View
21
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
ANTONÇEHOV
ve
ESERLERİ
Hiçşüpheyokki,dününolduğukadarbugününde«enbüyükmuharrirlerindenbiri,AntonPavloviçÇe-‘üıov’dur.
Gündelikhayatınıkazanmakiçin,şöyle«şakacıktan»,mizahmecmualarınayazıyazmağabaşlayanAntonÇe-hov,gününbirindekendisidefarkınavarmadanRusya-.nınenbüyükmuharrirlerimertebesineyükseldi.
Rusedebiyatındakısalığın,sadeliğin,vuzu-Çehov’unhunenbüyüküstadlarındanbirisayılanailesiÇehov,tipikbirküçükburjuvaailesinemensuptur.Çehov’unbüyükbabasıYegorMihayloviçÇehov,Çertko-visimlibirderebeyinintoprakkölesiimiş.
Fakatkabiliyetlibirişadamıolduğuiçinçabucaksivrilmiş;köleliğinerağmen,derebeyininçiftliğinekâhyaolmuş.Buarada,odeviriçinçokçasayılabilecekbirparadabiriktirmeğemuvaffakolmuş.Gününbirinde3500rublelikbir«fidyeinecat»mukabilindeken-
¦disininveçocuklarınınhürriyetinisatmalmış.
Çehov’unbüyükbabası,sertvehaşinbiradammış.OğullarındanPavelYegoroviçÇehovda,babasınınbu^huylarınıaynenkapmış.
YegorMihayloviç,oğlunuda
—IV—
kendisigibibir«işadamı»yetiştirmekistemiş.OnuTaganrogtüccarlarındanKobilininyanınaçırakolarak:vermiş.
fştebuçocuk,yaniPavelYegoroviçÇehov,muhar—rirCehov’unbabasıdır.Cehov’unbabası,tüccarKobilininyanındayıllarcaçıraklıkvetezgâhtarlıkyaptı.Ni-hayat1857yılında,tüccarınyanında”ılarakTagan-rog’dabaşlıbaşınabirbakkaldük]ı.
FakatPavelYegoriç,yirmiy.ûütündidinmelerinerağmenbakkallıkişinibirtürlüilerigötüremedi.Kâretmekşöyledursun,bütünvarınıyoğunubuuğurdasar-fetti.1876yılındada,dükkânınıkapayarakMoskovayagöçetmeğemecburoldu.
PavelYegoriç‘inbuhalegelişininenmühimsebeplerindenbiri,onunkendiistidadvekabiliyetleriylehiçte1münasebetiolmıyanbakkallıkgibibirmeslektutmuşolmasıdır.PavelYegoriç‘inbellibaşlıhiçbirtahsiliyoktu.Fakatbunarağmeno,kemançalar,resimyapar,güzelilâhitagannieder,vebilhassakilisekorosunufevkalâdeiyiidareetmesinibecerirdi.
PavelYegoriç,insanatkârtarafınıaksettirenbumeşgalelervebilhassakilisedekikoroişi,onuticaretişlerindenziyademeşgulediyordu.
BütünbunlarıdikkatealdığımıztakdirdePavelYegoriç‘inbirçokkabiliyetlerinefsindetoplayaniradelivesebatkârbirinsanolduğunugörürüz.Fakatodevrinağırvekaranlıkhayatşartları,PavelYegoriç‘inkabiliyetleriüzerindedekendinihissettirmektengerikalmadı.
PavelYegoriç‘insanatkârtemayülleridinîbirmecraya,kilisemuganniliğinedöküldü.Onuniradevesebatıisesertlikvemüstebitlikşeklindetecellietti.
¦_V—
AntonPavloviçÇehov,Azak
Cehov’unçocukluğudenizikıyısındakiTaganrog
veyetiştiğişehrindedünyayageldi.Çe-
sosyalmuhithov’undünyayagelişineait
Taganrog’unUspenskikilisesindekiresmîkayıtlarşöyledir:
«Binsekizyüzaltmışyılının17İkincikânunundadünyayageldive27İkincikânunundavaftizedilerekAntoniismiyletesmiyeedildi.
Babası:Tagonrog’unüçüncüsınıftüccarlarındanPavelYegoroviçÇehov;anneside:PavelYegoroviç‘inmeşruzevcesiYevgeniYakovleva’dır.Vaftizbabası:Taganrog’unüçüncüsınıftüccarlarındanSpiridovFedoroviçTitov;vaftizannesi:Taganrog’unüçüncüsınıftüccarlarındanDimitriKirikovSafyanopulo’nunkarışıdır.»
Uspenskikilisesikayıtlarınıngösterdiğinegöre,Çehovailesiniçevreleyeninsanlar,umumiyetleüçüncüsınıf,yaniküçükküçüktüccarlarmış.Rusyanmozamankivaziyetinegörebusınıftüccarlar,hakikîtüccarlarlaesnaflararasındageçicibirhalkateşkiletmekteimiş.
Safyanop’uloadındandaanlaşılacağıüzereCehov’unvaftizannesininkocasıbirYunanlıdır.Bu,hiçtetesadüfideğildir.ÇünküodevirdeTagonrogYunanlılarınpekbol“bulunduğubirşehirmiş.
BütünbunlarTaganro’nunçehresinitayinedenkeskinhatlardır:Taganrog,65binnüfuslubirtaşraşehridir.Endüstriburaclahemenhemenhiçyokgibidir.Cehov’undünyayageldiğisıralarda,RostovgibiOdesagibirakipvemodernticaretşehirlerinindoğmasıüzerine,Taganrogşehrininticaretideyavaşyavaşsönmeğeyüztutmuş.
Çehov,1887senesindekızkardeşineyazıdığıbirmektuptaTaganrogşehrinişöyletarifetmektedir:
—VI—
«…ŞuTaganrognepis,netenbel,nemânâsız,necarssıkıcıbiryer!..Caddelerbomboş.Heryandaumumîbir’tenibellikgözeçarpıyor.Bütünbunlarinsanınokadarfenasınagidiyorki…Kirliliğine,lekelihummasınarağmen*Moskovabanadahasempatikgörünüyor».
İştebudar,bukapalımuhitiçindeyetişen,fikrîgıdasınımünhasırankilisedenalanÇehovailesi,muhafazakârvedindardı.
Çehoveviniçindeyalnızdeğildi:Dörterkekkardeşiylebirdekızkardeşivardı.İriliufaklıbütünbuÇehovkardeşlerbabalarınınriyasetindeevdeilâhilerteganniederler,ailece,muntazaman,kiliseyegiderlerdi.Çehovailesi,kilisekorosununenbaşındabulunur,Çehovkardeşler,babalarınınidaresinde,seslerikısılmcayakadar”garkısöylerlerdi.Fakatişbukadarlabitmezdi.
Çehovlarevlerinedönünce,budinîmerasimgeçvakitlerekadarevdededevamederdi.
Çehovkardeşler,baştababalarıolmaküzere,kış,yaz,havanasılolursaolsun,sabahleyinkaranlıktakalkarlarvehemenkiliseyekoşarlardı.Oradasoğuktantirtirtitreyerekseslerikısılmcayakadarteganniederlerdi.
Çehov,çoksonra,1892yılında,muharrirŞçegolov’ayazdığıbirmektupta,bukilisetegannilerivesilesileçocukluğundahissettiğiıztırabışöylekaydeder:
«Benveikikardeşimkilisedeteganniettiğimizzamanherkeshayranlıklabizebakar,ebeveynimizeadetâgıptaederdi.Bizisebuandakendimiziadetâbirerküçük’kürekmahkûmuolarakhissederdik».
Çehov,dahaküçükyaşındanitibarendükkândababasınayardımetmeğe,mektephayatındanartakalanzamanlarınıbabasınındükkânındageçirmeğe,«ticaretinher
—VII—
türlüahlâkvekanunlarınariayetederek»malsatmağamecburtutuluyordu.
Çehov’unbabası,dükkândakiçıraklarınaolduğukadarkendiçocuklarınakarşıdasertdavranır,onlarısıksıkkamçılar,döverdi.
Çehov,«Üçyıl»adlıeserininkahramanıAlekseyLaptev’inağzındanbumeseleyişöyleanlatır:
«İyihatırlıyorum,babambenidahabeşyaşımabasmadanokutmağa,dahadoğrusudövmeğebaşladı.Obenideğenekledöver,kulaklarımdançeker,başımavururdu.Vebenhersabahgözümüaçaraçmazherşeydenönce:Acababugünbenidöveceklermi?.
Diyedüşünüyordum.BenvekardeşimFeöor’aoynamak,şakalaşmakyasaktı.Bizsabahakşamkiliseyegitmeğe,papaslarınelleriniöpmeğe,evdeilâhilertegannietmeğemecburduk…Kiliseninyanındangeçtikçeçocukluğumuhatırlarvebirfenalıkhissederim.
Sekizyaşımdaikenbabamınyanına,ambara,çalışmağagitmeğebaşladım.Benoradaaleladebirçırakgibiçaılşırdım….Oradabenihergündöğerlerdi.»
VakıaAlekseyLaptev’inbukorkunçvemeşakkatliçocuklukhayatını,büyükmuharririnçocuklukhayatı-mnhrafiharfinebirkopyesidiyekabuledemeyiz!..FakatmaalesefÇehov’un,vesikalarlateyidedilençocukluğudaLaptev’inçocukluğundanhemenhemenfarksızdır.RuslarıntanınmıştiyatroüstadlarındanNemiroviç-Dançenko,«Maziden»isimlihatıratınınbiryerindeÇehovhakkındaşunlarıkaydeder:
«……..AntonPavloviç‘inbabasınakarşıolanvaziyetini
iyicebilmiyorum.Fakatbakınız,birdefasındaobananedemişti:
«Bubizimartıkiyicedostolduğumuzçoksonralara
—VIII—
aitbirdevirdeidi.KışınFransızRiviyerasmdaidik.BirgünikimizodevrintanınmışprofesörlerindenMaksimKo-valenko’nunöğleyemeğindendönüyorduk.ProfesörünBolye’dekendivillâsıvardı.Biz,(bu«Kışbaharında»arkamızdapardesüler,sıcakmemleketlerehasyeşilliklerarasındanyürüyor,gençlikten,delikanlılıktan,çocukluktanbahsediyorduk.Çehovosıradabana:Biliyormusun,dedi,çocukluğumdabenidövdüğü
içinbabamıaslaaffedemiye-ceğim![*]».
Çehov,darvekapalıtaşramuhitinin,dindarvemu-jhafazakârbiraileninçocukluğundakendisineaşıladığıterbiyedenkurtulmakiçinuzun,zahmetlibiremeksar-fetmekzorundakalmıştır.Çehovçoksonraları,1889yılındayazdığıbirmektupta,çocukluğundanelerçektiğinişöyleanlatır:
«Sabıkıbirtoprakkölesinin,sabıkbir-bakkalınoğluolanbiridaditalebesinin,kilisedemugannilikeden,papaselleriniöpmeğealıştırılan,herlokmaekmekiçinbinbiryaltaklıkeden,babasındanbirçokdefalardayakyiyen,derslerineyırtıkpabuçlarlagiden,zenginakrabasofralarındakarnınıdoyurmasınıseven,herhangibirsebepvelüzumolmadığıhalde,münhasırankendihiçliğiniidrâkettiğiiçinhemAllahı,heminsanlarıaldatanbirdelikanlının,gününbirindegözlerinihayataaçtığızamandamarlarındaartıkbirköle,biresirkanıdeğildehakikîbirinsankanıcevelânettiğininnasılfarkındaolduğunuanlatanbirhikâyekalemealmak,ciddençokenteresanolurdu».Cehov’unhayatındanbirparçayıaydınlatanbusatır-
[*]V.İ.Nemiroviç—Dançenko«Maziden»Sah:15
—IX—
lar,aynızamandamuharririnyaşadığıdevrikarakterizeedençokenteresanbirvesikamahiyetinidetaşımaktadır.
Çehovailesindehükümsürenşiddetveistibdadıhafifletenbiricikinsan,Cehov’unannesiYevgenyaYakov-levnaidi.
YevgenyaYakovlevna,çokgençyaşındakocayavarmış,vebütünaileefradıgibiodakocasınınotoritesineboyuneğmişti.FakatYevgenya,manevîgüzelliğiylepekçabukkocasınıteshiretmişvehayatınınsonunakadarkocasıüzerindemüessirolmaktangerikalmamıştır.
YevgenyaYakovlevna,akıllı,nazik,iyikalbli,fevkalâdehassasbirkadındı.Kocası,kilisenamınakendisıhhatini,çocuklarınınnafakasını,birkelimeileherşeyinifedaederkenYevgenya,tamamenbununaksineolarak,kendisiiçinenzarurîsayılabilecekşeyleribileçocuklarıuğrunafedaetmektençekinmiyordu.
YevgenyaYakovleva’nm,çocuklarınınfikrîinkişaflarıüzerindeçokbüyükbirtesiriolmuştur.YevgenyaYa-kovlena,toprakköleliğirejimininbütünacılarını,bütünfenalıklarınıgözleriylegörmüşbirinsansıfatiyleburejiminmüthişbirdüşmanıidi.Buitibarlaçocuklarınadaburejiminfenalıklarım,zayıfvedüşküninsanlaramerhametitelkinetmesinipekgüzelbildi.
Sonraları,ÇehovkardeşlerbüyüyüptebunlardanAnton’laAleksandr’dayazıcılık;Nikolay’leMarya’daressamlık;İvan’dapedagojikkabiliyetlerkendilerinigöstermeğebaşlayınca,Cehov’unbabasıçocuklarınasıksıkşunlarısöylerdi:«Sizdekibukabiliyetlerbabatarafından,Manevîhasletleriniziseanatarafındangelmedir».
Çehovkardeşlerinhepside,zeki,alaycı,şakacı,tabi-atlerindemizahtemayülleribulunançocuklardı.Bunlarıneviniçindekioyunları,icadettikleribinbirmuziplikler,PavelYegoriç‘inevdeyarattığıağırhavayıdağıtan,
—X—
bununyerineneşeveşataretkoyanbiricikvasıtaidi.
Taganrog’unbirincisınıftüccar-
Çehov’unmektebelan,ekseriyetleYunanlılardı.Ü~>girişiveçüncüsınıfbirtüccarsayılan.
TaganrogidadisiPavelYegoriçiçinbuYunanlı,tüccarlarınhayatındandahaidealbirhayat,bunlarıneriştiklerimertebedendahayüksekbirmertebeolamazdı.Oğullarındanhiçolmazsabirtanesininbuyoldanyürüyerekzenginolmasınıistiyordu.Bundanötürü,dostlarıolanbazıYunanlıtüccarlarıntavsiyesile,osıralardayediyaşmagiren(1867)AntonÇehov’uTaganrog’dakîRummektebineverdi:KüçükÇehov,Rummektebinibitirecek,sonraAtinayagidecek,oradatüccarlığınbütünesrarınıöğrenecek,vememleketinedönünce,Taganrog-dakizenginRumlargibikısabirzamandazenginoluve-recektir.İşteÇehov’unbabasınındüşünceleriböyleidi.
Çehov’un,bumektebitasviredenbirhikâyesindenanladığımızagöre,TaganrogdakibubeşsınıflıkRummektebi,mekteptenziyadebirmektepkarikatürüdür.Bumektebin,bizimeskimahallemekteplerindenhiçbir^far-kıyoktur.Bütünmektepbirtekodanıniçinetoplanmış,beşsınıfınderslerinibirtekcahilhocaüzerinealmıştır.Buhocanın,fırınlardahamurkârlıkyapanİspiroisminde-birdemuavinivar.Sınıfgeçmek,sınıfdeğiştirmek,¦ayniodaiçinde,meselâikincisıradan,üçüncüsıraya,veyahutüçüncüsıradandördüncüsırayageçmekleolurmuş.Mektebindayandığıbiricikterbiyesistemidayakmış.
ÇocuğunannesibütünbunlarıyakındanbildiğiiçinÇohov’unböylebirmektebeverilmesineşiddetlemuarız—mış.Fakatsertvehaşinkocasınalâfanlatmakkabilolamıyor.Çehovbirsenekadarbumektebedevamediyor.Tabiîhiçbirşeyöğrenemiyor.PavelYegoroviçdebuişten’
—XI—
şüphelenmeyebaşlıyor.Birgün,tanıdıkYunanlıtüccarlardanbirivasıtasiyleçocuğuufakbirimtihandangeçiripdebirseneiçindetekbirşeyöğrenmediğinekendideşahitolunca,karısınatamamenhakveriyor.BununüzerineÇehov,1868yılındaTaganrogidadisininhazırlıksınıfınagiriyor.
Çehovidadide,dahailkgünündenitibarenderslerinebüyükbiralâkagöstermeğebaşladı.Biryılsonrada,yani1869yılının2
Birinciteşrinindeidadininbirincisınıfınakabuledildi.
Çehov,busekizsenelikTaganrogidadisini—üçüncüvebeşincisınıflarıikişerseneokumaksuretiyle—onsenedebitirdi.Çehovgibizekivekabiliyetlibirçocuğunikidefasınıftakalması,yamektebinkötülüğüne,veyahudÇehovundersharicindebaşkaşeylerlemeşgulolduğunadelâleteder.Çehovunhayatınıtetkikederkenöğrendiğimizhakikatlerbunlardanherikiihtimalindoğruluğunugösteriyor.Kilisedekitegannilereiştirakmecburiyeti,dükkândaçalışmakzaruretleriÇehov’unbirhaylivaktiniyiyordu.DiğertaraftanTagonrogidadiside,odevrinbirçoktaşramekteplerigibiherbakımdanbozukbirmektepti.Mektebingerekmüdürü,gerekseöğretmenleri,idarevebilgidenmahrum,devrinmüstebitruhîhaletineuymasınıbilenhafiyeruhlukimselermiş.MeselâmektebinUrbanismindebirLâtincehocasıvramışki,hocalıktanziyade,istibdatidaresiiçinşüphelisayılabilecektalebeleriteşhisveyakalamakişlerindeüstadmış.Genemektebin
hocalarındanbirtanesivarmışki,tiyatroyagittiğizamancebinecevizdoldurur,oyununenhararetli,enhassasbiryerindebunlarıçatırçuturökçesiylekırarmış.
Taganrogidadisindekimuallimtipleri,Çehov’un
—XII—
«Kabuğunaçekilmişadam»[1]vediğerbirçokhikâyelerindefevkalâdegüzelcanlandırılmıştır.
Çehov’untalebelik
hayatıveîikyazıları
Çehovmektebindevamlıbirtalebesiidi.Fakatderslerdekimuvaffakiyetiortaidi.Sonsınıflaradoğrudahabüyükbirmuvaffakiyetgöstermeğe
başlamıştır.Bunu,ailesinin1876daMoskovayagiderekÇehov’untekbaşınakalışıvedükkângibi,kiliseşarkıcılığıgibimecburiyetlerdenkurtulmasıileizahetmekkabildir.TalebelikhayatındaenfazlaedebiyatveRusçadersleriniseverdi.Edebiyattanmaadatiyatroyudaçokseverdi.Tiyatrodailkgördüğüpiyes:«GüzelHelen»dir.OzamanlarÇehovancakonüçyaşındaidi;buseyrettiğiilkpiyestenitibarentiyatroyadelicebağlandı.Vebusevgionuölünceyekadarterketmedi.TiyatrosevgisiÇehov’unfikrîinkişafıüzerindeçokmüsbetbirroloynamıştır,
Taganrog’unparlakdevirlerindenkalmatiyatrosu,Çehovzamanındadakısmenşöhretinimuhafazaediyordu.Fakattiyatroyamuntazamandevamedebilmekiçîhher-şeydenönceparayaihtiyaçvardı.Çehovkahvaltılarından,yemişindenfedakârlıkyaparaktiyatroyagitmekimkânlarınıbulabiliyordu.Bundanmaadabirbaşkagüçlüğüdahayenmekicabediyordu:[Mektepidaresitalebeninancakpazrlarıtiyatroyagitmesinemüsaadeediyordu.Çe-hofbazansivilgiyiniyor,bazantakmasakal,takmabıyıktakıyor,vebumüşkülüdeyenmeğeçalışıyordu.
Çehov’unhayatınıyazanbazımuharrirler,Çehov’un
[*]«Kabuğunaçekilmişadam*.Yazan:Çehov,TürkçeyeçevirenB.Deniz.Cepkitaplarıserisi,No.:5.1939.
—XIII—
tiyatrokanaliyleedebiyatagirdiğiniiddiaederler.Bupekdoğruolmamaklaberaber,tiyatronun,Çehov’unedebîkabiliyetiüzerindemüsbetbirroloynadığımuhakkaktır.
Andreyev-Turkin,«ÇehovTaganrog’da»adlıeserinde,Çehov’unsınıfvesıraarkadaşlarındanM.A.Rabino-viç‘inifadesineatfen,Çehov’undahaidadinindördüncüsınıfındaikenmektepteçıkanelyazmasıbirmecmuayayazılarverdiğinikaydeder.GeneAndreyev,kitabınınbirbaşkayerinde,Çehov’unmekteparkadaşlarındanMessa-roj’aatfen,Çehov’unTagarongidadisitalebesininçıkardığı«Boşvakit»adlıbirmecmuaya«Talebehayatından»ve«Tabiattansahne»adlıyazılaryazdığınısöyler.
Çehov’undördüncüsınıftabulunuşzamanı1873yılınarastlar.Buhesapça1873yılı,Çehov’unilkyazılarınıyazdığıbirtarihtir.
Bunundoğruluğuhakkındaşüphelerbeslensebile,Çehov’un1875yılındamektepmecmualarındayazıyazdığınadairelimizdecanlıvesikalarvar:
Çehov’unağabeyisiAleksandr’ın,TaganrogidadisibeşincisınıftalebesindenAntonÇehov’a,Moskovadanyazdığı4Birinciteşrin1875tarihlibirmektupvar,BugünMoskovaEdebiyatmüzesindebulunanbumektuptaAleksandr,kardeşiAnton’aşunlarıyazmaktadır:«Za-ika[*]içinteşekküredermi.Dahasıkçıkar.Allahaısmarladık.Senin:AleksandrÇehov».
AleksandrÇehov’unbahsettiğibu«Zaifca»daneo-luyor?
1875yılındaÇehov’unikiağabeyisi—AleksandrveNikola—Moskovayagitmişlerdi.BunlardanAleksandrÜniversiteye,NikoladaGüzelSanatlarAkademisiResimşubesinegirdi.AilesiyleberaberTaganrog’dakalanÇehov,butarihtenitibarenkardeşlerine,kendiyazısiyleya-
[*]Zaika:Kekeme,Pepeme.
—XIV—
zılmışelyazması,«Zaika»adlıbirmecmuagöndermeğebaşlıyor.
DemekkiÇehovedebiyatatiyatrokanaliyledeğil,fakatçokmüteammimolanbiryolile,elyazmasıtalebemecmuasiylegirmiş
bulunuyor.
ÇehovTaganrogidadisindeokurken,mekteparkadaşlarınındaşahadetettiklerigibisiyasete,siyasîhâdiseleremutlakbiralâkasızlıkgöstermiştir.OzamanlarRusyadaPisarev,Gertsen,Bakuningibimütefekkirveinkılâpçılarıngizlimahfillerivardı.Çehovbunlardanhiçbirineayakbileatmadı.Çehov,kenditâbirince«Tatlıya,tuzluya»karışmaz,bütünbunlarıuzaktanseyretmekleiktifaederdi.
Çehov’unbuhareketineenmühimsebep,yaşadığı,doğupbüyüdüğümuhitingeriliğiidi.
Çehov1879yılındaTaganrogidadisiniÜniversiteyebitirerekMoskovayagittiveorada,Mos-girişkovaÜniversitesiTıbFakültesinegirdi.
ÇehovÜniversiteyegirincebüyükbirgayretlederslerinesarıldı.Taganroggibigeri,kapalı,karanlıkbirmuhittensonra,Üniversitesiyle,genişprofesörkadrosiyleMoskovaonaharikuladeiyigörünmüştü.
ÇehovMoskovayagelinceonunailehayatındadapekderindeğişiklikleroldu.Çehovlaberaber,aynişekildeTıbFakültesinegirmekistiyenikigençtegelmişti.BunlardaÇehovlarayerleştiler;tabiîevinmasrafınadaortakoldular.DiğertaraftanÇehovMoskovayagelirken,Taganrogbelediyesindenaylıkbirdeyardımkoparmağamuvaffakolmuştu.Bütünbunlartamzamanındayetişenyardımlardı.ÇünküMoskovadakiÇehovailesipekperişanbirhaldeidi.Çehov’unbabasıMoskovadazenginbirtüccarınyanındagecebekçiliğiyapıyor,dükkândayatıp
—XV.—
kalkıyordu.Çehov’unbütündiğerkardeşleritahsildeolduğuiçinbütünyükbabadaidi.
Çehovevegelirgelmezevinvaziyetitamamendeğişti.Çehovderhalailereisioldu.Evinneşesiyerinegel-¦di.EviniçiÇehovunÜniversiteliarkadaşlarıolanneşeligençlerledoldu.
ÇehovunilkmatbuyazılarınınneÇehov’unedebizamanvenerdeçıktığınıkatîolarak
hayataatılışıtesbitetmekmümkünolamamıştır.MaamafihÇehov’unartık1878yılındanitibarenyazılarınınşuradaburadaçıkmağabaşladığınahükmettirecekbazısebeplervardır.Onunilkyazıları,büyükbirihtimalle,küçük,kısamizahîfıkralardı.Faktabugüniçinkatîolarakmalûmolannoktaşurasıdır:Çehov’unilkmatbuyazısı9Mart1880tarihlive10numaralı«Strekoza»mecmuasındaintişaretmiştir.Yazınınserlevhasıdaşuidi:«DonKazaklarındanderebeyStepanVlademiroviç‘inalîmkomşusuDoktorFredrih’emektubu».Yazınınaltında«…..v»
imzasıbulunuyordu.Gene
aynimecmuanınaynisayısındaÇehov’un:«Roman,hikâyeveilâh…gibişeylerdeençokrastlanannelerdir?»serlevhasınıtaşıyanbiryazısıdahaçıktı.Buyazınınaltında«Antoşa»ismivardı.
Bunlaratesadüfibireryazıgöziylebakamayız.Çün-IcüayniyılıniçindeÇehov’un.geneaynimecmuadabirkaçyazısıdahaçıktı.Bu1880yılıiçindeÇehov’unintişaredenyazılarınınmecmuudokuzkadardır.Bunlarınyarısındanfazlasıparodimahiyetinihaizşeylerdir.
OdevirdeÇehov’laarkadaşlıkedenlerinhatıratınanazaranÇehovbuilkyazılarında«Kendinigöstermek»,«Şöhrettoplamak»gibikaygılardançokuzaktı.Çehov’un“bütüngayesi,ihtiyaçiçindekıvrananailesineüçbeşku-
—XVI—
ruşteminetmekti.VeişteÇehovbununiçinyazıyazıyordu.-Çehov’un,dahaküçüklüğündenberi,gördüğühâdise*vevakıalarıkarikatürizeetmesinibilenbirzekâsıvardı.Çehov«Strekoza»gibimizahmecmualarınayazıyazmaklahembutemayülünebirakış
veriyor,hemhayatınıkazanmışoluyordu.EsasenosıradaağabeyisiAleksandrdaikinciderecedekimecmualaramizahîyazılaryazmaklahayatınıkazanıyordu.
Çehovilkmuvaffakiyetlerindensonrahiçdurmadan«Strekoza»yayazılargöndermeğebaşladı.Fakatçokgeçmedenilkhayalsukutudakendinigöstermektegecikmedi.«Strekoza»nın«Açıkmuhabere»sütunundaÇehov’ahitabenşumealdeihtarlarçıkmağabaşladı:
«¦Müthişrüya»:Evet;herkesinbıktığımevzularıtekrarettiğiiçinmüthiş!»
«Çokuzunverenksiz.TıpkıÇinlilerinağızlarındançıkardıklarıbitmeztükenmezbeyazşeridlergibi!»
«Henüzaçılmadansolmağamahkûm,neyazık!Birmünekkitgözileişebakmadanyazıyazılmaz!»
OdevirdeÇehovhakkındayürütülenbumuhakemeler,bugünüzerimizdeçoktuhafbirtesirbırakıyor.Çünkübugünvuzuh,kısalık,tenevvügibienbüyükedebîmeziyetler,Çehov’unismiylesıkısıkıyabağlıdır.«Çokuzun,renksiz»mefhumlariyle«vuzuh,kısalık,tenevvü,sadelik»mefhumlarınıtelifetmemizeimkânyoktur.BununiçindirkibugünÇehov’unhayatınıtetkikedenlerdenbirçoğu,ozamnalarmecmuadayazılanbuhükümlerinsaçmaolduğunuiddiaediyorlar.
Halbukimeselepekdeböyledeğildir.ÇünküÇehovilkedebîfaaliyetiesnasındahakikatenbirçokzayıfvefenayazılaryazmıştır.BukeyfiyetgerekÇehov’unokuyucularıiçin,gerekseÇehov’unhayatınıyazanmuharrirleriçinuzunzamanlarmeçhulkalmıştır.ÇünküÇehov1890
—XVII—
yıllarınadoğru,ilkdefaolarakhikâyelerinitoplubircildhalindeneşrederken,fevkalâdetitizdvaranmış;intişarlarısırasındatenkideuğrayanvebeğenilmiyenyazılarınıJkâmilentasfiyeyetâbitutmuşveancakeniyihikâyelerinikitabınasokmuşturMeseleyibilmiyenokuyucularınvebazımünekkitlerinbuilkcilttekihikâyelerebakaraksadecebunlarbakımındanhükümyürütmeleri,onlarıyanlış
kanaatleresevketmiştir.Hattâdahasıvar:Çehov’unmecmualartarafındanbeğenilmiyerekiadeedilmiş«Müthişrüya»,«Efsane»,
«Portre»ilâh…gibihikâyeleriniancakisimlerindentanıyoruz.Bunlarmecmuaidarehanelerindekaybolmuşyazılardırkikimseningörmesinebilekısmetolmamıştır.
Çehov1881yılındafaaliyetsahasınıgenişleterek«Budilnik»,«Zritel»gibimizahîmecmualaradayazılaryazmağabaşladı.
MaamafihÇehov’unbuikinciedebîfaaliyetyılı,nispetenazverimlioldu.Çehovbütünbiryıliçindeancakküçükçaptaonüçhikâyeyazdı;bunakarşılıküçüncüedebîfaaliyetyılıolan1882senesinde32hikâyekalemealdı.Bunlardan«Lüzumsuzbirgalibiyet»,
«CanlıMata»,«Geçkalmışçiçekler»gibileriuzunhikâyelerdir.
Esasen1882yılı,Çehov’unedebîfaaliyetindebirdönümnoktasıolmuştur.ÇünküÇehovbuyıliçindedevrineniyibirmizahmecmuasıolanPetersburgdaki«Oskolki»mecmuasınayazıyazmağabaşladı.BumecmuanınmüdürüolanLeykin,devrinenkabiliyetlibirmizahmuharririidi.AynizamandaiyibirişadamıolanLeykin,Çe-kov’unbütünkabiliyetlerindenazamîderecedeistifadeetmekiçinbütüngayretlerinisarfetmeğebaşladı.Nete-kimbununtesirleripekçabukgörüldü:1883yılındaÇehov120
hikâyeyazdı.Bunun85tanesi«Oskolki»mecmuasındaçıktı.Onutakipeden1884yılında(Çehov’unsen
—XVIII—
talebelikyılı)Çehov’unyazdığı102hikâyedenancak23tanesidiğermecmualarda,vegerikalanı«Oskolki»deintişaretti.
Çehov«Oskolki»deyazıyazmağıbüyükbirmuvaffakiyetsayıyor,Leykin’lesıksıkmektuplaşıyordu.BuÇehov’untanınmışbirmuharrirleilkmuhaberesiidi.GerekLeykin’in,gerekse“Oskolki”nin,Çehov’unedebîinkişafındaçokmühimbirroloynadıklarınıinkâretmekimkânıyoktur.
LeykinÇehov’danancakkısavemizahîyazılaristiyordu.ÇünküumumiyetleodevirdeÇehov’unyazıyazdığımizahîmecmualardanebirsiyasîtemayül,nedemuayyenbirgayevardı.Bunlarmünhasıranokuyucuyugüldürmekveeğlendirmekvazifesiylemükelleftiler.Ozamankimecmualarınbuhali,boğucubiristibcrathavasıiçindebunalanvebirazolsungülmekistiyen1881devrimünevverlerininvaziyetineçokuygungeliyordu.Çehov’unilk
eserleridedevrinbutemayülünepekuygundu.
Çehov,dahauzuncayazılarınıdiğermecmualara,bilhassa«Budilnik»mecmuasınaverirdi.NetekimÇehov’unodevirdeyazdığıenuzunbirhikâyesiolan«Avdabirfacia»sı«Budilnik»deçıktı.
BusıradaLeykinona«Oskolki[*]»de,«Moskovahayatınınkırıntıları»adlıbirköşeayırdı.MüşahedesikuvvetlizekiÇehov,hergünkümüşahedelerineistinadenMoskovahayatınaaitbinbirmevzuüzerindeyazılaryazmağabaşladı.
Çehov’un«Oskolki»yedaimîmuharrirolması,onabütündiğermecmualarınkapılarınıaçtı.OdevirdeÇehov’unkullandığımüstearisimlerdenbirkısmışunlardır:«Antoşa»,«Antoşa.Ç.»,«G.Baldastov».«Safrakesesi
—XIX—
«Kardeşiminkardeşi»,«Ruver»,«Ulis»
[*]«Oskolki»:Kırıntı,Yonga,Döküntümânasınagelir.
olmıyanadam»,ilâh…..
Senede(100)denfazlayazıyazanÇehov’unosıralardabirdeÜniversiteninengüçbirşubesiolanTıbfakültesindeokuduğunuhesabakatarsak,normalinfevkindebirverimgösterdiğinikabuletmeğemecburkalırız.
BukadarbüyükbirfaaliyeterağmenÇehov’unelinegeçenparahiçtefazladeğildi:Çehov’unhayatınıetüdedenmuharrirİsmailov’un.«Oskolki»mecmuasınınhesaplarınadayanarakyaptığıtetkiklerenazaran,Çehov,1880yılındayazdığı49yazısınakarşılıkancak642ruble48kapikbirparaalmış.•[*]BusıralardaÇehov’unşöhretiniyapmış,hertaraftanyazılarıistenenbirmuharrirolduğunudahesabakatmaklâzımdır.Sonra,bu49yazıiçindebirerşahesermahiyetindeolan«Anuta»,«Eczacıkadın,,,“Koca,,,
“Uzundil,,,“Hatip,,gibihikâyelerinbulunduğunudaunutmamalıyız!..
Çehov’unİstidadı
fizeriademenfitesir
yapanamiller
Ailesinin,içindeyuvarlandığıfakrüsefaletdolayısile,Çe-hov’unhiçdurmadanhergünyazıyazmağamecburolması,onunistidatvekabiliyetiü-zerindegayetfenabirtesiryapıyordu.Birmakinegibi,hergünısmarlamayazıyazanÇehov’unyazılarınalüzumuolanihtimamıgösteremiyeceğiaşikârdır.
Di’ğertaraftanÇehov’unbütünyazdığıyazılarınmutlakavizahîolmasıicabettiğihakkındakiLeykin’inısrar-
-ns«–––––
tiv£Ozamanlarbirrublenin10kuruşettiğinidüşünecek:ksuirsak,Çehov,bizimparamızlayılda65,aydada,takri-
,5,5altınliraalmışoluyor.H.Â.Ediz.
—XX—
landaÇehov’unedebîistidatvekabiliyetiüzerindemenfî’birtesiryapıyordu.
Çehov’unedebîkabiliyetveistidadıüzerindesansüründeoldukçamenfîbirtesiryaptığınıkaydetmekmecburiyetindeyiz!Hemmizahîyazmakhemdesansürlehoşgeçinmekçokgüçbirişti.Çünkümizahıniçindetenkitunsurubulunmazsa,mizahkuvvetinikaybeder.Bunalankombineetmekisebüyükbirustalıktır.Çehov,mizahlasansürüuzlaştırmasınıöğreninceyekadarbirhyalizorlukçekti.
MaamafihÇehov’unsanatkârlığıüzerinde,aynizamanda,hemmüspet,hemmenfiistikametlerdemüessir’olanâmillerdevardı.
Bunlardanbiri«Oskolki»içinyazılacakhikâyelerinyüzsatırıgeçmemesiicabşttiğihakkındakiLeykin’inisteği;diğeridehaftadabirdefa«Moskovahayatınınkırıntıları»köşesinidoldurmakmecburiyetiidi.
Çehov,bilhassayazılarınınsatırlarlatahditedilmesinefenahaldeiçerlerdi.ZamanzamanLeykin’eihanetedervedahauzunhikâyeleryazarak.diğermecmualardaneşrettirirdi.Fakatişingaribişuki,Çehov’ungümrüktenmalkaçırırgibiLeykin’denkaçırarakdiğermecmualardaneşrettiğibuuzuncahikâyeler,ekseriyasanatbakımındanzayıfverenksizolurdu.HalbukibunakarşılıkÇehov’unkısalıklarındanşikâyetettiğiöyleküçükhikâyelerivardıki,bunlar,bilhassakocamanbirmevzuudarbirkadroiçinesıkıştırmak,vuzuh,sadelikbakımlarından-birerşahesermahiyetinihaizdiler.jTahditedilmişbirçerçeveiçindeyazıyaznr*-mecburiyetinin,Çehov’unistidatlarınıbirçokbat^nj.rdanbaltaladığısugötürmezbirhakikattir.Fakat^ceskarşılık,henüzinkişafçağlarındaolanÇehovg^iy^birrmuharririn,bukadargeniştecrübeimkânla^’
ti-
—XXI_
-iadeederek,kısahikâyeyazmaksanatvetekniğinienyüksekbirmertebeyeulaştırdığıdagenesugötürmezbirhakikattir.
SonralarıbizzatÇehovdakısa,vazih,sadeyazmaksanatinefevkalâdefazlaehemmiyetvermeğebaşladı.Onunnazarındavuzuh,kısalık,sadeliksanatinbirifadesihalinialdı.
Çehovbukısayazmaksanatini«Oskolki»mektebinde•öğrendi.
Aynişeyi«Moskovahayatınınkırıntıları»köşesiiçin
•desöyliyebiliriz.Çehovbusütunuistemiyeistemiyedoldururdu.Birçokdefalarbusütunubırakmakteşebbüslerindebilebulundu.
FakatyakasınıbirtürlüLeykin’inelindenkurtaramadı.Nihayetbuarzusunaancak,188İ5senesindenailoldu.
«Moskovahayatınınkırıntıları»,Çehov’uhakikîsanatişlerindenalakoymuşolmasınarağmen,muharririnüzerindemüspetbirtesiryapmaktandagerikalmamıştır.Çünkübuyazılar,çeşitliMoskovahayatınınherköşesini^aydınlatan,hersınıfhalkmörfvealetleriylealayeden,idaremekanizmasından,sanattan,tiyatrodan,velhasılherşeydenbahsedenyazılardı.Bunlarıyazabilmekiçinesaslıbirmüşahedeyehitiyaçvardı.
İştebuyazılarÇehov’a,birsanatkâriçinenlâzımlıbirşeyi,müşahedekabiliyetinikazandırdı.
Çehov1884yılındaTıbfakültesiniÇehovdoktorbitirdi.Diğertaraftanherkestenhabersiz,birdedoktoratezihazırlamağabaşladı.Tezininmevzuu:«Rusyadadoktorluk»tu.
*Çehovteziiçinikisenekadarmateryeltopladı.Fakathernedensebuişisonunaerdirmedenbıraktı.Çehov’unböylebirfaaliyeti—tezineaittopladığımateryellerelegeçmeksuretiyle—ancak1917senesindensonraöğrenildi.
II
—xxii—
Çehov,Üniversiteyibitirir.bitirmezdoktorluğabaş-ladı.Kardeşininöğretmenolarakbulunduğubirşehirhastahenesinde,tanınmış
profesörlerdenbirininrehberliğialtındahastakabulünebaşladı.Kazadoktorununisti-rahategitmesidolayısiyleonavekâletetti.
Bununtabiîbirneticesiolarakhastatedavisindenmaadaotopsilerdebulunmağa,adlîtıbvazifesinigörmeğedemecburdu.Bütünbunlaronunmüşahedesahasınıgenişletiyordu.
«Cerrahlık»,«Kaçak»,«Kadavra»gibihikâyeleribumüşahedelerinmahsulüdür.
ÇehovayniseneninkışındaMoskovayadöndü.Oradadadoktorluğunadevametti.Doktorluksahasındakifaaliyetionunbirçokvakitlerinialıyor,edebîfaaliyetinebirhayliengeloluyordu.Fakatbunarağmen^Çehovdoktorluğubirtürlübırakmakistemiyordu.
HattâbunlardanbirinitercihetmekbahismevzuuolduğuzamanlarÇehovuzunmüddetdoktorluğutercihetti.Netekimartıkbüyükvetanınmışbiredibolduğu1888yılındakendisinedoktorluktanvazgeçmeğitavsiyeedenbirdostunaşöylebircevapverdi:
«…Birişdeğildeikiişsahibiolduğumudüşündüğümzamanlarkendimidahacesurhissediyorum.Doktorlukbenimmegrukarımdır;edebiyatsametresim.Birindenbıktığımzamandiğerindegeceliyorum».
MaamafihÇehov’unmuharrirlikşöhretiarttığırlisbette“Metres,,itedricen“Meşrukarısı,,nınyerinegeçmiş,Çehovyavaşyavaş
doktorluktanyüzçevirmeğebaşlamıştır.FakatgaripdeğilmidirkiÇehov,yıllarcaiyibirdoktorolduğunakaniolduğuhaldebirtürlüiyibirmuharrirolduğunainanmakistememiştir.
—XXIII—
Tıbtahsilininvedoktorluk
Doktorluğun,Çehov’unhayatınınÇehov’unsanatkâr-sanatkârhğı.lığıüzerindeyaptığıtesirpeküzerindekitesirleribüyüktür.Muharrir1899yılındayazdığıkendihaltercümesindebumeseledenşöylebahsetmektedir:
«Doktorlukilmiyleuğraşmam,hiçşüpheyokki,benimedebîfaaliyetimüzerindeçokbüyükbirtesiryapmıştır.Builimbenimmüşahedesahamıgenişletmiş,birmuharrirolarakbununbenimiçintaşıdığıhakikîkıymetiancakbirdoktorunanlayabileceğibirbilgiilebenizen-ginleştirmiştir.Benbuilimsayesindekendimibirçokhatalardankoruyabildim.Tabiîilimlerveilmîmetodlarsayesindebenhervakitihtiyatlıhareketettim.Mümkün
olanheryerdeilimdenistifadeetmeğeçalıştım.İlmiminkâfigelmediğişeylrihiçyazmadım».
Çehov,birmuharrirolarakdoktorluktangördüğüfaydalarısırasıgeldikçedaimasöylerdi.Meselâ«İsimGünü»adlıhikâyesiintişaredince,büyükbirsevinçleSuvarin’eşunlarıyazdı:
«İsimGünü»adlıhikâyemlebayanlarıpekmemnunettim.Nereyegittimsehepbenimethediyorlar.İnsanındoktorolması,veyazdığışeyianlamasıhakikateniyibirşeymiş!Kadınlarbuhikâyemdetasviredilen«Doğum»hâdisesininaslınaçokuygunolduğunusöylüyorlar.»
Çehov’un«KaraKeşiş»adlıhikâyesi,tıbdakaydedilenmegalomanihastalığınıntipikbirörneğidir.Çehov’uneserlerinebaktığımızzamanbunlarınbirçoğundatıbilminin,doktorlukmüşahedelerininizlerinivetesirlerinigörmekteyiz!..Mevzularınıgündeliktıbbîmüşahedelerdenaldığıbiryığınküçükhikâyelerindensarfmaza,fakat
—XXIV—
«6No.Koğuş»,«Düşmanlar»,«Hazinbirhikâye»gibiÇehov’unengüzelveenmeşhureserleri,tıbbîmüşahedelerinbirmahsulüdür.
Çehov,nazarîtababetilmindenziyade,pratikdoktorluksayesindemüşahedesahasınıgenişletmeğemuvaffakolmuştur.Çehov,doktorlukmesleğisayesinde,şehirlilerin,memurların,münevverlerin,derebeylerininhayatlarınıeninceteferruatınakadargörmeğemuvaffakolabilmiştir.ÇünküdoktorÇehovbugibiailelereyalnızbirmisafirolarak,herşeyingüllükvegülistanlıkolduğuanlardadeğil,fakathastalıkgibi,ölümgibifelâketlerininsanlarımaskesizbirhaldebulundurduğuanlardadagiderdi.
DiğertaraftanÇehov’unMelihovo’dakiköydoktorluğuonaodevirRusyasınmköyhayatınıbütünfecaatiletanıtmıştı.İştebununiçindirkiÇehov’un,eserlerindeyeralankahramanlarhayalîdeğil,müşahedeyemüstenithakikîtiplerdi.Veiştebundanötürüdürki,Çehov’un«Hayatım»,«6No.Koğuş»,«Kabuğunaçekilmişadam».«Mujikler»gibieserleriniokuduğumuzzaman,odevirRusyasındakisosyalhayatınsakat,hastaolduğunu,ümitsizbirhastanınhayatınaçokfazlabenzediğinigörürüz.ÇünkümuharrirÇehov,eserlerindetasvirettiğitipleri—tıpkıbirdoktorunhastalarınımuayeneedergibi—objektifolarakvehastalığıolancavehametileortayakoyaraktasviretmiştir.Ondabusahadaherhangibirfanteziveyahutrealitedenherhangibiruzaklaşışbeklememeliyiz!..
Çehov,mektuplarındanbirindediyorki:
«Aleladebirinsanmehtaba,esrarengizveerişilmesigüçbirşeydiyebakar.HalbukibirAstronom,onabüsbütünbaşkabirgözlebakar.Ondabusahadaenufakbirillüziyonolamaz..İştebunungibi,birdoktorolmamitibariyle,bendedeillüziyonaramayın!,,I—XXV—
Çehov’un,hayatınıkazanmak
Çehov’ımgeçirdiğiiçinmuhtelifmizahmecmualarınaistihaleleryazdığıyazılaronahayatıgörmesineyardımetti.Tıbtahsili.
hayathâdiselerinitahlilederken,ilmibirmetodkullanmasınıonaöğretti;müşahedeufkunugenişletti.BunlardanayrıolarakÇehov’unbirdemuazzamfıtrîkabiliyetivardı.
FakatbütünbunlarÇehov’un-yaratıcıfaaliyetiiçinsadecebirersilâh,onunbüyükbirmuharrirolabilmesiiçinbirervasıtaidi.Fakatbirmuharririnbüyükbirmuharrirolabilmesiiçinbukadarıkâfideğildir.Birmuharririnbüyükbirmuharrirolabilmesiiçin,ondamuharrirliğekarşıciddibirdealâkauyanmasılâzımdı.İşteÇehov’danoksanolanbuidi.
Çehovbumeseleüzerindeancak1885yılınınsonunda,yaniÜniversiteyibitirdiktensonradüşünmeğebaşladı.BuânakadarÇehovkendihakikîkıymetinibilmiyor,kendiistidadınıtakdiretmiyordu.Çehov’unhayatınıtetkikedenbazımuharrirlerin,kaydettiğinegöre,Çehov’da,kendiistidadvekabiliyetinekarşıciddîbiralâkauyandıranilkhâdise,muharrirD.V.Grigoroviç‘inonayazdığıbirmektutur.
Grigoroviç,odevrinenbüyükmuharrirlerindenbiriidiveÇehov’abüyükbirkıymetvermekteidi.OnunÇe-hov’agönderdiğimektubun,Çehovüzerindederinbirizbırkatığımuhakkaktır.FakatÇehovdakiistidatları«keşif»edip,zahireçıkarmakşerefi,zannedildiğigibipekteGri-goroviç‘eaitdeğildir.ÇünküÇehov,dahabumektubualmadanbirhaylizamanönce,kendiistidatvekabiliyetlerihakkındaesaslıbirsurettedüşünmeklüzumunuhissetmişti.Bunasebepolanhâdise,Çehov’un1885yılıBirinci-kânunundaPetersburg’ayaptığıseyahatteoramuharrirlerindengördüğübüyükiltifatlardır.Çehovbuhâdiseden
—XXVI—
biraysonra,yani1886yılıİkincikânunundakardeşiAlek-sandr’ayazdığıbirmektuptabumeselehakkında,şunları:söylüyor:
«……Bunugörünce,şimdiyekadarbaşıboşveihti-
mamsızyazıyazışımabayağıüzüldüm.Banabukadarehemmiyetverildiğinibilseydim,ısmarlamayazıyazmazdım.».
Çehov’unkendihakkındakikanaatvegörüşlerinideğiştirmeğesebepolanhâdiselerbirbiriardıncatevalietmeğebaşladı.Busıradakendisine,odevirdeRusyanınen;büyükgazetelerinenbiriolan«NovoyeVremiye»deyazıyazmasıteklifeildi.Bugazeteninmüdürü,devrinenkabiliyetlimuharrirlerinenA.S.Suvarin’di.OzamanakadarÇehov,hepikinciderecedemecmuavegazetelerdeyazıyazıyordu.BugazetelerinmuharrirleriarasındaSu-varin’inpekbüyükbiritibarıvardı.
BuaradaÇehov,kendiedebîkabiliyetinedahafazlainanmasıicabedeceğihakkındaotoriterşahsiyetlerdendebirçokmektuplaraldı.Aradanbiryılgeçmeden,üstüstegelenbuhâdisevebumektuplarıntesirlerigörülmeğebaşladı.
Çehov’dakideğişikliğinilkalâmetlerindenbiri,muharririneskidevirlerenazaranazvehesaplıyazmağabaşlamasıdır.Tabiîbubirdenbireolamazdı.1886senesi,busahada,Çehoviçinbirdönümnoktasıoldu.Halbuki1886yılmakadarÇehov’unedebîmahsulâtıdaimîbirartışkaydetmişti.1886yılındailkdefaolarakbirazalışgözeçarpmaktadır:Meselâ1885senesindeki129
yazısınakarşılık,.1886senesinde112yazıneşretti.1887yılında:66;1888yılında:12.HalbukibuyıllardaÇehovedebîfaaliyetiiçineskisindenfazlabirzamansarfediyordu.Çehov’dakibudeğişiklikokadarbarizbirşekilalmıştıki,bunumuhar-
—XXVII—
ririnhayatiylebirazolsunyakındanalâkadarolanlarderhalfarkedebiliyorlardı.
Çehov’unkendikabiliyetineveisti-Dönihîînoktasıladmaolanitimadıarttıktansonraartıkobüyükbirmuharrirolmakyolunututabilirmiidi?.Bununiçingerekenbütünsübjektifveobjektifşartlarhazırmıidi?..ÇehovhakkındaçokenteresanbiretüdyazanA.Derman,kitabının85incisayfasında:
«Hayır,diyor,henüzortadabazımanilervardı.BizzatÇehovdabunlarıbütünderinliğiyleidrâkediyordu.BumanilerÇehov’unpolitikvesosyalgörüşlerindekimuayyenbirsistemyokluğuidi».
Önsözümüzünbaştaraflarındakaydettiğimizgibi,Çehov,uzunyıllarbütünsiyasîcereyanlardışındakalmışvebuvaziyetiyazılarındadakendinibellietmişti..
Fakat1885yıllarındansonraRusyanınsosyalçehresisüratledeğişmeğebaşlamıştı.Memleketinbütünilerikuvvetleri,Çarlıkistibdadınakarşımücadeleyegirişmişlerdi.~fiikrp^harririolmakiştiyenbirisi,mutlakabuileri,Jhareketibenimsemekveyazılarındaaksettirmekzo-randaidLiştebutarihlerdeÇehov’unsiya”sî~ğoruflerl“fJP^2,yavaş
yavaşkristalizeolmağabaşladı.Çehov,küçükvemi-£>^’zahîhikâyejanrinibırakaraktedricenlirikvehazin‘«*fmevzularaelattı.Fakattabiîbuilkadımdı.Çehov’unbuL,*”devireserlerininde,budevirdeyazdığıeserlerininkahra-°‘—manianda,Çehov’ungörüşlerineuygunolarak,henüzmüteredditvekudretsizinsanlardı.Bununencanlımisalini«Hazinbirhikâye»adlıeserindegörmekteyiz:
—XXVIII—
«HAZİNBİRHİKÂYE»dekivakanınkahramanıdevrinenâlim,enokumuşbirprofesörüdür.Fakatprofesörünhayatında,manevîveruhîbircesaretgöstermesiicabedenbuhranlıbirsafhaçatıpgeldiğizamanokudretliprofesör,birsabunköpüğügibisönüverir.Enlâzimhbiranda,gerekkendisine,gerekseenyakınlarınayardımetmekkudretinibilekendindegöremez!ProfesörüntapındığıKatya,büyükbirruhbuhranıesnasındaona:«NikolayStepaniç!Artıkbenböyleyaşıyamam!Artıktahammülümkalmadı!Aliahrızasıiçinbanasöyleyin,hemenşimdisöyleyin:Benneyapayım?..Sizakıllı,okumuşbiradamsınızcanım!..Çokgörmüşgeçirmişsiniz,muallimliketmişsiniz!..Neyapayım,banacevapveriniz!.»Dediğizaman,kocaâlim,perişanbirhalde,Katya’yaancakşucevabıverebiliyor:^
«DoğrusunuistersenKatya,bilmiyorum.Haydi,kahvaltıedelim!».
«Hazinbirhikâye»dekiprofesörünkararsızlığı,birazdaÇehov’unodevirdekiderunîkararsızlığınınbirifadesidir.
MaamafihartıkÇehov’unşöhretisüratleyayılıyordu.Çehov,1886yılında,«Alacabulacahikâyeler»ismialtında,hikâyelerindenmürekkepilkeserinineşretti.Çehov’unbuilkderlitoplueseri,müthişbirmuvaffakiyetkazandı.BundancesaretalanÇehov1887
yılında,geneküçükhikâyelerdenibaret,«Masumsözler»ve«Alacakaranlıkta»adlıikieserdahaneşretti.Çehov’un«Alacakaranlıkta»eseri,muharririnhaberiolmadanİlimAkademisinintetkikinearzedildi.Akademi,1888yılınınnihayetindeesere,Puşkinmükâfatınınyarısınıverdi.Çehovbunuhaberaldığızamanfevkalâdeşaşırdı.BumeselehakkındaSuva-rin’eyazdığıbirmektubundaşöylediyor:
«Akademinintaltifkararıüzerimdeşaşırtıcıbirtesir
—XXIX—
yaptı.Buhaber,gerekevimde,gerekseMoskovadaebedîZevs’inkorkunçgökgürültüsütesiriniuyandırdı.Benbütünbugünleriçindebirâşıkgibidolaştımdurdum».
1889yılıÇehov’adahabüyükzaferlergetirdi.Buyılınİkincikânununda,1887senesindeyazıpdaşimdibaştanbaşadeğiştirdiği
«İvanov»piyesidevrineniyitiyatrosuolan,PetersburgdakiAleksandrtiyatrosundaoynandı.GenebuyılınsonundaÇehov’unikibüyükeseri«Nöbet»iveazöncekendisindenbahsettiğimiz«Hazinbirhikâye»siçıktı.
ArtıkÇehov’aolanalâkagittikçeartıyordu.Onunheryenibireserininçıkışı,Rusyaölçüsündemuazzambiredebîhâdiseoluyordu:
«Düello»(1891);«6No.Koğuş»(1892);«Meçhulbiradamınhikâyesi»(1893);«Karakeşiş»(1894);«Üçyıl»ve«Ariadna»(1895);
«Çardaklıev»ve«Hayatım»(1896);«Mujikler»(1897);«Çukurda»(1900);nihayet«Gelin»(1903)böylebirtesiryaprmşkıymetlieserleridir.
Bueserlerdenbirkısmı,bilhassa«6No.Koğuş»,«Mujikler»ve«Çukurda»eserleri,okadarbüyükbirşöhretteminettilerki,bunlarınuyandırdığıvelveleveaksisedasenelercedinmedi.
Bilhassabuüçeserinbukadarfazlaşöhretteminetmelerininsebebineidi?..BunuherşeydenönceÇehov’unartıkistikrarbulanvedevrinicabatınauyangörüşlerineatfetmeklâzımdır.Filvakibuüçeserinherbiri,ayrıayrı,odevirRusyasınıniğrençlikleriniaksettiren,hasas,sadıkbireraynavazifesigördüler.
“6NO.KOĞUŞ,,:1892yıllarınadoğruÇehov’unsiyasîgörüşleriokadarkristalizeolmuştu,ki,butarihlerdensonrakieserleriÇarlıkistibdadınakarşısarihhücumlarladoludur.BilhassaÇehov’unbuçeşiteserlerininilki
—XXX—
olan“SNo.Koğuş,,busahadabüyükbirhususiyettaşımaktadır.
Bueserdebütüniğrençlikleriyletasviredilen6No.akılhastalarıkoğuşu,ÇarlıkRusyasınıncanlıbirtimsalidir.
Bueserdetasviredilenbütüntipler:itisafmanisine
müptelâmütefekkirmünevverde;göğsünenisanlartaka-rekdolşanmegalomanmemurda,kaba,hissiz,iğrençvepisbirhayvandanfarkıolmıyanköylüde..Oda,Suda,buda
velhasılhepsideodevirRussosyetesinikarakterizeedensemboliktiplerdir.YaNikita?..Budelilerkoğuşunungüllâbicisiolanve“Dünyadaherşeydenfazlanizamveintizamı»sevdiğinisöyliyen,((Bundanötürüdedayağınlüzumunakanibulunanbucanavarruhluinsan,Çarlıkistibdadının,bukoğuşunüzerinekanadgermişcanlıbirörneğidir.
Çehov,eserinde,fevkalâdebüyükbirustalıklatasvirettiğiakıllı,namuslu,dürüst,fakathaksızlığakarşımücadeleyekabiliyetsizdoktorRagin[*]‘ninşahsında,odevirmünevverlerinehâsolanvehayatıolduğugibikabuletmeğitavsiyeeden^^^ntikJelseie^
tenkitveteşhiretmektedir.Çehov,herşeyiolduğugiD^abulütavsiyeedenRa-gin’ingörüşlerinezıdolarak,mücadelelüzumunuilerisürenakılhastasımünevverGromov’uortayaatmaktadır.
Eserinbağlanışvebitimi,Çehov’unodevirdekigörüşlerinikarakterizeetmktedir.DoktorRagin:«Benimbütünhastalığım,yirmisenezarfındabütünşehiriçinde
birtekakıllıinsanbulabilmemvebubulduğumkimseninbirdelioluşudur[**]»diyebağırıyor;nihayetdelidiyeG
[*]Ragin:Buisim,tercümemizin17incisayfasınınikincisatırındayanlışlıkla“Rogin,,diyedizilmiştir;düzeltiriz.[**]«6No.Koğuş»:Sayfa79.
—XXXI—
No.lıKoğuşuniçinetıkılınca,yirmisenedenberigösterdiğimüsamahailekendisinindekısmensebebiyetverd?~:Nikita’nmmüstebitrejimiilekarşılaşınca,odaGromov-laberaberkapıyıyumruklamağabaşlıyor..DemekkiGro-movhaklıimiş..DoktorRagin.r&aliteil»».kajjg^faırsıvaje-Jirgelmez.«JBJİtünsaadetikendiiçindearamaJy^lâzımgc-lejçeğihakkındakifelsefesininmanasızlığınıderhalkavrıyor.
«6No.koğuş»,Çehov’un,realizmilesembolizmigayetustacamezcedenenyükseksanateserlerindenbiridir.Bueseriokuduğuzamaninsanınürpermemesi,biraniçinkendini«6No.koğuş»dazannetmemesiimkânıyok.
KardeşininölümüÇehov’unSahalînveAvrupaseyahati
Çehov’unensevdiğikardeşiressamNikolaidi.NikolaÇehovileAntonÇehovarasındabirçokbakımlardanbiryakınlıkvardı.
Nikola,1889yılınınortalarınadoğruveremdenöldü.Çehov’unSahalinadasıgibiUzakŞarkınenücrabiryerineseyahati,kardeşininölümündenduyduğuteessürlesıkısıkıyabağlıdır.
Çehov,1890yılındaSahalin’egitti.1893yılındada,seyahatininintihalarım«SahalinAdası»namıaltındaneşretti.
Çehov,1891yılındailkdefaolarakAvrupayagitti.GarpmedeniyetiÇehovüzerindepekderintesirlerbıraktı.Çehov1892yılındaMelihovomalikânesinisatınaldıveailesileberaberorayayerleşti.Buçokyerindebirhareketolmuştur.ÇünküÇehov’unMoskovadakiarkadaşmuhitiokadargenişlemiştiki,artıkonuniçinoradaoturupçalışmakimkânlarıkalmamıştı.HemşimdiartıkÇehoveserlerinieskiderbederlikledeyazmıyordu.Eserlerinekarşı
—XXXII—
beslediğiihtimamvealâka,ciddîvesakinbirçalışmayricabettiriyordu.
SonraÇehöv’unbirbaşkabakımdandakırhayatına,ihtiyacıvardı:ÇünküÇehovveremdi.ÇehovdahaÜniversiteyibitirirbitirmezvereminilkmeşumalâmetlerinifarketmişti.FakatÇehovuzunyıllarbunainanmakistememişti,Hastalığınınboğazınaaitolduğunuiddiaedipdurmuştu.Halbukibukendikendinialdatmadanbaşkabirşeydeğildi.
.NihayetÇehöv’unbukendikendinialdatması,1897senesi24martındasonunaerdi.OgünMelihovo’danMos-kovayagelenÇehov,öğleyemeğiyemekiçindostuSuva-rin’le
beraberbirlokantayagitmişti.OradaÇehöv’unağzından,birdenbirebirkanboşandı.Mutadve^normalusullerlekanıdurduramaymcaÇehov’uhastahaheyekaldırdılar.BuradaÇehov’ailkdefaolarak,katiyetle
«verem»teşhisikondu.Veişteancakbundansonradırki,muharrir,tedaviçarelerinebaşvurdu.Fakatartıkişiştengeçmiş,hastalıkbirhayliilerlemişti.
ÇehovayniseneninsonbaharındaRivyera’yaveNis’egitti.1898yılınınbaharınakadaroradakaldı.RusyayadönünceoyılınyarısınıMelihovo’dageçirdi.Sonbahardaise,doktorlarıntavsiyesiyle,iklimimutedilolanYalta’yagitti.Burada,Krım’ınYaltasahillerindekendinebirsay-fyieyaptırdı;veailesiyleberaber-burayayerleşti.
BusuretleÇehöv’unhayatındayenivesonbirsafha,.Yaltasafhasıbaşladı.
Fakat,Çehöv’unYalta’yataşın-ÇehovDramaturgması,çokaksibirzamanarasla-mıştı.ÇünküMoskova,birçok
bakımlardançekicibirhalalmıştı:1898yılındanitibaren::MoskovadayenibirSanatTiyatrosuaçılmıştı.Butiyatro,
—XXXIII—
Çehöv’unpiyesleriiçinenuygunbirtatbiksahasıolabilirdi.Butiyatronunaçılışı,Çehov’undramatürjiistidadınayepyenibirhızverdi.
«Önsöz»ümüzünbaştaraflarındasöyldiğimizgibi,Çehov’undahaçocukluğundanberitiyatroyabüyükbirmeylivardı.NetekimÇehov’unilkbüyükeseribirpiyesolmuştu;fakatÇehovbununeşretmemiştir.Çehov,bizekadarintikaledenikincipiyesini1885
yılındayazmıştır.Bu,«Büyükyolüzerinde»isminitaşıyanbirperdelikdramatikbirpiyesti.Fakatsansürbununoynanmasınamüsaadeetmedi.
BunutakipedenikiyıliçindeÇehov,bütünedebîfaaliyetinihikâyeciliğehasretti.Fakat1887yılınınsonundaÇehov’unfikri,yenidenpiyesmuharrirliğinetakıldıveAvanov»dramınıyazdı.Eser,gerekmevzuitibariyle,gereksetiyatrotekniğibakımındanbiryenilikifadeediyordu.ÇünküozamanakadarRustiyatrosu,basmakalıpbirtakımusullerlehareketediyordu.ÇehovRustiyatrosunarealizmigetirdi.Onunkanaatincetiyatro«hayatıolduğugibi»göstermelidir.Piyestekikahramanlarda,hayatsahnesindekigibiolmalıdırlar…Hayattainsanlarherdakikabirbirleriniöldürmezler;boyunaintiharetmezler;mütemadiyenbirbirlerineaşkilânetmezler;herdakika,heranakıllıcalâfetmezler.Onlardahaziyadeyerler,içerler;gülerler,oynarlar,şakalaşırlar..İşteinsanlarınhayatsahnesindekibuhallerini,tiyatrosahnesindedegöstermeklâzımdır.Öylebirpiyesvücudagetirmelidirki,bupiyesinkahramanlarıgelsinler,gitsinler,girsinler,çıksınlar,yesinler,içsinler,havadan,sudanbahsetsinler….Tiyatrosahnesindeherşey,hayattaolduğugibihemmürekkep,
—XXXIV—
hemaynizamandabasitolmalıdır.»
«îvanov»,eskitiyatrotekniğiniyıkmağadoğruatılmışilkadımdı.MaamafihÇehov’unbütüngayretlerinerağmen«îvanov»piyesi,tiyatrotekniğininbütüneskitra-disiyonlariletamamenkopuşamamıştı.Piyesoynandığızaman,bazılarıncabeğenildi,bazılarıncatenkit
edildi.
Çehovdvanov»dansonrahummalıbirfaaliyetlepiyesyazmağakoyuldu:«Kalhaş»,«Ayı»,«Evlenmeteklifi»,«Zorakihaileoyuncusu»,nihayet1889dayazdığı«OrmanPerisi»budevrinmahsulüdür.Çehovbupiyesindedeyenilikyapmakistemişvepiyesiiçinşunlarısöylemişti:
«Bupiyesiminşahıslarıtamamenyenidir.Piyesimdebirtekuşak,birtekpalyaço,birtekdulkadınbulamazsınız!»
/Piyeshertaraftanhücumauğradı.Petersburgtiyatrosubunurefüzeetti.Çehovbununüzerine«OrmanPerisi»nirepertuvarmdanfırlatıpattı..Onutoplueserlerindenhiçbirinesokmadı.Eskihikâyelerindençevrilme«Düğün»ve«Jübile»gibivodvilleriniistisnaedersek,altısenemüddetlehiçpiyesyazmadı.Ancakyedisenesonra«Martı»yikalemealdı.
«Ormanperisi»ndekimuvaffakiyetsizliğinerağmenÇehov,zerrekadartereddütgöstermedenbupiyestede,ozamankitiyatrotelâkkilerineaykırıgörülebilecekbirçokyenilikleryaptı.
Çehov,«Martı»nınsahneyekonuşhazırlıklarınıyakındantakipetmeküzere1896yılındaPetersburgageldi.Piyes,komediartistlerindenbirininjübilesindetemsiledilecekti.Rejisörünelindetoputopudokuzgünlükbirvakitvardı.Eskiusulpiyeslere,vebasmakalıprollerealışmışolanartistler,bupiyestebirtürlükendiyerlerinibulamıyorlar,herşeyiyadırgayorlardı.
wr
—XXXV—
Jübileyegelenseyirciler,herzamanolduğugibibu.defada,şimdiyekadaralıştıklarımutadbirkomediilekarşılaşacaklarınıumuyorlardı.Oyununilkanlarındabunun,şimdiyekadargördüklerininhepsindenkomikbirpiyesolduğunusandılar.Oyununendramatikyerlerindekahkahalarlagülmeğebaşladılar.Fakatazsonrabukahkahalarıderinbirşaşkınlıktakipetti.Çokgeçmedenöksürükler,ıslıklar,bağırıpçağırmalarbaşladı.Tiyatronuniçindeozamanakadargörülmemişbirrezaletkoptu.O-yunıslıklar,ayaksürtmeleri,öksürükler,«Yetişir,kâfi!»sesleriarasındadevametti.
Oyunuseyredenmünekkitlerdenbiri,oyunhakkındakiintihalarınışöylekaydediyor:
«Takribenyirmiyıldanberitiyatroyadevamediyorum.Birçokpiyeslerinmuvaffakiyetsizliklerineşahitoldum.Fakatbuakşamkihâdiseyebenzerbirşeyömrümdegörmedim».
Çehovdaseyircilerarasındaidi.Rezaletvegürültübaşlayıncakulisarasınakaçtı;oyununsonunakadaroradakaldı.Oyunbitincehiçkimseyegörünmedentiyatrodankaçtı;soluğuMelihovo’daaldı.Aynigününakşamı,oyunhakkındakiintihalarımSuvarin’eşöyleyazdı:
«Düngeceyiömrümdeunutamıyacağım.Birdahadakatiyyennepiyesyazacağım,nedeoynatacağım».
Piyesetrafındakopanfırtına,tiyatroyainhisaretmedi,matbuatadaaksetti.Sonrakitemsillerindepiyesinmuvaffakiyetkazanmasınarağmen,Çehov’un17Birinci-teşrinde
aldığıyarabirtürlükapanmadı.Çehov’un,tiyatroileolanilişiğinikesmekhususundakikararıokadarkuvvetliidiki,basılmaktaolanvebütünpiyeslerinibirarayatoplayankitabınınbaskısınıdurdurdu.AncakSuva-Tin’inuzunısrarlarındansonra,baskınındevamınarazıoldu.Bukitabıniçinde,«Ormanperisi»nintamamende-
—XXXVI—
getirilmişbirşekliolan«VanyaDayı»[*]davardır
Çokgeçmeden«VanyaDayı»piyesitaşratiyatrolarındaoynanmağavemuvaffakiyetlerkazanmağabaşladı.Azsonrapiyes,Petersburgcivarındakibirtaşratiyatrosundadaoynandı.BuvesileilePetersburggazetelerideondanbahsetmeğebaşladılar.
«VanyaDayı»nmbubeklenilmedikmuvaffakiyeti«Martı»nmmukadderatıüzerinedebüyükbirtesiryaptı.1898yılındaMoskovadaNemiroviç-Dançenkotarafındankurulanyeni«SanatTiyatrosu»Çehov’danbupiyesiistediğizamanÇehov,bütünısrarlarınarağmen,enindesonundabunuvermeğerazıoldu.
Yenitiyatrobupiyesialmakla,çoktehlikelibiroyunagirişmişoluyordu.Piyesinmuvaffakolamaması,muharririiçinolduğukadar,gençtiyatronun,bilhassayenitiyatrocereyanınınmukadderatıüzerinedeçokfecitesirleryapabilirdi.
Fakat«Martı»nmbuyenitemsilindekazandığısonsuzmuvaffakiyet,değilyalnızÇehov’unfakatyenitiyatrocereyanınındabirmuvaffakiyetioldu.
Çehovbumuvaffakiyettencesaretalarak1900yılında«Üçkızkardeşler»i,1902yılında«Vişnebahçesi[*]»ni
[*]«VanyaDayı»:Bupiyesiokumamışolanmüellifvemütercimlerimizinekserisi,bunu,Fransızcadaki«oncle»kelimesinintekkarşılığı«amca»imişgibi«VanyaAmca»diyetercümeediyorlar.H.Â.Ediz
[*]«VişneBahçesi».Qehov’unbupiyesiumumiyetledilimize«KirazBahçesi»diyeçevrilmiştir.Buyanlıştır.ÇünküRusçadabununismi:«Vişneviysad»dır.Rusça«Vişne»kelimesi,Türkçedekininaynidir.«Kiraz»ise«Çe-reşnia»dır.Binaenaleyhpiyesinismi
«KirazBahçesi»olsaydıRusçası,«Çereşneviysad»olurdu.Bunundilimize
—XXXVII—
yazdı.Bunlarınherikisidebüyükmuvaffakiyetlerkazandılar.Çehov,gerek«Üçkızkardeşler»de,gereksebilhassa«Vişnebahçesi»ndekomikunsurladramatikunsuru,gayetustacabirbirinemezcetmesinibildi.Bu,Çehov’unpiyeslerinebüyükbir.
hususiyetverdi.
ÇehovYalta’dabulunduğuesna-
Yaitadevridahayatınınmühimhâdiselerin-
vedenbiricereyanetti:1898yılı-
ÇelîOv’îiHölümünm9eylülünde,Moskovasanat
tiyatrosunungençartistlerinden
OlgaLeonardovnailetanıştıveonuçokbeğendi.BuhâdiseonunsıksıkMoskovayagidip
gelmesinesebepoldu.HalbukiÇehov’unhastalığı‘dagündengüneilerliyor,veonunYaltadakalmasınıicabettiriyordu.BuaradaOlga,Çehov’unMelihovo’dakievindemisafirkaldı.ArtistileÇehovarasındabirdemuhaberekapısıaçıldı.
1900yılınınbaharında,ÇehovMoskovayagiderniye-cekbirhaldeolduğuiçintiyatro,sevgilimuharririnekendipiyeslerinigöstermekvesilesiyleYaltayakadargeldi.Buvesileile,OlgaileÇehovarasındakimünasebetlerdahasamimîbirhalaldı.
Çehov’laOlganmnikâhlarıdahasonrakıyıldı.Herharririnarzuettiğişekildecereyanetti:Nikâhmerasimindenvebununicabatmdanfenahaldeürküyordu.
Çehov’undüğünü,1901yılının25Mayısında,tammuharririnarzuettiğişekildecereyanetti:Nikâhmerasimindeşahitlerdenbaşkakimsecikleryoktu.
«Kirazbahçesi»diyegeçmesiFransızçadagerekvişneye,gereksekiraza«Cerise»denmesindengalattır.Birtercümeninüçüncübirdildenyapılmasındakifenalıklarıgösterennegüzelbirmisâl!H.Â.Ediz.
—XXXVIII—
Çehov,hastalığıdolayısiyleYalta’dayaşamaktadevamediyor,karısındanayrıbulunmakonufenahaldemuzta-ripediyordu.Karı-
kocabirbirleriniçılgıncaseviyorlar,ilkfırsattabirerdeligibibirbirlerinekoşuyorlardı.ÇehovsıksıkMoskova’yakaçamaklaryapıyordu.Fakatherdefasındabukaçamaklarınıncezasınısıhhatiileödüyordu.
OlgabirçokdefalartiyatrodanayrılarakYaltaya,kocasınınyanınagelmekarzusunugösterdi.FakatherdefasındaÇehov’unmukavemetiylekarşılaştı:Olgagibigene^veistidatlıbirartistinkendisinifedaetmesicaizdeğildi.
ÇehovYaltadabulunduğuesnada,Tolstoydaorayagelmişti.Buhâdise,esasenbirbirlerinitanımaktaolanbuikibüyükedibarasındabüyükbirdostlukkurulmasınasebepoldu.Çehovgeneaynişekilde,Yaltada,Gorkiileahbaplığınıilerletmişti.
MoskovayadönmekÇehoviçinsabitbirfikirhalinegelmişti.Onuvaktiyletedavietmişolanprofesörde,muharririnbufikrinekuvvetverdi.Çehov,1904yılıMayısınınortalarınadoğruMoskovayagöçettiveMoskovacivarındabirsayfiyeyeyerleşti.FakatMoskovayageliş,muharririnsıhhatiüzerindefenatesiryaptı;çokgeçmedenyatağadüştü.DoktorlarderhalAvrupayagitmesinitavsiyeettiler.
Çehovkarısiylebirlikte3HarizandaAvrupayahareketetti.8Haziranda,AlmanyanmİsviçrehududucivarındakiBadenveylersayfiyekasabasınayerleşti.BurasıÇehov’unpekhoşunagitti.Kendisindebirsalâhvehmetmeğebaşladı.Fakatbütünbunlarbirveremlininkendikendinialdatmasındanbaşkabirşeydeğildi.29Hazirandaanîolarakhastanınkalbfaaliyetizayıfladı.Buhal30Hazirangünüdedevametti.1Temmuzunisbeteniyigeçirdi.Akşamerkendenrahatbiruykuyayattı.Gece,birfenalıkI—XXXIX—
hissiyleuyandı.İlkdefaolarakkarısından,birdoktorçağırmasınıricaetti.Çehov’utedavietmekteolandoktorŞverergeldi.ÇehovdoktorugörürgörmezAlmancaolarak,«Benölüyorum»dedi.BütüntedbirlererağmenÇehov’unkalbfaaliyetigittikçeazalıyordu.
Doktor,Çehov’aşampanyaverilmesiniemretti..Çehovyatağınıniçindedoğruldu.
Karısınabakarak:«Çoktandırşampanyaiçmemiştim»dedivegülümsedi.
Çehov,şampanyakadehinidibinekadariçtivebirdahauyanmamaküzereuyudu.
Çehov’unölüsüMoskovayagetirildivebüyükbirkalabalığıniştirakiyle1904senesi9Temmuzundagömüldü.
Ölümündendörtyılsonrada,12Temmuz1908de,Almanlar,Badenveylerdenamınabirheykeldiktirdiler.Fakat1914dünyaharbibaşlayınca,heykeliyıkarakmadeninitopimalindekullandılar.
Çeîıov’iînsanatkârlığı
Çehov,Rusklâsikedebiyatındatenkitçirealizminenhakikî,enolgun,enyüksekbirmümessiliidi.XIXuncuyüzyılsonlarındakiRussosyetesininsosyaltabakalarınıÇehovkadarkudretletasviredenhiçbirRusmuharririyetişmemiştir.Çehov’unyaşadığıdevirlerdekiRussosyetesininhakikîçehresini,odevirdeya-şıyanmuhteliftabakaların—derebeylerinin,köylüleri-rin,işçilerin,esnfam,memurların,hercinsmünevverin—psikolojisiniöğrenmekistiyenler,mutlakaÇehov’uneserlerinebaşvurmakzaruretiniduyarlar.
Çehov’unRusedebiyatındaoynadığırolhakkında,A.Derman«Çehov»adlıkitabının195incisayfasındabakınıznediyor:
—XL—
«Çehov’uneserlerininoynadıklarısosyalroletrafındayapılanmünakaşalarınsugötürürtarafıvarsabile,onunKusedebiyatındaoynadığırolünehemmiyetiherkesçekabuledilmişbulunuyor.Buaradaşunudakaydetmeklâzımdır:Çehov’unRusedebij^atıüzerindekitesiriniherkeshissediyor,fakatbutesirinnegibineticelerdoğurduğunu,Rusedebiyatındanegibideğişikliklereyolaçtığınısariholarakhiçkimsekestiremiyordu.BusahadaÇe-hov’laPuşkin’inbahtıhemenhemenaynidir.ÇünkübubüyükediblerdenherikisinindeRusedebiyatındayaptıklarımuazzamreform«Sadelik»ismialtındageçmiştir.Sadelikiseanlaşılmasıengüçolanbirşeydir.
«Rusedebiyatı,pekmuhtelifisrîkametlerdeinkişafveilerleyişlerkaydetmiştir.FakatneGogol,neDosto-yevski,neTolstoy,nedeTurgenievRusedebiyatınısadeleştirmeğikendilerineişedinmemişlerdi.HalbukiÇe-hovbuişigayeedindivebundamuvaffakdaoldu.Bu,edebiyatındemokratlaştırılmasıhususundaatılmışyenivemuazzambiradımdı.Çehov’un,okuyucukütlesininâ-mütenâhîgenişlettiğinikatiolarakiddiaedebiliriz.ÇünküÇehov’uanlamayanbirokuyucununbulunabileceğinitasavvuretmekgüçtür.»
Tabiîburada,Çehov’dakibusadeliğidüşüş,tenezzül,mânasındaanlamamaklâzımdır.Çehov,yazılarınınherkesçeanlaşılmasınıteminetmekiçinhiçbirzamanderinruhtahlillerinden,mürekkepvekarışıkmevzulardankaçınmamış,eserlerini,sadeliklerinerağmen,herzamanyüksektetutmasınıbilmiştir.
Çehov’un,enkarışık,enmürekkephâdiseleribilesadeveaçıkbirtarzdaanlatmakiçinkendinemahsusmuayyenusulleriveprensiplerivardı.Çehov,sadeliğeerişmekiçinherşeydenönceokuyucudabirhareketvebir
—XLI—
faaliyetuyandırmaklüzumunakaniidi.
Çehov,arkadaşıSuvarin’inpiyeslerindenbiriniten-kidedenbirmektubundaşunlarıyazmaktadır:
«Hizmetçiyidefet!..Defetonu!.Onunsahneyeçıkışırealiteyeaykırıdüşüyor;çünkütesadüfibirmahiyettaşıyor,veayrıcaizahatıicabettiriyor.Bununtabiîbirneticesiolarakzatenkarışıkolanmevzubirazdahakarışıyor.Onuniçinhizmetçiyidefediniz.Hemnediyehalkaizahatveresin?.Onukorkutmakkâfidir,veiştehepsibukadar.Ozamanseyircialâkadarolacakvemevzuüzerindedüşünecektir».
Busözler,Çehov’un.«SadelikMetodları»nıanlamamıziçinbiranahtarvazifesinigörmektedir.A.Derman’ınhaklıolarakişaretettiğigibi,bundanönceki«TurgenyevDevri»ndeherşey«İzah»sistemiüzerinekurulmuştu.Muharrir,okuyucununfikrîfaaliyetineitimadetmez,ondanenufakbirzihnîfaaliyetbeklemezdi.OnuniçindirkiodevirRusedebiyatındabütünyazılarhazırlopbirşekildeokuyucuyasunulurdu.Okuyucubu«Armutpişağzımadüş»edebiyatınaokadaralıştırılmıştıki,buusuleriayetetmiyenyazılaronamüphemveaykırıgörünürdü.
A.Derman,«Çehov»adlıkitabının197incisayfasındadiyorki:
«Vakanıncereyanıesnasındaromanınkahramanıyetişmişbiradamdır.Fakatbunarağmenromanınmuharririgeriye,maziyedönmek,vakakahramanınınçocukluğunuelealmak;çokdefababasına,hattâbüyükbabasınabileuzanarakçocuğubüyütmekvekolundantutarakvakanıncereyananmakadargetirmeklüzumunuduyar.
«RusromancılarıiçindeokuyucununfikrîfaaliyetinienazhesabakatanTolstoy,romanlarındanbirindekifa-
;—XLII—
lankahramanınşişmanlığından;yahutPrensesBolkons-koya’nmüstdudağından,PrensesMarya’nınışıklıgözlerindenbelkion,belkionbeşdefabahseder.
«Çehovbuusulüntamamenaksinehareketetti.O,eserlerindekikahramanlarını,vakalarıncereyananındanitibarenaldı.
Kahramanınınmazisinetemasetmekzaruretiniduyduisebunubirikiçizgiileyapıverdi.Ohiçbirvakit,hiçbirşeyi«izah»tarafınayanaşmadı.İs-temiyerek,bililtizamkaydetmediğinoktalarınanlaşılmasını,okuyucununkabiliyetinebıraktı.».
Bütünbusöylediklerimizdensonra,Çehov’unsanat-kârlığmdakihususiyetiteşkiledenşuik^karakteristiknoktayıtesbitedebiliriz*
1)Lâkonizm(Kısa,açıkyazmak),
2)Sadelik.
Lâkonizm,Çehov’uneserlerininengözeçarpantarafıidi.ÇehovLakonizmibilerek,istiyerek,şuurlubirtarzdayaratmıştır.Çehov,kardeşiAleksandrÇehov’a1889yılındayazdığıbirmektubundadiyorki:«Açıklıkvekısalıkistidadınkızkardeşidir».
Çehov,eserlerindekikısalıkvevuzuha,lüzumsuz«izahat»agirişmemekprensibineriayetetmeksuretileerişirdi.Çehov,1899
yılındaGorki’yeyazdığıbirmektubundaşöyledemektedir:
«Müsveddeleriniziokurken,lüzumsuztasvirleri,vasıfları,fiillerimümkünolduğukadarçıkarmağaçalışınız!Meselâben:«Biradamotlarınüzerineoturdu»dediğimzamanbunuherkesanlar.Fakat«Uzunboylu,daromuzlu,kızılsakallıbiradam,etrafınaürkekürkekbakmarak,yeşilveezilmişotlarınüzerinegürültüsüzceoturdu»dersek,bunuilkağızdakimsekavrayamazveanlayamaz»
î—XLIII—
GeneÇehov.1886yılındakardeşiAleksandr’ayazdığıbirmektupta:
«Şayed,diyor,kırılmışbirşişeninağzıparlakbiryıldızgibideğirmeninşeddiüzerindeışıldadı;birköpeğinkaragölgesi,birlâstiktopgibiyuvarlanıpgeçti.Dersen,pekâlâmehtaplıfoirgeceyitasviretmişolursun!.»
NetekimÇehov.«Kurt»adlıhikâyesinde,bumehtaptasvirinibizzatkendisikullandı.
HikâyelerindenmürekkepbireserinibastırmaküzerehazırlıkyapanÇehov,dostuSuvarin’eşunlarıyazıyor:
«Merhametsizceçiziyorum.Bugünlerdebendetuhafbirkısalıkmanisivar.Gerekkendime,gereksebaşkalarınaaitneokursam,bana,hep,kâfiderecedekısadeğilmişgibigeliyor.».
Çehov,eserlerindevuzuhaerişmekiçin,isteristemez,enkarakteristiktâbirvetavzihleriaramakzorundakalıyor,buvesileileonunicadkabiliyetitasavvurlarınfevkineyükseliyordu.
«XIXuncuyüzyılRusedebiyattarihi»nin414üncüsayfasındaÇehovhakkındaşöyledenilmektedir:
«Çehov’unşakaolaraksöylediğişusözler,fevkalâdedikkateşayandır:Birhikâyeninbirincisayfasındaduvardabirtüfeğinasılıolduğuyazılıyorsa,bunutakipedensatırlardaartıkbutüfeğinrolüateşetmektir,Şayedbutüfekateşetmiyecektiyse,onuduvaraasmanınnemânasıvardı?Çehov’unkanaatince,yazıyazmaksanati,yazmaktanziyadekötüyazılanlarıçizipatmaktanibarettir.
Noksansöylemek,fazlasöylemektendahaiyidir.».
Çehov’unEusedebiyatınayaptığıhizmetlerpekçoktur.ÇehovRusedebiyatınakısa,mizahîhikâyejanrım
—XLIV—
soktu.Ozamanakadargörülmemişbirvuzuh,sadelikvekısalıktahikâyevenuvelörnekleriverdi.
ÇehovRustiyatrosundadabirinkılâpyarattı.Rustiyatrosunubasmakalıpçılıktankurtararak,onahayatvehareketverdi.
Çehov’unuzunyıllarnasibi,tıpkıMopasangibi,lâyı-kiyleanlaşılamamaktı.Uzunseneler,onuherkes«Edebiyatırgadlığı»
zamanında,karnınıdoyurmakiçinyazdığıyazılarınbirmuharririolaraktanıdı.NetekimbizdedeÇehov,yıllarca,yalnızgündelikgazetesayfalarınıdoldurmağayarayanküçükve
mizahîhikâyelerinbirmuharririolarakbilindi.N
FakatartıkÇehov,dünyaedebiyatındaolduğugibi,bizdedeasılçehresiylegörünmeğebaşladı.
TürkiyedeÇehovTürkedebiyatına,ilkönce,
Çehovküçükmizahîhikayeleriylegirdi.
Hepimizyıllarcaonungündelik
gazetesayfalarındaçıkanhikâyeleriniokuyarakneşelendik.FakatÇehov,RusedebiyatınayenilikgetirenbüyükÇehov,budeğildi.
Rusedebiyatiyletemasımızarttığınis-betteÇehov’aolanalâkamızdaarttı.SonyıllardaÇehov’unolgunlukdevirlerineaiteserlerideçıkmağabaşladı.
Turgenyev’in,Tolstoy’un,Gorki’ninvediğerbüyükRusediplerinineserleriyıllarcaevvelkitapşeklindeçıktığıhalde,Çehov’unkitaphalindebasılmışilkeseriancak1935tarihinitaşır.
«HayatYoldaşı»:RusedebiyatınımemleketimizetanıtmakhususundafaydalıhizmetleridokunanSamizadeSüreyya,Çehov’un6
hikâyesinibirarayatoplayarak,«HayatYoldaşı»namıaltındaHilmiKitabevindeneşretti.
—XLV-^
Kitabınbaştarafında,RusedebiyatınaveÇehov’aaitgeneSamizadeSüreyyatarafındanyazılmışkısafakatgüzelbirdeönsözvar.Vakıakitabıniçindekihikâyeler,Çehov’unbüyükbirsanatkıymetiifadeedenyazılarıdeğildir.FakatÇehov’ukitaphalindevermekbakımındanatılmışilkadımolmakitibariyleeserbirhususiyetifadeetmektedir.
«Maske»:Çehov’un30hikâyesinibirarayatoplayan190sayfalıkbüyükbireserdir.EseritercümeedenZekiBaştımar,çıkaranda
«RemziKitabevi»dir.Kitabıniçinde:Kitabaisminiveren«Maske»denmada,«Suikastçı»,«Uyku»,«PrişibeyevÇavuş»,«Keder»
gibi,Çehov’unengüzelhikâyelerindenbazılarıvardır.
Kitabınbaştarafında,ZekiBaştımartarafındanyazılmışgüzelbirdeönsözvardır.Eserinbirbaşkahususiyetide,doğrudandoğruyaRusçadançevrilmişolmasıdır.«.Maske»,RemziKitabevinin«Dünyamuharrirlerindentercümelerserisi»nde,1938yılındaintişaretmiştir.
«Kabuğunaçekilmişadam»:SabihaZekeriya’nın,1938yılındaneşrettiği«Cepkitaplarıserisi»ninüçüncükitabınıteşkiletmektedir.
«B.Deniz»müstearismiledoğrudandoğruyaRusçadandilimizeçevrilmiştir.
«Kabuğunaçekilmişadam»,Çehov’unenkudretlihikâyelerindenbiridir.Muharririn,Taganrog’dakimektephayatınınintibalarmıtaşır.Eser,adetâbirdarbımeselhalinegeçmişvebutiptekiinsanlaraâlemolmuştur.Kitabıniçinde,Çehov’aaitdahaikihikâyevardır.
«Artistinölümü»:«Cepkitaplarıserisi»nin33üncünumaralarınıteşkiletmektedir.1939daçıkmış,gene«B.Deniz»müstearismiledoğrudandoğruyaRusçadandilimize
çevrilmiştir.İçindeÇehov’aaitaltıhikâyevardır.
—XLVI—
«Kadınkalbi»:Çehov’unuzuncabirhâkeyesidir.HaydarRifattarafındanTürkçeyeçevrlimiş,İkbalKitabevitarafından1939yılında
«İnciromankolleksiyonu»nun3üncünumarasıolarakneşredilmiştir.Çehov’un«KadınKalbi»namıaltındaböyleuzunbirhikâyesinehiçrastlamadım.İsminindeğişikolmakihtimalivar.
«İşlertıkırındagidiyor»:BudaHaydarRifattarafındanTürkçeyeçevrilmiş,Çehov’unbeşhikâyesindenmürekkepbireserdir.Kitap,HilmiKitabevitarafından1939yılındabasılmıştır.Kitaba,birincihikâyeninismiolan«İşlertıkırındagidiyor»namıverilmiştir.
JFakatmaalesefbirincihikâyededahilolduğuhalde,kitabıniçindekihikâyelerdenhiçbirisihakikîisimlerinitaşımıyorlar.Bunlardan101incisayfadaki«Kötükişi»hikâyesi,RemziKi-tabevinindahaönceneşrettiği«Maske»adlıkitabıniçinde,hakikîismiolan
«Suikastçı»namiyleyeralmıştır..Kitabınenbüyükhikâyesiolan«Kader»,Rusçasmdabüsbütünbaşkabirisimtaşır.
Kitabınbaştarafında,tâbiİbrahimHilmininbirdeönsözüvar.
Bundanmaada,Çehov’un«Ayı»komedisideBedred-dinTunceltarafındanTürkçeyeçevrilerek(galiba1927senesinde)ŞehirTiyatrosundaoynanmış,geneŞehirTiyatrosumecmuasındaÇehov’unikikomedisiintişaretmiştir.
***
«6No.Koğuş»u,dostumHüsameddinBozokla-benRusçasmdanodaFransızcasmdanolmaküzere-birliktetercümeyekararvermiştik.Netekimişedebaşladık.FakatçokgeçmedenRusçaasliyleFransızcatercümesiarasındao
—XLVII—
kadarbüyükfarklararastladıkki,buişindevamedemi-yeceğine,eserinFransızcatercümesindenistifademümkünolamıyacağınakararverdik.Buvesileiledebirdefadaha,mümkünoldukça,hereserinaslındantercümeedilmesilâzımgeleceğine,ikincibirdildenyapılacaktercümelerindaimaaksaklıklartaşıyacağınakaniolduk.
8-IV-1940HASANÂLİEDİZ
«.Önsöz»ühazırlamakiçinistifadeettiğimmehazler:
Çehovhakkındakibu«Önsöz»ühazırlamakiçin:
a)A.Derman’m,1939yılındaneşredilen«AntonPavloviçÇehov»adlı209sahifeliketüdünden;b)Gene1939yılındaneşredilen«XIXuncuyüzyılRusede-/biyatı»adlı,468sahifelikRusEdebiyatTarihinden;c)1940tarihlive1numaralıRusça«EdebiyatTedrisatı»mecmuasındaçıkanV.Goldiner’in«Çehov’unmevzuları»adlıbirtetkikmakalesinden;i
d)Geneaynitarihli«EdebiyatTedrisatı»mecmuasındaintişaredenB.Yagolim’in«Çehov’uneserlerininmahiyeti»adlıbiryazısından;
e)ProfesörM.Yünovç‘in,Çehov’undoğumunun80inciyıldönümümünasebetileÇehovhakkındayazdığıbirmakaleden;f)1939tarihlive7No.«30Gün»mecmuasındaçıkanN.Plis-ko’nun,Çehovhakkındakietüdündenistifadeettim.
H.ÂEDİK
6NoKOÖUŞ
Hastahaneninavlusunda,avretotlarının,ısırganları»veyabanikenevirlerinteşkilettiğikocabirormanlaçevriliküçükbirpavyonvardır.Çatısıpaslanmış,bacasıyarıyarıyayıkılmış,antresininçürümüşbasamaklarındaotlarfışkırmışvesıvalarındanancakizlerkalmıştır.Pavyonunöncephesihastahaneyebakar;arkacephesiise-hastahanenin,üzerineçivilerçakılmışkurşunîrenklitahtaperde-sileayrılan-tarlayanazırdır.Sivriuçlarıyukarıyaçevriliolanbuçivilerin,butahtaperdeninvebizzatbupavyonun,bizdeyalnız,hastahanevehapishanebinalarındagörülebilen,okendinehasmağmumvemenhusbirmanzarasıvardır.
Şayetısırganlarınsizidalamasındankorkmazsanız,pavyonagidendaracıkyoldanyürüyerek,içerdeneolupnebittiğinigözdengeçirelim.Dışkapıyıaçaraktaşlığagiriyoruz.Burada,duvarlarındibindevesobanınyanında,hastahanenineskipüsküleri,birdağ
gibiyığılıdurmaktadır.Şilteler,parçaparçaolmuşeskihırkalarvekaputlar,nantalonlar,maviçizgiligömlekler,hiçbirişeyaramayankullanılmışayakkabılar…Bütünbueskipüskülerbirkümeyeyığılmış,buruşmuşvebirbirinekarışmışbirhaldeçürümekteveboğucubirkokuneşretmektedir.
Bueşyayığınıüzerinde,piposudaimadişleriarasın-
26No-KOĞUŞ
da,şeridlerisolmuşpantalonileeskibiraskermütekaidicilanbekçiNikitayatar.Bununsertvesolgunbiryüzü,kendisinisteptekiçobanköpeklerinebenzetenaşağıdoğrusarkıkkasları,vekırmızıbirburnuvardır.Boyukısa,vücuduzaifveadalı;fakatgörünüşüheybetliveyumrukları*kuvvetlidir.O,dünyadaherşeydenfazlanizamveintizamıseven,bundanötürüdedayağınlüzumunakanibulunan,basitruhlu,darkafalı,müspetmemurruhluinsanlarzümresindendir.Nikita,surata,göğse,sırta,velhasılnereyerastgelirseorayavurur;böyleyapılmazsaburadaintizamınteminedilemiyeceğineinanırdı.
Birazilerleyince,taşlığıhesaba^katmazsanız,bütünpavyonukaplayanbüyükvegenişbirodayagirersiniz!.Buranınduvarlarıkirlimavibirrengeboyalıdır;tavanı,ocaksızbirizbeninkigibiislidir.Kışınburadasobalarıntüttüğü,veortalığınmarsıkkoktuğubesbellidir.Pence-reler,içerdentakılandemirparmaklıklarlaberbadedilmiştir.Döşemeiseesmervepürtüklüdür.Odanıniçi,ekşilahna,lambafitili,tahtakurusu,veamonyakkokmaktadır;ilkağızdabukokular,insanda,vahşîhayvanlarcambazhanesinegirmiş
gibibirintibabırakır.
Odada,döşemeyevidalarlatutturulmuşkaryolalarvardır.Bunlarınüzerinde,mavihastahanehırkaları,veeskiâdetüzeretakkelergiymişinsanlaroturmaktaveyatmaktadır;bunlarakılhastalarıdır.
Bunlarburadabeşkişidir.Bunlardanyalnızbiriasîltabakayamensubtur,diğerleriküçük
burjuvadır.Kapıdanitibarenbirincisi,uzunkırmızıbıyıklı,ağlamaktangözlerikızarmış,uzunboyluzayıfbiradamdır.Başınıellerinedayamışolduğuhaldeoturmaktavebirnoktayabakmaktadır.Gecegündüzkederlidir.Başınısallar,içiniçekerveacıacıgülümser.Nadirenlafakarışır,suallereumumiyetlecevapvermez..Otomatikolarak,kendisineve-
6No-KOĞUŞ3
:-rildiğizaman,yerveiçer.Devamlıveıstırabvericiöksürüğüne,yanaklarınınzayıflığınavepenbeliğinebakılırsa»#ndaveremilletininbaşladığınahükmedilebilir..
Bundansonrasivrisakallı,birzencigibisiyahvekıvırcıksaçlı,yerindehiçduramayan,canlıveufaktefekbirihtiyargelir.Gündüzleribirpenceredenöbürünegidergelirveyahutyatağındabağdaşkurarakotururvebirşakrakkuşugibi,hiçdurmadanıslıkçalar,yavaş
sesleşarkısöylervekıskısgüler.GeceleyinAllahaduaetmek,yânigöğsünüyumruklamakveparmaklarilekapıyıtırmalamakiçinkalktığızamandaçocukneşesinivecanlıkarakterinibellieder.Bu,sahibiolduğuşapkaatölyesibundanyirmiyılönceyandığızamanakimikaçıran,budala,yahudiMoyseyka’dır.
6numaralıkoğuşunbütünsakinleriiçindebupavyon-»dan,hattâhastahanedendışarıyaçıkmakmüsaadesiyalnızbunaverilmiştir.
Herhaldeo,hastahanenineskibirsakini,sessizvezararsızbirdeli,şehrin-çocuklarlaveköpeklerleçevriliolarakgörmeğealışılmış-eskibireğlencesiolmakitibarile,uzunzamandanberiböylebirimtiyazdanistifadeetmektedir.Sırtındahırkacığı,başındagülünçbirtakke,ayağındaterlikler,bazanyalınayakhattâpan-talonsuzolarak,sokaklardadolaşır,dükkânlarınvekapılarınönündedurarakbirerkapikisterdi.Buradaonakvas,[*]ötedeekmek,dahaötedebirkapikverirler;öyleki,u-mumiyetle,pavyonakarnıtokvecebidoluolarakdöner.BusuretledilenerekbütüngetirdiğişeyleriNikitaelindenalırvekendinemâleder.
Nikitabuişi,Moyseyka’nmceblerinitersineçevirerekveonubirdahasokağabırakmayacağına,dünyadaintizamsızlıkkadarkendisinihiçbirşeyinsinirlendirmediğinekasl*~\Kvas:şırayabenzerbirnevirusiçkisi.
46No-KOĞUŞ
semederek,hoyratçaveöfkelibirsuretteyapar.Moysey–kahizmetetmesinisever.Arkadaşlarınasuverir;uyuduklarızamanüzerleriniörter,hepsinesokaktanbirerkapikgetirmeğiveyenibirerşapkadikmeyivadeder.Solundakiyatakkomşusuparalitiquegeneralliyeyemekyedirir.ObunumerhametindenveyahutinsanlıkduygusundanziyadesağdakikomşusuGromov’utaklitdüşüncesileveonakarşıduyduğugayrıiradîbiritaatsaikasileyapar.
SabıkmahkememübaşirivevilâyetkâtibiİvanDimit-riçGromov,otuzüçyaşlarında,asîltabakayamensubbiradamdır.Hastalığı(itisafmanisi-Maniedepersecution)idi.O,yayusyuvarlakbirhaldeyatağındayatar,yahutdaek-zersisyapıyormuşgibibirköşedenöbürköşeyegider,gelir,vepeknadirolarakotururdu.Belliolmayan,gayrimuayyenbirşeyinvukuunubekliyormuşgibidaimamüteheyyiç,uyanıkveüzüntülüdür.Koridordakiufakbirhışırtı,veyahutsokaktangelenbirhaykırma,onun,başınıkaldırıpkulakkabartmasıiçinkâfidir.Onuyakalamaki-çinmigeliyorlar?.Onumuarıyorlar?.Bu
anlardayüzübüyükbirtelâşvedehşetifadeeder.
Onun,mücadeleilevebitmeztükenmezıstırablarlaezilmişruhunubiraynagibiaksettiren,geniş,elmacıkkemikleriçıkık,daimasolgunvebedbahtyüzühoşumagider.Yüzününhareketlerituhafvehastalıklıdır.Fakatderinvehakikîbirıstırabınsimasındadoğurduğuinceçizgiler,zekivemünevveradamlannkigibidir;gözlerindesıcakvecanlıbirpırıltıvardır.O,kibarlığıle,inceliğile,.
Nikitamüstesna,herkesekarşıolantatlımuamelesilehoşumagider.Birisiyerebirdüğmeveyahutbirkaşıkdü-şürse,onuyerdenkaldırmakiçinderhalyatağındansıçrar.Arkadaşlariylehersabahselâmlaşır;geceyatarken-deonlarahayırlıgecelertemennieder.
6No.KOĞUŞ5
Deliliği,daimîteheyyücündenveyüzününhareketlerindenmada,aşağıdakihallerdedekendinibellieder.Bazangecelerihırkasınasarılırvebütünvücudut:rek,dişleribirbirinevurarak,birköşedendiğerköşeyevekaryolalarınarasındasuratlayürümeğebaşlar.
Adetâkuvvetlibirhummayatutulmuşgibigörünür.Birdenbireduruşundanvearkadaşlarınabakışından,onlaraçokmühimbirşeysöylemtekistediğianlaşılır;fakatzahirkendisinidinlemeyecekleriniveyahutanlamayacaklarınıdüşünerek¦sabırsızlıklabaşınısallarveyürümesinedevameder.
Fakatkonuşmakarzusu,süratle,bütündiğerdüşünceleriyener,veokendinikoyverir,hararetleveihtiraslekonuşur.İntizamsız,ateşlivebirhezeyanıandırırcasınakesikkesikolannutku,ekseriyaanlaşılmazbirhaldedir.Fakatbunakarşılıkgereksözlerinde,gereksesesindefevkalâdegüzelbirşeylerduyulur.Konuştuğuzamankarşınızdahembirdelihemdebirinsanbulunduğunuanlarsınız!.Onunçılgınsözlerinikâğıdatespitetmekçokgüçtür.İnsanlarınalçaklığından,hakkımahvedencebirveşiddetten,ileridedünyayüzündekurulacakolanharikul-âdegüzelhayattan,zâlimlerinkaimkafalılığınıvegaddarlığınıkendisinehatırlatanpencereparmaklıklarındanbahseder.Bütünbunlareski,fakathenüzbitirilmemişşarkılardanyapılmaahenksizveintizamsızbirprot-pour-riyi
[*]andırmaktadır.
[*]prot-purri:müstakilvemuhtelifparçalardanmü-¦rekkebbirmüzikeserinedenir.
II
12-15yılkadarönce,şehrinenbüyükcaddesindekievindeGromovadlı,halvevaktiyerindebirmemuryaşıyordu.Gromov’unikioğluvardı:Sergeyveİvan.Sergey,üniversitenindördüncüsınıfındaikentezveremeyakalandıveöldü;buölüm,Gromovailesiüzerinebirdenbireçullananbirsürüfelâketlerinâdetabirbaşlangıcıoldu.Sergey’ingömülmesindenbirhaftasonraihtiyarbaba,sahtekârlıkveihtilassuçundanmahkemeyeverildivaazsonrahapishanehastahanesindetifodanöldü-Evive-bütünmobilyalarımezaddasatıldı;İvanDimitriç‘leannesitammânasilegelirsizkaldılar..
BabasınınsağlığındaPetersburgüniversitesindeokuyanveayda60-70rublealanİvanDimitriç‘infakrüzarurethakkındaenufakbirfikribileyoktu;şimdiiseyaşayışınıkökündendeğiştirmeklüzumunuduydu.’P^zbirparamukabilindesabahtanakşamakadarderslervermek,yazıişlerileuğraşmakmecburiyetindekaldı.Fakatbunarağmen,bütünkazancınıannesinegönderdiğiiçin,açlıkiçindekıvranıyordu..İvanDimitriçböylebir
hayatatahammüledemedi;cesaretinikaybetti,zayıfdüştüveüniversiteyibırakarakmemleketinedöndü.Burada,küçükbirkasabada,iltimasyolilekazamektebindebirmuallimlikeldeetti;fakatmeslekdaşlariyleanlaşamadı,talebelerinhoşunagitmediveazbirzamansonraişinibıraktı.
6No-KOĞUŞ7
Annesiöldü.Kuruekmekvesadesuilegeçinerekaltıayboşgezdi.Sonramahkememübaşirioldu.Buvazifede,hastalığıdolayısileişindençıkarılıncayakadarkaldı.
Ohiçbirzaman,hattâgençliğindetalebelikhayatındabilesıhhatlibiradamintibaıbırakmamıştı.Daimasolgunyüzlü,zayıfvesoğukalgınlığındanmuztaribdi;azyerfenauyurdu.Birkadehşarapiçsebaşıdönervebirsinirbuhranınatutulurdu.Topluluğuseverdi;fakatasabîmizacıveitimatsızlığıyüzündenhiçkimseilesamimîolamazvehiçbirdostedinemezdi..Vatandaşlarınınkabacehaletini,durgunvehayvancayaşıyanlarımpekiğrençvemüstekrehbulduğunusöyleyerekonlarıdaimahorgörürdü.Hararetli,yüksekvetenorbirseslevedaimasamimîolarakkonuşur;konuşurkenmutlakayakızarırvenefretizharederveyahutneş‘evehayretgösterirdi.Onunlahernekonuşursanızkonuşunuz,herşeyiaynibirmevzuagötürür:Bukasabadayaşamakcansıkıcıvegüçtür;sosyeteyüksekşeylerlealâkadarolmiaz;sosyetesadececebirveşiddetle,büyükmikyastasefahatlaveriyakârlıklatenev-vüedendurgunvemânâsızbirhayatsürmektedir.Namussuzlarınkarnıtokvesırtıpektir;namusluinsanlarsabirlokmaekmeğemuhtaçtır.Mektep,namuslubirtandansıolanmahallîbirgazete,tiyatro,halkamahsusdersler,münevverbirinsankümesilâzımdır;sosyeteninşuurlan-masıvekorkmasılâzımdır.İnsanlarhakkındakihükümlerinde,hiçbirnüansgözetmeden,sadecesiyahvebeyazgibimüfritrenklerkullanırdı;onagöreinsanbknamuslularvenamussuzlarolmaküzereikiyeayrılmıştı;bununortasıyoktu.
Kadınlardanveaşktan,daima,iştiyaklaveihtiraslabahsederdi;fakatbirdefacıkolsunâşıkolmamıştı.
SinirliliğinevehükümlerininsertliğinerağmenşehirdeonuseverlervegıyabındaVanyadiyemuhabbetlekendisindenbahsederlerdi.
Yaradılışındakiinceliği,uysal-
8
6No-KOĞUŞ
lığı,intizamperverliği,ahlâkınıntemizliği,eskimişredingotu,hastalıklıtavırları,ailevîbahtsızlığı,herkesteiyi,sıcakvegamlıhisleruyandırıyordu.Bundanbaşkamalûmatlıveokumuşbiradamolduğuiçin,kasabalılarınnazarındaherşeyibilirdi;onabirnevicanlıkütüphanegö-zilebakarlardı.
O,çokokurdu.Ekseriyakulübde,sinirlisinirlisakalınıçekiştirerekmecmuavekitaplarıgözdengeçirirdi.Veyüzünden,okumadığı,âdetaçiğnemeğevakitbulmadanbüyükbirihtiraslakitabıyuttuğubelliolurdu.Okumanın,onda,itiyathalinialmışhastalıklardanbiriolduğunukabuletmeklâzımdır;çünküo,hattâgeçensenekigazetevetakvimlerbileolsa,elinegeçenhergeyinüzerineaynihırslaatılırveokurdu.Evinde,daimayatarakokurdu.
IHBirsonbaharsabahı,İvanDimitriç,paltosununyakasınıkaldırmış,darsokaklarıve
avlularıgeçmekiçinçamurlarıniçindenyürüyerek,biresnaftan,mahkemekara-riletakdiredilenbirparayıalmağagidiyordu.Hersabaholduğugibi,kafasınıniçihüzünlüidi.
Sokağınbirinde,silâhlıdörtjandarmatarafındangötürülenellerikelepçeliikimahkûmlakarşılaştı.İvanDimitriç,evvelcedebugibimahkûmlarasıksıkrastlardı;herdefasındabunlarkendisindebirnevimerhametveazabhissiuyandırırlardı;fakatbugünkübukarşılaşmaonda,hususîvegaribbirintibabıraktı.Kendisinideböylekelepçeyevurabilecekleri,veaynisuretleçamurlarıniçindengeçirerekhapishaneyegötürebileceklerifikri,hernedense,birdenbirekafasındauyandı.İşinigörüpevinedönerken,postahaneninyanında,kendisileselâmlaşanveayniistikamettebirkaçadımyürüyen,bildikbirpoliskomiserinerastladı;hernedensebudakendisineşüpheligöründü.Evindebütüngün,mahkûmlarvesilâhlıjandarmalaraklındançıkmadı,anlaşılmasıimkânsızruhîbirüzüntüonuokumaktanveaklınıbasmatoplamaktanalıkoydu.Akşamoluncaodasındaışıkyakmadı.Geceleyiniseuyumadı;hep,kendisinigeliptevkifedebileceklerini,ellerinekelepçevurabileceklerini,vehapishaneyegötürebileceklerinidüşündü.Herhangibirsuçişlediğiniha-
(To
6No-KOĞUŞ
tırlamıyordu;ileridede,aslahiçkimseyiöldürmeyeceğini,yangınçıkarmayacağını,hırsızlıkÇapmayacağınıteminedebilirdi;fakatistemeyerek,kazaenbirsuçişlemek,.biriftirayauğramak,nihayetadlîbirhatanınkurbanıolmakgüçbirşeymiidi?.Eskibirhalkdarbımeseli:Dilencitorbasilehapishanenintövbetutmadığınısöyler.Bugünküadlîteşkilâtagöreadlîbirhataişle-mekçokmümkündür;vebundaşaşılacakbircihetdeyoktur.Başkalarınınıstırabınavazifeveişdolayısilealâkagösteren,meselâ,hâkim,polis,doktorgibiinsanlarzamanlavealışkanlıklaokadarmerhametsizleşiyorlarki,isteselerbile,kendilerilemünasebettebulunanmüşterilerineformelbirmuameledendahabaşkatürlüsünüyapamazlar.Onlarınbubakımdan,avludakoyunlarıvedanalarıkesipdekanlarınınaktığınıfarketmeyenbirmujiktenzerrekadarfarklarıyoktur.Ferdekarşıgösterilenâ-lâkaböyleformelvelakaytolduktansonramasumbirinsanıbütünhayathaklarındanmahrumederekonuküreğemahkûmetmekiçinhâkimeancakbirşeylâzımdır:Zaman.Karşılığımaaşolanbirkaçformaliteyeriayetiçinkâfigelebilecekbirzaman…Veiştehepsibukadar.Bundansonrada,işinyoksa,şömendüferdenikiyüzverstuzaklıktaolanbuküçükvepiskasabadaadaletvehimayeara-..Hemhertürlücebirvetazyikinsosyetecemakulvemünasibbirzarurettelâkkiedildiği,bunakarşılık,meselâberaatkararıgibiyumuşakvemerhametlibirfiilin,tatmin.edilmemiş,veintikamcıbirtakımhisleringaleyanınıdoğur-duğüİDİrandaadaletidüşünmekgülünçbirşeydeğilmidir?İvanDimitriç,ertesisabah,alnındasoğukbirterolduğuhaldevekendisiniherdakikatevkifedebileceklerinetamameninanmışolarakbüyükbirkorkuiçindeyatağındankalktı..Dünkükorkunçfikirlermademkibukadaruzunbirmüddetonumeşguletmişlerdi,demekkibunlar
6No-KOĞUŞ
11
da,mutlaka,birparçahakikatvardı.Ortadahiçbirsebeb-yokkenbudüşünceleronunkafasınagelemezlerdi!.
Penceresininönündenağırağırbirbekçigeçti:Budamısebebsizdi?.İşteevininyanındaikiadamdurduvesustular..Bunlarniçinsusuyorlardı?.
BusuretleİvanDimitriçiçinıstırablıgünlervegecelerbaşladı..Penceresininönündengeçenveyaevininavlusunagirenherkes,onahafiyeveyataharrimemurugibigözüküyordu.Kazanınpolisdirektörü,hergünöğlevaktiçiftatlıarabasilesokaktangeçerdi;o,kasabacivarındakimalikânesindendirektörlüğegeliyordu.Fakat,herdefasındaİvanDimitriç‘e,direktör,çokçabukveyüzündehususîbirifadeolduğuhaldemutlakakasabadamühimbircanininpeydaolduğunubildirmeğekoşuyormuşgibigeliyordu..
İvanDimitriç,kapınınherçalmışındatitremeğebaşlar,evsahibininyanındabiryabancıgördüğüzamanâdetabiterdi.Polislerlevejandarmalarlakarşılaştığızamanlâ-kayıtgörünmekiçingülümserveıslıkçalardı.Gecelercesabahakadaruyumaz,tevkifinibeklerdi;fakatevsahibesineuyuyormuşgörünmekiçinderinuykularadalmışbiradamgibihorlar,vederinderinnefesalırdı.Çünküuyumamasıdemek,onda,vicdanınıkemirenbazışeylerinbulunmasıdemekti.Neparlakdelil!.Mantıkvevak’alarbütünbukorkularınsaçmavepsikopathkolduğuna,eğer-işebirazgenişbakılacakolursa,tevkifedilmeninvehapishaneyegirmeninhaddizatındaokadarkorkunçbirşeyolmadığınaonuiknaediyorlardı;mühimolanı,vicdanınıntemizverahatolmasıidi.FakatİvanDimitriçnekadarmantıkîvemakûlmuhakemeyürütüyorsa,ruhüzüntüsüdeokadarfazlakuvvetleniyorveıstırabvericibirhalalıyordu.Butıpkı,bakirbirormandakendisinebirmeydancıkaçmakisteyenbirmünzevininhikâyesiniandırmaktadır:12
6No.KOĞUŞ
6No-KOĞUŞ
13
Münzevi,.ağaçlarıbaltaladıkça,onlardahakuvvetlegelişiyorlardı..NihayetİvanDimitriçbutarzdakidüşüncelerindebirfaydavermediğinigörüncekendinibüsbütünümitsizliğevekorkuyakaptırdı.
İnzivayaçekilmeğeveinsanlardankaçmağabaşladı.Vazifesinieskidendesevmiyordu;şimdiiseondanbüsbütünnefretediyordu.
Onualdatmalarından,farkınavarmadancebinebirparakoyarakrüşvetaldıdiyeittihamedilmesinden,veyakendinin,istemeyerekresmîkâğıtlardanbirindesahtekârlıksamlabilecekbiryanlışlıkyapmasından,veyahutemanetbirparayıkaybetmesindenkorkmağabaşladı..İşingaribişuki,şerefvehürriyetiniciddîsurettetehlikeyedüşürebilecekbinlercesebebicadettiğişugünlerdekikadar,düşünceleri,hiçbirzamanbukadarakıcıvebukadaricadkârolmamışlardı..Fakatbunakarşılıkharicîdünyayavebilhassakitaplaraolanalâkasıhissedilirderecedeazalmış,hafızasınışiddetlekaybetmeğebaşlamıştı..
İlkbahardakarlarkalktığızaman,mezarlığıncivarındakibirçukuruniçinde,birkocakarınınvebirçocuğunmüthiş,birölümünizlerinitaşıyanyarıçürümüşcesedle-ribulundu.Kasabadaherkescesetlerdenvebunlarınmeçhulkatillerindenbahsediyordu.İvanDimitriç,bunlarıkendisininöldürmüşolmasındanşüpheetmemeleriiçinsokaklardagülümseyerekdolaşıyor,tanıdıklarınaras-ladıkçasararıyor,kızarıyor,zayıfvemüdafaasız
kimseleriöldürmektendahaşenibircinayetolamıyacağmıanlatmağakoyuluyordu..Fakatbusahtetavırlaronupekçabukyordu;düşünüptaşındıktansonra,kendivaziyetin-dekibirkimseiçinyapılacakeniyişeyin,evsahibesininbodrumundasaklanmakolduğunakararverdi.Bütünbirgünvebirgece,vedahaertesigünborumdakaldı.Adamakıllıüşüdüvehavanınkararmasınıbekleyerek,birhırsızgibikendiodasınasüzüldü.Orada,kulağıkiriştevehiçkımıldamayarak,ortalıkaydınlanıncayakadarodanınortasındaayaktadurdu.Sabahleyinerkenden,dahagüneşdoğmadan,evsahibinesobacılargeldi.İvanDimitriç,bunların,mutvaktakisobayıtamiregeldiklerinibiliyordu;fakatkorkuona,bugelenlerinsobacıkıyafetinegirmişpolislerolduğunutelkinetti.Yavaşçaevdençıktı;müthiş
birkorkuyakapılmışolduğuhalde,şapkasızvecaketsizsokağafırladı.Köpeklerhavlayarakonukovalamağabaşladılar;arkasındanbirmujikhaykırıyordu;hava,..kulak-larmıniçindeıslıkçalıyordu.İvanDimitriç‘e,sankidünyanınbütüngazebisırtınabinmiş,kendisinitakibediyorgibigeldi.
Onuyakaladılar,evinegetirdiler,evsahibesini,doktorçağırmağagönderdiler..İleridekendisindenbahsedeceğimizdoktorAndreyYefimiç,hastayataflansuyudamlasıverdi,başınasoğukkomjpreskonmasınıtavsiyeetti;kederlibirtarzdabaşınısalladıveevsahibesine,birdahagelmiyeceğini,çünküinsanlarınakıllarınıkaçırmalarınamâniolmanındoğrubirşeyolmayacağınısöyleyerekçıktıgitti.
İvanDimitriç‘ingeçinecekvetedaviolacakparasıolmadığıiçin,onuacelehastahaneyekaldırdılar;veoradazührevîhastalıklarkoğuşunayatırdılar..Geceleriuyumuyor,çocukluklaryapıyor,vehastalarınrahatınıkaçırıyor-du;AndreyYefimiç‘inemrileonu6
numaralıkoğuşanakletmektegecikmediler..
Aradanbiryılgeçince,İvanDimitriç‘ikasabadata-ir.amenunuttular..Evsahibesitarafındansaçakaltındakikızağıniçineatılankitapları,mahalleçocuklarıtarafındanbirerbireraşırıldı.
IV
İvanDimitriç‘insolundakikomşusu,evvelcedesöylediğimgibi,YahudiMoyseykaidi.Sağındakikomşusuise,hemenhemenyusyuvarlak;eblehveabdalsuratlışişmanbirmujikti.Bu,düşünmeveduymamelekeleriniu-zunzamandanberikaybetmiş,hareketsiz,obur,vepisbirhayvandı.Üstübaşı,daima,keskinveboğucubirkokuneşretmekteidi.
OnuntemizliğilemeşgulolanNikita,yumruklarınaacımaksızın,olancakuvvetilevemüthişsuretteonudö-ğerdi.İşinkorkunçtarafıonundöğülmesideğildi-çünkübunaalışmakkabildi-fakat,bumahvolmuşhayvanınbütünbudayaklarakarşısesçıkarmayışı,herhangibirharekettebulunmayışı,hattâgözünübilekırpmayışı,sadeceağırbirfıçıgibibiryandandiğeryanahafifçesallanışıidi.
6numaralıkoğuşunbeşincivesonuncusakini,birzamanlarpostahanedetasnifmemurluğuyapmış,zayıfça,u-faktefek,sarışın,iyifakatbirazhilekâryüzlübiradamdı.Şenveberrakbakışlarlabakanzekivesakingözlerinebakarak,bununmühimveçokhoşbirsırsakladığınahükmetmekkabildi.Yastığınınveşiltesininaltında,kendisindenzorlaalmalarıveyahutçalmalarıkorkusiledeğil,fakatmahcubiyettesirilesakladığıbirşeyvardı.Bazansırtıarkadaşlarınadönükolduğuhaldepencereyeyaklaşır,6No-KOĞUŞ
15
“boynunabirşeygeçirirvebaşınıönüneeğerekbunuseyrederdi.Busıradakendisineyaklaşılsa,utanır,veboynundanbirşeykoparırdı.Fakatonunsırrınıkeşfetmekgüç*birşeydeğildi.
OekseriyaİvanDimitriç‘e:
—Benitebrikediniz,derdi.İkincirütbedenyıldızlıStanislavnişanınıaldım.İkincirütbedenyıldıznişanıancakecnebilereverilir..
Fakat,hernedense,benimiçinbiristisnayapmakistemişler..(Hayretleomuzlarınısilkerektebessümederdi.)Doğrusunuisterseniz,bunuhiçdebeklemiyordum.
İvanDimitriçdüşüncelibiredaile:
—Benbundanhiçbirşeyanlamıyorum,derdi.
Eskipostamemuru,hilekâr-birtarzdagözlerinikırparakilâveederdi:
—Benimer-geçneyenailolacağımıbiliyormusunuz?.Mutlakaİsveç«Şimalyıldızı»nişanınıalacağım..Buöylebirnişandırki,özenmeğedeğer..Beyazhaçvesiyahkorde-la..Buçokgüzelbirşey..
Herhalde,bupavyondaolduğukadarhiçbiryerdehayatbukadaryeknesakdeğildir.Sabahleyinhastalar,paralitikhastaveşişmanmujikmüstesnaolmaküzere,taşlıktakibüyükyarımfıçıdayüzleriniyıkarlarvehırkalarınıneteklerilekurulanırlar..Sonra,Nikita’nm,hastaha-neninanabinasındangetirdiğiçayı,kalaylımaşrabalar-laiçerler..Öğleyin,ekşilahnadanyapılmışşçiadlıçorbailekarabuğdaydanyapılmışbirnevilapayerler..Akşamleyinde,öğledenartakalanlapayıyerler..Diğerzamanlardaise,yatarlar,uyurlar,penceredenbakarlar,koğuşunbirköşesindendiğerinegidipgelirler..Vebu,böylehergündevameder.Hattâ,eskipostatasnifmemurubilehepayninişanlardanbahseder.
6numaralıkoğuştayenisimalarnadirengömülür;dok-
m.
16
6No-KOĞUŞ
tor,epeybirmüddettiryenihastakabuletmiyor;budünyadatimarhaneleriziyaretetmekheveslisiinsanlardapekazdır.Pavyona,ikiaydabirkereSemenLazariçisimlibirberbergelir-Berberin,delilerinsaçlarınınasılkestiğinden,Nikita’nınonanasılyardımettiğinden,sarhoşvemü-tebessimberberinhergörünüşünde,hastalarınnasılbirteheyyüçveşaşkınlığauğradıklarındanbahsetmeyeceğiz!.
Berberdenbaşkapavyonahiçkimseuğramaz!.Hastalarhergün,sadece,Nikita’yıgörmeğemahkûmdurlar..
Mamafihgeçenlerdehastahaneniniçineoldukçaga-ribbirhavadisyayıldı.
Doktorun,göya6numaralıkoğuşusıksıkziyaretetmeğebaşladığınadairortalıktabazıdedikodulardönmeğebaşladı.
V
Garibhavadis!.
DoktorAndreyYefimiçRogin,kendicinsiarasındaharikuladebiradamdı.Anlattıklarınagöregençliğindeçoksofuimiş;vepapasolmağahazırlanıyormuş..1863senesindeidadiyibitirince,papasmektebinegirmekistemiş..Fakathekimvecerraholanbabası,kendisileacıbirşekildealayederek,şayetpapasolursa,onaevlâdgözilebakmıyacağınıkat’îbirdillesöylemiş..Doğruolduğunubilmiyorum;fakatbizzatAndreyYefimiç,kendindenehekimliğenedeihtisasakarşıaslahiçbirmeyilolmadığınıbirçokdefalaritirafetmiştir.
Fakatneolursaolsun,tıbfakültesinibitirdiktensonrapapasolmadı.Herhangibirsofulukgöstermiyordu;hekimliğinilkzamanlarındada,tıpkışimdikigibi,birkiliseadamınaçokazbenziyordu.
Görüşünü,birmujiğinkigibiağırvekabaidi.Yüzürsakalı,düzsaçları,sağlamvehantalbünyesi,büyükyolüzerindekiobur,hovardavesertmeyhaneciyihatırlatıyordu.Sertyüzü,genişmavidamarcıklarlaörtülüidi;burnukırmızı,gözleriküçüktü..Boyuuzun,omuzlarıgeniş,elleriayaklarıpekiriidi:Biryumruktainsanıncanınıçıkarabileceğihissiniveriyordu..Fakattavırvehareketleriyumuşakvesokulgan,yürüyüşüihtiyatlıidi.Darkoridordakarşılaştığınızzaman,sizeyolvermekiçinilkP.2
18
6No-KOĞUŞ
defaodururvekendicüssesinegöreondanbeklediğinizkalınbirsesledeğil,fakatince,yumuşak,tenorbirseslesize«pardon!»
der.Boynununüzerindekiküçükbirşiş,kolalıvesertyakalartakmasınamâniolduğuiçin,odaimakumaştanveyahutbasmadanyumuşakgömlekgiyerdi.Umumiyetitibarilebirdoktorgibigiyinmezdi.Aynibirelbiseyionlarcasenegiyer,veumumiyetlebiryahudimağazasındansatınaldığıyeniside,üzerinde,eskisikadarburuşukveeskimişgörünürdü.Aynibirredingotlahastalarınımuayeneeder,aynibirredingotlayemeğiniyer,geneayniredingotlaziyaretleriniyapardı.Bunu,hasisliğindendeğil,belkikalenderliğinden,kılıkvekıyafetee-hemnıiyetvermeyişindenötürüyapıyordu..
AndreyYefimiç,vazifesinideviralmakiçinşehregeldiğizaman,«Hayırmüessesesi»gayetberbadbirvaziyetteidi.Piskokudan,koğuşlarda,koridorlarda,has-tahaneninavlusundanefesalmakbilegüçtü.Hastahanehademeleri,hastabakıcılarvebunlarınçocukları,koğuşlardahastalarlaberaberyatıyorlardı.İnsanlarahuzurvermeyenhamamböceklerinden,tahtakurularından,farelerdenşikâyetediliyordu..Hastahanenincerrahîkısmındayılancığınönünebirtürlügeçilemiyordu.Bütünhas-tahanedeancakikiteşrihbiçağıvardı;birtektermometrebileyoktu.Banyolarıniçinepatatesdoldurmuşlardı.İdarememuru,çamaşırcı,cerrahmuavinihastalarısoyupsoğanaçeviriyorlardı.AndreyYefimiç‘inselefiolandoktoragelince,bunungöyahastahaneyeaidalkollerigizlicesattığını,kendisiiçin,hastabakıcılardanvekadınhastalardanmürekkebhakikîbirharemvücudegetirdiğinisöylüyorlardı.
Şehirdebütünbuintizamsızlıklarmükemme-lenbiliniyor,hattâbunlarîzambileediliyordu.Fakatbütünbunlarsükûnetlekarşılanıyordu..Bazılarıhastahaneyesadeceköylülerleortahalkınyattığını,bugibiinsan.
6No-KOĞUŞ
If
19
larınise,kendievlerindehastahanedençokdahafenabirhayattarzısürdüklerini,buitibarlahastahanedenşikayetçiolamayacaklarınıilerisürerekbuintizamsızlıklarımazurgörüyorlardı.Bunlaranazaranhastalarıpiliçkızartmasıilebesleyecekdeğillerdiya!.Diğerbirkısmiise;zemstvo’nm[*]yardımıolmaksızınşehrintekbaşınaiyibirhastahanevücudegetiremeyeceğini,hiçolmayacağınafenadaolsabirhastahaneninbulunmasınıngeneiyibirşeyolduğunusöylemeksuretilebuyolsuzluklarıküçültmeğeuğraşıyorlardı.GençZemstvo’yagelince,şehrinkendihastahanesiolduğunubehaneederek,oda,neşehirde,ne-deşehircivarındayenibirhastahaneaçmıyordu..
AndreyYefimiçhastahaneyitetkikettiktensonra,bunun,fevkalâdeyüzkızartıcıveşehirhalkınınsıhhatiiçinfevkalâdezararlıbirmüesseseolduğunakararverdi.Bununkanaatmceyapılacakeniyihareket,hastalarıtaburcuetmekvehastahaneyikapamaktı.
Fakatbununiçinyalnızkendiarzusununkâfigelmiyeceğini,vebununfaydasızbirşeyolacağınıdüşündü.Maddîvemanevîpisliğibiryerdenkovsanız,omutlakaoradankalkıpbirbaşkayerekonar.Binaenaleyhonunkendikendineyokolmasınıbeklemeklâzımdır.
Sonra,insanlar,birhastahaneaçıyorvebunatahammülediyorlarsa,demekbuhastahaneonlaralâzımdır;batılitikadlar,vebütünbuhergününmurdarlıkveiğrençlikleri-tıpkıbirgübrenintoprağain-kilâpedişigibi-zamanlamuvafıkbirşeyeistihaleedeceklerinegöre,zarurîşeylerdi..Dünyadahiçbiriyişeyyok-turkiaslındabirmurdarlıkyatmasın!.
İşininbaşınageçenAndreyYefimiç,buintizamsızlık-
la*]Zemstvo:ÇarlıkRusyasında1864yılındanitibarenkabuledilmiş,bizdekibelediyeteşkilâtlarınıandırır,mahallîbiridaretarzıdır.
20
6No-KOĞUŞ
lanoldukçakayıtsızlıklakabuledergöründü.Sadece,hademelerinvehastabakıcılarınkoğuşlardayatmamalarını-tenbihetti;âletleriçinikidolapyaptırdı.İdarememuru,çamaşırcı,cerrahmuaviniveyılancıkgeneyerlerindekaldılar..
AndreyYefimiç,zekâyıvenamusluluğufevkalâdeseverdi;fakatkendisinde,etrafındanamusluvezekibirhayatyaratmağakâfigelebilecekbirseciyevekendidoğruluğunainanışyoktu..Katîbirsuretteredetmesini,emretmesini,icbaretmesinibilmezdi.Hiçbirzamansesiniyükseltmemeğe,hiçbirzamane«ıirsigasıkullanmamağaahdetmişgibiidi.«Ver»veya«Getir»demekonagüçgeliyordu.Karnıacıktığızaman,kararsızbiredaileöksü-rerek,aşçıkadına:«Acaba,nasıletsektebirçayiçsek!.»veyahut:«Acabanasıletsektebiröğleyemeğiyesek!»derdi.
İdarememuruna,çalmaktanvazgeçmesinisöylemek,,yahutonukapıdışarıetmek,veyahutdabulüzumsuzbutufeylivazifeyilâğvetmek,onungücününyetemeyeceğibirişti..Onualdattıkları,onamüdahenedebulundukları,veyahutimzaedilmeküzerekendisinesahtebirhesapgetirdiklerizamanAndreyYefimiçbirİstakozgibikızarır,kendinikabahatlihisseder,,fakatgenehesabıimzalardı.Hastalar,açkaldıklarındanveyahuthastabakıcılarınkendilerinefenabaktıklarındanşikâyetettiklerizaman,mahcub
olurvekabahatlibiredaile:
—Peki,peki,diyemırıldanırdı,benmeseleyisonra,tetkikederim-••Herhaldeişiniçindebiryanlışlıkolsagerek..
İlkzamanlardaAndreyYefimiçbüyükbirgayretle-çalışıyordu..Hergün,sabahtanöğlenekadarhastalarımuayeneediyor,ameliyatyapıyor,hattâdoğumişlerilebile-uğraşıyordu..Kadınlar,onunçokdikkatliolduğunu,bil—6No.KOĞUŞ
21
hassakadınveçocukhastalıklarınıçokiyiteşhisettiğinisöylüyorlardı.Fakatzamanlabuyeknesak,vefaydasızlı-ğıaşikâr,iştensıkılmağabaşladı..Bugün30hastamuayeneedeceksiniz,yarınisebunlarınsayısı35i,öbürgün40ıbulacak;vebuböylegündengüne,yıldanyıladevam¦edipgidecek..Halbuki,şehirdekiölümmiktarıazalmıyor,hastalareksilmiyor.Sabahtanöğlenekadarmüracaate-den40hastayaciddibiryardımdabulunmakmaddetenimkânsızdır.Busuretle,isteristemez,ortayabiraldatmavaziyetiçıkmaktadır.Taamülegörebiryıliçinde12binkişimuayeneedildiğinenazaran,düpedüz,12binkişialdatılmışdemektir.Ağırhastalarıkoğuşlarayatırarakilminusulvekaidelerinegöreonlarlameşgulolmakdamümkündeğildir;çünküusulvekaidevardır,fakatilimyoktur.Felsefeyibirkenarabırakarak,diğerdoktorlargibi,pedantikbirtarzdakaidelereriayetetsenizbile,bununiçindegeneherşeydenönce,pislikdeğilfakattemizlikveiyibirhavatertibatı;kokmuşekşilahnadanyapılmışçorbadeğil,temizbirgıdalâzımdır;nihayethırsızlardeğil,fakatiyiyardımcılarlâzımdır.
Hemesasenölüm,herkesiçintabiîvekanunîbirakıbetiseinsanlarınölmesinenediyemâniolmalıdır?.Herhangibirmemurveyahuttüccar,mukadderolanzamandanbeşveyahutonyılfazlayaşarsa,bundannefaydahasılolur?.Diğertaraftanhekimliğingayesi,ilâçlarlaacılarımızıazaltmaksa,gayrıihtiyarihatırımızaşöylebirsualgelir:Buacılarınediyeazaltmalı?-Evvelâ:Söylediklerinegöreacıçekmekinsanlarımükemmelleştirir-miş..Saniyen:Şayetinsanlık,haplarlavedamlalarlakendiacılarınıhakikatenazaltmayıöğrenecekolursa,ozaman,şimdiyekadardeğilyalnızsadecebütünfelâketlerekarşıbirsığmakteşkileden,fakataynizamandabirsaadetvebahtiyarlıkteminedendinvefelsefeyitamamen22
6No.KOĞUŞ
terkeder.Puşkinölümündenöncemüthişacılarakatlandı-zavallıH.Hayneyıllarcegötürümolarakyaşadı.Ohalde,ıstırabolmayınca,hayatlarıbomboşvemanasızgeçecekvebiramibinhayatınabenzeyecekolanbır-AndreyYefimiç‘iveyahutbirMatrenaSavişna’yıhasta,olmaktannediyealıkoymalıdır?.
BunabenzerdüşüncelerinyüküaltındaezilenAndreyYefimiç,cesaretinikaybettivehastahaneyehergungelmemeğebaşladı.
VI
Onunhayatışöylegeçiyordu:Umumiyetleosabahlarısaatsekizdekalkıyor,giymiyorveçayınıiçiyordu.Sonra,yakabinesindeoturupokumağabaşlıyorveyahuthastahaneyegidiyordu.Burada,hastahanede,darvekaranlıkkoridorlarda,muayeneedilmelerinibekleyenpolikil-nikhastalarıotururlardı.Önlerinden,tuğlazeminüzerindeçizmelerinitakırdatarak,hastahanehademelerivehastabakıcılar,hastahanekaputlarıgiymişbitkin
yüzlühastalargeçer;geceoturaklarıtaşınırveölülergeçirilirdi.Çocuklarağlar,koridordahavaceryanlarıolurdu.AndreyYefimiç,hummalı,veremliveumumiyetleçabukmüteessirolanhastalariçinbugibivaziyetlerinçokıstırablıolduğunubiliyordu;fakatelindennegelebilirdi?.Muayeneodasındaonu,kısaboylu,şişman,iyicetraş
edilmişvetemizceyıkanmıştombulyanaklı,yumuşakvemunistavırlı,yenivebolelbisesilebirdoktormuavinindenziyadebirsenatoazasınıandıranmuaviniSergeySergeyeviçkarşılar.SergeySergeyiç‘inşehirdekalabalıkbirmüşteri.kütlesivardır;beyazkravattakar;kendisini,hiçmüşterisiolmayandoktordandahasalahiyetli,dahamalûmatlısayar.
Hastakabulodasınınbirköşesinde,çerçeveiçinde,önündekocamanbirkandilinasılıolduğu,Meryemanatasviribulunmaktadır.
Bununyanıbaşındabeyazbirörtü
24
6No.KOĞUŞ
ileörtülüportatifbirnıihrabdurur.Duvarlara,piskoposların’portreleri,Sviatogorskmanastırınaaidbirmanzara,vepeygamberçiçeklerindenyapılmakuruçelenklerasılmıştır.SergeySergeyiçdindarbiradamdır,vedinitezyinatısever.Meryemanakandili,onunhimmetvepara-sileorayakonmuştur.Pazargünleri,hastalarıkabulettiğiodadaonunemrilehastalardanbiriyükseksesledualarokur;bukıraatdensonrada,bizzatSergeySergeyiç,elindebuhurdanolduğuhaldebütünkoğuşlarıdolaşır,o-ralarmıgünlükletütsüler.
Hastalarçok,zamandapekazdır;bundanötürüdeherkesinüstünkörübiristintakile,teskinedicibirmerhemveyahuthindyağıcinsindenbirilâçverilmesileiktifao-lunur.AndreyYefimiç,çenesiyumruğunadayalıbirhaldevedüşüncelibirvaziyetteoturur,suallerinimihanikibirtarzdasorardı.SergeySergeyiçdeoturur,ellerinio-ğuşturur,vezamanzamanlafakarışırdı:
—Cenabıhakkakötübirşekildeibadetettiğimiziçinıstırabçekiyorvezaruretlerekatlanıyoruz.Evet,buböyle..
MuayeneesnasındaAndreyYefimiçhiçbirameliyatyapmaz!.O,uzunzamandanberibugibişeyleriterketmiştir;kanınmanzarası,onunüzerindefenabirtesiryapar.Küçükbirçocuğunboğazınabakmakiçinağzınıaçtırsa,çocukdahaykırmağa,küçücükellerilekendinikorumağakalksa,doktorunkulaklarıoğuldar,başıdönervegözlerindenyaşlarboşanır..Reçetesiniyazmaktaacelee-der,veanneye,çocuğunumümkünolduğukadarçabukgötürmesiniişareteder.
Muayenede,hastalarınürkekliğivekaimkafalığı,dindarvesofuSergeySergeyiç‘inyakınlığı,duvarlardakiportreler,hattâyirmiyıldanberimütemadiyentekrarladığıkendisualleribileonupekçabukbıktırır..Beşaltıhastayımuayeneettiktensonrakalkar,gider.
6No.KOĞUŞ
25
Gerikalanhastaları,onsuz,muavinikabuleder.
AllahaşüküruzunzamandanberihususîmüşterisibulunmadığınıvehiçkimseningelipkendisinirahatsızetmeyeceğinidüşünerekevinegelenAndreyYefimiç,derhalçalışmaodasındakimasasınınbaşınageçerveokumağabaşlar.Daimabüyükbirmemnuniyetleveçokokur.Maaşınınyarısıkitabagider;evininaltıodasındanüçü,kitaplarlaveeskimecmualarladoludur.Hepsindenfazlafelsefîvetarihîeserlerisever;doktorluğaaitolanınagelince,sadecedaimasonundanokumağabaşladığı«Vraç»[*]mecmuasınaabonedir.Okuması,herdefasında,arasıkesilmedenbirkaç,saatsürerveonuyormaz.O,birzamanlarİvanDimitriç‘inyaptığıgibitehalükleveçabukçabukokumaz,bilâkis,yavaşyavaş,mânayanüfuzederek,anlamadığıveyahuthoşunagittiğiyerlerdedurarakokur.Okurken,daima,kitabınınyanında,açıkta,tabağakonmamışbirvaziyettedoğrudandoğruyamasanınörtüsüüzerindeküçükbirsürahivotka,hıyarveyaelmaturşusubulunurdu..Heryarımsaattebir,gözlerinikitabındanayır-maksızınbirkadehvotkadoldururveiçer,sonra,genebakmadan,elyordamilehıyarturşusunauzanırveondanbirparçeısırırdı..
Saatüçte,ihtiyatlamutvağmkapısınayaklaşır,öksü-rerek:
—Daryuşka,der,nasıletsekteşuöğleyemeğiniyesek.
Oldukçakötü”vepisbiryemektensonraAndreyYefimiç,kollarınıgöğsüneçaprazlayarakodasındadolaşırvedüşünür.Saatdördü,sonrabeşiçalar;AndreyYefimiçise,halâdolaşmaktavedüşünmektedir.Zamanzamanmutvağmkapısıgıcırdar,kapınınarkasındanDaryuşka’nmuykuluvekırmızıyüzügörünür,ihtimamveşefkatla:
[*]Vraç:Doktor.
26
6No.KOĞUŞ
—AndreyYefimiç,diyesorar,biraiçmezamanınız,gelmedimi?.
AndreyYefimiçcevapverir:
—Hayırdahagelmedi.Bekleyeceğim,birazdahabekleyeceğim..
Hervakitolduğuüzereakşamadoğru,AndreyYefi-miç‘inbütünşehirdekendisilekonuşmaktanhoşlaştığıa-dam-PostamüdürüMihayilAveryaniçgelir..MihayilA-veryaniçbirzamanlarçokzenginbirderebeyiimiş..Süvariordusundahizmetediyormuş..Fakatsonrasefaletedüşmüş..Vebuyüzden,ihtiyarlığındapostahizmetinegirmeğemecburolmuş..MihayilAveryaniç,dinçvesağlamyapılı,genişvekırçılfavorili,tavırvehareketleriterbiyeli,gürvegüzelseslibiradamdı.İyiyürekli,hassas,fakatsertmizaçlıdır.
Postahaneyeişidüşenlerdenherhangibirisionunfikrinikabuletmese,onaitirazetse,veyahutsadecemütaleayürütmeyekalksaMihayilAveryaniçkıpkırmızıkesilir,bütünvücudutitremeğebaşlarvegökgürültüsünüandıranbirsesle:«Susunuz!.»diyehaykırır..Busuretle,uzunzamandanberipostahane,şehirde,gidilmesicaizolmayanbiryerolarakşöhretbulmuştur.MihayilAveryaniç,AndreyYefimiç‘ifikrikültürüveasılruhuiçinsever,vetakdireder;halbukigerekemrialtındakimemurlara,gerekseşehrindiğersakinlerineyüksektenbakar.
AndreyYefimiç‘inyanmagirerken:
—İştebengeldim,der,bonjurazizim!Herhaldeartıkbensizibıktırdım,değilmi?.
Doktoronacevapverir:
—Bilâkis,çokmemnunum..Sizigörmekledaimapekmesudoluyorum..
İkidostkanepeninüzerineotururlar,vehiçkonuşmadanbirmüddetsigaraiçerler..
6No.KOĞUŞ
27
AndreyYefimiç:
—Dayruşka,diyeseslenir,bizebiraverseniz,nasılolur!.
Genebirşeykonuşmadan:Doktor,düşünceyedalmışbirhalde,MilîayilAveryaniçiseanlatacakçokenteresanbirşeyiolaninsanlaramahsusşenvecanlıbirtavırla,birincişişeyiiçerler..Mükâlemeyeilkbaşlayandaimadoktordur.
Başınısallayarakvemuhatabınıngözlerinebakmayarak(ohiçbirvakitkarşısındakiningözlerinebakmaz!)ağırağırveyavaşbirseslekonuşmağabaşlar:
—MuhteremMihayilAveryaniç,kasabamızdaalâkauyandıracakbirtarzdaveakıllıcakonuşmasınıbilenveseveninsanlarınbulunmayışı,neacı,nebüyükbiracıdır!.Bubizimiçinbüyükbirmahrumiyettir.Hattâmünevverlerbilebayağılığınfevkineçıkamıyorlar..Siziteminederimki,onlarınzekâseviyelerideaşağıtabakanmkindenhiçdeyüksekdeğil..
—Çokdoğru.Bendesizinfikrinizdeyim..
Doktorağırağırvefasılalıbirsurettesözünedevameder:
—Budünyadainsanzekâsınınyüksekmanevîtezahürlerindenmadaherşeyinehemmiyetsizvealeladeolduğunusizdebilirsiniz!
Zekâ,insanlahayvanarasındaenesaslıbirfarkteşkileder;insanınilâhiliğiniimaeder;hattâmevcudolmayanebediliğinyerinebilebirdereceyekadarkaimolur.Bunanazaranzekâ,huzuzatınbiricikmuhtemelmenbamıteşkileder.Halbukibizetrafımızdazekânınmevcudiyetininegörüyor,nedeişitiyoruz;şuhaldebizsevinçten,hazdanmahrumuz.Evet,vakıabizimkitaplarımızvar;fakatbucanlıkonuşmalardan,karşılıklımünasebetlerdenbüsbütünbaşkabirşey.Pekdedoğruolmayanbirmukayeseyapmamamüsaadeederseniz,kitaplar-i286No.KOĞUŞ
nota,konuşmaiseşarkınıntakendisidir.
—Çokdoğru.
Sonrabirsessizlikolur.Daryuşkamutvaktançıkar;yüzündebudalacebirkederifadesiolduğuhalde,başınıyumruğunadayayarak,konuşulanlarıdinlemeküzere,kapınınağzındadurur.
MihayilAveryaniçiçiniçeker:
—Heyhat!.Şimdikilerdezekâarıyorsunuz!.
Derveeskidennekadarneşeli,sıhhatlivehoşyaşandığını,ozamanlarRusyadanekadar
zekiveakıllıbirmünevverkadrosununbulunduğunuvebukadronundostlukvenamusmefhumunanekadarkıymetverdiğinianlatır.Ozamanlarsenetsizolarakparaverilir,vemüzayekadakibirdostayardımeliuzatmamaknamussuzlukte-lekkiedilirmiş.Yaozamankiseferler,sergüzeştler,muharebeler,arkadaşlar,kadınlarneimiş!.YaKafkasyaneha-rukulâdebirmemleketmiş!.Birtaburkumandanınkarısıvarmışki,-
tuhafbirkadın-zabitelbisesigiyer,tekbaşına,kılavuzsuzolarakgeceleyindağlaraçıkarmış.Bukadınınköylerdenbirindebirprenslebirmacerasıolduğusöylenirmiş!.
Daryuşkaiçiniçeker:
—Göklerinhâkimesi,Meryemanamız!.
—Yanasılyerlerdi!Nasıliçerlerdi!Ozamanlarneateşlihüriyetperverlervardı!.
AndreyYefimiçdinlervehiçbirşeyişitmezdi;o,birşeylerdüşünürvebirasınıiçerdi.SonraMihayilAverya-niç‘insözünükeserekbirdenbiresözebaşlardı:
—Benzekiveakıllıinsanları,onlarlakonuştuğumusıksıkrüyadagörürüm.Babambanaçokiyibirtahsilgördürdü.Fakat1860
yılıfikirlerinintesirialtındakalarakbenidoktorolmağaicbaretti.Banaöylegeliyorki,şayetonudinlemeseydim,şimdibenfikrîfaaliyetintam
6No.KOĞUŞ29
merkezindebulunacaktım.Herhaldefakültelerdenbirindeâzaolacaktım.Hiçşüpheyokkiakılvezekâdaebedîdeğildir,geçicidir;fakatbenimonakarşıniçinbukadarzaafbeslediğimitabiisizbiliyorsunuzdur.Hayatcansıkıcıbirtuzaktır.Düşünenbiradamolgunlukçağmaulaş-.Jtığı,yetelâkkileri,kanaatlarıjteessüsettiğizaman,gayrıjh-tiyarijkendiniiçinde_n_çKikj[h^z^bjr_kaj)_an^a_.hissedej:.Hakikatteo,kendiiradesinerağmen,birtakımtesadüflerleademden(yokluktan)hayatadavetolunmuştur…Niçin?.Kendimevcudiyetininsebebvegayesinianlamakister;onasöylemezler,veyahut,söyleselerdesaçmasapanşeylersöylerler;okapıyıçalar,açmazlar;nihayetölümdegeneiradesidışındageliponaçatar.Veişteböylecetıpkıhapishanedeolduğugibimüşterekfelâketlerlebirbirinebağlanmışinsanlar,biraradaolduklarızamannasılkendilerinibirazdahaiyihisederlerse,hayattada,tahlilevetopluluğamütemayilolaninsanlar,biraradabulunduklarıvevakitlelerini,yüksekveserbestfikirmübadelesilegeçirdiklerizaman,kapanın(tuzağın)mevcudiyetinifarketmezler.İştebumânadaolmaküzereakılvezekâ,yerihiçbir-şeyledoldurulamayanbirzevk,birhazdır.
—Çokdoğru.
AndreyYefimiç,muhatabınıngözlerinebakmaksızın,ağırağırvekesikbirsurettezekiinsanlardanveonlarlaolankonuşmalardanbahsetmeğedevameder;MihayilAveryaniçiseonudikkatledinlerve«Çokdoğru»sözüyledediklerinikabuleder:Postamüdürübirdenbiresorar:
—Sizruhunebediliğineinanmiyormusunuz?.
—Hayır,muhteremMihayilAveryaniç,inanmıyorumveinanmakiçindehiçbirsebebgörmüyorum.
—İtirafetmeliyimki,benimdeşüphemvar.Bunarağmeniçimde,hiçbirzaman
ölmeyecekmişimgibibir30
6No.KOĞUŞ
hisvar.Bazankendikendime:İhtiyarmoruk,ölmevaktigeldi,diyedüşünüyorum.Halbukiiçimdenbirses:İnanma,ölmeyeceksin!.
Diyehaykırıyor.
SaatdokuzugeçinceMihayilAveryaniç,gitmeğedavranır.Kapınınağzındakürkünügiyerken,içiniçekereksöylenir:
—Fakat,mukadderatbiziöyleücrabiryereattıki!.Hepsindenkötüsüdebuyerdeölmeğemecburolmaktır;eh,neyazık!.
VII
Dostunugeçirdiktensonra,AndreyYefimiçmasasınaotururvetekrarokumağabaşlar.Akşamın,dahasonrageceninsessizliği,hiçbirgürültüilebozulmaz.İnsanaöylegelirkizaman,kitabıüzerinekapanandoktorlabirliktedurmuşvedonmuştur;bukitaptanvebuyeşilabajor-lulâmbadanbaşkahiçbirşeymevcuddeğildir.Doktorunkabaköylüyüzü,insanzekâsınıntezahürükarşısında,yavaşyavaştatlıbirtebessümlevesevinçlibirhayranlıklatutuşur.O.»Oh,insanniçinebedîdeğildir?diyedüşünür.Bütünbudimağ
merkezlerine,dimağınbugirintiçıkıntılarınanelüzumvar?.Bütünbunlarıntoprağakalbolmasıveenindesonundaarzınkabuğuileberabersoğuyarak,nihayetmilyonlarcayıl,mânâsızvehedefsizbirsurettedünyaileberabergüneşinetrafındadevretmesimukadderolduktansonragörme,konuşma,hissetme,dehaneyeyarar?soğuyupgüneşetrafındadönmesiiçin,yüksek,hemenhemenilâhîdenilecekzekâsileinsanı,hiçliktençekipçıkarmaksonradaâdetaalayolsundiyeonubalçıkhalinekalbetmektamamenlüzumsuzdur.»
«Maddeninistihalesi!..Fakatebediliğinbumüteradifiilekendinitesellietmeknebüyükbirkorkaklıktır.Tabi-yattahusulegelengayrışuurîseyirler,insangabavetindendeaşağıdır;çünkügabavette,nedeolsa,şuurveirademevcuttur,halbukitabiyatmseyirlerindeisehiçbirşeyyok-32
6No.KOĞUŞ
tur.Ancakölümkarşısındaduyduklarıkorkumeziyetlerinegalibgelenkorkaklıktırki,cisimlerininzamanla,otda,taşta,kurbağadayaşayacaklarınakanaatgetirerekmüteselliolurlar…,,
Saatçaldığızaman,AndreyYefimiçkoltuğununarkasınayaslanırvebirazdüşünmekiçingözlerinikapar.Vebirdenbire,okuduğukitaplardakiiyifikirlerintesirilemazisinevehalinebirgözatar.Mazisimenfurveiğrençtir;onudüşünmemekdahaiyi.Bugünkühayatınagelince,odamazisindenfarksızdır.Obilirki,soğumuşolantopraklaberaberfikirlerigüneşinetrafındadevrettiğisırada,,hemenşuracıkta,doktorevininyanıbaşında,büyükhasta-hanebinasında,birtakım,insanlarhastalığınvefizikîpisliğinpençesialtındainlemektedirler;belkide,bunlardanbiriuyumamaktavehaşaratlamücadeleetmektedir;birdiğeriyılancığayakalanmaktaveyhutsıkıbağlanmışbirbağınacısileinlemektedir;veyahut,hastalar,hastabakıcılarlaiskambiloynamaktavevotkaiçmektedirler..
Geçenbiryıliçinde12,000insanaldatılmıştı;hastaha-nelerinidareişi,bundanyirmiyılönceolduğugibi,hephırsızlık,dedikodu,adamçekiştirme,ahbablık,kababirşarlatanlıkesasıüzerinekurulmuştur;hastahane,evvelce,olduğugibi,gayrıahlâkîvehastalariçinfevkalâdemuzirbirmüesseseolmaktadevameder.Doktorbilirki,6numaralıkoğuşta,parmaklıklarınarkasındaNikitahastalarıdövmekteveMoyseykahergünşehregiderekdilenmektedir.Diğertaraftangeneoçokiyibilirkisonyirmibeşyıliçindedoktorlukta,efsanevîdenecekderecededeğişikliklerolmuştur.Kendisiüniversitedeokurken,onaöylegeliyorduki,pekyakındadoktorluksirnyakerliğinvemetafiziğinakıbetineuğrayacaktır.Halbukişimdi,geceleriokurken,doktorlukonumütehassisediyor,veondahayret,hattâiştiyakbileuyandırıyor.Hakikatennebeklenilmedikbir:6No.KOĞUŞ
33
Ipırıltı,neinkilâp!.AntisepsisayesindebüyükPirogov(1)un,hattâistikbaldebilemümküngöremediğiameliyatlaryapılmaktadır.
Aleladeköyhekimleribiledizmafsalınıkesmeameliyelerinegirişebiliyorlar;karnıyararakçocukalmaameliyatındaancakyüzdebirölümnisbetivar.Mesaneveyahutböbrektaşıhastalıklarıokadarbasittelâkkiediliyorki,artıkbunlarhakkındayazıbileyazılmıyor.
Frengicezrîbirsurettetedaviedilmektedir.Yaverasetnazariyesi,ipnotizm,Pasteur’ünveKoch’unkeşifleri,istatis-tiklihıfzıssıhha,vebizimRusköyhekimliğimiz?.
Hastalıklarınbugünkütasnifile,teşhisvetedaviusul-lerilepsychiâtri,bundanöncemevcudolanlarakıyasenbaşlıbaşınabirElbrus’dır.(2)Şimdiartıkdelilerisoğukduşyapmağaicbaretmiyorlar,onlaradeligömleğigiydirmiyorlar;onlarıinsancatedaviediyorlar;hattâgazetelerinyazdığınanazaranonlariçinbalolar,müsamerelerbiletertibediyorlar..
AndreyYefimiçbilirki,bugünkitelekkivezevkleregöre6.No.lukoğuşgibiiğrençbiryer,ancak—belediyereisilebütünbelediyeâzalarınınyarıcahiloldukları,doktora,hattâağızlaraerimişkurşunbileakıtsa,tenkitsizolarakhersözüneinanılmasılâzımgelenbirpapasgözi-lebakıldığı—şimendüferdenikiyüzkilometremesafede,küçükbirkasabadabulunabilir..Birbaşkayerdeolsaydı,halkvegazeteler,buküçükbastildetaşüstündetaşbırakmazlardı.
AndreyYefimiçgözleriniaçarakkendikendinesorarr«Peki,neolacak?.Bundanneçıkar?.Antisepsi,Kochr(1)Pirogov:TanınmışRusoperatörlerindenbiridir..
(2)Elbrus:Malûmolduğuüzere,Kafkasdağlarınınenyüksektepesidir.Yâniburadapsychiatricilmi,eskisinenazaranbirzirve,birşahikaolarakkabulediliyor.
F.3.
34
6No.KOĞUŞ
Pasteurfalanfilânamma,meseleninmahiyetizerekadardeğişmedi!.Hastalıkveölümgeneayni.Delileremüsa-mereler,balolartertibediyorlaramma,onlarıgenedışarıbırakmıyorlar.Demekki,herşeysaçmavemânâsız..HakikatteeniyibirViyanakiliniğiilebenimhastahanemarasındahiçbirfarkyok!
Fakatkedervekıskançlığa,gıbteyebenzerbirhiso-nulakâyıtkalmaktanmenediyor..Bu,belkideyorgunluktanilerigeliyor.Ağırkafasıkitabınüzerineeğiliyor,dahayumuşakolmasıiçinkollarınıbaşıaltınakoyuyorvedüşünüyor:
«Benzararlıbirdavayahizmetediyorumvealdattığıminsanlardanmaaşalıyorum;bennamuslubirinsandeğilim.Fakatbenbirferdolarakhiçbirşeydeğilim;ancakzarurîsosyalfenalığınbirparçasıyım:Bütünkazamemurlarızararlıkimselerdirvenahakyeremaaşalıyorlar…Demekki,kendinamussuzluğumdanmesulolanbendeğilim.Zamandır.Eğerikiyüzyılsonradoğmuşolsaydım,bambaşkabirinsanolurdum.»
SaatüçüçaldığızamanAndreyYefimiçlâmbasınısöndürürveyatakodasınaçekilir.Canıuyumakistemez.
VIII
BundanikiyılönceZemstvo’nuncömertliğituttu.İle-aidebirkazahastahanesiaçılıncayakadar,kasabahastaha-:nesininhekimkadrosunutakviyeetmfekiçinseneliküç-yüzrublebirparatahsisetti.VeAndreyYefimiç‘eyardımetmeküzere,kasabatarafından,kazadoktoruYevge-;niFeodoriçHobotovdavetedildi.
Buçokgençbiradamdı:Henüzotuzyaşındabileyoktu.Esmerteni,uzunboyu,çıkıkelmacıkkemikleriveküçükgözlerileecdadındaFinveyaTatarkanıolduğunuhisettiriyordu.Kasabaya,cebindebeşparasıolmadan,elindeküçükbirvaliz,yanında
«aşçım»dediğigençfakatçirkin“birkadınolduğuhaldegeldi.Gençkadınınemziktebir•deçocuğuvardı.
YevgeniFeodoriç,viziyerlibirkasket,uzunkonçluçizmeler,vekışınkısaköylügocuğugiyerdi.DoktormuaviniSergeySergeyiç‘leveveznadarlaşıkıbirdostluktesisetti;diğermemurlaraise,hernedense,aristokratdiyorveonlardankaçmıyordu.Evindeancak:
«1881yılmamtahsusViyanakiliniğininenyenireçeteleri»adlıbirtekkitabıvar.Birhastayımuayeneyegiderkenyanındadaimabukitabıtaşırdı-Kağıtoyunlarınısevmez,akşamlarıkulübtebilardooynardı.Konuşmaesnasında:«dağdağa,tezvirat»,«sirkelimantifolia»,«yetişirartıkkederetme»gibikelimelerikullanmasınıpekseverdi.
36
6No.KOĞUŞ
Haftadaikidefahastahaneyegelir,koğuşlarıdolaşır-vehastakabulederdi.Antiseptikmaddelerinhiçbulunmayışı,vehacematvantuzlarınıntatbikîonusinirlendiriyor,fakatAndreyYefimiç‘igücendirmektençekindiğii-çinyeniusullertatbiketmiyordu.O,mteslekdaşıAndreyYefimiç‘ieskibirhilekârfarzediyor,veondabüyükservetbulunduğunuzannediyor,onaiçiniçingıbtaediyordu..
Osevesevearkadaşınınyerinegeçmeğehazırdı:
IX
Yerlerdeartıkkarbulunmadığıvehastahanebahçesindesığırcıkkuşlarınınöttüğü,martınsonlarınadoğru,birilkbaharakşamıidi;doktorAndreyYefimiç,arkadaşıpostamüdürünügeçirmeküzerekapıyakadarçıkmıştı.İştetambusırada,dilenmektendönmekteolanYahudiMoyseykaavludaniçerigiriyordu.Yahudininbaşındaşapkayoktu;çıplak
ayaklarınaküçüklâstiklergiymişti;e-lindede,topladığısadakalardoluküçükbirtorbavardı.
Yahudi,gülümseyerekvesoğuktantitreyerek,doktora:
—Banabirkapikver,dedi!
HiçbirzamanredetmesinibilmeyenAndreyYefimiç,ona,onkapikverdi.Veçıplakayaklarınınkırmızıvezayıftopukkemiklerinebakarak:
«Burutubetli,ıslakhavada,nekadardafena!.»diyedüşündü.
Ve,kısmenmerhametkısmendenefretiandıranbirhissintesirialtında,kâhdazlakkafasına,kâhtopukkemiklerinebakarak,Yahudininardındanbinayagirdi.
Doktoriçerigirince,Nikita,eşyayığınınınüstünden,yereinerekhazırolvaziyetialdı.
AndreyYefimiçtatlıbirsesle:
—BonjurNikita,dedi.AcababuYahudiyebirayak-
.386No.KOĞUŞ
kabıtedariketmekkabildeğilmi?..Baksanakendisiniüşütecek.
—Emredersiniz,efendimiz!.İdarememurunasöylerim.
—Lütfen.Senbunubenimnamımaiste.Benimrica.
ettiğimisöyle.
Taşlıktan6numaralıkoğuşagirilenkapıaçıktı.KaryolasındayatmaktaolanİvanDimitriç,dirseklerinedayanarakdoğrulmuş,büyükbirendişeylebuyabancısesekulakveriyordu:Birdenbiredoktorutanıdı.Öfkesindentirtirtitreyerekyatağındanfırladı;kıpkırmızıvehiddetlibirçehreile,gözleridışarıuğramışbirhaldekoğuşu»ortasınakadarkoştuvebirkahkahaatarakbağırdı:
—Doktorgelmiş!Nihayet!.Efendilersizitebrikederim;doktor,ziyaretlerile,bizişereflendirdi.Mel’unherif!..
İvanDimitriç,ozamanakadar6No:koğuşun-hiçgörmediğibiröfkevehezeyanhummasıiçindeuluyarakayağıleyerevurdu:
—Bucanavarıöldürmelü.Hayir,onuöldürmekazdır!Onu,abdeshanelağammdaboğmalı!.
BusöylenenleriişitenAndreyYefimiç,taşlıktankoğuşabaktıvetatlıbirseslesordu:
—Niçin?
İvanDimitriç,ihtilaçlahastahanekaputunasarılarak”vetehditkârbiredailedoktorunüzerineyürüyerek:
—Niçinmi?.Diyehaykırdı.Niçinmi?.Hırsız!(tükürmekistiyormuşgibidudaklarınıbüzerek)şarlatan:cellâd!.
AndreyYefimiçkabahatlikabahatligülümseyerek:
—Sükûnetbulunuz,dedi.Siziteminederimki,berthiçbirzamanhiçbirşeyçalmadım.
Diğermeseleleregelincesizherhaldebirazfazlacamübalâğaediyorsunuzdur.Görüyorumkibanakızgınsınız!.Ricaederimsükûnetbu-6No.KOĞUŞ39
lunuz,vekabilsebananiçinöfkelendiğinizidesöyleyiniz!.
—Yasizbeniniçinburadatutuyorsunuz?.
—Çünkihastasınız.
—Evet,hastayım.Halbukidüzünelerce,yüzlercedeliserbestolarakdışardadolaşıyor;çünkisizincehaletinizonlarısağlaminsanlardanayırdedebilecekbirkudrettedeğildir.Niçinburadakibubedbahtinsanlarvebenherkesinvurabalısıimişizgibiburadaoturmağamecburo-lalım?.Siz,muavininiz,idarememuruvebütünalçakmaiyetinizahlâkîbakımdan,kıyasedilmiyecekderecedeherbirimizdendahaaşağıolduğunuzhaldeniçinbizburadabulunuyoruzda,sizyoksunuz?.Mantıkbununneresinde?.
—Ahlâklamantığınburadahiçbirmünasebetiyok.Herşeytesadüfebağlıdır.Burayakimikoydularsaoburadadır;burayakonmayanlardadışardagezerler;iştemeselebundanibaret.Benimbirdoktoroluşumlasizinbirakılhastasıoluşunuzdanebirahlâknedebirmantıka-ranmamalıdır;bualeladebirtesadüftenbaşkabirşeydeğildir.
İvanDimitriçboğukbirsesle:
—Benbusaçmalarıanlamıyorum,dedi.Vekaryolasınınüzerineoturdu.
Doktorunyanında,Nikita’nıncebleriniaramaktankorktuğuMoyseyka,yatağınınüzerine,birparçaekmek,kâğıt,vekemikparçalarıkoydu,vehalâsoğuktantirtirtitreyerek,şarkısöylergibiçabukçabuk,Yahudicebirşey-lermırıldanmağabaşladı.Herhalde,kendisinidükkânaçmışfarzediyordu.
İvanDimitriç,titrekbirseslesözünedevamederek:
—Benibırakınız,dedi.
—Bunuyapamam.
—Fakatniçin?.Niçin?.
40
6No.KOĞUŞ
6No.KOĞUŞ
—Çünkibubenimelimdedeğilde,onuniçin.Fakatbirdefadüşününüz:Siziserbestbıraksamdasizbundannekazanacaksınız?.Gidiniz…Şehirhalkıveyahutpolissiziyakalayıptekrarburayagönderecek..
İvanDimitriçalnınısilerek:
—Evet,evet,burasıdoğru,dedi.Fakatbumüthişbir-şey!.Benneyapmalıyım?.Ne?.
İvanDimitriç‘insesiveonunhareketli,gençvezekiyüzüAndreyYefimiç‘inhoşunagitti.Gençadamıteskinetmekveonatatlıbirkaçsözsöylemekarzusunakapıldı.İvanDimitriç‘inyanıbaşına,yatağaoturdu.Birazdüşündüktensonra:
—Siz,neyapmalı,diyesoruyorsunuz,dedi.Sizinvaziyetinizdeolanbirisiiçineniyişey
buradankaçmaktır.Fakatyazıkkibununhiçbirfaydasıyok.Siziyakalarlar.Sosyete,canilerden,akılhastalarından,veumumiyetlekendisinitacizedeninsanlardankorunduğuzaman,onumağ-lubetmekimkânsızdır.Ozamansiziniçinyapılacaktekşey:Buradabulunuşunuzunzarurîolduğunudüşünerekmüteselliolmaktır.
—Bununkimseyefaydasıyok.
—Mademkihapishanelervetimarhanelermevcud-tur,ohaldeonlarıniçindebazikimselerinbulunmasıdabirzarurettir.Eğerbukimsesizdeğilseniz,benolurum;bendeğilsembirbaşkasıolur.Uzakbiristikbaldehapishanelerinvetimarhanelerinortadankalkacağızamanıbekleyiniz!.Ozamannepencerelerinüzerindedemirparmaklıklar,nededeligömlekleribulunmayacaktır,buzamanergeçmutlakagelecektir.
îvanDimitriç,müstehziyanebiredailegüldü.Gözlerinikırpıştırarak:
—Sizalayediyorsunuz,dedi.SizinvesizinyamağınızNikitagibiefendilerinistikbalilehiçbirmünasebetleriyoktur.Fakat,muhteremefendimiz,iyigünleringeleceğineeminolabilirsiniz!.Belkibenfikirlerimiâdibirtarzdaifadeediyorum;gülünüz!Fakatyenibirhayatınfecriparlayacak,adaletmuzafferolacak,bizimsokağımızşenlikyapacaktır.Benbunugörmiyeceğim;ozamanakadargebermişolacağım.Fakatherhalde,herhangibirkimsenintorunlarıbunugörecektir.Benonlarıbütünruhumlaselâmlıyorvememnunoluyorum;onlarhesabınamemnunoluyorum.İleri!Tanrıyardımcınızolsun,dostlarım!
İvanDimitriç,gözleripırıldayarak,yerindenkalktı;veellerinipencereyedoğruuzatarak,heyecanlıbirseslesözlerinedevametti:
—Budemirparmaklıklarınarkasındansizitakdise-diyorum!Yaşasınhakikat!Seviniyorum.
İvanDimitriç‘inhareketlerikendisineteatralgörünmekleberaberpekhoşunagidenAndreyYefimiç:
—Sevinmekiçinbenciddîhiçbirsebebgörmiyorum,dedi.Hapishanelervetimarhanelermevcudolmayacakve,buyurduğunuzgibi,hakikatmuzafferolacak;fakateşyanınmahiyetideğişmiyecek;tabiatınkanunlarıaynikalacak.İnsanlar,gene,şimdikigibiıstırabçekecekler,ihtiyarlayacaklarveölecekler..Hayatınızınekadarmuhteşembirfeciraydınlatırseaydınlatsın,sizienindesonundabirtabutamıhlayıpbirçukuruniçineatıvereceklerdir.
—Yaebediyet?.
—Bırakonucanım!
—Sizonainanmıyorsunuz,fakatbeninanıyorum.Dostoyevski’ninveyahutVoltaire’inkahramanlıklarındanbiri,Allaholmasaydıinsanlaronuicadederdi,diyor.Bendekuvvetleimanediyorumki,şayetebediyetyoksa,insanınbüyükzekâsıonuergeçicadedecektir.
AndreyYefimiçsevincindengülümseyerek:.
42
6No.KOĞUŞ
—Doğrubirsöz,dedi.Sizininanmışolmanızçokiyi*birşey..Böylebirinançile,dört
duvararasındabilegamsızcayaşanabilir..
Herhangibiryerdetahsilettinizmi?»-
—Evet;üniversitedetahsilettim,fakatbitirmedim.
—Sizbirfikirvemütaleaadamısınız!.Hangişartlariçindeolursaolsun,teselliyibizzatkendinizdebulabilirsiniz!.Hayatıidrakematufderinveserbestbirtefekküri-ledünyanınbudalacamanasızlıklarınıtambiristihfaf…İşteinsanlığınerişebileceğienyüksekikimevkibe.Üçkatparmaklıkarasındaolsanızbilebunlaramalikolabilirsiniz!.Diyojenbirfıçınıniçindeyaşadığıhaldedünyanınbütünkrallarındandahamesutdeğilmiidi?.
İvanDimitriçmağmumbiredaile:
—SizinDiyojen’inizbirabdaldanbaşkabirşeydeğildi,dedi.Vebirdenbireöfkelenerekyerindenfırladı:
—BanaDiyojen’denveidraktannediyebahsediyorsunuz?.Benhayatıseviyorum;hemdebüyükbirihtiraslaseviyorum!Bendeİtisafmanisivar;ıstırabvericidaimîbirkorkuvar.Fakatbazıanlarolurkibenişiddetlibiryaşamaihtirasısarar.Ozamanbendeliolmaktankorkarım.Ah,yaşamakiçinnekadar,nekadarşiddetlibirarzuduyuyorum.
Heyecanakapılmışbirhaldeodanıniçindebirkaçkeredolaştı;sonrasesinialçaltarakşunlarısöyledi:
—Tefekküre,düşünceyedaldığımzaman,birtakımhayaletlerbeniziyaretederler,birtakıminsanlaryanımagelir;sesler,müziksedası,işitirim*Bilmediğim,tanımadığımbirtakımormanlarda,denizkenarlarındado-laşıyormuşumgibigelir.Canımmüthişsurettehayatakarışmak,faaliyettebulunmakister…Ortalıktanegibiyeniliklervar?.Nelerolupbitiyor,banasöylesenize?.
—Sizşehirhakkındamıhavadisistiyorsunuz,yoksaumumiyetlemi?.
6No.KOĞUŞ
43
—İlkönceşehirhakkındahavadisveriniz;sonradaumumiyetleverirsiniz!.
—Sizenesöyleyebilirm?.Şehirmüthişsurettesıkıcı…Kendisilelafatabileceğin,sözünden,sohbetindenistifadeedebileceğinbirtekinsanyok.Sonrayeniinsanlardayok..MamafihgeçenlerdeHobotovismindegençbirdoktorgeldi.
—Odahabenimzamanımdagelmişti.Nasıl,dangalağınbirigaleba?.
—Evet,kültürsüzbiradam.Fakattuhafbirşey…Bi-liyormusunuz,bütünzevahirenazarenmerkezlerimizde,fikirdurgunluğuyok;hareketvar.Şuhaldeoralardahakikîinsanlarınolmasılâzım.Halbuki,hernedense,oralardanbizedaimaöylebirtakımadamlargönderiyorlarki,insanonalrıgörmemeğiterciheder.Bedbahtşehir!.
İvanDimitriçiçiniçekerek:
—Bedbahtşehir!.Dedivegüldü.Sonragenesözünedevamedereksordu:
—Yaumumîhavadislernasıl?.Gazetevemecmualardanelervar?.
Koğuşuniçerisiartıkkararmıştı.Doktorkalktı;vea-ayaktaolarak,gerekyabancı
memleketlerde,gerekseRus-yadaneleryazıldığından,fikirlerdekiistikametlerdenbahsetmeğebaşladı.İvanDivitriçonudikkatladinliyorvesuallersoruyordu.Fakatbirdenbire,adetâçokmüthişbirşeyhatırlamışgibibaşınıelleriaraşmaaldıvesırtıdoktoraçevrilibirhaldeyatağınıniçineuzandı…
AndreyYefimiç:
—Neyinizvar!.Diyesordu-İvanDimitriçkababiredaile:
—Sizartıkbendentekbirkelimebileişitemezsiniz,.dedi.Benibırakınız!.
—Fakatniçin?.
44
6No.KOĞUŞ
—Sizesöylüyorum,benibırakınız!.NeAllahmbelâsıherif?.
AndreyYefimiçomuzlarınısilkti;içiniçekerekdışarıçıktı.Taşlıktangeçerken:
—Nikita,dedi,burasınıbiraztemizleseniyiolur;çokberbadbirkokuvar!
—Emredersiniz,efendimiz!.
AndreyYefimiçevinedönerkenaklındanşunlarıgeçiriyordu:
«Nehoşdelikanlı!.Burayageldiğimdenberi,galiba,kendisilekonuşulabilecekilkinsanolarakbunarastladım.Muhakemeetmesinivebilhassalüzumuolanşeylerlealâkadarolmasınıbiliyor».
Okuduğumüddetçe,sonrada,yatağayatmcehepbuîvanDimitriç‘idüşündü.Ertesisabahda,uyandığızaman,dün,akıllıvedikkatedeğerbirdelikanlıiletanıştığınıhatırladıveilkfırsattaonugidipgörmeğekararverdi.
X
İvanDimitriç,tıpkıdünkivaziyetinde,başıelleria-rasmdaveayaklarıbükükbirhaldeyatıyordu.Yüzügö-rünmiyordu.
AndreyYefimiç:
—Bonjurdostum!.Dedi.Uyumiyorsunuzya?.İvanDimitriç,başıyastığagömülübirhalde:
—Evvelâ,bensizindostunuzdeğilim,dedi.Saniyen:Boşunavakitkaybediyorsunuz:Bendenbirtekkelimebilealamazsınız!.
AndreyYefimiçşaşırarak:
—Tuhaf…Diyemırıldandı.Dünakşamusluuslukonuşuyorduk;fakat,hernedense,birdenbiregücendinizvemükâlemeyikestiniz!.
Herhaldebenbazıyersizsözlersöylemişveyahutkanaatlarımzauygunolmayanbazıfikirlerilerisürmüşolacağım..
İvanDimitriç,yerindendoğruldu;müstehziveendişelibirbakışladoktorabakarak:
—Sözlerinizeinanacağımızannettiniz,değilmi?.Dedi.Gözlerikıpkırmızıidi.—Gidip
başkayerdecasuslukyapar,başkalarınıiskandiledebilirsiniz;buradasiziniçinyapılacakhiçbirşeyyok.Burayahangimaksatlageldiğinizibendahadünanlamıştım.
Doktorgülümseyerek:
—Netuhafbirkuruntu!.Dedi.Demekkisizbenibir”
46
6No.KOĞUŞ
casusfarzediyorsunuz,öylemi?.
—Evet,öylefarzediyorum…Casus,veyahuttecrübeiçinbenikarşısınaçıkardıklarıbirdoktor;bencebunlarınikisideaynışeydir.
—Ah,hakikatenbenimazurgörünüz!..Tuhafadam.Doktor,İvanDimitriç‘inkaryolasıyanındakibirtabureyeoturarak,itabkârbiredailebaşınısalladı:
—Haklıolduğunuzufarzedelim,dedi.Farzedelimkipoliseteslimetmekiçinsizisinsicebirtuzağadüşürmeğeçalışıyorum.Sizitevkifedipmahkemeyeveriyorlar.Mahkemedeveyahuthapishanedevaziyetinizburadanfenamıolacak?.Sizisürgüneveyahutağırhizmetegönder-seler,sankiorada,bupavyondaoturmaktandahafazlamııstırabçekeceksiniz?.Zanetmiyorum.Ohaldeniçinkorkuyorsunuz?.
GörünüşegörebusözlerİvanDimitriçüzerindebirtesiryaptılar;sükûnetbulmuşbirhaldeoturdu.
Saatdördügeçiyordu;buumumiyetle,AndreyYefi-miç‘inapartımanındabiraşağıbiryukarıdolaştığı,veDaryüşka’nmdoktordanbiravaktigelipgelmediğinisorduğubirsaatti.Dışardagüzelvesakinbirhavavardı.
Doktor:
—Yemektensonrabirazdolaşmağaçıkmıştım,dedi.Gördüğünüzgibiburayadauğrayıverdim.Artıkbahartamamengeldi.
İvanDimitriçsordu:
—Hangiaydayız?.Marttamı?.
—Evet,martınsonlarmdayız!.
—Dışardaçamurvarmı?
—Hayir,pekokadaryok.Bahçedepatikalarbileteşekkületti.
îvanDimitriç,âdetauykudanyenikalkmışgibikıpkırmızıolangözlerinioğuşturarak:6No.KOĞUŞ
47
—Şimdiarabailekırlardabirgezintiyapmak,sonradaılık,rahatbirçalışmaodasınadönmek….Veiyibir.doktortarafındanşubaşağrımıtedaviettirmeknekadariyibirşeyolurdu,dedi.Uzunzamanvarkibirinsangibiyaşamiyorum.Burasıpis,tahammüledilemeyecekkadarpisbiryer..
İvanDimitriç,birgünöncekiteheyyüçtendolayı,yorgunvehalsizdi;isteksizce
konuşuyordu.Parmaklarıtitriyor,veşiddetlibirbaş
ağrısındanmuztaribolduğuyüzündenbellioluyordu.
AndreyYefimiç:
—Ilık,rahatbirodailebukoğuşarasındahiçbirfarkyoktur,dedi.İnsanınhuzurvesaadetikendidışındadeğil,bilâkiskendiiçindedir.
—Yâninegibi?.
—Aleladebiradamiyiliğiveyahutfenalığıdışardan,yânibirarabadanveyaiyibirodadanbekler;halbukibirfikiradamıise,bunusadecekendindenbekler.
—Sizbufelsefeyi,havanındaimaılıkolduğuveportakalağaçlarınınçiçeklendiğiYunanistandavaazediniz!.Bufelsefeburanıniklimineuygundeğildir.BenkiminleDiyojen’denbahsetmiştim?.Sizinlemi?.
—Evet,dünbenimle.
—Diyojen’iniyibirçalışmaodasınavesıcakbira-partımanaihtiyacıyoktu;orasıkendiliğindensıcaktır;birfıçıdaoturupportakallazeytinyemesipekâlâmümkünoluyordu.FakatayniDiyojen’inRusyadaoturmasıicabetseydi,değilkânunuevvelde,fakatmayıstabilebirodaistemeğekalkacaktı.Aksitakdirdesoğuktankakırdardı.
—Hayir.Umumiyetlebütündiğeracılargibisoğuğudahisetmemekmümkündür.MarcAurelediyorki:«İs-tırab,acınınşiddetlevecanlıbirsuretteidrakindenbaşkabirşeydeğildir.Buidrakideğiştirmekiçinnefsinizor-486No.KOĞUŞ
la,onudefet;şikâyetetmektenvazgeç,acıdaortadan;kaybolur».Budoğrudur.Hakîmveyahutsadecemütefekkirbiradam,ıstırabıistihkaretmekleayırdedilir;odaimamemnundurvehiçbirşeyehayretetmez!.
—Demekkibenabdalım;çünkibenıstırabçekiyorum,memnundeğilim,vebeşerinalçaklığınahayretedi-
.yorum.
—Sizbuiştehaksızsınız!.Sıksıkdüşünecekolursanız,biziheyecanasevkedenbütünbudışâleminneka-darehemmiyetsizolduğunusizdeanlayacaksınız!.Hayatıidraketmeğeçalışmaklâzımdır;çünkühakikîsaadetancakbundadır.
İvanDimitriçsuratınıburuşturarak:—İdraketmek!..Diyemırıldandı.İçâlem,dışâlem..Beniafedin,fakatbenbunuanlamiyorum.
Benancakşunubiliyorum….
İvanDimitriçbusözlerimüteakipayağakalktı;ve’öfkeliöfkelidoktorabakaraksözünedevametti:
—Benancak,Allahmbenisıcakkandanvesinirdenyarattığınıbiliyorum,evet!.Uzvîensiceyegelince,şayetondahayatiyetvarsa,bütünteheyyüçlerekarşıteessürgöstermesilâzımdır.İştebendeteessürizharediyorum!Ağrıyakarşıhaykırışvegözyaşlarile;alçaklığakarşıhoşnutsuzlukla;adiliğekarşınefretlemukabeleediyorum.İştebence,hayatdemlenşeydebundanibarettir.Orga-nizmnekadarbasitise,okadarazhiseder,veteheyyücekarşıteessürleriniokadarazgösterir;organizmnekadaryüksekse,realitedeno
nisbettefazlateessürduyar.Bunubilmeyeceknevar?.Doktorolduğuhaldebukadarbasitşeyleribilmiyor!.
Istırabıistihfafetmek,hervakitmemnunolmak,vehiçbirşeykarşısındahayretiniizharetmemekiçinşuhalegelmeklâzımdır;-İvanDimitriçsözününburasındaşişmanveyağagarkolmuşmujiğigös-6No.KOĞUŞ
49
terdi-veyahutdabütünhassasiyetinikaybedinceyekadarıstırabıniçinegömülmek,birbaşkatabirleartıkyaşamamaklâzımdır.İvanDimitriçöfkeliöfkelisözünedevametti:Beniaffediniz;bennebirhakîmnebirfilozofum;busöylediklerinizdenhiçbirşeyanlamıyorum.Düşünecek,muhakemeedecekbirhaldedeğilim.
—Bilâkis,sizçokmükemmeldüşünüyorsunuz!.
—Karikatürizeettiğinizstoisiyenler[*]dikkatedeğerinsanlardı;fakatdoktrinleridahabundanikibinseneöncehayatiyetlerinikaybetmiş,donmuştu;tatbikveyaşamakabiliyetleriolmadığıiçinbunlarnebirdamlai-lerigidebildiler,nedegidebileceklerdir.Budoktrinlerancakherdoktrininçeşnisinebakmakvebunlarıtetebbuetmeklehayatlarınıgeçirenbirekalliyettenbaşkasınınalâkasınıçekemez!-Ekseriyetisebunlarıanlamıyordu.Zenginliğevehayatınrahatlıklarınakayıtsızlığı;ıstırabveölümüistihfaflakarşılamağıvaazedendoktrinbüyükbirekseriyetiçinbüsbütünanlaşımlazbirşeydir;çünkübuekseriyethiçbirzamannezenginliğinederahatbirhayatıtanımamıştır.İstırabıistihfafetmekise,buekseriyetiçinbizzathayatıistihfafetmektenbaşkabirmânai-fadeedemez!.Çünkiinsanınbütünhayatıaçlığı,soğuğu,zilletihisveidraketmektenveölümkarşısındaHamlet-varibirkorkuduymaktanbaşkabirşeydeğildir.Buhisvebuidraktebütünbirhayatsaklıdır.Ondanusançgetirilebilir,ondannefretedilebilirfakatohiçbirzamanistihfafedilemez!.Evettekrarlıyorum:Stoisiyenlerinbağlandığıdokrininhiçbirvakitistikbaliolamaz!.
Gördüğünüzüzereasrınbaşındanbugünekadarmücadele,ıstırab
[*]Stoisme:sabırvetahammültavsiyeedenbirnevifelsefedir.
F:4
50
6No-KOĞUŞ
veacıkarşısındahassasiyet,öfkeveteheyyücekarşıkoyma•kabiliyetiterakkietmektedir.
İvanDimitriçbirdenbiredüşüncesilsilesinikaybetti,durakladıvecansıkıntısıilealnınıoğuşturdu:
—Mühimbazişeylersöylemekistiyordum,dedi,fakatgörüyorsunuzkişaşırdım.Nedenbahsediyordum?.Ha,evet!Stoisiyenlerdenbiri,yakınlarındanbirininhüri-yetinisatınalmakiçinkendinibirkölegibisatmış.Görüyorsunuzya,demekki,birstoisiyendebile,teessürkarşısındabiraksülâmelvukuagelmiş;çünki,yakınlarındanbiriuğrunakendinifedaetmekgibiasilbirhareketiçin,âsivemustaribbirruhsahibiolmaklâzımdır.Benburada,hapishanede,bütünöğrendiklerimiunuttum;yoksadahabaşkamisallerdeverebilirdim.Misâlolarakİsa’yıalalım.İsa,ağlamakla,gülmekle,kederlenmekle,
öfkelenmekle,hattâcansıkıntısiylerealiteyemukabeleetmiyormuidi?.İsaıstırabıtebessümlekarşılalmadı;ölümüistihfafetmedi.Bilâkisbu«darbeninkendisindenuzaklaşmasıiçin»GetsemanibahçelerindeAllahayalvardı.
İvanDimitriçgüldüveoturdu.
—Farzedelimki,dedi,insanınhuzurverahatıkendindendışarıdadeğilde,bizzatkendindeolsun.Genefarzedelimkiıstırabıistihfafetmekvehiçbirşeyehayretetmemeklâzımdır.Fakatsizbudoktrininesıfatlailerisürüyorsunuz?.Sizbirhakîmmisiniz?
Sizbirfilozofmusunuz?.
—Hayır,benfilozofdeğilim;fakatbunuherkesilerisürebilir.Çünkübumantıkîbirşeydir.
—Fakatmüsaadeediniz,idrakmeselesinde,ıstırabıistihfafetmekvebunabenzerdiğermeselelerdekendinizinesıfatlasalahiyettarsaydığınızıanlamakisterdim?Sizhiçıstırabçektinizmi?.Istırabhakkındaherhangibirfikrinizvarmı?Müsaadeniziricaederim,çocukluğu-6No.KOĞUŞ
51
»uzdadayakyedinizmi?.
—Hayır.Benimanambabam,cismanîcezalarakarşıbirnefretbeslerlerdi.
—Halbukibenibabamşiddetlekamçılardı.Benimbabamtitiz,lâfanlamaz,uzunburunlu,sarıboyunlu,ba-.surlubirmemurdu.
Fakatsizdenbahsedelim.Bütünhayatınızdakimsesizeparmaklabiledokunmadı;kimsesizikorkutmadı,kimsesizedayakatmadı.
Sizbiröküzkadarsağlamsınız.Babanızınkanadıaltındabüyüdünüz,onunyardımiyleokudunuz;sonraderhalmaaşlıfakatişiazbirmemuriyetekondunuz!Yirmiylıdanfazlabirzamandanberiodunu,elektriği,hizmetçisibedavaolanbirapartı-mandakirasızolarakoturuyor,dilediğinizgibihareketediyor,keyfinizisterseçalışıyorsunuz!.Sizyaradılışiti-barilegevşekvetenbelbiradamsınız;bununneticesiolarakhayatınızı,sizihiçbirşeyinrahatsızetmeyeceğiveyerinizdenoynatmayacağıbirşekildetanzimetmeğegayretettiniz!.İşlerinizicerrahmuavininevediğerhergelelerebıraktınız;kendinizsesıcakverahatbiryerdeoturarakparabiriktirdiniz,kitapokudunuzvebinbirçeşityükseksaçmalarıntahayyulatıve(İvanDimitriç,doktorunkırmızıburnunabakarak)içkiilezevkiyaboldunuz!Birkelimeilesizhayatınneolduğunubilmiyorsunuz,onuntamamilecahilisiniz!.Realiteyiancaknazarîolaraktanıyorsunuz!.Bunakarşılıkıstırabıhorgörüyorveçokbasitbirsebebtenötürühiçbirşeyehayretetmiyorsunuz:Zahirîvederunîbirmanasızlık;hayatı,ıstırabı,ölümüistihfaf;idrak,hakikîsaadet-••BütünbunlartenbelRusunruhunaenuygungelenbirfelsefedir..Meselâbirmujiğinkarısınıdövdüğünügörüyorsunuz.A-rayagirmeğenelüzumvar?.Varsındövsün,ergeçbunlarınherikisideölmiyecekmi?.Sonradövenkimse,attığıdayakla,dövdüğükimseyideğil,kendinitahkiretmişol-52
6No.KOĞUŞ
6No.KOĞUŞ
53
miyormu?.Sarhoşlukkötüvebudalacebirharekettir;.’fakatiçende,içmeyendeölmeyecekmisanki?.Karşınıza;dişiağrıyanbirkadınçıkıyor..Pöf,neehemmiyetivar?..Ağrı,ağrınıntahayyülündenbaşkabirşeydeğildir.Budünyadaıstırabveağrıçekmedenyaşanamaz;hepöleceğiz!.Öyleise,haydikadın,defol!.Benidüşünmektenvevotkamıiçmektenalıkoyma!.Birgünkarşınızabirdelikanlıçıkıyor,sizden:«Neyapayım,nasılhareketedeyim?»diyenasihatistiyor.Birbaşkası,bunacevapvermedenöncebirazdüşünürdü.Halbukiburadacevaphazır:«Hakikîsaadetianlamağaveyahutonaerişmeğeçalış!»-Bufantastik«hakikîsaadet»
nedir?Tabiîbunacevapyok.Biziburadademirparmaklıkarkasındatutuyorlar,şefi-lâneyaşamağamecburediyorlar,bizeişkenceyapıyorlar.Buharekethemiyihemdeimantikidir;çünkübukoğuşlasıcakverahatbirodaarasındahiçbirfarkyoktur.Elverişlivemükemmelbirfelsefe:Hemhiçbirişyapma,hemvicdanıntertemizolsun;hemdekendinifilozoftasavvuret!.Hayirefendi,bunefelsefedir,neidraktir,nedebirgörüşgenişliğidir;butenbellikten,fakirizmden,-vebunakbirhülyadanbaşkabirşeydeğildir.Evet!.-
İvanDimitriçgeneöfkelendi.-ıstırabıhorvehakirgörüyorsunuz,fakatparmağınızıbirkapıyasıkıştırırsanız,kimbilir,,belkideavazavazbağırmağabaşlarsınız!.
AndreyYefimiçhafifçegülümseyerek:
—Belkidebağırmam,dedi.
—Nasılolur?.Peki,farzedelimkisizeinmeinseveyahutvaziyetvememuriyetindenistifadeederekküstahınbirisizialenentahkiretsevesizdeonunbuhareketinincezasızkalacağınıbilseniz,işteozamansizşunabuna«hakikîsaadeteermeğe»nasihatetmeninneolduğunuçokgüzelanlarsınız!.
AndreyYefimiç,memnuniyetindenellerinioğuştura-xakvegülerek:
—İştebuorijinal,dedi.Sizdeki,hâdiseleribuumu-mileştirmektemayülünügördükçehoşbirhayretekapılmaktankendimialamiyorum;azöncehakkımdaverdiğiniznotiseciddenfevkalâde.Sizinlekonuşmanınbanabüyükbirzevkverdiğiniitirafetmektenkendimialamayacağım.Söylediklerinizidinledim;şimdisizdebenimsöyleyeceklerimidinleyiniz!.
XI
BukonuşmabirsaatkadardahadevamettivegörünüşegöreAndreyYefimiçüzerindederinbirizbıraktı.O’hergünpavyonagelmeğebaşladı.Oburayasabahları,öğ-;ledensonralarıgeliyor,veekseriyaakşamkaranlığıbas—tırınceyekadarîvanDimitriçilekonuşmasınadevame-diyordu.İlkzamanlardaİvanDimitriçondankaçmıyor,doktorunfenamaksatlarbeslediğindenşüpheediyorve*açıktanaçığahoşnutsuzluğunubelliediyordu.Sonraları?doktoraalıştıveonakarşıtakındığıserttavırlarınyerine’
müstehzibirmüsamahakaimoldu.
DoktorAndreyYefimiç‘insıksıkaltıncıkoğuşuziyaretettiğihaberipekçabukhastahaneyeyayıldı.Necerrahmuavini,neNikita,nedehastabakıcılar,velhsılhiç*kimse,onunorayaniçingittiğini,saaterceoradaniçinkaldığını,nekonuştuğunu,veniçin
reçeteyazmadığınıbirtürlüanlayamadılar..Doktorunbuhareketleriacaibvegaribtelâkkiedildi.EskidenhiçvâkiolmadığıhaldeşimdiMihayilAveryaniçdeartıkonuevindebulamamağa:başladı.Daryuşka’nmdabuişlereçokcanısıkılmıştı:çünküşimdidoktor,birasınıgayrımuayyenzamanlardaiçiyor,hattâbazanöğleyemeklerinebilegecikiyordu.
Haziransonlarındabirgündü,doktorHobotovbiriş-içinAndreyYefimiç‘egelmişti;onuevindebulamayıncaeavludaaramağakoyuldu.Buaradaona,ihtiyardoktorum
6No-KOĞUŞ
55
akılhastalarınınyanındaolduğunusöylediler.Hobotovkoğuşagiriptekoridordaduraklaymcekulağınabirtakımkonuşmalarçalındı.
İvanDimitriçöfkeliöfkelişunlarısöylüyordu:
—Bizhiçbirvakitanlaşamayızvesizhiçbirzamanfikrinizibanakabulettiremezsiniz!.Sizrealiteninneolduğunubilmiyorsunuzvehiçbirzamanıstırabçekmemi—siniz;sadecebirsülükgibibaşkalarınınİstırabındangıdaalarakyaşamışsınız!.Benisedoğduğumgündenitibarenbuanakadarfasılasızolarakhepıstırabçektim.Bununiçinsizeaçıkçasöylüyorum:Benkendimi,herbakımdansizdenüstünvedahaselâhiyetlifarzediyorum.Banadersvermeksizinharcınızdeğildir.
AndreyYefimiçsükûnetlevekendisinianlamakistemedikleriiçinmüteessifbiredaileşöylecevapverdi:
—Size,hiçdekendifikirlerimikabulettirmekiddiasındadeğilim.Dostum,meselebudeğil.Mesele,sizinıstırabçekmişolmanızvebenimçekmemişolmammeselesideğildir.Istırabvesevinçlergeçicişeylerdir;şimdionlarıbiryanabırakalım.Mesele,herikimizindedüşüncesahibiolmamızdır;bizbirbirimizinşahsındadüşünmeğevetefekküremuktedirinsanlargörüyoruzvebukeyfiyet,görüşlerimizarasındakifarklarneolursaolsun,aramızdabirsolidaritedoğuruyor.Ahdostum,umumîdelilikten,ehliyetsizlikten,budalalıktannederecebıktığımı,vesizinleherdefasındanebüyükbirsevinçlekonuştuğumubirbilseniz!.Sizakıllıbiradamsınız,bensizdenhoşla-şıyorum.
Hobotovkapıyıhafifçearaladıvekoğuşuniçinebirgözattı.BaşıtakyeliİvanDimitriç‘ledoktorAndreyYefimiç,yanyanakaryolanınüzerineoturmuşlardı.Deli,kaşınıgözünüoynatiyor,titremelergeçiriyorveihtilâçlıhareketlerlekaputunasarmıyordu.Doktorise,başınıö-56
6No-KOĞUŞ
nüneeğmişbirhaldehareketsizoturuyordu;yüzükırmızı,bitkinvekederliidi.
Hobotovomuzlarınıkaldırdı,gülümsediveNikitailebakıştı.Nikitadaomuzlarınıkaldırdı.
ErtesigünHobotovcerrahmuaviniileberaberpavyonageldi.İkisidetaşlıktadurarakkonuşulanlarıdinlediler.DışarıçıkarlarkenHobotov:
—Bizimdedegalebabüsbütünaklınıoynattı,dedi.Pırılpırılboyanmışçizmelerinikirletmemekiçin,dikkatlasubirikintilerininüzerindenatlayarakyürüyenmuhteşemSergeySergeyeviçiçiniçekerek;
—Allahım,senbizgünahkârkullarınıafet,dedi.MuhteremYevgeniFeodoroviç,doğrusunuistersenizbenbunuçoktandırbekliyordum.
XII
OgündensonraAndreyYefimiç,etrafındabazıgizli•şeylerfarketmeğebaşladı.Hademeler,hastabakıcılar,hastalarkendisilekarşılaştıklarızaman,mütecessisgözlerleonabakıyorvesonraaralarındabirşeylerfısıldaşıyorlar-dı.Hastahanebahçesindekarşılaşmaktanhoşlandığıhasta-hanemüdürününkızıMaşa,şimdi,kendisiniokşamakiçingülerekyanınayaklaşandoktordan,hernedense,sebeb-sizyerekaçıyordu..PostamüdürüMihayilAveryaniçonudinlerkenartık«çokdoğru»demiyordu;sadeceanlaşılmazbirsıkıntıiçinde:«Evet,evet,evet…»diyemırıldanmaklaiktifaediyorvedoktora,kederlivedüşüncelibiredailebakıyordu.Sonradostunahernedense,artıkbiravevotkaiçmemesinitavsiyeetmeğebaşladı.Fakatnazikbira-dâmolduğuiçinbufikriniaçıkçadeğilde,imalıbirsurette,—veiçkiiçtikleriiçinhastalanan,içkiyibırakıncatamameniyileşen—kâhfevkalâdeiyibiradamolantaburkomutanından,kâhçokiyibirinsanolanalaypapasındanmisallergetirmeksuretile,-ifadeetti.İkiüçdefaziyaretinegelenmeslekdaşıHobotovdaalkollüiçkileribırakmasınıvegörünürdehiçbirsebebolmadığıhalde,brö)müralmasınıtavsiyeetti.
AndreyYefimiçağustosta,belediyereisinden,çokmühimbirişhususundakendisinigelipgörmesiniricae-denbirmektupaldı.
Kararlaştırılangündebelediyeda-
58
6No-KOĞUŞ
iresinegidenAndreyYefimiçoradamevkikumandanını,,.kazamaarifmüfettişini,belediyeâzasındanbirini,Hobo-tov’uvekendisinedoktordiyetakdimedilenşişman,sarışınbirefendiyibuldu.TelaffuzedilmesigüçbirPolonyalısoyadınıtaşıyanbudoktor,şehirdenotuzverstmesafedebirHaradaoturmaktaveşimdikasabada,birbaşkayeregitmekvesilesiletesadüfenbulunmaktaidi.
Karşılıklıselamlaştıktanveherkesmasanınbaşınageçipoturduktansonra,belediyeâzası,AndreyYefimiç‘edönerek:
—Buradasizeilişiğiolanbiristidavar,dedi.Bakınız,YevgeniFeodoroviçdiyorki,anabinadabulunaneczaha-neyeorasıdargelmektedidr.Onupavyonlardanbirinenakletmeklâzımdır.Esasitibarilebumühimbirişdeğil;ec-zahaneyipavyonlardanbirinenakletmekpekâlâkabildir;fakatgelgelelim,pavyonuntamireihtiyacıvar.
AndreyYefimiçbirazdüşündüktensonra:
—Evet,dedi.İşitamirsizgeçiştirmekkabildeğil.Meselâköşedekipavyonueczahanehalinegetirmekiçin,tahminimegöre,enaşağıbeşyüzrubleyeihtiyaçvardır.Faydasızbirmasraf
Kısabirsükûtoldu.
AndreyYefimiçyavaşbirseslesözünedevametti:
—Bendahaonseneöncebuhalilehastahanenin,şehrinmenabiinenazaranbirlüks
sayıldığınıarzetmekşerefinenailolmuştum.
Buhastahane1840senelerindeyapılmıştı.Fakatozamanlarşehrinmenabiişimdikindenfarklıidi.Şehirlüzumsuzinşaatvefuzulîbirtakımmemuriyetleriçinbirçokparalarsarfediyor.Kanaatimce,başkakombinezonlartatbikedildiğitaktirdebuparaileikinumunehastahanesiidareetmekkabildir.
Belediyeâzasıbüyükbircanlılıkla:
6No-KOĞUŞ59
—Çokiyi,dedi,şubaşkakombinezonlarınneolduğu-nusöylermisiniz?.
—TıbbîservisinZemstvo’nın[*]idaresindeverilmesilâzımgeldiğinievvelcearzetmiştim,efendim.
Sarışındoktorgülerek:
—ParalarıZemstvo’yaveriniz,dedi,odaonlarıbirgüzelceçalsın!.
Belediyeâzasıgülerektastıketti:
—Olacağınabak!
AndreyYefimiçbulanıkveyorgunbirbakışlasarışındoktorabaktıve:
—Birazinsaflıolmaklâzım,dedi.
Yenidenbirsessizlikoldu.Çaylariçildi.Hernedensepekfazlamüteheyyiçolanmevkikumandanımasanınü-zerindenAndreyYefimiç‘inelinitutarak:
—Doktor,dedi.Sizartıkbizibüsbütünunuttunuz!.Adetâbirkeşişoldunuz:İskambiloynamıyorsunuz,kadınlarısevmiyorsunuz.
Bizimlearkadaşlıketmeksizisıkıyor.
Vehepsibirden,aklıbaşındabiradamiçinbukasabadayaşamanınnekadarcansıkıcıbirşeyolduğundanbahsetmeğebaşladılar.
Kasabadanetiyatronedemüzikvardı;kulübdekisondanslısuvarede,yirmiyeyakındamolduğuhaldeancakikikavalyevardı.
Gençlikdansetmiyor;sadecebüfeninbaşınaüşüşiyorveyahutkâğıtoyniyor.
AndreyYefimiç,kimseninyüzünebakmaksızın,ağırağırveyavaşbirsesle,kasabalılarınhayatîenerjilerini,kalblerini,zekâlarınıkâğıtoynamakvededikoduyapmaklahederetmelerini,vakitlerinifaydalımübaheselerleveokumaklageçirmesinibilmedikleriniveistemediklerini,manevîzevklerdenmüstefitolmağıarzuetmediklerinite-
[*]Zemstvo:Rusyada1864senesindensonratatbikedilenbirnevimahallîidareşeklidir.
60
6No.KOĞUŞ
•essüfehemdepekderinbirteessüfeşayanbulduğunuanlatmağakoyuldu.Enteresanvedikkatedeğerolansadeceakılvezekâdır;gerikalanşeylerâdivesüflidir.
MeslekdaşınıdikkatledinlemekteolanHobotovbirden
“biresordu:
—AndreyYefimiç,bugünayınkaçıdır?.
Hobotovsorduğusualecevapalmce,sarışındoktorlabirliktebugününgünlerdenhangigünolduğunu,birsenedekaçgünbulunduğunu,6numaralıkoğuştaharikuladebirpeygamberbulunduğunundoğruolupolmadığını,ehliyetsizliğinianlayanbirmümeyyizedasile,AndreyYe-fimiç‘tensormağabaşladılar.
AndreyYefimiçbusonsualecevapverirkenkızardıve:
—Evetbubirhasta,dedi.Fakatçokenteresanbirdelikanlı.
Artıkonahiçbirsualsorulmadı.
AndreyYefimiçkoridordapaltosunugiyerken,mevkiTjumandanıelinionunomuzuüzerinekoyduveiçiniçe-“kerek:
—Artıkbizihtiyarlarındinlenmezamanımızgeldi,dedi.
AndreyYefimiçbelediyedairesindençıkmcebunun,kendiaklimuvazenesinitetkikememurbirkomisyonolduğunuanladı.
Kendisinesorulansuallerihatırladı,kıpkırmızıolduve,hernedense,hayatındailkdefaolarakdoktorluğakarşıderinbirmerhametduydu.Doktorlarınazöncekiimtihanlarınıhatırlayarakkendikendine:«Amanal-lahım,diyedüşündü,fakatbunlarpsychiatrieokuyalıveimtihanvereliçokolmadı;pekibukaracahillikneredengeliyor?.Bunlarınpsychiatriehakkındaenküçükbirfi-‘kirleribileyok!»
Vehayatındailkdefaolarakkendinitahkiredilmiş
6No.KOĞUŞ
61.
veöfkelenmişhissetti.
AynigününakşamıMihayilAveryaniçonugörmeğe-geldi.Postamüdürüselâmvermedenonunyanınayaklaştıveherikielindentutarakmüteheyyiçbirsesle:
—Azizim,dostum!.Benimsamimiyetimeinandığınızı,benisamiçmîbirarkadaşolaraktelâkkiettiğiniziispatediniz…Dostum!.Dedi.
VeAndreyYefimiç‘insözsöylemesinemâniolarakheyecanladevametti:
—Siziilminiziçin,ruhunuzunasaletiiçinseviyorum.Benidinleyiniz,azizim.İlim,birmesleksırrıolarakdoktorları,sizehakikatisöylemektenmenediyor.Fakatben.askercesinebütünçıplaklığilehakikatisizesöyleyeceğim:Sizhastasınız!Azizimbeniaffediniz,lâkinhakikatbu:merkezdedir;etrafmızdakileruzunzamandanberibununfarkındadırlar.DoktorYevgeniFeodoroviç,istirahatetmeninvebirazkendiniziavutmanın,sıhhatiniziçinbirzaruretolduğunuşimdibanasöyledi.Buçokdoğrubirşey!.Çokmükemfmelbirşey!Bugünlerdebenizinalarakhavatebdilinegideceğim.Dostumolduğunuzuispatediniz,berabergidelim!Eskidemleriihyaedelim!
AndreyYefimiçbirazdüşündüktensonra:—Benkendimiçokiyihissediyorum,dedi.Gitmeğegelince,hiçbiryeregidemem.Sizeolandostluğumubirbşakaşekilde
göstermememüsaadeediniz!.
Kitapsız,Daryuşka’sız,birasız,niçinolduğunu,nereyeolduğunubilmedengitmek?..Yirmisenezarfındakurulanyaşamatarzınıaltüstetmek?..Bufikirilkağızdaonagayetvahşivehayalîgöründü.Fakatobelediyedairesindekikonuşmayı,vebelediyedenevinedönerkenduyduğuacıintibalarıhatırlayınca,birtakımbudalalarınkendisinideliolaraktelakkiettikleribuşehirdenkısabirzamaniçinayrılmakfikrionamülayimgeldi.Ve::
62
6No-KOĞUŞ
—Peki,siznereyegitmekniyetindesiniz?.Diyesordu.—Moskovaya,Petresburga,Varşovaya…Varşovadahayatımınenbahtiyarbeşsenesinigeçirdim.Nemükemmelbirşehir!Azizim,gidelim!.
XIII
Birhaftasonra,AndreyYefimiç‘eistirahatetmesi,birbaşkatabirle,istifasınıvermesiteklifedildi.Obunuâlâkasızcekarşıladı.
BundanbirhaftasonradaoveMihayilAveryaniç,birpostaarabasınabinmişolduklarıhaldeenyakınbirşimendüferistasyonunagidiyorlardı.Mavisemah,soğuk,şeffafveaçıkbirhavaidi.İstasyonacilanikiyüzverstlikmesafeyiikidefayoldagecelemeksu-retileikigündealdılar.MenzilyerlerindekirlibardaklarlaçaygetirildiğizamanveyahutbeygirlerinarabayakoşulmasıuzadığızamanMihayilAveryaniçfenahaldeöfkeleniyor,bütünvücudutirtirtitreyerek:«Susunuz!,münakaşaistemez!.»diyehaykırıyordu.Postaarabasındabulunduklarızamanise,Kafkasyaya,Polonyakrallığınayaptığıseyahatlarıhiçdurmadananlatiyordu.Bunlarnemaceralar,netesadüflerdi!.Bunlarıanlatırkenyüksekseslekonuşuyor,vebuesnadagözleri,yalansöylediğinizanettirecektarzdafevkalâdegaribleşiyordu.Bundanmâda,konuşurken,AndreyYefimiç‘inyüzünedoğrunefesalıyorvekulağıdibindekahkahalaratıyordu.Bütünbunlardoktorurahatsızediyor,onudüşünmektenvetefekküredalmaktanalıkoyuyordu.
Şemendüferde,ekonomiolsundiyeüçüncümevkide,sigaraiçilmeyenvagondaseyahatediyorlardı.Yolcularyarıtemizinsanlardı.
MihayilAveryaniçpekçabukherkesle
64
6No-KOĞUŞ
tanıştı.Kanepedenkanepeyegiderekböyleberbadbiryoldaseyahatetmeninhiçdeiyibirşeyolmadığınıyükseksesleanlatmağabaşladı:Hertaraftahilekârlıkvardı.Beygirleseyahatetmekdahamuvafıkdeğilmiidi?.Gündeyüzverstyolaldığınhaldegenekendinisağlamveçevikhise-dersin!.Bizdekikıtlık,Pinskbataklıklarınınkurutulmasındanilerigelmiyormuidi?.Umumiyetleheryandabirkargaşalıkhükümsürüyordu.
O,öfkeleniyor,bağırarakkonuşuyor,vediğerlerinekonuşmakimkânınıvermiyordu.GürültülükahkahalarlavemanalıjestlerlefasılayauğrayanbubitmeztükenmezgevezeliklerAndreyYefimiiç‘iyoruyordu,canısıkılmışbirhalde:«İkimizdenhangimizdeliyiz?.
Diyedüşünüyordu.Yolcularıhiçbirsuretlerahatsızetmemeğeçalışanbenmi,yoksakendiniherkestendahaa-kıllıveenteresanzannedenvebundanötürüdekimseyerahatvermeyenbuegoistmi?.»
MoskovadaMihayilAveryaniçapuletsizbiraskerceketivekırmızışeridlibirpantalongiydi.Sokakta,başındaaskerîbirkasket,sırtındabirkaputolduğuhaldedolaşıyor,askerlerkendisineselamveriyorlardı.ŞimdiAndreyYefimiçarkadaşında,birzamanlarkendisindemevcud-asaleteaitbütüniyişeylerimahvedereksadecefenaşeyleribırakanbirinsanhaligördü.O(MihayilAveryaniç)hattâhiçlüzumuolmadığıhaldekendisinehizmetedilme-isiniseviyordu.Meselâkibrit,masanınüzerinde,önünde’durduğuveobunugördüğühaldekibritgetirmesiiçingarsonaseslenir;odahizmetçisininyanında,dongömlek,içça-maşiriledolaşmaktansıkılmazdı.Yaşfarkıgözetmedenbütüngarsonlara«Sen!»diyehitabeder,öfkelenincedeonlara,abdalvesersemdemektençekinmezdi.BuhâlAndreyYefimiç‘earistokratçafakatiğrençgörünürdü.
MihayilAveryaniçdostunuherşeydenönceİverska-
I
6No.KOĞUŞ85
yaklişesinegötürdü.Kendisiorada,yerlerekadareğilerekvegözlerindenyaşlarakıtarakhararetleduaetti.Duasınıbitirdiğizamanderinderiniçiniçekerek:
—VakıasenAllahainanmazsınama,dedi,duaettiğinzamanruhundabirrahatlıkhisedersin!.Şutasviriöp,dostum!.
AndreyYefimiçmahcubolduvetasviriöptü.MihayilAveryaniçisedudaklarınıuzatarakvebaşınısallayarakmırıltıileduaetmeğebaşladı;tekrargözlerindenyaşlarboşandı.SonraKremlin’egittiler.OradaÇartopunu(1)veÇarçanını(2)gördüler,hattâonuellediler.Moskovanehrininöteyakasındakimanzarayıseyrettiler.Spa-
(1)Çartopu:VeyahutRusçasındaolduğugibiçartop,yâniToplarınKralıdenilenbutop,dünyanınenbüyüktoplarındanbiriolupbirmetreçapındadır.
(2)Çarçanı:VeyahutRusçasındaolduğugibiÇanlarınKralı.Buçan,dünyanınenbüyükçanlarındanbiriolup1900kiloağırlığındadır.Buçanhiçbirvakityerinekonamadı,düştüvebirparçesikırıldı.BugünKramlinmüzesininbahçesindebulunmaktadır.Haricîgörünüşübirçadırdanbüyüktür.İçinde,ferahferah,ayaktaolarakbeş,altıkişidurabilir..
(3)RusçaismiHramHristosSpasitelolanbuküse1812senesinde,MoskovanehrikıyısındaNapolyondankurtuluşuşerefine,yapılmıştır.Fevkalâdebüyükvemuhteşembirklişeolmaklaberaber,herhangibirmimarîvetarihîkıymetihaizdeğildirBugünbuküseyıkılarak,bununsağlamtemelleriüzerine300metreyüksekliğindekimuazzam«Sovyetsarayı»inşasınabaşlanmıştır.
‘.F.5
66
6No.KOĞUŞ
sitel(3)klişesiniveRumyantsev(4)müzesinigezdiler.
Testov’da(5)öğleyemeğiniyediler.MihayilAverya-niçfavorileriniokşayarakuzunuzunyemeklistesinitetkikettiktensonra,lokantalardakendini,evindeimişgibihissetmeğealışmışbirşikemperveredasile:
—Bakalımbugünbizeneyemekyedireceksiniz,meleğim?.Dedi.
(4)Rumyantsevmüzesi:Biretnografyavebirresimgalerisi,birdekütüphaneyiihtivaedenbirmüzedir.
(5)Odevrinpekmaruflokantalarındanbiridir.
XIV
Doktorgeziyor,seyrediyor,yiyor,içiyor,lâkinbirtekşey:MihayilAveryaniç‘lebiraradabulunmaküzüntüsünühisediyordu.O,dostundankurtulupdinlenmek,ondankaçmak,saklanmakistiyordu;dostuiseonuyanındanbiradımayırmamağıvemümkünolabildiğikadaronueğlendirmeğikendisiiçinbirborçsayıyordu.Seyredilecekhiçbirşeyolmadığızamanlaronusözlerüeoyalıyordu.AndreyYefimiçbunaikigüntahammületti,fakatüçüncügünü,hastaolduğunu,bütüngününüevdegeçirmekistediğinidostunasöyledi.Dostu,buvaziyetkarşısında,kendisinindeevdekalacağınıbildirdi.Öyleya,canım,birazdinlenmeklâzımdı;buhaleayakmıdayanırdı!.AndreyYefimiç,yüzüarkalığadönükbirhaldebirkanepeyeuzandı;dişlerinisimsıkıkilidleyerek,dostunun,Fransa-nınergeçAlmanyayımutlakamağlubedeceğine,Mosko-vadapekçokhilekârinsanbulunduğuna,görünüşlerinenazaranbeygirlerinevsafıhakkındahükümverilemeyeceğinedairhararetliteminatınıdinledi.
Doktorunkulaklarındaoğultular,kalbindeçarpıntılarbaşladı.Fakatnezaketindenötürü,dostuna,susmasını,veyahutçıkıpgitmesiniricaetmekcesaretinigösteremedi.BereketversinbirotelodasındakapalıkalmaktanMihayilAveryaniç‘incamsıkıldı.Yemektensonragezmeğeçıktı.
68
6No.KOĞUŞ
YalnızkalanAndreyYefimiçkendindehoşbirhafiflikhissetti.Hareketsizolarakbirkanepeninüzerineuzanıpyatmakveodadatekbaşınaolduğunudüşünebilmeknekadargüzeldi!.İnzivasızhakikîsaadetolamazdı.Şeytan,meleklereyabancıolaninzivayıarzuladığındanötürüAllahaihanetetmişolsagerekti.AndreyYefimiç,songünlerdegördüğüveişittiğişeyleridüşünmekistedi,fakatMihayilAveryaniçbirtürlüaklındançıkmıyordu.
Doktor,cansıkmtısileşunlarıaklındangeçiriyordu:«Obirdostlukvebirâlicenablıkeseriolarakmezuniyetaldıvebenimlekalkıpgeldi.Budostçahimayedendahakötübirşeyolamaz!.Halbukiohaddizatındaiyikalbli,âlicenap,vehoşsohbetbiradamabenziyor;fakatgelgelelimsıkıcıbiradam.Hemdetahammüledilemeyecekderecedesıkıcı.Nitekimöyleıımsan].ar_vardırıkisadeceiyiyeakülısözlerdenbaşkabirşeysöylemediklerihaldasizgeneonlarınahmak_olduğunuhisedersiniz!.»
BunutakipedengünlerdeAndreyYefimiçhastaolduğunusöylemektedevamederek
odasındançıkmıyor;yüzükanepeninarkalığınadönükbirhalde,dostu,sözle-rilekendisinieğlendirmeğeçalıştığızamnalarbunalarak,oodadabulunmadığızamanlaristirahatederek,kanepedeyatıyordu.Gerekböylebirseyahataçıktığıiçinkendisine;gereksehergeçengüngevezeliğivelaubaliliğiartandostunaiçerliyor;düşüncelerinebirtürlüciddiveasilbirahenkveremiyordu.
Kendimiskinliğineiçerleyerek:«İvanDimitriç‘inbahsettiğihakikatlarbanamusallatoluyor,diyedüşünüyordu.Mamafih,saçma…
Evimedönünceherşeyeskihalinia-lır.»…
Petresburgdadaaynihaldevametti:Günlerceodasındançıkmıyor,kanapeninüstündeyatıyor,veancakbiraiçmekiçinkalkıyordu.
6No.KOĞUŞ69
MihayilAveryaniçhiçdurmadan,onuVarşovayagitmeğezorluyordu.
AndreyYefimiçyalvaranbirsesle:
—Azizdostum,diyordu,benorayanediyegideyim?..Sizyalnızgidiniz,banada,evimedönmememüsaadeediniz!.Sizeyalvarırım.
MihayilAveryaniçbusözlereşiddetleitirazediyordu:
—Bunahiçbirsuretlerazıolamam.Orasıharikuladebirşehirdir.BenVarşovadahayatımınenbahtiyar,enmesutbeşyılınıgeçirdim.
AndreyYefimiç‘infikrindeayakdiremeğemetanetiyoktu.İstemeyeistemeyeVarşovayagitti.
Oburadadaodasındançıkmıyor,kanepedeyatıyor,kendisine,dostunaveRusçaanlamamaktaİsraredengarsonlarakarşıöfkelenipduruyordu.Hervakitkigibikanlı,canlıveneşeliolanMihayilAveryaniçisesabahtanakşamakadarşehirdedolaşıyorveeskidostlarınıaramaklavakitgeçiriyordu.Birkaçgecedışarıdageceledi.Geneböyle-kimbilirnerede-dışarıdagecelediğibirgecenin,sabahında,sabahleyinpekerken,fevkalâdemüteheyyiç,yüzükıpkırmızı,saçlarıdarmadağınıkbirhaldeoteledöndü.
Kendikendinebirşeylermırıldanarakuzunmüddetodanıniçindebirköşedendiğerköşeyedolaştıdurdu.Sonraduraklayarak:
—Herşeydenöncenamusgelir,diyesöylendi.
Birmüddetdahadolaştıktansonrabaşınıelleriaraşmaaldıvefacialıbirsesle:
—Evet,herşeydenöncenamusgelir,dedi.BuBabil’egelmefikrininilkdefahatırımageldiğidakikayalanetolsun!.-Doktoradönerek-Azizim,dedi,benihakirgörünüz:Kumardakaybettim,banabeşyüzrubleveriniz!.
AndreyYefimiçbeşyüzrubelsaydıvehiçbirşeysöylemedendostunaverdi.Öfkedenveutancındanhalâkıp-70
6No.KOĞUŞ
kırmızıduranMihayilAveryaniçlüzumsuzyereyemimetti,kasketinibaşınageçirerekdışarıçıktı.
Takribenikisaatsonrageridönünce,kendinibirkoltuğaattı;derinbirnefesalarak:
—Namusumkurtuldu,dedi.Dostum,gidelim!Bu:mel’unşehirdebirdakikabilekalmakistemiyorum.Dolandırıcılar!Avusturyacasusları!.
İkiarkadaşkendişehirlerinedöndüklerizaman,aylardanikinciteşrindi;sokakkaimbirkartabakasileörtülüidi.AndreyYefimiç‘inyerinidoktorHobotovişgale-diyordu.O,AndreyYefimiç‘inseyahattandönerekhas—tahanedekibeylikeviboşaltmasınaintizaren,halâeskievindeoturuyordu.Aşçısıdediğiçirkinbirkadın,dahaşimdidenpavyonlardanbirineyerleşmişti..
Şehirde,hastahaneyeaityenidedikodulardönüyordu.Çirkinkadınınhastahanemüdürilekavgaettiği,hastahanemüdürününde,afedilmesiiçin,kadınındizlerinekapandığısöyleniyordu.
ŞehregeldiğinindahabirincigünüAndreyYefimiçkendinebirevaramakmecburiyetindekaldı.
Postamüdürüürkekbiredaileona:
—Dostum,dedi,saygısızlığımımazurgörünüz,cebinizdekaçparanızvar?
AndreyYefimiçsessizceüzerindekiparayısayarakv
—Seksenaltıruble,dedi.
DoktorunverdiğicevabıanlamayanMihayilAveryaniç,sıkılarak:
—Benonusormuyorum,dedi.Umumiyetleservetiniznekadardır,diyorum?.
—Sizesöyledimya:Seksenaltıruble!.Başkahiçbirşeyimyok.
MihayilAveryaniç,doktoruasilvenamuslubiradara-farzediyordu.Fakatbunarağmenonda,enaşağıyirmi’
6No.KOĞUŞ
İli‘1
71
XV
AndreyYefimiç,Belovaismindeşehirlibirkadınınüçpencereliküçükevineyerleşti.Buevciğin,mutvakhesabakatılmazsa,üçodasıvardı.Bunlardanpencerelerisokağabakanikiodayıdoktorişgalediyor;diğerodailemutvaktada,DaryuşkaveüççocuğuileBelovaoturuyordu.BazanBelova’nmaşıkısarhoşmujikdegecelemeğegeliyorvegeceyarısıkopardığıgürültülerleDaryuşka’nınveçocuklarınödünüpatlatıyordu..O,evegelerekvemut-vağıniçineoturarakvotkaistemeğebaşladığızamanlarherkesebirağırlıkçöker,doktormerhametinden,ağlamaktaolançocuklarıyanmaalır,onlarıkendiodasındayereyatırır,vebuonabüyükbirhazverirdi.
Doktor,geneeskisigibisaatsekizdekalkıyorveçayınıiçtiktensonraeskikiatplarmıvemecmualarınıokumağakoyuluyordu.
Yenilerinialmakiçinartıkparabulamıyordu.Yakitaplarıneskioluşundanveyahutbelkide,şeraitindeğişmişolmasından,okumakartıkonueskisikadaralâkadaretmiyor,
yoruyordu.Vaktiniboşgeçirmemekiçin,kitaplarınınmufassalbirkatalogunuhazırlıyorvekapaklarınabireretiketyapıştırıyordu.Bumihanikivezahmetliiş,ona,okumadandahazevkligörünüyordu-Buyeknesakzahmetliiş,anlaşılmazbirsuretteonunzihniniuyuşturuyor,ohiçbirşeydüşünmüyor,zamansüratlea-kıpgidiyordu.HattâmutfaktaoturarakDaryuşkailepa-6No.KOĞUŞ73
tatessoymak,veyahutkarabuğdaybulgurunuayıklamakbileonafevkalâdeenteresangörünürdü.
Cumartesivepazarlarıklişeyegiderdi-Birduvarındibindedurur,gözleriniyarıkapıyaraksöylenenilâhi-.leridinler,babasına,anasına,üniversiteye,vedineaitbirçokdüşünceleredalardı.Buradabulunduğumüddetçe,huzura,melankoliyabenzerbirtakımhislerduyar,klişedençıkarkendeâyininbukadarçabukbitişindendolayıteessüfederdi.
Kendisilekonuşmakiçinikidefahastaneye,İvanDimitriç‘igörmeğegitti.Fakatherikidefasındadaonufevkalâdemüteheyyiçveöfkelibuldu.İvanDimitriç,çoktandırboşvemânâsızgevezeliktenbıktığıiçinkendisinirahatbırakmalarınıricaettivemel’un,alçakinsanlardan,bütünçektiğiistirablarakarşılık,yalnızbaşınabirhücreyehapsedilmekgibibirtekmükâfatbeklediğinisöyledi.Bukadarcıkbirşeyikendisindenesirgeyeceklermiydi?
AndreyYefimiçherikidefasındadaonunlavedala-şıponahayırlıgecelertemenniettiğizamano,birköpekgibiuluyarak:
—Cehennemekadaryolunvar!.Diyehaykırdı.
ŞimdiAndreyYefimiçbirüçüncüdefaonuziyarete-dipetmektemüteredditdi.Halbukicanıdagitmekistiyordu.
,EskidenAndreyYefimiçöğleyemeğindensonrae-vininodalarındadolaşırvedüşünürdü.Şimdiise,öğleyemeğindenakşamçayınakadar,yüzükanapeninarkalığınadönükolduğuhalde,Kanapeninüstündeyatar,vekendisini,mukavemetiimkânsız,süflîbirtakımdüşüncelerekaptırırdı.Yirmisenedenfazlatutanhizmetinekarşılık,kendisinenebirtekaüdiyenedebirikramiyeverilmeyeşinefevkalâdemüteessirdi.Vakıavazifesinina-74
6No-KOĞUŞ
muskâraneifaetmemişti;fakat,namusluolupolmadıklarınabakılmıyarakbilaistisnabütünmemurlaratekaüdi-yeveriteniyormuidi?.
Bugünküadalettelâkkilerinegörerütbe,nişan,tekaüdiye,ahlâkîmeziyetlerevekabiliyetegöredeğilde,neşekildeolursaolsun,lalettayinmemuriyeteverilmiyormuidi?.Buhusustaniçinyalnızo,biristisnateşkiletmeliydi?.
Parasıhiçyoktu.Bakkalınönündengeçmeğe,evsahibesininyüzünebakmağautanıyordu.Biraborcu32rubleyeçıkmıştı.Belovayadaborcuvardı.Daryuşkagizliceeskielbiselerivekitablarısatıyorevsahibesinede,yakındadoktorunelineçokçabirparageçeceğiyalanınıkıvırıyordu.
Biriktirdiğibinrubleyiseyahattasarfettiğiiçinkendikendinekızıyordu.Şimdibuparaonunişinenekadar,yarayacaktı!.İnsanlarınkendisinerahatyüzüvermemelerinedeüzülüyordu.Hobotov,hastameslekdaşmıarasıraziyaretetmeği,kendisiiçinbirvazife
sayıyordu.AndreyYefimiç,Hobotov’unherşeyinden:yüsyuvarlaksemizyüzünden,kötümerhametkârtavırlarından,«meslekdaş»
sözünden,yüksekçizmelerindennefretediyordu.FakathepsindenkötüsüHobotov’un,AndreyYefimiç‘intedavisinibirvazifeolarakbenimsemesivehakikatantedaviettiğinizannetmesidir.O,herziyaretindebirşişebrömörverevandhaplarıgetirirdi.
MihayilAveryaniçde,dostunuziyaretetmeğiveonueğlendirmeyibirvazifesayıyordu.HerdefasındasahtebirlâubalilikleAndreyYefimiç‘egeliyor,zorakikahkahalaratıyorveona,bugün,çoksıhatlıbiryüzüolduğunahalininAllanıninayetilegittikçeiyiliğedoğruyüztuttuğunadairteminatveriyordu.Onunbuhareketlerinden,dostununvaziyetiniümidsizbulduğunahükmetmekkabildi.Varşovaborcunuhâlâödememişti;bunundoğurduğuüfiNo.KOĞUŞ
75
züntüveutançtanşiddetlibirazabhissediyorvebuyüzdendahafazlagülmeğedahaeğlendiricişeyleranlatmağagayretediyordu.
AnlattığıhikâyevefıkralarşimdionasonsuzmuşgibigörünüyorveAndreyYefimiç‘eolduğukadarkendisinedeistırabveriyorlardı.
OgeldiğizamanlarAndreyYefimiçmutadıolduğuü-zereyüzüduvaradünükbirhaldekanapeninüstüneu-zanır,dişlerinisımsıkıkilitliyerekonudinlerdi;ruhununüzerine,tabakatabakaköpüklertoplanır,vedostununherziyaretindensonrabuköpüklerinartdığmı,adetâboğazınadoğruyaklaştığınıhissederdi.
Süflîhisleriniboğmakiçino,kendisininde,Hobotov’unda,MihayilAveryaniç‘indetabiattaenufakbirizbilebırakmadaner-geçhelakolupgideceklerinidüşünmeğegayretederdi.Birmilyonsenesonrayeryüzüüzerindenbirruhunuçtuğunufarzedecekolursak,onunbalçıktanveçıplakkayalardanbaşkabirşeygörmesineimkânolmıyacaktır.Herşey:kültür,ahlâkkanunu,hattâavretotuileörtünmedenmahvamahkûmdur.Şuhaldebakkalınönündekihicabın,basitHobotov’un,MihayilAveryaniç‘insıkıcıdostluğununneehemmiyetivardı?.Bütünbunlarboşvemanasızşeylerdi.
Fakatbutasavvuratmdabirfaydasıgörülmüyordu.Birmilyonyılsonrakiarzkürresininhalinigözönünegetirirgetirmez,derhalçıplakkayalıklarınarkasındanuzunkonçluçizmelergiymişolduğuhaldeHobotov,veyahutyüksekseslekahkahalaratanMihayilAveryaniçgörünür,hattâşumahcubfısıltısıbilekulağınaçalınırdı:«Varşovaborcumagelince,güvercinim,onudabugünlerdevereceğim…Hemmuhakkak..».
XVI
BirgünMihayilAveryaniç,öğledensonra,AndreyYe-fimiç‘inkanepedeyatmaktaolduğubiresnadageldi.TesadüfenbusıradabrömürüileberaberHobotovdaçıkageldi.AndreyYefimiçmüşkülatladoğruldu,ikielilekanepeyedayanarakoturdu.
MihayilAveryaniç:
—Dostum,diyesözebaşladı,bugünyüzünüzünrengidünenazarançokdahaiyi.Sizdinç,tuvanasınız!.Vallahituvanasınız!.
Hobotovesneyerek:
—Artıkiyileşmelimeslekdaşım,dedi,iyileşmeli!Zannediyorumkibuyeknesakhayatsizindecanınızısıkmağabaşlamıştır..
MihayilAveryaniçneş‘elibiredaile:
—İyileşeceğiz,diyedevametti,hemdeyüzyıldahayaşayacağız!.Evet,evet!.
Hobotov:
—Yaşamasınayüzyılyaşayamayızama,diyetesellietti,fakatyirmiyıldahayaşarız.Birşeydeğil,birşeydeğilmeslekdaşım,müteessirolmayınız!..Artıkbukaranlıkdüşüncelerdenvazgeçiniz!.
MihayilAveryaniçbirkahkahaatarakvedostunundizlerinevurarak:
—Bizdahakendimizigöstereceğiz,dedi,kendimizigös-
6No.KOĞUŞ77
tereceğiz!.AllahizinverirseönümüzdekiyazKafkasyayagideceğiz,vebütünKafkasyayıatladolaşacağız:Hop!Hop!Hop!.
Kafkasyadandönüşte,kimbilir,belkidebirdüğünümüzolur.MihayilAveryaniçalaycıbiredailegözlerinikırptı.—Sizievlendireceğiz,sevgilidostum,sizievlendireceğiz!..
AnndreyYefimiçbirdenbireiçindekiköpüğünboğazınatıkandığınıhissetti;kalbişiddetleçarpmağabaşladı.Süratleayağakalkarakvepencereyedoğruyürüyerek:
—Buadiliktir,dedi!.Âdişeylerdenbahsettiğinizinnasıloluyordafarkındadeğilsiniz!.
Sözlerineyumuşakvenazikbiredailedevametmekistedi;fakatbuarzusunarağmenyumruklarınısıkarakbaşındanyukarıkaldırdı.Kıpkırmızıkesilerekvebütünvücudiletitreyerekherzamankinebenzemiyenbirseslehaykırdı:
—Benibırakınız!.Dışarıçıkınız!İkinizdedışarıçıkınız!.
MihayilAveryaniç‘leHobotovayağakalktılar.İlkönceonahayretle,sonradakorkuilebaktılar.AndreyYefimiçhaykırmasınadevametti-‘
—İkinizdeçıkınız!.Ahmaklar!Budalalar!.Nedostluğunanedealâkanaihtiyacımvar.Ahmakadam!-Neka-dariğrenç,nekadarbayağıbirhareket!.
Hobotov’laMihayil’Averyaniçşaşkınşaşkınbirbirlerinebaktılar,kapıyadoğrugerigeriçekildilervesahanlığaçıktılar.AndreyYefimiçbrömürşişesinikaptığıgibiarkalarındanfırlattı.Şişe,kapınıneşiğindegürültüilekırıldı.
AndreyYefimiçkeridorafırlayarakağlamaklıbirsesle:
—Cehennemekadaryolunuzvar,diyehaykırdı,cehennemekadar!.
786No-KOĞUŞ
Misafirlergidince,AndreyYefimiç,humanöbetiiçindeimişgibititreyerekkanepeyeuzandı,vedahauzunmüddettekrarladıdurdu:
—Ahmaklar!..Budalalar!..
Sükûnetbuluncekafasınailkgelenfikirşuoldu:ŞimdizavallıMihayilAveryaniçherhaldepakmahcupvepekmüteessirolmalıidi;vebütünbuolanbitenşeylerpekfe-cidi.
Evvelcebunabenzerbirhâdisehiçbirzamanbaşınagelmemişti.Akılvemantıkneredekalmıştı?.Eşyayıidraki,filozofcekayıtsızlığıneolmuştu?.
Doktorbütüngeceutancındanvecansıkıntısındanuyuyamadı.SabahleyinsaatondapostahaneyegittiveMihayilAveryaniç‘denözürdiledi.
FevkalâdemütehassisolanMihayilAveryaniç,dostununelinikuvvetlesıkarakbiriççekişile:
—Olanbitenşeyleriunutalım.Geçmişihatırlayanıngözükörolsun!.Dedi.
Vebirdenbire:
—Lübovkin!Diyeöylebirşiddetlehaykırdıki,bütünpostamüvezzileriveehalititrediler,birsandalyever!
Diğertaraftan,gişedenbirtahahüdlümektupuzatan“birkadınada:
—Sendebirazbekle,meşgulolduğumugörmüyor-musunuz?-Dedi.SonraAndreyYefimiç‘edönereknezaketledevametti:
—Artıkgeçmişiunutalım.Ricaederimdostum,oturunuz!.
Birdakikakadarsessizcedizlerinioğuşturduktansonra:
—Sizedarılmakhatırımdanbilegeçmemişti,dedi.Hastalıkbabamızınoğludeğildir,bunubiliyorum.Düngeçirdiğinizbuhranbizikorkuttu.Sonrabizdoktorlau-zunuzadiyesizdenbahsettik.Dostum,hastalığınızlaciddi6No.KOĞUŞ
79
¦olarakniçinmeşgulolmakistemiyorsunuz?.Buböyeleolurmu?.Samimiyetimimazurgörünüz,fakatsizhiçdemüsaidolmayanşartlariçindeyaşıyorsunuz:Evinizdarvepis,sizeihtimamedenyok,tedaviiçinparanızyok…Sevgilidostum,doktorvebensizebütünkalbimizleyalvarıyoruz,nasihatimizidinleyiniz:Hastahaneyeyatınız!Orada,gıda,bakımvetedavimükemmeldir.YegevniFeo-doroviç-sözaramızda-fenabirterbiyealmışolmasınarağmenişininehlibiradamdır,onatamamenitimadedilebilir;sizinlemeşgulolacağınıbanavadetti.
AnderyYefimiç,postamüdürününbusamimialâkasındanvebirdenbireyanaklarındaparlayıverengözyaşlarındanmütehassisoldu.
Elinikalbiürerinekoyarakmırıldandı:
—Muhteremdostum,inanmayınız1.Onlarainanmayınız!.Buyalandır!.Benimbütünhastalığım,yirmisenezarfındabütünşehriniHnde““to^TeFaOTâ^
memvebubuldugunTTumseninbirdeliolusucturTrBflflHrîîîçDirhastalığımyoJoBenTsaaececuasimkanTTilmayanbirfasitdaireyedüştüm.Benimiçinhepsibirdir,benher-şeyehazırım.
—Hastahaneyeyatınız,azizdostum!
—Birçukurdaolsabencehepsibir.
—HerhusustaYegeveniFeodoroviç‘insözünüdinleyeceğinizedairbanasözveriniz,dostum.
—Hayhay,sözveriyorum.Fakatmuhteremdostum,tekrarediyorum,benfasidbirdaireniniçinedüştüm.Şimdiherşey,hattâdostlarımınmukadderatımhakkındakisamimîalâkalarıbile,birtekşeye:Benimmahvımamüncirolmaktadır.Benmahvoluyorumvebunuitirafetmekcesaretinidegösteriyorum.
—Dostum,siziyileşeceksiniz!.
—Bunusöyelmekneyeyarar?Dedi.Benimşimdihis
80
6No.KOĞUŞ
ettiğimşeyleri,hayatlarınınsonundahisetmeyenpekaz;insanvardır.Böbreklerinizdebirhastalıkbulunduğunu,veyakalbinizinbüyüdüğünüsizesöyleseler,veyahut,deliveyacaniolduğunuzuiddiaetseler,yanibirkelimeile,etrafınızdakiinsanlarbirdenbiredikkatlarınısizeçevir-seler,çıkışimkânıolmayanbirfasiddaireyedüştüğünüzübiliniz!.Budairedençıkmağaçalıştıkça,yolunuzudahafazlaşaşıracaksınız!.Teslimolunuz,çünkiartıkhiçbirinsankuvvetisizikurtaramayacaktır.Benböylezannediyorum.
Buaradagişeninönündebiryığınhalkbirikmişti.AndreyYefimiçişemâniolmamakiçinayağakalktıvemüsadeistedi.MihayilAveryaniç,doktordanbirdefadahasözaldıveonudışkapıyakadargeçirdi.
AynıgününakşamıHobotov,sırtındakısakürkü,a-yağındauzunçizmeleriolduğuhaldeansızınAndreyYe~fimiç‘egeldi.Veona,sankidünhiçbirşeyolmamışgibi:
-—Meslekdaşim,dedi,sizeufakbirişimdüştü.Sizidavetetmeğegeldim:Benimlebirkonsültasyonagelirmisiniz?.
Hobotov’unkendisini,dolaştırmakvesilesiiebirazeğlendirmekveyahuthakikatenüçbeşkuruşkazandırmakistediğinezahibolanAndreyYefimiçgiyindiveonunlaberabersokağaçıktı.BirgünevvelkikabahatinitamireveHobotov’labarışmağafırsatbulduğundandolayımemnundu.DünkihâdisedenhiçbahsetmeyenvekendisiniafedenHobotov’acandanmüteşekkirdi.Hobotovgibikültürsüzbiradamdanböylebirnezakethiçbeklenmezdi.AndreyYefimiçsordu:
—Peki,sizinhastanıznerede?.
—Yanımda,hastahanede.Uzunzamandanberisizegöstermekistiyordum.Çokenteresanbirvak’a..
Hastahaneninavlusunagirdilerveasılbinayıdolaşa-
6No.KOĞUŞ81
rakdelilerinbulunduğupavyonadoğruyollandılar.Vebutunbunlar,nedense,sükûniçindeoluyordu.PavyonagirdiklerizamanNikita,mutadıolduğuüzere,fırladıvevaziyetaldı.
AndreyYefimiç‘lebirlikte6numaralıkoğuşagirerlerkenHobotovyarımsesle:
—Hastalardanbirininciğerlerindekomplikasionolmuş,sızbeniburadabekleyiniz,benşimdigelirim.Birstethoscope(1)bulupgetireceğim,dedi.Veçıktıgitti
(1)Stethoscope:Misma,hastalarıdinlemeğemahsusboru..
F.6
XVII
Akşamoluyordu.İvanDimitriç,başıyastığagömülübirhaldeyatağındayatıyordu.Paralytiquehastakımıldamadanoturuyor,sessizceağlıyorvedudaklarınıoynatıyordu.Şişmanmujikveeskipostatevzimemuruuyuyorlardı.Ortalıksessizdi.
AndreyYefimiç,İvanDimitriç‘inkaryolasınaoturmuşbekliyordu.AradanyarımsaatgeçtiktensonraHobo-tov’unyerine,kucağındahastakaputu,birtakımçamaşırlarveterliklerolduğuhalde,Nikitakoğuşagirdi;yavaşce:
—Lütfengiyininizasâletliefendimiz,dedi.
Sonra,boş,veherhaldeazöncegetirilmişolanbirkaryolayıgöstererekilâveetti:
—İştesizinyatağınız,lütfenburaya.Birşeydeğil,inşallahiyileşirsiniz!.
AndreyYefimiçherşeyianladı.BirtekkelimesöylemedenNikita’nıngösterdiğiyatağagittiveoturdu.Niki-ta’nınayaktabeklediğinigörünceçırçıplaksoyunduvebirutangaçlıkduydu.Sonrahastahaneninçamaşırlarınıgiydi.İçdonlarıçokkısa,göjnlekiseuzundu.
Kaput,islibalıkkokuyordu.
Nikita:
—İnşallahiyileşirsiniz,diyetekrarladı-
VeAndrey’Yefimiç‘inelbiselerinikucaklayarakdışarıçıktıvearkasındankapıyıkilitledi.
6No.KOĞUŞ
83
UtançlakaputunasarmanvebuyenikıyafetilebirmahbusabenzediğinihissedenAndreyYefimiç:
—Hepsibir,diyedüşündü,benimiçinhepsibir..Birfrakın,birüniformanınveyahutbirhastahanekaputununbencehiçbirfarkıyoktur…
Fakatsaatineolmuştu?.Ya,yancebindekibloknotu?.Sigaraları?..Nikitaelbiselerininereyegötürmüştü?.Şimdi,galiba,ölünceyekadarnepantalon,neyelek,nedeçizmegiyemeyecekti.Bütünbunlarilkandaonatuhaf,hattâinanılmazgöründü.AndreyYefimiçşimdibile,Belova-nmeviile6numaralıkoğuşarasındahiçbirfarkbulunmadığına,budünyadakiherşeyinboşvemânâsızolduğunakanidi..Halbukibuaradaellerititriyor,ayaklarıdonuyordu.VeyakındaİvanDimitriç‘inuyanarakkendisinihastahanekaputilegöreceğidüşüncesionuürkütüyordu.Ayağakalktı,birkaçadımattıvetekraroturdu.
İşteo,yarımsaattan,birsaattanberihareketsizoturuyor,vebuhal,elemverecekkadaronusıkıyordu-.Burada,tıpkibuinsanlargibi,birgün,birhafta,hattâyıl-larcenasıloturulabilirdi?.Meselâişteo,oturdu,dolaştı,veyenidenoturdu.Hattâgidippenceredenbakmak,veyenidenkoğuşlarıniçindebirköşedendiğerköşeyegidipgelmekdemümlkündür-Pekiyasonra?.Bütünömrüncebirputgibiburadaoturupdüşünecekmiidi?.Hayirbumüm-kindeğildi.
AndreyYefimiçyattı,fakatyatmasilekalkmasıbiroldu.Kolununyenilealnındakisoğuk
terlerisildivebütünyüzününbalıkisikakusunabulandığınıhissetti.Tekrarodanıniçindedolaştı.
Hayretlekolarmıaçarak:
—Herhaldeişiniçindebiryanlışlıkvar,diyesöylen—di.Meseleyianlamaklâzım,buradabiryanlışlıkvar…
BusıradaİvanDimitriçuyandı.Yatağınıniçindeo-
846No.KOĞUŞ
turdu,yüzünüyumruklarınadayadı.Tükürdü.Sonra,’lâ~kayıtbakışlarladoktorabaktı,vegörünüşegöre,ilkandahiçbirşeyanlamadı.Fakatçokgeçmedenuykuluyüzü,zalimvemüstehzibirhalaldı.Birgözünükapayarak,yari-uykulukısıkbirsesle:
—Aha,sizideburayatıktılar,benimküçükgüvercinim!.Dedi.Çokmemnunoldum.Bugünekadarbaşkalarınınkanınısiziçtiniz,şimdidesizinkiniiçecekler!.Mükemmel!.
İvanDimitriç‘insözlerindenürkenAndreyYefimiç:.
—İşiniçindebiryanlışlıkvar,dedi.Veomuzlarınıkaldıraraktekraretti:
—İşiniçindebiryanlışlıkolmalı!.
İvanDimitriçbirikincidefatükürdüveyattı.
—Melunhayat!.Diyehomurdandı.İşinacıve’cansıkıcıtarafı,buhayatın,operadaolduğugibi,tazimileveyahutçekilenıstırablarakarşıbirmükâfatladeğildeö-lümlebitişidir.Mujiklergelirveölüyükollarındanvebacaklarındanyakaladıklarıgibibodrumasürüklerler.Bırrr!Fakatnezararıvar?.Bunakarşılıkötekidünyadadabizbayramedeceğiz!.Benötekidünyadan,birhayalethalindeburayagelipbuifritlerikorkutacağım.Saçlarınıağar-iacağım!.
Moyseykaiçerigirdi;doktorugörünceeliniuzatarakt
—Banabirkapikçikver!.Dedi.
XVIII
AndreyYefimiçpencereyeyaklaştıvetarlayabaktı-Artıkgeceolmuştu.Ufkunsağtarafından,soğukveerguvanibiraydoğuyordu.
Hastahanenintahtaperdesindenpekdeuzakolmayanbirmesafede,yüzsajen(1)kadarileride,taştanbirduvarlaçevrilibeyaz,yüksekbirevgörünüyordu.Burası,hapishaneidi.AndreyYefimiç:
—İşterealite!.Diyedüşündüvekorktu.
Ayda,hapishanede,tahtaperdedekiçivilerde,kemikyakanfabrikanın(2)uzakalevleride,velhasılherşeykorkunçtu.
Arkataraftabiriiçiniçekti.AndreyYefimiçetrafınabakındı;gülümseyenvemüstehzibiredailebirgözünükırpan,göğsünişanlıvesırmalıbiradamgördü.Budaonakorkunçgöründü.
AndreyYefimiç,neayda,nedehapishanedeherhangibirhususiyetolmadığına,aklı
başındakiinsanlarındanişantaktıklarına,zamanlaherşeyinmahvolupbalçıkhalineinkilâbedeceğinekendiniinandırmağaçalıştı.Fakatbirdenbire,onubirümidsizlikkapladı.
İkielileparmaklığasarıldıvebütünkuvvetileonusarstı.Lâkinsağlamparmaklıkkımıldamadıbile.
(1)Sajen:2,134metretutanbiruzunlukölçüsüdür.
(2)Buradakasdedîlen,hayvankemikleriniyakmaksuretileboyaeldeedenbirfabrikadır.
86
6No.KOĞUŞ
Ozaman,korkusunuazaltmakiçinİvanDimitriç‘imyatağınagittiveoturdu.Titreyerekvesoğukterlerinisilerek:
—Azizim,dedi,bencesaretimikaybettim,ümidsiz—ligedüştüm.
İvanDimitriçalayederek:
—Birazfelsefeyapınız,dedi-?
—Amanyarabbi!..Evet,evet…Siz,birzamanlar,,Rusyadafelsefebulunmadığını,fakatenhakirinsanlaravarınceyekadar,herkesinfelsefedendemvurduğunusöylemiştiniz!..
AndreyYefimiç,âdetaacındırmakistiyormuşgibi!ağlamaklıbirsesledevametti:
—Fakathakir,âdiinsanlarınfelsefeyapmasındanhiçbirzarargelmez.Lâkindostum,buzalimneş‘eninsebebine?.Hembuhakirinsanlarmadekitatminedilmemişlerdir,felsefeyapmamalarınaimkânmıvar?.Akıllı,malûmatlı,mağrur,hürriyetsever,olgunvemütekâmilbira-damiçin,pisbirtaşrakasabasındadoktorlukyapmaktanvebütünhayatmceşişeçekmekten,sülükveyakıyapıştırmaktanbaşkabirçarekalmıyor.Buşarlatanlıktır,ahmaklıktır!Adiliktir!Oh,allahım!.
—Saçmaşeylersöylüyorsunuz!.Doktorluğubeğen—miyordisanıznazırolmalıidiniz!.
—Bizhiçbirşey,hiçbirşeyolamayız!…Azizim,biz”zayıfadamlarız!..Benlâkayıtbiradamdım.Salimvecesurdüşünürdüfrn.
Fakatcesaretimikaybetmemiçinhayatınbanabirazkabacatemasetmesikâfigeldi.Tambirdermansızlık…Bizzayıfinsanlarız,acınacakinsanlarız..Sizdeöyleazizim..Sizakıllıveasilsiniz!.Annenizdenemdiğinizsütleberaberasılhuylaradatevarüsettiniz!
Fakathayataatılıratılmazyoruldunuzvehastalandınız!.Zayıfız,zayıf!..
6No.KOĞUŞ
87
Karanlığınbasmasileberaberkorkuvehakaretgörmüşolmahissindenmada,cansıkıcıdahabazışeylerdeAndreyYefimiç‘itazibetmeğebaşladı.Nihayeto,bununsigaravebiraiçmearzusuolduğunuidraketti.
—Benburadançıkacağımazizim,dedi.Buaryaışıkgetirmelerinisöyleyeceğim!.Benböylekalamam.Bunatahammülümyok.
AndreyYefimiçkapıyadoğrugittivekapıyıaçtı.FakatNikitaderhalfırladıveonunyolunukesti.
—Nereyegidiyorsunuz?.Diyesordu.Olmaz,olmaz!.Şimdiuykuzamanı.
AndreyYefimiçşaşırdı:
—Fakatbenbirdakikaiçinçıkacağım,şöyleavludabirazdolaşacağım-
—Olmaz,olmaz,yasaktır.Bunusizdebiliyorsunuz!.Nikitagürültüilekapıyıkapadıvesırtilekapıyadayandı.
AndreyYefimiçomuzlarınısilkereksordu:
—Fakatbenburadançıkarsam,bundankimene?.Anlamıyorum!-Titrekbirsesleilâveetti-Nikita,benimdışarıçıkmamlâzım.
Bunaihtiyacımvar.
Nikita,birmürebbiedasile:
—Nizamıbozmayınız!Buiyibirşeydeğil,dedi.İvanDimitriçbirdenbiresıçrayarakbağırdı:
—Hangişeytanınişidirbunlar?.Bizinehakladışarıçıkmaktanmenediyor?Necesaretlebiziburadaalıkoyuyor?.Muhakemesizhiçkimseninhüriyetinintahditedilemeyeceğikanundasariholarakyazılmıştır.Buzorbalıktır!.Buistibdattır.
İvanDimitriç‘inhaykırışındancesaretlenenAndreyYefimiç:
—Tabiibuzorbalıktır,dedi.Bendışarıçıkmakihtiyacındayım,dışarıçıkmağamecburum!Onunhakkıyok!.
öö6No.KOĞUŞ
Bıraktadışarıçıkayım,diyorumsana!.İvanDimitriçkapıyıyumruklayarak:
—İşitiyormusun,hayvanherif?.Diyebağırdı.Açkapıyı,yoksakırarım.Deriyüzücüherif!.
AndreyYefimiç,Bütünvücudiletitreyerek:
—Aç!.Diyehaykırdı.Benistiyorum!.Nikita,kapınınötetarafındancevapverdi:
—Birazdahasöylen,birazdaha!.
—HiçolmazsagitdeYevgeniFedoroviç‘iburayaça-çır!.Burayateşrifetmesiiçinbenimricaettiğimisöyle..Birdakikaiçin!.
—Zatenyarınsabahkendiliğindengelecek!İvanDimitriçbuaradasözünedevametti:
—Biziaslabırakmıyacaklar.Biziburadaçürütecekler!.HeyAllahım,ötekidünyadacehenneminolmamasınavebualçaklarınafedilmelerineimkânvarmi?..Otakdireadaletnerede?.Açalçakherif,boğuluyorum,diyekısıkbirseslehaykırdıvekapıyayüklendi-
kafamıparçalayacağım!Katiller!.
Nikitasüratlekapıyıaçtı,AndreyYefimiç‘iikielileveikidizilekabacaitti.Sonraalabildiğinehızalarakadamcağızınsuratınabiryumrukindirdi.AndreyYefimiç,
muazzam,tuzlubirdalganınkendisinibaştanaşağıörttüğünü,veyatağadoğrusürüklediğinisandı.
Filhakikaağzındabirtuzlulukvardı:Herhaldedişlerikanamışolacaktı.O,âdetayüzecekmişgibiellerinisalladıvebirkaryolayatutunduvebuesnadaNikita’nınikidefasırtınavurduğunuhissetti.
İvanDimitriçdekeskinbirçığlıkkopardı.Herhaldeonudadövüyorlardı.
Sonraherşeysustu-Ayınberrakışıklarıparmaklıklarınarasındansüzülüyor,döşemeninüzerindeağabenzerbirgölgeuzanıyordu.
Ortalıkkorkunçtu.
6No-KOĞUŞ
89
AndreyYefimiçyattı,nefesbilealmıyordu.Büyüklıirdehşetiçindeikincibirdayağıbeklemeğebaşladı.Ona,âdetabirisibirorakalarakvücudunesaplamışvebunugöğsünde,bağırsaklarındabirkaçdefaçevirmişgibigeldi.Acısındanyastığıısırdı,dişlerinisıktı;vebirdenbire,buhercumercarasında,gayetvaziholarakkafasındakorkunç,tahammüledilmezbirfikirparladı:Demekki,ayışığıaltında,siyahgölgelerhalindegörünenbuinsanlarda,senelerce,hergün,böylebiracıçekmişlerdi.Yirmiyıldanfazlasürenbirzamanzarfındanasıloluyordaobunuanlamamış,anlamakistememişti?.Oıstırabveacıyıbilmiyordu,bunlarhakkındahiçbirfikriyoktu.Demekkabahatsizdi.Fakatvicdanı,Nikitagibilafanlamazvekabavicdanı,tepedentırnağakadaronudondurmuştu.
Yerindenfırladı.BütünkuvvetilehaykırmakvederhalNikita’yı,sonraHobotov’u,hastahanemüdürünü,cerrahmuavininiensonradakendiniöldürmeğekoşmakistedi.Fakatgöğsündenbirşadabileçıkmadı,bacaklarıo-naitaatetmedi.Tıkanarakkaputunuvegömleğinişiddetleüzerindençekti,parçaladıvehissizolarakyatağın’üze-idüştü.
IXIX
Ertesisabahbaşıağrıyor,kulaklarıoğulduyor,vebütünvücudundabirdermansızlıkhisediyordu.Dünküza-fınıhatırlamaktanherhangibirutançduymadı-O,dürtmecalsizdi,aydanbilekorkuyordu.Evvelcemevcudiyetlerindenbileşüpheettiğibirtakımdüşüncevehislerinia-çıkcasöylüyordu.Meselâ:Felsefeyapanâditabakanıntatminedilmemişolmalarıgibi..Fakatşimdionaherşeyvızgeliyordu.
Yemiyor,içmiyor,hareketsizolarakyatıyorvesusuyordu.Kendisinesualsorulduğuzaman:«Benimiçinhepsibir,cevapvermiyeceğim,hepsibirbenimiçin»diyedüşünüyordu.
ÖğledensonraMihayilAveryaniçgeldi,yüzgramçaylayarımkilomarmeladgetirdi.Daryuşkadageldi.Yüzündeşaşkınbirıstırabolduğuhalde,bütünbirsaatonunyatağıyanındadurdu.Hobotovdaziyaretinegeldi.Beraberindebirşişebrömürgetirdi.ÇıkarkendeNikita’ya,koğuşuherhangibirşeyletütsülemesiniemretti.
AkşamadoğruAndreyYefimiçnüzulisabetindenöldü.Evvelâonaşiddetlibirtitremegeldi.Sonrabirgasyanbaşladı:İğrençbirşeyin,taparmaklarınavarmceyekadarbütünvücudunanüfuzettiğini,midesindenbaşınayükseldiğini,gözlerini,kulaklarınıkapladığını
zannetti.AndreyYefimiçsondemininglediğinianladıveİvanDimit-6No.KOĞUŞ91
1
riç‘in,MihayilAveryaniç‘invemilyonlarcainsanınebediyeteinandıklarınıhatırladı.Yahakikatenebediyetvarsa?.Fakatoebediyetiistemiyordu-Ebediyetiancakbirani-çinhatırlamıştı.Dünkendilerinedairbazışeylerokuduğuharikuladegüzelvemuhteşembirceylânsürüsüönündengeçti.Sonrabirkadınkendisinebirtaahhütlümektupu-zattı.MihayilAveryaniçbirşeylersöyledi.Sonraherşeykayboldu.VeAndreyYefimiçebedîolarakunutuldu.
Mujiklergeldi,onukollarındanvebacaklarındantutarakhastahaneklişesinegötürdüler.Ooradagözleriaçıkolarakmasanınüzerindeyattı,geceleyinayışığıonuaydınlattı.
SabahleyinSergeySergeyiçgeldi.Huşuileİsanmö-nündeduaettiveeskişefiningözlerinikapadı.
BirgünsonradaAndreyYefimiç‘igömdüler.GömülmesindeMihayilAreryaniç‘leDaryuşka’danbaşkakimseleryoktu.
rIP*».
a
ÇUKURDA
Ukleyevoköyübirçukuruniçineyapılmıştı;öyleki,;§osedenveşömendüfe~ristasyonundan,ancakçankulesilebasmafabrikalarınınbacalarıgörünürdü.
Gelipgeçenler,buköyünneköyüolduğunusorduklarızaman,onlara:
—Burası,cenazemerasimindeklişebekçisininbütünhavyarıyeyipbitirdiğiköydür,cevabınıverirlerdi.
Birtarihde,fabrikatörKostükov’uncenazeyemeğinde,ihtiyarküsebekçisi,diğeryemeklerarasında,tanelisiyahhavyarbulunduğunugörmüşvebüyükbiraçgözlülüklehavyarıyemeyekoyulmuş.Onudürtmüşler,kolundançekmişler,fakatklişebekçisi,duyduğuhazdanadetâkendindengeçtiğiiçin,bunlardanhiçbirisininfarkındabileolmamış;habıreyemeğinedevametmiş.Bütünhavyarlarısilipsüpürmüş.Kavanozuniçindeisedörtfunt(1)havyarvarmış.
Buhâdiseninüzerindenuzunyıllargeçmiş..Küsebekçisiölelibirhaylizamanolmuş..Fakatbuhavyarhikâyesibirtürlüunutulmamış..Buradahayatınıçokse-filâneidi,yoksaburainsanları,bundanonyılöncecer-yanedenbuehemmiyetsizhâdisedengayrisinigöremi-yecekkadarmıkabiliyetsizdiler?.Hernehâlise,fakat(1)—Funt:Ruysa’dakullanılan,400gramağırlığında¦birölçüdür.
96
ÇUKURDA
Ukleyevoköyünedairbundanbaşkahiçbirşeysöylenmiyordu.
Ukleyevoköyündehiçdurmadanbirsıtmasalgınıhüküm1sürer,genişgölgelersalanihtiyarsöğütlerinörttüğüçitlerboyunca,hattâyazınbile,yıvışık,batakbirçamureksikolmazdı.Burasıherzamanfabrikadöküntüsüvebasmalarınyapılmasındakullanılansirke
ruhukokardı.Fabrikalar-üçübasmabirideri-tamköyüniçindedeğilde,birazuzakta,köyünkenarındabulunuyorlardı.Bufabrikalar,pekdebüyükdeğillerdi;hepsindeçalışanişçilerinsayısı,topyekûn400ügeçmezdi.Derifabrikası,,ırmağınsuyunukokutmuştu;fabrikadöküntüleriçayırıbulaştırmış,köylününkoyunlarışarbonhastalığınayakalanmış,vefabrikanınkapanmasıemredilmişti.Busuretlefabrikakapalısayılıyor,fakat,fabrikasahibindenaydaonarrublealan,köypolisâmirilekazadoktorununmalûmatıaltındagizliceçalışıyordu.Bütünköyüniçindeşöylehatırısayılır,taştanyapılmışdamlıikievvardı.Birinahiyemüdürlüğübinasıidi;tamklişeninkarşısınaisabetedenikikatlıdiğerindeise,GrigoriPetrovTsıbukinismindeEpifan’lıbirşehirliotururdu.
Grigoribirbakkaldükkânıtutuyordu.Fakatbubirgösteriştenbaşkabirşeydeğildi.Hakikattao,votka,davar,deri,buğday,domuz,ilâhgibihertürlüticaretlemeşgulolurdu.Meselâkadınşapkalarıiçinhariçtensaksığanistendiğizaman,Grigori,bunlarınbeherçiftindenotuzarkapikkazanır,odunihtikârıyapar,faizleparaverirdi.VelhasılGrigori,ihtiyarbirişadamiydi.
Grigori’ninikioğluvardı.BüyüğüAnisim,poliste,taharrimemuruidi;seyrekolarakevegelirdi.KüçüğüStefan,ticarethayatınaatılmıştı.Babasınayardım;ederdi.Fakatondanesaslıbiryardımbeklemezlerdi;çünkühastalıklıvesağırdı;karısıAksinya,pazarlarışapkagi~
ÇUKURDA
97
yenveşemsiyetaşıyan,mütenasipvücudlugüzelbirkadındı.Sabahlarıerkenkalkar,geçvakityatar,eteklerinitoplayarakveanahtarlarınışıngırdatarak,bütüngün,kâhanbara,kâhmahzene,kâhdükkânakoşardururdu.İhtiyarTsıbukingelininekeyiflikeyiflibakar,gözleriparlarveoanda,bunun,büyükoğlununkarısıolacakyerde,kadıngüzelliğindenanladığışüpheliolansağırküçükoğlununkarısıoluşunaesefederdi.
İhtiyarındaimaailehayatınakarşıbirmeylivardı.Veo,ailesini,bilhassataharrimemuruolanbüyükoğluilegelinini,dünyadaherşeydenfazlaseverdi.Aksinyadahasağırlaevlenirevlenmezharikuladebirişgüzarlıkgöstermeğebaşladı:Derhal,kimeborçvermek,kimevermemeklâzımgeldiğinikavradı;anahtarlarıüzerindetutar,bunlarıkocasınabileemniyetedemezdi.Hesaplarabakar,köylülergibibeygirlerindişlerinimuayeneeder,vemütemadiyengülerveyahuthaykırırdı.Fakato,neyaparsayapsın,nesöylersesöylesinihtiyarsadecegülümserve:
—Yaşagelinim!.Yaşagüzellergüzeli,yavrum!..Diyesöylenirdi.İhtiyarTsıbukinduldu.Fakatoğlunundüğünündenbiryılsonradayanamadı,kendisideevlendi.Ona,Ukleyevo’danotuzversetmesafede,iyibiraileyemensupVarvaraNikolayevnaisminde,yaşlıcafakatgüzelvegösterişlibirkızbuldular.
VarvaraNikolayevna,üstkattakiodasınayerleşiryer-leşlmez,adetâevinbütünpencerelerineyenicamlartakılmışgibieviniçindeherşeyparlamağabaşladı.Lâmbalaryandı,masalar,kargibibeyazörtülerleörtüldü.Pencerelerdeveevinönündekibahçede,kırmızıgüzelçiçeklerpeydaoldu.Artıkşimdiyemeklermüşterekbirsahandayenmiyor,herkesinönüneayrıbirtabakkonuyordu.
VarvaraNikolayevna,tatlıtatlıgülümsüyor,veevin
F.7
98
ÇUKURDA
içindeherşeygülergibioluyordu.Evvellerihiçolmadığıhalde,şimdiavluyadilenciler,serseriler,seyyahlardolmayabaşladı.
“PencerelerinaltındaUkleyevokadınlarınınçıngıraklıveşikâyetlisesleri,sarhoşluklarındanö-türüfabrikadankovulmuşzayıfvebitkinmujiklerinkabahatliöksürükleriduyulmağabaşladı.Varvara,para,ekmek,eskielbisevermeksuretilebunlarayardımederdi.
Eviniçindebirazdahaeskiyince,dükkândandaöteberitaşıyıpvermeyebaşladı.Birgünsağırdelikanlı,analığınıellişergramlıkikipaketçaygötürürkengördüvebuna,fenahaldeiçerledi.Birsırasınıgetirerekbabasına:
—Annemellişergramlıkikipaketçaygötürdü,dedi,bunu‘hangideftereyazalım?
İhtiyarhiçbircevapvermedi.Birazdurdu,kaşlarınıoynatarakdüşündü,sonra,yukarı,karısınınyanınaçıktı.Okşayıcıbirsesle:
—Varvaruşka,yavrum,dedi,şayetsanadükkândanbirşeylâzımolursa,gelal.Hiççekinmedenal,afiyetlekullan!.
Ertesigünsağıroğlanavludangeçerkenanalığına
seslendi:
—Anne,dedi,şayetsizebirşeylazımsaalınız!..Kadınınbusadakaverişlerinde,tıpkıMeryemAnakandillerinde,kırmızıçiçeklerdeolduğugibibiryenilik,birneş‘e,birhafiflikvardı.
Perhiz,arifesindeveyahutüçgünsürenyortulardamujiklere,fıçıyayaklaşmıyacakderecedepisbirkokuneşredenkokmuşdomuzetisattıklarıvesarhoşlardan,rehinolarak,tırpan,şapka,kadınbaşörtülerialdıkları;kötübirvotkailekendindengeçmişfabrikaişçilerininçamurlardayuvarlandıkları,fenalıkvegünahkârlığın,koyulaşarakâ-detâbirsishalindehavadaasılıdurduğuzaman,evini-çinde,nekokmuşdomuzetiile,nedevotkailehiçbirili-
ÇUKUKDA
99
olmıyansecsiz,temizbirkadınınbulunduğunudüşünmekruhlarabirhafiflikverirdi.Bukadınınverdiğisadakalar,buacı,buağırgünlerde,makinelerdekiemniyetsüpapıtesiriniyapardı.
Tsıbukinevindegünler,meşguliyetlegeçerdi.Güneşhenüzdoğmamış,fakatAksinyakalkmış,gürültülübirşekildeburnundansoluyarakkoridordayüzünüyıkamış;mutfaktasemaverfıkırdamağa,birfenalığınvukuunuöncedenhaberverirgibihomurdanmağabaşlamıştır.Sırtındasiyahuzunbirceket,ayağındabezdenbirpantalon,veyüksekkonçluparlakçizmelerolduğuhaldeihtiyarGri-gOTİPetrov—küçümen,temiz—tıpkımeşhurbirşarkıdakikaynatagibiodadanodayadolaşırveökçelerinibirbirinevururdu.Dükkânı
açarlardı.Ortalıkışıdığızamankapınınönünebirbinekarabasıyanaşır,ihtiyarkocamankasketinikulaklarınakadarçekerekcakalıbiredailearabayakurulurdu;bunun58yaşındabirihtiyarolduğunakimseinanamazdı.Karısilegelinionuteşyiederlerdi.İştebuanda,üzerindegüzeltemizbirceketolduğuvea-rabayada300rublekıymetindekocabiraygırkoşulubulunduğuesnada,GrigoriPetrov,mujiklerinricaveşikâyetlerinidinletmekiçinkendisineyaklaşmalarınısevmezdi;omujiklerdennefreteder,onlarahorbirgözlebakardı.Mujiklerdenbirininkapıdabeklediğinigörecekolsa,öfkelibirsesle
:—Heyburadaneduruyorsun,uzaklaşbakalım,diyehaykırır;bekleyenbirdilenciise:
—AUahversin!..Diyeonusavardı.
O,işlerinigörmekiçinşurayaburayagiderdi.Karısı,koyurenkbirentari,siyahbirönlükgiymişolduğuhaldeodayıtoplarveyahutmutfakişlerinigörürdü.Aksinyadükkânıidareederdi;dışarıdan,paraveşişeşıkırtıları,kadınıngüldüğüveyabağırdığıveyahutdarılttığımüş-100
ÇUKURDA
terilerinöfkeliöfkelisöylenişleriişitilirdi.Buarada,dükkânda,gizlivotkasatışınıncereyanettiğinidefarketmekmümkünolurdu.
Sağırdadükkândaoturur,veyahutbaşıaçıkellericebindesokaktadolaşırvedalgındalgınkâhköyevlerine,kâhgökyüzünebakardı.
Tsıbukin’lerinevindegündealtıdefaçayiçerler,dörtdefayemekyerlerdi.Akşamoluncadaogünkühasılatıhesaplarlar,kaydederler,sonradaderinbiruykuyayatarlardı.
Ukleyevo’dakiüçbezfabrikasile,fabrikatörbüyükHrımin’in,küçükHrımin’inveKostükov’unevleri,telefonlabirbirinebağlıidi.
Nahiyemüdürlüğünedebirtelefonkurmuşlardı.Fakathamamböcekleriletahtakurularıtelefonuniçineyuvayaptıklarındanbutelefonkısabirzamansonraişlemezoldu.
Nahiyemüdürüokumasıyazmasıkıtbiradamdı.Bütünkelimelerimajüskülharflerleyazardı.Fakattelefonbozulduğuzaman:
—Şimdibizetelefonsuzlukbirazgüçgelecek,dedi.
BüyükHrımin’lerleküçükHrımin’ler,hiçdurmadanbirbirleriledavalaşırlardı.BazenküçükHrımin’lerdekendiarabalarındakavgaederlervedavalaşmağabaşlarlardı.BuhâdiseUkleyevosakinlerinieğlendirirdi.Çünkübunlarınherkavgasınımüteakipbukavgahakkındabiryığındedikoduyapılır,biryığınlâfsöylenirdi.
BayramlardaKostükovveküçükHrımin’ler,arabagezintileritertipederler,danalarkeserlerdi.Aksinya,kolalıetekliğinihışırdatarak,fevkalâdesüslübirhalde,dükkânınıncivarında,sokaktadolaşırdı.İşteozamanTsıbu-kinde,yeniatınıgöstermekiçin,arabasileçıkar,yanmadaVarvara’yıalırdı.Geceleyin,arabagezintisinimüteakip,herkesyattıktansonraküçükHrımin’lerinavlusun-
ÇUKURDA
101
>daarmonikçalardı.Mehtaplıgecelerde,armoniksedasıruhlardabirsevinç,birürperme
tutuştururdu.İştebuandaUkleyevobirmezarolmaktançıkardı.
102
II
Tsıbukin’inbüyükoğluAnisim,çokseyrekolarak,,ancakbüyükbayramlardaköyegelirdi.Fakatbunakarşılıkköyegelenhemşerilerilesıksıkhediyeler,vekendisininolmıyanfevkalâdegüzelbiryazıileyazılmışmektuplargönderirdi.Bumektuplar,herdefasındayazıkâa-dınaistidaşeklindeyazılmışolurdu.Mektuplar,Anisim’inkonuşmaesnasındahiçkullanmadığı:«Sevgilianneciğimvebabacığım,fizikîihtiyaçlarınızıtatminetmekiçinsizebirfuntkokuluçaygönderiyorum.¦>Tarzındabirtakımtâbirlerledolubulunurdu.
Hermektubunaltındaâdetabozukbirkalemucuileyazılmışgibi,kargacıkburgacıkbir«AnisimTsıbukin»imzasıatılır,bununaltınada,geneaynigüzelyazıile«Polishafiyesi»kaydıilâveedilirdi.
Anisim’inmektuplarıyükseksesle,birçokdefalaro-kunur,fevkalâdemütehassisveheyecandankıpkırmızıolmuşihtiyarTsıbukin:
—Bakişte,derdi,buradakalmakistemedi,okumuşbirmuhitegitti.Neyapalım,varsın,gitsin!.Herkesgücününyettiğiniyapar.
Karnav&lyortularındanb?razönceidi.Birgündoluylakarışıkşiddetlibiryağmuryağmağabaşladı.İhtiyarTsıbukinileVarvaradışarıyabakmaküzerepencereyeyaklaştılar..Tambusırada,Anisim’inkızaklaistasyonis-
ÇUKURDA
103
tikametindengelmekteolduğunugörmesinlermi?.Halbukionuhiçbeklemiyorlardı.Anisimmuztaripveendişelibiryüzleodadaniçerigirdi.Onunyüzündekibuendişeveİstırapifadesi,sonradadevametti.Ondaacayipbirbaşıboşluk«âzâdeserlik»gözeçarpıyordu.Geridönmekteaceleetmiyor;işindenkovulmuşabenziyordu.;Varvara,Anisimingelişinememnundu;onakurnazkurnazbakar,içiniçeker,vebaşınısallardı.
Birdefasında:
—AmanYarabbibunasıliş,diyesöylendi?.Budelikanlıyirmisekizinegirdiğihalde,elanbekârduruyor..Oh…teh…te!.
Varvaranmsakinvemonotonsözlerikomşuodadanancak«oh.,teh..te..»halindeduyuldu.
Varvara,ihtiyarlaveAksinyailefısıldaşmağabaşladı.Onlarınyüzüdetıpkısuikastçılarıngibihilekârveesrarengizbirhalaldı.
Anisim’ievlendirmeğekararverdiler,
Varvaraona:
—Oh…teh…te…Dedi,küçükkardeşiniçoktanevlendirdiler.Halbukisen,çarşıdakihorozgibimütemadiyeneşsizoturupduruyorsun!..Buneolacakböyle?.Allahmizniylesendeevlen;sonraistersengenememuriyetininbaşınadön!..Karınburadabizeyardımcı
olarakkalır!..İntizamsızbirhayatsürüyorsun,delikanlı,nizamveintizamıunutmuşsun!..Oh…Te…Te…Sizşehirlilerhepgünahkârsınız!..
Tsibukin’ler(babaoğul)evlendiğizaman,zenginolmalarıitibariyle,onlarafevkalâdegüzelgelinlerseçmişlerdi.ŞimdiAnisimiçindegüzelbirkızarıyorlardı.
Anisimçirkinvegösterişsizbiradamdı.Kısaboylu,zayıf,çelimsizbirvücuduolduğuhalde,tıpkızorakişişirilmişgibi,tombulveşiş
yanaklarıvardı.Bakışlarına-
104
ÇUKURDA
fizdi;gözlerinihiçkırpmadanbakardı.Sakalıkırmızıveseyrekti.Düşüncelizamanlarındasakalınıağzınaalıremerdi.Bundanmaadaiçerdide;buhaliyüzündenveyürüyüşündenbelliolurdu..Fakatona,kendisiiçinçokgüzelbirkızbulduklarınıhaberverdiklerizamanAnisini:
—Çokiyi,dedi,zatenbendeçirkindeğilim.HakçasöylemeklâzımgelirsebizimTsibukinailesibaştanbaşagüzeldir.
Kasabayaçokyakın,Torguyevoismindebirköyvardı.Azönceköyünyarısıkasabayailhakedilmiş,diğeryarısıdaköyolarakkalmıştı.Köyün,kasabayailhakedilenkısmında,kendiküçücükevceğizindedulbirkadınoturuyordu.Bukadının,heptenfakir,gündelikleişegidenbirkızkardeşivardı.İştebunundaLipaadlıbirkızıvardıki,odaannesigibigündelikleişegiderdi.
Lipa’nmgüzelliğiTorguyevo’dadilleredestandı;fakatkızmfevkalâdefakiroluşuherkesincanınısıkardı.BukızhakkındaUkleyevodaşöyledüşünüyorlardı:«Gününbirindenasılolsayaşlıveyahutdulbiradamçıkardakızınfakirliğinebakmadanonunlaevlenir,yahutda«şöyleceonuyanmaalır»;busuretleannesidekıziyleberabergeçinipgider».
Varvara,çöpçatankadınlardanbirivasıtasiyleLipa-nınşöhretiniduyduvederhalTorguyevo’yagitti.
Sonra,kızınteyzesininevinde,ozamankiâdeteuygunolarak,yemekliveiçkiligörücülüğegittiler.Lipa,bilhassagörücüleriçindiktirdiğipenbebirropgiymiş,saçlarınada,tıpkıalevgibi,gelincikrengindebirkurdeletakmıştı.
Lipa,ince,zarifhatlı,zayıf,nahif,solgunbirkızdı;açıkhavadaçalışmasındanötürüyüzüesmerleşmişti;mahcupvemelânkolikbirtebessümonunyüzündenhiç
ÇUKURDA
105
eksikolmazdı.Gözleri,çocukça—itimatkârvemeraklı—birbakışlabakardı.
Lipahenüzçokgençti.Göğsüyeniyeniinkişafabaşlamıştı.Fakatyaşımüsaitolduğuiçinevlenebilirdi.
Lipahakikatengüzeldi.Onunyalnızbirtekşeyi:Şimdihavadakocamanikiboşkısaçgibisallananirierkekelleri,hoşagitmiyebilirdi.Tsibukinkızmteyzesine:
—Vakıaçeyizifalanyokama,dedi,bizbunaaldırışedenlerdendeğiliz.NetekimbizoğlumuzStepan’adagenefakirbirailedenkızalmıştık,fakatşimdionumethedecekkelimebulamıyoruz.Gerekevişlerinde,gerekdiğerişlerdepekbecerikli..
Lipakapınınağzındaduruyorveâdeta:«Bananeistersenizyapınız,sizeitimatediyorum»demekistiyordu.GündelikleçalışanannesiPraskovyaise,mutfağasaklanmış,ürkekliğindenvemahcubiyetindenölecekbirhalegelmişti.Birtarihte,gençliğinde,tahtasilmeğegittiğibirtüccar,öfkelenereküzerineyürümüş,kadıncağızbundanfenahaldekorkmuş,vebütünhayatıncaondabukorkununizlerikalmıştı.Onunkorkudanelleri,ayaklarıveyanaklarıtitrerdi.Kadınmutfaktaoturduğumüddetçemisafirlerinnelerkonuştuklarınıişitmeğeçalışıyorveparmaklarınıalnınasürerekveİsanmresminebakarakmütemadiyenistavrozçıkarıyordu.
HafifçesarhoşolanAnisim,mutfağınkapısınıaçıyorvelaubalibiredaile:
—Kıymetlianneciğim,diyordu,neyeburadaoturupduruyorsunuz?..Sizsizcanımızsıkılıyor.
KıpkırmızıkesilenPraskovyaise,ellerinizayıfvekurugöğsünebastırarak:
—Amanefendim,ricaederim…diyecevapveriyordu,bizsizdençokmemnunuz…
106
ÇUKURDA
Bugörücülükfaslındansonradüğüniçinbirgüntes-
bitedildi.
SonraAnisimevinde,mütemadiyenodadanodayadolaştı,ıslıkçaldıveyahutbirdenbirebirşeyhatırlamışgibidüşünceyedaldıveâdetabakışlariyletoprağınderinliklerinenüfuzetmekistiyormuşgibi,sabitvenafiznazarlarladöşemelerebaktı,durdu.O
evleneceğinden;büyükpaskalyanınilkpazargünügibikısabirzamaniçindeevleneceğinden,nebirsevinçgösteriyor,nedegelinlegörüşmekhususundaherhangibirarzuizharediyordu;osadeceıslıkçalıyordu.Onunmünhasiren,üveyannesivebabasıis-istediğ
içinevlendiğiaşikârdı.Sonraköydebirâdetvard:ıDelikanlıevebiryardımcıgelsindiyeevlenirdi;işteo,,birazdabununiçinevleniyordu.
Anisimköydengiderkenaceleetmiyor,vebundanöncekigelişlerindenbüsbütünfarklıhareketediyordu..Ondabudefabilhassabirdağınıklıkgözeçarpıyor,söylemesilâzımgelensözlerdenbüsbütünbaşkaşeylersöylüyordu.
III
Şikalovoköyünde,nefislerineezavecefaedenbirtarikatamensupikikızkardeşterzilikyapmaktaidi.Düğünelbiselerinindikilmesibunlarahavaleedilmişti.
İkikızkardeşsıksıkprovayapmağagelirlerveuzunuzunçayiçerlerdi.
BunlarVarvaraya,siyahdantellivesiyahkehribarlıdarçinîrenkterop,Aksinya’yaiseaçıkyeşilrenktegöğsüsarıuzuneteklibirropdikiyorlardı.TerzilerişlerinibitirdiklerizamanTsibukinbunlarınelemekleriniparailedeğilde,dükkanındakimalileödedi.İkikız
kardeşellerinde,kendilerinehiçdelâzımolmıyan,mumlarlavesardalyakutulariyedoluçıkınlarolduğuhaldemahzunbiredaileTsibukin’denayrıldılar.Köydençıkarakovayageldikleri_zaman.bir_toprakyığınınıntüze—rme_
larveağlamağabaşladılar
Anisim,düğüneüçgünkala,baştanbaşayenilergiymişolduğuhajdeköyegeldi.Ayağındapırılpırıllâstikler,boynundakıravatyerine,sedeflibirkordon,sırtındada,giyilmedenomuzlarıüzerineatılmışyepyenibirpaltovardı.
Anisim,vakarladuaettiktensonrababasiyleselâm-laştıveonaontanegümüşrubleileontaneyarımrubleverdi.Varvara’yadabununaynisiniverdi.Aksiyayayir-108
ÇUKURDA
mitaneyirmibeşkapiklikuzattı.Buhediyelerinenşıktarafı,âdetaseçilmişgibi,buparaların,hepsinindeyepyenioluşlarıvegüneştepırılpırılpırıldayışlarıidi.AğırveciddîgörünmeğeçalışanAnisini,yüzünügeriyor,yanaklarınışişiriyordu;fakatağzışarapkokuyordu.Herhaldeheristasyondabüfeleriziyaretetmişolacaktı.Budefadaondatuhafbirdağınıklıkveacaiplikvardı.
SonraAnisim’leihtiyar,çayiçtilervekahvaltıettiler.Varvaraiseelindekiyenirublelerleoynayarak,kasabadabulunanhemşerilerihakkındasuallersormağabaşladı.
Anisimizahatagirişerek:
—Allahaşüküriyiyaşıyorlar,dedi.YalnızİvanYe-gorov’unailesindebirfelâketoldu:AdamınkocakarısıSofyaNikifrovnaveremdenöldü.Kadınınruhîistirahatiiçinbirpastahanede,adambaşınaikişerbuçukrublelikyemekverdiler.Sonraüzümşarabıdavardı.Bizimhem-şerilerdenMujiklerdevardı;bunlariçindeikişerrubleverdiler.Halbukibunlarhiçbirşeyyemediler.Mujiksocclanneanlar!
İhtiyar:
—İkibuçukruble!..Dedivebaşınısalladı.
—Neolacak?..Orasıköydeğilki..Lokantalardanbirineyemekyemeğegidersin,şunubunuısmarlarsın,derkenarkadaşlardagelir..Biraziçelim,dersiniz,birdebakarsınızkisabaholmuş..Hesapgörmeğekalkarsınız.Adambaşınaüçerdörderrubleyibulur.Samorodov’lagittiğimizzaman,oyemeksonundakonyaklıkahveiçmesinisever.Konyağınküçükkadehialtmışkapiktir.
İhtiyaröfkeile:
—Palavra,hepsipalavra,dedi.
ÇUKURDA
109’
—ŞimdibenhepSamorodov’laberaberim.Bu,benimsizegönderdiğimmektuplarıyazanSamorodov’dur.Çokmükemmelyazıyor.
Anisim,Varvaryaadönerekneşelibiredailesözünedevametti:
—Anne,dedi,buSamorodov’unnasılbiradamolduğunusizeanlatmağakalksam,bana
inanmazsınız!..BizonuhepimizMuhtardiyeçağırırız.ÇünkiondabirazErmenilikvar;simsiyahbiradam.Benonunkafasınıniçinigörürüm;nahşubeşparmağımgibibütünişlerinibilirim,anne.Veo,bunuhissettiğiiçinheparkamdangelir,peşimdenhiçayrılmaz.Şimdiikimizinarasındansubilesızmaz!..
Birazbendenkorkargibi,fakatbensizdeyaşayamaz!..Bennereyegidersem,odabenimleberaber.Çokeminveçokdoğrugörenbirgözümvar,anne.Bit-pazarındabirmujiğingömleksattığınıgörürüm:
—Durbakalım,derim,bugömlekhırsızlıkmalıdır!.¦Hakikatendedediğimçıkar;göimleğinbirhırsızlıkmalıolduğuanlaşılır.Varvarasorar:
—Pekisenbununböyleolduğununerdenbiliyorsun?
—Benimbirşeybildiğimyok,fakatgözümvar.Benoradaneçeşitbirgömlekolduğunubilmem.Fakather-nedensebeniorayaçekenbirşeyvar:Gömlekhırsızlıkmalıdır.Hepsibukadar.Bizimpolisteşöylesöylerler:«Eh,Anisimçullukavlamağagidiyor!»
yanihırsızlıkmalıaramağagidiyor.Evet…Herkesçalabilir,fakatişçalınanısaklıyabilmekte..Dünyageniş,fakathırsızlıkmalını,saklayacakyeryok.
Varvaraiçiniçekerek:
—BizimGuntorevnahiyesinde,geçenhaftabirkoyunlaikikuzuyusürüpgötürmüşler..Fakatbunlarıarayıpbulacakbirkimseyok!..
Oh…teh…te…
110
ÇUKURDA
—Neolacak?..Bulmakmümkün..Bubirşeydeğil,pekâlâmümkün..
Evlenmegünügeldi.Bu,serinfakatberrakveneşelibirNisangünüidi.Dahasabahınkaranlığındanitibaren,beygirlerinyelelerindevearabalarınoklarındarenkrenkkurdelelersallanantroyka[*]larveçiftatlıarabalar,çanlarınıçalarakUkleyevo’nuniçindegidipgeliyorlardı.Arabalarınbugidipgelişindenürkenkargalarsöğütlerinüzerindegürültüediyorlar,sığırcıkkuşlarıise,Tsibukin-lerindüğününeseviniyorlarmışgibi,boğazlarınıyırtar-casmahiçdurmadanötüşüyorlardı.
Evdekimasalar,çoktan,uzunbalıklarla,jambonlarla,içleridoldurulmuşkuşlarla,konservekutulariyle,salamuralarla,marinadlarla,birçokvotkaveşarapşişeleriyledolmuştu;islisucukkokularile,bozulmağayüztutmuşİstakozkokularıburunlaragelmeğebaşlamıştı.İhtiyarTsibukin,ökçeleriniyerlerevurarakvebıçaklarıbirbirinesürterekmasalarınetrafındadolaşıyordu.
HerhangibirşeyistemekiçinmütemadiyenVarva-rayasesleniyorlar,o,telâşlıbiredaileve-güçlüklenefesalarak,dahasabahkaranlığındanitibarenKostüksov’larmerkekaşçısiyleküçükHrımin’lerinbeyazaşçıkarısınınçalıştıkları,mutfağakoşuyordu.
Aksinya,saçlarınıkıvırtmış,korsagiymiş,entarisiz,ayağındagıcırtılıyenifotinlerolduğuhaldebirfırtınagibiavludadolaşıyor,veyalnızçıplakbacaklariyleçıplakgöğsügözeçarpıyordu.Ortalıktabirgürültügidiyor,sövmeveküfürlerişitiliyordu.Gelipgeçenler,ardınakadaraçıkkapılarınönündeduraklıyorlar,herşeyde,görülmemiş,harikuladebir
şeylerhazırlandığıhissediliyordu.
—Gelinigetirmeğegittiler!..
[*]Troyka’-Üçatlıaraba.
ÇUKURDA
111
Çıngıraksesleriköyünçokuzaklarınayayılıyorve^sönüyordu…
Saatüçedoğruahaliakınetti:Yenidençıngıraksesleriduyuldu,gelinigetiriyorlardı!
Klişeağzınakadardolmuştu;büyükşamdanyanıyordu.Şarkıcılar,ihtiyarTsibukin’inarzusunauygunolarak,notaileşarkısöylüyorlardı.IşıklarınveroplarınpırıltısıLipa’nıngözlerinikamaştırmıştı.Onaöylegeliyorduki,şarkıcılar,çıngıraklısesleriyle,onunkafasınaçekiçlerlevururgibivuruyorlardı.Hayatındailkdefagiydiğikorsaveiskarpinlerionusıkıyorveyüzününifadesibaygınlıktanyeniuyanmışbirinsanınifadesiniandırıyordu:Etrafınabakmıyor,fakathiçbirşeyanlamıyordu.
SiyahbirredingotgiymişvekıravatyerinekırmızıbirkordontakjmışolanAnisimdüşünceyedalmış,hepbirnoktayabakıyor;şarkıcılarsesleriniyükselttiklerizamanosüratleistavrozçıkarıyordu.Ruhundabirteessürvardı;ağlamakistiyordu.Obuklişeyidahailkçocuklukanla-rındanberitanırdı.Birtarihte;merhumannesionuburayakurbanyemeâyinindebulunmakiçingetirmişti.
Genebirtarihte,çocuklarlaberaberburada,mektepkorosundaşarkısöylemişti.Buküseninherköşesi,herikon’uondabirerhatırauyandırıyordu.İşteşimdionunnikâhınıkıyıyorlardı,usulvenizamlarariayetetmişolmakiçinevlenmesilâzımdı;fakatoşimdiartıkbunudüşünmüyordu;âdetahiçbirinihatırlamıyordu.Düğünütamamenunutmuştu.Gözyaşları,mukaddesresimlerebakmasınamanioluyorlardı.Kalbindebirağırlıkhissediyordu.O,tıpkıkurakhavalardakifırtınabulutlarınınbirdamlayağmuryağdırmadan,köyünüzerindengeçipgittiklerigibi,yarınveyahutöbürgünbaşlarınagelmesimukadder,içtinabıkabiloknıyanfelâketindeonabirzararvermedengeçipgitmesiniAllahtanyalvarıyordu.
112
ÇUKURDA
Mazisindeokadargünah,tamirikabilolmıyan,unutulmazokadarçokgünahlarbirikmiştiki,bunlarınaffınıricaetmekbileonamânâsızgörünüyordu.Fakatişteobunlarınaffiiçinyalvarıyordu.Hattâyüksekseslehıç-kırdıbile;fakatonunsarhoşolduğunudüşünerekkimsebunaehemmiyetvermedi.Birçocukferyadıyükseldi:
—Sevgilianneciğim,beniburadangötür,ohneolursun!..
Papas:
—Susbakalım!.,diyebağırdı.
Klişedendönerlerken,ahalidearkalarındankoşuyordu.Dükkânınetrafında,kapınınönündeveavlununiçindepencerelerinaltındadabirinsankalabalığıvardı.Yenievlilerişarkılarlamethüsenaedecekkadınlardagelmişti.[*]Gençevliler,ayaklarınıeşiktenatar
atmaz,dahaevvelinden,notalariyleberaberkoridordabeklemekteolanşarkıcılar,avazlarıçıktığıkadarhaykırmağa;düğünmünasebetilehususîsurettekasabadangetirilmişolanmuzikaçalmağabaşladı.YüksekbardaklarıniçindeDonşampanyasıikramedildi.
Gözleriniörtecekkadarkaimkaşlı,uzunboylu,zayıfbirihtiyarolandoğramacıustasıYelizarov,yenievlileredönerek:
—Anisimvesençocuğum,dedi,birbiriniziseviniz,hakyolundanayrılmayınız,Allahdasiziterketmez,çocuklarım!
[*]Bu,Ruslarahasbirâdettir,kiRusçaVeliçatkelimesiyleifadeedilmektedir.Türkçekarşılığınıbulamadım.Fransızlardabulamamışolacaklarki,Rusçabucümleyi:Desjemm.esetaientvenueschanterleslouangesdesepoux.Tarzındaçevirmişlerdir.
ÇUKURDA
113
Sonra,ihtiyarTsibukin’inomuzlarınaabanarakhıçkırmağabaşladı:
—GrigoriPetrovağlayalım,sevinçtenağlayalım!..
O,bunlarıincebirseslesöylemişti.Fakatarkasındanderhalkahkahailegülmeğekoyulduvekalınbirsesleşunlarıilâveetti-‘
—Ha-Ha-Ha.Seninbugelinindegüzelmiş!..Demek,herşeyiyerliyerinde,herşeyiuygun,aksayanhiçbirtarafıyok!Bütünmekanizmasısağlam,vidalarıbol!..Yelizarov,Yegoryevskoyekazasındadoğmuştu.FakatdahagençyaşmdanberiUkleyevo’dakifabrikalardaçalışmağabaşlamış,veburadayerleşmişti.Uzunzaman-danberionu,işteböyleuzun,zayıfveihtiyarolaraktanıyorlar,veçoktandırkendisini.Koltukdeğneğidiyeçağırıyor-Iradı.Bubelkideonun,kırkyıldanfazlabirzamandan-berifabrikalardayalnıztamirişleriyleuğraşmasındanilerigeliyordu.O,insanlarıveeşyalarıyalnızsağlamlıkbakımından(mütaleaederdi:Acabatamireihtiyaçvar-mıydı?..Masanınbaşınaoturmadanönce,sağlamolupolmadıklarınıanlamakiçinbirkaçsandalyeyiyokladı,alabalığınıdaelledi.
Şampanyadansonraherkesmasanınbaşınaoturmağabaşladı.Misafirler,sandalyelerinioynatarakkonuşuyorlardı.Koridordaşarkıcılarşarkısöylüyorlar,muzikaçalıyor,buesnadaavluda,yenievlilerimethüsenaedenkadınlarhepbirağızdanhaykırıyorlardı.Ortalıkta,insanınbaşınıdöndürecekkadarmüthişvevahşibirseshalitasıvardı.
Koltukdeğneği,sandalyesiüzerindefırfırdönüyor,komşularımdirsekleriledürtüyor,konuşmalarınamanio-luyor,bazanağlıyor,bazandagülüyordu.
—Çocuklar,çocuklar,çocuklar,diyeaceleacelemırıldanıyordu,Aksinyüşka,Varvaruşka,hepimizahenkF.8
114
ÇUKURDA
vebarışiçindeyaşayalım,benimsevimlibaltacıklarım—.
O,aziçkiiçerdi.Şimdidebirtekkadehviskiilesarhoşoluvermişti.Nedenyapıldığımalûmolmıyanbumenhusiçki,bütüniçenlerisersemletmiş,âdetayıldırımlavurulmuşa
döndürmüştü.Artıkdillerpeltekleşmeğebaşlamıştı.
Davetlilerarasındapapaslar,karilarileberaberfabrikaustabaşıları,diğerköylerdengelmiştüccarlarvedükkâncılarvardı.Ondörtyıldanberibiraradaçalışanvebütünbuzamanzarfındaşunubunualdatmadanvehayutzararasokmadanbirtekkâğıtimzalamayanvebirtekinsanınahiyemüdürlüğündendışarıbırakmıyannahiyemü-dürilenahiyekâtibi,yanyanaoturuyorlardı;bunlarınikisideşişman,ikisidetokveadaletsizlikleokadarmeşbuki,insana,yüzlerininderilerindebilebirnevihususiyet,bir^nevihilekârlıkvarmış
gibigeliyordu.Fevkalâdezayıfveşaşıbirkadınolannahiyekâtibininkarısı,bütünçocuklarınıdaberabergetirmişti;oâdetayırtıcıbirkuşgibitabaklarayanyanbakıyorveelinegeçenherşeyikendisininveçocuklarınınceplerinetıkıyordu.
Lipa,yüzünde,klişedebulunduğuzamankiifadeninaynibirifadeolduğuhalde,şaşkınşaşkınoturuyordu.Ani-sim,karısiletanıştığındanberionunlabirtekkelimekonuşmadığıiçinsesininnasılolduğunubilmiyordu.Şimdide,yanındaoturduğuhalde,mütemadiyensusuyorveviskiiçiyordu.Epeycesarhoşolunca,karşısındaoturmaktaolankızınteyzesinehitapederek:
—Benim,dedi,Samorodovisimlibirarkadaşımvar.Zatamahsusasaletunvanıolan,nevişahsınamünhasırbiradam,konuşmasınıbilir.Fakat,teyzeciğim,benonuniçinigörüyorum,veobunuhisseder.Teyzeciğim,müsaadenizle,ikimiz,Samorodov’unsıhhatmaiçelim!
Varvara,misafirleriizazederekmecalsizveşaşkın
ÇUKURDA
115
biredaileyemek,masasımnetrafındadolaşıyor,yiyecekiçeceğinbolvebuderecezenginoluşundan,kimseninherhangibiritirazdabulunamıyacağmdanmemnungörünüyordu.
Güneşbattı,fakatöğleyemeğihâlâdevamediyordu.Artıkneleryediklerinin,neleriçtiklerininfarkındadeğillerdi.Konuşulanlarıişitmektekabildeğildi.Yalnız,mu-zikasustuğuesnalardaarasırabirkadınınavludakibağırtısıaçıkolarakişitiliyordu.
—Kanımızıemdiniz,canavarlar,dahapatiamıyacak-inısınız?
Akşama,muzikarefakatindedansedüdi.Kendişarap-lariyleberaberküçükHrımin’lergeldi.Kadrilekalkıldığızamanbunlardanbiri,ikielindebirerşişe,ağzındadakadeholarakdansetti,buhalherkesigüldürdü.Kadrilars-smdabirdenbire,çömeliyorveöyledansediyorlardı.YeşilAksinya,birgörünüpbirkayboluyor,uzuneteklerietrafarüzgârsaçıyordu.Birisikadınıneteklerinebastı.Koltukdeğneği:
—Hey,diyebağırdı,altpervazlardanbirinikopardınız,çocuklar.
Aksinya,kurşunî,safgözlerininadirenkırpıyor,yüzündedaimîbirtebessümdolaşıyordu.Busabitbakışlarda,uzunbirboyunüzerineoturtulmuşbuküçükbaşta,“buinceuzunendamdayılanıandıranbirhalvardı.YüzündehiçeksikolmıyantebessümiylesarıgöğüslüyeşilAksinya,bahardayeşilçavdarlarınarasındangelenegeçenebakan—uzanmış,başıkalkık—birengerekyılanıgibibakıyordu.Hrunin’leronunlaçoksenlibenliidiler.Kadının,bunlardanbüyüğüilebirhaylizamandanberiyakınmünasebetlerde
bulunduğuaçıkçabellioluyordu.Sağırisehiçbirşeyanlamıyor,kadınabakmıyordu.O,ayakayaküzerineatmışbirvaziyetteoturuyor,cevizyiyor,ve
116
ÇUKURDA
birtabancaatılıyormuşhissiniverecekkadarkuvvetle»ağzınışapırdatıyordu.
İşte,birdenbireihtiyarTsibukindeortayaçıktıve-Rusdansınakalkmakistediğinianlatmakiçinmendilinisalladı.Derhal,gerekeviniçinden,gerekseavludabirikenkalabalığınarasındanbirtasviptufanıyükseldi:
—Odansedecek,bizzatkendisidansedecek!..
Varvaradansediyordu;ihtiyarsasadecemendilinisallıyorveökçeleriletempotutuyordu.Fakatbirbirlerininüzerinden,penceredeniçeribakanavludakikalabalıkhayranlıkiçindeidi.Biraniçinihtiyarınherşeyini;zenginliğini,hilekârlığınıaffetmişlerdi.
Kalabalığınarasından:
—AferinGrigoriPetrov!..sesleriyükseliyordu.Gayretet!.Demekkidahaişgörebilecekbirhaldesin!..Hah-hahhah!..
Bütünbunlarpekgeç,sabahınsaatikisinedoğrusonunaerdi.Anisim,sallanarak,teşekküretmekvevedalaş-.maküzeretekertekerşarkıcılarıvemuzikacılarıdolaşıyorveherbirineyepyenibireryarımrublelikbahşişve-,riyordu.İhtiyarsasallanmaksızın,fakatâdetabirayağıüzerinebasıyormuşgibibiryürüyüşle,misafirlerinioğur-luyorveherbirine:
—Düğünikibinepatladı,diyordu.
Misafirlerdağılırken,birisi,Şikalovlubirtüccarın,yenipaltosunualarakyerinekendieskipaltosunubırakmış..Anisimöfkelenerekbağırmağabaşladı:
—Dur!..Benşimdionubulurum!Bunuçalanıbenbiliyorum!Dur!..
Derhalsokağafırladıvebirininarkasındankoşmağabaşladı.Anisim’iyakaladılar,kollarınagirerekevegetir~
ÇUKURDA
.p1’Vekanteriî^deoldu-
pa.mn__teyzesinin_soyunmakta
olduğuodayaittilervekaplyıüzerinekilitlediler
IV
Aradanbeşgüngeçti.GitmeğehazırlananAnisim,vedalaşmaküzereyukarı,Varvara’mnyanınaçıktı.Mukaddestasvirönündekibütünkandilleryanıyor,odagünlükkokuyordu.Varvaraise,pencereninkenarınaoturmuş,kırmızıyündenbirçorapörüyordu.
Anisim’igörünce:
—Bizdeçokazkaldınız,dedi,galibacanınızsıkıldı?.Oh.,teh…te!..Çokiyiyaşıyoruz,herşeyimizbol,düğününüdeusulünce,çokiyiyaptık.İhtiyar,düğüniçinikibinrublesarfettiğinisöylüyor.Birkelimeiletamtüccarlargibibirhayatsürüyoruz.Fakatcanımı
sıkan‘birnoktavar.Halkaçokhakaretyapıyoruzcanım.Hemöylebirhakaretki,amanAllah!.Dostum,kalbimsızlayordoğrusu!
Beygirmitrampaediyoruz,birşeymisatınalıyoruz,birişçimikiralıyoruz,herşeydehileyapıyoruz.Hephile,hephile!.
Dükkândakivejetalinyağı,kokmuşveacı;elâ-leminkatranıbundaniyi..Allahrızasıiçinsöylebana,iyiyağsatamazmıyız?
—Herkesgücününyettiğiniyapar.
—Fakatricaederim,ikielimizyanımızagelecek,ay..Ay..Ay..Hiçolmazsagidipdebabanlabirkonuşsan!
—Bizzatkendinizkonuşsanızdahaiyiolur.
,—Bırakonucanım!Benonaderdimianlatıyorum,oisetıpkışimdiseninbanasöylediğingibibirkelimeile”.
ÇUKURDA
119
Herkesgücününyettiğiniyapar,diyecevapveriyor.Ahrettekiminneyegücüyettiğiaraştırılmaz.Allanınmahkemesiyalnızadaletidüşünür.Anisim,içiniçekerek:
—Tabiî,araştırılmaz,dedi.Çünkü,anneciğim,zatenAllahfalanyok.Kimoradaaraştıracak!
Varvara,hayretleonabaktı,güldüveelleriniçırptı.Anisim’insöylediğibusözlerekarşı,kadınınböylesamimîolarakhayretetmesiveacaibbirmahlûkabakargibikendisinebakması,onuutandırdı:
—Belki,Allahvardır,dedi,fakatdinyoktur.Nikâhımıkıydıklarızamankendimemalikdeğildim.Koloçkanınaltındanyumurtasınıaldığınzamaniçindekicivcivnasılcıvıldarsa,benimvicdanımdaâdetaonungibicıvıldamağabaşladı.Nikâhmerasimidevamettiğimüddetçeben,mütemadiyenAllahvardiyedüşündüm.Fakatklişedençıkarçıkmazhiçbirşeykalmadı.Hem,aslınabakarsanAllahmolupolmadığınıbennasılbileyim?Küçüklüğü-müzdenberibizebunuöğretmediler.Çocukdahaannesininmemesiniemerkenona,birtekşeyöğretirler:Herkesgücününyetiğiniyapar.ZatenbabamdaAllahainanmıyor.Siz,birtarihtebanaGuntorev’inkoyunlarınınçalındığındanbahsetmiştiniz;ben,koyunlarıçalanıbuldum:OnlarıçalanŞikalovoköyündenbirköylüimiş;koyunlarıçalano,fakatkoyunlarınderisidebabamdaçıkıyor…İştesizedin!
Anisim,gözünükırptıvebaşınısalladı.Sonrayinesözünedevamederek:
—NahiyemüdürüdeAllahainanmıyor,dedi,sonranahiyekâtibi,klişezangocudaAllahainanmıyorlar.Şayetonlarklişeyegidiyorveoruçtutuyorlarsabu,halkınkendileriniayıplamasınıönlemekveşayetahretvarsa,herihtimalekarşı,bunusağlamlamakiçindir.
Şimdi,diyorlarki,itikadzayıfladığıiçin,anaya,babayahürmetkal-
120
ÇUKURDA
madiğiiçin,dünyanınsonugelmiştir.Tabiîbu,saçmabirşeydir.Benimanladığımagöre,anne,bütünbubelâlarinsanlardakivicdansızlıktanilerigeliyor.Ben,anne,herşeyiayanbeyangörüyorveanlıyorum.Günlercedolaşıyor,birtekvicdanlıinsanarastlamıyorsun.Bunun,biriciksebebiAllanınolupolmadığınıbilmemeleridir.Eh,anne,Allahaısmarladık.Hoşçakaim,sağlıcaklakaim.Beniiyilikleanın.
Anisim,Varvaranmayaklarınakadareğildive:
—Bütünbuyaptıklarınıziçinsize,çok,çokteşekkürederim,anne,dedi.Ailemiz,sizdençokfaydagörüyor.Siz,çokiyibirkadınsınız,benşahsensizdençokmemnunum.
FevkalâdemütehassisolanAnisimdışarıçıktı.Fakat,tekrardönerek:
—Samorodovbenibirişekarıştırdı,yazenginolacağım,yamahvolacağım.Şayetbanabirşeyolursa,anne,babamıteselliediniz.
—Hiçbirşeyolmazinşallah!O-teh-te!..Allahâdildir.Sen,Anisim,şukarınıngönlünübirazalsaniyiolur.Birbirinizeyanyanbakıyorsunuz.Hiçolmazsaonabirazgüleryüzgöstersen..
Anisim,içiniçekerek:
—O,çoktuhafbirkadın,dedi.Hiçbirşeyanlamıyor,boyunasusuyor.Henüzçoktoy..Birazdahabüyüsün.
Sokakkapısınınönünde,arabayakoşulu,besili,yüksek,beyazbiraygırduruyordu.
İhtiyarTsibukin,cakalıbiredailearabayasıçradı.Dizginlerielinealdı.Anisim,Varvaraile,Aksinyaile,kardeşiileöpüştü.Lipadamerdiveninbaşındaidi.Vegö-yateşyieçıkmamışda,birbaşkasıiçinçıkmışgibihareketsizduruyorvebambaşkabiristikametebakıyordu.Anisimonayaklaştı.Vedudaklarınıhafifçeonunyanaklarınadeğdirerek:Allahaısmarladık,dedi.Lipaise,Ani-
ÇUKURDA
121
sim’ebakmaksızınacaibbirtarzdagülümsedi;yüzütitredivehernedenseonahepsiacıdılar.Anisimdesıçra-,yarakarabayabindi,kendinigüzelsandığıiçin,cakalıbiredaileelini,belinedayadı.
ÇukurdanyukarıçıktıklarımüddetçeAnisim,hepgeriye,köyebaktı.Ilık,berrakbirgündü.îlkdefaolaraksürüyükırasalmışlardı.
Sürününetrafındabayramlıkelbiselerinigiymişkızlarvekadınlardolaşıyorlardı.Siyahöküz,serbestliğinverdiğisevinçleböğürüyor,veönayakla-riletoprağıeşeliyordu.Hertarafta,aşağıda,yukarıda,tar-lakuşlarıcıvıldaşıyorlardı.
Anisim,yenibadanaedilmişolangüzel,beyazklişeyebaktıvebeşgünönceoradanasılduaettiğinihatırladı.Sonra,yeşildamlı.
mektebe,birzamanlaryıkandığıvebalıkavladığıdereyebaktı;yüreğinibirsevinçkapladı;vebirdenbireyerdenbirduvarınyükselerekyolunukesmesini,onusadecemazisiylebaşbaşabırakmasınıistedi.
İstasyonda,büfeyeyanaştılarvebirerkadehKeresşarabıiçtiler.İhtiyar,şarapparasını
vermekiçinelinicebineattı.
Anisim:
—Bunlarıbenikramediyorum,dedi.
İhtiyar,memnuniyetleoğlununsırtınıokşadıvebüfeciye:Bakbenimnasılbiroğlumvar,demekistergibigözkırptı.Sonraoğlunadönerek:
—Senevdeişinbaşındakalsaydın,dedi,sanabahabiçilmezdi.Senitepedentırnağakadaraltınagarkeder-dim.
—Bu,mümkündeğilbaba.
Keresşarabıekşimtırakvebalmumukokuyordu.İFakatbirerkadehdahaiçtiler.
İhtiyar,istasyondandöndüğüzaman,ilkandaküçük
122
ÇUKURDA
gelininitanıyamadı.KocasıavludançıkarçıkmazLipadeğişmiş,birdenbireşenlenmişti.Yalınayak,üstündekullanılmışbireteklik,kollarıomuzlarınakadarsıvanmışbirhalde,koridordamerdivenlerisiliyor,inceveberrakbirsesleşarkısöylüyordu.Kirlisuiledolubüyükbirtahtakovayıgötürürkenvekendiçocukgülüşiylegüneşebakarken’birtarlakuşunuandırıyordu.
Kapınınönündengeçmekteolanihtiyarbirişçibaşınısallayarakseslendi:
—GrigoriPetrov,Allahsananeiyigelinlergöndermiş.Bunlarkadındeğil,hakikîbirerdefine!..
V
8TemmuzCumagünü,KoltukdeğneğinamiylemarufolanYelizarov’laLipa,KazanBakiresiyortularımü-nasebetileibadetiçingittikleriKazanskoeköyündengeri-dönüyorlardı.Lipa’nmannesiPraskovya,birhayligeridengeliyordu.Hastavetıknefesolanbukadınmütemadiyengerikalıyordu.Vakit,’akşamayakındı.
Lipa’yidinlemekteolanKoltukdeğneği:
—Yaaa!…Pekisonra?.
Diyehayretiniizharediyordu.Lipaise:
—İlyaMakariç,diyordu,benreçeliçokseverim.Köşemeçekilirvemütemadiyenreçelleçayiçerim.VeyahutVarvaraNikolayevnaileberaberçayiçeriz;obanaacıklıbirtakımhikâyeleranlatır.Onjardaçokreçelvar:Dört.kavanoz.Varvarabana:«Sıkılma,Lipa,ye!derdi.»
—Yaaa!…Dörtkavanoz!..
—Zenginbirhayatsürüyorlar..Çaylafırancolayiyorlar..Sığıretiistediğinkadar.Zenginbirhayatsürüyorlarama,benoradakorkuyorum,İlyaMakariç.Hemfenahaldekorkuyorum!
Koltukdeğneği:
—Korkacaknevar,çocuğum?..DiyesorduvePras-kovya’nınnederecegerikaldığınıanlamakiçinarkayabaktı.
—Önceleri,düğünümüzolduğusıralarda,AnisiniGri-
124
ÇUKURDA
goriç‘denkorkuyordum.Vakıaokötübiradamdeğildir;kendisindenbirfenalıkgörmedim.Fakatbanayaklaştığızaman,tâiliklerimekadarbütünvücudumdabirürpermeduyardım.Birgececikolsungözümükapamadım;mütemadiyentitredimveAllahaduaettim.
Şimdiise,İlyaMakarıç,Akşinya’dan^korkuyorum.Aksinyafenabirkadındeğil,mütemadiyengülümsüyor;fakatarasıarpenceredeniçeribaktığızamangözleriöyleöfkeli,öyleışıklı,öyleyeşilki;tıpkıağıldakikoyunlarıngibi..KüçükHrımin’leronukandırıyorlar:«Sizinihtiyarın,diyorlar,Butiokino’dakırkdesiatinkadarbirtoprağıvar;bu,kumlu,killi,sulubirtopraktır,diyorlar.SenAksiyuşa,diyorlar,oradakendinebirtuğlafabrikasıkurdur,bizdeseninleortakoluruz».
Şimdituğlanınbiniyirmirubledir.Kârlıbiriş.Dün,öğleyemeğindeAksinyaihtiyara:«Ben,dedi,Butiokino-dabirtuğlafabrikasıkurmakistiyorum;başlıbaşımabirtüccarolacağım».Aksinyahemsöylüyor,hemgülümsü-yordu.GrigoriPetroviç‘iniseyüzüdüşüncelibirhalaldı;buteklifinhoşunagitmediğiaşikârdı:«Bensağoldukça,dedi,ayrılmakyok;hepbirlikteyaşamalıyız!..»
Aksinyaihtiyarabaktı,dişlerinigıcırdattı…Onamey-valıbörekgetirdiler,yemedi!
Koltukdeğneğihayretetti:
—Demekyemedi,ha!..Lipasözünedevamederek:
—Ricaederim,söylebana,dedi,bukadınnezamanuyur?.Yarımsaatçıkkadaruyuduktansonrayerindenfırlar,köylülerinherhangibiryeriyakmamalarıiçin,herhangibirşeyçalmamalarıiçinhepdolaşır,dolaşır,etrafıkontroleder.Korkunçbirkadın,İlyaMakarıç!KüçükHrımin’lerise,düğünümdensonra,yatmadankasabaya,davalaşmağagittiler.Halkarasındadönendedikodulara
ÇUKURDA
125-
nazaran,bütünbunlarasebepAksinyaimiş!..İkikardeşonafabrikakurmağıvadetmişler;üçüncüsübunaiçerlemiş.Fabrikalarıbiraykadarkapalıkaldı.BumüddetiçindeişsizkalanamcamProhor,kapıkapıdolaşarakekmekdilendi.Ona:Amca,dedim,böylekendinireziledeceğine,şimdilikçiftsürmeğeveyahutodunkesmeğegitsendahaiyiedersin!..Amcam:«Lipinka,dedi,çiftçiliği,unuttum,hiçbirşeybilmiyorum!»
DinlenmekvePraskovya’yıbeklemeküzere,Akçakavakkoruluğucivarındamolaverdiler.
MüteahhitliğebaşlayalıbirhaylizamanolduğuhaldeYelizarov’unbeygirleriyoktu.Bütünkazayısırtında,içinde,soğanekmekbulunan,birtorbaolduğuhaldeyayaolarakdolaşır;ellerinisallayarak,.genişadımlaratardı.Onunlayanyanayürümekgüçtü.
Koruluğunağzındabirölçmedireğiduruyordu.Ye-lizarov,sağlamolupolmadığınıanlamakiçindireğitartakladı.NefesnefesePraskovyageldi.Onunburuşukve’herzamankorkmuşgibiduranyüzü,mesutbirpırıltıileyanıyordu:Bugüno,herkesgibiklişeyegitmiş,panayırıdolaşmış,veoradaarmutturşususuyuiçmişti.Buonunhayatındanadirbirvakaidi;onaöylegeliyorduki,obugün,ömründeilkdefaolarakkendizevkiiçinyaşamıştı.
Dinlendiktensonra,üçübirlikte,yanyana,yoladüzüldüler.Güneşartıkbatıyordu;ışıkları,koruluğuniçindensüzülüyorveağaçlarıngövdeleriniaydınlatıyordu.İleriden,gürültülübirtakımseslergeliyordu.Ukleyevokızları,epeyevvel,öndengitmişlerdi.Fakatherdaldeburada,korulukta,mantartoplamakiçindurmuşolacaklardı..
Yelizarov:
—Heykızlar!..Heygüzeller!.,diyeseslendi.
Karşılıkolarakbirkahkahaişitildi.
126
ÇUKURDA
—Koltukdeğneğigeliyor!..Koltukdeğneği!..Kocamoruk!..
Aksisedadagülüyordu.
İşte,korulukdageridekaldı.Artıkfabrikabacalarınıntepeleridegörünmeğebaşladı;çankulesiüzerindekihaçpırıldadı:Burasıköydü,hanişu«Cenazemerasimindeklişebekçisininbütünhavyarıyeyipbitiriğiköy».Artıkevlerinegelmişgibiidiler:Bukocaçukuruniçineinmektenbaşkayapılacakbirşeykalmıyordu..YalınayakyürümekteolanLipailePraskovya,kunduralarınıgiymeküzereotlarınüzerineoturdular.Koltukdeğneğideonlarlaberaberoturdu.
YukarıdanbakıldığızamanUkleyovo,söğütlerile,beyazklisesile,deresile,güzelvesessizgörünüyordu;yalnızmanzarayıbozanşey,tasarrufolsundiyeesmer,vahşibirrengeboyanmışolanfabrikadamlarıidi.Karşıtaraftakiyamacınüzerinde,âdetabirfırtınatarafındanşurayaburayaatılmışdemetlerveyığınlarşeklinde,vehemenşimdibiçilmiş,sıralarhalindeçavdarlargözeçarpıyordu.
Yulafdaartıkkemalegelmişti;veşimdigüneştetıpkıse-sedefgibi,ışıklarıaksettiriyordu.
Hasatzamanıidi.Bugünyortu,yarınCumartesiidi:Çavdarlarıtoplamak,samanlarıgötürmeklâzımdı.SonraPazar,geneyortuidi.
Hergünuzaklardagökgürlüyor-du;havadabirağırlıkvardı,yağmuryağacağabenziyordu.Veşimdiherkes,tarlalarabakarak,Allahveredemahsulüzamanındatoplayabilsek,diyedüşünüyordu.Ruhlardahembirsevinçveferahlık,hemdebirhuzursuzlukvardı.
Praskovya:
—Şimdiorakçılarpahalı,dedi.Gündelikleribirrublekırkkapik!
Halk,Kazanskoyepanayırındanakınakıngeliyordu:
ÇUKURDA127
Kadınlar,yenikasketlergiymişfabrikaişçileri,dilenciler,¦çocuklar…Kâhtozlarıkaldırarakbirarabageçiyor,vearkasından,satılmadığınamemnun,satılmamışbirbeygirkoşuyordu.Kâh,birtürlüyürümekistemiyenbirineği,boynuzlarındançekipgötürüyorlardı.Sonragene,içinde.ayaklarınısarkıtmışsarhoşMujiklerbulunanbirarabageçiyordu.
Birkocakarı,kocamanşapkalıvekocamançizmelibirçocuğugötürüyordu.Çocuksıcaktan,vedizkapaklarındanitibarenbacaklarınınbükülmesineimkânvermi-yenağırçizmelerdenbitkinbirhalegelmişti;fakatbunarağmenolancakuvvetiyle,elindekioyuncakboruyu,hiçdurmadan,öttürüpduruyordu.Artıkaşağıinmişlervesokağasapmışlardı,fakatborusesihâlâkulaklarınageliyordu:Yelizarov:
—Bizimfabrikatörlerin,hernedense,keyifleripekdeyerindedeğil,dedi.Felâket!..Kostyükovbanaiçerledi:«Kornişlereçoktahtagitti».Diyesöylendi.Bendeona:«Nasılçok?,dedim.Nekadarlazımsaokadargitti,VasiliDaniliç!Benonları,yânişutahtaları,bulgurluyiyecek¦değilimki».«Bugibisözlerisenbananasılsöyliyebilirsin?.Dedi.Geveze!..Unutma!..Senimüteahhityapanbenim»..«Sankimühimbirşeymişbu!Benmüteahhitolmadığımzamanlardadagene,hergünçayiçiyordum.»Oda:«Sizhepiniz,yankesicisiniz,dedi…»Bensustum.Budünyadabizyankesiciyiz,diyedüşündüm,ötekidünyada-dasiz…Hoho-ho!..Ertesigünyumuşadı:«Makarıç,dedi,söylediğimsözlerdenötürübanadarılma.Şayetsanalüzumundanfazlasöylendisem,bilekusurabakma!..Benbirincisınıftüccarım,sendenbüyüğüm,sensusmakmecburiyetindesin».
Benona:«Siz,dedim,birincisınıfbirtüccarsınız,bendedoğramacıyım;burasıdoğru.HazretiYusufdadoğramacıidi.Bizimsan-128
ÇUKURDA
atimizhakkaniyetliveAllanınindindemerguptur;fakat;dahabüyükolmaksiziniçindahaelverişliise,VasiliDa-niliç,ricaederimbuyurunuz».Bundansonra,yanibukonuşmadansonra,içimizdenhangimizdahabüyüğüz!diyedüşündüm.Birincisınıfbirtüccarmı,yoksabirdoğramacımı?..Herhaldedoğramacıolsagerek,çocuklarım.
Koltukdeğneğidüşündü,sonrailâveetti:
—Bu,böyleçocuklar.Çalışan,eziyetçekendahabüyüktür.
Güneşartıkbatmıştı.Derenin,etrafısûrlaçevriliklişemeydanlığının,vefabrikacivarındakitarlalarınüzerindekoyu,sütgibibeyazbirsisyükseliyordu.Şimdi,karanlığınsüratlebastırdığı,aşağıdaışıklarıntitreştiği,vesisindipsizbiruçurumugizliyorhissiniverdiğişuanda,fakirolarakdoğanvebütünhayatmcaböyleyaşamağa.korkmuşvezavallıruhlarından.maadaherşeylerinibaşkalarınavermeğehazırolanLipaileannesine,bubüyükveesrarlıdünyada,namütenahihayatlararasında,kendilerinindebirkuvvetteşkilettiği,kendilerinindeherhangibirindenbüyükolduğufikri,belkibiraniçinhatırlarınagelmiştir.Burada,yüksekteoturmakhoşlarınagidiyorvebahtiyarbirgülüşlegülümsüyorlardı;herşeyerağmenaşağıdönmeklâzımgeleceğiniunutmuşlardı.
Nihayetevlerinedöndüler.Orakçılar,kapınınvedükkânınyanında,yerlereoturmuşlardı.ÂdetolduğuüzereUkleyevo’hlarTsibukmlereçalışmağagitmezlerdi;yabancıgündelikçilertutmaklâzımgeliyordu.Şimdibunlar,,alacakaranlıkta,uzunsiyahsakallıinsanlargibigörünüyorlardı.
Dükkânaçıktı.Dilsizin,çıraklardanbiriledamaoynadığıkapıdangörünüyordu.Orakçılar,zorlaişitilebile-cekkadarhafifbirsesleşarkısöylüyorlar,veyahut,yükseksesledünkügündelikleriniistiyorlardı.Fakatyarma:ÇUKURDA
r129
kadarkalmalarınıteminiçin,onlaragündeliklerinivermiyorlardı.
Ceketsiz,yelekleihtiyarTsibukinveAksinya,kapınınönünde,kayınağacınınaltındaçayiçiyorlardı;masanınüstündelâmbayanıyordu.
Orakçılardanbirialayolsundiye:
—Büyükbaba,diyordu,hiçolmazsaparanınyarısınıver!Büyükbaba!..
Bununarkasından,derhalbirkahkahayükseliyor,sonrageneyavaşsesleşarkıbaşlıyordu.
Koltukdeğneğideçayiçmeğeoturduveanlatmağabaşladı:
—Panayırdangeliyoruz.Eğlendikçocuklar,Allahaşüküradamakıllıeğlendik.Yalnız,şöylefenabirşeyoldu:DemirciSaşkatütünsatınaldıvedükkâncıyaçıkarıpyarımrubleverdi.Meğeryarımrublekalpmış!
Koltukdeğneğietrafınabakındı.Bunlarıfısıltıhalindesöylemekistiyordu.Fakatsözlerikısıkveboğukçıkıyorveherkestarafındanişitiliyordu.
—Evet,meğeryarımrublekalpmış.Saşkaya:«Bununerdenaldın?»diyesoruyorlar.Oda:«DüğününegittiğimzamanbunubanaAnisimTsibukinverdi»diyor.Poliseseslendiler,Demirciyigötürdüler.DikkatetPetroviçbununaltındanbirçapanoğluçıkmasın!..
Kapınınönündekisesaynialayladevamediyordu:
—Büyükbaba!.Büyükbaba!.Ortalığabirsessizlikçöktü.Koltukdeğneği:
—Ahçocuklar,çocuklar,diyeçabukçabuksöylendiveayağakalktı.Uykusugelmişti.Çayiçin,şekeriç\nteşekkürederim,çocuklarım!..Uykuzamanıgeldi.Artıkbenepeyceçürüdüm,bütünkirişlerimçürüdüHa!..Ha!..Ha!..
F.9
130
ÇUKURDA
Giderkende:
—Anlaşılanölümümüzyaklaştı!..Dedivehıçkırdı.İhtiyarTsibukinçayınıbitirmmedi.Fakat,derinbirtakımdüşünceleredalmışbirhalde,birazdahaoturdu.
Yüzünde,şimdiartıksokağıniçindebirhayliuzaklaşmışolanKoltukdeğneğininayakseslerinidinliyormuşgibibirifadevardı.
İhtiyarındüşüncelerinikeşfedenAksinya:
—DemirciSaşkabelkideyalansöylemiştir,dedi.
ihtiyarevegirdi;birazsonrada,elindebirçıkınolduğuhaldegeridöndü.Çıkınıaçtı,tamamenyeni,çilçilrublelerışıldadı.Bunlardanbirinialarakdişinevurdu,sonra
semaverinaltındakitepsininüzerineattı.SonrabirikincisinidahaattıveAksinyayabakarak,büyükbirşaşkınlıkiçinde:
—Rublelehakikatenkalpmış,dedi.Bunlar,haniAni-sim’inhediyeolarakgetirdiğirubleler.
İhtiyarçıkınıAksinya’nınelinetutuşturarakbirfısıltıhalindesözlerinedevametti:
—Kızımsenbunlarıal,vekuyuyaat!..Allahbelâlarınıversin!..Dikkatetgevezelikolmasın!..Başımızabirişçıkmasın.Semaverigötür,ışıklarısöndür.
AhırdaoturmaktaolanLipailePraskovya,birbiriardıncaışıklarınnasılsöndüğünügördüler..Yalnızyukarda,Varvara’nmodasındamavivekırmızıgecekandilleriyanmaktadevamediyorlardı.Orasıinsanahuzur,refahvecehaletintibaınıveriyordu.
Praskovya,kızınınzenginbiradamlaevlenmişolmasıfikrinebirtürlüalışamıyordu;burayageldiğizamanürkekçevestibüldegizleniyor,ricakârbirtarzdagülümsü-yordu.Onaçayveşekergönderirlerdi.
Lipadabunaalışamamıştı.Kocasıköydengittiktensonra,kendikaryolasındadeğilde,rastgele,şurada,bura-
ÇUKURDA
131
da,mutfakta,yahutarabalıktauyurdu.Hergüntahtasilerveyahutçamaşıryıkardı;ona,âdetagündelikleçalışıyormuşgibigelirdi.
Şimdide,kasabadandönünce,çaylarınımutfakta,aşçıgadmlaberaberiçtiler.Sonraarabalığagiderek,kızakladuvarınarasına,yereuzandılar.Burasıkaranlıktı,koşumlardakokuyordu.
Evinetrafındakiışıklarsöndü.Sonradilsizindükkânınasılkapattığını,orakçılarınavludanasıluyumağahazırlandıklarınıişittiler.
Uzaklarda,KüçükHrımin’lerdegüzelbirarmonikçalmıyordu.PraskovyaileLipauyuklamağabaşladılar.
Birayaksesiyleuyandıklarızaman,ayışığıortalığıaydınlatıyordu.Arabalığınkapısında,kucağındabiryatakolduğuhaldeAksinyaduruyordu:
—Herhaldeburasıdahaserinolsagerek,diyemırıldandı,vehemenhemenkapınınağzınauzandı.Ay’ışığıonunhertarafınıaydınlatıyordu.
Ouyumıyordu;zorluklanefesalıyordu.SıcaktanaçılıpsaçılmışveüzerindenevarisehemenhemenhepsiniatmışolanAksinya,ayınsihirliışıklarıaltındaharikuMdegüzel,harikulademağrurbirhayvangibigörünüyordu.
Aradanbirmüddetgeçtiktensonrageneayaksesleriduyuldu:Kapıda,bembeyaz,ihtiyarTsibukingöründü.
—Aksinya!.Diyeseslendi,senburadamısın?.Aksinyaöfkelibiredaile:
—Neolacak?,diyecevapverdi.
*—Epeyönceparalarıkuyuyaatmanısöylemiştim.Attınmı?.
—Mal“vemülkünsuyaatıldığınerdegörülmüş?..Benonlarıorakçılaraverdim.
İhtiyarhayretvedehşetle:
—Ah,Amanyarabbi!..Diyesöylendi,edepsizkarı..-Ah,amanYarabbiî
132
ÇUKURDA
İhtiyarellerinibirbirineçırptıveçekilipgitti.Giderkendehepbirşeylermırıldandı,durdu.BirazsonradaAksinyadoğrulupoturdu,cansıkıntısiylegöğüsgeçirdi.Sonraayağakalktıveyatağımkucaklayarakdışarıçıktı-Lipa:
—Anneciğim,diyesöylendi,niçinbenibunlarakocayaverdin?..
—Kızım,evlenmeklâzım.Bunizamlarıyapanbizdeğilizki!..
Tesellisizbirelemduygusuonlarısarmaküzereidi.Fakatonlara,göğünyükseklerinden,maviliklerinarasından,oradan,yıldızlarınbulunduğuyerdenbiribakıyorveUkleyevo’daolanbitenherşeyigörüyor,bekçilikyapıyor”gibigeldi.Fenalıknekadarbüyükolursaolsunşimdi:geceherşeyerağmensessizvegüzeldir;veAllahındünyasındadoğruluk,geneböylesessizvegüzel,herzamanvardıveherzamanolacaktır.Toprağınüzerindekiherşey,ayışığınıngeceilekaynaşmasıgibi,sadecedoğrulukla;kaynaşmağıbeklemektedir.
İkiside,sükûnetbulmuşvebirbirinesokuknuşbir-halde,uyudular.
VI
KalpparayapıpsürdüğüiçinAnisim’inhapseatıldığı•‘haberiçoktangelmişti.Aradanaylargeçti,yarımyıldanfazlabirzamangeçti,uzunbirkışgelipgeçti,bahargeldi;Anisim’inhapishanedebulunuşufikrine,gerekevdekiler,gerekseköydekileralıştılar.Geceleyinbirisievinveyahutdükkânınyanındangeçtiğizaman,Anisim’inhapishanedebulunduğunuhatırlardı.Klişeçanlarıçalındığızamangene,hernedense,Anisim’inhapishanedeolduğuvemuhakemesinibeklediğihatıragelirdi.
Tsibukin’lerineviniâdetabirgölgekaplamışgibiidi.Evkararmış,damıpaslanmış,dükkânındemirkaplı,yeşilboyalıağırkapısı,donuklaşmış,veyahutsağırıntâbirile«Kirlenmiş»ti.BizzatihtiyarTsibukinde,âdetakararmışgibiidi.Çoktandırsaçınısakalınıkesmiyor,saçısakalınakarışmışbirhaldedolaşıyor,arabaya,sıçramaksı-zınbiniyor,dilencilere«Allahversin!..»diyebağırmıyor-du.Gücü,kuvvetigittikçeazalıyorvebuherşeyindegözeçarpıyordu.Artıkadamlarıdaeskisikadarkendisindenkorkmıyorlardı.
Hattâkazanınpoliskomiseribile,lüzumuolanşeyelerieskisigibialmasınarağmen,dükkândazabıttutmuştu;gizliceşarapsattığıiçinmuhakemeolunmaküzereihtiyarıüçdefakasabayadavetetmişler,fakatşahitleringeîmeyişindenötürüişlermütemadiyensürüncemedekalmış,Tsibukincehennemazaplarıçekmişti.
İhtiyarsıksıkoğlunugör,meğegidiyor,adamlartu-
134
ÇUKURDA
tuyor,şunabunaistidalarveriyor,şuraya,burayaklişe-bayraklarıhediyeediyordu.Anisim’inbulunduğuhapishanegardiyanınamineile«Ruhölçüsünübilir!»cümlesiyazılıgümüşbirçaytabağıileuzunbirkaşıkgötürdü.Varvara:
—Uğraşacak,tavassutedecekkimsecikleryokki,diyordu,oh-teh-te!..Büyüklerdenbirinericaetsekde.buişlealâkadarşeflerebirşeyleryazsalar…Barimuhakemeyekadarserbestbıraksalar!..Çocuknediyeazapçeksin?.
Odakederliidi;fakatşişmanlamışvebeyazlamıştı.Eskisigibiodasındakandilleryakıyor,eviniçindeherşeyintemizolmasınadikkatediyor,misafirlerereçelveeimapestiliikramediyordu.
SağırlakarısıAksinya,dükkânlameşguloluyorlardı.Yenibirişegirişmişler,Butyokino’dabirtuğlafabrikasıkurmuşlardı.Aksinya,hemenhemenhergünarabaileorayataşınıyordu.O,bizzatkendisibufabrikayıidareediyor,vetanıdıklariylekarşılaştıkça,yeşilçavdarlarınarasındanbaşınıkaldıranbir-yılangibi,boynunuuzatıyor,masumveesrarlıbirsurettegülümsüyordu.
Lipaiseperhizarifesindedoğurduğuçocuğiyleoynayıpduruyordu.Bu,küçücük,nahif,zayıf,acınacakbirçocuktu.Onunbağırması,bakması,hattâinsanolaraksayılmasıveNikifordiyeçağırılması,insanınâdetatuhafınagidiyordu.ÇocukbeşikteyattığızamanlarLipakapıyakadargiderekyerlerekadareğiliyor:
—BonjurNikiforAinisimiçLDiyeonasesleniyor;vebütünkuvvetiyleçocuğadoğrukoşarakonuöpüyordu..Sonragenekapıyagidiyor,yerlerekadareğilerekgene:
—Bonjur,NikiforAnisimiçLDiyetekrarlıyordu.Çocuksa,küçücükkırmızıbacaklarınıkaldırıyor,vetıpkıdoğramacıYelizarov’daolduğugibi,gülmesiağlamasınakarışıyordu.
ÇUKURDA
135
Nihayetmuhakemegünütesbitedildi.İhtiyarTsi-bukin,muhakemeyebeşgünkalahareketetti.Sonra,şahitolarakkaydedilenköylülerinsevkedildikleriişitildi.Davetiyealanihtiyarişçidehareketetti.
MuhakemePerşembegünüoldu.FakataradanPazardageçtiğihaldeihtiyarhâlâgeridönmemiş,herhangibirhaberdealınamamıştı.SalıgünüakşamadoğruVarvara,açıkpencereninönüneoturmuş,ihtiyarıgözlüyordu.BitişikodadaLipaçocuğiyleoynuyor,onuhavayahoplatarakâdetakendindengeçmişbirhalde:
—Senkocaman,kocamanolacaksın!..Diyordu.Büyüyünceberabergündelikleişegideceğiz!..Gündelikleişegideceğiz!.
Varvarabusözlereiçerledi:
—Aman,sende,dedi!.Gündelikçiliğidenerdençıkardın,budalakarı?..Bizonutüccaryapacağız!.
Lipahafifçebirşarkımırıldanmağabaşladı.Fakatbirazsonrakendindengeçerek,gene:
—Senkocaman,kocamanolacaksın!.Diyetekrarladı.Büyüyünceberabergündelikleişegideceğiz!..
—Aman,sende!..Söyliyecekşeybuldun!..
Lipa,kucağındaNikiforolduğuhaldekapınınönündedurduvesordu:
—•Anneciğim,benonuniçinbukadarçokseviyorum?Benonaniçinbukadarçokacıyorum?.
Lipa,titrekbirsesledevamettivegözleriıslandı;
—Kimdiro?.Nebiçimdir?Birtüykadar,birkırıntıkadarhafifolduğuhaldebenonuâdetabüyükbiradamsevergibi,seviyorum,okadarseviyorumki…Meselâo,hiçbirşeyyapamaz,konuşamaz,fakatbenonunküçücükgözlerindenneistediğinianlarım.
Varvarakulakkabarttı:İstasyonayaklaşmaktaolanakşamtreniningürültüsüişitiliyordu.Sakınihtiyargel-
136
ÇUKURDA
mişolmasın?.Artıko,neLipa’nmsöyledikleriniişitiyor,nedebunlarıanlıyordu.Zamanınnasılgeçtiğinianlamı-yordu;sadecetitriyordu.Fakatbutitreyişkorkudanziyade,şiddetlibirmeraktanilerigeliyordu.Kadın,mujikdolubirarabanıngürültüilegeçtiğinigördü.Bunlar,istasyondangelmekteolanmahkemeşahitleriidi.Arabadükkânınyanındangeçerken,emektarişçiarabadanatladıveavluyagirdi.Avluda,onunlaselâmlaştıkları,onabazışeylersorduklarıişitildi.
Emektarişçiyükseksesle:
—Medenîhaklardanmahrumiyetine,malvemülkününmüsaderesine,altısenemüddetledekürekcezasınamahkûmiyetineveSibiryayagönderilmesinekararverildi,dedi.
Aksinya’nm,dükkânınarkakapısındançıktığıgörüldü.Halbukiobirazöncepetroltartıyordu;birelindeşişe,diğerelindehuni,ağzındagümüşrublelervardı.Peltekpeltekkonuşarak:
—Yababanerede,kaldı?.Diyesordu.Emektarişçi:
—İstasyonda,dedi:«Ortalıkbirazkararsındaöylegelirim»»diyor.
Anisim’inkürekcezasınamahkûmolduğueviniçineyayılınca,aşçıkadın,muaşereticabıböylehareketetmeninâlzımolduğunuzanederek,ölülerinarkasındannasılferyatederlerse,birdenbiremutfaktaöyleceferyadabaşladı:
—BizlerikimebıraktınAnisimGrigoriç,benimparlakşahinim!..
Ürkenköpeklerhavlamağabaşladılar.Varvarapencereyekoştu,büyükbirelemledoluolarak,sesininbütünkuvvetiyleaşçıkadınabağırmağakoyuldu:
—Yetişirartık,Stepanida,yetişirartık!..Allahrızası
ÇUKURDA
137
içinbizitacizetme!.
Semaverihazırlamağıunutmuşlardı;artıkhiçbirşeydüşünemezolmuşlardı.YalnızLipa,
meseleninneolduğunubirtürlüanlayamıyor,çocuğiylemeşgulolmaktadevamediyordu.
ihtiyarTsibukinistasyondangeldiğizamanartıkonahiçbirşeysormadılar.Oselâmverdiktensonra,ağızmıaçmaksızınbütünodalarıdolaştı.Akşamyemeğiyemedi.
İkisiyalnızkaldıklarızamanVarvara:
—İşlerimizleuğraşacakkimseçıkmadı,dedi.Ricaetmeniçinsanasöylemiştim.Sözümüdinlemedin…Biristidaverseydin!..
İhtiyarelinisallayarak:
—Kendimuğraştım,dedi.Anisimmahkûmolurolmazonumüdafaaedenbeyekoştum:«Artıkgeçti;yapılacakhiçbirşeyyok,dedi».Anisimde:«Artıkgeçoldu!»diyor.Fakatbenbunarağmen,mahkemedençıkarçıkmazbiravukatlakonuştum:Onapeyvermedim…Birhaftakadarbekliyeceğim,sonragenegideceğim!..BakalımAllahnegösterecek!.
İhtiyar,genesessizcebütünodalarıdolaştı;Varvara-nınyanınadöndüğüzaman,karışma:
—Galibahastalandım,dedi.Başımdönüyor.Düşüncelerimaltüstoluyor.
Lipaduymasındiyekapıyıkapadıktansonra,yavaşça,sözlerinedevametti:
—Şuparameselesicanımısıkıyor.Hatırlarmısın,Anisimdüğünündenbirazönce,banayeniyenigümüşrubleler,yarımrubleliklergetirmişti?..Çıkınlardanbirinibensaklamıştım;fakatparalarındiğerbirkısmını,kendiparalarımlakarıştırmıştım.Nuriçindeyatsın,benimDmitriFilatiçismindebiramcamvardı.AmcammalalmakiçinsıksıkkâhMoskovaya,kâhKırım’agiderdi.
Am-
138
ÇUKURDA
camınbirdekarısıvardı.Amcammaliçinşurayaburayagittiğizaman,odabaşkalariyledüşüpkalkarmış.onlarınaltıçocuklarıvardı.Bazanamcamiçtiğizaman,gülerek:«Şuçocuklarıbirtürlüayırdedemiyorum,derdi,hangisibenimkiler,hangisibaşkalarının?»Şakacıbiradamdı,o.Şimdibendeonungibi,paralarınhangisikalp,hangisisahicidir,ayırdedemiyorum.Bana,hepsisahteimişgibigeliyor.
—HayAllahlâyikınıversin!.
—İstasyondabiletalırken,üçrubleverdim;buü^rublebanasahteimişgibigeldi.Korkuyorum.Galibahastayım.
Varvarabaşınısallayarak:
—Nedenir,hepAllanıngösterdiğiyoldanyürüyoruz.Oh-teh-te.Maamafihbumeseleüzerindedüşünmeklâzım,Petroviç..
İnsanınsaatisaatineuymaz,sengençbiradamdeğilsin!.Gününbirindegözlerinikapayı-verirsen,küçüktorununagadretmelerindenkorkuyorum.Çokkorkuyorum,Nikifor’agadrederler!.Babasıyokfar-zetrneklâzım;annesihenüzçokgenç,cahil!..
BariButioki-nodakiaraziyiküçüğünüstüneyapsan,Petroviç!..
Varvara,ihtiyarıkandırmaktadevamederek:
—Düşünbirkere,çokgüzelbirçocuk,yazıkolurdoğrusu’..Yarıngitvekâğıtlarınıyaptır!..Bekliyeceknevarsanki?..
Tsibukin:
—¦Bentorunumuunutmuştum,dedi.Onugidipöpeyim!..Demek,diyorsunki:İyibirçocuk?..Allahmizniylevarsınbüyüsün!..
İhtiyarkapıyıaçtıveparmağiyleLipa’yaişaretederekyanmaçağırdı.Lipa,kucağındaçocuğuolduğuhaldeihtiyarınyanmageldi.
İhtiyar:
—Lipinka,dedi,şayetsanabirşeylâzımolursa,is—
ÇUKURDA139,
te!.Canınneisterseye!..Bizsendenhicbirşeyesirgemiyoruz.Yeterkisensağol!.,-çocuğaistavrozçıkararak—torunumumuhafazaet!..Oğlumukaybettim,onunyerinetorunumkaldı.
ihtiyarınyanaklarındanyaşlarakmağabaşladıİçiniçekerekuzaklaştı.Birmüddetsonradauyumağayattı-yedigecelikbiruykusuzluktansonra,derinbiruykuyadadı
VII
İhtiyarTsibukinkısabirzamaniçinkasabayagidip-geldi.Birisiihtiyarın,vasiyetiniyazmakiçinNoteregittiğini,veAksinya’nmbirtuğlaharmanıkurduğuButioki-no’yuda,torunuNikifor’avasiyetettiğinikadınahaberverdi.Aksinya’yabunu,ihtiyarlaVarvaranm,çardağınyanında,kayınağacıaltındaçayiçtikleribirsıradasabahleyinhaberverdiler.Aksinya,dükkânısokakveavlutaraflarındankilitledi;kendisindebulunanbütünanahtarlarıaldıveihtiyarınbacaklarınadoğrufırlatarakyükseksesle:
—¦Artıkbundansonrasiziniçinçalışmıyacağım,diyebağırdı,vebirdenbirehıçkırmağabaşladı.Buhesapçabensizingelininizdeğil,hizmetçinizoluyurum!Herkesbenimlealayediyor:«Bakın,diyorlar,Tsibukinkendisineneiyibirhizmetçibulmuş!»Benkendimisizekiralamadım.Bendilencideğilim;kimseninbeslemesidedeğilim;benimdeanambabamvar.
Aksinya,gözyaşlarınısilmeksizin,öfkedenşaşıbirhalalmışolanyaşvekindolugözleriniihtiyaradikti.Var-kuvvetiylebağırdığıiçinyüzüveboynukıpkırmızıolmuşveuzamıştı.
Kadın,sözlerinedevamederek:‘
—Artıksizehizmetetmekistemiyorum,dedi.Bittim,¦yoruldum.Çalışmağa.Allahmgünüdükkândaoturmağa,ÇUKURDA
141
gecelerivotkapeşindekoşmağagelincebeniararsınız!..Toprakbağışlamağagelinceokürekmahkûmununkarısıileonunpiçinidüşünürsünüz!..Buranınsahibi,hanımefendisio;beniseonunhizmetçisi!.Herşeyiniziokürekkaçkınıboğulasıcakarıyaverin,benevimegidiyorum.Kendinizebirbaşkabudalabulunuz,mel’ûncanavarlar!..
İhtiyar,hayatındabirdefaolsunçocuklarınaneküfüretmiş,nedeonlaradayakatmıştı;aileefradındanherhangibirininkendisinekabasözlersöyleyebileceğini,hürmettekusuredebileceğinihatırınabilegetirmemişti.Şimdiisebuvaziyettenfenahaldekorkmuş,eviniçinekaçmışvedolabınarkasınasaklanmıştı.Varvarayagelince,okadarşaşırmıştıki,yerindenbilekalkamamış,veâdetakendiniarılardankoruyormuşgibi,sadeceikielini,hiçdurmadansallamaklaiktifaetmişti.
Kadın,büyükbirdehşetiçinde:
—AmanYarabbi,budanedemek?.Diyemırıldanmağabaşladı..Oh-teh-te..Konukomşuişitecek!..Biraz-yavaşsöyle..Aman,baribirazyavaşsöyle!..
Aksinyabağırmasınadevametti:
—KürekmahkûmununkarısınaButiokino’yuverdiniz;şimdionaherşeyiveriniz;artıksizinhiçbirşeyinizbanalâzımdeğil!..
İnşallahyerindibinebatarsınız..Sizburadahepinizbirçetesiniz!..Kâfiderecedeağzımınpayınıaldım,artıkyetişir!..Gelenisoydunuz,geçenisoydunuz,haydutlar,gencinisoydunuz,ihtiyarınısoydunuz!…Yakaçakrakısatankim?..Yakalpparalar?..
Sandıklarınızıkalpparalarladoldurdunuz!..Tabiîşimdiartıkbensizelâzımdeğilim!..
Ardınakadaraçıkolankapınınağzınaartıkahalibirikmişveavluyabakmağabaşlamıştı.Aksinya:
—Varsınahaliseyretsin!Diyebağırıyordu,sizirezil’
142
ÇUKURDA
edeceğim!..Utancınızdancayırcayıryanacaksınız!..Ayaklarımakapanacaksınız!..—Sağırahitapederekseslendi—HeyStepan!..
Derhalevegidelim!..Anama,babamagidelim!..Kürekmahkûmlariylebiraradayaşamakistemiyorum!..Hazırlan!..
Avludagerilibulunaniplerinüzerindeçamaşırlarsarkıyordu.Aksinya,kendieteklikveblüzleriniyaşyaşçekipsağırınkucağınaatıyordu.Sonra,kuduzgibiavludakiçamaşırlarınetrafındadönmeğeveipinüzerindekendisineaitoimıyançamaşırlarıdakopararakyerlereatmağaveayaklariyleçiğnemeğebaşladı.*
Varvara:
—AmanYarabbişunususturunuz,diyeinliyordu.Oneyapıyoröyle?VerinonaButiokino’yu,Allahrızasıiçinveriniz!.
Kapıdabirikenahali:
—Ammadakarıimişha!..Diyesöyleniyordu.Yamankanimişbe!..Kudurmuş!..
Aksinyamutfağakoştu;busıradaoradaçamaşırlaryıkanıyordu.Lipayalnızbaşınaçamaşıryıkayordu;agçıkadınyıkananlarıçalkalamakiçindereyegitmişti.Teknedenveocakyanındakitenceredençıkanbuharlamutfakdumandolmuştu;içerdeboğucubirhavavardı.Yerdeyıkanmamış,dahabiryığın,kirliçamaşırduruyordu.Çamaşırınyanında,bir
sıranınüzerinde,küçücükkırmızıayacıklarınıoynatarakNikiforyatıyordu;buvaziyette,çocukyeredüşsebileherhangibiryeriniincitmekihtimaliyoktu.TamAksinyamutfaktaniçerigirdiğibirsırada,Lipa,kirliçamaşıryığınındanonungömleğinialaraktekneyekoymuş,vemasanınüzerindedurmaktaolankaynarsudolubüyükkepçeyeeliniuzatmıştı.
AksinyanefretleLipa’yabakarak;
—Onuburayaver!Dedi,vetekneniniçindenkendi
ÇUKURDA
143
gömleğiniyakaladı.Benimçamaşırlarımaelsürmekseninhaddindeğil!..Senbirkürekmahkûmununkarışısın,mevkiinibilmekmecburiyetindesin!..
Lipaşaşkınşaşkınonabakıyorvehiçbirşeyanlamı-yordu.Fakatbirdenbire,Aksinya’nınçocuğunafırlattığıbakışlarıfarkedincederhalvaziyetikavradıvevücudundabirölümürperişihissetti.
—Benimtoprağımıaldın,sendealöyleise!..DiyenAksinya,kaynarsudolukepçeyiyakaladığıgibiNikifor’unüzerinedöktü.
Bununardından,şimdiyekadarUkleyevo’daaslaişitilmeyenbirferyatkoptu;Lipagibiküçük,zayıfbirmahlûkunbukadarbağırabileceğineinsan,inanmakistemiyordu.Birenbireavluyuderinbirsükûnetkapladı.Aksinyayüzündehervakitkimasumtebessümolduğuhalde,birtekkelimesöylemeksizinevegirdi.Sağır,kucağındaçamaşırlarolduğuhaldemütemadiyenavludadolaşıyordu;sonrasessizceveaceleetmeksizinbunlarıtekrarasmağabaşladı.
Aşçıkadınderedendönmedenönce,hiçkimsemutfağagirerekoradaneolupbittiğinianlamakcesaretinikendindegöremiyordu.
VIII
Nikifor’uZemstvohastahanesinegötürdüler;çocukakşamadoğruoradaöldü.Lipa,kendisinigeliphastaha-nedenalmalarınıbeklemedi;ölüyübirbattaniyeyesararakevineyollandı.
Dahageçenlerdeyapılmışolanbüyükpencereliyenihastahane,birdağıntepesindeidi.Batmaktaolangüneşbütünhastahaneyiaydınlatıyor,vebinanıniçerisi,yanı-yormuşhissiniveriyordu.
Aşağıdaküçükbirköyvardı.Lipa,bayıraşağı,yolboyuncayürüdü;yeköyegelmedenküçükbirgölünkıyısınaoturdu.Kadınınbiri,beygirinisulamakiçingölegetirdi;fakatbeygirsuiçmiyordu.
Kadın,şaşırmışbirhaldeveyavaşça:
—Bilmemkidahaneistiyorsun?dedi.Neistiyorsun?Tamgölünkıyısınaoturmuşkırmızıgömlekliküçücükbirçocuk,babasınınçizmeleriniyıkamakla.meşguldü,Neköyde,nededağıntepesinde,bundanbaşkabirtekcanlıinsangörünmüyordu.
Lipa,beygirebakarak:
—İçmiyor…Dedi.
İştekadınlaçizmeliçocuktagitti;artıkgörünürlerdekimseciklerkalmadı.Güneşaltınyaldızlıerguvanıbirkumaşlaörtünerekuykuyaçekildi;gökyüzüneuzanmışolan,uzun,kırmızıveleylâkrengindekibulutlar,güneşinÇUKURDA
145
rahatınıteminetmekiçinbekçilikediyorlardı.
Uzaklardabiryerde,bilinemeznerde,birbalabankuşu—tıpkıahırakapatılmışbirinekgibi—boğukvehazinbirseslehaykırıyordu.Buesrarlıkuşunferyadınıherbaharişitirlerdi;fakatbununnebiçimbirkuşolduğunu,nerdeyaşadığınıbilmezlerdi.
Yukardahastahanede,gölünçalılıklarıarasında,köyünardında,etraftakiovadahiçdurmadanbülbüllerötüyordu.Birkukumavkuşubirininyaşınısayıyor,fakatmütemadiyenhesabındayanılarakyenidenbaşlıyordu.Gölde,kurbağalar,boğazlarınıyır-tarcasınaöfkeliöfkelibirbirlerinebağırıyorlardi;hattâonların:«Sendeböylesin!..Sendeböylesin![1]»sözlerinibileayırdetmekkabiloluyordu.
Ortalıktanemüthişbirgürültüvardı!..Âdetabumahlûkat,bubaharakşamındahiçkimseninuyumaması,herkesin—hattâöfkelikurbağalarınbile—herdakikadankâmalması,herdakikayısevmesiiçinmahsusötüyorvehaykırıyorgibiidi:Çünküdünyayagelmekbirdefayamahsustur.
Gökyüzündegümüştenbiryarımayışıldıyor,birçokyıldızlargörünüyordu.Lipa,gölünkenarındanekadarçokoturduğununfarkındadeğildi.Fakatayağakalkıpdayoladüzüldüğüzaman,köydeartıkherkesuyumuşbulunuyor,birtekışıkgörünmüyordu.Herhaldeevekadaronikiverstlikbiryololmalıidi;fakatartıkonuntakatikalmamıştı;nasılgideceğinibirtürlütasavvuredemiyordu.Ay,kâhönden,kâhsağdanışıldıyor,aynikukumavkuşu,fakatbudefakısıkbirsesle,müstehzi,haykırıyorveâdetaalayedergibi:Dikkatet,yolunukaybedeceksin!..Diyordu.
Lipaaceleaceleyürüyordu;başındakiyemeniyikay-
[T\îtitakova!Itttakova!
F.10
146
ÇUKURDA
ÇUKURDA
147
ft
betti.Kadıngökyüzünebakıyorveşimdiçocuğununruhunerededir,diyedüşünüyordu:Acabaarkasındanmıgeliyordu;yoksayıldızlarınetrafındamıdolaşıyorveannesini,artıkdüşünmüyormuidi?.Kendinşarkısöyleyemediğinesnadabuşarkılarıniçinde;kendinsevinemedi-ğinesnadabubitmeztükenmezsevinçnağmeleriarasında;baharmı,yoksakışmı,insanlarölümü,yoksayaşıyorlarmı?..Gibimefhumlarlazerrekadaralâkadarol-mıyantekbaşınaayın,gökyüzündenbaktığıesnadageceleyinkırdainsankendini,oh,ne
kadaryalnızhisseder!.İnsanınruhundaıztırapolduğuzaman,tekbaşınabulunmakneacıbirşey!..Ah,annesiPraskovya,yahutKol-tukdeğneği,veyaaşçıkadın,veyahutlalettayinbirmujikşimdionunyanındaolsaydıneolurdu!..Balabankuşuhaykırıyordu:
—Bu-u!bu-u!
Birdenbiregayetaçıkolarakbirinsansesiduyuldu:
—Hayvanlarıkoş,Vavila!
Önde,yolunüzerindebirateşyanıyordu.Ateşinalevleriyoktu,sadecekırmızıkorlarışılıyordu.Hayvanlarınnasılotladıklarıbileduyuluyordu.Karanlıktaikiarabafarkediliyordu:Bunlarınbirindefıçılar,dahaalçakolandiğerindeiseçuvallarvardı.Sonra,ikiinsandaayırdedilebiliyordu:Birikoşmakiçinbeygiriyedeğinealmışgötürüyor,elleriarkasındaolandiğeriiseateşinyanındahareketsizduruyordu.Arabalarınyanındanbirköpekhırladı.Beygiriyedeğindegötürenadamduraklayarak:
—Galibayolunüzerindenbirigeliyor,dedi.Diğeriise:
—Şarık,diyeköpeğeseslendi,sus!..
Buikincisininbirihtiyarolduğunusesindenanlamakkabildi.
Lipaduraklayarak:
—Allahyardımcınızolsun,dedi.
ihtiyar,Lipa’nınyanmayaklaştıveufakbirfasıladansonracevapverdi:
—Sağol!..
—Dedeciğim,köpeğinizısırmıyorya?..
—Korkma,yürü.Birşeycikyapmaz!..Lipa,ufakbirsessizliktensonra:
—Hastahanedengeliyorum,dedi.Oradaküçüğümöldü.İşteşimdideevegötürüyorum.
Busözleriduymakihtiyarınhoşunagitmemişolacaktı;çünkü,oradanbirazuzaklaşarakaceleacele:
—Birşeydeğil,yavrum,dedi,Allahmiradesi!Sonrayolarkadaşınadönerek:
—Delikanlı,edi,eliniağırtutuyorsun!..Birazçabukol!
Delikanlı:
—Senineğriağaç[*]yok.Ortadagöremiyorum.
—Ah,sentamVavilaimişsin!..
İhtiyar,ucuateşlibirodunaldı,veüfledi;gczierileburnundanbaşkabiryeraydınlanmadı.Eğriağaçbulununca,ihtiyar,elindeateş,Lipa’yayaklaştıveonabirgözattı.Bubakışta,merhametveşefkatvardı.
—Senannesin,dedi.Heranneçocuğunaacır!İhtiyarbunlarısöylediktensonraiçiniçektivebaşınısalladı.Vavilaateşinüzerinebirşeyattı,onuayaklarileçiğnedi;derhalortalığızifirîbirkarnalıkkapladı.Hayallerkaybolmuş,eskisigibi,ancaktarlalar,yıldızlıgökyüzükalmıştı;kuşlar,birbirlerininuyumasınamaniolarakgürültüediyorlardı.Birsutavuğubağırıyor,sesi,azönceateşinbulunduğuyerdengeliyormuşhissiniveriyordu.
[*]Eğriağaç:Tekbeygirliarabalardaoklarıbirbirinerabtedenyarımdaireşeklindekiağaç.
148
ÇUKURDA
1
Fakataradanbirdakikageçti;arabalar,ihtiyarve?uzunboyluVavilayenidengöründüler.Arabalaryolüzerindeilerlerkengıcırdıyorlardı.
Lipaihtiyara:
—Sizazizlerdenmisiniz?..Diyesordu.
—Hayır.BizFirsanovo’danız.
—Sendeminyüzümebakıncaderhalkalbimdebirrahatlıkduydum.Delikanlıdasessizbirçocuk.Kendikendime:HerhaldebunlarAzizlerdenolsagerekdiyedüşündüm.
—Uzağamıgidiyorsun?..
—Ukleyevo’ya-
—Binarabaya,senikuzmenski’yekadargötürelim.Senoradansağa,bizdesolasapacağız!..
Vavila,içindefıçıolanarabayabindi;ihtiyarlaLipaeladiğerineoturdular.Ağırağıryoladüzüldüler;Vavila:öndeidi.
Lipa:
—Küçüğümbütüngünıztırapçekti,dedi.Küçücükgözlerilebakıyorvehiçsesçıkarmıyordu;birşeylersöylemekistiyorfakatsöyliyemiyordu.BüyükAllahım,göklerinhâkimi!..Acımdan,ıztırabımdanmütemadiyenyerlerekapanıyordum.Duruyorvekaryolanınyanma,yere-düşüyordum.Dedeciğimsöylesenebana:Birküçüğün,ölümündenöncebukadarıztırapçekmesimuvafıkmı?.
Büyükbirinsan,birmujikveyahutbirkadın,ıztırapçektiğizamanonungünahlarıaffedilirmiş;fakathiçbirgünahıolmıyanbirküçükçocuknediyeıztırapçeksin?”,..Nediye?..
İhtiyar:
—Orasınıkimbilir!Dedi.
Hiçkonuşmaksızıriyarımsaatkadaryolaldılar:İhtiyar:
ÇUKURDA
149
—Herşeyibilmekolmaz,dedi,neden,nasıl?Kuşlara«dörtkanatdeğildeikikanatverilmiştir;çünküikikanatladauçulabilir..İştebunungibi,birinsanında,hepsinideğil,ancakyarısınıveyahutdörttebirinibilmesitakdirolunmuştur.Yaşayabilmesiiçinnekadarbilmesilazımsaancakokadarbilir.
—Dedeciğim,yayagitmekbenimiçindahaiyi.Böyleyüreğimhopluyor.
—Birşeydeğil.Otur.
İhtiyaresnediveağzınadoğruistavrozçıkardı.
—Birşeydeğil,diyetekrarladı.Seninıztırabmyarnıztıraptır.Hayatuzundur.Sendahaiyigünlerdegöreceksin,fenagünlerdegöreceksin;hepsinigöreceksin!.
İhtiyaretrafınabakmarak:
—Rusyaanamızbüyüktür,dedi.BenbütünRusyayı•dolaştımveoradaherşeygördüm.Senbenimsözlerimeinan,yavrum.İyigünlerdegöreceksin,fenagünlerdegöreceksin!..BenyayaolarakSibiryayagittim;Amur’u,Altaylarıdolaştım,Sibiryayayerleştim.
Oradaçiftsürdüm.FakatsonraRusyaanamızıgöreceğimgeldi,gerisingeriyeköyümedöndüm.Rusyayayayaolarakdöndüktü.
İyihatırlıyorum,birsalüzerindegidiyorduk;benöylezayıf,öylezayıftımki…Üstümbaşımparçaparça,yalınayak,donmuşbirhaldeidim.Birekmekkabuğunukemiripduruyordum.Salınüstündekiyolculardanbirefendi—öl-düysenuriçindeyatsın!—acıyarakbanabakıyor,gözlerindenyaşlardökülüyordu.Bana:«Eh,dedi,seninekmeğinkara,bahtınkara!..»Evegeldim,birdenebakayım,taşüstündetaşkalmamış.Karımvardı,Sibiryadakaldı,onuoradagömdük.Şimdideirgatlıklageçiniyorum.Neolacaksanki?..
Bensanaşunusöyliyeyim:Sonraları,iyigünlerdegördüm,fenagünlerdegördüm.Fakatişteölmek-.teistemiyorum,yavrum.Hiçolmazsadahayirmiyılya-150
ÇUKURDA
şamakistiyorum.Demekki,iyigünlerimdahafazla.imiş!..Rusyaanamızbüyüktür!
İhtiyarbusonsözlerisöylediktensonratekraretrafınabakındı,heryanınıtetkiketti.
Lipasordu:
—Dedeciğim,insanöldüktensonraruhukaçgünyeryüzündedolaşır?..
—Kimbilir!..FakatistersenVavila’yasor;omektepgördü.Şimdimektepteinsanaherşeyöğretiyorlar..
İhtiyar:
—Vavila,diyeseslendi.
—Nevar?
—İnsanınölümündenkaçgünsonrayakadarruhuyeryüzündedolaşır?
Vavilabeygiridurdurduveancakbundansonrace^vapverdi:
—Dokuzgün.Kiriliamcamöldüktensonra,ruhubi-2İmizbedeonüçgünyaşadı.
—Nerdenbiliyorsun?..
—Sobamızonüçgüntıkırdadı.İhtiyarköylü:
—İyi,iyi,dedi.Sürarabayı!..
İhtiyarın,bunlardanhiçbirineinanmadığıaşikârdı..
Kuzmenskicivarındaarabalarşoseyesaptılar;Lipayolunadevametti.Ortalıkışımağabaşlamıştı.
Lipabayırdanaşağıinerken,Ukleyevo’nunevleriveklişesibirsistabakasileörtülüidiler.Havasoğuktu.Lipa,hepaynikukumavkuşununsesiniduyuyorgibiidi.
Lipaevegeldiğizamansürülerdahaçıkmamıştı:Henüzherkesuyuyordu.O,kapınınönüneoturduvebeklemeğebaşladı.İlkdışarıçıkan,ihtiyarTsıbukinoldu.Dahailkbakıştaneolupnebittiğinianladı.Uzunmüddettek:ÇUKURDA
151
birkelimesöyliyemedi,sadecedudaklarınıoynatmaklaiktifaetti.Nihayet:
—EhLipa,dedi,torunumumuhafazaedemedin!Varvarayıuyandırdılar.Kadınellerinibirbirinevurarakhıçkırmağabaşladıvederhalçocuğugiydirmeğeveonaçekidüzenvermeğekoyuldu.Buarada:
—Yavrucakneiyibirçocuktu,diyesöyleniyordu.Oh-teh-te….Birtekçocuğumuzvardı,budalakarı,onudamuhafazaedemedin!..
Çocuğunruhîistirahat!içinsabahveakşam,dualaredildi.Ertesigündeküçüğügömdüler.Cenazemerasimindensonramisafirlerveklişemensupları,sankiçoktandırhiçbirşeyyememişlergibi,büyükbiriştahlavepekçokyediler.SofradaLipahizmetediyordu.
Papas,u-cundatuzlubirmantarbulunançatalınıkaldırarakona:
—Çocukiçinfiganetmeyin,dedi,bugibilercennetliktir…..
Veancakherkesdağılıpgittiktensonradırki,Lipa,Nikifor’unolmadığınıvebundansonradaolmıyacağmı,iyiceanladı;anladıvehıçkırmağabaşladı.Fakat,ağla-.makiçinhangiodayagitmesilâzımgeleceğinidebilemiyordu.Çünkiküçüğünölümündensonrakendisinebuevdeyerolmadığını,hiçbirşeylealâkasıkalmadığını,birfazlalıkteşkilettiğinihissediyordu.Başkalarıdabunuhissediyorlardı.
Aksinya,kapıdangörünerekbirdenbirehaykırdı:
—Oradanebağırıpçağırıyorsun?.Sesinikes!..
Cenazemerasimidolayısiylebaştanbaşayenilergiymişveyüzünepudrasürmüştü.Lipasusmakistedi,fakatelindengelmediveeskisindenkuvvetlihıçkırmağabaşladı.
152
ÇUKURDA
Aksinya,büyükbiröfkeileayağınıyerevurarak:
—İşitiyormusun?.,diyebağırdı.Benkimesöylüyorum?..Derhalevdendışarıdefolupgit!..Birdahadaburayaayakbasma,kürekmahkûmukarısı!..Kırboynunu!.
İhtiyarTsibukinarayagirerek:
—E,e,e,Aksiyüta,dedi,birazsükûnetbul,yavrucuğum.Ağlıyor,meselemalûm…Çocuğuöldü…
Aksinyaihtiyarıtakliteerek:
—Meselemalûm….Dedi.Bugecelikburdakalsın,fakatyarınyüzünübilegörmiyeceğim!..Meselemalûm!..
Aksinya,birdefadahaihtiyarıntaklidiniyaptıvegülerekdükkânayollandı.
ErtesigünLipa,sabaherkenerkenTorguyevo’ya,annesinegitti.
IX
Bugündükkânındamıvekapısıboyalıolupyenigibiparlıyor;pencerelerdegüleryüzlüıtırçiçekleri,geneeskisigibi,açıyor..BundanüçyılönceTsibukinlerdecereyanedenhâdiseler,artıktamamenunutulmuşgibidir.
Ozamanolduğugibişimdideevinveişlerinsahibi,ihtiyarGrigoriPetroviçsayılıyordu.FakathakikatteherşeyAksinya’nınelinegeçmişbulunuyor;alandao,satandao,onunmuvafakatiolmadanhiçbirşeyyapılamaz!Tuğlafabrikasıiyiişliyor.Şimendifertalipçıktığıiçintuğlalarınfiyatı,biniyirmirubledenyirmidörtrubleyekadaryükseldi.Tuğlalarıistasyonagötürenvevagonlarayükleyenler,kadınlarvekızlardır.Bununiçindegündeyirmibeşerkapikalıyorlar.
Aksinya,Hrıminlerleortakoldu;şimdionlarınfabrikası:«KüçükHrımin’lerveortaklan»isminitaşıyor.İstasyoncivarındabirdemeyhaneaçtılar;şimdipahalıarmonikfabrikadadeğildeburadaçalıyor.Bilmemneticaretinebaşlayanpostamüdürüsıksıkmeyhaneyegeliyor.İstasyonşefidemeyhaneyiziyaretediyor.KüçükHrımin’lerSağırStepan’aaltmbirsaathediyeettiler;işingüzelliğinebakınki,Stepanbunucebindençıkarıpçıkarıpkulağınagötürüyor.
KöydeanlattıklarınagöreAksinyabüyükbirkudretsahibiolmuş;filhakikao,dudaklarındaomasumtebes-154
ÇUKURDA
süm—güzel,bahtiyar—sabahlarıfabrikasınagiderkenvesonrafabrikadaemirlerverirken,ondabüyükbirkudrethissediliyor.
Evde,köyde,fabrikadaherkesondankorkuyor.Postahaneyegittiğizaman,postamüdürüyerindenfırlayarakona:
—KseniyaAbramovna,diyor,oturmakzahmetiniihtiyarbuyururmusunuz?..
Sırtındaincezarifkumaştanbirpardesü,ayağındauzunkonçlurugançizmelerolanşıkveyaşlıbirdere-bey,birgünAksinya’yabirbeygirsatarken,onunsözleriyleokadarkendindengeçtiki,kadınaistediğibütüntenzilâtıyaptı.Derebeyi,uzunmüddetkadınınelindentutarakveonunneşeli,hilekârvemasumgözlerinebakarak:
—Sizingibibirkadıniçin,KsenyaAbramovna,herşeyyapmağahazırım.Sizyalnızşunusöyleyin:Kimseninbizirahatsızetmiyeceğibirşekildenezamangörüşebiliriz?..
—Nezamanisterseniz!..
Ozamandanberişıkderebeyi,biraiçmekiçinhemenhemenhergündükânauğrıyor.Birayagelince,berbat,pelingibiacıdır.
Derebeybaşınısallıyor,fakatgeneiçiyor.
İhtiyarTsibukinartıkhiçbirişekarışmıyor.Sahiciparayıkalpparadanbirtürlüayırd
edemediğiiçin,artıküzerindeparadabulundurmıyor.Fakatsesiniçıkarmıyor.Buzaafınıhiçkimseyeaçmıyor.Bugünlerdeonabirdeunutkanlıkarızoldu.Yiyecekvermezlerse,kendisikalkıpistemiyor.Onsuzöğleyemeğiyemesinedealıştılar.Varvarasıksıktekrarlamağabaşladı:
—Bizimkidüngeneyemekyemedenyattı.
Kadınbunukayıtsızlıklasöylerdi,çünkübunaalışmıştı.İhtiyar,hernedense,yazkış,aynigocuklagezerdi.Yalnızçoksıcakgünlerdeevdendışarıçıkmazdı.Umumi-
ÇUKURDA155
yetle,gocuğunugiymiş,yakasınıkaldırmış,veönünüsim—sımsıkıiliklemişbirhaldeköyde,istasyonyolundadolaşırveyahutsabahtanakşamakadar,klişekapısınınyanındakisıradaotururdu.Otururvehiçkımıldamazdı.Gelipgeçenleronuselâmlarlardı;fakatobunlarakarşılıkveremezdi.Çünküeskidenolduğugibigenemujiklerisevmiyordu.Kendisineherhangibirşeysorulduğuzamantamamenmakul,nazikfakatkısacevaplarverirdi.
Köydedönendedikodularanazarangüyagelinionuevindenkovmuş,onayemekfalandavermiyormuş,vegüyaihtiyarsadakailegeçiniyormuş!Bazılarıbunaseviniyor,bazılarıdaihtiyaraacıyor.
Varvarabirazdahaşişmanladıvebeyazlaştı.Geneeskisigibişunabunaiyilikyapmaktadevamediyor;Ak-sinyadaonamâniolmıyor.Şimdionlardareçelokadarçokki,yenimeyvalarmçıkışmakadarbunlarıyemeğevakitbulamıyorlar:bunlaşekerleniyor,Varvaraneyapacağınışaşırarakâdetaağlayacakgibioluyordu.
ArtıkAnisim’iunutmağabaşladılar.Geçenlerdeondan,manzumolarakgeneaynigüzelyazıile,sitidaşeklindebüyükbirkâğıdayazılmış,birmektupgeldi.HerhaldearkadaşıSamorodovdaonunlaberabercezaçekiyordu.Manzumeninaltında,kötü,zorokunurbiryazıileşöylebirsatırvardı:«Hephastayım,çokzahmetçekiyorum,Allahrızasıiçinbanayardımedin».
Güzelbirsonbahargünününakşamüstüidi;ihtiyarTsibukinküsekapısınınyanmaoturmuştu.Gocuğununyakasıkalkıktı;ancakburnuilekasketininviziyerigörünüyordu.Uzunsıranındiğerucuna,doğramacıYeli-zarov,onunyanmada,70yaşlarındadişsizbirihtiva^¦-¦lanmektepbekçisiYakovoturmuştu.Koltukdeğneğiilebekçisohbetediyorlardı.Yâkovsinirlibiredaile:156
ÇUKURDA
—Çocuklarihtiyarlarıbeslemeğemecburdurlar…Diyordu.Anayababayahürmetlâzım!Halbukio,gelinolacakkarı,kaynatasınıkendievindenkovmuş.İhtiyaraneyiyecekveriyorlar,nedeiçecek.İhtiyarnereyegitsin?..Bugünüçüncügündürki,açduruyor.
Koltukdeğneğihayretetti:
—Üçüncügün,ha!..
—İşteböyelceoturupduruyor,vehepsusuyor.Zayıfladı.Fakatnediyesusuyor?..Mahkemeyeversin!Herhaldemahkemedekadınaaferindiyecekdeğillerya!.
SöylenenleriiyiceişitmemişolanKoltukdeğneğisordu:
—Mahkemedekimeaferindemişler?..
—Nededin?..
—Fenakadındeğil,gayretli,çalışkan.Fakatonlarınişibunsuz,yanigünahsızolmaz!..
Yakovsinirlisinirlisözlerinedevametti:
—Kendiözevinden,ha!.Kendinbirevkur,ondan•sonrakov!..Nasıldabilmiş,ha!..Engerekyılanı!.
Tsibukindinliyor,fakatkımıldamıyordu.Koltukdeğneği:
—Hakendievinolmuşhabaşkasınıneviolmuş,hepsibir..Elverirkisıcakbiryerolsunvekadınlarkavgaetmesinler!.,dedivegüldü.GençliğimdeNastasya’yaçokacırdım.Sessizbirkadındı.Mütemadiyenbana:«Maka-rıç,derdibirevsatınal!Makarıçbirevsatınal!..Ma-karıçbirevsatınal!»Ölürkenbilemütemadiyen:«Makarıçdiyordu,yayayürümemeniçinkendinebirbinekarabasıal!»Halbukionaballıçavdarçöreğindenbaşkabirşeysatınalmazdım.
Yakov,Koltukdeğneğininsöylediklerinekulakvermeksizin,şöyledevamediyordu:
—Kocasısağır,aptalherifinbiri..Budalalıktanyana
ÇUKURDA
157
kazdanhiçbirfarkıyok!..Oneanlayabilir?..Kazınkafasınasopailevursan,genebirşeyanlamaz!..
Koltukdeğneğievine,fabrikaya,gitmeküzerekalktı.Yakovdakalktı.Sohbetlerinedevamederekbirlikteyürüdüler.Bunlarelliadımkadarayrıldıktansonra,ihtiyarTsibukindekalktı,âdetabuzlarınüzerindeyürüyormuşgibi,müteredditadımlarlabunlarınpeşindengitmeğebaşladı.
Köyartıkakşamkaranlığınabürünüyordu.Güneşancak,aşağıdanyukarıyadoğruyılankaviuzananyolunüstkısmınıaydınlatıyordu.Kocakarılarmantarsepetleri-leveçocuklarileormandandönüyorlardı.Kadınlarvekızlar,—kümeküme—istasyondan,vagonlaratuğlayüklemektengeliyorlardı.Burunlarınınvegözlerininalt,yanaklarıkırmızıtuğlatoziyleörtülüidi.Şarkısöylüyorlardı.Lipahepsininilerisindegidiyorveinceciksesiyleşarkısöylüyordu;âdeta,Allahaşükürakşamoldu,artıkdinlenebilirizdemekistiyenmuzaffervehayranbiredaileyukarıya,gökyüzünebakarak,boğazınıyırtarcasmahaykırıyordu.KalabalığınarasındaannesiPraskovyadavardı;elindebirçıkınolduğuhaldehervakitkigibigüçlüklenefesalıyordu.
KoltukdeğneğinigörenLipa:
—BonjurMakarıç,dedi,bonjurgüvercinim!..Koltukdeğneğisevinerek:
—BonjurLipinka,diyecevapverdi.Kadınlar,kızlarzengindoğramacıyaâşıkolunuz!..Ho-ho-ho!Çocuklarım,çocuklarımbenim!
(Koltukdeğneğihıçkırdı)benimsevgilibaltacıklarım!..
KoltukdeğneğiileYakovkonuşarakuzaklaştılar.
İştebunlardansonrakalabalık,ihtiyarTsibukin’erasladı.Birdenbireortalığaderinbirsessizlikçöktü.Lipaileannesibirazgerikaldılar.İhtiyar,hizalarınagelince
158
ÇUKURDA
‘\
Lipayerlerekadareğilerek:
—BonjurGrigoriPetroviç,dedi!
Annesideselâmladı.İhtiyardurakladıvehiçbirşeysöylemeksizinherikisinebaktı.Dudaklarıtitriyor,gözleriyaşladoluyordu.Lipaannesininçıkınındanbirazçöreklebulgurlapasıçıkararakihtiyaraverdi.İhtiyarbunlarıaldıveyemeğebaşladı.
Güneşartıktamamenbatmış,yolunüstkısmındakiışıltısıdakaybolmuştu.Ortalıkkararmışvesoğumuştu.LipailePraskovyayollarınadevamettilervesonra,uzunmüddetistavrozçıkardılar.
İSTANBUL
ilhalkkütüphanesi
ödO:t:vırmâdölümü
KayıtUoj
TasnifNo
DÜZELTME
Sahife:41Aşağıdanbeşincisatır,
“Volter’inkahramanlıklarından”kelimesi“Volter’inkahramanlarından”olacak.
»:42Yukarıdandokuzuncusatır,
“Mevkibe”kelimesi“Mevhibe”olacak.
»:65Aşağıdanaltıncısatır,
“Napolyon’dan”kelimesindenönce“Moskova’nın”kelimesiolacak.
»:100Aşağıdandördüncüsatır,
“…dükkânıncivarında,sokaktadolaşırdı,”cümlesindensonra“KüçükHnmin’leronuyakaladıklarıgibi,adetâzorla,arabalarınabindiripgötürürlerdi.”cümlesikonacaktır.
Recommended