت ط همتخا اهماحااح هم ى هم ن هم ئ

ما اا تن ىما هم اهل اما همتخا اه ت صح هإلل ا ، ث ح ك هم اتطىما همتقخ هم اا هإلل ا إم ماج ك إال لة يض ام ، ا اماقا

.(3)م لت إي ا ح م تحك ا ه ض هما همخات همغا هف هم ط هماح ط: ت ا همعىه هالثتصا ي ك ك ا هلت اما ه س ا هالثتصا ي -

هماتقن ا همات ف ام نماجاف تفاات . همت ىه اهماتفاع تىه ا همنا إ ح همز ا ا ن هم كا ياث هما ك : ه س ا هالجتاا -ج

اما ىجع ا ا خ إثا ت ا ح ا ال ت تى نآحنه هم ئ م ا ُ ن اا ي ن ض ق هم ىهماع اهاتقاما ه ح ا م ا هاق همعا ا اص

ح دددددام همدددددنل دددددن همحا دددددن، قن ددددد مع ددددد اتددددد هآ ددددداما اهماقتخ ددددداف، هما ددددد همع ا ددددد (1(

اهمفخ دددددددد ، هما ددددددددن ه ا ، كددددددددز حدددددددددىه م حددددددددىه اتدددددددد اصدددددددد ال هماقتخ دددددددداف همثقاا ددددددددد .2م، ص7212همت اهمص ال ، هم همعا م تا ، همقا ،

ياسددددد هم دددددد ن دددددنه ، ماهسدددددد دددددد هآ ددددداما ات ددددددىه هم دددددد ، ددددد همتدددددداما اهما ددددددتق ، (2(هما ددددددددددن همثامددددددددددد ، همعدددددددددددن همثدددددددددددال ، إصدددددددددددنهما ث دددددددددد همتددددددددددداما ددددددددددد ه هماخ دددددددددددا، صددددددددددد ،

.262 -278م، ص ص7222لىل ى 26-27اى سعا ىج ، ج سا ق، ص ص (3)

41السنة 82العدد

744

ك ا ، اهالاتقاما إم هما احاف هم ض ه اه اك همافتىح اهمت ا صح ا (1). : س ا تنل تى هم هحت اما همت خىمىج ا ه س ا ه خ ث -

ا لن ا ا خ اتحك عض ه ا ه ا هماا اه اا ، اا ي م هلت اك هماعا نهف اهماىه ق همنا همتعن هما ا ئ اهإلخ ه ا ه إم

.(2)همت ت م هما اس ام اإحنهه ك همت ىه صا ما همت ىه هم -5

ع ث فع همعىه همط اخت صا ما ااخةهمت ىه هم ي ت ف ا ا اهمعىهصف اهم ى اهمف ضالاف اغ ا، ا خة فع هإلل ا همزال اهم هك

اهمخفاياف ،اهمفط ل ط ث همت ىه اما نهف همح ، اهمخ ات ، لزهامة ه ل ط همخات اهم ىهماه هم ا ائ اتىم ن همطاث هم ائ اغ ا

ا اخط ه ، تض ام ض ماه غ اعا هإلل ا غ همحك ا اغ همىه اهمت همت ىه : همت ىه هم همط ع ، ا ااإم ث ا ق هماصا ماخا ضى ذم ت

.(3)هم هم اث ن عن همت هه همحضاما ك ا ي ن هإلل ا يُ ف ىم هما خ ه :

تضاة ا هغاف ا خ ف م ا ث ا ا هل ا تاما ا ح ا ، ا ال ا ) ات تأخ ، ات ا هما ال ه ا ا ا قاا اإ ه تن تاما ا إم

ائ ا إل ( اكاهمق ع اه هج همناا اهما اجن اهمحاا اف اهمانهماس اهما اماح .(4) اهمعااما ا همفخى همزخ ا هماتص ا اخ عكا لاا اط ي

.22-22هما ج لف ة، ص ص ) 1( .22-22هما ج لف ة، ص ص (2( .72-72 خصىما حان ن هم ة همف ح، ج سا ق، ص ص ( 3( .62اى سعا ىج ، ج سا ق، ص (4)

مجلة الجامعة الأسمرية

747

همت ىه همط ع هآ اما همخات همعىه ي ا : همت ىه همط ع -1خت اله طاما ا ه ىجى همغا هف هم ى اتفا ت ا هم ى ا ت ف لىه ا

ا ماجاف همح هما اهم طى همخ ، ا ىه همت ف همخاجا هم اح اهم هك اه طاما همحا ض ا ا هم يح اه يع هم ا اماذهذ هم ح .

ات ا همخ اتاف اهمح ىهلاف اهمط ىما اهمىطاا ط : ه هما ى اف هم ىمىج -2 اهمح هف اهم ائخاف همح همنث ق كامفط اف اهم كت ا اهمطحامن.

ف صت ا همغا هف هم ى ااسائ همخق اهماىه: ه هما ى اف هم ا ائ -3 نهف همح اهما ا اهمص همصح اهمااهمخ اطاف همصخا اهم اح

ت صا ما اخ هم اهما ص اف همزماه ح لتأ هماع ه امت ىه حن سىه ، لت همغا هف هم ا هماخت ا هم ىه اهمت همط ع اهم

تتحى خن تفا ا هم طى اه طاما إم حااد ت حق همض ما اىه هم خا ه سطح ا ن همغ اما اه خخ . ت ك م ح اما اهسى

ف ىم همتخا هما تنه : ا اىهما ج ا ما ا همتخا همت تىا هحت اجاف همحاض ا ه

.)2)هما تق تأثير البيئة على التنمية المستدامة:

همخحام هم يعا هماحااح هماىهما همط ع غ هستنه ت ا ا ظ إ ا ا ىغ همحن ه ثص متق همت ىه اه سام ن هم همت خىمىج اتطى

هست نهم هماىه كاا لتع يضا تطى هما تاعاف هماح اه ثام همقى اه

702. -12اى سعا ىج ، ج سا ق، ، ص ص )1( .68هما ج لف ة، ص (2(

41السنة 82العدد

744

ث هست نهم اض ف هإلل ا ا همان كاىه ك ا ائ ا ص م ت م ن .(1)همف ى همغ هئ

)2(ام همت ه تا امت ىه هم : هماؤتا هف همن م، اهم تخاا يؤا ه ماد.7216م ام ى ؤتا هستىك -7 م، تح ا ثا ه ماد.7226 جال ا ى ؤتا ما -6 .همُاخاخم، تح ا تغ 7221 ؤتا ك ىتى ا هم ا ا -2 م. 6006 إا ق اغ خى ما ى ؤتا جى ال -2 م. 6002 اف ؤتا ا ماه هم همع ا -2

صخ ساخ هما ثن - ت تق ا ، اُ خ هالس 200 ه هماصخ غ ج هما ثن حىهم يق

ختج.م، مة ث ه لصف ث ا ى لُ 7222 تأس ة ا سخ تا ىثعة، م ن صخ ساخ -

اددد سدددخ هاتدددتح ددد ه هماصدددخ ح ددد يقددد اددد خطقددد سدددىق هم اددد ا هم ادددا .م7288

ت دددددددف ددددددد صدددددد خدددددددتج ى دددددددافتُ : هإلسدددددداخ ه ضدددددد هما هم ددددددد ماصدددددددال ما، اهمغددددا هف إمدددد هم ددددى هماحدددد ط، همتدددد لخ عدددد خ ددددا همغ دددداهمعا دددداف هإللتاج دددد

اهمح ددددىه اهمخ دددداف اهماخ دددد ف اكدددد دددد هالل عا دددداف م ددددا تددددأ دددد هإلل ددددا ، اهما ى دددداف همغا دددد همتدددد تخددددتج دددد ا دددداف هحتدددد هق همىثددددى ه دددد اه خ دددد

دددددددا طددددددد ه ، همت دددددددىه هم ددددددد اهمع ثددددددداف همنام ددددددد ، هماؤس ددددددد هم ا ع ددددددد م نماهسددددددداف ( 1(

.27م، ص6008اهمخ اهمتى ، اف ، م خا ، .712 -728صص هما ج لف ة ، ( 2(

مجلة الجامعة الأسمرية

746

اددددد ه اددددد ه ا ا دددددا دددددال ك ددددد ن هم دددددى ا دددددال ك ددددد ن هم ددددد ا كاسددددد ن اإلتاج دددددددددا همُاخددددددددداختأ دددددددددا ددددددددد كهمخ تددددددددد اج ، ا ضددددددددد هما ددددددددد هما ى ددددددددداف

ضدددددد ج هماصددددددال دددددد ط ددددددق همتف دددددد همدددددد اكدددددد م طدددددداما حا ضدددددد ، ي ن ه تزه هف ؤ هما ال ه ،اض ج هماعنهف اهآالف.

)همتح (تىم ن هم ا حط -ج خاك حطتا متىم ن ،اهمغا ( هم اما ) حط تىم ن ك ا هم اا

ا اا صقتا م عض اا هم عض، ااماحط هم اما ،هم ا ا نلخ هم ااىهسط هاح لا ن هلنااع اما هماا ت هماا ا امىثى همثق ت تغ

،اه همت تختج خ ا هث ض ما هماحط ه خ مت غ ا تنا هم اماختج خ ا همت تاه ا هماحط همغا ات تغ امغا ا همنلز )هم ىالما(،

هم اا هماحطاف هم ئ اماخحى تعت حطخط هم ، ا ه طاث اخ م ا ت ف م7286هم ائ هم ن ت غ ا خ همعام

.همت صصاف اال هم هماحط ت تغ كفا ام ه ض هما هم ماحطاف تىم ن هم ا :

همتددددد اتحا دددددا ددددد غدددددا هف هم دددددىه هم دددددى تدددددؤ ددددد همغدددددا هفهل عددددداه ح ددددددددا هإلل ددددددددا ، ا تت ددددددددف همح ددددددددا همخ ات دددددددد اتعادددددددد دددددددد ت كدددددددد هماخ دددددددد ف

يدددددددا اهما دددددددال ه ددددددد ، ا دددددددز ه تأ دددددددا ك ادددددددا هماتفعددددددد ماجددددددداف همحددددددد هما اه اإلضدددددداا إمدددددد همخفايدددددداف همخات دددددد دددددد تزا ددددددن دددددد هماحطدددددداف (1)،هم طى دددددد

لاث ف همخفط. امىثى

.82-80 خصىما حان ن هم ة همف ح، ج سا ق، ص ص (1(

41السنة 82العدد

744

ا همص همصح - ا هماصال همخات اك هماخطق عت ا همص همصح تُ

ا ، اهمت لت تص ف ا ا هم انلخ هم اا حن هما ى افاهماحطاف هم ح لا ن همص ، ام لت عام ت ا اهستغ م ا حت هآ .

:همصح ما ا همص ه ض هما هم تز ه عنالف ا همص همصح ز ا ن هم كا اع س هماثا تنخ هما ا إم هم ىف لح ف اتغا ما ا ى قايا همطعام اهمصا ى اغ ا هماخحفاف اهمن ى اهمز ىف اهمفض ف هآ ... م ، اإلضاا إم فاف

ا هما ى اف م ا تأ ح ا هإللهماصال ا حطاف تىم ن هم ا ا اهمح ىه اهمخ اف اهماخ ف اهما ال ه .

صخ ما همتاىما -هسخ هاتتاحة ا حاا همغ ما اه م ن ، ات هم يق ه هماصخ

م.200ا عن اسط نلخ م ن حىهم م 1272 ه ض هما هم ماصخ ما همتاىما:

هإللتاج م اصخ اهمت تتعن ن ح همتخح ف هما هح خ اهمغ م تاىما حت هلت ا همتع ن ت ج لفاياف تعن تصن ا همىه

.اه م ن ه هم زه ه ا م نهما صق م اصخ ا ت تأ ا

مجلة الجامعة الأسمرية

744

نلخددددددد همُ ّادددددددان ددددددد إحدددددددن همادددددددن هم ددددددد همتددددددد تقددددددد ددددددد سددددددداح

760هم حددددددد ه ددددددد ض هماتىسدددددددط ا ددددددد يددددددد ق همعاصدددددددا طددددددد ه ا حدددددددىهم (ن22-ن62) طددددددددى ، اخطدددددددد يددددددددااال (ن27-ن27) دددددددد د دددددددد خطدددددددد ك دددددددد ، تددددد 22-60 ددددد هماتفددددداع لتددددد هاح ددددد همانلخددددد اتقددددد ،(7يدددددك ) (1)يددددد ثا

( 6ا اسددددددددت نهم حطدددددددد ه ماصددددددددا هم ى دددددددد يددددددددك )، (2)اددددددددىق سددددددددطح هم حدددددددد -6-60)همفتددددددددد ددددددددد اعاددددددددد ك ددددددددد هآ ددددددددداما اهم ددددددددد اح ا عددددددددد هما ثدددددددددن

،ادددددددددد عددددددددددنالف ماجدددددددددداف همحدددددددددد هما م( 6072-8-78 همفتدددددددددد م همدددددددددد 6072 ن2-همحدددددد هما تتدددددد هاح دددددد اهم دددددداح ادددددد نلخدددددد هم اددددددا كامتددددددام : ،اهم طى ددددد

، ددددددا هم ددددداح اتصددددد سددددد ت ا إمدددددد %22 %70هم طى ددددد تتددددد هاح ددددد ،ن22 هما دددددال تحدددددى ددددد همانلخددددد ددددد همعنلدددددن ددددد ا ك سدددددا ، 22 كثددددد ددددد

اهم ا ال دددددد ، اهم زلط دددددد ، ،ه دددددد همتدددددد ل جدددددد تاما ددددددا إمدددددد همفتدددددد همف خ ق دددددد دددددد ، معدددددد ، اهمانل دددددد ، اهمناا دددددد اهإلسدددددد ، اتتعددددددن دددددد هما ددددددال همنلخ دددددد

، ا خطقددددد ما س همحادددددام، دددددا ا يددددد ا نلخددددد م دددددن همُ ددددد ، ااددددد سددددد اكددددد م همعنلدددددن ددددد هما ددددداجن هإلسددددد ، كادددددا لىجدددددن ا خطقددددد ج ددددد هما ثدددددن،

اسدددددخحاا اددددد ددددد ه هم حددددد امانلخددددد خددددداما ح ددددد ت جددددد م عصددددد همعثادددددال ، ضدددد ا م ت ددددىه هما ددددال ه دددد ا ددددا ددددن تع عددددض دددد ت دددد ط همضددددى دددد

إ ددددد ه ح اددددد همغدددددىما ، ط دددددا همدددددىط همع ددددد اهمعدددددام ، هما هم ددددد ق همع ددددد م ط ا ددددد )1(

.27م، ص6070اهمخ اهمتى ، سىما ا ، هم ادددددا دددددن هم ددددد م اددددد سدددددخا ، و حادددددن اددددد ددددد طامدددددن، اادددددى اددددد ه هلدددددن، )2(

.712م، ص6002تىهص همحضاماهف، ؤتا هم اا همانلخ ، هم اا،

41السنة 82العدد

744

همتددددد تعاددددد سددددد ا هإلضددددد هما هماصدددددال هم ددددد همخددددداج ددددد اجدددددى دددددن ددددد . هما ال اما همز

حط ماصا جى (6يك ) ( ىث نلخ هم اا7يك )

( Google Earth همنام ) ي ك هماع ى اف

) عدسة الباحثان(

مجلة الجامعة الأسمرية

744

مدينة لبدة الكبرى -1 خ ن همعام همقني ا هم اا هإلا ق ُتعت همانلخ

همق طاج حت س ط همخى نل اهم ا ال تأس ا لن همف خ ق ا ك . 762 حىهم اهما ح ا ، ح ت عن نلخ ط ه ا ي ثا

تأسيس المدينة: لى خا آ اما ا اث إماال هم ، انلخ كا م ا يأ ك ا همقنمإ هم هماق همف خ ق همت ج هكت اا ا تح هما نه همقني ، اهماق همت تن ا ه،

حىهم إم تأس ا ج ، أ همانلخ ل ث ا تح هما ح هم ا ال .(2)مىه م ن اث ص ة همضف همغ ،(1)همق هم ا ث هما

التسمية: ، اما همت م ا يا م ا ا همان ه هم ُتعن نلخ م ن

ا ُ ا ت ىم تال ا هالس هما تق هم ا ، تاث ذم ا آ اما ا هم اث ا هم ا هماصا ما ااما ا هس م ن ،(3)هم ىلال ت ىم تال ا همان همث ه

ا ا ه هالس كث ي ى ا ، Leptis Magnaهم س ك اس م تا اجخا

هم ىل دددددد ادددددد إث دددددد همف خ ق دددددد هما دددددداما ، ماهسدددددد تح دددددد م خقددددددائ ددددددن همحفدددددد اضدددددد ( 1(ص ص،م6002هماددددددن همددددددث ه ادددددد م ددددددا، خ ددددددىماهف جا عدددددد همفدددددداتح، طدددددد ه ا، م ددددددا،

62- 26. ددددددن همحفدددددد اضدددددد هما دددددداما ، همحضدددددداما همف خ ق دددددد ادددددد م ددددددا، كددددددز ج ددددددا هم دددددد ( 2(

م 6007(، طددددددددد ه ا، م دددددددددا ، 22همتاما ددددددددد )م نماهسددددددددداف همتاما ددددددددد ، س ددددددددد همنماهسددددددددداف .726، 727ص ص

همزخددددداما هماعااما ددددد اما دددددال هم ددددد ف اددددد نلخددددد م دددددن حادددددن لددددداج ددددد ددددد اس ، ( 3(م((، ماسدددددددام اج دددددددت غ ددددددد خ دددددددىما ، جا عددددددد ثددددددداما ىلا، خغدددددددا ، 622-722هم ددددددد )

.6ص م6002

41السنة 82العدد

744

( ا Lbqyلة أخىذ هالس همف خ ق م انلخ م ق ) هالس همثال اُ عتقن ا(LPqi اثن اما ه هالس إحن همعا ف همف خ ق ا همق ه ا ث )

اما هس م ن هم ا هماصا ما ،(1)ا نهي همق ه ا هما هما ( ، اهمثال Leptis Magnaهم س ك ص غت ه ام اس )م تا اجخا

اهمص غ ه ام كث ي ى ا اتط ق همانلخ ا ، (2) ا اجخا(ك اس )م ا همخقىش همت طىطاف هماصا ما هماكتى ، ا همص غ همثال اقن اجنف

ث ا ا عح هماىهث همت اما ا ا ذك همانلخ ات ا ت ا ، (3)صىص هإلغ ق اهمخقىش همف خ ق ا تتفق همخ، (Lepcis اكهسا ا )م

(4) )م ق ا مفق ( Lbqy ا( هيتقاق هالس همف خ ق كا هس )م امقن ،

يتق ( هم ُ Lebqyهم ك ه ص م س ى م ق ) ت همنماهساف ه نلخ ش هم ت خ هماكت ف اا ه ا كنتة همخقى ، هالس همف خ ق م ك ا

. تا اجخام الموقع وأهمية المدينة:

تا زف نلخ م ن هم اىث ا ن ّكخ ا هالسدددددددتفا هإلط م ا ت ت ط ي ث هم ح اغ ة اتىهجة ك إيطام هم ح هماتىسدط ا

اصددددددددددددددق دد ات ط خ اددا ، ا تق ط ق همقىهادد همدد لتىغدد جخى ددا هخدد همات ط همف خ ق ى اكددا م دد ه هماىث هما ،( 5)همصددددددددددددددح ه ا هم خدد

، م دددددا اددددد ا همف خ ق ددددد اددددد طددددد ه حدددددا همحضددددداما حادددددى همصدددددنلق دددددى حا دددددن ، ( 1)

.762م ص7228 همتاما ، هماؤتا همتاما ، هم ا ع هم ، خغا ، . 762، ص ج سا ق ى حا ن ، حاى همصنلق (2(

.Rome .p8leptis magna(1925), .Romanelli.p (2) London. . Tripolitania, B, T. Batsford LimitedMattingly, D. J.(1995)

6.9p1( 7 ) .8، ص ج سا ق هكت ،حا ن ( 5(

مجلة الجامعة الأسمرية

744

مف ه ا ث هما ، ح ع ثاف ت اما غ هم ح هماتىسدددددددددددط ا ه كال تقىم سددددفخ ح ف ختحا إسدددد ال ا حا امقصددددنل اهمفضدددد إم

( 1)همىط ه م ا يدددددد ق هم ح هماتىسددددددطاتق نلخ م ن هم خن صددددددن ،

.( 2) ك 2 نلخ هم اا همحام ا اا حن ه ا ي إم هم ق مقن هخت ىث نلخ م ن نه ا حااي هم ددددددددف هم هسدددددددد ا

صن اه م ن ، اك م ما س هم اا هما خا ىهسدط ن هم زما تق خن ا ىا همحااي يضا ، اك م اثى ا ا خطق ماه ،هم يق ايد غ ا

تحنه خةهما )اه كعام( خ خصدددددددددددددد ح لىجن ق ا حىد اه ك ا اف ا خصددى تة، اك م اجى ل ا صددامح م دد هماؤماخ هم ىلال

امق خ ا، ا يضددددددا اثىع همانلخ ا خطق تخت خن ا ثصدددددد همط ق همت ت ط هم دددددددددددددداحد داماخداطق همدنهخ ، ا ه ي دددددددددددددد ا همت ا همت اما

ا ا اهماىه هم ام همت تح م هم ددد هسدددتق ا م اىهما هما دددتىما هم اماج اهسدددتهمقىها همت اما همقا هم خى ات ددى ق ا ح ا ، ايددح همفائض اتصددنل إم ه سددددددددددددددىهق هم اماج ط ق هم ح خاصدددددددددددددد ا م ن تتات ا اأ

( 3)هم ف ط ي اص هم تا . م سىصامح اخاصدددددد عن تحامفكال م ن ا نهي ه تا ع مق طاج ايدددددد ،

دام هماددنلخد همق طدداج مط هإلغ ق حدداامدد إثدا دد ددددددددددددددتعا ا

خددددد همعصددددد هم ددددد ه ددددداك هم دددددى اهمت ا دددددة اددددد نلخددددد م دددددن ، حا دددددن حادددددن هكت ددددد (1)

.ق.م( همددددددددددد دددددددددددن هال هطدددددددددددىما 20هم ا دددددددددددال ددددددددددد دددددددددددن هال هطدددددددددددىما هغ دددددددددددطا )م(، ماسدددددددددام كتدددددددددىماه غ ددددددددد خ دددددددددىما ، جا عددددددددد هم خدددددددددا ، طددددددددد ه ا ، 202 لىث ددددددددد ا )

. 62، صم 6072،م خا .70، ص ج سا ق ص ح هآ اما هم ، ( 2( .7،72720صص ، ن همحف اض هما اما (3)

41السنة 82العدد

744

(1)نهمض هئ ا )اه كعام( ، اك م ص ح همانلخ تنا مق طاج اه كخ ،

ق.م تق ددا 606 خدد ددام ، آمدد ىما ددنلخدد م ددن ا اددا عددن إم همخى ددنل ، عن ذم خ م ن تح هم ددد ط هم ا ال ،(2)ق.م702اهسددتا ف حت ام

ا ال اخاصددد ا م فت همت خ اتعت همفت ات هت ا ات ج عح هم ا ا جا همىلنه هم ل ، قن (3)ىس سدددددددددددد ف اس ن هإل هطىما سدددددددددددد ت ا

تىثف همخ دددددددددددددا همت اما ا اا همطا خا م ن ا ىه همانلخ اا إم ا ا هم دددددددددددكا ، كاا ُغط ام ا ا ل قج خ ا إال جزه ث ك دددددددددددىا

خ م ن تح هم ددد ط هم زلط ،(4)همط ق هم ئ ددد اإلضددداا إم عض-226همفتح همع هإلسد ماص اياا إا ق ا ام ) حت همت هسدتا ف

222.)(5) مظاهر التلوث البيئي في مدينة لبدة

م ددن ال ا حطدد تى هم دد دد هماددنلخدد إم همعددنلددن هما ى ددافتتع د همتح (، ا صدددددخع سددددداخ هما ثن ا م ن ، ا ا همصددددد ) همطاث هم ائ

اتعا ه طاما همحا ضدددددددددد ت سدددددددددد ن هماىه هماخ عث ت همصددددددددددح ،ا خاك ى اف خ ث همنخا همخاج هماصددددددددددددال عام همانلخ ه ،

ا خ همز اما هما نهل م انلخ الححخا ؛ ىه م هم دددددددد اماهف، اهمخ اتاف

م 6070 دددددددى سدددددددعن ، حضددددددداما ث طاجخددددددد ، كت ددددددد همخااددددددد ، هم دددددددز ، صددددددد ، ح دددددددام ( 1( .82ص، ،م7222 م ددددد سددددد اح ، صدددد ح هآ ددددداما، طددددد ه ا، م دددددا ، م دددددن هم دددد ، ،طددددة ددددداث (2(

.62-66صص ددددددددا هم دددددددد ، هما جددددددددا ا دددددددد ، تدددددددداما همحضدددددددداما همف خ ق دددددددد )هم خعال دددددددد (، ت جادددددددد : ماُ )3(

.607ص،م 7228 همحىهما، هم ذث ، سىما ا، .61، ص ج سا ق اس، حان )4(

.22، ص ج سا ق اث ،( (5

مجلة الجامعة الأسمرية

747

هما معنلن ه ضددددددددددددددهمت ىه هم طدا هم خ د هإلل ددددددددددددددائ م انلخ ا محق ا ههسدددددى ه همح اما ، ات سدددددن ه ح، اتأ هم ائخاف همح ا ت ف ا هماتاث

إم تفت همح اما ات قق همعنلن ه ان اهم نماه امانلخ لىه ا، اا .( -ا -ه- -ج - - 2يك )

همح اما تفت )ج( ا هم طى ) ( همح اما فت ت ( ) همح اما سطح هسى ه )ا( ت قق ه ان )ه( ح هم ح لاى همخ اتاف ا تأ ) (

تأ لاث ف همخفط ماحط تىم ن همطاث هم ائ )همتح ( ( )

( حا همت ىه هم انلخ م ن 2يك ) م (6072 أغسطس ) نس هم احثا ، تاما

41السنة 82العدد

744

)ا اه يام ( ا ا س )ا همخ ( -6ك.م ا 72تق ددد همف ع دددنه دددنلخددد م دددن دددات دددا همغ حىهم

خطق تن سدددددددددددد ، ا تط يدددددددددددداطة هم ح ايدددددددددددد ا هماخطق ُاع ا اسددددددددددد ا اه يام هماع اا ىه يام هم خة هت ف هسددددددددددداا م ا

(1).(2يك ) يضا ا هم تا اف همتاما

( ماض اف همف ف ا ا ا س 2يك ) ) خح جى ( س( ا 2يك )

م (6072 أغسطس ) نس هم احثا ، تاما ) ي ك هماع ى اف همنام (

إضددداا إم ىث همف يددداطة هم ح ايددد ه ا ت ا همىصدددددى إم ا ح ه اهسدددددتغ ه هماىث ا ح ا همصددددد ن إم اذم م ددددد ىم

جدالن همزماه خاصدددددددددددددد هماخطق كال ا ا هم تزخ ث اهت ا هم ح م ه ط همط ق هكا سااك اغ ا، ات ك عض همنماهساف همف تق

ا ا ا)ط ه ا( ا لن ا ز ن ا ىثع ا ،)م ن هم ( م تا اجخا (2)هم غ ها .

اددددد صدددددامح هماح دددددى ، )تق ددددد ددددد ا ف دددددا اه يامددددد )سددددد ((، ددددد م دددددا ( (1 .76ص ،ف م ا، . همقنيا ، همعن هم ا ا ، ص ح هآ اما، ط ه ا،

(2) Revena. Mario Lapucci, )7280م( , collo auio inter Nazionale sul mosaico Antico 6/10/settem her - pp301-302.

مجلة الجامعة الأسمرية

746

كادددددا ه تدددددا ف همفددددد خددددد ددددد ه هماىثددددد هالسدددددت هت هم دددددام ق دددددا ددددد ، همتدددددددد هسددددددددت ن ادددددددد هم خددددددددا ه دددددددد (1) خدددددددداطق ثطدددددددد همح اما )هماحدددددددداج (

هإلضدددددداا اهمت نلددددددن ادددددد هم خددددددا اهمتىسدددددد همدددددد سددددددا اسددددددا ن ادددددد ا دددددداف تحدددد ط فدددد سدددد ماد ماه دددد خصدددد سددددا ا ددددك ك دددد ادددد ا (2)،ا ددددة

خدددد تددددىها هما ددددا همتدددد سددددا نف دددد ه دددداما اتطددددىما ا دددد ه دددداما همفدددد ددددددددد ( 3) ددددددددددددددهم ا ال همزماه ددددددددد ا تضدددددددددح ذمددددددددد ددددددددد خددددددددد تعدددددددددن هم دددددددددنا

ه دن اه ج دددددد ا همدددددد ال ل عددددددن كث دددددددددددددد ا خ ددددددا سددددددددهماخطقا دددددد ددددددددددددددددددددددددددددددددا ل، اتحددددى ددددنهخ ا همعنلددددن دددد هم سددددىم هم نهما دددد اهم ىحدددداف (4) د دددد دددد همف دددد

همت تعت جا هم ىحاف ا همعام . (2يك ) همف ف ائ حا همت ىه هم ا ا س :

تتع د همف م عنلن هما ى اف هم اذم لت مق ا صال ا يدددداطة هم ح ي ع ا ااجى ا حط تىم ن همطاث هم ائ ، هإلسدددداخ

: تفت همح اما ، هسددددددددى ه سددددددددطح همف ، ماذهذ هم ح هم مة تأ كاآت تتأ هم ح امف ، اهم طى هخ هم نماه لاح هما ىح ، هصددددطنهم ىهج

اخاماج خ همف ، تفت ه ماضدددددددددددد اف همف دددددددددددد ف ددددددددددددائ اهلن اما عاما ا، ك م

قامال ا ف ماا ال ا آ اما ة) ا سددددد ماهسددددد اس ماجن ن هم ح ا ،((1إث ت ىم تال ا همق ه ا إم هم ه هما ل (، ماسددددام اج ددددت غ خ ددددىما ، ك

.762م ، ص6001هم اا، جا ع هما ثن، هم اا، م ا، -مع ىمهآ ه اه .761-762ص ص ،، ج سا ق اس ماجن ن هم ح ا ((2

(3) Bellwood. P. S.,)7222-7221( "Aroman dam in the wadicaam, Tripolitania," Libya, Antiqua, Vol.Lii-IV, PP4ff ; Goodchild, R. G.,

(7222) ,Tabula omperii Romani Leptismagn, printed at the university press oxford, P.7.

.762، ص، ج سا ق اس ماجن ن هم ح ا ((4

41السنة 82العدد

744

هل فاد اهختفا عض ه مىه هم سىم هم نهما ، الاى همخ اتاف حى ط ه همف ، ت هك هم ددا هخدد ح هف همف اخدداماج ددا همدد إم هختفددا عض

.(ا-ه- -ج- - 2يك ) عاما ا

تفت ماض اف همف ف ا ) ( تأ هما ىح ) (

ت قق اتفت هم نماه ) ( ت قق ه ان )ج(

ه ماذهذ هم ح )ا( لاى همخ اتاف هخ همف )ه( ا س حا همت ىه هم ( 2يك )

م (6072 أغسطس ) نس هم احثا ، تاما

مجلة الجامعة الأسمرية

744

م ن هم زه ه ا م ن اه -2ستفا اهال طاما ت ز ا هالمغ د هم زهلاف ن ث ا انلخ م ن ُ

ق نهي هم حىهم إم اؤ ا ج خا خ ا ا هم اهم اسق هماىهي ،م همغ ت هم ق إ7100 ا تنه سن نلخ م ن اكا ،همثال هما

( - 1يك )اام زه ه ا ، امح اما هم حت اه هم صف اثن ُ خ هم يق غ صخ ما همتاىما، ا ى ق إم جزه ك جز مة سقف

، ا ط ق هم خا ت ة إم حن ك هما ال هما ت ن ا ه س ث ى (1)ف ط ق همح همصغ ط ق همق ن. هم

زه لحام همت ق ف هخ هم ) ( اه م ن خزه سنجنماه ) (

اه م ن خزه سن( 1يك ) م(6072 أغسطس ) نس هم احثا ، تاما

:سن اه م ن خزه حا همت ىه هم اه ن م ه ا زه هم اف هم همت لتع د م ادد خاك ن هما ى

هم ن خزه ا ساسافجنماه اتفت ( 8يك ) ، خ ا هسدى ه سطح هما خ م ن ق همخفاياف همت تُ ك م ، ا ه لت ه طاما همحا ضدددددد ه سددددددف ا

702 -700ص ص ،م6002 ج سا ق، ، هكت حا ن حان (1(

41السنة 82العدد

744

( 8يددددددددك ) ،ات هك همخفاياف هإلل ددددددددال اهمح ىهل ، صددددددددخ ما همتاىما، ج( 8يدددددك ) هم دددددن خزه ، ا هخ اإلضددددداا إم لاى همخ اتاف ه سدددددطح

اجى اك تغ مت همح ىهلاف ا هم ن، خزه هم طى هخ إم اإلضداا .( 8، يك )هم ن خزه ىهما

ت هك همخفاياف هإلل ال اهمح ىهل ) ( هم ن خزه هسى ه سطح ( )

اك تغ مت همح ىهلاف ( ) لاى همخ اتاف هخ هم ن)ج(

خزه سن اه م ن ا هم حا همت ىه ( 8يك ) م(6072 أغسطس ) نس هم احثا ، تاما

خطق ما س همحاام -2ُتعدددددددن خطقدددددددد ما س همحاددددددددام إحددددددددن هماخدددددددداطق ه دددددددد هما ادددددددد انلخدددددددد

هم ادددددا ح ددددد لىجدددددن دددددا همعنلدددددن ددددد هما دددددال همتددددد ت جددددد م فتددددد هم ا ال ددددد ، ا ىجددددددددن ددددددددا قددددددددام همح دددددددد ( ، - 2يددددددددك )اهم زلط دددددددد ، اهإلسدددددددد ،

مجلة الجامعة الأسمرية

744

هم دددد هما ددددت نم ادددد خددددا نلخدددد م ددددن هم دددد ، ا دددد هماخطقدددد ُتعددددال دددد . ك حى ا هم ىهئ همت ىه هم

) ( نخ حن هما ال ) ( ال خطق ما س همحاام

( آ اما خطق ما س همحاام 2يك ) م (6072 أغسطس ) نس هم احثا ، تاما

: خطق ما س همحاام حا همت ىه هم

دددددددىه هم ددددددد هم دددددددىهئ ح ددددددد لتاثددددددد تتتعددددددد د خطقددددددد ما س همحّادددددددامن م ، ( 70يددددددددك ) ذمدددددددد ادددددددد هالسددددددددى ه همىهضددددددددح سددددددددطح هماخ دددددددد ف ه دددددددد

70يددددك ) تفتدددد ات كدددد هم ددددنماه اه ساسدددداف م ا ددددال ه دددد اإلضدددداا إمدددد دددددد هماىثدددددد )هما ثددددددن، م ددددددن ( هإلسدددددداخ ثدددددد صددددددخع اذمدددددد دددددد ن ، (

.م ا هم ا حط ك م صق ه ،

هم نماه تفت ح اما ) ( هسى ه سطح هما ال ه ( )

41السنة 82العدد

744

ا خطق ما س همحاام حا همت ىه هم (70يك ) م (6072 أغسطس ) نس هم احثا ، تاما

ثنددددد هماددددددج -2يقدددد ج دددد هما ثددددن دددد دددداا سددددت ك ددددى ت غ دددد نلخدددد هم اددددا،

ددددددددددددددا ددددددددددددى دددددددددددد هماخدددددددددددداطق هم ا تدددددددددددد ه (،712ا ددددددددددددغ هماتفا ددددددددددددة حددددددددددددىهم )، ( - 77يددددددددك ) نلخدددددددد هم اددددددددام ا هث دددددددددد اهمددددددددنااع دددددددد اهالسددددددددت هت

غ دددددد ه هماىثددددددد خدددددد همعصددددددد هم ا دددددددال ح ددددددد هسدددددددت ) ثدددددددن( اتددددددا ا ددددددىادددددام زلط ا خ ددددد ه همعصددددد هإلسددددد اخاصددددد يدددددام هم دددددا ضدددددن هإليطدددددام

هإليطددددددام م ددددددىهطة نلخدددددد عدددددداماك خ فدددددد خددددددا لددددددزا ةح دددددد هماف حىمدددددد .(1)هم اا

هما ثن هساخ هل عاه همنخا صخ ) ( هما ثن ىث ما س ) ( ىث ج هما ثن( 77يك )

م(6072 أغسطس ) نس هم احثا تاما

.22 ن هم م ا سخا اآخ ا ، ج سا ق، ص (1( همح اما هإلساخ اجى قايا ) ( هسى ه سطح همح اما ) (

مجلة الجامعة الأسمرية

744

هما ثن: خطق ما س حا همت ىه هم خطق ما س هما ثن معن هما ى اف هم ا ما س ا همنخا تتع د

، م200 عن خة حىهم ال لتعن هماخ ع صخ ساخ هما ثن هم ك م ا اإلضاا إم هل عاه همغا هف حط تىم ن همطاث هم ائ )همتح (،

اتفت ا ال ،اتعا ت همعىه هسى ه سطح هم ه طاما همحا ض ، .(ج - - 76، يك )هم نماه ات قق ا

)ج( تفت ات قق هم نماه

ا ج هما ثن حا همت ىه هم ( 76يك ) م (6072 أغسطس ) نس هم احثا ، تاما

41السنة 82العدد

744

اما هإلس ددددددهآ همت ىه هم ال ا : دددهم ح اما ددددددددددهماخ -7

خطقددددددد ما س اصددددددد ف خ ددددددد ددددددد هماخددددددداما ددددددد ما دددددددى تفعددددددد دددددددام ُ همتددددد ُتعدددددن ددددد ه ددددداك هم ط ددددد م دددددف ددددد سدددددىهح نلخددددد ،( 72يدددددك )

هم حدددد ، ا جدددد هم اددددا مىجددددى همعنلددددن دددد ه ح دددداما اهمصدددد ىما هم ح دددد ادددد اددددددد اتددددددد همع دددددددن ،( 1) دددددددد (7621 –م 7887) تددددددداما خائ دددددددا إمددددددد دددددددام

دددددد : ُكددددددفتدددددد حكدددددد هم ا خددددددا دددددد م(،7277 – 7822همعثاددددددال همثددددددال )ادددد كاددددا ، االيدددد طدددد ه ا همغدددد حاددددن لح ددددف ايددددا، ا حاددددن ماهسدددد ايددددا

ددد همفتددد هحت ددد ا ل دددا تدددىلا ح ددد كدددا خددداك ما اعددد ثدددى اددد طددد ه ا همغددددد ت ددددددا همف ل دددددد اددددد تددددددىلا، اثددددددن ثددددددام هم دددددا همعددددددام ادددددد ه سددددددتال

ماسدددددا ثدددددىهف مدددددن اتدددددأ طددددد ه ا همغددددد اددددد حدددددا حاامددددد همف ل ددددد ا امتددددام كالدددد خدددداك همعنلددددن دددد هماحددددااالف متددددأ ،هم ددددىم دددد طدددد ه ا

.(2) خطق ط ه ا همغ ا خ ا خا هماخاماهف

قديماً البحرية( منارة الخمس ب 44شكل ) ( موقع منارة مدينة الخمس البحريةأ 44شكل )

( 44)عبد السالم سنان، مرجع سابق، ص م( 4446 أغسطس )عدسة الباحثان بتاريخ

.18 ن هم م ا سخا اآخ ا ، هم اا تىهص همحضاماهف، ص ( 1)ا دددددد ا، همحىم دددددداف هم دددددد خدددددد همفددددددتح همع دددددد حتدددددد همغددددددزا هإليطددددددام ، لق ددددددا يدددددداما ( 2(

، خ ددددددددىماهف جا عدددددددد ثدددددددداما ىلا، خغددددددددا ، 2احقق ددددددددا حاددددددددن ددددددددن هم دددددددد همددددددددىها ، . 222 -262م، ص ص 7228

مجلة الجامعة الأسمرية

747

الوصف المعماري للمنارة:

ماخاماهف هماخت ساح خاما هم اا هم ح ضا ه ا ،هماتىسط، كاا لىجن ه خاماهف هم اح همغ م اهم ح

ثا ن م(، اتت ى 62) ا غ هماتفا ا ست ا ا ت ه سطىهل هم ك خت امق خ ى لهسطىهل ا ن س ، 20 هماتفا ا ال لتعن سطىهل هم ك

م ىل هم اماج اا تخاثص ثط هماخاما ُك اا ه ه طىم ا، اثن طُ ،همخحاس كا إال ل ا ا ه ساس هماتعاما ة ا هماخاماهف هم ح ، ه ض اه سى

.( 72مىل ا ض يك )

8 ماجدد خ ددا 22سدددددددددددددد م دد هماخدداما حىهم ماجدداف ل غ ددن مغ د (كىهف 2 )سددد م حنلني ، اهم اث ح ، كاا لىجن ن هماخاما

امق خ دددى ، هئ لخت يدددك هماخاما ج ا تىج ،(ج72يدددك ) هإللاما اهمت ى ا ع ى همق خ دددددى همخحاسددددد ه عنل لحاسددددد تن غ ا صددددد اح هماخاما ،ا

ا (، 72هالل ز يددددددك ) هالت ا اف ه ما ع اثن ما ز م ا امح ا همحادددام همق ددد هماخددداما ، ح ددداما هماخددداما ُج ددد حددداج ما س هما جح

م ا خ ص ال كاا إ، ىهل 70 ضد ا ك هئ ك اتضدة ضدىئ م.6002كال تق ا سخ

() صددددغ ادددد هم ددددىما ا هم ددددنهما إل خددددا همخددددىما اهم ددددىه كددددىهف : جادددد كددددى ا دددد اتحدددد

خحدددد اصدددد حادددددن ما ق، ا ددددا ددددا ت ددددى ادددد ه جددددزه همع ى ددددد دددد هم ددددنماه ،) م از ددددن لُ م، ص 6000 ع دددددد صددددددط حاف همعادددددداما اهمفخددددددى هإلسدددددد ، كت دددددد ددددددن ىم ، همقددددددا ،

.621 -622ص

41السنة 82العدد

744

هماعنل ( ه هالت ا اف ه ما ع 72يك ) ( كىهف هماخاما ج 72يك ) م(4446 أغسطس )عدسة الباحثان بتاريخ

منارة الخمس البحرية: على البيئيمظاهر التلوث تتددأ دد هماخدداما ددامت ىه هم ىهئ اذمدد الل عدداه همغ دداما ددنهخ

ا امتام تعا هما ك اف (1)، صددددددددخ سدددددددداخ هما ثن همق ن نلخ هم اااف ا ك اف هم ، ا ك همصدددددددددد همت تخ ع خة كأا ك دددددددددد ن هم ى ،

-ه 72يدددددك ) ،، هإلضدددد هما ا خ هماخاما (2)اهم نمااك ىلافهمخ ت اج ، (، ا همق خ دددى همخحاسددد ، كاا تعا ل ددد ه ح هماخ عث هم ح ا

. يضاإت ا ا

الرطوبة عاملتأثير )ب( نتيجة الرطوبةتفتت الحجارة )أ(

هماخاما هم ح حا همت ىه هم (72يك ) (م4446 أغسطس )عدسة الباحثان بتاريخ

، هم اا ، م ا، ي الى حان صطف هم ا ، اما نهل م اخاما هم ح (1(

م.6072 .72، ص اى سعا ىج ، ج سا ق (2(

مجلة الجامعة الأسمرية

746

ن همصىه ق -6يقددددددد ددددددد ه هما ددددددد ن اددددددد ضدددددددىهح نلخددددددد هم ادددددددا ا امتحنلدددددددن اددددددد

هما ددددددداجن حدددددددن ا دددددددى ددددددد ، ددددددداماع سددددددد ن دددددددى خطقددددددد سدددددددىق هم اددددددد ا،ا دددددددد همادددددددد جح إ تدددددددداما خائددددددددة ل جدددددددد محددددددددىهم سددددددددخ اماخطقدددددددد ، همعت قدددددددد

ا ت ددددددى دددددد ه هما دددددد ن دددددد دددددد همصدددددد اهماحدددددد ه ، ،(م7162 ددددددد 7728)اصددددددددح ك ددددددددى ادددددددد ها تددددددددة هم دددددددداام هم دددددددد ث لدددددددد هم دددددددد اهماخ دددددددد ،

دددددد ه هما دددددد ن ط قدددددد )ضدددددد هم ددددددا ( هماع اادددددد ، اثددددددن خدددددد مغدددددد د هآذه . (1)ثنياا

: ن همصىه ق حا همت ىه هم دددددد تعددددددن دددددد ا ددددددا هسددددددى ه سددددددطح لتعدددددد د دددددد ه هما دددددد ن ما ى دددددداف

جدددددددنماه هما ددددددد ن ددددددد هم ددددددداماج فعددددددد ه طددددددداما همحا ضددددددد ، اكددددددد م ت ددددددد - - 72) ، يدددددددك هم دددددددنماه هم طى ددددددد إمددددددد هخددددددد هم خدددددددا ، اتفتددددددد ات دددددددقق

. (ج

هما ددددد ن هسدددددى ه هم نماه ) ( ما ددددد ن هه هم طى جنماه ) ( نهما تفت ات قق جنماه )ج( ن همصىه ق حا همت ىه هم (72يك )

(م6072 أغسطس نس هم احثا تاما )

همددددنهما هم اا دددد م خ دددد اهمتى دددد ، صددددطف دددد هماصدددد هت ، دددد م دددد طدددد ه ا، (1( 62م، ص7222ط ه ا،

41السنة 82العدد

744

دددددد خدددددد دددددد ه هم حدددددد هتضددددددح مخددددددا همعنلددددددن دددددد همختددددددائج همتدددددد ادددد همعددددام حام ددددا ماددددا مددددة ه خطدددداماك دددد همت ددددىه هم دددد ُيعددددن دددد إ تىضددددح

هماتخى دددد ه دددد اهمح ددددىه اهمخ دددداف اهما ددددال هإلل ددددا دددد اتدددداك دددد تددددأ اهمغدددددددا هف اهما دددددددا هما ى ددددددد همتددددددد تدددددددأت ددددددد صدددددددا ما ه خخددددددد ددددددد خددددددد

ف اهمخددددناهف همعنلددددن دددد هماددددؤتا ه ث ادددد ط ع دددد ا دددد م دددد ه همت ددددىه ،ح دددد اادددددق دددددن هتفاث ددددداف هم ددددد همت دددددىهاهمتق ددددد ددددد ت دددددت امحدددددن همعاما ددددد همتددددد

.ذم اثىهل امىهئح تخح -النتائج :

صا ما .، ا لىه ةك م ا ،همت ىه هم تعن س ا -7ح ددددددد لح فددددددد ددددددد ا قدددددددا همتطدددددددىما همتقخددددددد اهمت خىمدددددددىج دددددددنم تىهادددددددق -6

امددددددة لتددددددائج سددددددا ،ه مادتتحدددددى فاتددددددة همدددددد كدددددن لفايدددددداف ُتطادددددد اددددد .اهم هإلل ا اضاما

هم ددددددىه هم ددددددد اماهف اهماصدددددددال مدددددددإهمغدددددددا هف إطدددددد ق صدددددددا ما ددددددد دددددد -2 .ا حطاف همقى همخىا

ا ددددد همادددددؤ هماصدددددال ا حطددددداف تىم دددددن هم دددددا ك دددددا ت دددددا م نامددددد -2ادددددد غ ددددددا همتددددددنخ ي ددددددا همح ددددددى م ددددددا إ نماجدددددد ك دددددد ادددددد هم دددددد ، ا ددددددنم

.همحكى ما صدددددددا ددددددد اهماحطددددددد هم اما ددددددد سددددددداخ ا صدددددددخ همددددددد ُ صدددددددخع ه -2

. همت ىه هم ا نلخ هم اا ددددددددا همصدددددددد همصددددددددح اهمصددددددددخا هخدددددددد همانلخدددددددد ام ددددددددك اجددددددددى -2

همتق دددددددن ا دددددددنم عام ت دددددددا امتقخ ددددددداف همحنلثددددددد همتددددددد تحدددددددن اتخ ددددددد حدددددددا همت ىه امانلخ .

مجلة الجامعة الأسمرية

744

. همت ىه هم ج ه ا همانلخ ه اماىهث ض هما تحنلن ه -1 خ دددد ك دددد لحدددد ه طددددامااه هم دددداح مددددإ ه دددد غ ددددن هماىهثدددد تعدددد د -8

همددددد جعددددد هسدددددى ه اتفتددددد ح امات دددددا ه ددددد مىثى دددددا اددددد هماتفا ددددداف ام ددددد ط ع ا ؤ . كثددددددددد سدددددددددطح هم دددددددددنماه ، اتفتددددددددد همح ددددددددداما ، اهم طى ددددددددد ددددددددد هسدددددددددى ه -2

امانلخ . حا همت ىه هم اماىهث ه اتـالتوصيهمت ددددىه هم دددد اهمتق دددد دددد همتدددد تعادددد دددد همحددددن عددددض همتىصدددد اف خدددداك -ا :

ل دددددددا ال تصدددددددنما همطاثددددددداف هم نل ددددددد كامطاثددددددد هم ا ددددددد لحددددددد ه هسدددددددت نهم -7 ى اف ضاما .

حاامدددد تح دددد همىثددددى هما ددددت نم ادددد هم دددد اماهف ددددامت ف ف دددد كا دددداف -6ك ددددددددد خ اهمغا ددددددددد هم صددددددددداص ا دددددددددا هم ددددددددد ، اهسدددددددددت نهم هما ك ددددددددداف ه

اهم ائ همت ت ا تخعنم ا ا هما ى اف هم .هسددددتغ اإ ددددا ، ادددد خطقدددد اهحددددن همحددددن دددد همخاددددى هم ددددكال هم دددد -2

كام دددددددددد اماهف اهم دددددددددد اهمزجدددددددددداج إ ددددددددددا همتصددددددددددخ هماصددددددددددا ما دددددددددد ط ددددددددددق . اه ماخ ىم

هال تاددددام امت دددد اهمخ اتددددداف ماددددا تتاتددددد ددددة ددددد خصددددائص ه تصددددداص -2 .ف هما ى اهمت ط ط هم م ان غا ه نلن هم لىهع

همادددددددؤتا هف اهمخدددددددناهف همنام ددددددد ماكااحددددددد همت دددددددىه هم ددددددد صدددددددف إثا ددددددد -2هماددددىهما إلتدددداجلتاتدددد ح دددد هإلل ددددا هتفاثات ددددا جعدددد دددد ددددتا اهمتدددد دددد

ه ح دددددا همح ى ددددد اهمات دددددن اتحا دددددة دددددؤام خاصددددد اددددد هماحااحددددد ددددد لق هد. اهماائ هما ن االهم

41السنة 82العدد

744

أوال المراجع العربية:

إ دددددد ه ح ادددددد همغددددددىما ، ط ددددددا همددددددىط همع دددددد اهمعددددددام ، هما هم دددددد ق -7 م.6070همع م ط ا اهمخ اهمتى ، سىما ا ،

، ت جادددددددد : مُا ددددددددا تدددددددداما همحضدددددددداما همف خ ق دددددددد )هم خعال دددددددد (جددددددددا ا دددددددد ، -6 م.7228سىما ا، هم ، هما همحىهما، هم ذث ،

دددددى سدددددعن ، حضددددداما ث طاجخددددد ، كت ددددد همخااددددد ، هم دددددز ، صددددد ، ح دددددام -2 م.6070

يددددددددداماك ا ددددددددد ا، همحىم ددددددددداف هم ددددددددد خددددددددد همفدددددددددتح همع ددددددددد حتددددددددد همغدددددددددزا -2، خ ددددددددىماهف 2هإليطددددددددام ، لق ددددددددا احقق ددددددددا حاددددددددن ددددددددن هم دددددددد همددددددددىها ،

م.7228جا ع ثاما ىلا، خغا ، سدددددد اح ، صدددددد ح هآ دددددداما، طدددددد ه ا، م دددددد م ددددددن هم دددددد ، طددددددة دددددداث ، -2

م.7222م ا ، دددددا طددددد ه ، همت دددددىه هم ددددد اهمع ثددددداف همنام ددددد ، هماؤس ددددد هم ا ع ددددد -2

م.6008 اف ، م خا ، م نماهساف اهمخ اهمتى ، اصدددددد حاددددددن ما ق، ع دددددد صددددددط حاف همعادددددداما اهمفخددددددى هإلسدددددد ، -1

م.6000 كت ن ىم ، همقا ، ا ددددددداما ، همحضددددددداما همف خ ق ددددددد اددددددد م دددددددا، كدددددددز دددددددن همحفددددددد اضددددددد هم -8

(، 22ج ددددددددا هم دددددددد م نماهسدددددددداف همتاما دددددددد ، س دددددددد همنماهسدددددددداف همتاما دددددددد ) م.6007ط ه ا، م ا ،

دددددن همحفددددد اضددددد هما ددددداما ، ماهسددددد تح ددددد م خقدددددائ همف خ ق ددددد هم ىل ددددد -2 ددددا، همفدددداتح، طدددد ه ا، م ادددد إث دددد هماددددن همددددث ه ادددد م ددددا، خ ددددىماهف جا عدددد

م.6002إلتدددددددداج همطاثدددددددد هم ائ دددددددد ات ددددددددىه ددددددددن همدددددددد حا مايددددددددا ج ددددددددتخ ، -70

هم ددددددددىه ددددددددنا هم دددددددد ج همع دددددددد ، هم دددددددد ك هم ددددددددعى ي م ددددددددا ، هم ددددددددعى ي ، م.6002

دددددددن هم ددددددد م اددددددد سدددددددخا ، و حادددددددن اددددددد ددددددد طامدددددددن، اادددددددى -77هم ادددددددددا تىهصددددددددد همحضددددددددداماهف، دددددددددؤتا هم ادددددددددا همانلخددددددددد ، اددددددددد ه هلدددددددددن،

م.6002هم اا،

مجلة الجامعة الأسمرية

444

همصدددددددنلق دددددددى حا دددددددن ، حدددددددا همحضددددددداما همف خ ق ددددددد اددددددد حادددددددى -76طددددد ه ا ، م دددددا اددددد همتددددداما ، همادددددؤتا همتددددداما ، هم ا عددددد هم ددددد ، خغدددددا

م.7228، همدددددددددددنهما صدددددددددددطف ددددددددددد هماصددددددددددد هت ، ددددددددددد م ددددددددددد طددددددددددد ه ا، -72

.م7222ط ه ا، هم اا م خ اهمتى ، ثانياً: المراجع االنجليزية:

1-Bellwood. P. S., (7691-7699) "Aroman dam in the

wadicaam, Tripolitania," Libya, Antiqua, Vol.Lii-IV, PP4ff

; Goodchild, R. G., (7691) ,Tabula omperii Romani

Leptismagn, printed at the university press oxford, P.7.

Mattingly, D. J.(1995)Tripolitania, B, T. Batsford Limited.

London. p116-2

3-Revena. Mario Lapucci, collo auio inter , م(7691)

Nazionale sul mosaico Antico 6/10/settem her - pp301-302. Romanelli.p. (1925),leptis magna.Rome .p8-4

ثالثاً الرسائل العلمية:

خ حا دددن حادددن هكت ، ددداك هم ى اهمت ا دددة ا دددنلخددد م دددن هم -7.ق.م( هم ددددن 20همعصدددددددددددددد هم ا ددددال ددددن هإل هطىما غ ددددددددددددددطا )

م(، ماسدددام كتىماه غ خ ددددىما ، جا ع هم خا ، 202هإل هطىما لىث ددد ا ) م.6072ط ه ا ، م خا ،

ا ف قامال آ اما ة اس ماجن ن هم ح ا ، ) ا س ماهس -6ماا ددال دد ا إث ت ىم تددال ددا همق ه ا إم هم ه هما ل (، ماسدددددددددددددددامدد

هم اا، جا ع هما ثن، هم اا، - اج دددت غ خ دددىما ، ك هآ ه اهمع ىم م.6001م ا،

اى سددددددددددددددعا ىج ، خطاما همت ّىه هم هماعام ه انلخت -2 ا ددا ، ت –، ماسددام كتىماه غ خ ددىما ، جا ع ك قالن ا ه ات ا ددا

م.6072-6072ك همع ىم هإلل ال اهمع ىم هالجتاا ث دد هآ اما،

41السنة 82العدد

444

حان لاج اس ، همزخاما هماعااما اما ال هم ف ا نلخ -2اما ىلا، م((، ماسددددام اج ددددت غ خ ددددىما ، جا ع ث622-722م ن هم )

م.6002 خغا ، خصدددىما حان ن هم ة همف ح، همت ىه هم همخاج حطاف تىم ن - -2

اج دددددددت ماسدددددددام همطاث هم ائ ا نلخ هم اد ا ه هم ،ك همنماهسددداف همع ا، جا ع لايف همع غ خ دددىما ، ث ددد همع ىم هم ددد ط ،

م.6070، هم عى ي ، م ع ىم ه خ ، هم اد هما ف اهمناما اف ماه عا :

إيددا دددددددددددددد دددن همقدددا ما هم ،و حادددن اتح يدددددددددددددددداك همطددائ ، هآ ددداما -2 هالثتصددا ي يددكا همت ىه هم ماعا هسدداخ ك كىك اتىثعات ا هما ددتق ،

همددعدددددددن همدد ه دد اهمددت دددددددددددددددعددى ، همددادد دد دددددددن همددىهحدددددددن دد دد ددددددد تددخددادد ددددددد همدد هادددددددنلدد ، م.6002اهمث ى ،هماىص ،

ح ددددددددددددددام همددنل ددن همحا ددن، قددن د مع ات هآ دداما اهماقتخ دداف، هما دد -1همع ا م حىه ات اصددددددددددد ال هماقتخ اف همثقاا اهمفخ ، هما ن ه ا ، كز

م.7212 حىه همت اهمص ال ، هم همعا م تا ، همقا ، ا ددد ف دددا اه يام )سددد ((، ا صدددامح هماح ى ، )تق -8

م ا همقنيا ، همعن هم ا ا ، ص ح هآ اما، ط ه ا، م ا، . ف.ا ىد إ ه ح، ت ىه هم ىه اهما اط هم اتح ح دددددد ه ، -2

هما همنام هماحكا م ع ىم همخات ىه م هما ك اف ا نلخ ص هتة،هماع ى دددداف، هما ددددن همثددددال ، همعددددن ه ا ، صدددددددددددددد هتددددة، هم خددددنسدددددددددددددد دددد اتقخ دددد

م.6072 ي ا هما يدددددددن إم آ اما م ن ، طا ا هما هإل م صددددددد ح هآ اما هم ، -70

م.7221اهمثقاا ،ط ه ا م ا،

مجلة الجامعة الأسمرية

444

ياسدددددد هم دددددد ن نه ، ماهسدددددد هآ اما ات ىه هم ، همتاما -77 ا، ه هماخإصددددددددددنهما ث دددددددددد همتاما اهما ددددددددددتق ، هما ن همثام ، همعن همثال ،

م.7222 ص ، لىل ى خا ا : همز اماهف هما نهل

، هم اا ، م ا، م اخاما هم ح حان صدددددددددددطف هم ا ، اما نهل -7 .م6072ي الى

Recommended