Caibidil 1: An Domhan

An Domhan

Caibidil 1

• Cruthaíodh an Domhan thart ar 4.5 billiún bliain ó shin.

• Tá an Domhan déanta suas de cheithre ciseal.

1. An screamh

2. An maintlín

3. An croí lasmuigh

4. An croí lastigh

• Dromchla an domhain

• crua agus tanaí

• Idir 10km agus 60kmar tiús

• Sraith de charraigeacha leathleáite.

• Bíonn teocht an mhaintlín thart ar 4,000°C.

• Thugtar magma ar na carraigeacha leathleáite.

• Bíonn an screamh

ag snámh ar an magma

• An croí lastigh agus an croí lasmuigh

• Déanta as nicil agus iarann

• Teocht an-ard: 5,000°C

• Tarraing pictiúir i do chóipleabhar de chisil an domhain.

• Cuir lipéidí ar do phictiúr

• Dath isteach é

• Tarraing pictiúir i do chóipleabhar de chisil an domhain.

• Cuir lipéidí ar do phictiúr

• Dath isteach é

OBAIR BHAILE

• Críochnaigh an pictiúr

• Foghlaim na tearmaí: 1. Screamh2. Maintlín 3. Croí an domhain4. Leathláite5. Ciseal

Na plátaí

• Thugtar teicteonaic phlátaí ar an gcaoi go bhfuil screamh an Domhain briste ina phlátaí éagsúla agus bíonn siad ag gluaiseacht i gcónaí.

Na plátaí

• Tá seacht mór phláta ann.• Bíonn siad ag snámh ar mhagma

leathleáite an mhaintlín.• Buaileann na plátaí faoina chéile ag

teoireannacha plátaí.

Na plátaí

Gluaiseacht plátaí

Scaradh agus imbhualadh

Filleadh

• Uaireannta bíonn dhá phláta ag brú isteach in aghaidh a chéile.

• Bíonn comhbhrú ollmhór ann agus lúbann screamh an domhan agus brúitear suas an charraig.

• Seo é an chaoi a chruthaítear fillsléibhte.

Fillsléibhte (Alps, Aindéis)

Fillsléibhte

• Cruthaíodh na sliabhraonta, Alps, Aindéis, Sléibhte Creagacha 35 milliún bliain ó shin.

• Níl siad chomh síonchaite le na fill sléibhte a cruthaíodh i bhfad rompu agus is sin é an fáth is atá siad chomh ard.

Fillsléibhte in Éirinn

• Cruthaíodh na sléibhte na céadta milliún bliain ó shin.

• Ta siad réasúnta íseal mar tá siad síoncaite.

Foclóir

• Comhbhrú: compression• Fillsléibhte: fold mountains• Sliabhraonta: mountain ranges• Síonchaite: eroded by weather

• Tarlaíonn creathanna talún móra i gCalifornia mar gheall go bhfuil sé suite in aice leis an áit a mbuaileann Pláta an Aigéin Chiúin agus Pláta an Mheiriceá le chéile.

San Francisco 1906

Crith talún

• Crith talún a thugtar ar ghluaiseacht thobann nó ar chreathadh tobann de screamh an Domhain.

• Tarlaíonn formhór (most) acu ag teorainneacha na bplátaí, áit a mbuaileann plátaí faoina chéile.

• De réir mar a bhíonn na plátaí ag bualadh isteach ina chéile, bíonn an brú ag méadú go dtí go sleamhníonn ceann de na plátaí.

• Scaoiltar a lán fuinneamh.

Creathanna talún a thomhais

• Úsáidtar Seisiméadar nó Seismeagraf chun crith talún a thomhais.

• Úsáidtar an Scála Richter chun cur síos a dhéanamh ar an neart (strength).

San Francisco 1906

• Scríobh síos na rudaí a tharla i rith an crith talún sin (lch 4)

• Céard a tharla sna 1990-idí?

• Cén fath a bhfuil faitíos ar daoine?

• Cén saghas socruithe atá déanta le súil agus damáiste crith talún a mhaolú?