يﺪﻌﺳ نﺎﺘﺴﻠﮔ و مﺎﻘﻣ ﻢﺋﺎﻗ ﻲﻜﺒﺳ...

سبكي منشĤت قائم مقام و گلستان سعديةمقايس

∗∗فريبا كيانيان ∗علّامي دكتر ذوالفقار

دهيچكاز ميان پيروان سعدي تنها كسي كه در پيروي از شيوة نگارش وي در گلستان گوي توفيق را از همگـان ربـود،

-ر و نـه تقليـد تـأثّ - و راز آن، كه با درك روح زبـان سـعدي و رمـز است منشĤت ةقائم مقام فراهاني، نويسند ؛او راز ماندگاري و كهنه نشدن انشاي گلستان . توانست نثري زيبا، روان، آهنگين و در عين حال استوار بيافريند

سادگي بيان، پرمـايگي، خـوش آهنگـي، لطـف سـخن، : هاي گوناگون ادبي از قبيل يعني برخورداري از ارزش از وجوه مـشترك سـعدي و قـائم مقـام . پر تحرّك و طبيعت آميز را دريافت مندي هنرمندانه از زبان زنده، بهرهبرداري از آيات به دور از تصنّع از زيورهاي كالمي از قبيل سجع، ترصيع و موازنه و نيز بهره ةتوان به استفاد مي

ـ مقالـة . زنده و پرتحرّك اشاره كـرد و احاديث و استفاده بجا از اشعار و امثال و زبان سـبك ةا مقايـس حاضـر بشناسانه منشĤت قائم مقام و گلستان سعدي در صدد تبيين وجود اشتراك آن دو و نشان دادن ميزان توفيق قـائم

.مقام در پيروي از سعدي است يدي كلياهواژه

.سعدي، گلستان، قائم مقام، منشĤت، مقايسه سبكي

مقدمه دور از پيچيدگي و ه هايي كوتاه و روشن و ب و داراي جملهره نثر فارسي در آغاز ساده و روان و نزديك به زبان محاو

اما در اثر عوامل گوناگون، با گذشت زمان، كم كم دچار تحول و تغيير شد و در . ابهام و خالي از حشو و زوائد بوده اطناب چنانك؛مسير حركت خود از شكل طبيعي و نخستين خود فاصله گرفت و اندك اندك به تصنّع و تكلّف گرائيد

آثاري مانند تاريخ بلعمي، ةمقايس. جاي ايجاز و مساوات را گرفت و نثر مرسل جاي خود را به نثر مصنوع و متكلّف داد ةمنه، مقامات حميدي، چهار مقالد و با آثاري مانند كليله... تاريخ طبري، عجايب البلدان، حدود العالم، سفرنامه و ةترجم

تاريخ يميني ةاف، تاريخ جهانگشا، ترجمل، تاريخ وصل الي الترس، التوس الكتبهةعتبر، المصدوةثنفعروضي سمرقندي،

alami_z1953@yahoo.com )مسؤول مكاتبات( )س(دانشگاه الزهرازبان و ادبيات فارسي استاديار ∗ )س(دانشگاه الزهرا ادبيات فارسي زبان و ارشديكارشناسدانش آموختة ∗∗

8/3/89:تاريخ پذيرش 10/8/88 :تاريخ وصول

) پژوهشي-علمي(فنون ادبي دانشگاه اصفهان

89-110ص، 1389بهار و تابستان ) 2پياپي(، 1، شمارهدومسال

1389بهار و تابستان) 2پياپي (، 1فنون ادبي، سال دوم، شماره / ۹۰

اين تحول و ةنتيج. دهد بروشني اين تحول و گرايش از سادگي و رواني به تكلّف و پيچيدگي را نشان مي... و

هاي بلند، اطناب و ز تكرار و ترادف، جملهدگرگوني، ورود بيش از اندازه لغات، تركيبات، اشعار و امثال عربي، استفاده ا در دشوارگويي و مغلق نويسي ةگري در زبان فارسي شد و در نهايت كار به مبالغه و مسابق هاي كالمي و صنعت آرايه .كشيد

او با هوش و . تصنيف گلستان و خالف عادتي بود كه سعدي ايجاد كرد، مهمترين تحولي كه در اين دوره رخ داد راهي جز سرنگوني ندارد، با درك و ؛برد و فواره چون بلند شود خود دريافت كه نثر مصنوع ره به جايي نميذكاوت

؛اي پديد آورد كه در آن، دو اسلوب مهم نثر فارسي تشخيص نياز زمانه منشاء تحولي عظيم در نثر فارسي شد و شيوهاي جديد پديد آمد كه در عين برخورداري از مزايا دو، شيوهيعني نثر مرسل و نثر مصنوع به هم آميخت و از تركيب آن

سعدي با ابداع اين شيوه، سادگي را با صنعتگري درآميخت و روحي جوان و .و محاسن آن دو، از معايب آنها خالي بودورد كه در ساخت و نثري پديد آ» سنتزي» «آنتي تز«و » تز«پويا در كالبد فرسوده و فرتوت نثر مصنوع دميد و از اين

اعالي بالغت و شاهكار ةنمون... عين سادگي و روشني و پر تحرّكي و پيوند با زبان، زندگي و ذهن و ضمير مردم، و زرين (ادبي و زبان معيار شد و با به هم آميختن جد و هزل و بهره مندي از چاشني طنز، مبتكر چنان شيوة جذابي شد

بدين ترتيب تحت . يرينش متكلّمان را به كار آيد و مترسالن را بالغت بيفزايد بليغ و شيكه انشا) 188: 1375كوب، .تأثير روحيه اعتدال گرا و هوش و ذكاوت و قريحه نيرومند و ذوق سليم او زبان فارسي از افراط و تفريط رهايي يافت

ةق سعدي بود، دستماياخلّ ذهن ةهايي كه ساخته و پرداخت اي و يا حكايت در اين كتاب، حكايات تاريخي، افسانهع مضامين، هاي شيرين و جذاب و با تنو هاي بلند و حكيمانه او با حكايت حكمت و پند و اندرز قرار گرفت و انديشه

اين توفيق و موفقيت شگفت آور سعدي چنان . هاي سعدي در بيان آنها همراه و پروده شد ها و هنرنمائي نكته سنجي .ان كسي را ياراي رهايي از دايرة تأثير و كمند جاذبه او باشدنبود كه از ميان نويسندگ

تقليد از سعدي

اي در ايران، بعد از سعدي، گلستان او مورد توجه خاص و عام قرار گرفت، اين حسن شهرت موجب شد كه عدههاي خود از آن الن در نامهسهايي به شيوة آن پرداختند، دبيران و متر عثماني و هند به تقليد از گلستان برخاستند و كتاب

و شيوة بيان، ) 156 /3، 1373بهار، (ها جا گرفت ها و مزدوجات و حتّي الفاظ آن در حافظه پيروي كردند و جملهمضامين، تركيبات و تصويرهاي آن مورد توجه قرار گرفت، سادگي، روشنيِ بيان، پرمايگي و خوش آهنگي و لطف

. ندگان به سرمشق و الگوي نويسندگي تبديل شودسخن او سبب شد تا در ميان نويساي مشخص و ايجاد يك هاي پسين و تقليد مكرر از آن، باعث پيدايش شيوه تأثير گلستان در نويسندگان دوره

. سلسله آثار در ادبيات فارسي گرديدا كه به گفتار و ذوق و تحقيق و مطالعه در چگونگي و دامنة تأثير چنين شاهكاري در گفتار و ذوق ايراني تا آنج

انديشه عوام مربوط است، با اين كه بسيار جالب است، به دليل در دست نبودن اسناد مكتوب و شواهد مستند ناممكن ن آن، ا اين در حالي است كه موضوع گلستان و مقلد. اما چنين تحقيقي در زمينة آثار ادبي ميسر و واجب است؛نمايد مي

ن و ا، از ذكر نام تعدادي از مقلدشدهاست و كارهاي انجام يق و تتبع جدي قرار نگرفتهچنان كه شايد، مورد تحق

٩١/ سعديمقايسة سبكي منشآت قائم مقام و گلستان

يعني ؛هاي مختلف دان گلستان در زمينه و جاي موضوع مقلّرود اند، فراتر نمي گلستان نوشتههايي كه به تقليد از كتاب

به و تأثير و نفوذ سعدي در شيوة ترسل مترسالن هاي هزل و مطاي احوال، زمينهةهاي ادبي، عرفاني، ترجم تقليد در زمينه و بحث دربارة تأثير مستقيم و غيرمستقيم هاي موجود، خالي است ميان پژوهشبا همة اهميتي كه دارد همچنان در... و

. است باره صورت نگرفتهايناو بحثي مفصل و دراز دامني است كه هنوز استقصاي كامل در خوب و ةĤت مترسالن بود، كه به عنوان نمونشدي گلستان، تأثير در شيوة نثر آيندگان و منيكي از تأثيرات مهم و ج

اين دو اثر، در صدد تبيين وجوه ة سبك شناسانة حاضر با مقايسةموفق بايد از منشĤت قائم مقام فراهاني نام برد، مقال .استاشتراك آنها و نشان دادن ميزان توفيق قائم مقام در پيروي از سعدي

، ملك ) عو: 1310(، عبدالعظيم خان قريب )342: 1364(ه در كشف الظنون، هانري ماسه فافزون بر حاجي خلي و 170: 1344 نيز 120:1341(، جالل الدين همايي )9: 1330(، سعيد نفيسي )156 /3، 1373/ 1321(اشعراي بهار

، )1160 :3/2، 1370/ 1332(نند ذبيح اهللا صفا مايو پژوهشگران) 747 -707 :، 1352(منزوي احمد ، )352: 1369توان تقليد اما در اين آثار بخوبي مي؛اند كم و بيش به مهمترين مقلدان سعدي اشاره كرده... و ) 64 :1329(محمد معين

ب قابل اين نوع نگاه انتقادي در اظهار نظر زرين كوةنمون. ناپذيري و يا دست كم عدم موفقيت مقلّدان سعدي را ديدبا ) 735( شيخ را ندارد، نگارستان جويني ةچيزي از ظرافت فكر و عمق انديش) 737( خلد ةروض... «: مالحظه است

در بهارستان و ) 893(وجود شهرتي كه در عهد تيموريان در ماوراءالنهر يافت، با كالم سعدي قابل مقايسه نيست، جامي ة خان كرماني در رضوان فقط تقليد ناپذيري كار شيخ را مخصوصاً به وسيلميرزا احمد وقار در انجمن دانش و ميرزا آقا

نام خود را كه درين شيوه پرداخته دهند، حتّي مجمر اصفهاني اثرِ بي اند، نشان مي كساني كه فاقد استعداد و قريحه بوده عصر خويش است، ة نادر،و طنز اظهار عجز ناتمام گذاشته است و قاآني هم كه در هزل ةاست، ظاهراً بعمد و به نشان

ماند كه از نام نهاده است و در قياس با اثر سعدي به كار نخلبندي مي» پريشان«آن چه را كه به تقليد شيخ ساخته است .)180 : 1375زرين كوب (اي كوچك به سبك يك گلستان واقعي پرداخته باشد موم باغچه

بلكه ناشي از شهرت نويسندگان ؛موفقيت در تقليد از گلستان نيستعالوه بر اين شهرت اين گونه آثار مربوط به .ر، خود دليل شكست و عدم موفقيت استآنها و يا موضوع خاص كتاب است و گرنه تقليد و نه تأثّ

:كنيم است به ترتيب تاريخي ياد مي در اينجا فهرست كتبي را كه به تقليد از گلستان سعدي نوشته شده .)707 : 1352منزوي، (ير حسيني هروي غوري االرواح امهةنز - .)180 : 1375زرين كوب، (و ) 175 : 1351اته، ( نگارستان از معين الدين جويني -

.)711 : 1352منزوي، . ك.ر( الخلد از مجدالدين خوافي ضةرو خلد يا ة روض-

.)711 ،همان ( اخالق االشراف از نظام الدين عبيد زاكاني -

صفا، . ك.ر( ملك الشعرا، موالنا شرف الدين حسن بن محمد تبريزي، معروف به شرف الدين رامي انيس العشاق از-1370 3/2: 1314(.

.)203: 1350دانش پژوه، ( بستان العارفين و گلستان العابدين از زين العابدين -

.)718 : 1352منزوي، ( از سعدي الهوري قةالحقي يقةطر و ةالحقيق طريق -

.)180: زرين كوب، همان (جامي بهارستان -

1389بهار و تابستان) 2پياپي (، 1فنون ادبي، سال دوم، شماره / ۹۲

.)536 /4 :1370صفا،(الدين حسين واعظ كاشفي متخلص به صفي بن كمال لطايف الطوايف از فخرالدين علي-

.)175 : 1351اته، ( نگارستان از ابن كمال پاشا احمد فرزند سليمان -

.)713 : 1352منزوي، ( شكايت نامه از محمود ذاتي -

.)717 ؛همان(امير سيد حسين ابيوردي، متخلص به فيضي انيس العاشقين از -

.)175 : 1351اته، ( االحباب از سائلي ضةرو -

.)720 : 1352منزوي، (مي تبريزي العشاق از خرّضةرو -

.)1148 : 5/3، 1379صفا، ( انيس الغافلين از مال ميرقاري گيالني -

.)1722 همان،( معدن الجواهر مالطرزي -

.)203 : 1350دانش پژوه، (ز ميرمحمد مؤمن عرشي شكرستان ا-

.)69: 1363صفا، ( محبوب القوب از برخوردار بن محمود تركمان فراهي، متخلص به ممتاز -

.)155 :5/3، 1370صفا، (و ) 237: 1351اته، ( دبستان خرد از محمود اسماعيل سامي ملقب به نعمان خان -

.)724: 1352منزوي، ( به مستاري بلبلستان از حاج محمد فوزي متخلص-

.)725 همان،( شكرستان از منت دهلوي -

.)727 ،همان( جامع االسرار از نورعلي شاه اصفهاني متخلص به ديوانه -

.)123 : 1383زرين كوب، ( مجمر اصفهاني اثري بي نام و ناتمام به سبك گلستان دارد -

.)729 :1352ي، منزو( حجلة خيال از عبدالباقي موسوي اصفهاني -

.)736 همان،( تضمين گلستان از غالب دهلوي -

.)729 همان،( پريشان از ميرزا حبيب قاآني -

.)736 ،همان( انجمن دانش از ميرزا احمدوقار شيرازي -

كه د فراهاني او كتاب هاي ديگري به نام خارستان و بهارستان دار] قائم مقام[ جان جهان از حاج ميرزا علي اكبر خان - .)741 ،همان (به سبك گلستان نوشته است

.)744 ،همان( رضوان از ميرزا آقاخان كرماني -

.)742 ،همان( ملستان از ميرزا ابراهيم وقايع نگار تفرشي -

.)70 : 1363صفا، (و ) 237 : 1351اته، ( مفرح القلوب از محمد نديم بن محمدكاظم -

.)745 : 1352منزوي، ( خارستان از اديب كرماني -

.)55 ، 1350دانش پژوه، ( منشĤت از قائم مقام فراهاني -

.)739 : 1352منزوي، (و ) 55: 1344خزائلي، ( گلستان از محمد شريف كاشف -

.)730 ،همان( حكايات از صاحب علي آبادي -

.)714 ،همان( عشق و محبت از محمد فرزند شيخ علي بيدوازي عبداللهي، مقلب به رشيد -

.)728،همان(نبلستان از محمود ميرزا قاجار س-

.)732 ،همان( گنج شايگان از رياض بروجردي -

٩٣/ سعديمقايسة سبكي منشآت قائم مقام و گلستان

.)733 ،همان( شيرازي ة گلستان از شوريد-

.)737 ،همان( رياض المحبين از هدايت طبرستاني -

.)735 ،همان( شكرستان از علي محمد منشي، متخلص به حكيم -

.)738 ،همان(لب به تاج الشعرا نمكدان از جيحون يزدي محمد، مق-

.)745،همان( يعة خرابات فقير از فقير اصطهباناني شيرازي، مشهور به معين الشر-

.)746 ،همان(ف ناشناخته چمن آرا از مؤلّ-

.)342: 1364ماسه، ( سنبلستان از هرگوپال منشي -

. التفاصيل از فريدون توللي-

تقليد از گلستان ةشيو

:اند مقلدان سعدي از چند منظر به گلستان توجه داشته،شود ر فهرست باال ديده ميهمچنان كه د

شباهت در نامگذاري كتاب ) الف

هاي نگارستان، بهارستان، پريشان، رضوان، ملستان، خارستان، سنبلستان و نمكدان حتّي در نويسندگان كتاببه شكل (ع متوازي يا مطرف و موسيقي معنوي نامگذاري كتاب خود از موسيقي لفظي نام گلستان به صورت سج

مثالً شكرستان ميرمحمد مؤمن . است ها عيناً تكرار شده اند نام برخي از كتاب هبهره جست) تناسب در معني و يا طباقت دهلوي و شكرستان علي محمد منشي متخلص به حكيم و نيز سنبلستان از محمود ميرزا قاجار عرشي و شكرستان منّ

شيرازي و ةگلستان شوريد. شود تان اثر هرگوپال منشي كاشف، همچنين دو كتاب، با نام گلستان ديده ميو سنبلس .گلستان محمد شريف كاشف

تعداد ابواب ) ب

مي تبريزي در يك مقدمه و هشت باب، نگارستان كمال پاشا در خرّ العشاقضةرو، بهارستان جامي در هشت روضهشش جلد و هر جلد در هشت آيين و ملستان ميرزا ابراهيم تفرشي در پنج ساغر و يك هشت باب، بلبلستان فوزي در .اند جرعه و دو ديباچه نوشته شده

شباهت موضوع و عناوين باب ها) ج

بهارستان جامي، معدن الجواهر مال : مانند. هاي تقليدي كامالً آشكار است نبة تعليمي و اخالقي برخي از كتابجهاي اين كتاب ها نيز عيناً ابوابي از گلستان را به ياد محمود اسماعيل سامي عنوان برخي از بابطرزي و دبستان خرد

:آورد مي

العشاق، جهالت پيري و ضةروعنوان باب سوم از نگارستان معين الدين جويني، حسن معاشرت و عنوان باب هشتم از عشق و محبت، باب چهارم در فضيلت توكل و قناعت، شكايت از پيري، عنوان باب دوم معدن الجواهر مالطرزي در

در سيرت پادشاهان و سريرت وزيران، عنوان باب اول محبوب ،عنوان باب دوم شكرستان ميرمحمد مؤمن عرشيت دهلوي در آداب صحبت و القلوب، در آداب معاشرت و باب پنجم در فوايد قناعت، عنوان باب دوم شكرستان منّ

1389بهار و تابستان) 2پياپي (، 1فنون ادبي، سال دوم، شماره / ۹۴

در سخن و خاموشي، باب پنجم در باب عشق، باب ششم، حكايت از پادشاهان و اميران، عنوان باب باب سوم اثر وي

.اول ملستان ميرزا ابراهيم تفرشي در حسن سلوك و عادت ملوك، باب دوم آن در اخالق درويشان است

در آميختگي نثر و نظم) د

شود ديده ميهمة اين مقلّداناين شيوه در

ر قالب حكايت بيان مطالب د) ه

االرواح امير حسين نزهة : از آن جمله است؛اند بسياري از اين آثار در قالب حكايت به بيان مطالب خود پرداخته ... خرد و الغافلين، معدن الجواهر، دبستان الخلد، مجدالدين خوافي، لطايف الطوايف، انيسروضةهروي،

پيروي قائم مقام از گلستان سعدي او .راهاني استف تنها كسي كه گوي توفيق را از ديگران ربود، قائم مقام ،نداز گلستان پيروي كرد كساني كه از ميان

موني را ض كه وي لغت يا تركيب يا تشبيه و يا م.است ي است، با اين حال كمتر ديده شدهمي گويد هرچه دارد، از سعد آن بود، و يعدي دريافت، همان راز تازه ماندن و كهنه نشدن انشا اما آنچه قائم مقام از گلستان س؛از سعدي گرفته باشد

. اند اي است كه صاحب نظران به آن اشاره كرده اين نكتهشك ... و) 1384(، خطيب رهبر)69: 1344(، خزائلي )64: 1329(، معين ) عو:، 1310(، قريب )334: 1350(محجوب

نبوغ بود، عامل بسيار مهم در برتري انكار ناپذير او نسبت به پيروان نيست كه قريحه و استعداد هنري سعدي كه در حدهايي داشت كه مقلّدان از درك آن عاجز بودند، به همين عالوه بر اين، شيوة نگارش و سبك و زبان وي ويژگي.اوست

بينيم كه وجه كنيم، ميهايي كه به تقليد از گلستان نوشته شده ت اگر به كتاب. جهت به حريم او نتوانستند نزديك شوندتوجه مقلّدان بيشتر به ظاهر كتاب و طرز تنظيم و تبويب و حتّي به نام گذاري آن معطوف بوده، و هيچ يك از آنان

يعني قائم مقام فراهاني، هرگز ؛ترين پيرو سعدي روح زبان سعدي را درك نمايند، در صورتي كه موفق،اند نتوانسته بلكه توجه عميق و اصلي او همواره به روح زبان سعدي و دريافتن راز توفيق او ؛تأليف كندنكوشيد كتابي شبيه گلستان

.بود هاي سبكي گلستان ويژگي

:بندي است هاي گلستان در موارد زير قابل جمع مهمترين ويژگي شكل : الف

.تناسب ميان عوامل و عناصر سازندة آن يعني خيال، زبان، موسيقي - . با يكديگرآميختگي نظم و نثر -

.هاي كوتاه و آهنگيني كه به صورت امثال سائره در آمده به كارگيري جمله -

جه اي كه گاهي خواننده متو هاي فارسي به گونه ها، عبارات عربي و احاديث و آيات با جمله آميختن جمله - .شود هاي فارسي نمي غرابت جمالت عربي در بين جمله

.وتاه و آهنگين و يا شعرهاي ك بيان نتيجة حكايات با جمله -

.هاي كوتاه در غالب موارد استفاده از حكايت -

.ها استفاده بيشتر از شعر در پايان حكايت -

٩٥/ سعديمقايسة سبكي منشآت قائم مقام و گلستان

.حوادث و وقايع متنوع و پر تحرّك است -

زبان : ب است، موفقيت و توفيق وي نيز در اين راز نهفته در زبان سعدي استواري، سادگي، طراوت و تازگي با هم جمع شده

غور و تعمق سعدي در فرهنگ و . و هويت و سبك خاص خود را دارد. اين زبان داراي تشخص و استقالل است.استزبان مردم روزگار خود و آثار ادبي گذشته اعم از فارسي و عربي و لطايف و ظرايف آن ذهن او را گرانبار و توانا

هاي زبان فارسي، آگاهي عميق او از قابليت.ل ممكن بيان كندهاي خود را به بهترين شك ساخته تا اين كه توانسته انديشهسازي زبان فارسي، استفاده بيشتر از افعال ساده و پيشوندي، بهره ك مردم و قدرت تركيبآشنائي با زبان زنده و پر تحرّ

انتخاب الفاظ و دقّت در،گيري از كنايات، رعايت ايجاز و اختصار، پرهيز از لغات دشوار، دوري از تعقيد و تكلّف يعني گلستان ؛هاي طبيعي و به دور از تكلّف و تصنع از عوامل مؤثر در تصنيف اثر بديع او آرايش آن و استفاده از سجع

. است محتوا : پ

.توجه خاص به مسائل فطري بشر - .توجه به جامعه و ارتباط افراد با يكديگر -

.هايي از تصوف در برداشتن رگه -

.ت قومي و مذهبيپرهيز از تعصبا -

.آميختگي اصول و معتقدات ديني با اخالقيات و امور اجتماعي -

.تربيت جامعه از طريق پند و اندرز -

.باور به حاكميت تقدير و مشيت الهي -

.گيري از حكايت براي بيان حقايق اجتماعي بهره -

.استفاده از طنز در برخي حكايات -

قائم مقام و نثر اوجويي پرداختند و در صدد گروهي از شعرا گرد آمدند و براي اصالح به چاره،دورة بازگشتهمان طوري كه در

اي هم به اصالح نثر فارسي روي آوردند، با اين كه در اوايل دورة قاجار هاي ادوار گذشته برآمدند، عده احياي سبكوع پرداختند، نويسندگاني چون قائم مقام ي و مصناي به پيروي از نثر فنّ عده سبك نثر فارسي دچار هرج و مرج شد و

سوجي، طالبوف، ميرزا ملكم خان و بسياري ديگر از طفراهاني، امير نظام گروسي، ميرزا محمدتقي سپهر، عبدالطيف هاي لفظي و معنوي بيرون آوردند و ساده نويسي را و پيچيدگيهافدريج نثر فارسي را از لفّبتنويسندگان با ذوق نيز،

هاي رايج بيرون آورد و اگر در قائم مقام آن بود كه نثر فارسي را از پيچ و خم عبارت پردازية كار عمد.دندرواج داهايي از صنعت و عبارت پردازي هست، از آن روست كه در عهد او فكر باز گشت ادبي، ترك ت او هنوز نشانهأمنش

خواستند نثر فارسي را به شيوة مثال عبدالرزاق بيك دنبلي مياي كه ا در دوره. دانست هاي نثر فني را مجاز نمي تمام شيوهدر . توانست از سبك متعادل و روان گلستان پا فراتر نهد الصدور راوندي باز گردانند، نمي حةراجهانگشاي جويني و

آن را تحمل ابناي عصر هنوز ةمحيط عصر بازگشت ادبي، رهايي از تمام قيود انشاي پيشينيان نه ممكن بود و نه سليق

1389بهار و تابستان) 2پياپي (، 1فنون ادبي، سال دوم، شماره / ۹۶

خود را دارد كه ة، اخوانيات كه سرمشق بعضي از نويسندگان بعد از او نيز شد، لطف و ظرافت ويژ اينجودبا و. مي كرد

بخشد و آن چه را در تعبير عوام احساس صميميت و خودماني بودن با وجود فخامت انشاء به خواننده لذت انس ميزرين (اي است دهد، و اين خود هنر ارزنده اند، لذت مي لطايف اين شيوه بيگانهخوانده مي شود، حتّي به آنها كه از فهم

.)181: 1375كوب، هايي هاي كوتاه و قرينه او از جملهةكند، استفاد پيشينيان و به طور كلي ديگران متمايز ميةآنچه كه نثر او را از شيوهاي زيبايي كه خاص گلستان سعدي كند و از سجع مي در تلفيق هر مزدوج زياد دقت.شود است كه بندرت تكرار مي

ورزد، و كمتر از ديگران آميز تا حد ممكن اجتناب مي قهاي تملّ و عناوين و تعريف از ذكر القاب شود، مي مند بهره است، آوردن جويد و گاهي از به اشعار فارسي و عربي، اخبار و آيات و احاديث كه شيوة نويسندگان پيشين بود، تمسك مي

لغات و اصطالحات تازه و متداول كه به كار بردن آن براي منشيان و نويسندگان محافظه كار بسيار دشوار بود، پروا تر و بويژه در مواردي كه مايل نيست مطلبي را تر و فشرده نامه هاي او نسبت به رسم و عادت آن زمان جامع. كند نمي

آرين پور، ( مقال متناسب و مانند گلستان سعدي زيبا، روان و آهنگين است صريح بنويسد، موجز و كوتاه و با مقام و .)107: 1376و پناهي سمناني، ) 66 /1:،1379

سبك منشĤت هاي نثر آن را اما تكيه بر ساده نويسي است، ويژگي؛شود در منشĤت سه شيوة ساده، بينابين و مصنوع ديده مي

:ن كردوان باختصار چنين بيات مي . خالي بودن از لغات تركي و مغولي كه در آن دوره مرسوم بود و از لغات روسي كه تازه به فارسي راه يافته بود-

پرخام : شد مانند ساخته مي... تصغير و تحيب و » ك«و يا » پر«توجه به زبان عاميانه و استفاده از اصطالحاتي كه با .، نوكرك و امثال آنطمع، پر مشتاق، دشمنك، چيزك

. استفاده از سجع و ترصيع و موازنه در حد اعتدال-

. استفاده از آيات و احاديث به طرز بسيار استادانه-

. استفاده از اشعار و ضرب المثل ها به طرز بسيار زيبا و ماهرانه-

.ت از نظر شكل ظاهري بيشتر نثر است، گاهي نيز به تفنن از نظم استفاده كرده اس- .هاي كوتاه آوردن جمله- .شود هايي كه بندرت تكرار مي استفاده از قرينه- منشĤت سبك شناسانه گلستان وةمقايس شكل-الف

ن، حكاياتي بتمامي در قالب شعر بيان گلستان از نظر شكل ظاهري نثري آميخته به نظم است، گاهي نيز بر سبيل تفنّ اش عاري از سخنان تكلف آميز و تلفيقي است بـين حكايـت پـردازي و هشتگانه ديباچة آن همانند باب هاي . است شده

٩٧/ سعديمقايسة سبكي منشآت قائم مقام و گلستان

هـاي بـاب هـاي هفت باب اول آن داراي حكايت هاي متنوع و باب هشتم همانند نتيجـه گيـري حكايـت . نويسي مقامه

. بدون اينكه حكايتي نقل شده باشد،پيشين استهـاي آن بـا زنـدگي اسـت، جنبـة داسـتاني و حكايـت گلستان مشتمل بر مضامين و موضوعات مختلف مـرتبط بـا

است، برخي از حكايات مانند حكايت مـشت زن و جـدال سـعدي بـا مـدعي بلنـد و شـيوة هاي ادبي در هم تنيده جنبههاي كوتاه و يا شعر كه حـاوي ها با جمله حكايت. است هاي ديگر كوتاه اما حكايت ؛نگارش آن به مقامات نزديك است

.يابد است، پايان ميگيري نتيجههـا هايي است كه نويسنده در باب موضوعات مختلف نوشته است، برخي از نامـه نامه ةمنشĤت قائم مقام در بردارند

. اسـت نوشـته ... ي است كه به امراي وقت و امير زادگان و يها هاي دولتي و يا نامه دوستانه، خانوادگي و برخي ديگر نامه نظم است با اين تفاوت كه اوالً درصد شعر در منشĤت كمتر از گلستان است، ديگر اين كـه بـر نثر منشĤت نيز آميخته به

هاي فارسي و عربي با مهارت قائم مقام در استفاده از اشعار و امثال و جمله خالف گلستان تماماً از خود نويسنده نيست، .است ، لطافت وظرافت عمل كرده

زبان –ب يعني قواعدي كه بـه وسـيلة آن همنـشيني و سـاخت . يعني دستوري و واژگاني است ؛نبة صوري زبان داراي دو ج

موجود ميان واحدهايي اسـت كـه در ة همنشيني در اصل رابط رابطة«به اين معني كه .شود كلمات و جمالت بررسي مي بر روي محوري فرضي بـه نـام /r/,/á/t/. دهند گيرند و واحدي را از سطح باالتر تشكيل مي تركيب با يكديگر قرار مي

رابطـه جانـشيني نيـز در اصـل رابطـه موجـود ميـان . ... سـازند را مي /tar» تار«گيرند و واحد محور همنشيني قرار مي á// بـه جـاي /U/. آورنـد اي پديد مي شوند و در همان واحد تازه رود كه به جاي هم انتخاب مي واحدهايي به شمار مي

و واحدهاي معنايي زبان كه اصطالحاً به صرف يا تجزيه ) 28: 1380صفوي، (» زد ر را به تور مبدل مي گيرد و تا قرار مي گـروه اسـمي، فعلـي و قيـدي ةدر اينجا گروه هاي فارسي به سه طبق گيرد،كلمات معروف است، مورد بررسي قرار مي

هاي اسـمي از پيونـد اسـم و صـفت روهسي نشده، چون گ رتقسيم شده و گروه قيدي چون جزء اركان جمله نيست بر ي را ايفـا مـي ،شود ساخته مي كنـد، در به بررسي صفت نيز پرداخته شده و چون حـروف نيـز در جمـالت نقـش مهمـ

هـاي وابـسته بـه هـسته، تعـداد و انـواع آن مـورد هاي همپايه به يكديگر و جمله هاي عطفي، متممي، ربط جمله تركيباست، ايـن بررسـي نـشان ها و ترتيب اركان توجه شده ويژه به نوع جمله محور همنشيني ب گرفته است و در بررسي قرار

ترنـد، بـه هـا در گلـستان كوتـاه جمله. هاي منشĤت مستقل ساده هستند جمله% 85هاي گلستان و جمله% 75دهد كه مي .همين دليل بسامد افعال گلستان از بسامد افعال منشĤت بيشتر است

نخستين بخش . اند يا زيبايي شناسي، اين دو اثر از منظر سه دانش بيان، معاني و بديع بررسي شدهدر بررسي بالغي . است6/0/47% نسبت به 94/52%بنابراين تحقيق بسامد ايجاز در دو اثر به ترتيب . دانش معاني اختصاص داردةبه حوز

4/0/57%ات در گلستان و منشĤت به ترتيب است و نسبت مساو29/94% و در منشĤت 71/5%بسامد اطناب در گلستان .دهد خوبي فروتري منشĤت را نسبت به گلستان نشان مي است؛ اين بررسي ب96/42%و

1389بهار و تابستان) 2پياپي (، 1فنون ادبي، سال دوم، شماره / ۹۸

اين بسامد در . مشهود است25/37% نسبت به منشĤت با بسامد 75/62%در قسمت تشبيه از، تفوق گلستان با بسامد

ها در اين بسامد كنايه. دهد نشان مي45/25% نسبت به منشĤت با بسامد 55/74%استعاره نيز برتري گلستان را با بسامد . است25% و 75%دو كتاب نيز به ترتيب

بسامد سجع . است هاي ادبي اين دو اثر به همان شيوه مقبول سنّتي در بخش لفظي و معنوي بررسي شده آرايهدر بديع معنوي نيز بسامد . دهد را نشان مي 55/33% نسبت به 45/66% و بسامد جناس 40/21% نسبت به %60/78 . توجه سعدي و قائم مقام به اين جنبه از بالغت در كالم استنشان دهندة 69/45% به %31/54

مقايسه گلستان و منشĤت از نظر ساخت اسم -1جدول شماره

ساخت اسم

0

20

40

60

80

ساده مشتق مركب مشتق- مركب جمع

گلستان منشĤت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مقايسه گلستان و منشĤت از نظر ساخت صفت-2جدول شماره

تعداد اسم در گلستان

تعداد اسم در منشĤت

درصد اسم جمع در گلستان

درصد اسم Ĥتدر منش

52،33 47،66 5243 2744 2499 ساده 51،39 48،61 504 259 245 مشتق 56،25 43،75 112 63 49 مركّب 75 25 84 63 21 مركّب -مشتق 52،71 47،29 5936 3129 2807 جمع

تعداد صفت در گلستان

تعداد صفت در منشĤت

درصد صفت در جمع گلستان

درصد صفت در منشĤت

57،52 42،48 791 455 336 ساده 58،33 41،67 252 147 105 مشتق 47،06 52،94 119 56 63 مركّب 0 100 7 0 7 مركّب -مشتق 56،8 43،2 1183 672 511 جمع

٩٩/ سعديمقايسة سبكي منشآت قائم مقام و گلستان

ساخت صفت

0

20

40

60

80

100

ساده مشتق مرآب مشتق-مرآب جمع

گلستانمنشآت

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مقايسه گلستان و منشĤت از نظر انواع تركيب-3جدول شماره

انواع تركيب

010203040506070

تركيب وصفي تركيب اضافي تركيب سه واژه و بيشتر جمع تركيب وصفي و اضافي

گلستانمنشĤت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

گلستان و منشĤت از نظر انواع حروفة مقايس-4شماره جدول

تعداد در گلستان

تعداد در منشĤت

درصد در جمع گلستان

درصد در منشĤت

57،23 42،77 1113 637 476 تركيب وصفي 61،91 38،09 1323 819 504 تركيب اضافي

59،57 40،43 329 196 133 بيشتر تركيب سه واژه و 59،77 40،23 2436 1456 980 جمع تركيب وصفي و اضافي

تعداد در گلستان

تعداد در منشĤت

درصد در جمع گلستان

درصد در منشĤت

44,39 55,61 1435 637 798 حرف اضافه 76,47 23,53 595 455 140 حرف عطف

50,88 49,12 399 203 196 حرف ربط همپايگي 38,64 61,36 616 238 378 حرف ربط وابستگي

50,36 46,66 3045 1533 1512 جمع

1389بهار و تابستان) 2پياپي (، 1فنون ادبي، سال دوم، شماره / ۱۰۰

حروف ةمقايس

01020304050607080

حرف اضافه حرف عطف حرف ربط همپايگي حرف ربط وابستگي جمع

گلستان منشĤت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

افعالت ساخ از نظرمنشĤت و گلستانمقايسة -5جدول

مقايسة ساخت افعال

010203040506070

ساده پيشوندي مركب جمع

گلستانمنشĤت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

گلستان و منشĤت از نظر زمان افعالة مقايس-6جدول شماره

تعداد در گلستان

تعداد در منشĤت

درصد در جمع گلستان

درصد در منشĤت

41،58 58،42 2037 847 1190 ساده 33،34 66،67 84 28 56 پيشوندي

55،56 44،44 63 35 28 مركب 41،67 58،33 2184 910 1274 جمع

تعداد در گلستان

تعداد در منشĤت

درصد در جمع گلستان

درصد در منشĤت

60,38 39,62 1113 672 441 ماضي 9,3 90,7 903 84 819 مضارع

91،67 8،33 168 154 14 آينده 41،67 58،33 2184 910 1274 جمع

١٠١/ سعديمقايسة سبكي منشآت قائم مقام و گلستان

زمان افعال مقايسة

0

20

40

60

80

100

ماضي مضارع آينده جمع

گلستانمنشĤت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ گلستان و منشĤت از نظر وجه افعالة مقايس-7جدول شماره

وجوه افعالةمقايس

010203040506070

خبري امري التزامي جمع

گلستانمنشĤت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مالت با توجه به اركان مقايسة گلستان و منشĤت از نظر ج -8ول شماره جد

تعداد در گلستان

تعداد در منشĤت

درصد در جمع گلستان

درصد در منشĤت

38،71 61،29 1736 672 1064 خبري 52،17 47،83 161 84 77 امري

53،66 46،34 287 154 133 التزامي 41،67 58،33 2184 910 1274 جمع

تعداد در گلستان

تعداد در منشĤت

درصد در جمع گلستان

درصد در منشĤت

35 65 140 49 91 ناگذرا 41،18 58،82 833 343 490 گذرا به مفعول 55،91 44،09 651 364 287 گذرا به مسند 35 65 140 49 91 گذرا به متمم

26،66 72،34 329 91 238 گذرا به مفعول و متمم 20 80 70 14 56 گذرا به مفعول و مسند 0 100 21 0 21 گذرا به متمم و مسند

41،67 58،33 2184 910 1274 جمع

1389بهار و تابستان) 2پياپي (، 1فنون ادبي، سال دوم، شماره / ۱۰۲

اركان جمالت با توجه به نوع فعل

020406080

100

ناگذرا گذرا به مفعول

گذرا به مسند

گذرا به متمم

گذرا به مفعول و متمم

گذرا به مفعول و

مسند

گذرا به متمم و مسند

جمع

گلستانمنشĤت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مقايسة گلستان و منشĤت از نظر جمالت معلوم و مجهول-9جدول شماره

معلوم و مجهول بودن ةمقايس

020406080

100

معلوم مجهول جمع

گلستانمنشĤت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جمالت گلستان و منشĤت از نظر ترتيب قرار گرفتنة مقايس-10جدول شماره

تعداد در گلستان

تعداد در منشĤت

درصد در جمع گلستان

درصد در منشĤت

41،48 58،52 2177 903 1274 معلوم 100 0 7 7 0 مجهول

41،67 58،33 2184 910 1274 جمع

تعداد در گلستان

تعداد در منشĤت

درصد در جمع نگلستا

درصد در منشĤت

42،24 57،75 2121 896 1225 عادي 22،22 77،78 63 14 49 بالغي 41،67 58،33 2184 910 1274 جمع

١٠٣/ سعديمقايسة سبكي منشآت قائم مقام و گلستان

ترتيب قرار گرفتن اركان جمالتةمقايس

01020304050607080

عادي بالغي جمع

گلستانمنشĤت

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ مقايسه گلستان و منشĤت از نظر جمالت خبري و انشايي-11جدول شماره

جمالت خبري و انشائيةمقايس

01020304050607080

خبري انشائي جمع

گلستان منشĤت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

گلستان و منشĤت از نظر انواع ايجاز ة مقايس-12جدول شماره

تعداد در گلستان

تعداد در منشĤت

درصد در جمع گلستان

درصد در منشĤت

23،94 76،06 1065 255 810 خبري 62،5 37،5 200 125 75 انشايي 30،04 69،96 1265 380 885 جمع

تعداد در گلستان

تعداد در منشĤت

درصد در جمع گلستان

درصد در منشĤت

11،11 88،89 45 5 40 ايجاز قصر 60 40 125 75 50 ايجاز حذف

47،06 52،94 170 80 90 جمع

1389بهار و تابستان) 2پياپي (، 1فنون ادبي، سال دوم، شماره / ۱۰۴

انواع ايجاز مقايسة

0102030405060708090

ايجاز قصر ايجاز حذف جمع

گلستانمنشĤت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

گلستان و منشĤت از نظر ايجاز، اطناب، مساوات ة مقايس-13جدول شماره

مقايسة ايجاز، اطناب، مساوات

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

گلستان و منشĤت از نظر تشبيهة مقايس-14جدول شماره

اد درتعد گلستان

تعداد در منشĤت

درصد در جمع گلستان

درصد در منشĤت

47،06 52،94 170 80 90 ايجاز 94،29 5،71 175 165 10 اطناب

42،96 57،04 1455 625 830 مساوات 48،33 51،67 1800 870 930 جمع

تعداد در گلستان

تعداد در منشĤت

درصد در جمع گلستان

درصد در منشĤت

4،76 95،24 42 2 40 تشبيهي ةاضاف 64،29 35،71 56 36 20 تشبيه با اركان

0 100 4 0 4 تشبيه تمثيل 37،25 62،75 102 38 64 جمع

0204060

80100

ايجاز اطناب مساوات جمع

گلستانمنشĤت

١٠٥/ سعديمقايسة سبكي منشآت قائم مقام و گلستان

انواع تشبيهةمقايس

0

20

40

60

80

100

اضافة تشبيهي تشبيه با اركان تشبيه تمثيل جمع

گلستانمنشĤت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مقايسه گلستان و منشĤت از نظر استعاره- 15جدول شماره

انواع استعارهةمقايس

0

20

40

60

80

100

گلستان منشĤت

استعارة مصرحه استعارة مكنيه اضافة استعاري جمع

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

تعداد در گلستان

تعداد در منشĤت

درصد در جمع گلستان

درصد در منشĤت

34،48 65،52 58 20 38 مصرحه ةاستعار 40 60 10 4 6 مكنيه استعارة 9،52 90،48 42 4 38 استعاري اضافة 25،45 74،55 110 28 82 جمع

1389بهار و تابستان) 2پياپي (، 1فنون ادبي، سال دوم، شماره / ۱۰۶

گلستان و منشĤت از نظر بيان ة مقايس-16جدول شماره

بيانةمقايس

01020304050607080

تشبيه استعاره كنايه جمع

گلستان منشĤت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

گلستان و منشĤت از نظر سجعة مقايس-17جدول شماره

تعداد در گلستان

تعداد در منشĤت

درصد در جمع گلستان

درصد در منشĤت

37،25 62،74 102 38 64 تشبيه 25،45 74،56 110 28 82 استعاره

25 75 90 36 54 كنايه 28،65 71،35 356 102 254 جمع

تعداد در گلستان

تعداد در منشĤت

درصد در جمع گلستان

درصد در منشĤت

16،16 83،84 198 32 166 متوازي 16،09 83،91 174 28 146 مطرّف

33،33 66،67 42 14 28 متوازن 59،38 40،62 64 38 26 ترصيع

7،89 92،11 76 6 70 تضمين المزدوج 25 75 16 4 12 موازنه يا مماثله

21،40 78،60 570 122 448 جمع

١٠٧/ سعديمقايسة سبكي منشآت قائم مقام و گلستان

انواع سجعةمقايس

0102030405060708090

100

متوازي مطرّف متوازن ترصيع تضمينالمزدوج

موازنه يامماثله

جمع

گلستان منشĤت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

گلستان و منشĤت از نظر جناسة مقايس-18جدول شماره

تعداد در گلستان

تعداد در منشĤت

درصد در معج گلستان

درصد در منشĤت

1،32 1،97 5 2 3 جناس تام 50 50 4 2 2 محرّف 33،33 66،67 21 7 14 خطي 45،45 54،55 11 5 6 لفظ

40 60 20 8 12 زايد 32،86 67،14 70 23 47 الحق 0 100 1 0 1 مركّب

11،11 88،89 18 2 16 اشتقاق 50 50 2 1 1 شبه اشتقاق

50 50 2 1 1 قلب 0 100 8 0 8 توشيح 33،55 66،45 152 51 101 جمع

1389بهار و تابستان) 2پياپي (، 1فنون ادبي، سال دوم، شماره / ۱۰۸

انواع جناسة مقايس

0102030405060708090

100

جناستام

محرف خطي لفظ زايد الحق مركّب اشتقاق شبهاشتقاق

قلب توشيح جمع

گلستانمنشĤت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مقايسه گلستان و منشĤت از نظر بديع معنوي-19شماره جدول

تعداد در گلستان

تعداد در منشĤت

درصد در جمع گلستان

درصد در منشĤت

40 60 5 2 3 اغراق 44،71 56،47 85 37 48 تضاد

51،43 48،57 35 18 17 مراعات نظير 66،67 33،33 3 2 1 پارادوكس

25 75 4 1 3 اميزي حس 27،27 72،73 11 3 8 لميح ت

61،54 38،46 13 8 5 اقتباس 100 0 15 15 0 تضمين 37،5 62،5 8 3 5 عكس 0 100 3 0 3 ايهام

7،14 92،86 14 1 13 تنسيق الصفات 0 100 1 0 1 ارسال المثلين

45،69 54،31 197 90 107 جمع

١٠٩/ سعديمقايسة سبكي منشآت قائم مقام و گلستان

0102030405060708090

100

اغراق مراعاتنظير

حساميزي اقتباس عكس تسنيق الصفات

جمع

گلستان منشĤت

نتيجه

از قبيل سـادگي بيـان، پرمـايگي، خـوش آهنگـي، ،هاي گوناگون ادبي گلستان سعدي به دليل برخورداري از ارزش تحـت تـأثير قـرار داده و در خـود را نويسندگان پس از ... مندي هنرمندانه از زبان زنده و پر تحرّك و لطف سخن، بهره

ي كه در پيروي از شيوة نگـارش سـعدي گـوي توفيـق را از ديگـران تنها كس .است عين حال همچنان تقليد ناپذير مانده ربوده، قائم مقام فراهاني است كه با درك روح و رمز و راز زبان سعدي توانسته نثـري زيبـا، روان، آهنگـين و در عـين

:دهد حال استوار بيافريند، مقايسه اين دو اثر نشان ميثـر سـعدي يعني ن؛ است33/6به % 29/39تان نسبت به منشĤت از نظر آميختگي نظم و نثر، بسامد نظم در گلس -1

اما اشعار منشĤت از شاعران ديگر ؛ عالوه بر اين اشعار گلستان از خود سعدي است .بيشتر به نظم آميخته است . است

در حالي كه منشĤت به جهـت جايگـاه .هاي گلستان است استفاده از حكايت براي بيان مافي الضمير از ويژگي -2 .است يسنده از شكل نامه بهره گرفتهنو

ترنـد، هاي گلستان كوتاه ت مستقل ساده هستند، همچنين جمله هاي منشĤ جمله% 85هاي گلستان و جمله% 75 -3از نظـر تـشبيه برتـري گلـستان بـا بـسامد . از اين رو بسامد افعال گلستان از بسامد افعال منشĤت بيشتر اسـت

% 55/74در استعاره نيـز برتـري گلـستان بـا بـسامد . آشكار است % 25/37نسبت به منشĤت با بسامد % 75/62 .است% 25به % 75نسبت كنايه نيز به ترتيب . مشهود است% 45/25نسبت به منشĤت با بسامد

و نسبت مساوات در گلـستان و .در منشĤت است % 06/47نسبت به % 94/52 ايجاز در گلستان ،از نظر معاني بسامد . در منشĤت است% 94%29به % 71/5و بسامد اطناب در گلستان % 96/42به % 04/57منشĤت به ترتيب

1389بهار و تابستان) 2پياپي (، 1فنون ادبي، سال دوم، شماره / ۱۱۰

بسامد جناس در اين دو اثر بـه .در منشĤت است % 40/21به % 60/78هاي ادبي بسامد سجع در گلستان از نظر آرايه

نـسبت بـه منـشĤت بـا % 31/54 در بديع معنوي نيز بسامد گلستان با ،دهد را نشان مي % 55/33نسبت به % 45/66ترتيب توان چنين نتيجه گرفت كه موفّقيت قائم مقام اين دو اثر مي ةاز مقايس . برتري سعدي قابل مالحظه است % 69/45بسامد

بلكه او با شناخت راز توفيق سعدي و درك ظرايـف زبـان و بيـان او و شـناخت ؛در گرو تقليد صرف از سعدي نيست . است با و آهنگين دست يافتهمخاطبان خود، به زباني استوار و زي

منابع

.چاپ هفتم ،زوار: تهران، از صبا تا نيما .)1379 (.آرين پور، يحيي -1 . بنگاه ترجمه و نشر كتاب:تهران رضازاده شفق،ة، ترجمتاريخ ادبيات فارسي .)1351 (.اته، هرمان -2 .اميركبير: انتهر ،سبك شناسي يا تطور نثر فارسي .)1373 (.بهار، محمد تقي -3 .نشر ندا: تهران، قائم مقام فراهاني چهرة درخشان ادب و سياست .)1376 (.پناهي سمناني، احمد -4 . علمي:تهران ،شرح گلستان .)1344 (.خزائلي، محمد -5قاالتي م ،)هاي مورخ سدة هشتم و نهم نسخه (،» آثار سعدي و حافظ ةچند نكته دربار « .)1350 (.دانش پژوه، محمدتقي -6

.، انتشارات دانشگاه شيراز به كوشش منصور رستگاردربارة زندگي و شعر سعدي، . الهدي: تهران ، ادبي ايرانةاز گذشت .)1375 (.زرين كوب، عبدالحسين -7 .، چاپ هفدهمصفي عليشاه :تهرانيب رهبر، ط، به كوشش خگلستان سعدي .)1384 (.سعدي، سطح الدين -8 .چاپ دهم ، ميترا:تهران، سبك شناسي نثر .)1386 (. سيروسا،ميسش -9

.چاپ شركت مطبوعات: تهران،تاريخ تحول نظم و نثر پارسي .)1331 (.صفا، ذبيح اهللا -10 .چاپ هفتم ،فردوس: تهران، 2، بخش 3، جتاريخ ادبيات در ايران .)1370 (.ـــــــــــــ-11 .پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسالمي: تهران شعر، 2، جاز زبان شناسي به ادبيات .)1380 (.صفوي، كورش -12 .ابن سينا: تهران، ، به اهتمام جهانگير قائم مقاميمنشأت قائم مقام .)1337 (.قائم مقام، ميرزا ابوالقاسم -13 . توس:تهران ،تحقيق دربارة سعدي .)1364 (.ماسه، هانري -14رسـتگار، به كوشش منـصور »ة سعدي و پيوند آن با زندگي گفتگويي كوتاه دربار « .)1350 (.محجوب، محمدجعفر -15

.انتشارات دانشگاه شيراز .، جهان نو، سال پنجم، شماره سوم»گلستان سعدي« .)1329 (.معين، محمد -16، سومين كنگره تحقيقات ايراني، ج اول سي و چهـار خطابـه بـه كوشـش »تتبع در گلستان « .)1351 (.منزوي، احمد -17

.بنياد فرهنگ ايران: تهرانوشن، محمد ر .كانون معرفت: تهران، شاهكارهاي نثر فارسي معاصر .)1330 (.نفيسي، سعيد -18 .، يغما، سال پانزدهم، شماره سوم»گلستان سعدي« .)1341 (.همائي، جالل الدين -19