View
238
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
1/1023
T.C.
SELUK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSTRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI
ESK TRK EDEBYATI BLM DALI
16. YZYIL KLASK TRK EDEBYATINDA TEVHD
ERFE UZUN
DOKTORA TEZ
Danman
PROF. DR. EMNE YENTERZ
Konya, 2012
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
2/1023
BLMSEL ETK SAYFASI
rencinin
Ad Soyad erife UZUN
Numaras 074101011001
Ana Bilim /
Bilim DalTrk Dili ve Edebiyat/Eski Trk Edebiyat
Program TezliYksek Lisans Doktora
Tezin Ad 16. YZYIL KLASK TRK EDEBYATINDA TEVHD
Bu tezin proje safhasndan sonulanmasna kadarki btn srelerde bilimsel
etie ve akademik kurallara zenle riayet edildiini, tez iindeki btn bilgilerin etik davran
ve akademik kurallar erevesinde elde edilerek sunulduunu, ayrca tez yazm kurallarna
uygun olarak hazrlanan bu almada bakalarnn eserlerinden yararlanlmas durumunda
bilimsel kurallara uygun olarak atf yapldn bildiririm.
rencinin imzas
(mza)
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
3/1023
DOKTORA TEZ KABUL FORMU
rencinin
Ad Soyad erife UZUN
Numaras 074101011001
Ana Bilim / Bilim Dal Trk Dili ve Edebiyat/Eski Trk Edebiyat
Program TezliYksek Lisans Doktora
Tez Danman Prof. Dr. Emine YENTERZ
Tezin Ad 16. YZYIL KLASK TRK EDEBYATINDA TEVHD
Yukarda ad geen renci tarafndan hazrlanan 16. Yzyl Klasik Trk Edebiyatnda
Tevhid balkl bu alma 02/03/2012 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda
oybirlii/oyokluu ile baarl bulunarak, jrimiz tarafndan yksek lisans tezi olarak kabul
edilmitir.
nvan, Ad Soyad Danman ve yeler mza
Prof. Dr. Emine YENTERZ Danman
Prof. Dr. Ahmet SEVG ye
Do. Dr. Mehmet KIRBIYIK ye
Yrd. Do. Dr. Semra TUN ye
Yrd. Do. Dr. Erol M ye
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
4/1023
ZET
Tezimizin konusunu tekil eden tevhid, Allah Telnn varlnn, birliinin, isim ve
sfatlarnn konu edildii bir trdr. Klasik Trk edebiyatnda manzum ya da mensur eserlerin
tertibinde genellikle ilk srada yer alan tevhidler, yaanlan dnemin inan yapsn ve airin
din algsn yanstmas asndan olduka nemlidir. Bu iirlerde airlerin edebiyatn dnda
slm ilimlere ne kadar vakf olduklar grlmektedir. nk ele alnan konular kelam ve
tasavvuf gibi ilimlerin bilgisine dayandrlm; ayet ve hadislerle glendirilmitir. Ayrca
tevhidlerde sadece din konulara deil, tarih, coraf, sosyal ve kltrel unsurlara da yer
verilmitir.
Klasik Trk edebiyatna ait en gzel rneklerin verildii 16. yzyl tevhidleri zerinde
yaptmz alma, Girile beraber ana blmden olumaktadr. almamzn ilk ksmn
oluturan Giri blmnde tevhid kelimesinin anlam zerinde durulmu, Arap ve Fars
edebiyatnda tevhid trnn ilenii hakknda bilgi verilmitir. Birinci blmde tevhidin Trk
edebiyatndaki yeri ortaya konulmaya allm, ayrca klasik sanatlarmzdan hsn -i hat ve
msikde ne ekilde ele alndna yer verilmitir. kinci blmn birinci ksmnda 16. yzyla
ait tevhidler balk, nazm ekli, vezin, kafiye, redif, dil ve slup gibi ekil zellikleri
asndan incelenmi; ikinci ksmnda da Allah Telnn isimleri, sfatlar, varlnn ve
birliinin delilleri, ayet ve hadis iktibaslar gibi konu balklar altnda tahlil almas
yaplmtr. almamzn nc ve son blmnde ise 16. yzyla ait hakknda tez ya da
bilimsel alma yaplm divan ve mesnevlerde yer alan tevhid metinleri bulunmaktadr.
Tezimiz, almadan elde ettiimiz neticeleri maddeler halinde sraladmz Sonu
blm ve Kaynaklar ile sona ermektedir.
ANAHTAR KELMELER
Klasik Trk Edebiyat, 16. Yzyl, Tevhid, Divan, Mesnev
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
5/1023
SUMMARY
Tawhid being the subject of our thesis is a description which explains Gods existence,
oneness, names and qualities. In classical Turkish literature, with the mixture of poetic and
prose writing styles tawhids, usually being in the first rank, are important in behalf of
reflecting the belief origin of the time and poets religious thoughts. In these poems it is
clearly seen that poets are good at not only literature but also Islamic disciplines. The subjects
being taken into consideration are based to the disciplines like Islamic theology and Islamic
mysticism and they are supported positively thanks to the verses of Koran and religious
events as well. Moreover, not only religious subjects but also cultural, historic, geographical
and social terms are explained in tawhids.
16th century tawhids, with the best examples belonging to classical Turkish
literature that we have worked on, consist of 3 main parts including introduction part. In the
introduction part the first chapter of our study the meaning of tawhid has been explained,
necessary information has been given about the procedure of tawhid in Fars and Arab
literatures as well. In the first chapter the importance of tawhid in Turkish literature has been
tried to be explained and it has been explained that in which way tawhid has been told in our
classical arts like music and calligraphy. In the first phase of second chapter tawhids
belonging to 16thcentury have been examined in behalf of form characteristics such as topic,
rhyme , literary style, verse and language, and in the second phase an examination study has
been made under the titles of Gods names, qualities, verses of Koran, religious events and
evidences of Gods existence and oneness. In the third chapter of our study there are tawhid
texts which can be found in mesnevi and divan literatures belonging to 16 thcentury as being
one of the topics in thesis and scientific studies.
Our thesis comes to an end with the Result and Resources parts where we have
specified the results we have provided during the study.
KEY WORDS
Classical Turkish Literature,16th Century, Tawhid, Divan, Mesnevi
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
6/1023
i
NDEKLERSayfa No
N SZ... xx
KISALTMALAR... xxiii
GR....................................... 1
A. TEVHD VE ANLAMI... 1
B. ARAP EDEBYATINDA TEVHD 3
C. FARS EDEBYATINDA TEVHD. 6
I.BLM: TRK EDEBYATINDA TEVHD 14
A. KLASK TRK EDEBYATINDA TEVHD 14
1. MENSUR ESERLERDE TEVHD.. 14
2. DVAN VE MESNEVLERDE TEVHD 17
B.YEN TRK EDEBYATINDA TEVHD. 17
C.HALK EDEBYATINDA TEVHD 22
D.
HAT VE MSKDE TEVHD... 25
1. HSN- HAT LEVHALARINDA TEVHD... 26
2. MSKDE TEVHD... 34
II. BLM: 16. YZYIL KLASK TRK EDEBYATINDA TEVHD 40
A.TEVHDLERDE EKL ZELLKLER... 40
1. BALIKLAR 40
2.
NAZIM EKLLER 51
3. VEZNLER... 56
4. KAFYE VE REDFLER. 58
5. DL VE SLUP ZELLKLER. 59
B.TEVHDLERDE MUHTEVA ZELLKLER.. 72
1. ESM- HSN.. 72
1.1. Allah.. 90
1.2.
Adl... 91
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
7/1023
ii
1.3. hir... 92
1.4. Alm. 93
1.5.
Azm.................... 931.6. Azz.. 94
1.7. Bk... 95
1.8. Br . 96
1.9. Basr 96
1.10. Btn ..................... 97
1.11. Cebbr... 97
1.12.
Evvel. 981.13.
Fetth. 99
1.14. Gaffr.................... 99
1.15. Gan... 100
1.16. Hd... 101
1.17. Hak[k]................... 101
1.18. Hakm 102
1.19. Hlk.. 103
1.20. Hay[y]... 104
1.21. Kbz. 106
1.22. Kdir............................ 106
1.23. Kahhr......................... 107
1.24. Kayym........................ 108
1.25. Kerm 108
1.26.
Latf.............................. 1101.27.
Mcid............................ 111
1.28. Mlikl-Mlk... 111
1.29. Mukt............................. 111
1.30. Muktedir....................... 112
1.31. Mbd.......................... 112
1.32. Mcb............................ 113
1.33.
Mheymin..................... 113
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
8/1023
iii
1.34. Mmin..................... .... 114
1.35. Mzil[l] ........................ 114
1.36.
Rahm............................ 114
1.37. Rahmn......................... 115
1.38. Raf............................. 116
1.39. Rezzk........................... 116
1.40. Samed........................... 117
1.41. Sem............................. 118
1.42. ekr............................. 118
1.43.
Vcid............................ 119
1.44. Vhid............................ 119
1.45. Vehhb......................... 120
1.46. Zhir.............................. 120
1.47. Zl-Cell-i vel-krm.. 121
2. ALLAH TELNIN ESM- HSN DIINDAK SM VE
SIFATLARI............................... 122
2.1.
Ahad/Ehad.................... 122
2.2. Ahsenl-Hlkn.. 124
2.3. Al.............................. 124
2.4. l............................... 125
2.5. lim/Alem/Allm..... 125
2.6. mir............................. 127
2.7. Atf............................ 127
2.8.
Benn.......................... 127
2.9. B-hemt...................... 128
2.10. Cvidn........................ 128
2.11. Cell.............................. 128
2.12. Ceml........................... 129
2.13. Ceml............................. 129
2.14. Cenb- Hazret.. 129
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
9/1023
iv
2.15. Ddr............................ 130
2.16. Dn............................. 130
2.17.
Dr.............................. 130
2.18. Dver........................... 130
2.19. Ebed............................. 131
2.20. Ekrem........................... 131
2.21. Fal.............................. 132
2.22. Fil-i Muhtr............... 132
2.23. Flikl-Isbh/Fliks-Subh.. 133
2.24.
Ftr.............................. 133
2.25. Ferd.............................. 133
2.26. Feyyz.......................... 134
2.27. Gfir................... .......... 134
2.28. Glib............................. 135
2.29. Hkim........................... 135
2.30. Hallk........................... 136
2.31.
Hmid........................... 137
2.32. Hannn.......................... 137
2.33. H................................. 137
2.34. Hud/Hudy.................. 139
2.35. Hudvend...................... 142
2.36. lh................................ 143
2.37. sm-i Azam.................. 145
2.38.
zid................................ 145
2.39. Kadm.......................... 146
2.40. Kadr............................ 146
2.41. Kf................................ 147
2.42. Khir............................. 147
2.43. Kmil............................. 148
2.44. Kif.............................. 148
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
10/1023
v
2.45. Kef........................... 149
2.46. Kibriy.......................... 149
2.47.
Kirdigr......................... 150
2.48. Mabd............ .............. 150
2.49. Mlik............................. 151
2.50. Mennn......................... 151
2.51. Mevl............................ 152
2.52. Muall......................... 153
2.53. Mcid............................ 153
2.54.
Mun............................. 154
2.55. Mukaddir...................... 154
2.56. Mukm........................... 155
2.57. Mut.............................. 155
2.58. Mutlak.......................... 156
2.59. Mbn............................ 156
2.60. Mnevvir....................... 156
2.61.
Mrd............................ 157
2.62. Msten........................ 157
2.63. Nh............................... 158
2.64. Nsr.............................. 158
2.65. Pdih......................... 158
2.66. Perverdigr.................... 159
2.67. Rab[b] .......................... 160
2.68.
Rhim............................ 162
2.69. Rzk.................. ........... 162
2.70. Ref.............................. 163
2.71. Smi............................ 164
2.72. Sni............................. 164
2.73. Settr/Stir.................... 165
2.74. Sultn............................ 166
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
11/1023
vi
2.75. Sbbh.......................... 167
2.76. Sbhn........................... 168
2.77.
Talallh..................... 168
2.78. Tanr............................. 169
2.79. Tvn........................... 169
2.80. Vhib........................... 170
2.81. Vahd............................. 170
2.82. Vris.............................. 170
2.83. Vehhb......................... 171
2.84.
Yezdn.......................... 171
2.85. Yekt............................. 172
2.86. Zl-Ceml.................... 172
2.87. Zl-Kibriy.................. 172
2.88. Zl-Minen.................... 173
3. ALLAH TELNIN SIFATLARI................... 173
3.1. Tenzh Sfatlar..................... 176
3.1.1. Vcd......................... 176
3.1.2. Kdem........................ 178
3.1.3. Bek........................... 180
3.1.4. Vahdniyyet .. 182
3.1.5. Muhlefetn lil-Havdis... 188
3.1.6. Kym bi-Nefsih................... 191
3.2. Sbt Sfatlar....................... 192
3.2.1. Hayat.......................... 192
3.2.2. lim............................. 193
3.2.3. Sem.......................... 196
3.2.4. Basar........................... 197
3.2.5. rde............................ 198
3.2.6. Kudret......................... 200
3.2.7. Kelm......................... 208
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
12/1023
vii
3.3. Fiil Sfatlar.......................... 208
3.3.1. Tekvn........................ 210
4.
ALLAH TELNIN VARLIININ VE BRLNNDELLLER................................ 218
4.1. Huds Delili........................ 219
4.2. mkn Delili........................ 220
4.3.Nizam Delili........................ 222
4.4. Ftrat Delili.......................... 222
4.5. Brhn- Temn... 223
5.
ALLAH-KUL LKS.. 225
5.1. Allah Telnn Kullarna Muamelesi. 225
5.2. Kullarn Allah Telya Kar Tavr.................. 231
6. MELEKLER............................... 239
6.1. Kerrbiyyn........................ 239
6.1.1.Cebril//Cibrl/Cibrl-i Emn/Nmus- Ekber/Tir-i Kuds
(as) 240
6.1.2.
srfil (as) 2416.2. Kirmen Ktibn................. 242
6.3. Rdvn................................. 242
7. SEMV KTAPLAR. 243
7.1. Kurn- Kerm..................... 243
7.2. Tevrt................................... 245
7.3. Zebr.................................... 246
7.4. ncl...................................... 246
8. SURE SMLER........................ 247
8.1. Ftiha Suresi....................... 247
8.2.hls Suresi........................... 248
8.3. Kf Suresi............................ 249
8.4. Kalem Suresi....................... 249
8.5. T-H Suresi....................... 249
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
13/1023
viii
8.6. Y-Sn Suresi...................... 250
9. AYETLER................................... 251
9.1. Lafzen ktibas Edilen Ayetler..... 251
9.1.1.
Ahsen-i takvim. 252
9.1.2. Alel-aristev.................. 252
9.1.3. lims-srr hafiyyt.. 253
9.1.4. Allhs-Samed 253
9.1.5. Alleme demel-esme klleh... 253
9.1.6. Aynel-yakn... 254
9.1.7.
Cealnh rucmen li-eytn 254
9.1.8. Cennt- Firdevs... 255
9.1.9. Erin enzur 255
9.1.10.Fazzaln 256
9.1.11.Fefirr ilallh.................. 256
9.1.12.Fe-kne kbe kavseyni ev-edn 256
9.1.13.Fenzur ilal-sr rahmetillhi keyfe yuhyil-arda bade
mevtih.257
9.1.14.Fenzur 258
9.1.15.Fezekkir innem ente mzekkir... 258
9.1.16.Gasakl-leyl. 259
9.1.17.Hel min mezd.................. 259
9.1.18.Hussile m fis-sudr 259
9.1.19.hdinas-srtel-mstakm... 260
9.1.20.
nnemallhu ilhun vhidun 260
9.1.21.yyke nabd. 260
9.1.22.Kl nahn alem. 261
9.1.23.Kerremn.................. 261
9.1.24.Keyfe kn. 262
9.1.25.Keyfe ye 262
9.1.26.Kul hvallh ehad 262
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
14/1023
ix
9.1.27.Kurretl-ayn.................. 263
9.1.28.Kfven ehad... 263
9.1.29.
Kll eyin hlikn. 264
9.1.30.Kn feyekn. 264
9.1.31.L raybe fh.................. 265
9.1.32.L uhibbl-filn. 265
9.1.33.L ysel amm yefal................. 265
9.1.34.Lebegav 266
9.1.35.Lem yelid ve lem yled 266
9.1.36.
Len tern.. 267
9.1.37.Leyse ke-mislih eyn 267
9.1.38.Limenil-mlk.................. 267
9.1.39.M fil-kubr 268
9.1.40.M halaktl-cinne vel-inse 268
9.1.41.Makmen mahmd.. 269
9.1.42.Rabben etmim len. 269
9.1.43.
Rahmeten lil-lemn.................. 269
9.1.44.Rakki menr 270
9.1.45.Refan badehm 270
9.1.46.Rzkukm fis-sem. 270
9.1.47.Seba semvtin tbk. 271
9.1.48.Sakhum.. 271
9.1.49.Srtal-lezne enamte aleyhim gayril-magdbi aleyhim
veled-dlln.................................272
9.1.50.Sbhneh ve tel amm yeklne uluvven
kebr272
9.1.51.Sbhneke l-ilme len... 272
9.1.52.T-Sn... 273
9.1.53.Tahtes-ser................. 273
9.1.54.Tebrekallh 273
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
15/1023
x
9.1.55.Tb leh 274
9.1.56.Tlicul-leyle fin-nehr... 274
9.1.57.
Ve hve almn bi-ztis-sudr.................. 275
9.1.58.Ve in min eyin. 275
9.1.59.Ve iyyye ferhebn................. 275
9.1.60.Ve lem yekn leh kfven ehad. 276
9.1.61.Ve tzz men te ve tzill men te................. 276
9.1.62.Yabdn................. 276
9.2. Manen ktibas Edilen Ayetler. 277
9.2.1.
Ahzb, 33/72 277
9.2.2. l-i mrn, 3/27 277
9.2.3. Arf, 7/11-18... 278
9.2.4. Arf, 7/172.................. 279
9.2.5. Bakara, 2/34.. 279
9.2.6. Enbiy, 21/30 280
9.2.7. Enbiy, 21/107.. 280
9.2.8.
Fussilet, 41/12.................. 280
9.2.9. Fussilet, 41/39.................. 281
9.2.10.Hicr, 15/26 281
9.2.11.sr, 17/70. 282
9.2.12.Nahl, 16/49... 282
9.2.13.Nahl, 16/65... 283
9.2.14.Nebe, 78/6-7 284
9.2.15.
Lokman, 31/27. 284
9.2.16.Sfft, 37/6-7 285
9.2.17.Y-Sn, 36/77 285
9.2.18.Zilzl, 99/1-6... 286
9.2.19.Zmer, 39/53 287
10.HADSLER. 287
10.1. Lafzen ktibas Edilen Hadisler. 288
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
16/1023
xi
10.1.1.Knt kenzen mahfiyyen. 288
10.1.2.L uhs senen. 289
10.1.3.
Levlke levlk lem halaktl-eflk. 290
10.1.4.M arefnke hakka marifetik. 290
10.1.5.Men arefe nefseh fekad arefe rabbeh. 292
10.1.6.Mt kable en temt.................. 292
10.2. Manen ktibas Edilen Hadisler 293
10.2.1.Allah karanlk bir gecede siyah tan stnde yryen siyah
karncaygrr ve iitir....293
10.2.2.
Ben ilmin ehriyim, Ali de onun kapsdr. . 293
10.2.3.Bir saat tefekkr bir sene ibadetten daha hayrldr. 294
10.2.4.nsanlar altn ve gm madenlerine benzerler 294
10.2.5.Vaktiyle adamn biri yolda giderken oksusad. 295
11.HZ. MUHAMMED (SAV) ................ 295
11.1. Hz. Muhammed (sav) . 295
11.2. Hz. Muhammed (sav)in sim ve Sfatlar.. 298
11.2.1.
Ahmed.................. 298
11.2.2.Drr-i Yetm..... 300
11.2.3.Erefr-Rsl.. 300
11.2.4.Fahr-i lem/Fahr-i Cihn/Fahr-i Kinat/Fahr-i Kevneyn . 300
11.2.5.Habb 302
11.2.6.Hall..................... 303
11.2.7.Hayrl-Beer... 303
11.2.8.
Mahbb- Hak.................. 304
11.2.9.Muhtr.................. 304
11.2.10. Mustaf 304
11.2.11. Mcteb............... 305
11.2.12. Resl 305
11.2.13. Sadr- lem 305
11.2.14. Ser-i Peygambern.. 306
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
17/1023
xii
11.2.15. Seyyid-i Hayrl-Ver. 306
11.2.16. Sultn- Enbiy 306
11.2.17.
fi-i Rz- Cez 307
12.DER PEYGAMBERLER................... 307
12.1. Hz. dem/Ebul Beer/Safiyyullh (as) 308
12.2. Hz. Danyl (as) ... 312
12.3. Hz. Dvd (as) 313
12.4. Hz. Eyyb (as) 314
12.5. Hz. brhim/Hlil/Hlilullh (as) .................. 315
12.6.
Hz. drs (as) ... 317
12.7. Hz. s/Mesih (as) ... 318
12.8. Hz. smil (as) 321
12.9. Hz. Lokmn (as) . 322
12.10.Hz. Ms (as) .. 323
12.11.Hz. Nh (as) 326
12.12.Hz. Slih (as) .. 327
12.13.
Hz. Sleymn (as) .................. 328
12.14.Hz. t (as) .. 332
12.15.Hz. Yahy (as) 332
12.16.Hz. Yakb (as) .................. 333
12.17.Hz. Ynus/Znnn (as) .................. 334
12.18.Hz. Ysuf/Mh- Kenn (as) .................. 335
12.19.Hz. Zekeriyy (as) .. 337
13.
AHRET HAYATI.. 338
13.1. Ahiret Hayat le lgili Mefhumlar.................. 339
13.1.1.Berzh................... 339
13.1.2.Kymet 340
13.1.3.Har.................. 342
13.1.4.Maher.................. 342
13.1.5.Mzn.................... 344
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
18/1023
xiii
13.1.6.Srt...................... 344
13.1.7.Cennet.................. 345
13.1.8.
Kevser Havuzu..... 348
13.1.9.Tb.. 348
13.1.10. Glman................ 349
13.1.11. Hri................. 349
13.1.12. Cehennem 350
14.KAZA VE KADER. 352
15.KAVMLER........................... 355
15.1.
d Kavmi.................... 355
15.2. Lt Kavmi.................... 356
15.3. Nh Kavmi.................. 356
16.TARH AHSYETLER................... 357
16.1. Absl/psl.................. 357
16.2. Aristo....... 357
16.3. Azr........................... 358
16.4.
Belks.......................... 359
16.5. Bokrt/Hipokrat.. 360
16.6. Cbir b. Abdullah 360
16.7. Cafer b. Eb Tlib..................... 361
16.8. Circs/Cercis 361
16.9. Ferahd...................... 361
16.10.Ferhd......................... 362
16.11.
Firavun...................... 363
16.12.Hallc- Mansr.................. 364
16.13.Htem-i Ty 364
16.14.Havv.......................... 365
16.15.Hzr (as) ..................... 365
16.16.Hurd.......................... 367
16.17.Hm........................... 367
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
19/1023
xiv
16.18.Hsrev......................... 367
16.19.Hz. Ali. 368
16.20.
bn-i Sn/Eb Al Sn................. 368
16.21.Kahramn.................... 369
16.22.Kanber......................... 369
16.23.Krn........................... 370
16.24.Leyl........................... 370
16.25.Mecnn/Kays................... 372
16.26.Nemrd........................ 374
16.27.
Nevbahr..................... 374
16.28.Nirevn.................... 374
16.29.Pervz........................... 375
16.30.Ramn.......................... 375
16.31.Rstem........................ 375
16.32.Salmn................. ...... 376
16.33.Sm.............................. 376
16.34.
Selmn......................... 376
16.35.Sokrt/Sokrates 376
16.36.ibl.............................. 377
16.37.rn............................. 377
16.38.Vmk.......................... 378
16.39.Vs/Veys...................... 379
16.40.Zl................................ 379
16.41.
Zleyh/Zelh. 379
17.CORAF YERLER... 380
17.1. Aden............................ 380
17.2. Aras............................. 381
17.3. Bedehn...................... 381
17.4. Ceyhn......................... 382
17.5. Frat............................. 382
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
20/1023
xv
17.6. Hind............................. 383
17.7. Irak............................... 383
17.8.
Kenan......................... 383
17.9. Msr............................ 384
17.10.Necef............................ 384
17.11.Nil............................... 385
17.12.Th l...................... 385
17.13.Tr............................... 386
18.YILDIZLAR VE BURLAR..... 386
18.1.
Yldzlar....................... 387
18.1.1.Ay/Mh/Kamer.. 389
18.1.2.Utarid/Tr.. 391
18.1.3.Zhre/Nhid... 391
18.1.4.Gne/fitb/Mihr/Hurd. 392
18.1.5.Mirrh/Behrm... 394
18.1.6.Mter/Bercs............... 395
18.1.7.
Zuhl/Keyvn. 396
18.1.8.Pervn/Sreyy... 397
18.1.9.Sh.................... 397
18.1.10.Sheyl.. 398
18.2. Burlar......................... 398
18.2.1.Hamel................. 398
18.2.2.Sevr.................... 399
18.2.3.
Cevz.................. 399
18.2.4.Esed.................... 399
18.2.5.Snble... 399
18.2.6.Mzn................. 400
18.2.7.Akreb................ 400
18.2.8.Kavs................... 400
18.2.9.Ht..................... 400
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
21/1023
xvi
19. DER VARLIKLAR.. 401
19.1. Ank/Smurg.................. 401
19.2.
Ashb- Fl................... 402
19.3. Dldl......................... 402
19.4. Hdhd....................... 403
19.5. Hm.......................... 403
19.6. Kakns........................ 404
19.7. Lt............................... 405
19.8. eytan/bls/Azzl 405
III. BLM: 16. YZYIL KLASK TRK EDEBYATINA AT
TEVHD METNLER.407
1. Abd, Heft Peyker......... 407
2. Abd, Niyz-Nme-i Sad Hm....... 413
3. h, Dvn............................. 417
4. Ahmed Rdvan, Hsrev irin. 418
5.
Ahmed Rdvan, Rdvan-nme................... 423
6. saf, ecat-nme. 424
7. Behit, Heft Peyker... 426
8. Behit, Het Behit 432
9. Behit, Dvn........................ 438
10.Bezcizde Mehmed Muhyiddn Efendi, Dvn. 441
11.Bursal Rahm,h u Ged................... 446
12.
Cafer, Dvn........................ 452
13.Cellzde Salih elebi, Leyl v Mecnn. 463
14.Dervi emseddn,Kularn Mnazaras - Deh Murg-. 467
15.Dervi, Mevlid....................... 470
16.Dkkinzde Ahmed Bey, Dvn.. 474
17.Edhem, hy-y Dil............... 478
18.Edirneli Nazm, Pend-nme-i Nazm. 481
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
22/1023
xvii
19.Emr, Glen-i Ebrr............... 487
20.Emr, Sohbet-nme............... 497
21.
Emre, Terceme-i Pend-nme-i Attr...................... 501
22.Eyyb, Menkb- Sultan Sleyman (Risle-i Pdiah-nme) ............... 503
23.Fazl, Dvn ....................... 509
24.Fazl, Gl Blbl .... 513
25.Fuzl, Dvn ..................... 519
26.Fuzl, Leyl ve Mecnn .. 531
27.Gelibolulu li, Dvn 539
28.
Gelibolulu li, Mihr Mh .. 540
29.Gelibolulu l, Riyzs-Slikn .. 543
30.Gelibolulu l, Tuhfetl-Uk ... 554
31.Gubri, Kbe-nme....... 567
32.Gvh, Pend-nme....... 571
33.Hadd, Tevrih-i l-i Osman.... 573
34.Hakan Mehmed Bey, Hilye-i Saadet 579
35.
Him, Mihr Vef.............. 582
36.Hayret, Dvn....................... 595
37.Hzr, b- Hayt................... 596
38.Hseyn Bin Ahmed Siroz, Cmin-Nasyh....................... 614
39.brhim n Lrendev, Glen-i Efkr 624
40.Kadolu eyh Mehmed, nirhus-Sadr. 652
41.Kemal Paazde, Yusuf u Zleyha 671
42.
Kys, Mihr Mh............... 681
43.Lmi elebi, Dvn. 683
44.Lmi elebi, Ferhd-nme.. 690
45.Lmi elebi, Gy u evgn 719
46.Lmi elebi, Salmn u Absal 723
47.Lmi elebi, Vmk u Azr 728
48.Lrendeli Hamd, Leyl le Mecnn.. 735
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
23/1023
xviii
49.Latf, Subhatl-Uk. 745
50.Levh, Cihdl-Mchidn................... 747
51.
Manisal Cmi, Muhabbet-nme (Vmk u Azr) ....... 750
52.Mostarl Hasan Ziy, eyh-i Sanan Mesnevisi (Kssa-i eyh
Abdrrezzk) ...760
53.Muhibb, Dvn.................. 763
54.Muht, Dvn..................... 765
55.Mud, em Pervne .... 770
56.Murd, Dvn.................... 776
57.
My, Nln u Handn (Hasbihl)....... 777
58.Mnr, Siyer-i Neb . 780
59.Nev, Mnzara-i Tt v Zg . 786
60.Nid, Drr-i Manzm ...... 787
61.Nid, Genc-i Esrr- Man ...... 788
62.Nid, Manzme-i Tbb .... 791
63.Nihn, Dvn.................... 793
64.
Pr Muhyiddn, Ervh-nme..... 798
65.Ravz, Dvn.. 799
66.Revn lyas c, ret-nme... 808
67.Rm, rn rye.. 812
68.Rd, Dvn.......................... 815
69.Sehb, Dvn. 816
70.Selk, Dvn.......................... 817
71.
Seyyid erif Mehmed Efendi, Hilye-i Resl 820
72.Sz elebi, Mihalolu Ali Beyin Gazavt-nmesi ....................... 821
73.h, Dvn .......................... 825
74.hid brahim Dede, Glen-i Vahdet........................ 826
75.emseddn-i Sivs, Glen-bd..................... 827
76.emseddn-i Sivs, Het Behit 829
77.emseddn-i Sivs, bret-nm 838
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
24/1023
xix
78.emseddn-i Sivs, Mirtl-Ahlk...................... 845
79.emseddn-i Sivas, Sleymn-nme 849
80.
erf, ehnme evirisi 857
81.kr-i Bitlis, Selim-nme 864
82.Talcal Yahy, Glen-i Envr.. 869
83.Talcal Yahy, Kitb- Usl.. 884
84.Talcal Yahy, h u Ged..... 891
85.Talcal Yahy, Ysuf ve Zelh..... 898
86.d, Mcer-y Mh.......... 904
87.
skpl At, Tuhfetl-Uk..................... 908
88.skpl shak elebi, Bursa ehrengizi (Dvan).. 911
89.skpl shak elebi, Dvn......... 913
90.Vcd, Hayl u Yr..... 918
91.Yemn, Fazlet-nme........ 922
92.Yenipazarl Vl, Hsn Dil........ 928
93.Zaf, Bustn- Nasyh. 935
94.
Zaf, Glen-i S-murg........ 939
95.Zarf, Dvn...................... 951
96.Zarf, Mihr Mh......... 955
97.Zt, em Pervne.. 959
SONU........................................... 976
KAYNAKLAR.................................... 980
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
25/1023
xx
N SZ
slam gelenekten etkilenen klasik Trk edebiyat, kendi iinde din unsurlarbarndrmann yannda bamsz din trler de meydana getirmitir. Manzum ya da
mensur din eserlerin dnda l-din eserlerin tertibine dahi genellikle Allah
Telnn ve Hz. Peygamber (sav)in vgsyle balanm, eserler dualarla
sonlandrlmtr. Bu tertip ierisinde genellikle eserin banda yer alan tevhidler,
Allah Telnn varlnn, birliinin, isim ve sfatlarnn konu edildii bir trdr.
Mana itibariyle slam dininin esasn oluturan tevhid inancnn iirimize
yansyan yn olan tevhidler, edebiyatmz asndan olduka nemlidir. Edebmetinlerin tarihi dnemlere k tuttuunu gz nnde bulundurursak, yaklak alt
yzylgibi uzun bir dnemi kapsayan klasik Trk edebiyat alannda verilen eserler
ciddi kaynaklardr. Bu eserlerde yer alan tevhid, mnct, nat gibi din konulu
manzumeler de hem yaanlan dnemin inan yapsn hem de airin din algsn
yanstmas asndan dikkat ekicidir. zellikle tevhidler, sadece Allah Telnn
varln ve birliini deil ayn zamanda airlerin Cenab- Hakk nasl algladklarn
ve bunu ne ekilde ifade ettiklerini gstermesi bakmndan nemlidir.
Klasik Trk edebiyatnda din trlerin banda gelen natlar ve mnctlar ile
ilgili bilimsel eserler ortaya konmu olmasna ramen tevhidler konusunda ciddi bir
almann yaplmam olmas bizi bu alanda bir tez hazrlamaya ynlendirmitir.
alma dnemi olarak 16. yzyl setik. Zira bu dnem siyas, ilm ve
kltrel alanlarda olduu gibi edebiyat alannda da hem nitelik hem nicelik asndan
ihtiamn yaand bir dnemdir. Bu yzden 16. yzyl klasik Trk edebiyat
alannda yetien airler ve ortaya konan eserler klasik edebiyatmzn belkemiini
oluturmutur. Biz de buradan hareketle bu asrda verilen eserlerde yer alan
tevhidleri incelemeyi uygun bulduk.
Klasik Trk edebiyatna ait en gzel rneklerin verildii 16. yzyla ait
tevhidler zerinde yaptmz tahlil almas esas itibariyle drt ana blmden
olumaktadr.
almamzn ilk ksmn oluturan Giri blmnde tevhid kelimesinin
anlam zerinde durulmu, farkl stlahlar yannda edebiyatmzdaki yerine
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
26/1023
xxi
deinilmitir. Bu blmde ayrca Arap ve Fars edebiyatnda tevhid trnn ilenii
hakknda bilgi verilmitir.
I. Blm, din bir tr olan tevhidin Trk edebiyatndaki yerine ayrlmtr.ncelikle alma alanmz olan klasik Trk edebiyatnda tevhidin genel olarak ne
ekilde ele alndna yer verdik. Bunu yaparken tevhidlerin nazm ve nesir
rneklerini ayr ayr inceledik. Ayrca yeni Trk edebiyat olarak adlandrlan
Tanzimattan gnmze tevhid trne ve rneklerine yer verdik. Halk edebiyat
alannda ise anonim, k ve tekke edebiyatnda tevhid trn rneklerle akladk.
Tevhidin yalnzca edebiyatta deil, hsn-i hat ve msik gibi dier sanat dallarnda
da nemli bir yeri olduuna verdiimiz rneklerle iaret ettik.II. Blm tezimizin ana ksmn oluturmaktadr. Bu blmn ilk ksmnda
16. yzyl tevhidlerini ekil zellikleri asndan inceledik; balk, nazm ekli, vezin,
kafiye, redif, dil ve slup gibi hususlar tablolarla zenginletirdik. kinci ksmda da
tevhidlerin muhtevas zerinde durduk. Esm-i Hsn, Allah Telnn sfatlar,
varlk ve birliinin delilleri, Allah ve kul ilikisi, melekler, semv kitaplar, sure
isimleri, ayet ve hadis iktibaslar, Hz. Peygamber (sav) ve dier peygamberler, ahiret
hayat, kaza ve kader inanc, kavimler, tarih ahsiyetler, coraf yerler, yldzlar,
burlar ve tevhidlerde geen dier varlklar gibi konular tespit ettiimizrnekleriyle
akladk.
almamzn son blm olan III. Blm ise 16. yzyla ait divan ve
mesnevlerde yer alan tevhid metinlerinden olumaktadr. Yaymlanm veya
zerinde lisansst alma yaplm divan ve mesnevlerdeki tevhidler, bu blmde
air isimlerine gre alfabetik olarak sralanmtr. Gerek bu blmde gerekse dier
blmlerde yer alan metinlerde rastladmz dizgi hatalarn ksmen dzelttik.
Tezimiz, almadan elde ettiimiz neticeleri maddeler halinde sraladmz
Sonu blm ve Kaynaklar ile sona ermektedir.
almamzn esasn metin tahlili oluturmaktadr. Bu yzden ngrlen
alma sresinde tezin tamamlanabilmesi iin yazma eserleri inceleme kapsamna
almadk. Ancak zerinde bilimsel alma ya da tez yaplm 100den fazla mesnev,
55den fazla divan taradk. Bu eserler ierisinde divanlarn 32 tanesi yaymlanm
bilimsel eser, 25 tanesi yaymlanmam yksek lisans ya da doktora tezi olarak;
mesnevlerin ise 41 tanesi yaymlanm bilimsel eser, 60 tanesi ise yaymlanmam
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
27/1023
xxii
yksek lisans ya da doktora tezi ve makale olarak bulunmaktadr. almamzda bu
eserlerde yer alan toplam 158 adet tevhid incelenmitir.
alma ierisinde yer alan metinler yazlrken transkripsiyon iaretlerikullanlmam, yalnz kelime iindeki ve sonundaki ayn ve hemzeler kesme
iaretiyle, gayn harfi [] ile ve sar kefler [] ile gsterilmitir.
Bizim gzmzden kam olabilecek kuvvetle muhtemel noksanlk ve
kusurlaryla tamamladmz almamzn ilim deryasnda bir damla olabilmesini
temenni ediyoruz. Buradan hareketle almalarm srasnda bana sonsuz bir anlay
gsterip sonuna kadar benden desteklerini esirgemeyen btn dostlarma,
yaknlarma ve aileme, doktora ders dneminde ve sonrasnda yakn ilgilerinigrdm saygdeer hocalarm Prof. Dr. Ahmet SEVG, Do. Dr. Mehmet
KIRBIYIK, Yrd. Do. Dr. Semra TUN, Yrd. Do. Dr. Erol M ve Dr. Nurgl
SUCUya teekkr ediyor, sayg ve hrmetlerimi sunuyorum.
Bir zamanlar en byk hayalim olmasna ramen eitli sebeplerden dolay
lisans rencisi olarak giremediim Edebiyat Fakltesine doktora rencisi olarak
beni kabul eden, rencilik hayatmn en zel yllarn yaamama vesile olan, her
eyden te tez konusu hususunda ileri grllyle beni byle zengin ve velud bir
alanda almaya ynlendiren, alrken kymetli vakitlerinin yannda yardm ve
desteklerini benden esirgemeyen ve benim iin sadece bir Hoca olmann tesinde
kendisine ok daha derin duygularla bal olduum muhterem hocam Prof. Dr.
Emine YENTERZye minnet ve kranlarm sunmay zevkli bir bor telakki
ederim.
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
28/1023
xxiii
KISALTMALAR
AKM : Atatrk Kltr Merkezias : Aleyhis-selm
bk. : Baknz
C. : Cilt
ev. : eviren
di. : Dierleri
DT : Doktora Tezi
LT : Lisans TeziMEB : Milli Eitim Bakanl
S. : Say
s. : Sayfa
sav : Sallallhu aleyhi ve sellem
SBE : Sosyal Bilimler Enstits
TAE : Trkiyat Aratrmalar Enstits
TDK : Trk Dil Kurumu
TDV : Trkiye Diyanet Vakf
TTK : Trk Tarih Kurumu
YKY : Yap Kredi Yaynlar.
YLT : Yksek Lisans Tezi
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
29/1023
1
GR
A.
TEVHD VE ANLAMI
Tevhid kelimesi, Arapa yalnz, tek ve biricik olmak anlamndaki v-h-d
kknden gelen teflvezninde bir mastardr. Szlkte birlemek, bir eyin bir ve tek
olduunu kabul etmek; birka eyi bir etmek, birletirmek (emseddn-i Sm, 2004:
29), bir saymak, bir olarak bakmak, birliine inanmak (Develliolu, 2006: 1102)
anlamna gelen tevhid, terim olarak Allah Telnn bir olduuna ve Onun ei ve
benzerinin olmadna iman etmek (bn Manzr, 1997: 15/230-233; Frzbd,1993: 414-455) demektir.1L ilhe illallh ifadesiyle sembolleen tevhid kavram
slm dininin ilk gnlerinden itibaren Hz. Peygamber (sav) tarafndan bizzat
zikredilmitir.(Bk, 1930: 61-72)
Bir kelam terimi olarak Allah Telnn zatnda ve sfatlarnda bir ve tek
olduunu zihin ve kalp yoluyla kabul edip balanmakdiye tanmlanr. (Topalolu-
elebi, 2010: 318) Buna gre tevhidin mertebesi vardr. Birincisi tevhd-i efldir;
varlkta Allah Teldan baka hibir messir kabul etmeyip btn sebepleri
reddetmekten ibarettir. kincisi tevhd-i sfttr; Allah Telnn sfatn mutlak kabul
edip, bakasnn sfatn reddetmekten ibarettir. ncs tevhd-i zttr ve Allah
Telnn varlnda yok olup Onun zatndan baka hibir zat, fiil ve sfat
tanmamaktan ibarettir.(Yazc, 1974; 12/214-215)
Tasavvuf stlahnda Allah Telnn zatn, aklen tasavvur edilen ve zihnen
tahayyl edilen her eyden tecrit etmek demektir. Tasavvufta tevhid trldr.
Bunlarn ilki Allah Telnn kendisinin bir ve esiz olduunu bilmesi; ikincisi Allah
Telnn bir ve esiz olduunu insanlara bildirmesi; ncs ise insanlarn Allah
Telnn bir ve esiz olduunu dile getirmeleridir. (Uluda, 2005: 359)
Msikde de Allahn bykln ve birliini dile getiren gftelerden
bestelenmi eserlere tevhid denildii bilinmektedir. (Ayverdi, 2005: 3/3152)
1Bu konuda ayrca baknz: Yaar abayr, tken Trke Szlk,C. 5, s. 4786, stanbul 2007; lhan
Ayverdi, Misalli Byk Trke Szlk, C.3, s. 3152, stanbul 2005; Hasan Akay , slm Terimler
Szl, s. 326, stanbul 1991; Mehmet Vanlolu-Mehmet Atalay, Edebiyat Lgat, s. 319-320,Erzurum 1994.
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
30/1023
2
Edebiyatmzda iseAllah Telnn sfatlar, birlii ve yceliinden bahseden
manzum veya mensur edeb treverilen addr. (Mermer-Keskin, 2005: 108) Bu trde
yazlan eserlerin manzum olanlar genellikle mesnev ve kaside eklinde ise de gazel,terc-i bend, terkb-i bend, kta, murabba gibi farkl ekillerde yazlanlar da vardr.
Bu iirler genellikle airlerin gerek divanlarnn gerek mesnevlerinin ilk ksmnda
yer almaktadr. Tahirl-Mevlev eski airlerin Allah Telnn varlna ve birliine
dair yazdklar bu manzumelere eserlerinin ba tarafnda yer vermeyi airliin
anndan saydklarna dair bir tespitte bulunmaktadr.2 airler tevhidlerini
olutururken ok eitli ve zengin bir malzeme kullanmlar, sk sk ayet ve hadislere
mracaat etmilerdir.Tevhidler, klasik Trk edebiyatndaki din iir trlerinin banda gelir. Hem
konusu itibariyle hem de divanlarn ve mesnevlerin tertip ediliindeki sra itibariyle
bunu sylemek mmkndr.
Edebiyatmzda tevhid trne dair inceleme tarznda kaleme alnm pek fazla
eser yoktur. Konuya dair iki mstakil eser dikkati eker. Bunlardan ilki Ali Nihad
Tarlann Dvn Edebiyatnda Tevhidler (stanbul, 1936) adl kitab; dieri de
Mustafa sen ve Muhsin Macitin hazrlad Trk Edebiyatnda Tevhidler(Ankara,
1992) adl antolojidir. Makale, ansiklopedi maddesi veya kitap blm gibi dier
kaynaklar ise bu konuda Ali Nihad Tarlann Dvn Edebiyatnda Tevhidler eserini
iaret etmektedir.
Ali Nihad Tarlan, ele ald tevhidlerin erhini de yapt eserinde tevhidleri
ekil ve muhteva ynnden tasnife tbi tutmutur. Buna gre tevhidler ekil
ynnden nesir ve nazm olmak zere iki ksma ayrlmaktadr. Nesir eklinde
yazlanlar Sinan Paann Tazarru-nmesi gibi mstakil olabilecei gibi herhangi bir
konuda yazlan eserin mukaddimesi de olabilir. Nazm eklinde yazlanlar ise
genellikle kaside ve mesnev bata olmak zere dier ekillerde yazlmtr.
Ali Nihad Tarlan, tevhidleri muhteva ynnden ise eriata bal olanlarve
tasavvuf olanlar diye iki ksma ayrmaktadr. Ona gre Kuran ve hadis kaynakl
ehl-i snnet itikadn ihtiva eden eriata bal tevhidler ana blmden
olumaktadr. Birinci blmde Allah Telnn sfatlarndan bahsedilir ve genellikle
2Tahirl-Mevlev, Edebiyat Lgati, stanbul 1973, s. 173.
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
31/1023
3
lirizme rastlanmaz. kinci blmde Onun kudretinin kinattaki tecellilerine yer
verilir. nc ve son blmde ise mnct vardr. Bu blmde beer aczin ve
korkunun heyecan grld iin iirin en lirik blmn oluturur.Tasavvuf tevhidleri ise umum tasavvuf ve husus tasavvuf olmak zere
ayrca ikiye ayrmaktadr. Umum tasavvuf sistemi esaslarn mam Kueyr, Attr,
Sen, Muhyiddn-i Arab, ehbeddn-i Shreverd, Mevln Celleddn-i Rm gibi
byk mutasavvflardan alan bir gr ve duyu tarzdr. Divan edebiyatnda ska
rastlanan bu tr tevhidlerde kullanlan mazmunlar tasavvuf olmayan iirlere de
gemitir. Husus tasavvuf ksmna ise Alevlik, Bektailik, Hurflik gibi mezhep ve
tarikatlarn akidelerini konu edinen tevhidler girmektedir. (Tarlan, 1936: I/4-7)3
Tevhid trne ait rnekler sadece klasik Trk edebiyatna ait eserlerin
verildii dnemde deil, edebiyatmzn slamiyetten sonraki dnemlerinin hemen
hemen hepsinde grlmektedir. almamzn Trk Edebiyatnda Tevhidbalkl
blmnde bu konuya yer verdiimiz iin burada ayrca bahsetmeye gerek
duymadk.
B. ARAP EDEBYATINDA TEVHD
Arap edebiyat gerek slamiyetten nceki cahiliye diye anlan dnemde gerek
sonraki dnemde bilhassa iir syleme sanat asndan olduka gelimi bir
edebiyattr. zellikle cahiliye dneminde iirin sosyal hayatta nemli bir yeri, ok
byk ve hayat bir tesiri vard. Eski mellifler iirin Arap toplumundaki nemini
vurgularken onun Araplarn btn bilgilerini derleyen, iine alan, an ve ereflerini
koruyan, gemiteki byk baarlarn, hatralarn unutulmaktan kurtarp yaatan
ana kaynaklar olduunu belirtmilerdir. Bu yzden Araplarn eski tarihlerine dair
rivayetlerden soylarna, neseplerine, det ve geleneklerine, atlara, yldzlara, tabiat
hadiselerine kadar eitli sahalardaki bilgilerinin iir sayesinde korunabildiini
sylemilerdir. (etin, 1991:3/286)
3Bu konuyla ilgili dier kaynaklar iin bk.: Tevhid, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, stanbul,
1998, C.8., s.341-342; Rdvan Canm, Divan Edebiyatnda Tevhid, Nat ve Mnctlar, slami
Edebiyat Dergisi, Devre 2/4, stanbul 1990, s. 9-11; Necla Pekolcay ve di.,slam Trk Edebiyatndaekil ve Nevlere Giri, stanbul 1996, s.135-137.
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
32/1023
4
Araplar kendilerine ait ortak bir iir dili oluturmulardr. Hatta Arap dili ve
edebiyatnn yedinci yzylda tam bir olgunlua erierek klasik olma zelliini
kazand iddia edilmektedir.(Grkan, 2005: 74) iirin bu geliiminde bazuygulamalarn etkisi olmutur. Bunlarn banda airlerin birbiriyle yart
msabakalar gelmektedir. Bir gelenei olduu anlalan bu merasimler, her yl
kabileler aras savalarn ve kavgalarn kesildii bar gnlerinde Zlmecaz,
Zlmicenne, Ukaz gibi yerlerde kurulan panayrlarda yaplrd. Zamann en byk
airinin hakemlik ettii bu yarmalar iirlerin yaylmasn ve yeni airlerin
tannmasn salard. (etin, 1991: 3/287) Cahiliye dneminde Arap iirinin en
sekin rneklerini bu panayrlarda seilen ve daha sonra Kbenin duvarna aslan veMuallakats-seba ad verilen iirler oluturmaktadr. Dnemin toplum hayatna
k tutan bu iirler Arap edebiyatnn kle altnlar olarak nitelendirilmi ve bu
konuda u ekilde bir deerlendirme yaplmtr: Bu iirlerdeki kelimeler ardr.
Ancak bu rahatsz edici bir arlk olmayp altn arl gibi latif ve hotur. Tabii
ekillerini koruyan bu kelimelerde adeta teknik (mimar) bir dzen vardr. mle,
zihf ve benzeri hatalardan tamamen uzaktrlar. Cevher paralarna benzeyen bu
kelimeler hem dzgn, hem de salamdr. Bu iirlerin ve genellikle Cahiliye ve
sonrasndaki Arap edebiyat eserlerinin btn gzellikleri saf ve tabiidir.4
slamiyetten nce bu durumda olan Arap iir gelenei slamiyetle birlikte
yenibir safhaya girmitir. Zira Hz. Peygamber (sav)e kar iiri hem bir silah gibi
hem de bir af vesilesi olarak kullanmlardr. Her ne kadar slamiyetten nce
hitabetten ok iire nem verilirken Kuranda airlere hcum edilmesinden dolay
iir kymetten dmeye yz tutmu ve iirin aleyhine hitabet byk bir rabet
grmtr (Huart, 1944: 82) denilse de bu sanat gerek Hz. Peygamber (sav)
dneminde gerekse sonraki dnemde slamiyetin himaye ve tevikiyle ilerlemitir.
Ayrca Kurn- Kerm ve hadis-i eriflerin dil inceliklerini anlamak, gramer ve lgat
glklerini aklamakta da iirden faydalanlmtr. (etin, 1991: 3/287) Hatta
slam Arap iiri diye bir kavram dahi ortaya kmtr. Buna gre slam Arap iiri
4
erafettin Yaltkaya (ev. Nevin Karabela), Arap Edebiyat, Nsha arkiyat Aratrmalar Dergisi,Yl: III, Say:9, Bahar 2003, s. 3.
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
33/1023
5
slamn inan, hakkaniyet ve ahlak prensipleri dikkate alnarak sylenen Arapa iir
diye tanmlanmtr.5
slamiyetle birlikte iirin dili de yumuamtr. nk iirin gcnn seilenkelimelerin sertliine gre deerlendirildii bu dnemde Mslman olan airlerin
eskiye gre daha nahif kelimeler semeleri sebebiyle deerlerinin dt yorumu
yaplmtr. Ancakiir,Hz. Peygamber (sav) ve drt halife dneminde daha ok din
mcadelenin bir arac haline gelmitir. Cahiliyenin hikmet konulu iirleri slamn
etkisiyle yeni bir hale brnm, Abbasler dneminden itibaren ise zhd, tasavvuf
ve felsefe arlkl anlam ve kavramlarla zenginlemitir. Madd ak ve gazel
kavramlar hatta dinen yasak olan ikiyle ilgili unsurlar, sembolist bir dil kullanlarakbu tr iirlerde yer almaya balamtr. (Grkan, 2005: 79-85)
Cahiliye devri iirinde din, az ve mphem bir yer tutmaktadr. Ancak Arap
toplumunda tevhid inanc olmasa da bir Allah telakkisinin bulunduu bilinmektedir.
Bu yzden airlerin bu dnemde dua cmlelerinde ya Allah ve daha sk olarak
Allahumme tabirlerine yer vermeleri; ayrca Arap dilinde Rahmn ismi gibi Allah
isminin de oulunun bulunmamas Araplarn inanlarnda bir olan yce yaratcy
ifade ettiklerini gstermektedir. Nitekim cahiliye iiri incelendiinde ounluunun
Allah tandklarn ve Onun iin putlara kullandklarndan daha stn sfatlar
kullandklarn, Onun adna yemin ettiklerini gsteren pek ok rnekle
karlalmaktadr. rnein cahiliye airlerinden olan Evs b. Hacer, Allaha daha
stn bir rol bierek inancn deerlendirdii iirinin bir beytinde yle der:
Lta, Uzzya ve onlara ibadet edenlere and ierim, Allaha da; nk
Allah, onlardan daha ycedir.
Hanif olduu bilinen air Lebdin divannda Allah inanc, varl, birlii ve
tm yaratklara ihsanda bulunduuna dair bilgiler gze arpmaktadr. Kardei
Erbede syledii iirlerinde dehaniflie dair baz belirtiler vardr; zellikle insann
faziletli ve olgun bir kii olabilmesi iin, tek yolun Rabbine olan sorumluunu yerine
getirmesi gerektiinivurgulamaktadr. Aadaki iiri konuyla ilgili tipik rneklerden
biridir:
5
Mehmet Yalar, slam Arap iiri ve Hz. Peygamber, Uluda niversitesi lahiyat FakltesiDergisi, C. 18, Say: 1, 2009, s. 65.
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
34/1023
6
Benzeri olmayan Allaha hamd olsun. Tm iyilikler kendi gc ve
kuvvetindedir; istediini yapar.
Kimi doru yola iletirse o, hidayete kavuur ve mutlu bir yaam olur.Dilediini de saptrr.6
Muhammestu Al bin Eb Tlibbaln tayan ve Hz. Aliye dayandrlan
aadaki kaside tevhid tr iin gzel bir rnek tekil etmektedir:
Ululuk ve azamet sahibi Allah ne ycedir! O, byklk ve lmszlkte
esizdir.
lmde btn mahlkat arasnda fark gzetmemitir. Onlarn tm yok
olmaya mahkmdur.Her ne kadar ona meyletsek ve ondan faydalanmay srdrsek de dnyamz
sona ermeye yneliktir.
Aldanp fni dnyaya meyletmek sknt kaynadr.
Hrsl olan kii uzun sre kalmak arzusunda olsa da, orada oturan kii
abucak gecektir.7
Arap iirindeki bu tevhid vurgusu daha sonraki dnemlerde giderek artmtr.
Araplarn en byk mistik airi kabul edilen mer ibn el-Faredin iirleri buna gzel
bir rnektir. lh aka yer verdii iirlerinde hakikate erimek iin yaplmas
gerekenleri sembolik bir dille ifade etmitir. (Huart, 1944: 133)
C. FARS EDEBYATINDA TEVHD
ran 651 ylnda slam hkimiyeti altna girdikten sonra ranllar zamanla
slamiyeti benimsemilerdir. slamiyet byk bir hzla yaylmaya balaynca
ranllarn eski dini olan Zerdt inancndaki Ahura Mazdann yerini Allah,
Ehrimenin yerini eytan almtr. ranllar o zamana kadar kullandklar Pehlev
yazsn terk edip Arap alfabesini kullanmaya balamlardr. ki yz seneye yakn
Arap hkimiyeti altnda kalan ranllar Arap dili ve kltrnn etkisi altnda
6mer nal, slam ncesi Arap iirinde Baz Din Motifler,Nsha arkiyat AratrmalarDergisi,
Yl: III, Say:9. Bahar 2003, s. 176.7
Yahya Suzan, Arap iirinde Bir Nazm Tr: Muhammes, e-arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi-www.e-sarkiyat.com- Say: IV, Kasm 2010, s. 30.
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
35/1023
7
yaamlar, Kuran renmiler, birok idar ve asker terimi benimsemiler ve bir
edeb dil haline gelen Arapa ile eser vermilerdir. (Tokmak, 2000: 22/416)
slamiyetin ran iiri zerindeki etkisi sonraki dnemlerde de devam etmitir.Bu etki tasavvuf oluumlarla birlikte daha da artmtr. ran tasavvufunun esasn
hizmet, muhabbet ve vahdeti idrak oluturmaktadr. ranl mutasavvf air ve
muharrirler bu tasavvuf akideleri en gzel tarzda manzum ve mensur olarak ifade
etmiler, ince ve yksek duygularn dile getirmilerdir. Hemedn, Abdullah Ensr,
Sen bunlarn banda gelmektedir. rann ilk byk mutasavvf airi kabul edilen
Sennin mesnev trnde pek ok eseri vardr. Bu mesnevlerin hemen hemen hepsi
tasavvuf konular ierir. Tevhid, nat ve evliyalara kasidelerle balayp tasavvufunen esasl meselelerini ele alr. (Tarlan, 1944: 56-60)
ranl airler iirlerinde anlatmak istediklerini belirli gruplara ayrmlardr.
Kahramanlk, vatan, ak ve tasavvufla ilgili iirlerde her beytinde ayr kafiye olan ve
bu nedenle airi sze balamayan mesnev kalb tercih edilmitir.(stilm, 1981:
127) ran edebiyatnn bu trde en nadide eserlerini veren ve ilk hamse sahibi olan
air Nizmdir. Onun mesnevlerinde tevhid trnn gzel rnekleri yer almaktadr.
Biz de bu blmde Fars edebiyatndaki tevhid trnn ele alnna dair bir fikir
vermesi asndan Nizmnin hamsesinin ilk eseri olan Mahzen-i Esrr, Hsrev
ve rn,Leyl ile Mecnnmesnevlerindeki tevhidlerin tercmelerine yer verdik.
Besmelenin nemiyle balayan Mahzen-i Esrr mesnevsi Allah Telnn
eitli ekillerde vlmesi ve tavsif edilmesiyle devam eder:
Kapal gklerin (Arn) perdesini aan Odur; srlara ermilerin sevgilisi
Odur. Cmertlii olan her pnar aktan, varl olan her eyi meydana getiren,
gnein kemerine mercan dizen, topraa ssl kaftan giydiren, suyu cevahire
benzeten, gnl sahibi erenlere ahlak ve hikmet reten, rzk yiyenlere azk
yetitiren, akln biricik dizginini elinde tutan, akln gren gzlerine k veren Odur.
Meleklerin alnnda secde nian parlatr. Yeryz padiahlarna ta giydirir.
Tedbirlerin piirdii eyleri iletirir, sulularn zrlerini kabul eder, maher
gnnde korkaklarn koruyucusudur. Bilginlerin tedbir kaynadr. Kainat nnde
ve sonunda vcut ve hayat ile var ve yok eden Odur, o kudret sahibinin ululuu
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
36/1023
8
nnde iki cihan hi kalr, bizim nmz ve sonumuz bir soluktan, bir andan
ibarettir.
Nizmnin topra ki ondan kuvvet almtr, Onun tevhid tohumunu
yetitiren bir tarladr. (Genosman, 1986: 9-12)
Hsrev ve rn mesnevisinin banda bir dua blmnn ardndan Tevhide
Dairbalkl iir yer almaktadr. Bu iirde air Allah Telnn varlna ve birliine,
Onun isim ve sfatlarna vurgu yapmaktadr. air Allah Tely bir kul olarak daha
iyi tanyabilmek ve buna bal olarak daha iyi bir kul olabilmek iin Ona teslim
olmak gerektiini belirtmitir:Varl yaratan, gkleri hareket ettirip yeryzndekileri yaatan Allahn ad
ile sze balyorum. O yle bir Allahtr ki kinat ona secde etmi. Onun varlna
sz gtrmez bir ahit olmutur. Ne ycedir, o esiz ve benzersiz olan Allah ki ona
padiahlar padiah diye hitap eder. Felei ayakta tutan, yldzlar parlatan ve
akla vastasz hikmet reten Odur. nce fikirleri cevherlerinden, karanlk geceyi
gndze karan, sevinci ve kederi, midi ve korkuyu veren, geceyi ve gndz, ay
ve gnei yaratan yine Odur. Dalar ve ovalar koruyan da yine Odur. Onun
varlna btn bir varlk ahittir. Onun kudreti her var olan yldrm, varlnn
delilleri grebilenlere aikr olmutur.
Bu kinat bahesinde kendini bir gl gibi para para dat. Zira bu
tevhid da ile derli toplu olmak mmkn deildir. Sen oradan komak iin buraya
geldin, buradan vazge ki oraya yetiesin. Allah anlayabilmek iin insann elinde
delil ve kyastan baka hangi terazi vardr. Akln kyas ise yaratana dair ancak bir
delil bulabilir, ite o kadar
Onun saltanatnda ortaklk yoktur, her mahlk Onun ferman altndadr.
Onun ferman altnda olanlardan kimin haddine dmtr ki azameti karsnda bir
dikballk yapabilsin. Toprak tohuma kar kendini ayarlar, fakat bundan kl kadar
fayda beklemez; rzgr eser fakat bu esiten bir koku kadar menfaat gzetmez.
Hayretler iinde brakan bu kudret, ne kudrettir ki byle nizamlar gstermesini bilir.
(Sevsevil, 1986: 4-6)
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
37/1023
9
Nizmnin bu blmde yer verdiimiz son eseri ise Leyl ile Mecnn
mesnevsidir. Bu mesnevnin banda yer alan tevhidde Allah Telnn hamd ve
sensna yer verilmitir. Ayrca pek ok gzel sfatla Allah Tel vasflandrlmtr.Allah Telnn yaratcl, kudreti, ltfu ve kahr, ebed ve ezel oluu gibi
hususlara yer verilmitir. Ancak btn bunlarn yetersiz olduu Allah Telnn
ancak kendisini nasl nitelendirirse yle olduu vurgulanmtr. Son ksmda yer
verdii dua blm ile tevhidi sonlandrmtr:
Ey Tanr, senin vasfn her trl eksik vasflardan mnezzeh olmaktadr. Senin
feyzin daimidir. Bu feyiz zerimizden eksik olmasn.Ey Tanr, dokuz mahfenin (dokuz felek) yedi gelini (yedi seyyare) senin
kapnda perdedardr.
Sen varsn, knh ve mahiyetin sorulmaz. ve d bilirsin. Ey Tanr, sakini
mteharrik her ey kn fe-yekn emriyle senin tarafndan yaratlmtr.
Ey insaniyete akl armaan eden, can veren Tanr; senin hkmnn
karsnda varlk, yokluk msavidir. Ey insanlar hayrete dren ulhiyet leminin
mahremi olan Tanr; hem lem seninle doludur, hem sen ortada yoksun.
Ey Tanr, sen ancak kendi ilah vasflarnla vasflanrsn. Men ettiin ey
fena, emrettiin her ey iyidir.
Ey Tanr, senin emrin mutlaka yerine gelir. Btn kinat senin emrinden
vcuda gelmitir.
Ey Tanr, dnyann her eyinden el etek ekenler, sana erimek iin bu
himmeti sarf ediyorlar. Yalvaranlarn gnl yalnz seni ister.
Ey yksek gr sahiplerinin gzlerine srme eken (o gzlere cila veren)
Tanr, ey dar grllere tecelli kapsn aan Tanr!
Ey Tanr, senin yoktan var etme sahifenin zerinde gnlerin dersi batan
balayp nihayete ermitir.
Efendi sensin, dierleri kledirler. Sultan sensin, bakalar kim oluyor?
Hibir el emeim olmadan ben haraba her an bir hazine ihsanediyorsun.
Senin hazinen ihsan etmekle eksilmez. Byle bir kerem ve ihsan hi kimsenin
kar deildir.
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
38/1023
10
Kulluk ve padiahlk taksiminde istediini kul istediini padiah yaparsn.
.
Eer btn bunlara ramen yine beni suale ekeceksen, ey adillerin en adilisen bilirsin. Ecel gelip beni sktrmadan ve gnler elimden dizgini almadan evvel,
ben, makbul kullarndan sayarak peygamberimin kabrinin ravzasna gnder.(Tarlan,
1989: 3-11)
Fars edebiyatnn mehur mutasavvf airlerinden biri de Nizmden sonraki
dnemlerde yaam olan ebsterdir. ebster Glen-i Rz adl mesnevsi ile
maruftur. Bu eserin manzum olarak tercmesi Ahmed Avni Konuk tarafndan
yaplmtr. Turgut Karabeyin edebiyatmza kazandrd eserin ilk blmnde yeralan tevhid toplam otuz beyitten olumaktadr:
Ola hamd ol Hud-y l-yezle
Ki ilhm etti nr- fikri ble
Cihniyn fazl[] kld ren
Trb- demi ol feyzi glen
Zih kdir o ki bir tarfetl-ayn
O kf u nn ile zhir bu kevneyn
Koyunca kf- kudret dem kalemde
Yazld naklar levh-i ademde
O demden oldu peyd her d-lem
O demdendir hveyd rh- dem
Zuhr etti o demden akl- kll hem
Anla hep bilindi asl- lem
Vcdu grd bir ahs- muayyen
Tefekkr eyledi ol dem kimim ben
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
39/1023
11
Bu czden klle kld bir sefer ol
O kllden leme kld gzer ol
Cihn- grd emr-i itibr
Misl-i vhid ol adda sr
Cihn- emr u halk oldu metli
Neden zhirse oldu aa rci
Gidip gelmek bu yerde bilmek olduBaklsa gitmek ayn[] gelmek oldu
Bir asla rcidir bu cmle ey
Odur ancak olan pinhn peyd
Zih hallk u kdirdir ki bir dem
Eder z u encm- d-lem
Cihn- halk u emr oldu o vhid
O vhid kesret kesret bu vhid
Btn bu vehmdendir suret-i ayr
Ki nokta dire eyler ser seyr
Hemn bir hattr ancak evvel hir
Aa halk- cihn oldu msfir
Bu rha enbiy hep sarbndr
Dell reh-nm-y kvrndr
O rh- lem oldu halka syir
Odur evvel odur hir bu zhir
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
40/1023
12
Ahaddir mm-i Ahmed ire zhir
Bu devre oldu evvel ayn- hir
Makm- dil-gdr cem-i cem
Ceml-i cn-fezdr em-i cem
Gller by alrlar gleninden
Tutar hep dest-i cnlar dmeninden
kan sz evliyn bak dilinden
Nin vermekde kendi menzilinden
O dem ki oldular bu nefse vkf
Haber verdi nedir marf urif
Kimi der bahr-i vahdetten enel-Hakk
Kimi de kurb u buda sald zevrak
Kimine ilm-i zhir hsl oldu
O menzil-gh- ilm shil oldu
Kimi cevher kard kar- yemmden
Ziy-br oldu kalbe drr-i ren
Kimi sz syledi bu cz [] klden
Kadm [] muhdes gl-zr u glden
Kiminde zlf hl hatt nin var
arb u em cnnla beyn var
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
41/1023
13
Bu szler rz- erbb- dil oldu
Ukl- halka fehm-i mkil oldu
Verir hayret ukla bu men
Bize lzm deil mi bilmek an(Karabey, 2007: 63-68)
rneklerden de anlalaca zere Fars edebiyatna ait eserlerde tevhid trne
olduka geni bir yer verilmitir. Allah Telnn varl ve birlii gerek dorudan
Onun isim ve sfatlaryla gerekse eitli semboller ve mazmunlarla ifade edilmitir.
Genel tavr ise airin Allah Telnn ycelii ve kudreti karsnda acizliini dilegetirmesidir. Btn bu zellikler klasik Trk edebiyatndaki tevhidlerde de
grlmektedir.
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
42/1023
14
I. BLM: TRK EDEBYATINDA TEVHD
Trk edebiyat slamiyetten sonra yeniden ekillenmitir. Zira Trkler milletolarak slam dinini kabul ettikten sonra bu dinle ilgili konulara edeb eserlerinde
geni yer vermilerdir. Hatta din konularla ilgili mstakil trler ortaya kmtr.
Bunlardan biri de tevhidlerdir. Biz de bu blmde genel olarak Trk edebiyatnda
tevhidin ele alnna yer verdik. Ayrca klasik sanatlarmzdan olan hsn-i hat ve
msikye de tevhid konusunun nasl yansdn rneklerle aklamaya altk.
Ancak asl konumuz olmad iin bu blmdeki konular genel hatlaryla ele almay
uygun grdk.
E. KLASK TRK EDEBYATINDA TEVHD
Klasik Trk edebiyat slam bir gelenee dayanmaktadr. Bu gelenek gerek
manzum gerek mensur olarak verilen eserlere yansmtr. zellikle klasik Trk
edebiyat ierisinde oluan trler ve bu trlerin divan ve mesnevlerin tertibindeki yer
al sras bize bunu aka gstermektedir.
Klasik Trk edebiyatnda ortaya km pek ok din tr vardr. Tevhid,
mnct, nat, mirciye gibi trler bunlarn banda gelmektedir. Tevhid tr ise
Allah Telnn varl, birlii, ycelii ve kudreti gibi konular iledii iin divan,
mesnev vebenzeri eserlerin ba ksmnda yer almtr.
Tevhidlerin hem manzum hem mensur ekilde yazldn grmekteyiz.
Divanlarda yer alanlar genellikle kaside eklinde, mesnevlerde yer alanlar ise
genellikle mesnev eklinde yazlmlardr. Ancak bunun dnda gazel, terc-i bend,
murabba nazm ekilleriyle de yazld grlmektedir.
1. MENSUR ESERLERDE TEVHD
Klasik Trk edebiyat geleneine gre mensur eserler genellikle besmele,
hamdele, salvele gibi din ifadelerle balar. Bu ifadeler bazen tevhid,mnct ve nat
nazm trlerine dnmtr.Bu trler ierisinde ilk sray tevhidler almaktadr.
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
43/1023
15
Klasik Trk edebiyatnda en gzel, en sanatl nesir rnekleri hi phesiz
Sinan Paa ile verilmeye balamtr. Onun yer yer beyitlerle ssledii Tazarru -
nme adl eseri edebiyatmzn nesir alannda verilmi en mehur eserlerinden biridir.Bir gnl kitab olan Tazarru-nme iin, korku ile mid arasnda dolaan bir kalbin
feryatlar, iniltileri, tvbe ve istifar ile varln knhne erimek, hakikatin
derinliine ermek isteyen bir zeknn aresizlikle gnle dnen zavalll ve
acizliinin bin isyan ve nisyannn mtemadi grld ve hissedildii bir eser
deerlendirmesi yaplr. (Tulum, 1971: 15)
Sinan Paa Tazarru-nmesi mensur besmele ve hamdelenin ardndan Allah
Telya sunulan vglerle devam eder. Allah Telnn esmsnn tek tek zikredilipakland bu blm her ne kadar tevhid bal tamasa da tevhid zellii
gstermektedir:
Bir Almdr ki, ilmine yet yok; bir Kadrdr ki, kudretine nihyet yok,
Kadmddr ki, ukl-i mtekaddimn ve mteahhirn dyire-i kdemine
kadem basamaz; Hakmdr ki, hukem-y evveln hirn hikmet-i marifetinden
dem vuramaz.
Mukaddimdr ne geeni; Muahhirdr son kalan.
Veldr evliyasna; Vekldr asifysna.
Zrrdur mazarrt, hikmetten; Nfidr menfeati, kudretten.
Rabbi durur mmkintun; Nr dururmevcdatun.
Bu cmlelerbeyitlerle devam eder. Ve sonrasnda hls suresinden iktibas
ettii ayetlerle birlikte Allah Telnn birliini ifade eden u cmleler yer
almaktadr:
Vhiddr ki, srdikt-i lem-yezelde ferdniyet ile mevsuf; Ehaddr ki,
serr-i l-yezlde vahdniyet ile marf.
Ferd durur, Samed; lem yelid velem yled velem yeknleh kfven ehad8
Ardndan manzum bir mncta yer veren Sinan Paa, eitli ayetlerden
iktibaslarla srdrd nesir ksmda tevhid konusunu ilemi, ardndan Beyn-
Tevhdbalkl ve olduka uzun manzumesiyle gzel bir tevhid rnei vermitir:
8O dourmamtr ve domamtr. Onun hibir dengi yoktur. (hls, 112/3-4)
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
44/1023
16
lh, Melik, Pdih! Sen ol Evvelsin ki, sana ibtid yok, ve sen ol
hirsin ki, sana intih yok.
Sen ol Zhirsin ki, kimse ne-y-idgn bilmez; ve sen ol Btnsn ki,kimseneden gizlenmez.
Bir Hayysn ki, cem-i hayler hayat senden alur; bir Kayymsn ki, cem-i
muhtclar hcetin sende bulur.
Bir Cebbrsn ki inn cealn f anghim allen9zencrle cebbrlarun
boynn balamsndur; bir Kahhrsn ki legatan minhl-vetn10 tgle
khirlern cn damarlarn kesmisindr.
Bir Subbh u Kuddssn ki, tesbhn-in hezrn hezr cevhir-i zevhir-iervh- mcerrede, meric-i ulv ve trim-i bl ve merk-yi semvt- ulda mevc
mevc ve fevc fevc turup, bahr-i tesbhte sbih ve cihn- takdste syih olup,
sabhlar nahn nsebbih bihamdik11, gabklar venukaddis lek12.
Bir Vhidi Ehadsin ki, tevhdin-in her zerre-i ber ve her katre-i bahir,
lisn- hl ve dellet-i ahvl ile blbl-i gy olup eydr ki, l ilhe illallhu
vahdeh l erke leh lehl-mlk ve lehl-hamd ve hve al klli eyin
kadr.13(Tulum, 1971: 32-36)
Klasik Trk edebiyatnda nesir alannda verilen eserlerden biri de air
tezkireleridir. Ali ir Nevnin yazd Meclisn-Nefyisin ilk rneini
oluturduu tezkireler, sonraki dnemlerde giderek artm ve yazldklar dneme
k tutmulardr. Bu eserlerin balang blmleri genellikle geleneksel dzene
uygun olarak besmele, hamdele ve salvele ile olumu bazlarnda ise manzum bir
tevhide yer verilmitir. 18. Yzyln tannm tezkire yazarlarndan Slim Efendinin
Tezkiret-uar adl eserindeki Mnct ve tevhid be-dergh- hazret-i Rabb-i
Mecdbalkl manzume buna rnektir.
rneklerde de grld gibi tevhid tr yalnz manzum eserlerde deil
mensur eserlerde de yer almtr. Hatta klasik Trk edebiyatndaki eserlerin tertip
hususiyetine uygun olarak eserlerin ilk ksmlar bu ifadelerle sslenmitir.
9Biz onlarn boyunlarna halkalar geirdik. (Y-Sn, 36/8)
10Sonra onun can damarn koparrdk (onu yaatmazdk). (Hkka, 69/46)
11..bizler hamdinle seni tespih (Bakara, 2/30)
12
ve seni takdis edip dururken (Bakara, 2/30)13Namazdan sonra okunan bir tespihtir.
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
45/1023
17
2. DVAN VE MESNEVLERDE TEVHD
Klasik Trk edebiyatnda mrettep divanlarda geleneksel tertip hususiyeti
gzetilir. Buna gre Allah Telnn konu edildii manzumeler bata yer alrken Hz.
Peygamber (sav)e ve drt halifeye, dnemin byklerine yazlan manzumeler
srasyla devam eder. Bunlar genellikle kaside nazm ekliyle yazlrlar. Ancak bu
dzen genel olarak takip edilse de bazen bu konular ele alan farkl nazm ekliyle
yazlm iirler bulunabilir ve bu iirler divann deiik blmlerine serpitirilmi
olabilir. Fuzl Divannda grdmz gibi bata kaside nazm ekliyle yazlm birtevhid bulunmasna ramen, gazeller blmnde ya da dier nazm ekillerinin
iinde tevhid konulu iirler yer almaktadr. Btn bunlarn yannda divannda tevhid
trne yer vermemi airler de vardr. Bazen divanlar dorudan natla ya da dnemin
sultanna vgyle balayabilmektedir.
Uzun hikyelerin anlatld mesnevlerde ise konuya dorudan girilmez. Bir
mesnevyi oluturan ve mesnevlere zg eitli blmler vardr. Bunlar genellikle u
sray izler: Mensur ya da manzum dibce, tevhid, mnct, nat, mirciye, medh-i
ihr-yr- gzn, eserin sunulduu kiiye methiye, sebeb-i telif ya da sebeb-i nazm
kitap, z- dstan ve hatime. (Dilin, 2005: 168-173) Mesnevlerde yer alan tevhid,
mnct ve nat birden fazla da olabilir. Bazen mesnevnin iinde farkl bir nazm
ekliyle yazlm tevhidler de yer alabilir. Burada esas dikkat ekilmek istenen husus
tevhid trnn eserin genellikle ba ksmnda yer almasdr.
Divan ve mesnevlerde yer alan tevhidlerin 16. yzylda verilen rnekleri
tezin ikinci blmnde incelendii iin burada genel bilgiler verilmesi yeterli
grlmtr.
F. YEN TRK EDEBYATINDA TEVHD
Tanzimattan gnmze kadar geen srete Trk edebiyat bat kltrnn
etkisi altnda gelimitir. Tanzimatn getirdii yeni ve batl hayat gr
edebiyatmz yalnz ekil bakmndan deil ayn zamanda muhteva bakmndan da
etkilemitir. Tanzimattan sonra tevhid yazma gelenei devam etmitir ancak konu
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
46/1023
18
eskiye nazaran olduka deimitir. 19. Asrda materyalist felsefeye bal olarak
Tanry inkr edenlerin oalmas zerine bu dnemde yazlan tevhidlere Allah
Telnn varlnn ispat meselesi bir problem olarak girmitir. nceden AllahTelnn kudreti, Onun yaratma gcnn eyada tecellisi, her eyin ve bilhassa
kinattaki amaz nizamn Allah Telnn varln ve birliini gstermesi gibi
konular ilenirken Tanzimattan sonra yazlan bu tr iirlerde Allah Telnn kudreti
karsnda duyulan hayretin hayranla dnt tespit edilmitir. Ayrca bu
dnemde Allah Telnn varlnn sadece iman ile deil, eyadaki tecellilere
bakarak akl ile de kabul edilecei sz konusu edilir.14
Tanzimat sonras edebiyatnda tevhid yazma geleneinin insi, Ziya Paa,Abdlhak Hmid, Recizde Mahmud Ekrem ve Muallim Nci gibi airler tarafndan
devam ettirildiini grmekteyiz. (Birinci, 1981: 59-74) Bu airlerin tevhid konusunu
nasl ele aldklar iirlerinden aldmz kesitler zerinde aka grlmektedir.
insi, Mnctbalkl iirinin ilk blmnde klasik Trk edebiyatndaki
tevhidleri aratmayacak ekilde Allah Telnn varl, birlii ve kudreti gibi hususlar
zerinde durmutur. Buna gre Allah Tel btn varln hkimi ve sahibidir. O
ezel ve ebeddir. Kinattaki her ey Onun emri zere yaratlmtr ve yine Onun
emriyle hareket etmektedir. Onun varl beden gzyle grlmez ancak basiret
sahipleri Onun varln idrak edebilirler:15
Hak Tel azamet leminin pdiehi
L-mekndr olamaz devletinin taht-gehi
Hsdr Zt- lhsine mlk-i ezel
B-hudd anda olan kevkebe-i lem-yezel
Eser-i hikmetidir yerle gn bnyd
Dolu bo cmle yed-i kudretinin cd
14Tevhid, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, stanbul1998, C.8., s.342.
15
insininMnctiiri zerine daha fazla bilgi edinmek iin bk. Mehmet Kaplan, iir Tahlilleri-1,stanbul 2004, s.31-38.
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
47/1023
19
zzet nn takds klar cmle melek
Eilir secde eder p-i cellinde felek
Emri vech zre yer eyler gece gndz hareket
Deiir tazelenir mevsm-i feyz bereket
Pertev-i rahmetinin lemasdr ayla gne
Tb- hmndan alr alsa cehennem ate
erer-i heybet-i ulviyyesidir yldzlarAnlarn ulesi gk kubbesini yaldzlar
Kimi sbit kimi seyyr be-takdr-i Kadr
Tanrnn varlna her biri brhn- mnr
Varln bilme ne hcet kre-i lem ile
Yeter isbtna halk ettii bir zerre bile
Gremez ztn mahlkunun d nazar
Hisseder nrunu amm ki basiret baar
Vahdet-i ztna aklmca ehdet lzm
Cn gnlmle mnct u ibdet lzm(Kaplan: 2004: 31-32)
Tanzimat sonras airlerinin nde gelen isimlerinden biri olan Ziya Paa,
Tevhd-i Br ve Mnctadl iirinde deiik bir slup kullanmtr. Allah Tely
eitli sfatlarla vasfettii dizelerinin ardndan Ona sorular yneltmeye balam son
ksmda ise aczini dile getirip balanma talep etmitir. Bu yzden kendisine
edebiyatmzda Tanrya soru soran ilk air denilebilecei tespiti yaplmtr. (Okay,
2005: 29) Ziya Paa bu iirinde Allah Tel ile konuan, Ona sorular sorup cevap
isteyen bir kul konumundadr:
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
48/1023
20
Ey varl var var eden var
Yok yok sana yok demek ne dvr
Der her eyin lisn her gh
Allah Allah Allah Allah
.
Sensin eden ey hkim-i dn
Bu lemi lem-i muamm
Zerrt- ansr- mevlidEmrinden bulur nizm- tebid
Ey lemi var eden Hudvend
Ey demi zar eden Hudvend(zalp, 1995: 333-337)
Abdlhak Hamid Tarhann iirlerinde Allah fikrini ve tevhid temasn
dnemin perspektifine uygun olarak ele aldn grmekteyiz. Mnctadl iirinde
Allah Telnn esm ve sfatlarna yer vermi, Onun zatnn yceliini, ezel ve
ebed oluunu dile getirmitir:16
Ztndr o zt- b-bidyet
Her nmtenhiye nihyet
Madm ebediyyetinde gayet
Mevhum ezeliyyetinde neet (Bilgegil, 1959: 8)
Bu airlerin dnda Recizde Mahmud Ekremin ve Cenap ehbeddinin
de birer tevhidi vardr. iirlerinin pek ounda din-ahlak deerleri n planda tutan
dneminslamc airiMehmed Akif Ersoyun da Tevhid yahut Feryd isimli uzun
bir manzumesi bulunmaktadr:
Ey nr- ulhiyyetinin zlli avlim
Zllin bile esrr- zuhurun gibi muzlim!
Krs-i cellin ki semlarlazeminler
16
Abdlhak Hamid Tarhann iirlerinde Allah telakkisi zerine detayl bir alma iin bk. M. KayaBilgegil, Abdlhak Hmidin iirlerinde Lednn Meselelerden Allah, stanbul 1959.
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
49/1023
21
Bir nokta kadar sahn- muhtinde tutar yer-
drkin eder gye-i mmdini haybet
Y Rab, o ne dehettir lhi, o ne heybet!
Fermnna mahkm ezeliyyet, ebediyyet;
Ey pdieh-i ar- gzn-i samediyyet.
bd- bediin ki cihanlarla bedyi
Meydana getirmi bize ey Hlk- mbdi
Mbhem nasl olmaz ki? Ademden deil isbt,
Bir zerre-i mevcudu yok etmek bile heyhat,Kbil olamaz ksa da bin dest-i muharrib.
Y Rab, bu nasl lem-i lebrz-i garib!(Ersoy, 2001: 11-12)
Tevhid bir tr olarak olmasa dahi muhteva olarak yaamaya devam
etmektedir. En eski dnemlerden gnmze kadar olan edebiyatmzda Allah
Telnn varlna, birliine, isim ve sfatlarna dair yazlm ya da bunlarn konu
edildii pek ok eser bulunmaktadr. Son dnem airlerinde Necip Fazl
Ksakrekin O Var! balkl iiri bunlardan biridir. air bu iirinde Allah Telnn
varln ve birliini byk bir cokuyla haykrmaktadr:
Her defa haberi taze bir mjde;
O var!
Her defasnda, ge, gafletten vecde;
O var!
Ne sen varsn,ne ben, ne yr, ne kimse;
O var!
Btn sevdiklerin elden gittiyse;
O var!
Kalacak kim var ki, dost tomarndan?
O var!
Sana daha yakn ah damarndan;
O var!
Arama, il yok eczahanede!
O var!
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
50/1023
22
Gyede, sebepte ve bahanede;
O var!
Sevdiini ebed boyu tutan din;O var!
lmszlk evki, ilh sevin;
O var!
Yklmaz dayanak, krlmaz destek;
O var!
Tekten de tek, bir tek, tek bana tek;
O var!(Ksakrek: 2006: 32)Ziya Gkalpin Tevhid, Orhan Seyfi Orhonun Birlik ve Fazl Hsn
Dalarcann Allaha ve Bize Dair iirleri bu konuyla ilgili rneklerdendir.17 Bu
rneklerden de anlalaca zere Tanzimattan gnmze Trk edebiyatnda tevhid
konusu iirlerde ilenmi ve olduka gzel eserler ortaya konmtur.
G. HALK EDEBYATINDA TEVHD
Bir milleti oluturan en nemli unsur o milletin madd ve manev deerlerini
ifade eden kltrdr. Kltrn beslendii en temel kaynak ise dindir. Trkler
slamiyeti kabul ettikten sonra kltrel olarak bir deiim ve dnme uramlar,
bu durum halknedeb yaantsn da etkilemitir.
Halkn edeb zevkini karlamak zere szl olarak ortaya konan, kendine has
bir dile ve sluba sahip olan edebiyata halk edebiyat denilmektedir. (Sakaolu,
1997: 15/345) Halk edebiyat genel olarak kaynaklarda anonimhalk edebiyat, k
edebiyat ve tekke edebiyat olmak zere ayr blmde incelenmektedir. Biz de bu
alanda Allah Telnn varlnn ve birliinin ifadesi olan tevhid konusunun nasl
ilendiine yer verdik.
Yazarlar genellikle bilinmeyen ve halk arasnda szl olarak nesilden nesile
aktarlan hikye, destan, trk, mani, bilmece, masal, atasz gibi eitler anonim
halk edebiyatnn kaynaklarn tekil etmektedir. Bunlarn iinde en eski dnemlere
17
Abdullah ztemiz Hactahirolu, Trk Edebiyatnda Din ve Ahlk iirler (Antoloji) , stanbul1963, s. 93, 104, 128-129.
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
51/1023
23
kadar dayanan destanlar zellikle slamiyetin kabulnden sonra din bir nitelik
kazanmtr.
Destanlarn dnda anonim halk edebiyatnn dier trleri olan mani veninnilerde de Allah Telnn varlna ve birliine dair ifadeleri grmekteyiz.
Erzurumlu brahim Hakkya ait u mani, din hususiyetinden te dorudan doruya
Allah Tely bir bilme ve Onun vasflarna dairdir:
Mahlk ile bil Hakk
Masdar bul o mtakk
Evvel Odur hir hem
Pinhan ayan ey Hakk(elebiolu, 1998: 741)zellikle din mahiyetteki ninnilerde ise l ilhe illallh, tevhid, besmelegibi
ifadeler grlmektedir. Bunlar daha ok annenin ocuk sahibi olduu iin Allah
Telya krn, ocuunu shhat ve afiyetle bytme veya ocuk sahibi olabilme
dileini ifade eder. Pek ok rnein verilebilecei bu konuda Rize yresinden
derlenen aadaki ninni konuya gzel bir rnek tekil etmektedir:
Yat dizime yat dizime
Bak gzme bak gzme
Stm sana helal olsun
Zikreyle zikreyle
nkr eyleme
Zikri inkr eyleme
La ilhe illallh
La ilhe illallh! (elebiolu, 1982: 44)
Dualar da halk kltrnn en nemli kaynaklarndan biridir. Gnlk
konumalarmz srasnda dilimizden drmediimiz Allah Telnn isimleri
dualarmzn iinde sk sk gemektedir. Zira dua edilen makam Onun yce zatdr.
Bu dualardan biri de ocuklarn yatmadan nce syledii manzume eklinde olan
yatak dualardr. yi dileklerin yer ald bu dualarda Allah Telnn varl ve
birlii de vurgulanmaktadr:
Allah birsin, billah Nursun
Yetmi iki millete Tanrsn
Drt yanm brsn
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
52/1023
24
Sabaha karsam elhamdlillah
Sabaha kmazsam elhkmlillah
Yardmcmz Allah
Allahm sensin
sm-i azamsn
Gam ile kazay def eden sensin
Sbhn Sbhn(elebiolu, 1998: 765,769)
Sevdadan hasrete, kahramanlktan vatan sevgisine uzanan konularn daha ok
hece lsyle sylenen manzumelerle dile getirildii dala k edebiyatdenilmektedir. (Sakaolu, 1997: 15/345) Bu alanda verilmi eserlerde Allah
Telnn varlna ve birliine dair ifadelere yer verildiini grmekteyiz. k
edebiyatnn en nemli temsilcilerinden biri olan Karacaolan bir drtlnde Allah
Telnn ezel ve ebed oluunu ve Onun yceliini ifade etmitir:
Evvel Allah hir Allah
Andan ulu gelmemitir
Hak Muhammedden sevgili
Hakkn kulu gelmemitir(Yzenda, 1977: 56-58)
Tekkelerde yetien airlerin bir ksm halka tasavvuf dnceleri yaymak
amacyla halk dilini ve halk edebiyat nazm ekillerini kullanmlardr. Bu airlerin
eserleriyle tekke edebiyat meydana gelmitir. (Alkan, 1973: 4) Anadoludaki tekke
edebiyatnn kurucusu kabul edilen Yunus Emre bata olmak zere bu sahada eser
veren airler genellikle din-tasavvuf konular ele almlardr. Allah Telnn varl
ve birlii bu konularn banda gelmektedir. Tekke edebiyatnda bu konularn
ilendii nazm trne ilahi denilmektedir. Allah Telnn varln, birliini,
ycelik ve kudretini anlatan ve telkin eden bu iirler klasik Trk edebiyatndaki
tevhid trnn karldr.(Artun, 2010: 199)
iirlerinin nerdeyse tamamna yaknn Allah ak ile syleyen Yunus Emre,
Allah Telnn varln, birliini, yceliini sk sk dile getirmitir. Aadaki iir
kelime-i tevhide dairdir:
Mminin kalbini yuyup ardan
L ilhe illalhdur ya nedr
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
53/1023
25
Afv idp cehennem nrn eriden
L ilhe illalhdur ya nedr
Ynus dir ki Allah cmleden ulu
Farzla snnetin tutandur kulu
Cennetn st eiginde yazlu
L ilhe illalhdur ya nedr(Tatc, 2005: 31-32)
Tekke edebiyatnn nemli temsilcilerinden biri olan Kaygusuz Abdal
aadaki ilahisinde tevhid vurgusu yapmaktadr:
Blble glzr gerekTtye eker gerek
Sarrafa gevher gerek
L ilhe illallh
Cn olan cn bilr
nsan insan bilr
Her srr Sultn bilr
L ilhe illallh
Cmle lem zt imi
Dery-y hikmet imi
Hakkla vuslat imi
L ilhe illallh(Gzel, 2000: 527-528)
rneklerde de grld gibi halk edebiyatna ait hemen hemen her trdepek
ok slm motifin yannda dorudan doruya tevhide dair yani Allah Telnn
varln, birliini, isimlerini ve sfatlarn ieren ifadeler yer almtr.
H. HAT VE MSKDE TEVHD
slam dininin temel akidesi olan tevhid, edebiyatmzla beraber dier slam
sanatlarnda da ilenmitir. Bu konu bazen hattatlarn elinde gzel bir levhaya
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
54/1023
26
dnrken bazen usta bestekrlar tarafndan namelere dklmtr. Bu blmde
hsn-i hat levhalarnda ve msikmizde tevhid konusunun ele alnna yer verdik.
1. HSN- HAT LEVHALARINDA TEVHD
Szlkteyaz, izgi; r, yolgibi anlamlara gelen hat kelimesi terim olarak
Arap yazsn estetik llere bal kalp gzel bir ekilde yaz yazma sanat
anlamnda kullanlmtr. Kaynaklarda genellikle cisman aletlerle meydana getirilen
ruhan bir hendesedireklinde tarif edilmektedir. (Derman, 1997: 16/427)
slam dinini kabul eden hemen hemen btn kavimlerin din bir gayretlebenimsedii Arap yazs, hicretten birka asr sonra slam mmetinin ortak bir deeri
haline gelmitir. zellikle Kurn- Kermi Allah Telnn szne yakr bir
gzellikte yazma heyecan, gayret ve titizlii yaznn sanat yazs seviyesine
ykselmesine sebep olmutur. Allah gzeldir gzeli sever (Mslim, man, 147)
dsturu ile hareket eden Mslmanlarn arnm bir ruh gzelliine sahip olma, i
temizliklerini hayatn btn safhalarna i ve sanat hareketleri olarak yanstma
istekleri onlar bu sanata ynlendirmitir. (Serin, 2003: 18)
slamiyetin kabulnden sonra Arap harflerini kullanmaya balayan Trkler,
zellikle Osmanl Devleti zamannda hat sanatna nemli katklarda bulunmulardr.
Bilhassa II. Bayezid zamannda Amasyal eyh Hamdullahn abalaryla stanbulda
balayan hat almalar daha sonra btn Osmanl topraklarna yaylmtr. Bu sre
zarfnda stanbul sadece Trkler ve slam lemi iin deil btn bir insanlk iin
gzel bir yaz sergisi ve yksek bir estetik niversitesi halinegelmitir. (Yazr, 1972:
68)
Btn slam sanatlar gibi hat sanat da Allah inancnn ve hissinin etrafnda
ekillenmitir. Merkez kubbe etrafnda ahenkle ykselen mimarimiz, tek sesli
msikmiz nasl Allah Telnn birliini sembolize ediyorsa hat sanatnda her bir
harfin tasavvuf dncede ifade ettii manas vardr. Bu mana u ekilde
aklanmtr:Btn harf, kelime ve cmleler noktada gizlidir. lh sze iaret eden
noktann ilk tecellisi eliftir. ekil ve mana bakmndan dier harfleri nefsinde
toplayan elif, Allaha ve Onun birliine iaret eder. Mrekkebin eliften dier
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
55/1023
27
harflere ak da ilh sfatlarn bu lemde zuhurunu ve yaratl sembolize eder.
(Serin, 2003: 20)
18
19
18Tevhidi simgeleyen elif harfinden oluan levha Hattat Osman zaya aittir. bk.www.ozcay.com
http://www.ozcay.com/http://www.ozcay.com/http://www.ozcay.com/http://www.ozcay.com/7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
56/1023
28
20
Yazdaki sembolizm harflerle snrl deildir. Yaznn istifinde de tevhid
bak asna uygun bir takm dzenlemeler yaplmtr. Hattatlar bilhassa ayet ve
hadislerin okunuunda bir hataya sebebiyet vermemek iin yaznn dzenine ok
dikkat etmilerdir. Kompozisyonlarda Allah lafznn ste gelmesine dikkat edilmi,
ayet metin Allah lafzyla balyorsa oluturulan terkip hrmeten yukardan aaya
doru doru yaplmtr. Bu durum hat sanatndaki manev bak asn gsteren
unsurlardr. Aadaki rnek bu hususa dairdir:
19 Allahu vahdeh (Allah tektir) ifadesinin yazl olduu bu levha Hamid Aytaa aittir. bk.
www.kalemguzeli.org20
Necmeddin Okyaya ait bu eser, yine kendisi tarafndan yaplan ebrulu kda nestalk hattyla
yazlm Allah lafzndan olumaktadr. (bk. Ali Alparslan, Osmanl Hat Sanat, stanbul 2007, s. 183.)
http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
57/1023
29
21
21Arapa bir duann yazl olduu bu levha Hattat Mustafa Rakma aittir. Cel sls hattyla yazlm
olan eserde Allah lafznn en stte yer ald dikkat ekmektedir. (bk. Filiz aman -ule Aksoy,Osmanl Sanatnda Hat, Ankara 1998, s. 95)
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
58/1023
30
Kurn- Kerm bata olmak zere pek ok din metin hat sanatyla
sslenmitir. Bunlarn arasnda Allah Telnn vasflarn bildiren levhalar olduugibi Onun isimlerinin yazl olduu levhalar da vardr. Hat sanat bal bana tevhid
inancn sembolize etmesine ramen pek ok eserde Allah Telnn birliine iaret
eden lafzlar yazya geirilmitir. Hatta son dnem hattatlarndan Ali Hsrevolu hat
sanatnda ilk defa tevhid trnde eserler vermektedir.22 Sanatnn tevhid trnde
verdii eserlerin iki rnei aada yer almaktadr.
22Sanat hakknda bilgi edinmek ve hatlarn incelemek iin bkz:http://www.kalemgzeli.org/
http://www.xn--kalemgzeli-feb.org/http://www.xn--kalemgzeli-feb.org/http://www.xn--kalemgzeli-feb.org/http://www.xn--kalemgzeli-feb.org/7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
59/1023
31
7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
60/1023
32
Bunlarndnda aada eitli hattatlarn kelime-i tevhidi ve Allah Telnn
isim ve sfatlarn yazdklar levhalara baz rnekler verilmitir.
23
23
Grkan Pehlivana ait bu hatta 99 tane kelime-i tevhid farkl bir ekilde istiflenmitir. bk.www.kalemguzeli.org
http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
61/1023
33
24
25
24
Y Mlikl-mlk yazl bu levha Emin Barna aittir. bk.www.kalemguzeli.org25Kelime-i tevhidin yazl olduu bu levha Hattat Mustafa Rakma aittir. bk.www.kalemguzeli.org
http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf
62/1023
34
2. MSKDE TEVHD
Msik, bir duygu, dnce ve fikri veya doal bir olay anlatmak gayesiylell ve ahenkli seslerin belli bir sanat anlay ierisinde, ritimli veya ritimsiz
olarak estetik bir ekilde bir araya getirilme sanatolarak tarif edilmektedir. (zkan,
1984: 29) Msiknin kaynayla ilgili ok farkl grler ileri srlmtr. letiim
ihtiyac olduu, Allah tarafndan retilmi olduu, bezm-i elest hatras olduu,
kinattaki ahengi ortaya koyduu, ftr olduu ve zevk ve elence ihtiyacndan
doduu grleri bunlardan bazlardr. (Dzenli, 1998: 9-18)
Her ne ekilde ortaya km olursa olsun msiknin insan yaamndaki yeriolduka byktr. zellikle edebiyatla msik arasnda bir birine gemi balar
bulunmaktadr. Edebiyatn en gzel gfteleri msiknin ince nameleriyle
bestelenmi ve muhteem eserler ortaya kmtr. Hatta bu birliktelikten msik
edebiyatad altnda yeni bir edebiyat alan teekkl etmitir.26
Msik yalnz edebiyatla deil dinle de etkileim ierisindedir. zellikle
tasavvuf ehlince msik insan Allah Telya yaklatran ve insan ruhunu ycelten
bir vasfa sahiptir. Bu yzden zaman ierisinde camilerde, muhtelif tarikat
toplantlarnda ve tekkelerde ibadet ve zikir esnasnda eitli vesilelerle icra edilen
bir msik meydana gelmitir. Buna din msikdenilmektedir. (zcan, 1982: I/3)
Din hayatn bir paras olan aure gnleri, mevlid trenleri, kandil geceleri,
ramazan ay ve daha pek ok unsura bal olarak gelien din msik ekil
bakmndan cami msiksi, tekke msiksi ve her iki trn ortak ekilleri olmak zere
blmde ele alnmaktadr.
Cami msiksi ierisinde yer alan temcd, tesbh, tekbr ve mnct trleri
Allah Telya kar yaplan hamd ve sena, dua, kr ve balanma ifadelerinin yer
ald eserlerd
Recommended