ERCİYES ÜNİVERSİTESt GEVHER NESİBE TIP TARİHİ ENST-İTÜSÜ

\

YAYINNO : 7

EBU HAMiD MUHAMMED EL- GAZALİ

(1058 · 1111).

' 14. MART. 1988 - ~YSERt

,.

· BİR İSLAM H~ÇUSU OLARAK GAzALi

Yrd. Doç. Dr. Yurtus APAYDIN"'

Gaza.li, İslam hukuku ·(fıkıh), · kelam, tasavvuf ve felsefe gi­bi sahalarda eser ~ermiş, uğraştığı pek çok ilirnde gerçekten de­rinleşmiş adeta . otorite olmuş bir İslam bilginidir. Bu bakımdan Gaza1i'nin bir İslam hukukçtisu '(fakih), bj.r kelamcı, bir niuta-

. ' savvıf. hatta bir filozof olarak isimlendirilmesi mümkündür. İşte birçok iliinde otorite olması, bazılarında yeni bir çığır açri:ıış ol­ması Gazali'İıin dalıa sonraki· aHinler tarafından, yaşadığı · hicri ·v . . asrın muceddidi 'olarak değerlendirilmesine yol aÇmıştır (1).

B~z bu çalışmaTI?zda, Gazali'nin, sadece İslam huk-uk ilim­leri alanındaki eserlerinin önemini ve bazı özelliklerini belirt­

' rnek suretiyle, O'nun hukukçuluğunu genel hatlanyla IJirtaya koy-· · maya çalışacağız. ·

Gazali'nfu özellikle tasavvuf, kelam ve felsefe sahasında. ta-. rllı'1111LŞ olması O'nun huk~çuluk yönünün gölgede kalmasına se­

bep olmuştur denilebilir. Aslında Gazali, adı geçeı:ı. sahalarda ol-. d uğu · gibi ·'islam hukuk Uimleri sahasında da önemli bir ·yere sa­J:ıiptir. Niteki,ın ilim hayatına en şerefli ilimlerden .saydığı . (2) fı­

kıh V~ ftkm WulÜ tahsil ederek başlamış, ~ ~aleme aldığı 'eseı· de, f~ ·. usulü· sahasındaki «el-Menhüln isimli ·eseri olmuŞtur. Yine İslam hukUku . sahasnidaki ııBas1tu, uVasitıı, ııVecizıı, ve {(Hülasa)) ;isinlli eserleri de, telif ~arihi itibany1a ilk sıralarda yer almaktadır: Bunlardan sonra kıyas meseleleriyle ilgili olarak ·cıŞifau'l-Gamı; isimli t~erini yazmış daha sonra felsefe .ve tasav­·viıfa yönelmiştir. ·Bu seyir içerisinde, tesir bakımından en bü~k ve en meshur eseri olarak nitelendirilen :{3), tasa:v\rui ağırlıklı ol-

~ . . makla bfrl)kte bazı fıkıh konularını ahlak -çerçevesi· i~i:tde ele al-:

(1l) Erciyes Uruversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim 'üyesi·

. f1'ep1t~ saiıdıi~ . sırada Araştırma 'Görevlisi)

3'7

· ~ -~~;~J

dığı <cİhya» isimli ~serini telif etmiş, dönüşü yine· isiam hukuk iliınlerine olmtl§tur. Fılp.h usulünde önemli bk yeri olan cıMüs­t~E·fa» isimli eseri, ilmi hayatının bu ikinci devresinin ürünüdür.

-~ Gazali'nin hukukçlfluğu en çok fıkıh ve fıkıh usulü ~!anında kendlsl gcGterir. Bunun yanında, gerek hilafiyat (mukayeseli hu- ~ kuk) gerel{Se hikmet-i teşri (hukuk felsefesi) sahasında kayda · ~ de~er görüşleri hatta eserleri vardır. Ancak biz bu çalışmamızda ilk iki açıdan Gazali':yi ele almaya çalışacağız.

A. Fıkıh Usulü Alanındaki Eserleri ve Bu Eserlerin Bazı Özellikleri

Yaygın kımaate göre, fıkıh usulü alaıiında sistematik olarak ilk tedvin edilen kitap, Şafii'nin (ö. 204/ 819) «er-Risaleıı · isimli eseridir · (4). Ancak, buradan hareketle, Şafii'yi fıkıh usulünürı

mucidi saymak, Şafii'den önceki imarnlara h~ızlık oiur. Çün­kü, Ebu Hanife (ö. · 150/ 767) ve diğer bazı müctehid ir:i:ıamların, fıkıh meselelerini bir usul ve metod dahilinde ele alıp çözümle: meye çalıştıklan bilinen bir ·husustur. Böyle olunca, Risale'yi da- . ha önce de mevcut olan tıkılı Uı3ulü konularının bir sistem çiahi- .. linde incelendiği ilk kitap olarak değerlendirmek mümkünse de, Şafii'nin, fıkıh usulünün mucidi olduğunu ileri sürmek pek müm-kün gözükmemektedİr. ·

Şafii, bu eseriyle, fürı1 meseleleriİıe dalmadan, bu · meselele­rin çözümünde kıstas olacak genel istinbat kurallarını koymayı

ainaçlayan ve daha sonralan «mütekellimün metodu» adıyla anı­lacak olan metodun ônc;iiısü olmuştur (5). İşte Gazali'nin Müstes-

. fa isimli eseri bu metoda ·göre yazılan ve daha sonraki Şafii usul­cilleri tarafindan en çok başvurulan dört temel ·usul kitabından biridir (6). Şimdi ilk olarak Gazali'nin fıkıh usulüne dair eser le­

. rinden ve bazı özeliklermden bahsedelim .

. ' :a) el· Meniıuı, min Ta'likati'l-lJsUI · . . Menhill (x) G~zili'nin ya.zdığı. ilk fıkıh usulü eseridir. BÜnu daha ilmi hayatınui J:>aŞlarıİıda kalen;ı.e almıştır. Her ne kadar .bu ~it~bı üstadı İmamu'l-Ha.ra~eyn'in (ö. 478/ 1085) hayatında yaz­dığı. . ye O'nun öygüs~ü aldığı zikredilmekteysede .(7), Gazali'h.ip 1.'4enhul'deki Ra~ı ~adelerinden hareketle eserin, İmamu'l-Hara_. meJ;ı~Jn .. ~ijm~d~!l .sonra yazıldığı . da_ ne:i s~~ektedir (~):

Gazali, . Menh'til'de ··her ·ne ·kadar ilmi' bir ·§ahsiye~ ola~ak ~e- = ğil, a~ine üGtadı imamu;I-Harameyn'in göı:ü.şlerine bağlı; .ö'nun

"38

· ri.klı'lerini ekleme ya da çıkarma yapınad~n tedvin ve tertip eden biri olarak görünme~te ise de yer yer üstadına muhalefet etmek­

. teiı geri dunnarnıştır (9).

. Yine, Menbul'de benimsediği bazı görüşlerinden,. ilmi şahsi-. yetinin oturduğu ve taklit bağlarından sıyrıldığı dönemin ürünü

olan Müstesfa'da vazgeçmi..ştir. Bu hususa örnek olarak, Menbul'­de ·«Mefhuntu's--Sıfaıı ~e D:1ticacın ce vazını benimseyip (10), Müs­tesfa'da bu görüşi.ind~n vazgeçtiğini gösterebiliıiz (11}.

Menl}ul'de elikkat · ç~ken bir diğer husus, Gazali'nin Ebu Hanife (ö. 150/767) ve Malik'e ·(ö. 179/795) nisbet ve . isna~ ettiği ba.zı görüşlerin gerçeği tam yansıtınamasıdır. Bu hususa örnek olarak, Ebu _Hanifeye mutlak eınrin tekrar ifade edeceği görüşü­nü, Malik'e de, Kitab'ın sünnetle neshinin caiz olmadığı şeklinde bir görüşü nisbet etmesini zikredebiliriz (12). Hanefi ve maliki mezhebine mensup usuleillerin kitaplanyla karşılaştırıldığı o za­man, bu isna:tıann pek doğru olmadığı görülecektir. Nitekim ha­nen usul kitaplarınct~; Ebu Hanife'nin, mu~lalt· emrin tekrar ifa­de etmeyeceği görüşünde olduğu belirtilmekteelir (13). Aynı şekil­de ınaliki usul kitaplarında nesh konusuyla ilgili olarak şunlar

söylenir: ccKitab'm, mütevatir sünnetle neshi çaizdir ve vuku bul­muştur, (14) Kitab'ın. ahacl habederle neshi ise aklen caiz olmak­la beraber sem'an vuku bulınaınıştırıı (15).

Burada Gazali'nin hadis bilgisine. ve hadi:3~er kar~ısnidaki

tavrına kısaca işaret etmek istiyoruz. (!azali hakkın~a· bilgi veren pek çok kaynak O'nun haclls ilmi alanında zayıf oiduğuna dikkat Çekmiştir ,(16). Bununla kastedil~J?., hadis senet~eıi, cerh ve ta'dU gibi konular olsa gerektir. Zira Gazali, anılan konularla: hemen hiç uğraşmaınış, bunun y~rine, yer yer metin tenkitçiliğine yönel­miştir.' Btltıun en güzel örne~i, ~ünaflklara mağfiret '.dileme hu­nusundald, ccSen onlara mağfiret dilesen de dilernesen de birdir. Onlar için yetmiş defa mağfiret dilesen ·yine Allah onları affet- . mez.ıı (TeVbe, 9 /80). ayetiyle ilgili olarak, Hz. Peygan;ıber'in) <<Bem de yetmişten fazla. ınağfiret dilerim·» {17) şeklincieki hadi­sini inkar etmesidir (1'8). Aynca . Ga·zail · 'Hz. ·Peygamber'in, hel' .hangi bir hadisteki maksadını tesbi~e çahşırke11 ~a.ınaı1 zaman O'ı:ıun ıSahip olduğu bazı vasıfla:rı hareket noktası··yapınıştır .. Me­sela, ccHangi kadın olursa olsun ( eyyüına .imreetin)., velisinin izı:ıi olmadan evlenmişse, nikahı batıltln·» '(19) hadisindeki ·cceyyi.tm~ imreetinıı lafzını, :Ebu Hanife'nin cAriye ı:ıiJ.al'ak yorumlaması'yla ·

S9

ilgili olarak Gazali şöyle der: «Kanun koyucu olan ve maksada tam delalet eden ibare getinneye kadir ola~ Peygamberin, en ge­nel sıyğayi kullamp btı.Q.wıla· en özel şekli kastettiği ~asıl düşünü:. Iebilirlıı (20) . .

b) Şİfau'l-Galil fi Beyclni'ş-Şübeh ve'I-Muhayyel ve Mes~-ki't-Ta'lil ·

şuau'l-Galil (xx) Gazali'$ daha ziyade kıyas meseleleri- . ne hasrettiği bir kitaptır. Eser bir miıkaddi~e ile beş rükündan · oluşmaktadır. Mukaddimede, · kı yas, illet ve delaletin · anlamın­d~n, kıyasla illet, ilietle delalet arasındaki farktan, beş rill~de iı3e. sırasıyla şu hW)'t~slardan bahsedilmiştir;

Birinci, rükün, illiyetin isbatı, iküıci rükütı, ilietin tarifi, . . . . üçüncü ı'iikün, aslın hükmü, dördi:illcü rükün aslın şartları ve qu konudaki görüş ayrııııqan, beşinci rükün fer' ve fer'in ·şartla~ rına tahsis edilmiştir (21).

' c) Tehzibu'l-UsUI Gazali, Müstesfa'nın muhtelif .yerlerinde, bu eserin isminden

bahsetmiştir ve buna atıfta bulunmuşt'!lr (22). Bu eser bakkın­daki bilinen tek husus onun, Mu~tesfa'dan daha hacimli ve konu­Iaı.:ın detayına daha fazla yer veren bir usul kitabı olduğudur. He: ·. nüz hiçbir yerde yazması bulunamamıştır (23).

. d) Müstesfa : . ·-: Mustesfa, q.azali'nin ilmi hayatının sonlarında yazdığı kh

taplardan sayılır. Bu itibarla, ·aazali'~ bilhas'sa fıkıh UıSuJ,ij. ko­nuları hakkındaki en son görüşlerini yansıttı~ı ve adına uygun

·. olarak da bu konuda~ bilgilerin özü olduğu söylenebilir. Nitekim; Mustesfa'da zikrettiği -görüşleri, zaman zaman hem l\l.[enhu'ldeki

. g~rüşl~rine hem ~e dah~ .öz:ı.çe yazdığı 'f1..l:a4 eserlerindeki görüŞ­lere aykırı Çlüşmektedir. üstelik Qazali· b1,1 yüzden Şafii mezhebi­

. ne mensup bazı alimierin tenkitlerine· hedef olmuştur (24).

. . Mustesfa, Gaza.li~nin . t~vsifine göre :ne Me~ul gibi kisa ve özlü 1?-~ . de. ı:emibu'~-Ust11 gibi uzuiı ve ~etaylıdır . (~Ş) . .

Gazali, daha önçe çle iş~et. etti~. üzere, MusteŞfa'cİa, . -m:üstakil ipnl . şaJ;ısiyf?t. sahibi, üstadı .. ima:ffiu~l-Ha~·aı:p.eyİı de. da- · hi1 olmak ·üzere kendinden o'ncekileriı;ı. görüşlerine, kendini tat- ·

.· , · .~n ~-dep. b~·. d,~lil bUiunmac4kÇa tabi ~ıniayan ·bir. pukukÇu ola-. .. P~-~ .. k?;r§~~a ç~~~dıF· · · · . . . ... . .

10 . ·.· .. '

--.

:Mu.stesfa'nın tertibine gelince;· Gazaıi, ·bu kitabını bir mu-··kaddime ile dört kutUb (ana bölfun) üzerine bina etmiştir. Mu­

' :kaddime· teın~Cl mahiyetinde 'Jlup, genel olarak ınantıktan ·· ve . akli istidlal metodundan bahseder. Dört kutub ise sırasıyla şu ko­

. · nuları içerir ( 26) .

Bilinci kutub : <tHüküınıı bahsine ayrılmıştır. Hükırlün ha­ldkati ve kısunları~ 'hükü.mle ilgisi bulUI?-8.U hakim (şarl), mah­ktl.ni-i aleyh (mükellef) . ve mahku.m ·fih (mükellefin fiili), yine hükıİıü açığa · çıkaran sebep .. ve illet gibi konular burada incelen­miştir. Hükmüii hakikati incelenirken, hükniün, fiilin ·bir- vasfı ·

. değil, Şaüin hitabından ibaret olduğundan, aklın, hüsun ve ku­buh meselesinde bir fonksiyonu olmadığından ve şer'iıi vürudun­'dan önce hüküm bulunmadığından bahsedilir. .

Hükmün kıSımlan incelenirken, vacib, ınahzftr (haram)", mendtip, mübah ve mekruh, kaza ve eda, sıhhat ve fesad, azlınet ve r·uhsat taıtf edi.l.riıiştii. ·

Hakim konusu ele alınırken, hükm'i;in ·Allah'a ait olduğundım Peygamber'in hüküm koyma yetkisi olmadığından ve benzeri hu-smlardan. bahsedilir. ·

Ma.hkfun-ı ·aleyh (mükellef) den· bahsedilirken, unutan (na- . si), mükreh ve sar~oşun hükme muhatap olup olma4ığı ve buna benzer konular ele alınmıştır. -' ·

Hükmü ortaya çıkara~ şey1erden. bahseclilirken, Sebep, · illet, şart, ma~al ve alarnet gibi konuıar · ?-çıklanmıştır. ·

· · ·.ikinci ·k~tub, · ;<Mü.Smir~> konusı,ına ayr.ılmışt~. Kelime ·anla­mı. itiba~iyle semere veren, meyve veren anlaıiıına gelen müsmir

: .. · ·. buiada Ki tab, Sünnet ve İcma'dan oluşan defilleii ifade iÇin kul­.. !anılmıştır. Bu böİümde, Ki tab'ın taıif ve is bat . yolundan . (teva-

. tür) bahsedilmiş, bunun yanında, Kitab'ın ihtiva · ettiği hakikat­-mecaz ve benzeri konular ele alınimştır. Sünnet bölümünde, Pey­gamber'in söz v_e fiillerinin· hükmü, bunlann sübut yolları . (teva­tür; ahad . gibi), . rivayeti, ravilerfu Va:Sıflan . ğibl konulan ele alın­mıştır. Bu arada, sad~ce .. Ki.tab .-ve Sünnet · hakkında söz konusu olması· bakımından· nesih konusu da; butada incelenmiştir.

· ı- Laf~ın. ·sıyğa itibariyle. delal~ti; B~da;· ehıir ·ve · nehiy·· siyğalan, umum, husus, za.hir, · ınüevvel, naas ve,-benieri - konulaı·

hakkında bilgi verilmiştir. . 2- Lafzın zarureti ve iktizası itibariyle deıa.ı~ti: Lafızlann

işaretlerine temas edilmiştir. Qazali, bu konuya şöyle bir örnek verir: Bir kimse diğerine: «köleni benim hesabıma azat etıı dese o da ccazat ettim» diye cevap verse, hiç zikri geçmediği halde bu sözler, talepte ~ulunan için mülkiyetin husule gel~ğini ·tazam-· mun etmiştir.

3- Lafzm, fahya ve mefhum itbariyla delaleti: Mefhum, hi­tab d~lili .gibi konul~r burada açıklanmıştır.

4- Lafzın, ma'kulu itibarıy.Ia delaleti: Bu husus şu örnekle açıklanmıştır; Hz. Peygamber'in ccHakim, hiddetli iken hüküm · vermesinıı sözü, hakimin aç, hasta vb. Glurumlarda iken de hüküm

· verınemesi gerektiğine delalet eder. Kıyas konusu da bütün kı­

sımlanyla burada el~ alınmıştır. Gazali'nin la.yası bu bölümde in­celemesi, kanaatimizce, <?'nun kıyası bir delil değil bir metod ola­rak benimsediğini göstermektedir (27).

Dördüncü kutub, ccmüstesmirıı konusuna ayrı.l.m.ıştır. Müs­te.smir, hükmü i.stinbat edecek müctehid aiııamında kullanılmak­tadır. ·Burada müctehid ve mukallidin vaıSıflatı açıklan.rriıştır. Bu­nun yanmda ictihadm caiz olduğu ve caiz olmadığı yerler, ictiha­dın hükümleri gibi konular~ da yer verilmiştir.

Gazali, kitabın ~onuıarmdan; giriş mahiyetindeki bölümle bu Ş1tkilde bahsetmiş rylması okuyucuyu bir çırpıda, Iq.tabın bütün muhtevası hakklnda bilgi sahibi yapmaya yetmektedir. Nitekim Gazzali, eserinin bu· özeliği hakkında şöyle der: ccBu eseri öyle gü­zel tertiple yazdım ki okuyucu daha ilk bakışta bu ilınm .'Qütün maksatlarına vakıf olacaktır.» (28).

Mustesfa'nın, kısaca bahsettiğimiz bu planının oldukça man- · tıklı olduğu dikkati çekmektedir.. Muste.sfa, konUlarm işlenişi ve tertibi bakımından, mantıklı bjr sistemi olan ilk usul kitabı ola­rak değerlendirilmiştir (29).. :

Burada,· Mustesfa'nın metoduna· örnek olmak üzere ictihad konusuna kı6aca yer verelim. :Ancak burada ictihadla ilgili bütün konulan değil, bunlardan sadece 'bir kaç tanesini ele alacağız . .

ı- Müctehidde Bulunması Gereken Şartlar : Müc~dde şu iki şartın bulunması gereklidir (30) . Birinci­

si, {(Medariku's-Şerıı'i (31) iliata .etmek ve bunları derinlemesine ·mceieyip takdimi gerekeni öne alaçak kabiliyette olmak .

. ~ ·

ikincisi, adalet sahibi olmak, bu şart ictihadın sıhhat Şartı değil, yapılan ictihadla ~mel edilmesinin caiz olmasının şartıdir. · .

Birinci şartm gerçe];{leşmesi için, hüküm çıkarmada . başvu-.

t;~~~ ·. -~~~~ak kaynakları ve h'iikün;i _çık~rma keyfiyet~i bil~ek gerek-

kc · a) Hükümlerin kaynakları, Kitab Sünnet, lema ve akıl ol-i._ · . m'ak Üzere dört tanedir. . · .

aa- Kitab (Kur'an) : Kitab asıltlır. ·Ancak ta!llatnıllı bilmek şart değildir. Sadece sayısı 500 civarında olan alıkarn ayetlerini bilmek ye~erlidir. ·.

bb:_ Sünnet : Aynı şekilde bütün hadisleri değil ·sadece ah­kain hadiGlerini bilmek yeterlidir. Yine bunlaTm ezbere bilinme­si şart olmayıp, elinin altı.İlda, . Ebu Davud'un «Sunen»i . ve Bey­haki'nin «Ma'rifetu's-Sünen»i. gibi ahkamla . ilgili hadisleri top-layan sahih bir kitabın bulunması yeterlidir. ·

, cc- ·icma : İcn;ı.aa aykırı fetya vermekten korunmak için; İcma edil.miş ko~ llları · temyiz etmek gereklidir . . İc.ma ve hilaf k.<J'­

.. . nularını ez~erlerriek ~ait olmayıp; y~p~acak ictihadın, icma~ ay­kırı olı;nadığını ·bilmek yeterljdir.

dd- Akıl- Burada· akılla, hükümlerdeki a.Sli nefyln dayana­ğı kastedilmektedir. Akıl, spz ve fiilierde zorluğun olmadİğına ve kural olarak, söz ve fiiliere bir hükmün terettüp . e!_meyeceği­ne (hükmülı n~fyine) delalet eder. Öyleyse her vakıada, «hükmün ve mükellefiyetin· olmamasının asıl olması» demek olah ~li nef-

. ye · ve beraeti ·asliyyeye başvurmak fakat bilnun da nassla . veya ınai?-SU.Sa. kıyıtsla değişebileceğini bilmek gerekir. .

b) . Hüküm çıkanna .metodunu bilıb.ek için de, ikisi mukad­diı;ne kabilinden ikisi tamamlayıcı olan dört hususu bilmek ge-reklidir. .

· Mukaddime kabilinden olan iki husus şunlardır : aa- Delil ikame 'etmeyi ve ·sonuca uı~~bilmek iç~ bu de­

lillerin· şartıarını bilmek: Bunun. için delillerili kısımlarını, şekil7 lerini ve şartlarını bilmek gerekir. Deliller: akli, Şer'i ve ·vaz'l ol­

. mak üzere üç türlüdüi·. Delillerin şartlarını bilmeyen, · ne ]:lük­. mün· ne de şer'in hakikatiiii anlayabilir. · Burada ·kelam metodla­rını ve kelami delilleri bilniek §art değj.ld.4". ÇiJnkü sanabe ve .ta-biin arası~da kelam sapatını Çok iyi . bilen kimseler·· yoktu. Buna göre bir kimse, Allah'a· iman, Peygamberi tasdik vb. konula,rda · sırf mukallid olsa bile,. fürU k-:ınulannda ictihad edebilir.

bb- Aİabm hitabını aniayacak şekilde arap dilini bilmek, MübeiTed ve ~alil gibi dil~i 'olıili:ık' :şart · olniayıp, Şadece Kltab ve Sünnetle ·ilgili h~-uslaroa sö~· 'Sarihini, zalll?ni, hakikatini,

43

- ı mecazııu, muhkeınini, ınüteşabihini, .mutlakını, m~ayye~ bu·~ :.~ birinden ayırabilecek ve sözü~. n;ıa.ksadını kavrayab~ecek · ölçüde· .. . -~ bilmek yeterlidir. . : ,~

·. Tanramlayıcı mahiyetteki iki husus ise şunlardır ·; · . ~) aa- Kitab ve Sünnetin na.sih ve mensuhunu bilmek. Burada ·, ;l

kul~anacağı ayet veya hadisin mensılh olmadığım bilmesi yeter~ · lidir. · · · · · ·'

bb- Ri vayeti bilmek, sahihi fasidden, ~bill u merduddan · 2 ayırabilmek; bu husus sadece sünnet-·ile ilgilidir. . Zamanımızda :< ravilerlıı hallerini biİıne işi çok zor olduğundan, bu · konuda Bu­bari ve Mtı:slim'i takl.id etmek yeterlidir.

. -:·

Gazali, Müctehidde bulunması gereken ve toplam olarak se- . · . kiz olan bu şartları Baydıktan sonra, bunların daha ziyade hadis,.

arap dili ve fıkıh usulüne şamil olduğunu, içtihad etmek için k~­lam ve fıklun teferruatına gerek olmadığını ifade eder. Ancak sa­habe deVrindeki metodun aksine, kendi zap:ıanında, ict~d dere­cesine, fıkıh tahsil edilerek ulaşılabilcliğini, buna rağmen sahabe­nin metoduna ··başvurmanın mümkün_ ~lduğunu da belirth·. ·

2- ictihact.ın Bölünmesi : · Gazali, ictihadın bütün · fer'i hükümlere · şamil olmasını şart

koşmaz. Baş~a bir deyişle Gazali'ye göre ictihad bölünebilir .ve ~üctehidin her problemi çözmesi beklenemez. Sadece ictihad ede­ceği meselenin kaynaklarını· bilmesi yeterlidir. Nitekim; İmam Malik'e kırk · mesele sorulrril.ış, otuza;ltısına ~bilniiyorum' cevabı­m v~rm.iştir. Şafii, hatta sahabe,_ bazı riıeselelerde · görüş beyan edememişlerd.ir. Bu ·durum onlaİÜı müctehid oınialarına bir ek­siklik geth·memiştir . . Şadece fetva vereceği konuda l;>asiret sahi­bi oıinaGı şart .olduğun~ göre, bildiği_ konuda fetv~ verir, blldiği- · ·. nin farkında olpr,. b,ilme_diği ile bilcliğin~ temyiz eder, sonuçta _bilmediği- konuda dui·akla.İ' ve · ~ildiği" koı:ıuda fetya ~erir (32) .

. 3-· İctihadda Hata ve Güna}?. : . . . Gazali, bu meseley-i -şöyle ifade eder: (33). cc:Bize göre, hata

·ve günah birbirini gerektirir (mütelazim) . .Yaru· her hata eden gü­nallkardır ve. her günahkar hata etmiştir. · önce günah konusunu ele _alalım, <cnazarlyyat?>, -zanni ve katYolmak üzere np. -"klsımdir. · Zanni olan meselelerdı:> hata söz konusu olamayacağından günah da yoktur. Kat'i" meselalerde hata ·eden iSe günahkar olur .. KaL'i

. ıneseleler; kelami, u..<ınli -ve fıkhi oimak üzere üç kısımdır . . · · .. ..... a....,.....,.· Kelal+.li komilaı:da.n. maksad . su'f · ak1i olan ve gerçeğin . · sadece bir. olduğu koniüaritır ... Burada. tek· .ol~ -ger~ ·uıaşama-

44

r . ya;1 .ı:ıa~aya düşmüş· olur.· Alemin sonradan olması, yaratıcının " .varlığının ve va.cip, caiz ve müstehil sıfatlarının· iıspatı, peyg~m-

berlerin gönderilmesi, fiillerin yaratılması gibi konular bu kısma girer. Bu kısımda Aııah'a ve Resulüne iman konulannda hata ed~n kafir olur. Allah'ı ve Resulu11ü bilmeye engel teşkil etmeyen· (fiillerin yaratılması vb. gibi) konularda hata eden iıse -kafir ol-

- . ınaz, gerçeği .tutturamadığı için hatalı, gerçekt~n aynidığı için de günahkar ve selef arasında meşhur görüşe göre aykırı davrandığı

.- için mübtedi' (bid'ate düşmüş) oliır. b) · Usiili konularla kastedilen, icma, kıyas ve haber-i yaru­

din hüccet olması gibi hususlardır. Bunlar kat'i delillerle sabit . ol­duğu için bunlara aykın davranan hatalı ve günahkar o~ur. . c) Fıkhl konular : Bu konuda kat'i ·olan şeyler beş vakit

namaz, zekat, hac ve orucun .farz olması, zina, katı ve içki içme­nin haram olması gibi konulardıı·. · Bu konularda gerçek tektir.

· .. Bu bakinidan bu hususlara aykırı davranan günahkar olur. Şari'-. -.. ın zaruri olarak bilinen maksadını mesela içki içmenin, hırsızlık

yapmanın haramlığını inkar ·eden kimse kafir ol~. zaruri ola-rak değil de inceleme (nazar) yoluyla kat'i olarak bilinen -icma veya kıyasın hüccet olması gibi- konulaıi. .inkar eden kafiı· olmaz. İc~a ile biliı?.eıı fıkhl konuların inkarı da küfrü gerektirmez. An­cak ·böyle davranan hata etmiş · ve günah işlemiş olur. Bunların cu~ında kalan .ve hakkında kat'i .bir delil bulunmayan «zanni-fık­hiı> konular ise ictihad konusudur.· Bu kooularda muayyen bir gerçek ~lmadığı, için, ictihada ehil bir müctehidin bu hususlarda günaha düşmesi söz konusu değiİdir.

~ Gazali'nin İslam Hukuku Alanındaki Eserleri ve Bu· Eserlerin Şafii Fıkhındaki. Yeri . :

a) ·Eserleri : Daha öncede· belirttiğimiz gibi, Gazall, flklh ve fıkıh Uı3ulü­

ne çok önem vermiş ve bu ilimlerde akıl ile şer'in müştereken bu­lunduklan noktasından hareketle bu ·ilimleri en şereflj ilimlerden saymıştır. Dolayısıyla fıkıh usulü· sahasında 'olduğu gibi . İslam· hukuku· sah~mda da kıymetli eserler vermişt~. Bu eserlerin Şafii fıkhındaki yeri .ve önemi hakkında · bir fikir vermesi bakıpundan Ebu Hafs Ömer. b. Abdilaziz'in §iİrleştirdiği şu sözler dikkate de­ğerdir; «1\IIezhebi, Basit, Vasit, Veciz ve Hillasa isimli eserleriyle bir ccAllam~))' tehzib edip·, düzenlemiştir ... ))'" (34) :

aa- el-Basit - . ... ·· , Şafii mezhebinde öneınlf:·brr yere sahip· olan .bu eset·imamu'l­

.Haraıneyn . · el-Ctiveyni'nili _-; cıNihayetu'I-Matiab:··fi · · · -Dirayeti'l..:Mez:-

45

. ~~ hebıı isimli eserinin muhtasan olmakla be.raber Gazall'nin önem- (- ~' li ilavelerini ihtiva etmektedir. Gazali ·bu eserinde Ebu Hanife, Malik ve Ahıiıed b. ffi!.nbel'in görüŞlerille delilleİini zikrederek . . _· yer· vermiştir. Gazali bu eserini şöyle tavsif ediyor; «Basit' i ge:. -reksiz şeyler~ yer vermeden, tamamen yararlı ve lüzumlu bilgiler­le dolu olarak güzel bir tertipi etasnif edişim büyük bir gayreti ve ilim dışındaki ~er şeyden arınmış bir niyeti gerektirmiştir.n (35) . sekiz veya .on cilt civannda olduğu tabmin edilen ve henüz yazma halinde olan ·bu eserin bütün ·ciltleri bulunmuş değildir. (36). . .

bb- el-Vasit fi'l-Meıheb

Basit'in .muhtasandır. Aynca Vasit'in kaynakları arasında · . Ffu·a:r:ıi'nin (ö. 461/1069) «el-İbaneıısi, Ebu Abçlillah Zübeyıi'nin . . · (C:. 317 /929) «el-Ka.fin :Si, İbn Ebi'l-Kass'ın (ö. 335/946) «et-Tel­hisııi ve Kaffal Şaşi'nin (ö. 400/ 1009) «et-Takribni gibi eserler yer almaktadır. Vasit bu bakundan Şafii fıkhının hülasası ' ve dal1a önce yazılan Şafii fıkıh ki tablarının ziibdesi sayılmıştır (37) . Ga~ali, n efisleri kaplayan te~belliği görüp, «ı:g_atlubu talibin him­ıneti ölçüsünde takdir etmennin gerekliliğpıi anlayınca, zayıf gö­rüşleri ve nadir aynntıları atarak Vasit'i tasnif ettiğini · eserinin ba-şında ifade etmiştir (38) .

Bu eser, Ali Muhyiddin Karadaği tarafından tahkik edilmiş, Taharet ve Sal.at kısmı geniş bir mukaddime ile iki ayrı cilt ha.:. ·· linde 1984 yılında Kabire'de basılmıştır;

cc- el-Veciz · }{ahire'de 1317/1899 yılında iki cilt .halinde basılan bu kitap, · •

Gazali'nin fık:ıJl sahasındaki en meşhur eseri olarak kabul edil­mektedir. Kitab, Va.:sit'in muhtasarı mahiyetinde olup bazı imam­ların görüşlerine ve. mezhebteki bazı .görüş ayrılıkıarına belli ru­muzlarla işaret edilmiştir. «Han harfi Ebu Hş.nife'ye, «mimıı har-fi imam Malik'e, «zeı> harfi Mü~eni'ye v~ «vavıı harfi, mezhebte tahric edilmjş uzak bir gorüşe işaret etmektedir. Aiıcak·· 'bUrada muhalif görüşlerin delillerine yer · verilmemiştir:

Zebidi; Kitabın önemine binaen yetmiş kadar şerhinin· ya:oıl­dığını. ifade etmektedir (39). Bunlar iÇerisinde en meşhuru Rafii'­nin (ö. 623/1226) el-Aziz Şerhu'l-Veciz isimli eseridir. Bu §erh Ne-': vevi'hin Mühezzeb'e yaptığı ~ecmu · isimli.· şerbin kenarİnda· ba:­sılmıştır .

. cld.- Hulasatu'l-Muhtasar ve Ntık'a:yetu'l·Mti'taBar · ·. · . . . :Bü:. ·eser; ~Müzeru'i'ıfri·. '(cL · 264/.S't'Tf. · M~hıa:sar :~iriili . . eserinin.

'{6

. . . özeti mahiyetindedir. Fıkıh alanındaki en küçük eserin bu olduğu . . . ifade edilir. Süleymaniye kütübhanesinde de yazması bulunan bu eser henüz neşredilmeıniştir.

·nazali, Hilafiyat meseleleriyle uğraşmanın sakıncalanna işa­ret etmiş, bunun bir takım .şartlar dahilinde yapı.linası halinde fayda getireceğini .ifade etmiştir (40). Gaz~li'nin hilafiyat alaiiın­daJd eserlerine örnek -olarak ccel-Meahız fi'l-Hilaf», «Tahsinu'i­Meahız» isimli eserlerini z.ikredebiliriz. Ancak bu eserler bugün

_ elimizde mevcut değildir ( 41) .

b) Gazali'nin İslam Hukuku · Sahasındaki Eserlerinin Şafii Fıkhındaki Yeri :

Gazali'nin Basit, Vasit ve Veciz isimli eserleri, Şafii ].\fezhe:­bi içeı:isinde, usule ve delile dayalı tercihe yönelik kitaplardan sa­yılmaktadır ( 42) .·

. V~it isimli eseri,- ·daha sonraki eseriere etkisi bakımından büyük öneme sahiptir. Nitekim Şafii hukukçula11- bu eseri, Şafü fıkhının medarı olan beş temel kitaptan biri saymışlardır ( 43) . Şafii fıkhında. yazılan pek çok kitapta Vasit'in etkisiİli görmek mümkündür. Nevevi, (ö. 676;'1277), Şafii mezhebine göre pek çok kitabın yazıldığını fakat bunlar içerisinde en m~şhur ve yaygın olanının ccVasit» ve ccMühezzeb» old.uğunu zikreder · (44).

Şafii fıkhında, Rafii ·(ö . . 623/ 1226) ile Nevevi'nin kitaplan sa­hill temel kaynaklar olarak k.abul edilmiş (45) hatta sonraki şafii hukukçulap. genel olarak Nevevi ve Rafii'nin · ittifak ettiği hus~:­ları Şafii mezhebinin sahih görüşü olarak mütalaa etmişlerdir .

. '(46).

Bu :ıcttapların kaynaklarını araştn·dığımız zaman büyük ölçü­de Gazali'nin eserlerine dayandıklarını görürüz. Mesela, Raf:İi'­nin eri mühim eseri olan ccel-Aziz)) veya takma adıyla Fethu'l­Azlz, Gazali'nin Veciz isimli ·eserinin şerhidir: Yine Rafii'nin ·ccMuha.rrern isimli eseri yeci.z'in muhtasan mahiyetindedir. . . .

Aynı şekilde, Nevevi'nin «er-Ravdaıı ~imli eseri, Rafii'nin ccAzizn isimli eserinin muhtasarıdn·. Yine Nevevi'p..ilı «el-Min.b,acıı

isi.mli· eseri, Ra.fij'nin 'Muharrer'i.niıi. muhtasarıclır. O halde Neve­vi'nin ve Rafii'nin eserleri. bazı tahkik v~· tetkiklerle .,; berabeı\ Ga.zali'nin egederinip hülasası mahiyetindedir diyebiliriz: ·

... ·":: . . . .. .. .... . • . .. , . . .· : .. -. .. ·· .. >:l' ···.:· .::

ı ' \..

~ .Gazall'Iıin eserlerinin kabÜI gördüğünün bir delili de, jizer­lerın:de şerh, . ihtisar ve tahric gibi pek çok çalışmanın _yapılmış .oılnasıdıİ. Daha önce belirttiğimiz gibi, Veciz'in yetmişten fazla şer hİ yapılmİştır. Şarihler ara:sında, Fahreddin Razi'yi ( ö. 606 /1209), Ebu's-Sena Mahmud el-Urmev:i (ö. 682/1283) yi sayabi-

.Jiriz. Bunun yanında Veciz'in hadisleri de ta.hric ecli.lm.iŞtir. Buna ö;rnek olarak, İbnu'l-Mulakkın'ın, (ö. 804/1401), «~1-Bedru'l­~~nirıı, «el-Hülasan ve «el-Münteka» isimli eGerlerini zikredebili­riz; (Hülasa, ·ei-Bedru'l-Münir'in, Münteka da, Hillasa'nın muh­tasandır.)

Yine Vasit isimli eserininin de pe~ çok şerh ve özetleri ya-pılmışt~. Bunlardan _bazıları şunlardır. .

1- el-Mühit fi Şe~hi'l-Vesit, Muhyiddin Muhammed b. Yah­ya .en-N.isabüri (ö. 548/1153) ( Gazali'nin öğrencisi).

2- el-Bahru'l-Muhit fi Şerhi'l-Vesit, Ahmed b. Muhalnnıed b. _Ebi'l-H~zm ~ecinuddin el-Kaı:iıüli (ö. 727/1327). . .

3- el-"Matlabu'l~Aıi fi Şerhi Vesiti'l-Gazali, P...hmed b. Muham­med b. 'Ali <<İbnu'r-Rıfa» ·(ö. 710/1310).

4- el-Gayetu'l-Kusva fi Dirayeti'l:Fe~va, Ka.di, Beydavi (ö. 685il286) . (Bu ·e.ser Vasit'in muhtasarıdır.) .

Bu bilgileri~ ışığında, GazaU'nin İsliı.ın hukuku sahasında yazdığı eserlerin, ınütekaddimün (önceki) Şafii hukukçulanyla müteahhirun (sonı"B-1<1) Iıukukçuları arasmda bir köprü gqrevi

· gördüğünü söylemek mümkündür. Nitekim Ebu Hafs ömer b. Abdilaziz Trablusi"nin yukarıd?- zikrettiğirniz sözleri de bu· husu-sa işaret etmektedir. · ·

C- Mezheb İmamları Hakkındaki· Görüşleri ·: a) Ebu Harille : Gazali, Menhu'lun sonunda ·Ebu Harüfe ve

mezhebırie ağu~· tenkit ve· ithan:iıarda ·bulunmuştur.' Bu du.riımun, Gazali'nin taassuba kaÇmayan müsama.hakar . tavı·ına ay km. düş­tüğü söylenebilir. Aşağıda· açıklayacağımız üzere bu durumu iki şekilde açıklamak mümkündür; Birincisi, bu zihniyet gençlik he­yecanınm, ilme· yelıi :başlamış olm~ ve cedel ilmiyle fazla meş­gul olmanın verdiği bir rl$ haletipin ürünü olarak değerlendi­rilebilir. İkincisi; Gazali'nin daha sonra İhya ve· diğer eGerlerinde­ki jfadeleriri.den anlaşılacağı gibi, bu kısmın, kendi· ifadesiyle «ha.­setçilerır tarafından kitaba soma.dan dahil ectilniesinin bi~ sonucu oıe.mk ·de~rlendirileb1llt". · · · · . · . . . · .. . .

• .: • • o • o , ,, To , • •, -· -o • .; · ., ' ,.. • .. Geı•çe:kteıi. de, Dr. M.H. Heyto tarafıı'ıda~ tahkikli neşri ya-

pıl.nllŞ olan Menbu'lun sonunda özellikle Ebu Hanife'yi eleştiren bir ıasım bulpnmaktadır. Bu ve benzeri eleştiriler karşısında bazı ganefi h~~~ular, karşı eleştiıiye geçmi§ler ve Hanefi mezhe­bini tercih . konusunda kitaplar yazınışlardır. Bu eleştiril~re ce­vap mahiyetinde ve Hanefi Mezhebinin tercil'li konusunda yazı­

lan ~u kitaplarda (47), .El:?u Hanife'nin tenkit edildiği konuların

iZahı yapılmış, Ebu Hanife'nin görüşl~rirıde isabetli olduğuna yer . verilmiş ve daha sonra diğer mezhebin zayıf noktalarına işaret

edilmiştir. Aslında .aşJn bir taas&uptan kaynaklanmamak ve ağıt .

bir dil kullanamamak kaydıyla, farklı mezhebiere mensup hukul{­çpl!J-rın bi,rbirlerinin .. görüşl~rini ge:iekçeli olarak teruqt etmeleri ~abü ve yararlıdır.

Sonuç .olarak Gazili'nin Ebu Hanife hakkındaki menfi tav­rılu iki şekilde yor:umıamak mümkündür. Birincisi; Menbul'un sonundaki Ebu Hanife hakkındaki tenkit ve hücumlar Ga~'ye ait değildir. Bu hususa Sultan Sencer'in huzurunda Ebu Hanife hakkında söy~ediği takdirkaı: ve övgü dolu sözleriyle, Menbul'un sonunda!Q kısmın kendisi tarafıp.daı;ı yazılmadığı aksine b~ kıs­mın kendini ~e~emeyerıler tara;fından kitaba sonradan dahil. edil­diği şeklinde~ sözleri ( 48) ışık tutmaktadır.

İkincj.si; Bu tenkitler Gazili'ye aittir. Bu ihtirrı..alin doğrulu­ğu kabul ~dilse bile; bir kçre, Ebu Hanife'yi tenkit eden .ilk. kişi Çtazali değildir. Daha önce Hatib Bağdadi (ö. 463/1071) gibi bazı alimler Ebu .Hanife'yi tenkit etmişlerdiı· {49). Bununla Gazall'­nin tenkitlerinde haklı olduğunu söylemek istemiyoruz. Ancak, Ebu Harti,fe hakkında ilk devirl~rden beri bir t!mkit zincirinin oluştuğunu, Gaz.all'nin de ~l?u zincirin bir halkası olab.ileceğini soylemek istiyoruz.

. Diğer yandan Gazali, Menbu'lu yazdığı sırada henüz. hocası

imamu'l-Harameyn'in görü,şlerini toplayıp tedvin ediyordu. Bu hususa kendisi Menbul'un sonunda işaret etmektedir. İmamu'l­Harameyn, ·şafii mezhebine mensup ve o. mezhebin üstünlüğü~e inanan biri olarak, -kendince- Şafii mezhebinin üstünlüğünü ve

_Ebu HıuJ.ife'ııiP bazı görüslerinin tutarsızlığım göstermek amacıy­la ccl\'Iuğisu11-Halk: fi T~rcihi'l-Kavli'l-Hakkıı adıyla bir eser Y3:Z­mJştır ... Ga.zall · d~ henUz. ho~asuıın etıGsind.e bulunduğu~dan aynı yoi1,1 ~!emiş olabilir: · Yuka:qçla da. ~lirttiğimi.z , gibi . :Me.~ ':ll. \iaZAli'ı1i~ ·geç11,'diği . t:Tön~ll!J~ı'tlep b'lı1ni . temsn e.tıne~edir. ~ ~ d~ n.mntre. l.rq!ü:?· :fildrTe:d .. blgun!a'Şl'p .. ~~~ştır, Da~ . ~

49

ı -ı

. . . ~ M~nhul'd~ ben.i.ı:nsediği };>azı görüşlerinde~ vazgeçtiği gibi bu ko- .; nudaki düşünceleri ele değişmiş olabilir. Ihya'da, fıkıh imamla- ~

. rından özellikle Şafii, Malik, Ebu Hanife, Ahmed b. Hanbel, Süt- · yan-ı s~vri gibi taraftan çok· olan fıkıh önderlerinden övgüyle .: bahsetmesi (50) bizi !J~ kanaate götürmektedir. · '

b) Malik : Yukanda belirttiğimiz gibi, Gazau, Menhul'de imanı Malik'in bazı göıüşlerine yer vererek tenkit etmiştir. B~ tenkitlerinden dolayı çeşitli eleştiri . ve hücumlara maruz kalmış­tır. Gazali'yi tenkit edenlerin ~aşııida Kadı İyaz (ö. 544/1149), -.Mazeri (ö. 536/1141), Turtuşi (ö. 520/1126) gibi Maliki mezhebi;. ne mensup alimler gelmektedir. Gazali'ye yöneltilen bu ·tenkitl'e­rin Gebepleri arasında, biraz önce söylediğimiz gibi Gazali'nin za­man zaman Malik'i tenkit etmesi, bunun yanında Malikilerin i'ti­kadi konulardaki imamı olan Eş'ari'nin bazı görüşlerine muhale- ·

. fet etmesi sayılabilir. , · c) safii: Gazali;Safii mezhebine merumptur. Ançak bu mensu­

-biyetinin -yaptığımız izahlar ışığında- O'nu kör bir taassuba sü­rüklediği söyleneme?. Nitekim, Gazali'nin, Şafii mezhebini tercih ediş sebebi hakkındaki <<Biz Şafii'nin masuin olduğunu iddia et-

. miyoruz, fakat diğerlerine nazal'an daha az hataya düştüğünü

go:ı;düğümüz için O'nun riıezheb'ini tercih ediyoruz», şeklindeki sözleri, Gazali'nin bu konudaJ.P tavnnı ve Şafii hakkındaki düşün­celerine göstermesi bakımından önemlidir. Diğer taraftan bu üa­deler, Gazali'nin Şafii mezhebine körü körüne bağlanmadığı, ak­s~e b~tün . mezhebieri gözden geçirerek -kendince- en az hatalı olanının beni.m.Sediği anl_aşılmaktadır. Yer yer Şafii'ye muhalefet etmesi de bu düşünemin sonucudur (51).

d) Ahmed b. Hanbel: Veciz isimli e5erinde Gazali'nin, Ebu Hanife, Maıik gibi imamlarm göıüşlerine rumuzlarla işaret etti­ğini söylemiştik. · Orad,a Ahmed b. Hanbel'in ·görüşlerine yer ver- · meme~inden hareketle, G~zali'nin Ahmed b. Hanbel'i fıkıh ima­mı ola:ı:ak kabul etmediğini, O'nun mezhebine önem vermediğini iddia edenler çıkınıştır (!:!2), Bu iddianın gerçeği tam yansıttığı söylenemez. Gerçi Mm.ed b. Hanbel'in bir. f~ im.amı mı yoksa bir muhaddis mi olduğu hususu il~ devirlerden beıi bazı alimler­ce tartışma konusu yapılmıştır. Mesela, Taberi, İhtilafu'l-Fuka­ha'sında, Ahmed b. Hanbel'e yer vermemiştir. Şimdi Çi-azali'nin, . Ahmed b. Hanbel'i fakih sayıp saymadığı konusuna dönelim. Ka~

ı1aatimizce yukanda ~kredilen gerekçenin, Gazali'nin Ahmed b. · Hanbel'i fakih sa.ymadığını göstepneye yeterli olduğu söylene. rne~. 'Bir kere, Veciz her ne .. ka.da-r,'bazı-fakihlerin görüş farklılık­larına. işaret·· ediy-orsa. ·-cta:; bir hüafiyat ·kftabt · ·oıara'ft · ·yazılniamış- .

50 l~ .r:..

-tır. Diğer yandan Veciz'in hili:ı.fiyat türünde olduğu kabul edilse dahi, Gazali'niıi orada Ahmed b. Hanbel'e yer vermemesi, Ahmed b. Hanbel'i fakih o1arak kabul etmedi~ göstermeye yetmez. çünkü biz, hilafiyat kitaplannın her zaman bü~~ farklı görüşİe­re yer verecek tarzda yazılmadığını biliyoruz. Ornek ve.rmek ge­rekirse, Kudfui (ö. 428/1037) hilafiyata dair yazdığı ııTecrid» · isimli eserinde, sadece, Ebu Hanife ile Ş~fii arasındaki görüş ay­niıklanna yej.: vermiştir. Yine Ebu Hafs ömer Nesefi (ö. 537/ ~142), el-Manzılme isimli eserinde, Hanefi imi:unlarının (Ebu Ha­nife, Ebu YuSuf, Muhammeq b. Hasen ·ve Züfer) birbirleriyle ihtllaflannı, Hanefi ihıamlannın Malik ve Şafii ile ola nihtilafla­nnı . zikretmiştir. Hatta ihtilaflara rumuzlarla işaret bak:ııİundan aynen Veciz'e benzeyen, Mavsili'nin ·cö. 683/1284) ııMuhtarıı isim-1:1 eserinde, Ebu Yusuf, Muhammed, Züfer ve Şafii•nın· Ebu-Hani­fe'den farklı düşündükleri meselelere işaret .edi.lm.i.ştir. Bütün bu eSerlerde, .Ahmed b. Hanbel'e, b~annda Malik'e yer verilmeme­Ginden, bu mii?lliflerin Ahmed b. Hanbel'! veya Malik'i fıkıh ima­mı sayinadıkları sonucunu çıkarmak kanaati.mizce pek doğru de­ğildir. Gazali için de aynı durum söz konusudur. Hatta anılan id­dianın gerçeği tam ya.n,sıtmadığım göstermek için, Basit isimli eserinde Gazali'nin Ahmed b. Hanbel'in görüşlerine de yer verdi­diğini söylemek yeterli olur sanıyor.uz.

· Gazali'nin hukukçuluğunu, konuyla llgili eserinden hareket­le genel çizgileriyle tamtınaya çalıştığımız bu çalışmamızda, so­nuç olarak şunu söyleyebiliriz; Gazali, kelam, tas.avvuf vb:- saha­larda olduğu gibi, İslam hukuk ilimleri sahasında da önemli bir yere ıSalıiptir. · i:ı"u-yüzden, Gazrui'nin bu alandaki ·eserleıi . gertel · kabul görmüş, pek çok tercih ve görüşleri, daha sonra gelenler ta- . rafınd~n bel'l;imsenmi.ştir. ·

DİPNOT'LAR

1. Zebidi, Muhammed -Murtaza el-Hi1seyn1 (ö. 1203/1788), İthafu's-SAdeti'l­Muttakin bi-Şerhi Esrari İhyAi tnfuni.'d-Din, Mısır, 1311, I, 26-27., Sadi., Abdulmüteal, ei-Müceddidfın fi'I-İslAm, Kahire, ts., s. 12.

2. 'Mustesfa, Bu1ak, 1322, I, 3. : 3. Sunar, Cavit, TasaVvut Tarihi, Ankara, 1975, s. 178-179. 4. Fahruddn Razt, Muhammed b. ömer (ö. 606/1209), Menakıbu'l-İmami'ş­

şaru, s. 153., İsnevt cemaıud~ EbU Muhammed Abdurrahim b. Ha­sen, ('ô. 772/137Ö), et-Teın.Jrld fi Tahrci'l-F""uiü ale'l-UsUI, Beyrut,. 1984. s. 45. Ebu Zehia Mtihammed, İslıhtı i!ukok Metodolo1isi, CeV. Abdiithdir Şeİ!er, Ankara 1919. S: . 18-20., Atay, Hüseyin, İsl~m Huku.K Feıs·efesi, (A. Hal~f'ın 1ııritı- Usu1i'l-Fıkh ·adiı eserinin tetdimesi) Ankara 1973 Gi-

51

riş kısmı, s. 15.6-157., Bu konudaki görüş aynlıklan ve geniŞ bilgi için -bkz. el-Hınn, Mu~tafa Said, Eseru'l-İhtilaf fi'l-Kavaidi'l-UsCiliyye fi İhti­lafi'l-Fukaha, Beyrut, 1985, s. 122 vd.

5. Ebu Zelıra el-Gazati'yyu'l-Fakih, s. 528-531. , 6. Diger üç usul kitabı şunlardır: Abdulcebbar'ın - (ö. 415/1024) «Umed,;i,

Ebu'l-Hüseyn Basri'nin (ö. 473/1080) <<Mu'temed»i, lmamu'l-Harameyn Cüveyni'nin (ö. 478/1085) «Burbfui»ı.

x. Meobfıl., Dr. Muhammed Hasen Heyto tarafından tahk:ik edilmiş ve 1970 yılında Dimeşk'de neşredilmiştir.

7. İbnu'l-Cevzi, Ebu'l-Ferec Abdurrahman b. Ali (ö. 597/1201), el-Munt~m fi Ta.İihi'l-Mülılk ve'l-Ümem, Haydarabad 1358, IX, . 168. İbnu:s-Subki,

Tılcuddin Ebu Nasr Abdulvehbab b. Ali (ö. 771/1369), Tabakatu'ş-Şafiıy­yeti'l-Kübni, Kahire 1964, VI, 225.

8. Heyto, Muhammed, Menhill'ün tahk:ik mukaddimesi, s. 34-36. 9. Gaza!i, el-Meobw, Dimeşk ·t980, s. 392-393, 488.

10. Gazali, Menhfıl, s. 215. Aynca bkz. Heyto, s. 37. ll. Gazfıli, Mustesfa, II, 191-194., krş. İci, Aduduclin Abdurrahman b. Ahmed

(ö. 75~~1355), Şerhu Muh~ari'l-Müntehfı, Bulak, l316h., Il, 174. 12. Gazati, Meobfıl, s. 108-292 .

. 13.· ާ.şi, Ebu. Ali (ö. 344/955), Usfılü'ş-_Şaşi, Beyrut 1982, s. 123., Serahsi, Ebu Bekr Muhammed b. · Ahmed (ö. 490/109'7), Usfılü's-Serahsi, Kahlı-e 1372h., I, 20.

14. Karafi, Şilıabudclin Ebu'I-Abbas Ahmed b. İdris (ö. 684/1285), Şerhu Tenkihi'l-Fusfıl, Kımire 1973, s. 313. Aynca bkz. İbnu'l-Hacib, EbU Amr Osman b. Amr (ö. 571/1175), Müntehe'l-Vusru. ve'l-Emel, Beyrut, 1985, s. 161-162. .

ıs. Karafi, s. 311. 16. İbnu'l-Cevzi, IX, 169., İbnu's-Subki,. VI, 200,· 249., İbn Kestr Ebu'l-Fi~

tsman b. Ömer (ö. 744/1372), el-Bidaye ve'n-Nihaye, y.y. 1966, XI:I. 174. 17. Buhari, Ebu Abdilialı Mubammeq b. İsman (ö. 256/870), el-Cfımiu's-Sa­

hih, İst. 1981, 65/Tefsiru Sure 9, Bab: 12. ıs. Gazfıli, Menhul, s. ~12., Mustesfa, II, 195-196. 19: Ebu Davfıd, Süleyman b. Eş'as · es-Sicistam (ö. 275/888), Süneni Ebi Da­

vud; İst., 1981, 6/Nikab, 20, Hadis No: 2083. 20. Gazfıli, Menbul, s. 1982. ~ xx. Şifaı.ı.'l-Gllil Dr. Ham.d Kübeys! tarafından tahkik edilmiş ve 1971 yılın· ·

da Bağdad'da basılmıştrr. 21. .Makalenin bazıdanması sırasında bu eseri göremecliğimiz için bu bilgi·

leri, Ali Muhyidclin Karada~'nin, ~azfıli'nin V asit isimli eserin~ . yazdı­dığı mukaddimeden aktardık. Karadaği, Vasit'in tabkik mukaddimesi, I, 202 . .

22. Gaza1i, Mustesfa, 1, 4., II,· 318. 23. Bedevi, Abdurrrahman, Mü~llefatu'l-G~ali, Kuveyt 1977, s. 59. 24. el-Hfıfizu'l-Alai, · Halil b. Errur Seyfuddin · ed-Dimeşki (761/136o), Tahki·

ku'l-Murad, Dimeşk 1982, s. 404-405. · 25. Gazaıt Mustesfa, J, 4. 2p. Gazali, Mustesfa, I, 8-9. (küçük t~arru.flarla. aynen ~) · 21. Gazali'ı:ün Ipyas · aıila}rıŞı · hakkinda 'fıiı:klı bfr d~eriencliririe· içll:ı ·. bkz.

Goldzıheı;', Ingaz (ö. 1921)_, .. zahiril.er, Çe:v: ÇJllacJ TunÇ, Aı:i,k .. 19.82, :s. ·145-. . . . ...

52

147. 28. Gazaıi, Mustesfa,_ 1, 4. 29:_ Atay, s. 94. 30. Gazaıi, Mustesfa, II, 350-353. (özet nakil). 31. Medari.kı.i'ş·şer' deyimini, şafii bı,ıku!(çular daha ziyade hüküm çıkar­

mada başvurulacak kaynaklar anlamında kullanırlar. bkz. Ebu Ceyb, Sa'd.i, el-Kfunılsu'l-Fıkhl, Dimeşk 1~82, s. 193.

32. GazAli, Mustesfa, II, 353-354. (özet nakil) 33. Gazaıi, Muştesfa, Il, 357-358. (Özet nakil) 34. Zebidi, I, 43. 35. Gazill, Vasit, Ali Mubyiddin Karadağ} tahkiki, Kabire 1984, I, 295. 36. Karadaği, I, ~05-206., Bedevi, s. 17-18. 37. Karadaği, I, 243-244. 38. Gazal, Vasit, ı; 295-296. 39. Zebidi, I, 43. Aynca bkz. Bedevi, s. 25-29. 40. Gazfıli, İhyau Ulılmi'd-Diİl, el-Matbaatu'l-Hayriyye, 1318b., I, 43-46. 41. Bedevi, s. 33-35. 42. Karaman, Hayreddin, İslam Hukuk Tarihi, İst. 1975, . s. 130. 43. Zebidi, I, 43. Diğer dört eser ş~dır: Müzeni'nin (ö. 264/877) Mubta­

sar'ı, Şirfızi'nin (ö: 476/1083) Tenbih ve Mühezzeb'i, Gazali'nin . (ö. 505/ 1111) Veciz'i. bkz. Karadağ}, I, 247.

44. Nevevi, Mubyiddin Yahya b. Şeref (ö. 676/1277), el-Mecmıl, ts., ·ı, 3. 45. ibn Hacer Heytemi, Ebu'I-Abbas Şihfıbuddin Ahmed b. Muhammed

(ö. 974/1566), ' Tuhfetu'l-Muhtac (Muğni'l-Muhtac'm kenarında), I, 38. · 46. Karadağ}, I, 248. 47. Bu eserlerden biri Şemsu'l-Eimme Kerderi'nin (ö. 642/1244) Risiile fi'r­

Reddi ale'I-Menhill adlı eseridir. 48. Karadaği, I, 161: · 49. M.Z. Kevseri Ha.!ib Bağdaeli'nin tenkitlerine cevap olarak Te'nibu'l-Ha­

tib isminde bir kitap yazmış, Abdurrahman b. Yahya Muallimi (ö.1966) . · el-Yemani ·de Kevseri'ye cevap olarak et-Tenlôl adlı eseriı:ii kaleme al-mıŞtır. .

50. Gazali, İhya, ı. 27-30. 51. . Gazaıi, "Menhul, s. 147, 218., Aynca bkz Karadaği, I, 267-270. 52. Hacevi, Muhammed b. Hasen el-Fasi, el-Filcru's-Samı, Tunus ·1336, II;

25-26. . .

\

53·