View
7
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
БОШЛАНҒИЧ САРФ
ДАРСЛИГИ
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 2
�
К А Л И М А, В А З Н
� Ўзидан бирор маъно англатган сўзга араб тилида калима
дейилади. Араб калималари уч қисмдан иборат:
Исм: �каби. Ҳарф: )+ ва )- каби %$ب :каби. Феъл ر�
� Исм ўзи уч қисмдир:
Сулосий (уч ҳарфли): 123ز каби. Рубоъий (тўрт ҳарфли): $256�
каби. Хумосий (беш ҳарфли): ��$58 каби.
� Феъл икки қисмдир: Сулосий (уч ҳарфли): 222$ب% каби.
Рубоъий (тўрт ҳарфли): د:$ج каби.
� Ҳарф икки қисм бўлиб, ҳарфи аслий (ўзак ҳарфи) ва ҳарфи
зоида (қўшимча ҳарф)дан иборат. Араб тилида аслий ва зоида
ҳарфлар орасини ажратиш учун махсус ўлчов - - вазн қабул
қилинган. Араб калималарининг мезони ف ع ل (фо, айн, лом)дир.
� Ҳарфи аслий деб вазнда ف ع ل нинг рўбарўсида бўлган
ҳарфларга айтилади. Масалан: 2$ب% → �26E вазнида бўлиб, барча
ҳарфлари аслийдир. Ҳарфи зоида ف ع ل нинг рўбарўсида
бўлмаган ҳарфлардир. Масалан: اآ22$م → �226Eا вазнида бўлиб,
бундаги ا ҳарфи зоидадир.
� Ҳарфи аслий сулосийларда учта: ف ع ل (фо, айн, лом).
рубоъийларда тўртта: ف ع ل ل (фо, айн ва иккита лом).
хумосийларда бешта: ف ع ل ل ل (фо, айн ва учта лом).
� Сулосий икки қисмдир: сулосий мужаррад ва сулосий мазид.
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 3
Сулосий мужаррадда учта аслий ҳарф устига зоида ҳарф
қўшилмаган бўлади. Масалан: ب$% → �6E вазнида.
Сулосий мазидда учта аслий ҳарф устига зоида ҳарф қўшилган
бўлади. Масалан: اآ$م → �6Eا вазнида.
� Рубоъий ҳам икки қисмдир: рубоъий мужаррад ва рубоъий
мазид.
Рубоъий мужаррадда тўртта аслий ҳарф устига зоида ҳарф
қўшилмаган бўлади. Масалан: د:$ج → �K6E вазнида.
� Рубоъий мазидда тўртта аслий ҳарф устига зоида ҳарф
қўшилган бўлади. Масалан: 1:$جL → �K65L вазнида.
� Хумосий ҳам икки қисмдир: хумосий мужаррад ва хумосий
мазид.
Хумосий мужаррадда бешта аслий ҳарф устига зоида ҳарф
қўшилмаган бўлади. Масалан: ش$OP� → �KK6E вазнида.
Хумосий мазидда бешта аслий ҳарф устига зоида ҳарф
қўшилган бўлади. Масалан: Q31رRS → �TKK6E вазнида.
И С М ва Ф Е Ъ Л Т У Р Л А Р И
Исм ва феъллар ушбу етти турдан бирига мансуб бўлади: саҳиҳ,
музоъаф, мисол, ажваф, ноқис, лафиф, мултавий.
� Саҳиҳ (соғ) аслий ҳарфларидан бирортаси иллат ҳарфи
бўлмаган ва иккита ҳарфи бир хил бўлмаган исм ё феълдир.
Масалан: ب$% → �6E вазнида, ب$% → �6E вазнида.
� Иллат ҳарфлари учта: و ا ي (вов, алиф, ё).
� Агар калиманинг ف (фо)си ўрнида ҳамза бўлса маҳмузул фо
(фоси ҳамзали) дейилади. Масалан: $Yا → �6E вазнида.
� Агар ҳамза ع (айн)нинг ўрнида бўлса маҳмузул айн (айни
ҳамзали) дейилади. Масалан: رZY → �6E вазнида.
� Агар ҳамза ل (лом)нинг ўрнида бўлса маҳмузул лом (ломи
ҳамзали) дейилади. Масалан: أ$Y → �6E вазнида.
� Музоъаф (иккиланган) икки қисмдир: сулосий музоъаф ва
рубоъий музоъафеъли
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 4
Сулосий музоъафларда ع (айн) ва ل (лом) ўрнида икки бир
хил ҳарф бўлади. Масалан: \$E - аслида ر$E → �6E вазнида.
Рубоъий музоъафларда ف (фо) ва биринчи ل (лом)нинг
ҳамда ع (айн) ва иккинчи ل (лом)нинг ўрнида икки бир хил ҳарф
бўлади. Масалан: $]$] → �K6E вазнида.
� Калиманинг ف (фо)си ўрнида иллат ҳарфи бўлса мисол
(саҳиҳга ўхшаш) дейилади. Масалан: 12-و ва 12-و → �26E ва �26E
вазнида.
� Калиманинг ع (айн)и ўрнида иллат ҳарфи бўлса ажваф
(ғовак) дейилади. Масалан: ل_ ва ل_ → �6E ва �6E вазнида.
� Калиманинг ل (лом)и ўрнида иллат ҳарфи бўлса ноқис
(қисқа) дейилади. Масалан: a+ر ва a+ر → �6E ва �6E вазнида.
� Калиманинг ع (айн) ва ل (лом)и ўрнида иллат ҳарфи бўлса
лафиф (ёпишган) дейилади. Масалан: 2_ي ва 2_ي → �26E ва �26E
вазнида.
� Калиманинг ف (фо) ва ل (лом)и ўрнида иллат ҳарфи бўлса
мултавий (ўралган) дейилади. Масалан: acو ва acو → �6E ва �26E
вазнида.
И Ш Т И Қ О Қ, Ж О М И Д ва М А С Д А Р исмлар
� Бир калимадан асли маънода унга яқин бўлган хилма-хил
сўзларни ясашга иштиқоқ дейилади. Масалан: fYghآ дан iLgآ +2hj_ب ,
, ihآ , ihj+ каби сўзларни ясаш мумкин.
� Ундан бирор калима иштиқоқ қилинмайдиган исмга жомид
исм дейилади. � .E каби$س ва ر�
� Масдар иш-ҳаракат маъносини англатган исмдир. Ўзбек
тилида иш-ҳаракат номлари «моқ» ёки «иш» қўшимчалари биан
тугалланади: ёзмоқ, ўтириш каби.
� Ясама сўзлар асосан масдардан иштиқоқ қилинади. Араб
тилида ҳар бир масдардан асосан қуйидаги сийға (шакл)лар
иштиқоқ қилинади:
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 5
Феъли мозий - ўтган замон феъли.
Феъли музореъ - ҳозирги-келаси замон феъли.
Исми фоил - иш-ҳаракатни бажарувчи шахс ёки нарса.
Исми мафъул - иш-ҳаракат унинг устига тушган шахс ёки нарса.
Феъли жаҳд - ўтган замон бўлишсиз феъли.
Феъли нафий - ҳозирги-келаси замон бўлишсиз феъли.
Феъли амр - буйруқ феъли. (амр ҳозир - тингловчига, амр ғоиб -
ўзгага буйруқ)
Феъли наҳий - таъқиқлаш феъли.
Исми замон - иш-ҳаракатнинг бажарилиш вақти.
Исми макон - иш-ҳаракатнинг бажарилиш ўрни.
Исми олат - иш-ҳаракат у билан бажариладиган асбоб.
Исми тафзил - қиёсий (орттирма) сифат.
урмоқ» масдаридан иштиқоқ қилинган» - %$ب
сийғалар:
.феъли мозий, маъноси - урди бир эркак - %$ب
.o3 - феъли музореъ, маъноси - уради (уряпти) бир эркак$ب
.g% - исми фоил, маъноси - урувчи бир эркакرب
.o+ - исми мафъул, маъноси - урилувчи бир эркак$وب
.o3 pq - феъли жаҳд, маъноси - урмади бир эркак$ب
o223 r - феъли нафий, маъноси - урмайди (урмаяпти) бир$ب
эркак.
.амри ҳозир (ломсиз), маъноси - ургин сен бир эркак - ا%$ب
.oTq - амри ғоиб (ломли), маъноси - урсин бир эркак$ب
.oL r - феъли наҳий, маъноси - урмагин сен бир эркак$ب
.o+ - исми замон ва макон, маъноси - урадиган вақт ва жой$ب
.o+ - исми олат, маъноси - урадиган асбоб$اب
.исми тафзил, маъноси - урувчироқ бир эркак - ا%$ب
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 6
Ф Е Ъ Л
� Феъл - иш-ҳаракатни, унинг қилинган замонини ва фоилини
(қилувчи шахсни) англатган калимадир. Иш-ҳаракатнинг
бажарувчиси аниқ бўлиш-бўлмаслиги эътибори билан феъл иккига -
маълум ва мажҳулга бўлинади. Маълум феълнинг фоили муфрад,
тасния, жамъ шаклида келиши, шунингдек мутакаллим, мухотаб ва
ғоиб бўлиши, музаккар ва муаннас жинсида бўлиши мумкин.
Муфрад - бирлик, тасния - иккилик, жамъ - кўплик шаклларидир.
Мутакаллим – сўзловчи (1-шахс - мен, биз), мухотаб – тингловчи (2-
шахс - сен, сиз), ғоиб – ўзга (3-шахс - у, улар)ни англатади.
Музаккар - эркак жинси, муаннас - аёл жинсидир.
М а ъ л у м ф е ъ л и м о з и й
� Иш-ҳаракатнинг сўз айтилган замондан илгари
бажарилганини англатган калима феъли мозий - ўтган замон
феъли деб аталади. Маълум феъли мозий иш-ҳаракатни бажарувчи
шахсларига кўра 14 суратда - 6 ғоиб, 6 мухотаб ва 2 мутакаллим
сийғасида тусланади.
6 ғоибнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
урди бир эр ўтган замонда, муфрад, музаккар, ғоиб, маълум - %2$ب
феъли мозий.
gY$2% - урди икки эр ўтган замонда, тасния, музаккар, ғоиб, маълум
феъли мозий.
,Y$2% - урдилар кўп эрлар ўтган замонда, жамъ, музаккар, ғоиб_ا
маълум феъли мозий.
yY$2% - урди бир аёл ўтган замонда, муфрад, муаннас, ғоиб, маълум
феъли мозий.
ghY$2% - урди икки аёл ўтган замонда, тасния, муаннас, ғоиб, маълум
феъли мозий.
)Y$2% - урдилар кўп аёллар ўтган замонда, жамъ, муаннас, ғоиб,
маълум феъли мозий.
6 мухотабнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 7
yY$2% - урдинг бир эр ўтган замонда, муфрад, музаккар, мухотаб,
маълум феъли мозий.
gOhY$2% - урдингиз икки эр ўтган замонда, тасния, музаккар, мухотаб,
маълум феъли мозий.
phY$2% - урдингиз кўп эрлар ўтган замонда, жамъ, музаккар, мухотаб,
маълум феъли мозий.
yY$2% - урдинг бир аёл ўтган замонда, муфрад, муаннас, мухотаб,
маълум феъли мозий.
gOhY$2% - урдингиз икки аёл ўтган замонда, тасния, муаннас, мухотаб,
маълум феъли мозий.
\)hY$22% - урдингиз кўп аёллар ўтган замонда, жамъ, муаннас,
мухотаб, маълум феъли мозий.
Мутакаллим 2 сийғада - муфрад ва маъал ғойр (ўзга билан
бирга):
yY$% - урдим мен бир эр ё аёл ўтган замонда, муфрад, мутакаллим,
маълум феъли мозий.
gRY$22% - урдик биз кўп эр ё аёллар ўтган замонда, мутакаллим
маъалғойр, маълум феъли мозий.
М а ж ҳ у л ф е ъ л и м о з и й
� Қилувчиси зикр қилинмайдиган феъллар мажҳул феъллар
деб аталади. Мозий феълидан мажҳуллик нисбати ясаш учун
охиргидан олдинги ҳарфи касрали қилинади, ундан олдинги барча
ҳаракатли ҳарфлар заммали қилинади: 2$ب → %2$ب → %2$ب%
каби.
� Мажҳул феъли мозий ҳам маълум феъли мозий каби 14
суратда - 6 ғоиб, 6 мухотаб ва 2 мутакаллим сийғасида тусланади.
6 ғоибнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
,урилди бир эр ўтган замонда, муфрад, музаккар, ғоиб - %22$ب
мажҳул феъли мозий.
gY$2% - урилди икки эр ўтган замонда, тасния, музаккар, ғоиб, мажҳул
феъли мозий.
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 8
,Y$22% - урилди кўп эрлар ўтган замонда, жамъ, музаккар, ғоиб_ا
мажҳул феъли мозий.
yY$2% - урилди бир аёл ўтган замонда, муфрад, муаннас, ғоиб,
мажҳул феъли мозий.
ghY$2% - урилди икки аёл ўтган замонда, тасния, муаннас, ғоиб,
мажҳул феъли мозий.
)Y$2% - урилди кўп аёллар ўтган замонда, жамъ, муаннас, ғоиб,
мажҳул феъли мозий.
6 мухотабнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
yY$22% - урилдинг бир эр ўтган замонда, муфрад, музаккар,
мухотаб, мажҳул феъли мозий.
gOhY$22% - урилдингиз икки эр ўтган замонда, тасния, музаккар,
мухотаб, мажҳул феъли мозий.
phY$22% - урилдингиз кўп эрлар ўтган замонда, жамъ, музаккар,
мухотаб, мажҳул феъли мозий.
yY$2% - урилдинг бир аёл ўтган замонда, муфрад, муаннас, мухотаб,
мажҳул феъли мозий.
gOhY$22% - урилдингиз икки аёл ўтган замонда, тасния, муаннас,
мухотаб, мажҳул феъли мозий.
\)hY$22% - урилдингиз кўп аёллар ўтган замонда, жамъ, муаннас,
мухотаб, мажҳул феъли мозий.
Мутакаллим 2 сийғада - муфрад ва маъал ғойр (ўзга билан
бирга):
yY$22% - урилдим мен бир эр ё аёл ўтган замонда, муфрад,
мутакаллим, мажҳул феъли мозий.
gRY$22% - урилдик кўп эр ё аёллар ўтган замонда, мутакаллим
маъалғойр, мажҳул феъли мозий.
М а ъ л у м ф е ъ л и м у з о р е ъ
� Музореъ - ҳозирги-келаси замон феълидир. Феъли
музореъдан тушунилган иш-ҳаракат шу сўз айтилган замонда
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 9
бажарилаётганини ёки кейин бажарилишини англатади. Маълум
феъли музореъ иш-ҳаракатни бажарувчи шахсларига кўра 14
суратда - 6 ғоиб, 6 мухотаб ва 2 мутакаллим сийғасида тусланади.
6 ғоибнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
,o223 - уради бир эр келаси замонда, муфрад, музаккар, ғоиб$ب
маълум феъли музореъ.
,gY$o23 - уради икки эр келаси замонда, тасния, музаккар, ғоибن
маълум феъли музореъ.
,Y$o23 - урадилар кўп эрлар келаси замонда, жамъ, музаккар, ғоиб_ن
маълум феъли музореъ.
,o2L - уради бир аёл келаси замонда, муфрад, муаннас, ғоиб$ب
маълум феъли музореъ.
,gY$o2L - уради икки аёл келаси замонда, тасния, муаннас, ғоибن
маълум феъли музореъ.
)Y$o23 - урадилар кўп аёллар келаси замонда, жамъ, муаннас, ғоиб,
маълум феъли музореъ.
6 мухотабнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
,o2L - урасан бир эр келаси замонда, муфрад, музаккар, мухотаб$ب
маълум феъли музореъ.
,gY$o2L - урасиз икки эр келаси замонда, тасния, музаккар, мухотабن
маълум феъли музореъ.
,Y$oL - урасиз кўп эрлар келаси замонда, жамъ, музаккар, мухотаб_ن
маълум феъли музореъ.
)TY$o2L - урасан бир аёл келаси замонда, муфрад, муаннас, мухотаб,
маълум феъли музореъ.
,gY$o2L - урасиз икки аёл келаси замонда, тасния, муаннас, мухотабن
маълум феъли музореъ.
)Y$o2L - урасиз кўп аёллар келаси замонда, жамъ, муаннас, мухотаб,
маълум феъли музореъ.
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 10
Мутакаллим 2 сийғада - муфрад ва маъал ғойр (ўзга билан
бирга):
,ураман мен бир эр ё аёл келаси замонда, муфрад - ا%22$ب
мутакаллим, маълум феъли музореъ.
o22| - урамиз кўп эр ё аёллар келаси замонда, мутакаллим$ب
маъалғойр, маълум феъли музореъ.
М а ж ҳ у л ф е ъ л и м у з о р е ъ
� Музореъ феълини мажҳулга айлантириш учун охиргидан
олдинги ҳарфи фатҳа қилинади ва музораъат ҳарфи замма билан
айтилади: ب$o23 → ب$o23 каби. Музораъат ҳарфлари музореънинг
аввалида келувчи ҳарфлар бўлиб, ا ت ي ن (алиф, те, ё, нун)дан
иборатдир. Мажҳул феъли музореъ 14 суратда - 6 ғоиб, 6 мухотаб
ва 2 мутакаллим сийғасида тусланади.
6 ғоибнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
,o23 - урилади бир эр келаси замонда, муфрад, музаккар, ғоиб$ب
мажҳул феъли музореъ.
,gY$o23 - урилади икки эр келаси замонда, тасния, музаккар, ғоибن
мажҳул феъли музореъ.
,Y$o23 - уриладилар кўп эрлар келаси замонда, жамъ, музаккар_ن
ғоиб, мажҳул феъли музореъ.
,o2L - урилади бир аёл келаси замонда, муфрад, муаннас, ғоиб$ب
мажҳул феъли музореъ.
,gY$o2L - урилади икки аёл келаси замонда, тасния, муаннас, ғоибن
мажҳул феъли музореъ.
)Y$o23 - уриладилар кўп аёллар келаси замонда, жамъ, муаннас,
ғоиб, мажҳул феъли музореъ.
6 мухотабнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 11
,o22L - уриласан бир эр келаси замонда, муфрад, музаккар$ب
мухотаб, мажҳул феъли музореъ.
,gY$o22L - уриласиз икки эр келаси замонда, тасния, музаккарن
мухотаб, мажҳул феъли музореъ.
,Y$o22L - уриласиз кўп эрлар келаси замонда, жамъ, музаккар_ن
мухотаб, мажҳул феъл музореъ.
)TY$o22L - уриласан бир аёл келаси замонда, муфрад, муаннас,
мухотаб, мажҳул феъли музореъ.
,gY$o22L - уриласиз икки аёл келаси замонда, тасния, муаннасن
мухотаб, мажҳул феъли музореъ.
)Y$o22L - уриласиз кўп аёллар келаси замонда, жамъ, муаннас,
мухотаб, мажҳул феъли музореъ.
Мутакаллим 2 сийғада - муфрад ва маъал ғойр (ўзга билан
бирга):
,уриламан мен бир эр ё аёл келаси замонда, муфрад - ا%22$ب
мутакаллим, мажҳул феъли музореъ.
o2| - уриламиз кўп эр ё аёллар келаси замонда, мутакаллим$ب
маъалғойр, мажҳул феъли музореъ.
И с м и ф о и л
� Исми фоил - иш-ҳаракатни қилувчи маъносидаги исмдир.
Исми фоил сулосий мужаррадда �2-gE вазнида бўлади: ربg2% ва
�22Lg` каби. Сулосий мужарраддан бошқа боблар исми фоили
музореъ феълидан ясалади. Бунинг учун музораъат ҳарфининг
ўрнига заммали мим қўйилади ҳамда охирги ҳарфидан олдинги
ҳарф касрали қилинади: م$j3 → م$j+ ва 12:$ج → 123:$ج+ ва 12:$جh3
.1h+ каби:$ج →
Исми фоил 6 сийғада бўлиб, 3 таси музаккар, 3 таси
муаннасдир:
%gرب - урувчи бир эркак, муфрад, музаккар, исми фоил.
.g% - урувчи икки эркак, тасния, музаккар, исми фоилرgYن
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 12
.g% - урувчи кўп эркаклар, жамъ, музаккар, исми фоилرY_ن
fYرg% - урувчи бир аёл, муфрад, муаннас, исми фоил.
.g% - урувчи икки аёл, тасния, муаннас, исми фоилرghYن
.g% - урувчи кўп аёл, жамъ, муаннас, исми фоилرgYت
И с м и м а ф ъ у л
� Устига иш-ҳаракат тушган нарсани ифодалаш учун
масдардан ясалган сўз исми мафъул дейилади. Исми мафъул
сулосий мужаррадда 265_ل+ вазнида бўлади: وب$o2+ ва 2_لh~+ каби.
Сулосий мужарраддан бошқаларда исми мафъул музореъ
феълининг мажҳулидан ясалади. Бунинг учун музораъат ҳарфи
ўрнига заммали мим қўйилади ва охиргидан олдинги ҳарфи
фатҳали бўлади: م$j3 → م$j+ ва ج +1:$ → 13:$ج каби.
Исми мафъул 6 сийғада бўлиб, 3 таси музаккар, 3 таси
муаннасдир:
.o+ - урилувчи бир эркак, муфрад, музаккар, исми мафъул$وب
.o+ - урилувчи икки эркак, тасния, музаккар, исми мафъул$وgYن
.o+ - урилувчи кўп эркаклар, жамъ, музаккар, исми мафъул$وY_ن
fYو$o+ - урилувчи бир аёл, муфрад, муаннас, исми мафъул.
.o+ - урилувчи икки аёл, тасния, муаннас, исми мафъул$وghYن
.o+ - урилувчи кўп аёллар, жамъ, муаннас, исми мафъул$وgYت
М а ъ л у м ф е ъ л и ж а ҳ д
� Феъли жаҳд - ўтган замон бўлишсиз феълидир. Маълум
феъли жаҳд 14 суратда - 6 ғоиб, 6 мухотаб ва 2 мутакаллим
сийғасида тусланади.
6 ғоибнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
,o23 p2q - урмади бир эр ўтган замонда, муфрад, музаккар, ғоиб$ب
маълум феъли жаҳд.
2q gY$o23 p - урмади икки эр ўтган замонда, тасния, музаккар, ғоиб,
маълум феъли жаҳд.
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 13
,Y$o3 pq - урмадилар кўп эрлар ўтган замонда, жамъ, музаккар, ғоиб_ا
маълум феъли жаҳд.
,o2L p2q - урмади бир аёл ўтган замонда, муфрад, муаннас, ғоиб$ب
маълум феъли жаҳд.
gY$o2L p2q - урмади икки аёл ўтган замонда, тасния, муаннас, ғоиб,
маълум феъли жаҳд.
)Y$o23 p2q - урмадилар кўп аёллар ўтган замонда, жамъ, муаннас,
ғоиб, маълум феъли жаҳд.
6 мухотабнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
22q ب$o22L p - урмадинг бир эр ўтган замонда, муфрад, музаккар,
мухотаб, маълум феъли жаҳд.
gY$o22L p22q - урмадингиз икки эр ўтган замонда, тасния, музаккар,
мухотаб, маълум феъли жаҳд.
,Y$o2L p2q - урмадингиз кўп эрлар ўтган замонда, жамъ, музаккар_ا
мухотаб, маълум феъли жаҳд.
aY$o22L p22q - урмадинг бир аёл ўтган замонда, муфрад, муаннас,
мухотаб, маълум феъли жаҳд.
gY$o22L p22q - урмадингиз икки аёл ўтган замонда, тасния, муаннас,
мухотаб, маълум феъли жаҳд.
)Y$o2L p2q - урмадингиз кўп аёллар ўтган замонда, жамъ, муаннас,
мухотаб, маълум феъли жаҳд.
Мутакаллим 2 сийғада - муфрад ва маъал ғойр (ўзга билан
бирга):
,p22q - урмадим мен бир эр ё аёл ўтган замонда, муфрад ا%22$ب
мутакаллим, маълум феъли жаҳд.
o22| p22q - урмадик кўп эр ё аёллар ўтган замонда, мутакаллим$ب
маъалғойр, маълум феъли жаҳд.
М а ж ҳ у л ф е ъ л и ж а ҳ д
� Маълум феъли жаҳдни мажҳул қилиш учун охирги ҳарфидан
олдинги ҳарф фатҳали, ҳарфи музораъат эса заммали қилинади: pq
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 14
o23 p2q каби. Мажҳул феъли жаҳд 14 суратда - 6 ғоиб, 6$ب → o23$ب
мухотаб ва 2 мутакаллим сийғасида тусланади.
6 ғоибнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
,o23 p2q - урилмади бир эр ўтган замонда, муфрад, музаккар, ғоиб$ب
мажҳул феъли жаҳд.
gY$o23 p2q - урилмади икки эр ўтган замонда, тасния, музаккар, ғоиб,
мажҳул феъли жаҳд.
,Y$o23 p2q - урилмадилар кўп эрлар ўтган замонда, жамъ, музаккар_ا
ғоиб, мажҳул феъли жаҳд.
,o2L p2q - урилмади бир аёл ўтган замонда, муфрад, муаннас, ғоиб$ب
мажҳул феъли жаҳд.
p2q gY$o2L - урилмади икки аёл ўтган замонда, тасния, муаннас, ғоиб,
мажҳул феъли жаҳд.
)Y$o23 p2q - урилмадилар кўп аёллар ўтган замонда, жамъ, муаннас,
ғоиб, мажҳул феъли жаҳд.
6 мухотабнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
,o22L p22q - урилмадинг бир эр ўтган замонда, муфрад, музаккар$ب
мухотаб, мажҳул феъли жаҳд.
gY$o2L p2q - урилмадингиз икки эр ўтган замонда, тасния, музаккар,
мухотаб, мажҳул феъли жаҳд.
,Y$o2L p2q - урилмадингиз кўп эрлар ўтган замонда, жамъ, музаккар_ا
мухотаб, мажҳул феълижаҳд.
aY$o2L p2q - урилмадинг бир аёл ўтган замонда, муфрад, муаннас,
мухотаб, мажҳул феъли жаҳд.
gY$o2L p2q - урилмадингиз икки аёл ўтган замонда, тасния, муаннас,
мухотаб, мажҳул феъли жаҳд.
)Y$o2L p2q - урилмадингиз кўп аёллар ўтган замонда, жамъ, муаннас,
мухотаб, мажҳул феъли жаҳд.
Мутакаллим 2 сийғада - муфрад ва маъал ғойр (ўзга билан
бирга):
,p2q - урилмадим мен бир эр ё аёл ўтган замонда, муфрад ا%2$ب
мутакаллим, мажҳул феъли жаҳд.
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 15
o2| p2q - урилмадик кўп эр ё аёллар ўтган замонда, мутакаллим$ب
маъалғойр, мажҳул феъли жаҳд.
М а ъ л у м ф е ъ л и н а ф и й
� Феъли нафий музореънинг бўлишсиз шаклидир. Маълум
феъли нафий 14 суратда - 6 ғоиб, 6 мухотаб ва 2 мутакаллим
сийғасида тусланади.
6 ғоибнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
,o23 r - урмайди бир эр келаси замонда, муфрад, музаккар, ғоиб$ب
маълум феъли нафий.
,gY$o23 r - урмайди икки эр келаси замонда, тасния, музаккар, ғоибن
маълум феъли нафий.
,Y$o23 r - урмайдилар кўп эрлар келаси замонда, жамъ, музаккар_ن
ғоиб, маълум феъли нафий.
,o2L r - урмайди бир аёл келаси замонда, муфрад, муаннас, ғоиб$ب
маълум феъли нафий.
,gY$o2L r - урмайди икки аёл келаси замонда, тасния, муаннас, ғоибن
маълум феъли нафий.
)Y$o23 r - урмайдилар кўп аёллар келаси замонда, жамъ, муаннас,
ғоиб, маълум феъли нафий.
6 мухотабнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
,o22L r - урмайсан бир эр келаси замонда, муфрад, музаккар$ب
мухотаб, маълум феъли нафий.
,gY$o22L r - урмайсиз икки эр келаси замонда, тасния, музаккарن
мухотаб, маълум феъли нафий.
,Y$o2L r - урмайсиз кўп эрлар келаси замонда, жамъ, музаккар_ن
мухотаб, маълум феъли нафий.
)TY$o2L r - урмайсан бир аёл келаси замонда, муфрад, муаннас,
мухотаб, маълум феъли нафий.
,gY$o22L r - урмайсиз икки аёл келаси замонда, тасния, муаннасن
мухотаб, маълум феъли нафий.
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 16
)Y$o2L r - урмайсиз кўп аёллар келаси замонда, жамъ, муаннас,
мухотаб, маълум феъли нафий.
Мутакаллим 2 сийғада - муфрад ва маъал ғойр (ўзга билан
бирга):
,r - урмайман мен бир эр ё аёл келаси замонда, муфрад ا%2$ب
мутакаллим, маълум феъли нафий.
o2| r - урмаймиз кўп эр ё аёллар келаси замонда, мутакаллим$ب
маъалғойр, маълум феъли нафий.
М а ж ҳ у л ф е ъ л и н а ф и й
� Феъли нафийни мажҳулга айлантириш учун охиргидан
олдинги ҳарфи фатҳа қилинади ва музораъат ҳарфи замма билан
айтилади: ب$o23 r → ب$o23 r каби. Мажҳул феъли музореъ 14
суратда - 6 ғоиб, 6 мухотаб ва 2 мутакаллим сийғасида тусланади.
6 ғоибнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
,o23 r - урилмайди бир эр келаси замонда, муфрад, музаккар$ب
ғоиб, мажҳул феъли нафий.
,gY$o23 r - урилмайди икки эр келаси замонда, тасния, музаккарن
ғоиб, мажҳул феъли нафий.
,Y$o23 r - урилмайди кўп эрлар келаси замонда, жамъ, музаккар_ن
ғоиб, мажҳул феъли нафий.
,o2L r - урилмайди бир аёл келаси замонда, муфрад, муаннас$ب
ғоиб, мажҳул феъли нафий.
,gY$o2L r - урилмайди икки аёл келаси замонда, тасния, муаннасن
ғоиб, мажҳул феъли нафий.
)Y$o23 r - урилмайди кўп аёллар келаси замонда, жамъ, муаннас,
ғоиб, мажҳул феъли нафий.
6 мухотабнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
,o2L r - урилмайсан бир эр келаси замонда, муфрад, музаккар$ب
мухотаб, мажҳул феъли нафий.
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 17
,gY$o2L r - урилмайсиз икки эр келаси замонда, тасния, музаккарن
мухотаб, мажҳул феъли нафий.
,Y$o2L r - урилмайсиз кўп эрлар келаси замонда, жамъ, музаккар_ن
мухотаб, мажҳул феъли нафий.
)TY$o2L r - урилмайсан бир аёл келаси замонда, муфрад, муаннас,
мухотаб, мажҳул феъли нафий.
,gY$o2L r - урилмайсиз икки аёл келаси замонда, тасния, муаннасن
мухотаб, мажҳул феъли нафий.
)Y$o2L r - урилмайсиз кўп аёллар келаси замонда, жамъ, муаннас,
мухотаб, мажҳул феъли нафий.
Мутакаллим 2 сийғада - муфрад ва маъал ғойр (ўзга билан
бирга):
,r - урилмайман мен бир эр ё аёл келаси замонда, муфрад ا%2$ب
мутакаллим, мажҳул ф нафеъли
o2| r - урилмаймиз кўп эр ё аёллар келаси замонда, мутакаллим$ب
маъалғойр, мажҳул феъли нафеъли
Ф е ъ л и а м р
� Феъли амр икки қисм: ломсиз амр ва ломли амр. Ломсиз амр
маълум феъли музореънинг олти мухотаб сийғасидан икки амал
билан ясалади:
1-амал - калиманинг охирига қаралади:
а) охирги ҳарф саҳиҳ бўлса сокин қилинади: ب$o2L → ب$o2L
каби.
б) охирги ҳарфдан олдингиси иллат ҳарфи бўлса, уни олиб
ташланади: ل_~L → �~L .
ж) калиманинг охирги ҳарфи иллат ҳарфи бўлса, уни олиб
ташланади: a+$L → م$L каби.
д) калиманинг охири ташдидли бўлса айни заммали бобдан ( �2653
) бўлса, тўрт хил ўқишлик жоиз: �1�2L - �2L \1 - �1�2L - 1�2دL каби. Агар
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 18
айни касрали ёки фатҳали бобдан бўлса, уч хил ўқиш мумкин:
\$5L - �$5L - 5$رL каби.
2 - амал:
а) музораъат ҳарфлари ( ا ت ي ن ) олиб ташланади. Музораъат
ҳарфидан кейинги ҳарф ҳаракатли бўлса шу кўйича қолади: 2_ل~L
→ �~L → � каби.
б) агар музораъат ҳарфидан кейинги ҳарф сокин бўлса, феъл
айни заммали бобдан бўлса, унинг олдига заммали ҳамза олиб
келинади: $�RL → $�RL → $�| → $�|ا каби.
ж) агар феъл айни заммали бобдан бўлмаса, унинг олдига
касрали ҳамза келтирилади: ب$o2L → ب$o2L → ا%2$ب → %2$ب
ва pK6L → pK6L → pK- → pK-ا каби.
д) агар феъл �226Eا - �22653 бобидан бўлса, музораъат ҳарфини
ташлагач, кейинги ҳарф ҳоҳ ҳаракатли бўлсин, ҳоҳ сокин бўлсин,
фатҳали ҳамза олиб келинади: 2$مjL → 2$مjL → اآ2$م → آ2$م ёки
pT~L → p~L → p → p .каби ا
Ломсиз амр 6 сийғада тусланади:
.ургин сен бир эркак, муфрад, музаккар, ломсиз амр - ا%$ب
gY$%ا - уринг сиз икки эркак, тасния, музаккар, ломсиз амр.
.уринглар сиз кўп эркаклар, жамъ, музаккар, ломсиз амр - ا%$Y_ا
�Y$%ا - ургин сен бир аёл, муфрад, муаннас, ломсиз амр.
gY$%ا - уринг сиз икки аёл, тасния, муаннас, ломсиз амр.
)Y$%ا - уринглар сиз кўп аёллар, жамъ, муаннас, ломсиз амр.
� Ломли амр маълум феъли музореънинг 6 ғоиб ва 2
мутакаллим сийғасидан олинади. 1-амал қилингач, феълнинг
олдига касрали лом олиб келинади: ب$o3 → ب$o3 → ب$oTq каби.
q ب$oT - урсин бир эркак, муфрад, музаккар, ломли амр.
gY$oTq - урсин икки эркак, тасния, музаккар, ломли амр.
.Y$oTq - урсин кўп эркаклар, жамъ, музаккар, ломли амр_ا
.ohq - урсин бир аёл, муфрад, муаннас, ломли амр$ب
gY$ohq - урсин икки аёл, тасния, муаннас, ломли амр.
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 19
)Y$oTq - урсин кўп аёллар, жамъ, муаннас, ломли амр.
.gq - урай мен бир эр ё аёл, муфрад, мутакаллим, ломли амр%$ب
,o2Rq - урайлик биз кўп эр ё аёллар, жамъ, мутакаллим маъалғойр$ب
ломли амр.
М а ж ҳ у л л о м л и а м р
� Маълум ломли амрни мажҳул қилиш учун охирги ҳарфидан
олдинги ҳарф фатҳали, музораъат ҳарфи эса заммали қилинади:
o2Tq каби. Мажҳул ломли амр 14 суратда - 6 мухотаб, 6$ب → o2Tq$ب
ғоиб ва 2 мутакаллим сийғаларида тусланади. Бунда мухотаб
ғоибдан аввал келади.
6 мухотабнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
o2hq - урилгин сен бир эр, муфрад, музаккар, мухотаб, мажҳул$ب
ломли амр.
gY$o2hq - урилинг сиз икки эр, тасния, музаккар, мухотаб, мажҳул
ломли амр.
Y$o22hq - урилингиз кўп эрлар, жамъ, музаккар, мухотаб, мажҳул_ا
ломли амр.
aY$o2hq - урилгин сен бир аёл, муфрад, муаннас, мухотаб, мажҳул
ломли амр.
gY$o2hq - урилинг сиз икки аёл, тасния, муаннас, мухотаб, мажҳул
ломли амр.
)Y$o2hq - урилингиз кўп аёллар, жамъ, муаннас, мухотаб, мажҳул
ломли амр.
6 ғоибнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
.oTq - урилсин бир эр, муфрад, музаккар, ғоиб, мажҳул ломли амр$ب
gY$oTq - урилсин икки эр, тасния, музаккар, ғоиб, мажҳул ломли амр.
Y$o2Tq - урилсин кўп эрлар, жамъ, музаккар, ғоиб, мажҳул ломли_ا
амр.
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 20
o2hq - урилсин бир аёл, муфрад, муаннас, ғоиб, мажҳул ломли$ب
амр.
gY$ohq - урилсин икки аёл, тасния, муаннас, ғоиб, мажҳул ломли амр.
)Y$o2Tq - урилсин кўп аёллар, жамъ, муаннас, ғоиб, мажҳул ломли
амр.
Мутакаллим 2 сийғада - муфрад ва маъал ғойр (ўзга билан
бирга):
gq - урилай мен бир эр ё аёл, муфрад, мутакаллим, мажҳул%2$ب
ломли амр.
o2Rq - урилайлик кўп эр ё аёллар, мутакаллим маъалғойр, мажҳул$ب
ломли амр.
М а ъ л у м ф е ъ л и н а ҳ и й
� Маълум феъли наҳий (таъқиқлаш феъли) 14 суратда - 6
мухотаб, 6 ғоиб ва 2 мутакаллим сийғаларида тусланади.
6 мухотабнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
o22L r - урмагин бир эр, муфрад, музаккар, мухотаб, маълум$ب
феъли наҳий.
gY$o22L r - урмангиз икки эр, тасния, музаккар, мухотаб, маълум
феъли наҳий.
Y$o2L r - урмангиз кўп эрлар, жамъ, музаккар, мухотаб, маълум_ا
феъли наҳий.
aY$o22L r - урмагин бир аёл, муфрад, муаннас, мухотаб, маълум
феъли наҳий.
gY$o22L r - урмангиз икки аёл, тасния, муаннас, мухотаб, маълум
феъли наҳий.
)Y$o2L r - урмангиз кўп аёллар, жамъ, муаннас, мухотаб, маълум
феъли наҳий.
6 ғоибнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
o23 r - урмасин бир эр, муфрад, музаккар, ғоиб, маълум феъли$ب
наҳий.
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 21
gY$o23 r - урмасин икки эр, тасния, музаккар, ғоиб, маълум феъли
наҳий.
Y$o23 r - урмасин кўп эрлар, жамъ, музаккар, ғоиб, маълум феъли_ا
наҳий.
o2L r - урмасин бир аёл, муфрад, муаннас, ғоиб, маълум феъли$ب
наҳий.
gY$o2L r - урмасин икки аёл, тасния, муаннас, ғоиб, маълум феъли
наҳий.
r )Y$o23 - урмасин кўп аёллар, жамъ, муаннас, ғоиб, маълум феъли
наҳий.
Мутакаллим 2 сийғада - муфрад ва маъал ғойр (ўзга билан
бирга):
r - урмай мен бир эр ё аёл, муфрад, мутакаллим, маълум ا%2$ب
феъли наҳий.
o2| r - урмайлик кўп эр ё аёллар, мутакаллим маъалғойр, маълум$ب
феъли наҳий.
М а ж ҳ у л ф е ъ л и н а ҳ и й
� Маълум феъли наҳийни мажҳул қилиш учун охирги ҳарфидан
олдинги ҳарф фатҳали, музораъат ҳарфи эса заммали қилинади: r
,o2L r каби. Мажҳул феъли наҳий 14 суратда - 6 мухотаб$ب → oL$ب
6 ғоиб ва 2 мутакаллим сийғасида тусланади.
6 мухотабнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
o2L r - урилмагин сен бир эр, муфрад, музаккар, мухотаб, мажҳул$ب
феъли наҳий.
gY$o2L r - урилмангиз икки эр, тасния, музаккар, мухотаб, мажҳул
феъли наҳий.
Y$o2L r - урилмангиз кўп эрлар, жамъ, музаккар, мухотаб, мажҳул_ا
феъли наҳий.
aY$o2L r - урилмагин бир аёл, муфрад, муаннас, мухотаб, мажҳул
феъли наҳий.
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 22
gY$o2L r - урилмангиз икки аёл, тасния, муаннас, мухотаб, мажҳул
феъли наҳий.
)Y$o2L r - урилмангиз кўп аёллар, жамъ, муаннас, мухотаб, мажҳул
феъли наҳий.
6 ғоибнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:
o23 r - урилмасин бир эр, муфрад, музаккар, ғоиб, мажҳул феъли$ب
наҳий.
gY$o23 r - урилмасин икки эр, тасния, музаккар, ғоиб, мажҳул феъли
наҳий.
Y$o223 r - урилмасин кўп эрлар, жамъ, музаккар, ғоиб, мажҳул_ا
феъли наҳий.
oL r - урилмасин бир аёл, муфрад, муаннас, ғоиб, мажҳул феъли$ب
наҳий.
gY$o2L r - урилмасин икки аёл, тасния, муаннас, ғоиб, мажҳул феъли
наҳий.
)Y$o223 r - урилмасин кўп аёллар, жамъ, муаннас, ғоиб, мажҳул
феъли наҳий.
Мутакаллим 2 сийғада - муфрад ва маъал ғойр (ўзга билан
бирга):
r - урилмай мен бир эр ё аёл, муфрад, мутакаллим, мажҳул ا%2$ب
феъли наҳий.
,o22| r - урилмайлик кўп эр ё аёллар, мутакаллим маъалғойр$ب
мажҳул феъли наҳий.
И с м и з а м о н в а и с м и м а к о н
� Иш-ҳаракатнинг бажарилган ўрни ёки вақтини ифодалаш учун
ўша феълдан ясалган от исми замон ва макон деб аталади. Исми
замон ва макон сулосий мужарраднинг айни касрали �2653 бобидаги
феълларда ҳамда айни касрали бўлмаган мисолларда ҳам �2265+
вазнида келади:
ب +o3 → $o$ب , 163 → 1-_+ , �o3 → �%_+ каби.
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 23
� Айни заммали ва фатҳали �2653 ва �2653 бобларида ҳамда
айни касрали бўлса ҳам барча ноқисларда исми замон ва макон
�65+ вазнида бўлади:
i2hj3 → i2hj+ , �O�23 → 2+ �O� +2�R3 → �2�R_ , +2�$ى → 2�3$ى ,
каби.
� Сулосий мужарраддан бошқаларда эса исми мафъули
вазнида келади: م$j3 → م$j+ ва 1:$ج → 13:$ج+ каби.
Исми замон ва макон 3 сийғада тусланади:
.o+ - урадиган бир вақт ва жой, муфрад, исми замон ва макон$ب
.gY$o+ - урадиган икки вақт ва жой, тасния, исми замон ва маконن
.go+ - урадиган кўп вақт ва жойлар, жамъ, исми замон ва маконرب
М и м л и м а с д а р
� Мим билан бошланган масдарлар масдари мимий деб
аталади. У сулосий мужаррадда �2265+ вазнида келади: 1�22ر+
(қайтмоқ), �O�+ (эшитмоқ), 1�أ+ (бошламоқ) каби.
� Сулосий мужарраддан бошқаларда эса исми мафъули
вазнида келади: م$j+ , 1:$ج , +1:$جh+ каби.
И с м и о л а т
� Бир ишни бажаришда ишлатиладиган қурол ва асбоб номи
исми олат дейилади. Исми олат сулосий мужаррадда � +g265ل , +265
ва fK65+ вазнларида келади: $��+ , حg2h5+ ва f�2Rj+ каби. Исми олат 3
сийғада тусланади:
o+ اب$ - урадиган бир асбоб, муфрад, исми олат.
.o+ - урадиган икки асбоб, тасния, исми олат$اgYن
i3رgo+ - урадиган кўп асбоблар, жамъ, исми олат.
www.islamnuri.com
www.islamnuri.com 24
И с м и т а ф з и л
� Бир сифатнинг бировда бошқага нисбатан ортиқроқлигини
билдирган исм исми тафзил (қиёсий сифат) деб аталади.
Исми тафзил 6 сийғада тусланади:
.урувчироқ бир эркак, муфрад, музаккар, исми тафзил - ا%$ب
.урувчироқ икки эркак, тасния, музаккар, исми олат - ا%$gYن
.урувчироқ, кўп эркаклар, жамъ, музаккар, исми тафзил - ا%$Y_ن
�Y$% - урувчироқ бир аёл, муфрад, муаннас, исми тафзил.
.gTY$% - урувчироқ икки аёл, тасния, муаннас, исми тафзилن
.gTY$% - урувчироқ кўп аёллар, жамъ, муаннас, исми тафзилت
� К а л и м а, в а з н
И с м ва ф е ъ л т у р л а р и
И ш т и қ о қ, ж о м и д ва м а с д а р исмлар
Ф е ъ л
М а ъ л у м ф е ъ л и м о з и й
Ма ж ҳ у л ф е ъ л и м о з и й
М а ъ л у м ф е ъ л и м у з о р е ъ
Мажҳул ф е ъ л и м у з о р е ъ
И с м и ф о и л
И с м и м а ф ъ у л
М а ъ л у м ф е ъ л и ж а ҳ д
М а ж ҳ у л ф е ъ л и ж а ҳ д
М а ъ л у м ф е ъ л и н а ф и й
М а ж ҳ у л ф е ъ л и н а ф и й
Ф е ъ л и а м р
М а ж ҳ у л л о м л и а м р
М а ъ л у м ф е ъ л и н а ҳ и й
М а ж ҳ у л ф е ъ л и н а ҳ и й
И с м и з а м о н в а и с м и м а к о набий
М и м л и м а с д а р
И с м и о л а т
И с м и т а ф з и л
Recommended