View
5
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
ERCİYES ÜNİVERSİTESt GEVHER NESİBE TIP TARİHİ ENST-İTÜSÜ
\
YAYINNO : 7
EBU HAMiD MUHAMMED EL- GAZALİ
(1058 · 1111).
' 14. MART. 1988 - ~YSERt
,.
· BİR İSLAM H~ÇUSU OLARAK GAzALi
Yrd. Doç. Dr. Yurtus APAYDIN"'
Gaza.li, İslam hukuku ·(fıkıh), · kelam, tasavvuf ve felsefe gibi sahalarda eser ~ermiş, uğraştığı pek çok ilirnde gerçekten derinleşmiş adeta . otorite olmuş bir İslam bilginidir. Bu bakımdan Gaza1i'nin bir İslam hukukçtisu '(fakih), bj.r kelamcı, bir niuta-
. ' savvıf. hatta bir filozof olarak isimlendirilmesi mümkündür. İşte birçok iliinde otorite olması, bazılarında yeni bir çığır açri:ıış olması Gazali'İıin dalıa sonraki· aHinler tarafından, yaşadığı · hicri ·v . . asrın muceddidi 'olarak değerlendirilmesine yol aÇmıştır (1).
B~z bu çalışmaTI?zda, Gazali'nin, sadece İslam huk-uk ilimleri alanındaki eserlerinin önemini ve bazı özelliklerini belirt
' rnek suretiyle, O'nun hukukçuluğunu genel hatlanyla IJirtaya koy-· · maya çalışacağız. ·
Gazali'nfu özellikle tasavvuf, kelam ve felsefe sahasında. ta-. rllı'1111LŞ olması O'nun huk~çuluk yönünün gölgede kalmasına se
bep olmuştur denilebilir. Aslında Gazali, adı geçeı:ı. sahalarda ol-. d uğu · gibi ·'islam hukuk Uimleri sahasında da önemli bir ·yere saJ:ıiptir. Niteki,ın ilim hayatına en şerefli ilimlerden .saydığı . (2) fı
kıh V~ ftkm WulÜ tahsil ederek başlamış, ~ ~aleme aldığı 'eseı· de, f~ ·. usulü· sahasındaki «el-Menhüln isimli ·eseri olmuŞtur. Yine İslam hukUku . sahasnidaki ııBas1tu, uVasitıı, ııVecizıı, ve {(Hülasa)) ;isinlli eserleri de, telif ~arihi itibany1a ilk sıralarda yer almaktadır: Bunlardan sonra kıyas meseleleriyle ilgili olarak ·cıŞifau'l-Gamı; isimli t~erini yazmış daha sonra felsefe .ve tasav·viıfa yönelmiştir. ·Bu seyir içerisinde, tesir bakımından en bü~k ve en meshur eseri olarak nitelendirilen :{3), tasa:v\rui ağırlıklı ol-
~ . . makla bfrl)kte bazı fıkıh konularını ahlak -çerçevesi· i~i:tde ele al-:
(1l) Erciyes Uruversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim 'üyesi·
. f1'ep1t~ saiıdıi~ . sırada Araştırma 'Görevlisi)
3'7
· ~ -~~;~J
dığı <cİhya» isimli ~serini telif etmiş, dönüşü yine· isiam hukuk iliınlerine olmtl§tur. Fılp.h usulünde önemli bk yeri olan cıMüst~E·fa» isimli eseri, ilmi hayatının bu ikinci devresinin ürünüdür.
-~ Gazali'nin hukukçlfluğu en çok fıkıh ve fıkıh usulü ~!anında kendlsl gcGterir. Bunun yanında, gerek hilafiyat (mukayeseli hu- ~ kuk) gerel{Se hikmet-i teşri (hukuk felsefesi) sahasında kayda · ~ de~er görüşleri hatta eserleri vardır. Ancak biz bu çalışmamızda ilk iki açıdan Gazali':yi ele almaya çalışacağız.
A. Fıkıh Usulü Alanındaki Eserleri ve Bu Eserlerin Bazı Özellikleri
Yaygın kımaate göre, fıkıh usulü alaıiında sistematik olarak ilk tedvin edilen kitap, Şafii'nin (ö. 204/ 819) «er-Risaleıı · isimli eseridir · (4). Ancak, buradan hareketle, Şafii'yi fıkıh usulünürı
mucidi saymak, Şafii'den önceki imarnlara h~ızlık oiur. Çünkü, Ebu Hanife (ö. · 150/ 767) ve diğer bazı müctehid ir:i:ıamların, fıkıh meselelerini bir usul ve metod dahilinde ele alıp çözümle: meye çalıştıklan bilinen bir ·husustur. Böyle olunca, Risale'yi da- . ha önce de mevcut olan tıkılı Uı3ulü konularının bir sistem çiahi- .. linde incelendiği ilk kitap olarak değerlendirmek mümkünse de, Şafii'nin, fıkıh usulünün mucidi olduğunu ileri sürmek pek müm-kün gözükmemektedİr. ·
Şafii, bu eseriyle, fürı1 meseleleriİıe dalmadan, bu · meselelerin çözümünde kıstas olacak genel istinbat kurallarını koymayı
ainaçlayan ve daha sonralan «mütekellimün metodu» adıyla anılacak olan metodun ônc;iiısü olmuştur (5). İşte Gazali'nin Müstes-
. fa isimli eseri bu metoda ·göre yazılan ve daha sonraki Şafii usulcilleri tarafindan en çok başvurulan dört temel ·usul kitabından biridir (6). Şimdi ilk olarak Gazali'nin fıkıh usulüne dair eser le
. rinden ve bazı özeliklermden bahsedelim .
. ' :a) el· Meniıuı, min Ta'likati'l-lJsUI · . . Menhill (x) G~zili'nin ya.zdığı. ilk fıkıh usulü eseridir. BÜnu daha ilmi hayatınui J:>aŞlarıİıda kalen;ı.e almıştır. Her ne kadar .bu ~it~bı üstadı İmamu'l-Ha.ra~eyn'in (ö. 478/ 1085) hayatında yazdığı. . ye O'nun öygüs~ü aldığı zikredilmekteysede .(7), Gazali'h.ip 1.'4enhul'deki Ra~ı ~adelerinden hareketle eserin, İmamu'l-Hara_. meJ;ı~Jn .. ~ijm~d~!l .sonra yazıldığı . da_ ne:i s~~ektedir (~):
Gazali, . Menh'til'de ··her ·ne ·kadar ilmi' bir ·§ahsiye~ ola~ak ~e- = ğil, a~ine üGtadı imamu;I-Harameyn'in göı:ü.şlerine bağlı; .ö'nun
"38
· ri.klı'lerini ekleme ya da çıkarma yapınad~n tedvin ve tertip eden biri olarak görünme~te ise de yer yer üstadına muhalefet etmek
. teiı geri dunnarnıştır (9).
. Yine, Menbul'de benimsediği bazı görüşlerinden,. ilmi şahsi-. yetinin oturduğu ve taklit bağlarından sıyrıldığı dönemin ürünü
olan Müstesfa'da vazgeçmi..ştir. Bu hususa örnek olarak, Menbul'de ·«Mefhuntu's--Sıfaıı ~e D:1ticacın ce vazını benimseyip (10), Müstesfa'da bu görüşi.ind~n vazgeçtiğini gösterebiliıiz (11}.
Menl}ul'de elikkat · ç~ken bir diğer husus, Gazali'nin Ebu Hanife (ö. 150/767) ve Malik'e ·(ö. 179/795) nisbet ve . isna~ ettiği ba.zı görüşlerin gerçeği tam yansıtınamasıdır. Bu hususa örnek olarak, Ebu _Hanifeye mutlak eınrin tekrar ifade edeceği görüşünü, Malik'e de, Kitab'ın sünnetle neshinin caiz olmadığı şeklinde bir görüşü nisbet etmesini zikredebiliriz (12). Hanefi ve maliki mezhebine mensup usuleillerin kitaplanyla karşılaştırıldığı o zaman, bu isna:tıann pek doğru olmadığı görülecektir. Nitekim hanen usul kitaplarınct~; Ebu Hanife'nin, mu~lalt· emrin tekrar ifade etmeyeceği görüşünde olduğu belirtilmekteelir (13). Aynı şekilde ınaliki usul kitaplarında nesh konusuyla ilgili olarak şunlar
söylenir: ccKitab'm, mütevatir sünnetle neshi çaizdir ve vuku bulmuştur, (14) Kitab'ın. ahacl habederle neshi ise aklen caiz olmakla beraber sem'an vuku bulınaınıştırıı (15).
Burada Gazali'nin hadis bilgisine. ve hadi:3~er kar~ısnidaki
tavrına kısaca işaret etmek istiyoruz. (!azali hakkın~a· bilgi veren pek çok kaynak O'nun haclls ilmi alanında zayıf oiduğuna dikkat Çekmiştir ,(16). Bununla kastedil~J?., hadis senet~eıi, cerh ve ta'dU gibi konular olsa gerektir. Zira Gazali, anılan konularla: hemen hiç uğraşmaınış, bunun y~rine, yer yer metin tenkitçiliğine yönelmiştir.' Btltıun en güzel örne~i, ~ünaflklara mağfiret '.dileme hunusundald, ccSen onlara mağfiret dilesen de dilernesen de birdir. Onlar için yetmiş defa mağfiret dilesen ·yine Allah onları affet- . mez.ıı (TeVbe, 9 /80). ayetiyle ilgili olarak, Hz. Peygan;ıber'in) <<Bem de yetmişten fazla. ınağfiret dilerim·» {17) şeklincieki hadisini inkar etmesidir (1'8). Aynca . Ga·zail · 'Hz. ·Peygamber'in, hel' .hangi bir hadisteki maksadını tesbi~e çahşırke11 ~a.ınaı1 zaman O'ı:ıun ıSahip olduğu bazı vasıfla:rı hareket noktası··yapınıştır .. Mesela, ccHangi kadın olursa olsun ( eyyüına .imreetin)., velisinin izı:ıi olmadan evlenmişse, nikahı batıltln·» '(19) hadisindeki ·cceyyi.tm~ imreetinıı lafzını, :Ebu Hanife'nin cAriye ı:ıiJ.al'ak yorumlaması'yla ·
S9
ilgili olarak Gazali şöyle der: «Kanun koyucu olan ve maksada tam delalet eden ibare getinneye kadir ola~ Peygamberin, en genel sıyğayi kullamp btı.Q.wıla· en özel şekli kastettiği ~asıl düşünü:. Iebilirlıı (20) . .
b) Şİfau'l-Galil fi Beyclni'ş-Şübeh ve'I-Muhayyel ve Mes~-ki't-Ta'lil ·
şuau'l-Galil (xx) Gazali'$ daha ziyade kıyas meseleleri- . ne hasrettiği bir kitaptır. Eser bir miıkaddi~e ile beş rükündan · oluşmaktadır. Mukaddimede, · kı yas, illet ve delaletin · anlamınd~n, kıyasla illet, ilietle delalet arasındaki farktan, beş rill~de iı3e. sırasıyla şu hW)'t~slardan bahsedilmiştir;
Birinci, rükün, illiyetin isbatı, iküıci rükütı, ilietin tarifi, . . . . üçüncü ı'iikün, aslın hükmü, dördi:illcü rükün aslın şartları ve qu konudaki görüş ayrııııqan, beşinci rükün fer' ve fer'in ·şartla~ rına tahsis edilmiştir (21).
' c) Tehzibu'l-UsUI Gazali, Müstesfa'nın muhtelif .yerlerinde, bu eserin isminden
bahsetmiştir ve buna atıfta bulunmuşt'!lr (22). Bu eser bakkındaki bilinen tek husus onun, Mu~tesfa'dan daha hacimli ve konuIaı.:ın detayına daha fazla yer veren bir usul kitabı olduğudur. He: ·. nüz hiçbir yerde yazması bulunamamıştır (23).
. d) Müstesfa : . ·-: Mustesfa, q.azali'nin ilmi hayatının sonlarında yazdığı kh
taplardan sayılır. Bu itibarla, ·aazali'~ bilhas'sa fıkıh UıSuJ,ij. konuları hakkındaki en son görüşlerini yansıttı~ı ve adına uygun
·. olarak da bu konuda~ bilgilerin özü olduğu söylenebilir. Nitekim; Mustesfa'da zikrettiği -görüşleri, zaman zaman hem l\l.[enhu'ldeki
. g~rüşl~rine hem ~e dah~ .öz:ı.çe yazdığı 'f1..l:a4 eserlerindeki görüŞlere aykırı Çlüşmektedir. üstelik Qazali· b1,1 yüzden Şafii mezhebi
. ne mensup bazı alimierin tenkitlerine· hedef olmuştur (24).
. . Mustesfa, Gaza.li~nin . t~vsifine göre :ne Me~ul gibi kisa ve özlü 1?-~ . de. ı:emibu'~-Ust11 gibi uzuiı ve ~etaylıdır . (~Ş) . .
Gazali, daha önçe çle iş~et. etti~. üzere, MusteŞfa'cİa, . -m:üstakil ipnl . şaJ;ısiyf?t. sahibi, üstadı .. ima:ffiu~l-Ha~·aı:p.eyİı de. da- · hi1 olmak ·üzere kendinden o'ncekileriı;ı. görüşlerine, kendini tat- ·
.· , · .~n ~-dep. b~·. d,~lil bUiunmac4kÇa tabi ~ıniayan ·bir. pukukÇu ola-. .. P~-~ .. k?;r§~~a ç~~~dıF· · · · . . . ... . .
10 . ·.· .. '
--.
:Mu.stesfa'nın tertibine gelince;· Gazaıi, ·bu kitabını bir mu-··kaddime ile dört kutUb (ana bölfun) üzerine bina etmiştir. Mu
' :kaddime· teın~Cl mahiyetinde 'Jlup, genel olarak ınantıktan ·· ve . akli istidlal metodundan bahseder. Dört kutub ise sırasıyla şu ko
. · nuları içerir ( 26) .
Bilinci kutub : <tHüküınıı bahsine ayrılmıştır. Hükırlün haldkati ve kısunları~ 'hükü.mle ilgisi bulUI?-8.U hakim (şarl), mahktl.ni-i aleyh (mükellef) . ve mahku.m ·fih (mükellefin fiili), yine hükıİıü açığa · çıkaran sebep .. ve illet gibi konular burada incelenmiştir. Hükmüii hakikati incelenirken, hükniün, fiilin ·bir- vasfı ·
. değil, Şaüin hitabından ibaret olduğundan, aklın, hüsun ve kubuh meselesinde bir fonksiyonu olmadığından ve şer'iıi vürudun'dan önce hüküm bulunmadığından bahsedilir. .
Hükmün kıSımlan incelenirken, vacib, ınahzftr (haram)", mendtip, mübah ve mekruh, kaza ve eda, sıhhat ve fesad, azlınet ve r·uhsat taıtf edi.l.riıiştii. ·
Hakim konusu ele alınırken, hükm'i;in ·Allah'a ait olduğundım Peygamber'in hüküm koyma yetkisi olmadığından ve benzeri hu-smlardan. bahsedilir. ·
Ma.hkfun-ı ·aleyh (mükellef) den· bahsedilirken, unutan (na- . si), mükreh ve sar~oşun hükme muhatap olup olma4ığı ve buna benzer konular ele alınmıştır. -' ·
Hükmü ortaya çıkara~ şey1erden. bahseclilirken, Sebep, · illet, şart, ma~al ve alarnet gibi konuıar · ?-çıklanmıştır. ·
· · ·.ikinci ·k~tub, · ;<Mü.Smir~> konusı,ına ayr.ılmışt~. Kelime ·anlamı. itiba~iyle semere veren, meyve veren anlaıiıına gelen müsmir
: .. · ·. buiada Ki tab, Sünnet ve İcma'dan oluşan defilleii ifade iÇin kul.. !anılmıştır. Bu böİümde, Ki tab'ın taıif ve is bat . yolundan . (teva-
. tür) bahsedilmiş, bunun yanında, Kitab'ın ihtiva · ettiği hakikat-mecaz ve benzeri konular ele alınimştır. Sünnet bölümünde, Peygamber'in söz v_e fiillerinin· hükmü, bunlann sübut yolları . (tevatür; ahad . gibi), . rivayeti, ravilerfu Va:Sıflan . ğibl konulan ele alınmıştır. Bu arada, sad~ce .. Ki.tab .-ve Sünnet · hakkında söz konusu olması· bakımından· nesih konusu da; butada incelenmiştir.
· ı- Laf~ın. ·sıyğa itibariyle. delal~ti; B~da;· ehıir ·ve · nehiy·· siyğalan, umum, husus, za.hir, · ınüevvel, naas ve,-benieri - konulaı·
hakkında bilgi verilmiştir. . 2- Lafzın zarureti ve iktizası itibariyle deıa.ı~ti: Lafızlann
işaretlerine temas edilmiştir. Qazali, bu konuya şöyle bir örnek verir: Bir kimse diğerine: «köleni benim hesabıma azat etıı dese o da ccazat ettim» diye cevap verse, hiç zikri geçmediği halde bu sözler, talepte ~ulunan için mülkiyetin husule gel~ğini ·tazam-· mun etmiştir.
3- Lafzm, fahya ve mefhum itbariyla delaleti: Mefhum, hitab d~lili .gibi konul~r burada açıklanmıştır.
4- Lafzın, ma'kulu itibarıy.Ia delaleti: Bu husus şu örnekle açıklanmıştır; Hz. Peygamber'in ccHakim, hiddetli iken hüküm · vermesinıı sözü, hakimin aç, hasta vb. Glurumlarda iken de hüküm
· verınemesi gerektiğine delalet eder. Kıyas konusu da bütün kı
sımlanyla burada el~ alınmıştır. Gazali'nin la.yası bu bölümde incelemesi, kanaatimizce, <?'nun kıyası bir delil değil bir metod olarak benimsediğini göstermektedir (27).
Dördüncü kutub, ccmüstesmirıı konusuna ayrı.l.m.ıştır. Müste.smir, hükmü i.stinbat edecek müctehid aiııamında kullanılmaktadır. ·Burada müctehid ve mukallidin vaıSıflatı açıklan.rriıştır. Bunun yanmda ictihadm caiz olduğu ve caiz olmadığı yerler, ictihadın hükümleri gibi konular~ da yer verilmiştir.
Gazali, kitabın ~onuıarmdan; giriş mahiyetindeki bölümle bu Ş1tkilde bahsetmiş rylması okuyucuyu bir çırpıda, Iq.tabın bütün muhtevası hakklnda bilgi sahibi yapmaya yetmektedir. Nitekim Gazzali, eserinin bu· özeliği hakkında şöyle der: ccBu eseri öyle güzel tertiple yazdım ki okuyucu daha ilk bakışta bu ilınm .'Qütün maksatlarına vakıf olacaktır.» (28).
Mustesfa'nın, kısaca bahsettiğimiz bu planının oldukça man- · tıklı olduğu dikkati çekmektedir.. Muste.sfa, konUlarm işlenişi ve tertibi bakımından, mantıklı bjr sistemi olan ilk usul kitabı olarak değerlendirilmiştir (29).. :
Burada,· Mustesfa'nın metoduna· örnek olmak üzere ictihad konusuna kı6aca yer verelim. :Ancak burada ictihadla ilgili bütün konulan değil, bunlardan sadece 'bir kaç tanesini ele alacağız . .
ı- Müctehidde Bulunması Gereken Şartlar : Müc~dde şu iki şartın bulunması gereklidir (30) . Birinci
si, {(Medariku's-Şerıı'i (31) iliata .etmek ve bunları derinlemesine ·mceieyip takdimi gerekeni öne alaçak kabiliyette olmak .
. ~ ·
ikincisi, adalet sahibi olmak, bu şart ictihadın sıhhat Şartı değil, yapılan ictihadla ~mel edilmesinin caiz olmasının şartıdir. · .
Birinci şartm gerçe];{leşmesi için, hüküm çıkarmada . başvu-.
t;~~~ ·. -~~~~ak kaynakları ve h'iikün;i _çık~rma keyfiyet~i bil~ek gerek-
kc · a) Hükümlerin kaynakları, Kitab Sünnet, lema ve akıl ol-i._ · . m'ak Üzere dört tanedir. . · .
aa- Kitab (Kur'an) : Kitab asıltlır. ·Ancak ta!llatnıllı bilmek şart değildir. Sadece sayısı 500 civarında olan alıkarn ayetlerini bilmek ye~erlidir. ·.
bb:_ Sünnet : Aynı şekilde bütün hadisleri değil ·sadece ahkain hadiGlerini bilmek yeterlidir. Yine bunlaTm ezbere bilinmesi şart olmayıp, elinin altı.İlda, . Ebu Davud'un «Sunen»i . ve Beyhaki'nin «Ma'rifetu's-Sünen»i. gibi ahkamla . ilgili hadisleri top-layan sahih bir kitabın bulunması yeterlidir. ·
, cc- ·icma : İcn;ı.aa aykırı fetya vermekten korunmak için; İcma edil.miş ko~ llları · temyiz etmek gereklidir . . İc.ma ve hilaf k.<J'
.. . nularını ez~erlerriek ~ait olmayıp; y~p~acak ictihadın, icma~ aykırı olı;nadığını ·bilmek yeterljdir.
dd- Akıl- Burada· akılla, hükümlerdeki a.Sli nefyln dayanağı kastedilmektedir. Akıl, spz ve fiilierde zorluğun olmadİğına ve kural olarak, söz ve fiiliere bir hükmün terettüp . e!_meyeceğine (hükmülı n~fyine) delalet eder. Öyleyse her vakıada, «hükmün ve mükellefiyetin· olmamasının asıl olması» demek olah ~li nef-
. ye · ve beraeti ·asliyyeye başvurmak fakat bilnun da nassla . veya ınai?-SU.Sa. kıyıtsla değişebileceğini bilmek gerekir. .
b) . Hüküm çıkanna .metodunu bilıb.ek için de, ikisi mukaddiı;ne kabilinden ikisi tamamlayıcı olan dört hususu bilmek ge-reklidir. .
· Mukaddime kabilinden olan iki husus şunlardır : aa- Delil ikame 'etmeyi ve ·sonuca uı~~bilmek iç~ bu de
lillerin· şartıarını bilmek: Bunun. için delillerili kısımlarını, şekil7 lerini ve şartlarını bilmek gerekir. Deliller: akli, Şer'i ve ·vaz'l ol
. mak üzere üç türlüdüi·. Delillerin şartlarını bilmeyen, · ne ]:lük. mün· ne de şer'in hakikatiiii anlayabilir. · Burada ·kelam metodlarını ve kelami delilleri bilniek §art değj.ld.4". ÇiJnkü sanabe ve .ta-biin arası~da kelam sapatını Çok iyi . bilen kimseler·· yoktu. Buna göre bir kimse, Allah'a· iman, Peygamberi tasdik vb. konula,rda · sırf mukallid olsa bile,. fürU k-:ınulannda ictihad edebilir.
bb- Aİabm hitabını aniayacak şekilde arap dilini bilmek, MübeiTed ve ~alil gibi dil~i 'olıili:ık' :şart · olniayıp, Şadece Kltab ve Sünnetle ·ilgili h~-uslaroa sö~· 'Sarihini, zalll?ni, hakikatini,
43
- ı mecazııu, muhkeınini, ınüteşabihini, .mutlakını, m~ayye~ bu·~ :.~ birinden ayırabilecek ve sözü~. n;ıa.ksadını kavrayab~ecek · ölçüde· .. . -~ bilmek yeterlidir. . : ,~
·. Tanramlayıcı mahiyetteki iki husus ise şunlardır ·; · . ~) aa- Kitab ve Sünnetin na.sih ve mensuhunu bilmek. Burada ·, ;l
kul~anacağı ayet veya hadisin mensılh olmadığım bilmesi yeter~ · lidir. · · · · · ·'
bb- Ri vayeti bilmek, sahihi fasidden, ~bill u merduddan · 2 ayırabilmek; bu husus sadece sünnet-·ile ilgilidir. . Zamanımızda :< ravilerlıı hallerini biİıne işi çok zor olduğundan, bu · konuda Bubari ve Mtı:slim'i takl.id etmek yeterlidir.
. -:·
Gazali, Müctehidde bulunması gereken ve toplam olarak se- . · . kiz olan bu şartları Baydıktan sonra, bunların daha ziyade hadis,.
arap dili ve fıkıh usulüne şamil olduğunu, içtihad etmek için k~lam ve fıklun teferruatına gerek olmadığını ifade eder. Ancak sahabe deVrindeki metodun aksine, kendi zap:ıanında, ict~d derecesine, fıkıh tahsil edilerek ulaşılabilcliğini, buna rağmen sahabenin metoduna ··başvurmanın mümkün_ ~lduğunu da belirth·. ·
2- ictihact.ın Bölünmesi : · Gazali, ictihadın bütün · fer'i hükümlere · şamil olmasını şart
koşmaz. Baş~a bir deyişle Gazali'ye göre ictihad bölünebilir .ve ~üctehidin her problemi çözmesi beklenemez. Sadece ictihad edeceği meselenin kaynaklarını· bilmesi yeterlidir. Nitekim; İmam Malik'e kırk · mesele sorulrril.ış, otuza;ltısına ~bilniiyorum' cevabım v~rm.iştir. Şafii, hatta sahabe,_ bazı riıeselelerde · görüş beyan edememişlerd.ir. Bu ·durum onlaİÜı müctehid oınialarına bir eksiklik geth·memiştir . . Şadece fetva vereceği konuda l;>asiret sahibi oıinaGı şart .olduğun~ göre, bildiği_ konuda fetv~ verir, blldiği- · ·. nin farkında olpr,. b,ilme_diği ile bilcliğin~ temyiz eder, sonuçta _bilmediği- konuda dui·akla.İ' ve · ~ildiği" koı:ıuda fetya ~erir (32) .
. 3-· İctihadda Hata ve Güna}?. : . . . Gazali, bu meseley-i -şöyle ifade eder: (33). cc:Bize göre, hata
·ve günah birbirini gerektirir (mütelazim) . .Yaru· her hata eden günallkardır ve. her günahkar hata etmiştir. · önce günah konusunu ele _alalım, <cnazarlyyat?>, -zanni ve katYolmak üzere np. -"klsımdir. · Zanni olan meselelerdı:> hata söz konusu olamayacağından günah da yoktur. Kat'i" meselalerde hata ·eden iSe günahkar olur .. KaL'i
. ıneseleler; kelami, u..<ınli -ve fıkhi oimak üzere üç kısımdır . . · · .. ..... a....,.....,.· Kelal+.li komilaı:da.n. maksad . su'f · ak1i olan ve gerçeğin . · sadece bir. olduğu koniüaritır ... Burada. tek· .ol~ -ger~ ·uıaşama-
44
r . ya;1 .ı:ıa~aya düşmüş· olur.· Alemin sonradan olması, yaratıcının " .varlığının ve va.cip, caiz ve müstehil sıfatlarının· iıspatı, peyg~m-
berlerin gönderilmesi, fiillerin yaratılması gibi konular bu kısma girer. Bu kısımda Aııah'a ve Resulüne iman konulannda hata ed~n kafir olur. Allah'ı ve Resulu11ü bilmeye engel teşkil etmeyen· (fiillerin yaratılması vb. gibi) konularda hata eden iıse -kafir ol-
- . ınaz, gerçeği .tutturamadığı için hatalı, gerçekt~n aynidığı için de günahkar ve selef arasında meşhur görüşe göre aykırı davrandığı
.- için mübtedi' (bid'ate düşmüş) oliır. b) · Usiili konularla kastedilen, icma, kıyas ve haber-i yaru
din hüccet olması gibi hususlardır. Bunlar kat'i delillerle sabit . olduğu için bunlara aykın davranan hatalı ve günahkar o~ur. . c) Fıkhl konular : Bu konuda kat'i ·olan şeyler beş vakit
namaz, zekat, hac ve orucun .farz olması, zina, katı ve içki içmenin haram olması gibi konulardıı·. · Bu konularda gerçek tektir.
· .. Bu bakinidan bu hususlara aykırı davranan günahkar olur. Şari'-. -.. ın zaruri olarak bilinen maksadını mesela içki içmenin, hırsızlık
yapmanın haramlığını inkar ·eden kimse kafir ol~. zaruri ola-rak değil de inceleme (nazar) yoluyla kat'i olarak bilinen -icma veya kıyasın hüccet olması gibi- konulaıi. .inkar eden kafiı· olmaz. İc~a ile biliı?.eıı fıkhl konuların inkarı da küfrü gerektirmez. Ancak ·böyle davranan hata etmiş · ve günah işlemiş olur. Bunların cu~ında kalan .ve hakkında kat'i .bir delil bulunmayan «zanni-fıkhiı> konular ise ictihad konusudur.· Bu kooularda muayyen bir gerçek ~lmadığı, için, ictihada ehil bir müctehidin bu hususlarda günaha düşmesi söz konusu değiİdir.
~ Gazali'nin İslam Hukuku Alanındaki Eserleri ve Bu· Eserlerin Şafii Fıkhındaki. Yeri . :
a) ·Eserleri : Daha öncede· belirttiğimiz gibi, Gazall, flklh ve fıkıh Uı3ulü
ne çok önem vermiş ve bu ilimlerde akıl ile şer'in müştereken bulunduklan noktasından hareketle bu ·ilimleri en şereflj ilimlerden saymıştır. Dolayısıyla fıkıh usulü· sahasında 'olduğu gibi . İslam· hukuku· sah~mda da kıymetli eserler vermişt~. Bu eserlerin Şafii fıkhındaki yeri .ve önemi hakkında · bir fikir vermesi bakıpundan Ebu Hafs Ömer. b. Abdilaziz'in §iİrleştirdiği şu sözler dikkate değerdir; «1\IIezhebi, Basit, Vasit, Veciz ve Hillasa isimli eserleriyle bir ccAllam~))' tehzib edip·, düzenlemiştir ... ))'" (34) :
aa- el-Basit - . ... ·· , Şafii mezhebinde öneınlf:·brr yere sahip· olan .bu eset·imamu'l
.Haraıneyn . · el-Ctiveyni'nili _-; cıNihayetu'I-Matiab:··fi · · · -Dirayeti'l..:Mez:-
45
. ~~ hebıı isimli eserinin muhtasan olmakla be.raber Gazall'nin önem- (- ~' li ilavelerini ihtiva etmektedir. Gazali ·bu eserinde Ebu Hanife, Malik ve Ahıiıed b. ffi!.nbel'in görüŞlerille delilleİini zikrederek . . _· yer· vermiştir. Gazali bu eserini şöyle tavsif ediyor; «Basit' i ge:. -reksiz şeyler~ yer vermeden, tamamen yararlı ve lüzumlu bilgilerle dolu olarak güzel bir tertipi etasnif edişim büyük bir gayreti ve ilim dışındaki ~er şeyden arınmış bir niyeti gerektirmiştir.n (35) . sekiz veya .on cilt civannda olduğu tabmin edilen ve henüz yazma halinde olan ·bu eserin bütün ·ciltleri bulunmuş değildir. (36). . .
bb- el-Vasit fi'l-Meıheb
Basit'in .muhtasandır. Aynca Vasit'in kaynakları arasında · . Ffu·a:r:ıi'nin (ö. 461/1069) «el-İbaneıısi, Ebu Abçlillah Zübeyıi'nin . . · (C:. 317 /929) «el-Ka.fin :Si, İbn Ebi'l-Kass'ın (ö. 335/946) «et-Telhisııi ve Kaffal Şaşi'nin (ö. 400/ 1009) «et-Takribni gibi eserler yer almaktadır. Vasit bu bakundan Şafii fıkhının hülasası ' ve dal1a önce yazılan Şafii fıkıh ki tablarının ziibdesi sayılmıştır (37) . Ga~ali, n efisleri kaplayan te~belliği görüp, «ı:g_atlubu talibin himıneti ölçüsünde takdir etmennin gerekliliğpıi anlayınca, zayıf görüşleri ve nadir aynntıları atarak Vasit'i tasnif ettiğini · eserinin ba-şında ifade etmiştir (38) .
Bu eser, Ali Muhyiddin Karadaği tarafından tahkik edilmiş, Taharet ve Sal.at kısmı geniş bir mukaddime ile iki ayrı cilt ha.:. ·· linde 1984 yılında Kabire'de basılmıştır;
cc- el-Veciz · }{ahire'de 1317/1899 yılında iki cilt .halinde basılan bu kitap, · •
Gazali'nin fık:ıJl sahasındaki en meşhur eseri olarak kabul edilmektedir. Kitab, Va.:sit'in muhtasarı mahiyetinde olup bazı imamların görüşlerine ve. mezhebteki bazı .görüş ayrılıkıarına belli rumuzlarla işaret edilmiştir. «Han harfi Ebu Hş.nife'ye, «mimıı har-fi imam Malik'e, «zeı> harfi Mü~eni'ye v~ «vavıı harfi, mezhebte tahric edilmjş uzak bir gorüşe işaret etmektedir. Aiıcak·· 'bUrada muhalif görüşlerin delillerine yer · verilmemiştir:
Zebidi; Kitabın önemine binaen yetmiş kadar şerhinin· ya:oıldığını. ifade etmektedir (39). Bunlar iÇerisinde en meşhuru Rafii'nin (ö. 623/1226) el-Aziz Şerhu'l-Veciz isimli eseridir. Bu §erh Ne-': vevi'hin Mühezzeb'e yaptığı ~ecmu · isimli.· şerbin kenarİnda· ba:sılmıştır .
. cld.- Hulasatu'l-Muhtasar ve Ntık'a:yetu'l·Mti'taBar · ·. · . . . :Bü:. ·eser; ~Müzeru'i'ıfri·. '(cL · 264/.S't'Tf. · M~hıa:sar :~iriili . . eserinin.
'{6
. . . özeti mahiyetindedir. Fıkıh alanındaki en küçük eserin bu olduğu . . . ifade edilir. Süleymaniye kütübhanesinde de yazması bulunan bu eser henüz neşredilmeıniştir.
·nazali, Hilafiyat meseleleriyle uğraşmanın sakıncalanna işaret etmiş, bunun bir takım .şartlar dahilinde yapı.linası halinde fayda getireceğini .ifade etmiştir (40). Gaz~li'nin hilafiyat alaiiındaJd eserlerine örnek -olarak ccel-Meahız fi'l-Hilaf», «Tahsinu'iMeahız» isimli eserlerini z.ikredebiliriz. Ancak bu eserler bugün
_ elimizde mevcut değildir ( 41) .
b) Gazali'nin İslam Hukuku · Sahasındaki Eserlerinin Şafii Fıkhındaki Yeri :
Gazali'nin Basit, Vasit ve Veciz isimli eserleri, Şafii ].\fezhe:bi içeı:isinde, usule ve delile dayalı tercihe yönelik kitaplardan sayılmaktadır ( 42) .·
. V~it isimli eseri,- ·daha sonraki eseriere etkisi bakımından büyük öneme sahiptir. Nitekim Şafii hukukçula11- bu eseri, Şafü fıkhının medarı olan beş temel kitaptan biri saymışlardır ( 43) . Şafii fıkhında. yazılan pek çok kitapta Vasit'in etkisiİli görmek mümkündür. Nevevi, (ö. 676;'1277), Şafii mezhebine göre pek çok kitabın yazıldığını fakat bunlar içerisinde en m~şhur ve yaygın olanının ccVasit» ve ccMühezzeb» old.uğunu zikreder · (44).
Şafii fıkhında, Rafii ·(ö . . 623/ 1226) ile Nevevi'nin kitaplan sahill temel kaynaklar olarak k.abul edilmiş (45) hatta sonraki şafii hukukçulap. genel olarak Nevevi ve Rafii'nin · ittifak ettiği hus~:ları Şafii mezhebinin sahih görüşü olarak mütalaa etmişlerdir .
. '(46).
Bu :ıcttapların kaynaklarını araştn·dığımız zaman büyük ölçüde Gazali'nin eserlerine dayandıklarını görürüz. Mesela, Raf:İi'nin eri mühim eseri olan ccel-Aziz)) veya takma adıyla Fethu'lAzlz, Gazali'nin Veciz isimli ·eserinin şerhidir: Yine Rafii'nin ·ccMuha.rrern isimli eseri yeci.z'in muhtasan mahiyetindedir. . . .
Aynı şekilde, Nevevi'nin «er-Ravdaıı ~imli eseri, Rafii'nin ccAzizn isimli eserinin muhtasarıdn·. Yine Nevevi'p..ilı «el-Min.b,acıı
isi.mli· eseri, Ra.fij'nin 'Muharrer'i.niıi. muhtasarıclır. O halde Nevevi'nin ve Rafii'nin eserleri. bazı tahkik v~· tetkiklerle .,; berabeı\ Ga.zali'nin egederinip hülasası mahiyetindedir diyebiliriz: ·
... ·":: . . . .. .. .... . • . .. , . . .· : .. -. .. ·· .. >:l' ···.:· .::
ı ' \..
~ .Gazall'Iıin eserlerinin kabÜI gördüğünün bir delili de, jizerlerın:de şerh, . ihtisar ve tahric gibi pek çok çalışmanın _yapılmış .oılnasıdıİ. Daha önce belirttiğimiz gibi, Veciz'in yetmişten fazla şer hİ yapılmİştır. Şarihler ara:sında, Fahreddin Razi'yi ( ö. 606 /1209), Ebu's-Sena Mahmud el-Urmev:i (ö. 682/1283) yi sayabi-
.Jiriz. Bunun yanında Veciz'in hadisleri de ta.hric ecli.lm.iŞtir. Buna ö;rnek olarak, İbnu'l-Mulakkın'ın, (ö. 804/1401), «~1-Bedru'l~~nirıı, «el-Hülasan ve «el-Münteka» isimli eGerlerini zikredebiliriz; (Hülasa, ·ei-Bedru'l-Münir'in, Münteka da, Hillasa'nın muhtasandır.)
Yine Vasit isimli eserininin de pe~ çok şerh ve özetleri ya-pılmışt~. Bunlardan _bazıları şunlardır. .
1- el-Mühit fi Şe~hi'l-Vesit, Muhyiddin Muhammed b. Yahya .en-N.isabüri (ö. 548/1153) ( Gazali'nin öğrencisi).
2- el-Bahru'l-Muhit fi Şerhi'l-Vesit, Ahmed b. Muhalnnıed b. _Ebi'l-H~zm ~ecinuddin el-Kaı:iıüli (ö. 727/1327). . .
3- el-"Matlabu'l~Aıi fi Şerhi Vesiti'l-Gazali, P...hmed b. Muhammed b. 'Ali <<İbnu'r-Rıfa» ·(ö. 710/1310).
4- el-Gayetu'l-Kusva fi Dirayeti'l:Fe~va, Ka.di, Beydavi (ö. 685il286) . (Bu ·e.ser Vasit'in muhtasarıdır.) .
Bu bilgileri~ ışığında, GazaU'nin İsliı.ın hukuku sahasında yazdığı eserlerin, ınütekaddimün (önceki) Şafii hukukçulanyla müteahhirun (sonı"B-1<1) Iıukukçuları arasmda bir köprü gqrevi
· gördüğünü söylemek mümkündür. Nitekim Ebu Hafs ömer b. Abdilaziz Trablusi"nin yukarıd?- zikrettiğirniz sözleri de bu· husu-sa işaret etmektedir. · ·
C- Mezheb İmamları Hakkındaki· Görüşleri ·: a) Ebu Harille : Gazali, Menhu'lun sonunda ·Ebu Harüfe ve
mezhebırie ağu~· tenkit ve· ithan:iıarda ·bulunmuştur.' Bu du.riımun, Gazali'nin taassuba kaÇmayan müsama.hakar . tavı·ına ay km. düştüğü söylenebilir. Aşağıda· açıklayacağımız üzere bu durumu iki şekilde açıklamak mümkündür; Birincisi, bu zihniyet gençlik heyecanınm, ilme· yelıi :başlamış olm~ ve cedel ilmiyle fazla meşgul olmanın verdiği bir rl$ haletipin ürünü olarak değerlendirilebilir. İkincisi; Gazali'nin daha sonra İhya ve· diğer eGerlerindeki jfadeleriri.den anlaşılacağı gibi, bu kısmın, kendi· ifadesiyle «ha.setçilerır tarafından kitaba soma.dan dahil ectilniesinin bi~ sonucu oıe.mk ·de~rlendirileb1llt". · · · · . · . . . · .. . .
• .: • • o • o , ,, To , • •, -· -o • .; · ., ' ,.. • .. Geı•çe:kteıi. de, Dr. M.H. Heyto tarafıı'ıda~ tahkikli neşri ya-
pıl.nllŞ olan Menbu'lun sonunda özellikle Ebu Hanife'yi eleştiren bir ıasım bulpnmaktadır. Bu ve benzeri eleştiriler karşısında bazı ganefi h~~~ular, karşı eleştiıiye geçmi§ler ve Hanefi mezhebini tercih . konusunda kitaplar yazınışlardır. Bu eleştiril~re cevap mahiyetinde ve Hanefi Mezhebinin tercil'li konusunda yazı
lan ~u kitaplarda (47), .El:?u Hanife'nin tenkit edildiği konuların
iZahı yapılmış, Ebu Hanife'nin görüşl~rirıde isabetli olduğuna yer . verilmiş ve daha sonra diğer mezhebin zayıf noktalarına işaret
edilmiştir. Aslında .aşJn bir taas&uptan kaynaklanmamak ve ağıt .
bir dil kullanamamak kaydıyla, farklı mezhebiere mensup hukul{çpl!J-rın bi,rbirlerinin .. görüşl~rini ge:iekçeli olarak teruqt etmeleri ~abü ve yararlıdır.
Sonuç .olarak Gazili'nin Ebu Hanife hakkındaki menfi tavrılu iki şekilde yor:umıamak mümkündür. Birincisi; Menbul'un sonundaki Ebu Hanife hakkındaki tenkit ve hücumlar Ga~'ye ait değildir. Bu hususa Sultan Sencer'in huzurunda Ebu Hanife hakkında söy~ediği takdirkaı: ve övgü dolu sözleriyle, Menbul'un sonunda!Q kısmın kendisi tarafıp.daı;ı yazılmadığı aksine b~ kısmın kendini ~e~emeyerıler tara;fından kitaba sonradan dahil. edildiği şeklinde~ sözleri ( 48) ışık tutmaktadır.
İkincj.si; Bu tenkitler Gazili'ye aittir. Bu ihtirrı..alin doğruluğu kabul ~dilse bile; bir kçre, Ebu Hanife'yi tenkit eden .ilk. kişi Çtazali değildir. Daha önce Hatib Bağdadi (ö. 463/1071) gibi bazı alimler Ebu .Hanife'yi tenkit etmişlerdiı· {49). Bununla Gazall'nin tenkitlerinde haklı olduğunu söylemek istemiyoruz. Ancak, Ebu Harti,fe hakkında ilk devirl~rden beri bir t!mkit zincirinin oluştuğunu, Gaz.all'nin de ~l?u zincirin bir halkası olab.ileceğini soylemek istiyoruz.
. Diğer yandan Gazali, Menbu'lu yazdığı sırada henüz. hocası
imamu'l-Harameyn'in görü,şlerini toplayıp tedvin ediyordu. Bu hususa kendisi Menbul'un sonunda işaret etmektedir. İmamu'lHarameyn, ·şafii mezhebine mensup ve o. mezhebin üstünlüğü~e inanan biri olarak, -kendince- Şafii mezhebinin üstünlüğünü ve
_Ebu HıuJ.ife'ııiP bazı görüslerinin tutarsızlığım göstermek amacıyla ccl\'Iuğisu11-Halk: fi T~rcihi'l-Kavli'l-Hakkıı adıyla bir eser Y3:ZmJştır ... Ga.zall · d~ henUz. ho~asuıın etıGsind.e bulunduğu~dan aynı yoi1,1 ~!emiş olabilir: · Yuka:qçla da. ~lirttiğimi.z , gibi . :Me.~ ':ll. \iaZAli'ı1i~ ·geç11,'diği . t:Tön~ll!J~ı'tlep b'lı1ni . temsn e.tıne~edir. ~ ~ d~ n.mntre. l.rq!ü:?· :fildrTe:d .. blgun!a'Şl'p .. ~~~ştır, Da~ . ~
49
ı -ı
. . . ~ M~nhul'd~ ben.i.ı:nsediği };>azı görüşlerinde~ vazgeçtiği gibi bu ko- .; nudaki düşünceleri ele değişmiş olabilir. Ihya'da, fıkıh imamla- ~
. rından özellikle Şafii, Malik, Ebu Hanife, Ahmed b. Hanbel, Süt- · yan-ı s~vri gibi taraftan çok· olan fıkıh önderlerinden övgüyle .: bahsetmesi (50) bizi !J~ kanaate götürmektedir. · '
b) Malik : Yukanda belirttiğimiz gibi, Gazau, Menhul'de imanı Malik'in bazı göıüşlerine yer vererek tenkit etmiştir. B~ tenkitlerinden dolayı çeşitli eleştiri . ve hücumlara maruz kalmıştır. Gazali'yi tenkit edenlerin ~aşııida Kadı İyaz (ö. 544/1149), -.Mazeri (ö. 536/1141), Turtuşi (ö. 520/1126) gibi Maliki mezhebi;. ne mensup alimler gelmektedir. Gazali'ye yöneltilen bu ·tenkitl'erin Gebepleri arasında, biraz önce söylediğimiz gibi Gazali'nin zaman zaman Malik'i tenkit etmesi, bunun yanında Malikilerin i'tikadi konulardaki imamı olan Eş'ari'nin bazı görüşlerine muhale- ·
. fet etmesi sayılabilir. , · c) safii: Gazali;Safii mezhebine merumptur. Ançak bu mensu
-biyetinin -yaptığımız izahlar ışığında- O'nu kör bir taassuba sürüklediği söyleneme?. Nitekim, Gazali'nin, Şafii mezhebini tercih ediş sebebi hakkındaki <<Biz Şafii'nin masuin olduğunu iddia et-
. miyoruz, fakat diğerlerine nazal'an daha az hataya düştüğünü
go:ı;düğümüz için O'nun riıezheb'ini tercih ediyoruz», şeklindeki sözleri, Gazali'nin bu konudaJ.P tavnnı ve Şafii hakkındaki düşüncelerine göstermesi bakımından önemlidir. Diğer taraftan bu üadeler, Gazali'nin Şafii mezhebine körü körüne bağlanmadığı, aks~e b~tün . mezhebieri gözden geçirerek -kendince- en az hatalı olanının beni.m.Sediği anl_aşılmaktadır. Yer yer Şafii'ye muhalefet etmesi de bu düşünemin sonucudur (51).
d) Ahmed b. Hanbel: Veciz isimli e5erinde Gazali'nin, Ebu Hanife, Maıik gibi imamlarm göıüşlerine rumuzlarla işaret ettiğini söylemiştik. · Orad,a Ahmed b. Hanbel'in ·görüşlerine yer ver- · meme~inden hareketle, G~zali'nin Ahmed b. Hanbel'i fıkıh imamı ola:ı:ak kabul etmediğini, O'nun mezhebine önem vermediğini iddia edenler çıkınıştır (!:!2), Bu iddianın gerçeği tam yansıttığı söylenemez. Gerçi Mm.ed b. Hanbel'in bir. f~ im.amı mı yoksa bir muhaddis mi olduğu hususu il~ devirlerden beıi bazı alimlerce tartışma konusu yapılmıştır. Mesela, Taberi, İhtilafu'l-Fukaha'sında, Ahmed b. Hanbel'e yer vermemiştir. Şimdi Çi-azali'nin, . Ahmed b. Hanbel'i fakih sayıp saymadığı konusuna dönelim. Ka~
ı1aatimizce yukanda ~kredilen gerekçenin, Gazali'nin Ahmed b. · Hanbel'i fakih sa.ymadığını göstepneye yeterli olduğu söylene. rne~. 'Bir kere, Veciz her ne .. ka.da-r,'bazı-fakihlerin görüş farklılıklarına. işaret·· ediy-orsa. ·-cta:; bir hüafiyat ·kftabt · ·oıara'ft · ·yazılniamış- .
50 l~ .r:..
-tır. Diğer yandan Veciz'in hili:ı.fiyat türünde olduğu kabul edilse dahi, Gazali'niıi orada Ahmed b. Hanbel'e yer vermemesi, Ahmed b. Hanbel'i fakih o1arak kabul etmedi~ göstermeye yetmez. çünkü biz, hilafiyat kitaplannın her zaman bü~~ farklı görüşİere yer verecek tarzda yazılmadığını biliyoruz. Ornek ve.rmek gerekirse, Kudfui (ö. 428/1037) hilafiyata dair yazdığı ııTecrid» · isimli eserinde, sadece, Ebu Hanife ile Ş~fii arasındaki görüş ayniıklanna yej.: vermiştir. Yine Ebu Hafs ömer Nesefi (ö. 537/ ~142), el-Manzılme isimli eserinde, Hanefi imi:unlarının (Ebu Hanife, Ebu YuSuf, Muhammeq b. Hasen ·ve Züfer) birbirleriyle ihtllaflannı, Hanefi ihıamlannın Malik ve Şafii ile ola nihtilaflannı . zikretmiştir. Hatta ihtilaflara rumuzlarla işaret bak:ııİundan aynen Veciz'e benzeyen, Mavsili'nin ·cö. 683/1284) ııMuhtarıı isim-1:1 eserinde, Ebu Yusuf, Muhammed, Züfer ve Şafii•nın· Ebu-Hanife'den farklı düşündükleri meselelere işaret .edi.lm.i.ştir. Bütün bu eSerlerde, .Ahmed b. Hanbel'e, b~annda Malik'e yer verilmemeGinden, bu mii?lliflerin Ahmed b. Hanbel'! veya Malik'i fıkıh imamı sayinadıkları sonucunu çıkarmak kanaati.mizce pek doğru değildir. Gazali için de aynı durum söz konusudur. Hatta anılan iddianın gerçeği tam ya.n,sıtmadığım göstermek için, Basit isimli eserinde Gazali'nin Ahmed b. Hanbel'in görüşlerine de yer verdidiğini söylemek yeterli olur sanıyor.uz.
· Gazali'nin hukukçuluğunu, konuyla llgili eserinden hareketle genel çizgileriyle tamtınaya çalıştığımız bu çalışmamızda, sonuç olarak şunu söyleyebiliriz; Gazali, kelam, tas.avvuf vb:- sahalarda olduğu gibi, İslam hukuk ilimleri sahasında da önemli bir yere ıSalıiptir. · i:ı"u-yüzden, Gazrui'nin bu alandaki ·eserleıi . gertel · kabul görmüş, pek çok tercih ve görüşleri, daha sonra gelenler ta- . rafınd~n bel'l;imsenmi.ştir. ·
DİPNOT'LAR
1. Zebidi, Muhammed -Murtaza el-Hi1seyn1 (ö. 1203/1788), İthafu's-SAdeti'lMuttakin bi-Şerhi Esrari İhyAi tnfuni.'d-Din, Mısır, 1311, I, 26-27., Sadi., Abdulmüteal, ei-Müceddidfın fi'I-İslAm, Kahire, ts., s. 12.
2. 'Mustesfa, Bu1ak, 1322, I, 3. : 3. Sunar, Cavit, TasaVvut Tarihi, Ankara, 1975, s. 178-179. 4. Fahruddn Razt, Muhammed b. ömer (ö. 606/1209), Menakıbu'l-İmami'ş
şaru, s. 153., İsnevt cemaıud~ EbU Muhammed Abdurrahim b. Hasen, ('ô. 772/137Ö), et-Teın.Jrld fi Tahrci'l-F""uiü ale'l-UsUI, Beyrut,. 1984. s. 45. Ebu Zehia Mtihammed, İslıhtı i!ukok Metodolo1isi, CeV. Abdiithdir Şeİ!er, Ankara 1919. S: . 18-20., Atay, Hüseyin, İsl~m Huku.K Feıs·efesi, (A. Hal~f'ın 1ııritı- Usu1i'l-Fıkh ·adiı eserinin tetdimesi) Ankara 1973 Gi-
51
riş kısmı, s. 15.6-157., Bu konudaki görüş aynlıklan ve geniŞ bilgi için -bkz. el-Hınn, Mu~tafa Said, Eseru'l-İhtilaf fi'l-Kavaidi'l-UsCiliyye fi İhtilafi'l-Fukaha, Beyrut, 1985, s. 122 vd.
5. Ebu Zelıra el-Gazati'yyu'l-Fakih, s. 528-531. , 6. Diger üç usul kitabı şunlardır: Abdulcebbar'ın - (ö. 415/1024) «Umed,;i,
Ebu'l-Hüseyn Basri'nin (ö. 473/1080) <<Mu'temed»i, lmamu'l-Harameyn Cüveyni'nin (ö. 478/1085) «Burbfui»ı.
x. Meobfıl., Dr. Muhammed Hasen Heyto tarafından tahk:ik edilmiş ve 1970 yılında Dimeşk'de neşredilmiştir.
7. İbnu'l-Cevzi, Ebu'l-Ferec Abdurrahman b. Ali (ö. 597/1201), el-Munt~m fi Ta.İihi'l-Mülılk ve'l-Ümem, Haydarabad 1358, IX, . 168. İbnu:s-Subki,
Tılcuddin Ebu Nasr Abdulvehbab b. Ali (ö. 771/1369), Tabakatu'ş-Şafiıyyeti'l-Kübni, Kahire 1964, VI, 225.
8. Heyto, Muhammed, Menhill'ün tahk:ik mukaddimesi, s. 34-36. 9. Gaza!i, el-Meobw, Dimeşk ·t980, s. 392-393, 488.
10. Gazali, Menhfıl, s. 215. Aynca bkz. Heyto, s. 37. ll. Gazfıli, Mustesfa, II, 191-194., krş. İci, Aduduclin Abdurrahman b. Ahmed
(ö. 75~~1355), Şerhu Muh~ari'l-Müntehfı, Bulak, l316h., Il, 174. 12. Gazati, Meobfıl, s. 108-292 .
. 13.· ާ.şi, Ebu. Ali (ö. 344/955), Usfılü'ş-_Şaşi, Beyrut 1982, s. 123., Serahsi, Ebu Bekr Muhammed b. · Ahmed (ö. 490/109'7), Usfılü's-Serahsi, Kahlı-e 1372h., I, 20.
14. Karafi, Şilıabudclin Ebu'I-Abbas Ahmed b. İdris (ö. 684/1285), Şerhu Tenkihi'l-Fusfıl, Kımire 1973, s. 313. Aynca bkz. İbnu'l-Hacib, EbU Amr Osman b. Amr (ö. 571/1175), Müntehe'l-Vusru. ve'l-Emel, Beyrut, 1985, s. 161-162. .
ıs. Karafi, s. 311. 16. İbnu'l-Cevzi, IX, 169., İbnu's-Subki,. VI, 200,· 249., İbn Kestr Ebu'l-Fi~
tsman b. Ömer (ö. 744/1372), el-Bidaye ve'n-Nihaye, y.y. 1966, XI:I. 174. 17. Buhari, Ebu Abdilialı Mubammeq b. İsman (ö. 256/870), el-Cfımiu's-Sa
hih, İst. 1981, 65/Tefsiru Sure 9, Bab: 12. ıs. Gazfıli, Menhul, s. ~12., Mustesfa, II, 195-196. 19: Ebu Davfıd, Süleyman b. Eş'as · es-Sicistam (ö. 275/888), Süneni Ebi Da
vud; İst., 1981, 6/Nikab, 20, Hadis No: 2083. 20. Gazfıli, Menbul, s. 1982. ~ xx. Şifaı.ı.'l-Gllil Dr. Ham.d Kübeys! tarafından tahkik edilmiş ve 1971 yılın· ·
da Bağdad'da basılmıştrr. 21. .Makalenin bazıdanması sırasında bu eseri göremecliğimiz için bu bilgi·
leri, Ali Muhyidclin Karada~'nin, ~azfıli'nin V asit isimli eserin~ . yazdıdığı mukaddimeden aktardık. Karadaği, Vasit'in tabkik mukaddimesi, I, 202 . .
22. Gaza1i, Mustesfa, 1, 4., II,· 318. 23. Bedevi, Abdurrrahman, Mü~llefatu'l-G~ali, Kuveyt 1977, s. 59. 24. el-Hfıfizu'l-Alai, · Halil b. Errur Seyfuddin · ed-Dimeşki (761/136o), Tahki·
ku'l-Murad, Dimeşk 1982, s. 404-405. · 25. Gazaıt Mustesfa, J, 4. 2p. Gazali, Mustesfa, I, 8-9. (küçük t~arru.flarla. aynen ~) · 21. Gazali'ı:ün Ipyas · aıila}rıŞı · hakkinda 'fıiı:klı bfr d~eriencliririe· içll:ı ·. bkz.
Goldzıheı;', Ingaz (ö. 1921)_, .. zahiril.er, Çe:v: ÇJllacJ TunÇ, Aı:i,k .. 19.82, :s. ·145-. . . . ...
52
147. 28. Gazaıi, Mustesfa,_ 1, 4. 29:_ Atay, s. 94. 30. Gazaıi, Mustesfa, II, 350-353. (özet nakil). 31. Medari.kı.i'ş·şer' deyimini, şafii bı,ıku!(çular daha ziyade hüküm çıkar
mada başvurulacak kaynaklar anlamında kullanırlar. bkz. Ebu Ceyb, Sa'd.i, el-Kfunılsu'l-Fıkhl, Dimeşk 1~82, s. 193.
32. GazAli, Mustesfa, II, 353-354. (özet nakil) 33. Gazaıi, Muştesfa, Il, 357-358. (Özet nakil) 34. Zebidi, I, 43. 35. Gazill, Vasit, Ali Mubyiddin Karadağ} tahkiki, Kabire 1984, I, 295. 36. Karadaği, I, ~05-206., Bedevi, s. 17-18. 37. Karadaği, I, 243-244. 38. Gazal, Vasit, ı; 295-296. 39. Zebidi, I, 43. Aynca bkz. Bedevi, s. 25-29. 40. Gazfıli, İhyau Ulılmi'd-Diİl, el-Matbaatu'l-Hayriyye, 1318b., I, 43-46. 41. Bedevi, s. 33-35. 42. Karaman, Hayreddin, İslam Hukuk Tarihi, İst. 1975, . s. 130. 43. Zebidi, I, 43. Diğer dört eser ş~dır: Müzeni'nin (ö. 264/877) Mubta
sar'ı, Şirfızi'nin (ö: 476/1083) Tenbih ve Mühezzeb'i, Gazali'nin . (ö. 505/ 1111) Veciz'i. bkz. Karadağ}, I, 247.
44. Nevevi, Mubyiddin Yahya b. Şeref (ö. 676/1277), el-Mecmıl, ts., ·ı, 3. 45. ibn Hacer Heytemi, Ebu'I-Abbas Şihfıbuddin Ahmed b. Muhammed
(ö. 974/1566), ' Tuhfetu'l-Muhtac (Muğni'l-Muhtac'm kenarında), I, 38. · 46. Karadağ}, I, 248. 47. Bu eserlerden biri Şemsu'l-Eimme Kerderi'nin (ö. 642/1244) Risiile fi'r
Reddi ale'I-Menhill adlı eseridir. 48. Karadaği, I, 161: · 49. M.Z. Kevseri Ha.!ib Bağdaeli'nin tenkitlerine cevap olarak Te'nibu'l-Ha
tib isminde bir kitap yazmış, Abdurrahman b. Yahya Muallimi (ö.1966) . · el-Yemani ·de Kevseri'ye cevap olarak et-Tenlôl adlı eseriı:ii kaleme al-mıŞtır. .
50. Gazali, İhya, ı. 27-30. 51. . Gazaıi, "Menhul, s. 147, 218., Aynca bkz Karadaği, I, 267-270. 52. Hacevi, Muhammed b. Hasen el-Fasi, el-Filcru's-Samı, Tunus ·1336, II;
25-26. . .
\
53·
Recommended