วังถนนหน้าพระลาน...

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

1

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว

ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

ความน า

วงถนนหนาพระลาน วงทประทบของเจานายตงแตสมยรชกาลท 1 แหงกรงรตนโกสนทร ทตงอยดาน

ทศเหนอของถนนหนาพระลาน ตรงขามกบพระบรมมหาราชวง จนกระทงในสมยรชกาลท 5 ไดมการ

เปลยนแปลงการใชพนทเปนสถานทราชการและอาคารพาณชย จนกระทงปจจบนเปนทตงของกรมศลปากร

มหาวทยาลยศลปากร วงทาพระ และตกแถวรมถนนหนาพระลาน

โบราณสถานของวงทยงคงหลงเหลอจนถงทกวนนมอยไมมาก เชน ทองพระโรงภายในกรมศลปากร

ทองพระโรงภายในมหาวทยาลยศลปากร ตกพรรณราย และศาลาทรงดนตร

อยางไรกตาม จากการขดคนทางโบราณคดทตกแถวรมถนนหนาพระลานเมอป 2553 ภายใตการ

ควบคมของส านกงานทรพยสนสวนพระมหากษตรยและกรมศลปากร นอกจากจะพบขอมลหลกฐานการ

กอสรางตกแถวแหงนในสมยรชกาลท 5 แลว ยงพบซากโบราณสถานสมยวงถนนหนาพระลาน1

แผนทและแผนผงมหาวทยาลยศลปากร วงทาพระ แสดงต าแหนงตกแถวถนนหนาพระลาน (แรเงาสแดง)

ทมา: http://www.su.ac.th 1ดประวตวงถนนหนาพระลาน การเปลยนแปลงการใชพนท และรายละเอยดของการขดคนทางโบราณคดไดในบทความ “วงถนนหนาพระลาน : ประวตการครองวง” (ทนงศกด เลศพพฒนวรกล 2558) และ “ตกแถวรมถนนหนาพระลาน” (ทนงศกด เลศพพฒนวรกล 2559)

ตกแถวถนนหนาพระลาน

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

2

แผนผงอาคารภายในวงถนนหนาพระลาน พ.ศ.2450 ทมา: บณฑต จลาสย และคณะ. แผนทกรงเทพฯ พ.ศ.2450-2550 (กรงเทพฯ : ส านกผงเมอง กรงเทพมหานคร, 2550)

ภาพถายทางอากาศพนทดานทศเหนอของถนนหนาพระลาน ปจจบนเปนทตงของกรมศลปากร มหาวทยาลยศลปากร และตกแถวรมถนนหนาพระลาน ซงเดมเปนทตงของวงถนนหนาพระลาน

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

3

ภาพถายทางอากาศแสดงตกแถวถนนหนาพระลานและพนทโดยรอบ ทมา: หนาพระลาน พระบรมมหาราชวง [Online]. Accessed 23 August 2010.

Available from http://earth.google.com

แผนทพระนครป พ.ศ.2439 แสดงวงถนนหนาพระลาน วงตะวนตก (วงทาพระ) ของสมเดจฯ กรมขนนรศรานวดตวงศ (กรอบสเขยว)

และวงถนนหนาพระลาน (วงกลางรวมเขากบวงตะวนออก) ของสมเดจฯ กรมพระบ าราบปรปกษ (กรอบสแดง) ปจจบนเปนกรมศลปากร มหาวทยาลยศลปากร และตกแถวรมถนนหนาพระลาน

ทมา: กรมแผนททหาร, แผนทกรงเทพฯ พ.ศ.2431-2474 (กรงเทพฯ: กองบญชาการทหารสงสด, 2542)

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

4

แผนทและแผนผงวงถนนหนาพระลาน พ.ศ.2450 แสดงผงวงถนนหนาพระลาน ทแนวก าแพงดานทศใตของวงยงคงปรากฏก าแพงและซมประตอย

แตกมเสนกรอบของตกแถวแลว สนนษฐานวามการวางผงเพอเตรยมการกอสรางตกแถวแลวในชวงเวลานน ทมา: บณฑต จลาสย และคณะ. แผนทกรงเทพฯ พ.ศ.2450-2550 (กรงเทพฯ : ส านกผงเมอง กรงเทพมหานคร, 2550)

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

5

แผนผงตกแถวถนนหนาพระลาน เขยนเมอ พ.ศ.2543

ทมา : กลมทะเบยนโบราณสถานและสารสนเทศ ส านกโบราณคด กรมศลปากร

แผนผงตกแถวหนาพระลาน แสดงเลขทบาน

ภาพลายเสนดานหนาและดานหลงของตกแถวรมถนนหนาพระลาน เขยนเมอ พ.ศ.2543

ทมา : โครงการปรบปรงฟนฟตกแถวบรเวณถนนหนาพระลาน ส านกงานทรพยสนสวนพระมหากษตรย

N ^

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

6

ตกแถวถนนหนาพระลานในปจจบน ทมา : http://www.manager.co.th/Travel/ViewNews.aspx?NewsID=9540000061304

วตถประสงคหนงของการขดคนในป 2553 คอหารองรอยหลกฐานของวงถนนหนาพระลาน เพอ

ประโยชนทางวชาการ เปนขอมลส าหรบวางแผนการบรณะตกแถวโดยทไมกระทบตอหลกฐานทางโบราณคดใตดน ดงนน สถาปนกและนกโบราณคดจงไดรวมกนศกษาต าแหนงอาคารเดมสมยทเปนวงจากแผนทแผนผง พ.ศ.2450 แลวน ามาวางซอนทบกบแผนผงตกแถวในปจจบนรวมถงภาพถายทางอากาศจาก google map จากนนจงไดเลอกพนทขดคนทเหมาะสมทคาดวาจะพบรองรอยสงกอสรางของวงถนนหนาพระลาน

ภาพซอนทบระหวางแผนผงวงถนนหนาพระลาน ป พ.ศ.2450 กบภาพถายทางอากาศในพนทเดยวกนสมยปจจบน

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

7

แผนผงแสดงพนทตวอาคารตกแถวและพนทดานหลงตวอาคาร

พนทดานหลงตวอาคารมสวนเครองบนแยกออกจากตวอาคารตกแถว

ตวอาคารตกแถว

พนทดานหลงตวอาคาร

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

8

การขดคนในครงนนพบซากโบราณสถานสมยวงถนนหนาพระลานเฉพาะในหลมขดคนทอยภายในตวอาคารตกแถว 3 หลม คอหลมขดคนหมายเลข 1 (TP1) หลมขดคนหมายเลข 2 (TP2) และหลมขดคนหมายเลข 3 (TP3) สวนหลมขดคนหมายเลข 4 (TP4) และหลมขดคนในพนทดานหลงตวอาคารทงหมด ไมพบซากโบราณสถานสมยวง

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

9

โบราณสถานสมยวงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากการขดคน ซากโบราณสถานสมยกอนการสรางตกแถวถนนหนาพระลานหรอสมยทเปนวงถนนหนาพระลานทพบจากการขดคนเมอป 2553 นน พบเฉพาะในพนทภายในอาคารตกแถว ไมพบในพนทดานหลงของตวอาคารตกแถว โดยเรมพบตงแตระดบลกลงไปจากพนใชงานปจจบนหรอพนตกแถวประมาณ 27 เซนตเมตร และพบตอเนองลงไปจนถงระดบประมาณ 80 เซนตเมตร และนาจะพบตอเนองลงไปอก แตไมสามารถขดคนตอลงไปได เนองจากขอจ ากดดานระยะเวลา งบประมาณ และสภาพแวดลอม โดยเฉพาะเรองระดบน าใตดน ทงน เมอพจารณาอยางถวนถแลวเหนวาการด าเนนการบรณะตกแถวจะไมกระทบกระเทอนตอซากโบราณเหลาน จงหยดขดคนไวเพยงระดบดงกลาว สงกอสรางหรอซากโบราณสถานสมยวงถนนหนาพระลานทพบจากการขดคน อาจแบงออกไดเปน 2 ลกษณะ ตามประเภทการใชงานไดแก (1) แนวอาคารกออฐถอปน จากการขดคนพบแนวกออฐสอปนในลกษณะคานและพน วางตวตอเนองกนในหลมขดคนหมายเลข 1 และ 2 อฐทใชกอมขนาดกวาง 14 เซนตเมตร ยาว 28 เซนตเมตร หนา 5 เซนตเมตร สวนคานมทงทวางตวในแนวทศเหนอ-ใต และตะวนออก-ตะวนตก และวางตวตอเนองกนในหลมขดคนหมายเลข 1 และ 2 เรมพบตงแตระดบลกลงไปจากพนหองแถวประมาณ 30 เซนตเมตร โดยมทศทางการวางตวเอยงไปจากแนวของอาคารตกแถวปจจบนไปทางดานตามเขมนาฬกา (หรอเอยงไปทางดานตะวนออก เมอหนหนาไปทางทศเหนอ) เลกนอย ประมาณ 5 องศา แนวคานดานทศตะวนตก (ในหลมขดคนหมายเลข 1) ทวางตวในทศเหนอ-ใต มความกวาง 45 เซนตเมตร ยาว 205 เซนตเมตร และยงยาวตอเนองเขาไปในผนงหลมขดคนดานทศเหนอ สวนคานดานทศตะวนออก (ในหลมขดคนหมายเลข 2) ทวางตวในทศเหนอ-ใต ขนานไปกบแนวคานดานทศตะวนตก (หางกนประมาณ 170 เซนตเมตร) มความกวาง 65 เซนตเมตร ยาว 210 เซนตเมตร และยงยาวตอเนองเขาไปในผนงหลมขดคนดานทศเหนอ มลกษณะการเรยงอฐในแตละแถวสลบกนระหวางดานยาวและดานกวางของกอนอฐ คลายแบบ Flemish แตมการใชทงอฐเตมกอนและครงกอน เรยงซอนกนอยางนอย 6 แถว หรอลกลงไปจากพนใชงานปจจบนประมาณ 80 เซนตเมตร (ทงน อาจยงขดคนไมถงอฐแถวลางสดของคาน เนองจากเหตผลดงกลาวขางตน)

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

10

การเรยงอฐของแนวคานทพบในหลมขดคนหมายเลข 1

นอกจากน ยงพบคานทวางตวในแนวทศตะวนออก-ตะวนตก ในหลมขดคนหมายเลข 1 และ 2 ตอเนองกน เชอมบรเวณดานทศใตของแนวคานทวางตวในทศเหนอ-ใต ทง 2 แนว เขาดวยกน สวนทเปนพน พบอยเตมพนทระหวางคานทง 3 แนว โดยกอตดกบสวนคาน กวางประมาณ 170 เซนตเมตร และยาวตอเนองตงแตคานทวางตวในแนวทศตะวนออก-ตะวนตก จนเขาไปในผนงหลมขดคนดานทศเหนอ นอกจากนยงพบสวนพนบรเวณดานทศใตของคาน เฉพาะบรเวณตรงกลางของแนวคาน คลายพนภายในของสวนมขหรอซมทยนออกไปดานทศใตหรอดานถนนหนาพระลาน สวนพนอยในระดบต ากวาสวนคานเลกนอย คอลกลงไปจากพนใชงานปจจบนประมาณ 40 เซนตเมตร ต ากวาระดบของคานเฉลย 10 เซนตเมตร การกออฐมการใชอฐครงกอนและอฐไมเตมกอน วางตอเนองกนไปอยางไมเปนระเบยบ และสอหรอฉาบปน

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

11

(scale ชองละ 20 cm)

ฐานกออฐของสงกอสรางสมยวงถนนหนาพระลานในหลมขดคนหมายเลข 1

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

12

(scale ชองละ 20 cm)

ฐานกออฐของสงกอสรางสมยวงถนนหนาพระลานในหลมขดคนหมายเลข 2 วางตวตอเนองมาจากหลมขดคนหมายเลข 1

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

13

แนวฐานสงกอสรางกออฐสอปนสมยวงถนนหนาพระลาน ในหลมขดคนหมายเลข 1 (ขวา) และหลมขดคนหมายเลข 2 (ซาย) ซงวางตวตอเนองกน

แนวคานทสวนฐานสงกอสรางสมยวงถนนหนาพระลาน ในหลมขดคนหมายเลข 1 (ขวา) และหลมขดคนหมายเลข 2 (ซาย) ซงวางตวตอเนองกน

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

14

แนวพนของสงกอสรางสมยวงถนนหนาพระลาน ในหลมขดคนหมายเลข 1 (ขวา) และหลมขดคนหมายเลข 2 (ซาย) ซงวางตวตอเนองกน

เมอน าลกษณะอาคารทสนนษฐานไดจากแนวกออฐทพบ มาพจารณารวมกบหลกฐานเอกสาร ท าใหสนนษฐานตอไปไดวา แนวอาคารดงกลาวอาจจะเปนสวนหนงของ “ฐานซมประตวงถนนหนาพระลาน” (ซมประตดานทศตะวนตกรมถนนหนาพระลาน) โดยพนอฐสอปนทพบระหวางแนวคานทง 2 อาจเปนสวนพนของชองประตทมความกวางประมาณ 1.7 เมตร และพนทพบอยดานทศใตของแนวคาน อาจเปนพนของสวนมขกลางของซมประต ขนาดของคานแตละคานทไมเทากน รวมถงลกษณะการใชอฐและการกออฐทไมไดพถพถนมากนก อาจเนองมาจากซมประตดงกลาวมขนาดไมใหญ น าหนกของตวอาคารไมมาก สวนฐานจงไมจ าเปนตองมความประณตในการใชอฐและกออฐมากเทากบอาคารทใชอยอาศยหรออาคารขนาดใหญอ นๆ หรออาจเปนไดวาไดรบความเสยหายจากการรอถอนและกอสรางอาคารตกแถวในสมยปลายรชกาลท 5 แนวฐานสงกอสรางทนาจะเปนซมประตของวงถนนหนาพระลานดงกลาว พบวาวางตวลกษณะเอยงตามเขมนาฬกา (ประมาณ 3-5 องศา) เขาสถนนหนาพระลาน ซงสอดคลองกบหลกฐานเอกสารเกยวกบวงถนนหนาพระลาน ทแนวก าแพงดานทศใตรมถนนหนาพระลานของวงถนนหนาพระลาน วางตวเอยงตามเขมนาฬกาเขาสถนนหนาพระลานเชนเดยวกน แนวฐานสงกอสรางสมยวงถนนหนาพระลานทพบน บางสวนถกท าลายเนองจากการกอสรางสวนฐานรากตกแถวถนนหนาพระลาน อยางไรกตาม หลกฐานและขอมลทางโบราณคดเกยวกบวงถนนหนาพระลานทไดจากการขดคนในครงนนบไดวานอยมาก เพราะไมสามารถขดคนตอไปได เนองจากปญหาสภาพพนท น าใตดน และขอจ ากดดานระยะเวลาในการด าเนนงาน

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

15

ภาพลายเสนแสดงฐานสงกอสรางทนาจะเปนสวนหนงของซมประตวงถนนหนาพระลาน

(ซมประตดานทศตะวนตกรมถนนหนาพระลาน) ในหลมขดคนหมายเลข 1 และ 2 มแนวการวางตวเอยงตามเขมนาฬกา เขาหาถนนหนาพระลาน

ขอสนนษฐานหนงของรองรอยแนวอฐทพบในหลมขดคนหมายเลข 1 และ 2

คอเปนสวนหนงของฐานซมประตวงถนนหนาพระลานฝงทศตะวนตกรมถนนหนาพระลาน

คาน คาน พน

คาน

พน พน

คาน

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

16

ภาพซอนทบระหวางแผนผงวงถนนหนาพระลานป 2450 กบภาพถายทางอากาศในพนทเดยวกนสมยปจจบน

ภาพถายทางอากาศตกแถวรมถนนหนาพระลานปจจบน (ภายในกรอบสน าเงน) ซอนทบกบแผนผงวงถนนหนาพระลาน ป 2450

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

17

ฐานสงกอสรางทขดคนพบในหลมขดคนหมายเลข 1 และ 2 อาจจะเปนสวนหนงของซมประตฝงทศตะวนตกรมถนนหนาพระลานของวงถนนหนาพระลาน

(แผนผงวงถนนหนาพระลานในป 2450) ทมา: บณฑต จลาสย และคณะ. แผนทกรงเทพฯ พ.ศ.2450-2550 (กรงเทพฯ : ส านกผงเมอง กรงเทพมหานคร, 2550)

ถนนหนาพระลาน

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

18

ภาพถายถนนหนาพระลานในสมยรชกาลท 5 ขวามอ คอ วงถนนหนาพระลาน, ซายมอ คอ พระบรมมหาราชวง

ฐานสงกอสรางทขดคนพบในหลมขดคนหมายเลข 1 และ 2 อาจจะเปนสวนหนงของซมประตฝงทศตะวนตกรมถนนหนาพระลานของวงถนนหนาพระลาน

(สงเกตไดวาก าแพงวงถนนหนาพระลานวางตวในเอยงเขาสถนนหนาพระลาน เชนเดยวกบแนวฐานสงกอสรางทพบในหลมขดคนหมายเลข 1 และ 2)

ทมา: ชวนพศ ทองแคลว และคณะ (บรรณาธการ), ประชมภาพประวตศาสตรแผนดนพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว (กรงเทพฯ: ส านกหอจดหมายเหตแหงชาต กรมศลปากร, 2548), 136.

ซมประตฝงทศตะวนตก รมถนนหนาพระลาน

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

19

(2) พนภายนอกอาคาร ในหลมขดคนหมายเลข 3 พบหลกฐานทางโบราณคดสมยกอนหนาการกอสรางตกแถว มลกษณะเปนพนภายนอกอาคาร สามารถแบงออกเปนไดเปน 2 สมย โดยพนสมยท 2 ปทบอยบนพนสมยท 1 โดยตรง อยางไรกตาม หลกฐานบางสวนถกท าลายเนองจากการกอสรางสวนฐานรากของตกแถว

พนลกษณะตางๆทขดคนพบในหลมขดคนหมายเลข 3 สนนษฐานวาเปนพนใชงานภายนอกอาคารของวงถนนหนาพระลาน

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

20

(scale ชองละ 20 cm)

พนลกษณะตางๆทขดคนพบในหลมขดคนหมายเลข 3 สนนษฐานวาเปนพนใชงานภายนอกอาคารของวงถนนหนาพระลาน

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

21

ภาพลายเสนแสดงหลกฐานทางโบราณคดสมยวงถนนหนาพระลานทพบในหลมขดคนหมายเลข 3

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

22

สมยท 1 เปนพนปแผนหนแกรนตสเทาขาวและกอนอฐ พบในระดบลกลงไปจากพนใชงานปจจบนประมาณ 37-42 เซนตเมตร มรายละเอยดดงน (ก) พนหนแกรนต ลกษณะเปนแผนหนแกรนตสขาวเทา ทงรปสเหลยมจตรสและสเหลยมผนผา ขนาดไมแนนอน โดยแผนเตมมขนาดดานกวางและยาวตงแต 30 เซนตเมตร จนถงกวา 50 เซนตเมตร หนาเฉลยประมาณ 4 เซนตเมตร วางเรยงตอเนองกนจากทศเหนอไปยงทศใต ในบรเวณพนทฝงทศตะวนตกของหลมขดคนหมายเลข 3 ภายในตกแถวคหาเลขท 5 การปพนทางเดนหรอพนภายนอกอาคารดวยหนแกรนต เปนทนยมกนมาตงแตตนกรงรตนโกสนทร โดยเฉพาะในสถานทส าคญ เชน วง วด สถานทราชการ และบานขนนาง สนนษฐานวาพนลกษณะดงกลาวนาจะไดรบอทธพลมาจากจน (ข) พนอฐ ลกษณะเปนพนปดวยอฐเตมกอน (อฐแตละกอนมขนาดกวาง 12 เซนตเมตร ยาว 24 เซนตเมตร หนาประมาณ 5-6 เซนตเมตร) การเรยงอฐเอาดานยาว 2 กอน สลบกบดานกวาง 2 กอน เรยงตอเนองกนไปในระดบเดยวกบพนหนแกรนต และขนานไปกบแนวพนหนแกรนต โดยพนปอฐพบในพนทฝงทศตะวนออกของหลมขดคนหมายเลข 3 ภายในตกแถวคหาเลขท 5

ลกษณะการเรยงอฐของพนปอฐ

ระหวางพนทปดวยแผนหนแกรนตกบพนทปดวยกอนอฐ มแนวคนปนเลกๆ คนอย ท าใหพนทง 2 ลกษณะแยกออกจากกนชดเจน คนปนกวางประมาณ 5-7 เซนตเมตร นอกจากนน ยงพบวามการตดแผนหนและกอนอฐใหมขนาดเลกลง ใหพอดกบการวางเรยงขนานไปกบคนปนดงกลาว สนนษฐานวาพนปอฐน นาจะมหนาทใชงานเชนเดยวกบพนปแผนหนแกรนต คอเปนพนใชงานหรอพนทางเดนภายนอกอาคาร และเมอพจารณาจากวสด ทศทางการวางตว และต าแหนงแลว อาจสนนษฐานตอไปไดวา พนปแผนหนอาจถกใชเปนทางเดนหลกภายในวง หรออาจใชเปนทางเดนเพอไปยงซม

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

23

ประตวง (ซมประตฝงทศตะวนออกของก าแพงวงดานทศใต รมถนนหนาพระลาน) หรอสถานทใดสถานทหนงภายในวง โดยมพนอฐปเรยงขนาบกนไป และมแนวคนปนเปนตวแบงระหวางพนทง 2 ลกษณะ

พนสมยท 1 ประกอบไปดวยพนปแผนหนแกรนต พนปอฐ และแนวคนปนทแบงพนทง 2 ลกษณะออกจากกน

พนปหนแกรนตของสมยท 1

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

24

พนปอฐในสมยท 1

แนวคนปนทแบงพนปหนแกรนตและพนปอฐของสมยท 1 ออกจากกน

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

25

ลกษณะสนนษฐานของพนสมยท 1 ทอยในสมยวงถนนหนาพระลาน

พนปหนแกรนต พนปกอนอฐ คนปน

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

26

ฐานสงกอสรางทขดคนพบในหลมขดคนหมายเลข 3 อาจเปนสวนหนงของทางเดนภายในวงถนนหนาพระลาน

หลงซมประตฝงทศตะวนออกของก าแพงวงดานทศใต รมถนนหนาพระลานของวงถนนหนาพระลาน (แผนผงวงถนนหนาพระลานป 2450)

ทมา: บณฑต จลาสย และคณะ. แผนทกรงเทพฯ พ.ศ.2450-2550 (กรงเทพฯ : ส านกผงเมอง กรงเทพมหานคร, 2550)

ถนนหนาพระลาน

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

27

ภาพถายถนนหนาพระลานในสมยรชกาลท 5 ขวามอ คอ วงถนนหนาพระลาน, ซายมอ คอ พระบรมมหาราชวง

ทางเดนทขดคนพบในหลมขดคนหมายเลข 3 อาจเปนสวนหนงของทางเดน ระหวางซมประตฝงทศตะวนออกของก าแพงวงดานทศใต รมถนนหนาพระลาน กบพนทภายในวงถนนหนาพระลาน

ทมา: ชวนพศ ทองแคลว และคณะ (บรรณาธการ), ประชมภาพประวตศาสตรแผนดนพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว (กรงเทพฯ: ส านกหอจดหมายเหตแหงชาต กรมศลปากร, 2548), 136.

ซมประตฝงทศตะวนออก รมถนนหนาพระลาน

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

28

ขอสนนษฐานหนงของพนสมยท 1 ทพบในหลมขดคนหมายเลข 3 ซงอาจเปนพนทางเดนสซมประตฝงทศตะวนออกของก าแพงวงดานทศใต รมถนนหนาพระลาน

สมยท 2 มลกษณะเปนแผนหนทรายสแดงหรอสชมพรปสเหลยมผนผา ขนาดกวางและยาวแผนละไมต ากวา 50 เซนตเมตร หนา 5-7 เซนตเมตร ปเรยงตอเนองกนเปนพน พบบรเวณพนทดานทศเหนอของหลมขดคนหมายเลข 3 ระดบลกลงไปจากพนใชงานปจจบนของตกแถวเลขท 5 ประมาณ 27-34 เซนตเมตร

แผนหนสแดงเหลานวางอยบนชนดนเหนยวทหนาเฉลยประมาณ 3 เซนตเมตร โดยชนดนเหนยวนทบถมอยบนพนสมยท 1 โดยตรง เพราะฉะนนจงสนนษฐานไดวา การปพนในสมยท 2 มการถมดนหนาเฉลยประมาณ 3 เซนตเมตร ทบลงบนพนสมยท 1 เพอถมและปรบระดบพน กอนทจะน าแผนหนทรายสแดงขนาดใหญปเรยงตอเนองกนบนพนดนทเตรยมไว จนเปนพนส าหรบการใชงานภายนอกอาคารในสมยท 2

มความเปนไปไดมากวาพนปแผนหนทรายสแดง เปนพนใชงานภายนอกอาคารบรเวณนของวงถนนหนาพระลาน กอนทจะใชพนทสรางเปนตกแถวในปลายสมยรชกาลท 5 การปพนใชงานภายนอกอาคารของวงดวยแผนหนแกรนตและแผนหนทรายสแดงนน อาจเหนไดจากพนใชงานบรเวณหนากรมศลปากรและหนาทองพระโรง ภายในมหาวทยาลยศลปากรในปจจบน (ปจจบนคอหอศลปมหาวทยาลยศลปากร) ซงอดตเปนสวนหนงของวงหนาพระลาน ทมการน าแผนหนแกรนตและแผนหนทรายเดมของวงมาปเปนพนใชงานภายนอกอาคาร ทงเปนพนทางเดนของผคนและเปนถนนส าหรบรถยนต

ซมประต

พนหนแกรนต พนอฐ พนอฐ

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

29

พนปแผนหนทรายสแดงหรอสชมพ ในสมยท 2

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

30

พนปแผนหนทรายสแดงหรอสชมพ ในสมยท 2

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

31

หลกฐานทางโบราณคดสมยวงถนนหนาพระลาน ในหลมขดคนหมายเลข 3

พนปแผนหนทราย ในสมยท 2

พนปแผนหนแกรนต ในสมยท 1

แนวคนปน ในสมยท 1

พนปอฐ ในสมยท 1

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

32

(scale ชองละ 20 cm)

พนปแผนหนทรายในสมยท 2 ทปทบบนพนสมยท 1

แนวคนปน ในสมยท 1

แผนหนแกรนต ในสมยท 1

ชนดนเหนยวปรองแผนหนทราย ในสมยท 2

แผนหนทราย ในสมยท 2

พนปอฐ ในสมยท 1

แผนหนทราย ในสมยท 2

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

33

ลกษณะสนนษฐานของพนสมยท 2 (พนปแผนหนทรายสแดงหรอสชมพ) ทปทบอยบนพนสมยท 1 ของวงถนนหนาพระลาน

พนปดวยแผนหนบรเวณหนาอาคารกรมศลปากร (ซาย) และหนาหอศลป มหาวทยาลยศลปากร (ขวา) ในปจจบน ทไดน าแผนหนปพนของวงถนนหนาพระลานมาปเปนพนใชงานใหม

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

34

วตถชนส าคญจากการขดคน วตถทพบจากการขดคน มอายตงแตปลายพทธศตวรรษท 24 หรอตนพทธศตวรรษท 25 จนถงปจจบน (ประมาณสมยรชกาลท 4 หรอรชกาลท 5 จนถงปจจบน) ซงสอดคลองกบอายสมยของโบราณสถานและหลกฐานทางเอกสาร โบราณวตถทพบ อาจแบงออกเปนประเภทตางๆ ดงน (1) กอนอฐ หลกฐานประเภทอฐพบอยในทกหลมขดคน กอนอฐทพบมทงทเปนเศษชนสวนปะปนอยในชนดน และกอนอฐทเปนสวนประกอบสถาปตยกรรม โดยกอนอฐทพบในชนดนสามารถจ าแนกไดตามขนาด (ก) ชนสวนหรอเศษกอนอฐ ซงไมทราบขนาดเตมกอนไดแนชด พบปะปนอยในชนดนส าหรบถมและปรบระดบพนท (ข) อฐขนาดกวาง 14 เซนตเมตร ยาว 28 เซนตเมตร หนา 5-6 เซนตเมตร ซงเปนอฐขนาดเดยวกบอฐทใชกอสรางสงกอสรางสมยวงถนนหนาพระลานทพบจากการขดคนในครงน (ค) อฐขนาดกวาง 10 เซนตเมตร ยาว 20 เซนตเมตร และหนา 4-5 เซนตเมตร ซงเปนอฐขนาดเดยวกบอฐทใชกอสรางตกแถวถนนหนาพระลานทพบในจากการขดคนในครงน (2) ภาชนะดนเผา ภาชนะดนเผาทพบทงหมดเปนเพยงชนสวนของภาชนะ เกอบทงหมดพบในพนทดานทศตะวนตกเฉยงใตของหลมขดคนหมายเลข 1 และมเพยง 1 ชนทพบในหลมขดคนหมายเลข 2 บรเวณพนทดานทศตะวนออกเฉยงใตของหลม สามารถแบงออกไดตามเนอดนหรออณหภมทใชเผาภาชนะในกระบวนการผลตไดดงน (2.1) ภาชนะดนเผาเนอแกรง (Stoneware) ภาชนะดนเผาเนอแกรง คอ ภาชนะดนเผาทในกระบวนการผลตใชอณหภมในการเผาประมาณ 1,200-1,300 องศาเซลเซยส (พชร สารกบตร 2523 : 94) พบจ านวน 2 ชน ในหลมขดคนหมายเลข 1 เปนสวนกน 1 ชน และสวนล าตวอก 1 ชน (อาจจะเปนภาชนะใบเดยวกน) มเนอดนสเนอ เคลอบใสทงดานนอกและดานใน (ยกเวนสวนกนดานนอกทไมไดเคลอบ) สวนกนมลกษณะตรงเรยบ เสนผานศนยกลางสวนกน 9 เซนตเมตร ล าตวภาชนะมลกษณะตงตรง สนนษฐานวาเปนภาชนะทรงกระบอกหรอแจกน? ไมทราบแหลงผลตและอายแนชด

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

35

(ดานนอก)

(ดานใน) (ดานนอก)

สวนกนของภาชนะดนเผาเนอแกรง (Stoneware)

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

36

(ดานนอก) (ดานใน)

ล าตวภาชนะดนเผาเนอแกรง (Stoneware)

(2.2) ภาชนะดนเผาเนอเครองถวย (Porcelain) ภาชนะดนเผาเนอเครองถวย หรอภาชนะดนเผาเนอละเอยด คอ ภาชนะดนเผาทในกระบวนการผลตใชอณหภมในการเผาประมาณ 1,300-1,450 องศาเซลเซยส (พชร สารกบตร 2523 : 94) พบจ านวน 7 ชน ในหลมขดคนหมายเลข 1 จ านวน 6 ชน และหลมขดคนหมายเลข 2 จ านวน 1 ชน สวนใหญเปนภาชนะทรงชาม นอกนนเปนภาชนะทรงกระปก และทรงโถ? รวมถงชอน ภาชนะดนเผาเนอเครองถวยทพบมทงเคลอบใสและเคลอบสเขยว มการพมพหรอเขยนลายสน าเงนใตเคลอบ ลวดลายทพมพและเขยน ไดแก ลายดอกไม ลายใบไม ลายกานขด ลายดอกเบญจมาศ ลายตราประทบ (เลยนแบบตราประทบของกษตรยจน) ลายเหดหลนจอหรอลกทอในชองกระจก (ภาชนะเขยนลวดลายเหดหลนจอและลกทอ มกใชเปนของขวญทใหกนในวนคลายวนเกด เนองจากเหดหลนจอและลกทอเปนสญลกษณของการมอายยนยาว) ลายกานขดสลบกบอกษรจน และลายตวอกษรจนหรอทเรยกวา “ลายกระถางธป” จากลกษณะและลวดลายภาชนะดนเผาเนอเครองถวยทพบ สนนษฐานไดวาเปนภาชนะทผลตในตางประเทศทงหมด เพราะสามารถน าไปเปรยบเทยบไดกบเครองถวยทผลตจากกลมเตาเตอฮว เมองเตอฮว มณฑลฝเจยน ประเทศจน ซงก าหนดอายไดราวปลายพทธศตวรรษท 24 ถงตนพทธศตวรรษท 25 (มบางลวดลายทก าหนดอายไดถงกลางพทธศตวรรษท 25) ตรงสมยราชวงศชงของประเทศจน และตรงกบสมยรชกาลท 4-5 ของไทย

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

37

(ดานนอก) (ดานใน)

ชนสวนปากภาชนะเนอเครองถวยทรงโถ? สมยราชวงศชงของจน

เขยนลวดลายดอกเบญจมาศ พบในหลมขดคนหมายเลข 1

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

38

(ดานนอก) (ดานใน)

ชนสวนปากภาชนะเนอเครองถวยทรงกระปก เขยนลวดลายใบไม พบในหลมขดคนหมายเลข 1

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

39

(ดานนอกหรอดานลาง) (ดานในหรอดานบน)

ชนสวนกนภาชนะเนอเครองถวยทรงชามเคลอบเขยว พมพลวดลายตราประทบ อยในสมยราชวงศชงของจน

พบในหลมขดคนหมายเลข 1

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

40

(ดานนอกหรอดานลาง) (ดานในหรอดานบน)

ชนสวนกนภาชนะเนอเครองถวยทรงชาม

เขยนอกษรจนหรอทเรยกวา “ลายกระถางธป” อยในสมยราชวงศชงของจน พบในหลมขดคนหมายเลข 1

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

41

(ดานนอกหรอดานลาง) (ดานในหรอดานบน)

ชนสวนกนภาชนะเนอเครองถวยทรงชาม เขยนลายกานขด อยในสมยราชวงศชงของจน พบในหลมขดคนหมายเลข 1

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

42

(ดานบน) (ดานลาง)

ชนสวนชอนเนอเครองถวยของจน พบในหลมขดคนหมายเลข 1

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

43

(ดานนอกหรอดานลาง) (ดานในหรอดานบน)

ชนสวนกนภาชนะเนอเครองถวยทรงชาม

เขยนลวดลายเหดหลนจอในชองกระจก สมยราชวงศชงของจน พบในหลมขดคนหมายเลข 2

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

44

(3) เปลอกหอย พบเปลอกหอยทงหมด 5 ชน ในหลมขดคนหมายเลข 1 เปนเปลอกหอยแครง (Anadara granosa) 2 ชน และเปลอกหอยแครงขนาดใหญ หรอบางครงเรยกหอยคราง (Scapharca inaequivalvis) อก 3 ชน หอยเหลานนอกจากจะใชเปนอาหารไดแลว เปลอกหอยยงสามารถใชเปนวตถดบในการท าเปนปนทใชในการกอสรางในสมยโบราณอกดวย

ตวอยางเปลอกหอยครางทไดจากการขดคน

ตวอยางเปลอกหอยแครงทไดจากการขดคน

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

45

(4) เหรยญโลหะ ระดบลกลงไปจากพนใชงานปจจบนประมาณ 40-50 เซนตเมตร ภายในหลมขดคนหมายเลข 23 พบเหรยญโลหะ 1 เหรยญ เปนเหรยญ 1 บาททผลตเมอป 2505

รายละเอยดของเหรยญ ดานหนงเปนพระบรมรปพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช และมตวหนงสอ “ภมพลอดลยเดช รชกาลท ๙” อกดานหนงเปนตราอารมหรอตราแผนดน และมตวหนงสอ “รฐบาลไทย” “พ.ศ.๒๕๐๕” “หนงบาท”

เหรยญ 1 บาท ทพบในหลมขดคนหมายเลข 23 ผลตเมอ พ.ศ.2505

สรปหลกฐานจากการขดคน กลาวโดยสรป หลกฐานทางโบราณคดทไดจากการขดคนเมอป 2553 โดยเฉพาะโบราณสถาน สามารถแบงออกไดเปน 2 สมย ไดแก สมยกอนการสรางตกแถวหรอสมยวงถนนหนาพระลาน และสมยตกแถวรมถนนหนาพระลานจนถงปจจบน สมยท 1 สมยกอนการสรางตกแถวหรอสมยวงถนนหนาพระลาน

หลกฐานสมยวงถนนหนาพระลาน ไดแก ฐานกออฐของสงกอสรางทพบในหลมขดคนหมายเลข 1 และ 2 ซงจากลกษณะและต าแหนงแลวสนนษฐานไดวาอาจเปนสวนหนงของฐานซมประตก าแพงวงถนนหนาพระลาน วงกลาง ฝงทศตะวนตก รมถนนหนาพระลาน หรอเปนฐานกออฐของซมประตฝงทศตะวนตก รมถนนหนาพระลาน ของวงถนนหนาพระลาน (บรเวณวงกลาง หรอวงกลางทรวมเขากบวงตะวนออกแลว)

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

46

นอกจากนในหลมขดคนหมายเลข 3 ยงพบพนใชงานภายนอกอาคารของวง แบงออกเปน 2 สมยยอย โดยในสมยยอยท 1 เปนพนปดวยแผนหนแกรนตสเทาขาวและกอนอฐ ซงพนทง 2 ลกษณะแบงออกจากกนดวยแนวคนปนเลกๆ สวนในสมยยอนท 2 เปนพนทปดวยแผนหนทรายสชมพหรอสแดงขนาดใหญ จากต าแหนงและหลกฐานทางเอกสารแลว สนนษฐานวาพนลกษณะตางๆ ทพบนเปนพนใชงานภายนอกอาคารรมก าแพงวงดานในของวงถนนหนาพระลาน หรออาจเปนทางเดนทน าไปสซมประตก าแพงวงฝงทศตะวนออกรมถนนหนาพระลาน ซากโบราณสถานสมยวงถนนหนาพระลานทพบจากการขดคนในครงน พบเฉพาะภายในอาคารตกแถว (ไมพบในพนทดานหลงอาคาร) ตงแตระดบลกลงไปจากพนใชงานปจจบนประมาณ 27 เซนตเมตรเปนตนไป หลกฐานประเภทโบราณวตถทอยในสมยวงถนนหนาพระลาน ไดแก ชนสวนภาชนะดนเผาประเภทเครองถวยจน เคลอบใสและเคลอบเขยว มการเขยนและพมพสน าเงนใตเคลอบ ทงหมดจดอยในสมยราชวงศชงของจน อายราวปลายพทธศตวรรษท 24 ถงตนหรอกลางพทธศตวรรษท 25 สมยท 2 สมยตกแถวรมถนนหนาพระลานจนถงปจจบน

หลกฐานสมยตกแถวรมถนนหนาพระลานเปนตนมา ไดแก สวนฐานรากของตกแถว ทพบวาเปนฐานใตก าแพง (Strip footing) หรอทสมยโบราณเรยกวา “คลองราก” โดยเปนฐานกออฐแผออกไปจากตวผนงหรอก าแพงเปนขนๆ ลกลงไปในพนดน รองดวยพนเทปนและเขมไม จากการขดคนยงพบอกวาฐานกออฐไมไดมเฉพาะทใตผนงกออฐหรอมทกๆ 3 หองของตกแถวเทานน เพราะจากการขดคนหลมขดคนหมายเลข 1 และ 2 พบสวนฐานกออฐใตผนงหางกนเพยง 2 หองเทานน

ขอสนนษฐานจากขอสนนษฐาน

จากหลกฐานเอกสาร หลกฐานทางโบราณคด รวมถงขอสนนษฐานตางๆ ทไดจากการขดคน ท าใหสนนษฐานตอไปไดวา พนทดานหลงตกแถวทไมปรากฏรองรอยฐานสงกอสรางสมยวงถนนหนาพระลานนน อาจเนองมาจากถกรอท าลายในสมยหลง โดยเฉพาะในสมยการกอสรางตกแถว สวนพนทภายในอาคารตกแถว ใตพนใชงานปจจบน นาจะยงคงหลงเหลอซากโบราณสถานสมยวงถนนหนาพระลานอยอยางคอนขางสมบรณ ยกเวนตามแนวฐานกออฐของตกแถวทถกรอท าลายเพอการกอสรางฐานอาคารตก นอกจากน เมอศกษาเพมเตมจากแผนทและแผนผงสมยปลายรชกาลท 5 พ.ศ.2450 เทยบกบแผนผงและภาพถายทางอากาศสมยปจจบนแลว ท าใหสนนษฐานไดวาซากโบราณสถานสมยวงถนนหนาพระลาน นาจะอยใตตวอาคารตกแถว ซากโบราณสถานดงกลาวนอกจากจะเปนสวนฐานรากอาคารบางหลงรมก าแพงวงแลว ยงนาจะมฐานรากของก าแพงวงดานทศใต หรอก าแพงวงรมถนนหนาพระลาน

ทงน ฐานรากของก าแพงวงดานทศใต อาจพบเฉพาะทใตตวอาคารตกแถวคหาฝงตะวนตกเทานน สวนก าแพงวงฝงตะวนออกนาจะอยใตบาทวถ เพราะแนวก าแพงวงไดเอยงตามเขมนาฬกา หรอเอยงมาบรรจบกบถนนหนาพระลานทดานทศตะวนออกเฉยงใตของวง

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

47

ขอสนนษฐานเกยวกบฐานรากโบราณสถานใตตวตกแถวรวมถงใตบาทวถของถนนหนาพระลานน อาจเปนประโยชนตอการท างานดานอนๆ ไมเฉพาะในทางวชาการ โดยเฉพาะใชเปนแนวทางวางแผนการท างาน เพมความระมดระวงในการกอสรางหรอปรบปรงพนทในบรเวณดงกลาว

ภาพซอนทบระหวางแผนผงวงถนนหนาพระลาน ป พ.ศ.2450 กบภาพถายทางอากาศในพนทเดยวกนสมยปจจบน

แผนผง พ.ศ.2450 แสดงอาคารรมก าแพงวงถนนหนาพระลาน ดานทศใต (รมถนนหนาพระลาน)

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

48

ภาพถายทางอากาศตกแถวรมถนนหนาพระลานในปจจบน

ภาพถายทางอากาศตกแถวรมถนนหนาพระลานในปจจบน ซอนทบกบแผนผงของตกแถว

ภาพถายทางอากาศตกแถวรมถนนหนาพระลาน ในปจจบน (ภายในกรอบสน าเงน) ซอนทบกบแผนผงวงถนนหนาพระลาน พ.ศ.2450

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

49

แนวก าแพงวงถนนหนาพระลาน ซมประตวงถนนหนาพระลาน ตกแถวถนนหนาพระลาน

ภาพถายทางอากาศตกแถวรมถนนหนาพระลาน ในปจจบน (ภายในกรอบสน าเงน)

ซอนทบกบแผนผงวงถนนหนาพระลาน ป พ.ศ.2450

บรรณานกรม กรมแผนททหาร. แผนทกรงเทพฯ พ.ศ.2431-2474. กรงเทพฯ: กองบญชาการทหารสงสด, 2542. คณะกรรมการจดงานสมโภชกรงรตนโกสนทร 200 ป. จดหมายเหตการอนรกษกรงรตนโกสนทร. กรงเทพฯ :

กรมศลปากร, 2525(ก). คณะกรรมการจดงานสมโภชกรงรตนโกสนทร 200 ป. สมดภาพสถาปตยกรรมกรงรตนโกสนทร. กรงเทพฯ :

กรมศลปากร, 2525(ข). ชวนพศ ทองแคลว และคณะ (บรรณาธการ). ประชมภาพประวตศาสตรแผนดนพระบาทสมเดจพระจอม

เกลาเจาอยหว. กรงเทพฯ: ส านกหอจดหมายเหตแหงชาต กรมศลปากร, 2548. ทนงศกด เลศพพฒนวรกล. “วงหนาพระลาน : ประวตการครองวง.” ฐานขอมลแหลงโบราณคดทส าคญใน

ประเทศไทย ศนยมานษยวทยาสรนธร (องคการมหาชน). (ออนไลน), 2558. เขาถงเมอ 12

สงหาคม 2559. เขาถงไดจาก

http://www.sac.or.th/databases/archaeology/sites/default/files/article/files/WangThaN

onNaPhraLan.pdf

ทนงศกด เลศพพฒนวรกล. “ตกแถวรมถนนหนาพระลาน.” ฐานขอมลแหลงโบราณคดทส าคญในประเทศ

ไทย ศนยมานษยวทยาสรนธร (องคการมหาชน). (ออนไลน), 2559. เขาถงเมอ 12 สงหาคม 2559.

เขาถงไดจาก

http://www.sac.or.th/databases/archaeology/sites/default/files/article/files/NaPraLanC

ommercialBuilding_1.pdf

วงถนนหนาพระลาน : หลกฐานจากใตตกแถว / ทนงศกด เลศพพฒนวรกล

50

นรศรา จกรพงษ และไพศาล เปยมเมตตาวฒน (บรรณาธการ). สมดภาพรชกาลท 5. กรงเทพฯ: รเวอร บคส, 2535.

แนงนอย ศกดศร และคณะ. องคประกอบทางกายภาพกรงรตนโกสนทร . กรงเทพฯ : จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2534.

บณฑต จลาสย, เทดศกด เตชะกจขจร, และพรศร โพวาทอง. แผนทกรงเทพฯ พ.ศ.2450-2550. กรงเทพฯ : ส านกผงเมอง กรงเทพมหานคร, 2550.

พชร สารกบตร. เทคโนโลยสมยโบราณ. กรงเทพฯ : ภาควชาโบราณคด คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, 2523.

ฝายทะเบยนโบราณสถาน โบราณวตถ ศลปวตถ และชางอนรกษ กรมศลปากร. ตกแถวรมถนนหนาพระลาน. (รายงานส ารวจ) กรงเทพฯ : ฝายทะเบยนโบราณสถาน โบราณวตถ ศลปวตถ และชางอนรกษ , 2543.

ฝายอนรกษโบราณสถาน กองโบราณคด กรมศลปากร. รายงานการส ารวจโบราณสถานในกรงรตนโกสนทร เลม 1 ประเภทอาคารของทางราชการ. กรงเทพฯ: บรษท หรญพฒน จ ากด, 2538.

ฝายอนรกษโบราณสถาน กองโบราณคด กรมศลปากร. รายงานการส ารวจโบราณสถานในกรงรตนโกสนทร เลม 3 ประเภทวง ศาลเจา อนสาวรย อาคารรานคา. กรงเทพฯ: ส านกพมพสมาพนธ, 2538.

สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ. ประชมพงศาวดาร ภาคท 26 เรองต านานวงเกา. พระนคร: กรมศลปากร, 2513.

MGR Online (นามแฝง). “โฉมใหม ‘หนาพระลาน’ ยานเกากลางกรง.” (ออนไลน), วนท 23 พฤษภาคม

2554. สบคนเมอ 29 กมภาพนธ 2559. ทมา

http://www.manager.co.th/Travel/ViewNews.aspx?NewsID=9540000061304