INHOUDSOPGAVE - Erfgoed Rotterdam · 2017-09-28 · Bespreek de keuzes die de leerlingen hebben...

INHOUDSOPGAVE

LES1 • Praktischeinformatie 5• Lesbeschrijvingbijles1blok1 9• Verhaalbijles1blok1 11• Lesbeschrijvingbijles1blok2 14• Verhaalbijles1blok2 18• Ontdekbladenbijles1blok2 21

LES2• Praktischeinformatie 26• Ontdekbladenbijles2 30• Correctiebladenbijles2 33

LES3• Praktischeinformatie 36• Lesbeschrijvingbijles3blok1 39• Lesbeschrijvingbijles3blok2 40• Ontdekbladenbijles3blok1 41• Correctiebladenbijles3blok1 43

LES1PRAKTISCHEINFORMATIE

THEMA DEBIKKELVANROTTERDAM

GROEP 5-6

LESKAART 1

DUUR 2x50minuten

TITEL HETSKELETUITROTTERDAM

INLEIDING HETMENSELIJKLICHAAMVROEGERENNU

Ikin010biedtinhetkadervandeKinderboekenweek2017educatiefmateriaalaanrondomhetthemaGriezelen.IndezeleskaartwordthetthemaGriezelenverkendinrelatietothettijdperkwaarinmensenleven.Deleerlingenlerendatwatiemandalsgriezeligervaarteenrelatieheeftmetdedooriemandopgedanekennisenervaringenhettijdperkwaariniemandleeft.

DOELSTELLING DELEERLING

• HeefteenglobaalbesefvandetijdtussendeMiddeleeuwentotaanhetheden

• Begrijptdatwatiemandalsgriezeligervaarteenrelatieheeftmetdedooriemandopgedanekennisenervaringenhettijdperkwaariniemandleeft

• Begrijptdatervroegerandersoverhetmenselijklichaamwerdgedachtdannu

• Kaneenvoudigetekstenenafbeeldingenoverhetmenselijklichaamherkennenenglobaalindetijdplaatsen(vroeger-nu)

• Weetdatopgravingenzoalseenskeletveelinformatiebevattenoverdetijdwaaruitdeopgravingenkomen

• Kaneeneenvoudigeskeletvormmaken

OPBOUW2BLOKKEN

• INTRODUCTIE

Deleerlingenmakenaandehandvaneenvoorleesverhaalintweedelenkennismethetthemagriezelen.Inheteerstedeelvanhetverhaallerenzedatwatiemandalsgriezeligervaarteenrelatieheeftmetdedooriemandopgedanekennisenervaringenhettijdperkwaariniemandleeft.

Inhettweededeelvanhetverhaallerendekinderendatervroeger-meerspecifiekindeMiddeleeuwen-anderstegenhetmenselijklichaamwerdaangekekendantegenwoordig.

• AANDESLAG

Aansluitendaanheteerstedeelvanhetverhaalmakendeleerlingeneeneenvoudigeskeletvormopbasisvandeafbeeldingenuithetverhaal,deeigenkennisenervaringeneventueleaanvullendebronnen.

Aansluitendaanhettweededeelvanhetverhaalplaatsendeleerlingeneenvoudigetekstenenafbeeldingenoverhetmenselijklichaamindetijd(vroeger-nu).BijditonderdeelmakendeleerlingenOntdekblad1.

• WATHEBIKONTDEKT

Deleerlingenontdekkenhoemensenin(twee)verschillendetijdvakkendenkenoverhetmenselijklichaam,metnameinrelatietotdebinnenkant.Hierbijgaathetbijvoorbeeldomdeanatomie,hetskeletenziektes.

• PRESENTATIE

Deleerlingenpresenterendezelfgemaakte,eenvoudigeskeletvormenenvertellenwelkekeuzeszijhierinhebbengemaakt.

KERNWOORDEN

• AnatomieAnatomieisdekennisoverhoeeenlichaamervanbinnenuitziet.Dusdeorganen,despierenenhetskelet.

• ArcheologieBestuderingvandemenselijkegeschiedenismetbehulpvannietschriftelijkebronnenuithetverledenzoalsvoorwerpen,deomgevingendierlijkeresten.Overblijfselenkunnenzichonderdegrondbevinden(dierlijkeresten,gebruiksvoorwerpen)maarookbovendegrond(grafheuvels,hunebedden).

• BronIetswaarjeinformatievandaanhaalt.Eenbronkanheeldiverszijnenuitallerleitijdvakken.Voorbeeldenvanbronnenzijnarcheologischevondsten,krantenartikelen,eenverhaalvanjeomaofeenfilmpjeopinternet.

• ExperimentEenexperimentofproefiseennauwkeurigopgezetteenzorgvuldigeobservatievaneenstukjewerkelijkheid.Meteenexperimentkanwordenaangetoondofwatintheorieisbedachtindepraktijkookechtzowerkt.Experimentenvormendebasisvandemodernewetenschap.

• LaurenskerkDeLaurenskerkishetenigeMiddeleeuwsemonumentinRotterdam.OfficieelheetdekerkdeGroteofSint-Laurenskerk.Hetiseenkerkingotischebouwstijl.Dekerkisgeopendin1525enis64meterlang.

• MiddeleeuwenDeMiddeleeuwenzijninEuropadeperiodevanongeveer500-1500tussendeoudheidendevroegmodernegeschiedenis.IndehuidigecanonwordtdeperiodeaangeduidalsdeperiodevanMonnikenenRidders(500-1000)enStedenenStaten(1000-1500).

• OpgravingEenplaatswaarvoorwerpenuitdevroegegeschiedenisindegrondwordengevonden.Eenopgravingiseenplekwaareenarcheoloogonderzoekdoetdoorzorgvuldigvoorwerpenofandererestenoptegraven.

• SkeletEensterkenflexibelgeraamte,waardoorwerechtopstaanenonskunnenbewegen.Eenvolwassenskeletbestaatuit206botten.Eenbabyheeftmeerbotten,omdatnietallebottenvolledigvolgroeidzijn.

Bottenwordenookwelbeenderengenoemd.Daaromnoemenweonsskeletookwelhetbeenderstelsel.Mensenendierenhebbeneeninwendigskelet.Ditbetekentdathetbinnenonslichaamzit.Onsbeenderstelselbestaatuitverschillendesoortenbeenderen(botten).Elkbotheeftzijneigentaakenwerktsamenmetanderebottenenspieren.Aanveelbottenzittenuitsteeksels.Dezezijngeschiktomspierenaanvasttezetten.

• WaarnemingIetsbewustenmetaandachtmetjezintuigeninjeopnemen.Bijvoorbeeldkijkenhoeietsgebeurtofhoeiemandzichgedraagt.

• WetenschapperEenonderzoekerofgeleerdedieheeftgestudeerdenalsberoepwetenschappelijkonderzoekdoet.

MATERIAAL

• Leerkrachtenhandleiding• Presentatievoorhetdigibord• Digibord• Knutselmateriaal:

o Wattenstaafjes,ongeveer25perleerlingo Velzwartpapier,1perleerlingo Witpapier,enkelevellen(voorhetknippenvanschedels)o Lijmstiften,pertweetalo Scharen,pertweetalo Enkelewittepotloden

VOORBEREIDING

• Leesdezeleerkrachtenhandleidinggoeddoor.• Leeshetverhaaleenkeergoeddoorenbekijkdebijbehorende

presentatie• Zorgvoorvoldoendekopieënvandeontdekbladen• Verzamelhetknutselmateriaal

LESBESCHRIJVINGBLOK1VANLES1

INTRODUCTIE

20minuten

Klassikaal

• Leesheteerstedeelvanhetverhaalvoorenlaatdebijbehorendeafbeeldingenuitdepresentatiezien

• Bespreekhetverhaalendeafbeeldingenmetdeleerlingen.Stelbijvoorbeelddevolgendevragen:

o Wieiserweleensineenspookhuisgeweest?o Wieheeftweleenseenechtofnepskeletgezien(spookhuis,museum,boek,

televisie,internet)?o Wiekenteenanderwoordvoorskelet?o Vanwelkmateriaalwordteenskeletineenspookhuisgemaakt?o Vanwelkmateriaalishetskeletinjouwlichaamgemaakt?o Wieweetuithoeveelbotteneenskeletbestaat?

• Bekijknogmaalshetkrantenartikeluitdepresentatie(afbeelding3).Verteldathetkrantenartikeleenbronis.Leguitdatermeerderebronnenzijn:beeldmateriaal,teksten,filmpjes,voorwerpen,skeletten).

• Leeshetartikelhardopdoormetdekinderen.Steleventueeldevolgendevragen:o Watvindjehetmeestopvallendaanhetartikel?o Welkewoordenvindjelastiguithetartikel?o WieisweleensbijdeLaurenskerkgeweest?

AANDESLAG

20minuten

Individueel

Verteldatdeleerlingennuzelfeenskeletvormmogennamakenvanknutselmateriaal.Motiveerdeleerlingentotnauwkeurigonderzoek.Zokunnenzehetskeletzoechtmogelijkmaken.Legdebenodigdematerialenklaarenlaatdekinderenzelfstandigaandeopdrachtwerken.Hetismooialsdekinderenhetskeletopeenzwarteachtergrondplakken.Laatdekinderenmeteenwitpotloodhunnaamophetzwartevelpapierschrijven.

Tip:zetophetdigibordéénofmeerdereafbeeldingenvaneenskeletklaar.Wijsdeleerlingeneventueelopdemogelijkheidomaanvullendebronnentegebruikenvoorhetontwerp.

PRESENTATIE

10minuten

Klassikaal

Legalleskeletvormenbijelkaar.Deleerlingenpresenterendeskeletvormendiezijhebbengemaakt.Bespreekdekeuzesdiedeleerlingenhebbengemaakt(soortmateriaal,vormvanhetskelet,welofnietrealiteit).

RonddelesafdoortevertellendatjulliedevolgendelesverderonderzoekgaandoennaardeopgravingbijdeLaurenskerk.

VERHAALBIJBLOK1VANLES1

Afbeelding1uitdepresentatie

‘Iedereenpenenpapier?’vraagtmeesterJan.‘Dantelikaf:3,2,1...enstartenmaar!’Joostkijktnaarzijnvelpapier.Zemoeteneenwoordspinmaken.Inhetmiddenstaatmetgrotezwartelettershetwoordgriezelig.Eenwoordspin,brrr,hetwoordalleenal.AlserietsiswatJoostgriezeligvindtdanzijnhetwelspinnen.Diepotenwaarmeezeheelzachtjesaankomenlopen.Ofzevallenineensuitdeluchtomdanophetlaatstemomentaaneendraadjevoorjeneusteblijvenwiebelen.Joostzucht.Vooruitdanmaar,denkthij,heteerstewoordvoordewoordspinweethijal!

‘DankjewelKatja’,zegtmeesterJan.‘Wieheeftnogmeerhetwoordhondenopgeschreven?’Emirsteektzijnvingerop.‘Ikwasbangvoorhonden,meester.Maarnunietmeer’,vertelthij.‘Bijdescoutinghebbenweeenkeerlesgehadoverhonden.Erkwamookeenmevrouwmeteenhond’,vervolgtEmir.‘Hetwaseengrote,zwartelabrador,Borisheettehij.DemevrouwverteldehoejeBorishetbestkonaaien,bijvoorbeeldnietoverzijnkopomdatjedandebaasspeelt.’MeesterJanknikt.‘Ennubenjenietbangmeer?’vraagthij.‘Nee’,zegtEmir.‘IkmochtBorisookaaieneneenstukjemethemlopen’,vervolgtEmirtrots.‘Ikweetnuookhoeikrustiglangseenvreemdehondkanlopen.’MeesterJanglimlacht.‘HeelgoedEmir’,zegthij.‘Duseigenlijkvindjehondennietmeerzospannendomdatjenumeeroverhondenweet?’vraagtmeesterJan.‘Ja’,kniktEmir,‘envooraloverBorisnatuurlijk!’Joostgrinniktendenkt:janatuurlijk,zo’nlieve,zachtelabrador.

‘Joost,waarommoetjelachen?’vraagtmeesterJan.‘Ehhh’,stameltJoost,‘ikmoestdenkenaaneenlabradorendievindikdushelemaalnietspannend’,zegthijeerlijk.‘Datkan’,zegtmeesterJan,‘wathebjijopgeschreven?’Joosthaaltevendiepadem.‘Spinnen’,zegthijdan.‘Aha’,zegtmeesterJan,‘wiljeuitleggenwaaromjespinnenzogriezeligvindt?’Joostaarzelt.‘Nou’,zegthijdan,‘vooraldooraldiedunne,engepoten,endieplakkerigedradenwaarmeezezichverplaatsen.’Eenpaaranderekinderenknikkenook.Hildesteekthaarvingerop.‘WatwiljijvertellenHilde?’vraagtmeesterJan.‘Ikbeneenkeermeegeweestmetdeboswachter’,zegtHilde,‘dieverteldevanallesoverbeestjesinhetbos.Wehebbenookspinnenonderzocht’,vervolgtze.‘Weetjebijvoorbeelddateenspinaltijd8

potenheeft?’Joostkijktop.Achtpotenmaar?Hetlijkenervaakveelmeer.Hildegaatverder.‘Endedradenmaaktdespinzelfinzijnlichaam’,legtzeuit.‘Diedradenzijnsomssterkerdandradenvanstaal,maardanveeldunner.’MeesterJanknikt.‘Dedradenvaneenspinzijninderdaadheelsterk’,zegtmeesterJan.‘Daaromdoenwetenschappersookonderzoeknaarspinnen’,vervolgthij.‘Zulkesupersterke,dunnekabelswillenzijookkunnenmakenvoorbruggenengebouwen.’Datklinkttochwelinteressant,denktJoost.Hijwillatergraagarchitectworden.

‘Nogeentjedan’,zegtmeesterJan.‘Eenspookhuis’,roeptAisha.‘Daardurfikechtnietin.Aldiedoodshoofdenengeraamtes.’Joostdenktna.ZijnneefBastiaanwerktopdeKermis.HijisvaakmetBastiaanmeegeweestenheeftmeegeholpenmethetopbouwenvandeattracties.Jooststeektzijnvingerop.‘Meester,uverteldenetdathethelptommeertewetenoverietsdatjeengvindt’,zegthij.‘Ja’,kniktmeesterJan,‘datklopt.Alsjebegrijpthoeietswerkt,ofhoejeietsaankanpakken,danbenjevaakminderbang.’JoostdraaitzichomnaarAisha.‘Ikweettoevalligveeloverspookhuizen’,vertelthij.‘Dieskelettenwordensomsheelknapinelkaargezet.Elkbotjezitopdejuisteplaats.Alsikeenspookhuisbinnenkom,kijkikvooralnaarhoedemonstersengeraamtenzijngemaakt.Danbenikhelemaalnietbezigmetdathetengis.’MeesterJankniktenthousiast.‘HeelgoedJoost’,zegthij.‘Duseigenlijklijkendieskelettenheelergopjouenmij’,vervolgthij.‘Ja’,grijnstJoost,‘maaralleenaandebinnenkanthoor!’

Iedereenmoetlachen,meesterJanook.Danpakthijietsvanzijnbureau.‘Ikwildediteigenlijkvanmiddagmetjulliebespreken’,zegtmeesterJan,‘alsweverdergaanmetdelesoverdeMiddeleeuwen.’Hijhoudteenpaginavandekrantomhoog.‘Ikhebhiereenkrantenartikeloverdeopgravingvaneenskelet,hierinRotterdam.’Meteenisiedereenstil.DanvraagtAisha:‘eenskelet,hierinRotterdam?’MeesterJanlaatdekrantrondgaan.‘HetgaatomeenskeletuitdeMiddeleeuwen’,vertelthijverder.‘HetisopgegravenbijdeLaurenskerk.Julliekrijgendeopdrachtomeenpostertemakenoverdezeopgraving.’Debelgaat.Iedereenbegintzijnspullenopteruimen.‘Julliehebbentotvrijdagdetijdvoordezeopdracht’,zegtmeesterJan.‘Ennunaarbuitenallemaal!’

‘Datwasbestoké’,zegtAisha.Joostkijktop.Aishastaatnaasthem,methaarhandeninhaarzakken.‘Watjevertelde,overhetspookhuisenskeletten’,vervolgtAisha.Joostknikt.‘Misschienwiljeweleenkeertjemeealsdekermiswordtopgebouwd’,zegthij.Aishalacht.‘Datlijktmeleuk’,zegtze.Hetisevenstil.‘Zullenwijsamenineengroepjevoordeopdrachtoverdeopgraving?’vraagtAishadan.‘Ja’,zegtJoost,‘danvragenweKatjaenEmirerookbij.’

INTRODUCTIE

20minuten

Klassikaal

• Leeshettweededeelvanhetverhaalvoorenlaatdebijbehorendeafbeeldingenuitdepresentatiezien

• Bespreekhetverhaalendeafbeeldingenmetdeleerlingen.Stelbijvoorbeelddevolgendevragen:

o BekijkdeafbeeldingvandeLaurenskerkuitdelateMiddeleeuwen(afbeelding4).Waarkanjeaanziendatditeenoudeafbeeldingis?

o WijsdeleerlingeneventueelophetlogowaaropeentekeningvandehuidigeLaurenskerktezienis.Herkennenzijdevorm?

o WaaromwordenvondstenuitdeMiddeleeuwenjuistbijdeLaurenskerkgedaan?o Kunjeinjeeigenwoordenvertellenhoewetenschappersofartseninde

Middeleeuwenonderzoekdedenaanhetmenselijklichaam?o KunjeinjeeigenwoordenvertellenwatersindsdeMiddeleeuwenveranderdisin

demaniervanonderzoekdoen?o Welkeinformatiekunnenonderzoekerstegenwoordiguiteenskelethalen?o Watisanatomie?

• BekijknogmaalsdeafbeeldingvandeonderzoekersuitdeMiddeleeuwen(afbeelding6)endeonderzoekeruitdemodernetijd(afbeelding7).Steleventueeldevolgendevragen:

o Overwelketijdgaatdezeafbeelding?o Waarkanjedataanzien?

AANDESLAG

15minuten

Individueel

Deleerlingenmakendeopdrachtenophetontdekblad.Zeplaatsendebronnen(afbeeldingenenteksten)indejuistetijd.

WATHEBIKONTDEKT

15minuten

Klassikaal

Bespreekdeopdrachtenmetdeleerlingen.Enkeleaanwijzingenbijhetnabespreken:

Opdracht1

Bronvermelding:https://nl.wikipedia.org/wiki/Geschiedenis_van_de_geneeskunde#/media/File:Physician_setting_a_dislocated_arm.jpg

Overwelketijdgeeftdezebroninformatie?Kruisaan:

O Vroeger(Middeleeuwen)

O Nu(Heden)

Waaromdenkjedatdebroninformatieoverdezetijdgeeft?

Kleding,werkkamermethaardvuurlijktnietopbehandelkamervantegenwoordig,lichaamisnietexactgetekend

Watziejeopdeafbeelding?

Eenpatiëntwordtbehandeldaanzijnarm

Opdracht2

Uitwelketijdkomtdezebron?Kruisaan:

O Nu(Heden)

Waaromdenkjedatdebronuitdezetijdkomt?

Modernevormgeving,afbeeldingenuitdezetijd

Waarkanjedezebronvoorgebruiken?

Hetiseenmedischhandboekvoorgeïnteresseerdelezers,bijvoorbeeldstudenten

Opdracht3

DoorPaulHermans-Eigenwerk,CCBY-SA3.0,

Bronvermelding:https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=8006779

O Nu(Heden)

RöntgenfotobestondnognietindeMiddeleeuwen

Omdebinnenkantvaneenschedelteonderzoeken

Opdracht4

Bronvermelding:https://medievalfragments.wordpress.com/page/16/

O Nu(Heden)

Tekeningisnietexact,oudschrift,vooronsnietherkenbaar

Eenschetsvandebinnenkantvaneenhoofd.Elkelijnlijkteenbepaalddeelvanhethoofdaantegeven

Opdracht5

CCBY-SA3.0,

Bronvermelding:https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=11599

O Nu(Heden

Beideantwoordenzijnmogelijk

Eigenantwoord

Hoekunjetewetenkomenofdebronookechtuitdezetijdkomt?

Dooronderzoektedoen

RonddelesafdoortevertellendatjulliedevolgendeleseenopgravingafkomstigvandeLaurenskerkgaanbezoeken.HetgaatomdeBikkelvanRotterdam.DeleerlingengaanhiervoornaarhetMuseumRotterdam:

Rodezand26(achterhetStadhuisbijdeMeent)

https://museumrotterdam.nl/bezoek/bezoekersinfo

VERHAALBIJBLOK2VANLES1

TekeningLaurenskerk

Vervaardiger:L.(Ludolf)BakhuizenDatering:1676

‘Dus’,vatKatjasamen,‘deLaurenskerkiseigenlijkhetenigeMiddeleeuwsegebouwinRotterdamdatbewaardisgebleven.Daaromisheteigenlijkheellogischdatdeopgravingjuistdaarisgedaan.’ZezijnbijEmirthuis.Aisha,Joost,KatjaenEmirwerkenaandeposter.KatjaenAishahebbenmeerinformatiegevondenoverdeLaurenskerk.Jeetje,denktJoost,alleendeLaurenskerkisdusuitdeMiddeleeuwen.DerestvanRotterdamiseigenlijkvrijnieuw.KatjaverteldenetdatindeTweedeWereldoorlogalleoudegebouwendoordebombardementenzijnverwoest.DatwasookeenheftigetijddenktJoost.Maarhetskeletlagnatuurlijkonderdegrondenheeftdebombardementendoorstaan.Hijschriktop,heeftAishahetnouoverdetectives?‘Verteldejenounetietsoverdetectives?’,vraagtJoost.Aishaknikt.‘Ja’,zegtze,‘tegenwoordigkunnenwetenschappersheelveellerenvaneenskelet.Zebekijkendebottenenkunnenmetspecialeapparatenheelveeltewetenkomenoverdetijdwaariniemandleefde’,vervolgtze.‘Gaaf’,zegtJoost.Aishabloosteenbeetje.

Joostscroltoverdewebpagina.Jekuntheelveeltewetenkomendooronderzoektedoenopdeplekvaneenopgraving,leesthijopdesite.Bijvoorbeelddoordebottenuiteenskeletteonderzoeken.Joostklikteenfilmpjeaan.Inhetfilmpjevertelteenarcheoloogdatjedooronderzoekkanbepalenofhetskeletvaneenmanofeenvrouwwas.Datwistiknogniet,denktJoost.Hijluistertverder.‘Ookvoorwerpenkunnenveelinformatiegevenoverdetijdwaaruitzekomen’,verteltdearcheoloog.‘Denkmaaraanhetsoortmateriaaldatisgebruiktofdevormvanhetvoorwerp.’Joostkliktoppauze.‘ZoudenzedatindeMiddeleeuweneigenlijkookhebbengedaan?’vraagtJoostzichhardopaf.Deanderenkijkenop.‘WathebbenzeindeMiddeleeuwenookgedaan’,vraagtKatja.‘Onderzoek’,zegtJoost.‘Zoudenzetoenookalonderzoekhebbengedaanaanskeletten?’Emirkniktlangzaam.‘Goedevraag’,zegthij,‘zullenwedaarookietsoveropzoeken?’AishaenKatjaknikkenook.‘Primaidee’,zegtAisha.Enzezoekenweerverderopinternet.

‘Dooronderzoektedoenaaneenskelet,kunnenwedusnogveelmeertewetenkomenoverdeMiddeleeuwen’,verteltKatja.‘IndeMiddeleeuwenwerdheelanderstegenhetmenselijklichaamaangekekendannu’,vervolgtze.‘MaardaargaatJoostmeeroververtellen.’Hetismuisstilindeklas.HetisvrijdagenhetgroepjevanJoost,Katja,AishaenEmirpresenteertdeposterdiezehebbengemaakt.NuisJoostaandebeurt.Hijvindthetbestspannend.‘Tegenwoordigdoenwetenschappersalseensoortdetectivesonderzoekaanskeletten’,vertelthij.‘MaarindeMiddeleeuwenwasdatnietgebruikelijk’,vervolgthij.‘Onderzoekersmaarookartsenonderzochteneenlichaamvooralaandebuitenkant.Hetwasnietnormaalombinnenineenmenstekijken.’Joostkijktevenopzij.Aishasteekthaarduimop.Joostgaatverder.‘Kennisoverhetmenselijklichaamkwamvooraluitoudeteksten’,vertelthij.Wetenschappersdedenonderzoeknaardietekstenenkekennietinhetlichaamzelf.Hierdoorwasereenbeperktekennisoverbepaaldeziektes.’

Aishaneemthetover.‘Vanafde16eeeuw’,verteltze,‘gingenwetenschappersmeerzelfonderzoekdoen.Zevoerdenzelfexperimentenuitenbeschrevenhunwaarnemingen’,vervolgtze.‘Vanafditmomentwasdekennisoverhetmenselijklichaamgebaseerdopwatwetenschappersookechtzelfhaddengezienofmeegemaakt.’Ja,denktJoost.Datiseengrootverschil.Wekunnenwelbedenkenhoeeenmenservanbinnenuitziet,maardatisandersdanhetookechtzien.Aishaverteltverder.‘Dezenieuwemaniervanonderzoekdoenwasopmeerplekkentezien’,verteltze.‘Nietalleenbinnendeanatomie,maarookbijastronomie-datissterrenkunde-ennatuurkunde.’

‘Heelgoed’,roeptmeesterJanenthousiast.‘ApplausvoorhetgroepjevanAisha,Joost,KatjaenEmir!’zegthij.Erwordthardgeklapt.‘Dangaanwenudoornaardevragen’,zegtmeesterJan.‘Ikheberalvastéén’,vervolgthij.‘IkhoordeAishaneteenmoeilijkwoordgebruiken:hetwoordanatomie.Kunjeuitleggenwatanatomieis’,vraagtmeesterJan.Aishaknikt.‘Anatomieisdekennisoverhoeeenlichaamervanbinnenuitziet’,verteltze.‘Dusdeorganen,despierenenhetskeletnatuurlijk’,grijnstAisha.Joostglimlachtinzichzelf.DieAisha,denkthij.Zeisinelkgevalnietmeerbangvoorskeletten!

ONTDEKBLAD1OPDRACHT1

Bekijkonderstaandebron.Beantwoorddebijbehorendevragen.

O Nu(Heden)

...................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

O Nu(Heden)

...................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

O Nu(Heden)

...................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

O Nu(Heden)

...................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

O Nu(Heden)

...................................................................................................................................................

Hoekunjetewetenkomenofdebronookechtuitdezetijdkomt?

...................................................................................................................................................

THEMA: DEBIKKELVANROTTERDAMGROEP 5–6LESKAART 2DUUR 60minutenTITEL BEZOEKMUSEUMROTTERDAM

INLEIDING DEWAARDEVANARCHELOGISCHEVONDSTEN Indezeleslerendeleerlingenovereenskeletuitde17deeeuwdatin Rotterdamwerdgevonden.Dooronderzoektedoenkomenzeveelteweten overdepersoon‘DeBikkelvanRotterdam’enoverhettijdsbeeldinde17de eeuw.

DOELSTELLING DELEERLING

• Ervaartwateenmuseumis• Maaktkennismetarcheologischevondsten• Weetdeopgravingenzoalseenskeletveelinformatiebevattenover

detijdwaaruiteenopgravingkomt• Maaktkennismeteengeconserveerdskelet• Ontdektwaardebotteninheteigenlichaamzitten

OPBOUW INLEIDING

Deleerlingenwordenvoorafdoordejufofmeesterverdeeldover2groepen:GroepAenGroepB.GroepAengroepBdoendezelfdeactiviteiten,maarineenanderevolgorde.IederegroepkrijgteeneigeneducatiefbegeleidervanuithetMuseumRotterdam.Afhankelijkvanhettijdslotzietdeindelingeralsvolgtuit:

Ronde1.TIJD GROEPA GROEPB

09.30–09.45 BEZOEKBIKKEL BEZOEKOPGRAVINGEN09.45–10.00 BEZOEKOPGRAVINGEN BEZOEKBIKKEL10.00–10.15 QUIZ BOTTENSPEL10.15–10.30 BOTTENSPEL QUIZ

Ronde2

TIJD GROEPA GROEPB10.45–11.00 BEZOEKBIKKEL BEZOEKOPGRAVINGEN11.00–11.15 BEZOEKOPGRAVINGEN BEZOEKBIKKEL11.15–11.30 QUIZ BOTTENSPEL11.30–11.45 BOTTENSPEL QUIZ

Ronde3

TIJD GROEPA GROEPB12.30–12.45 BEZOEKBIKKEL BEZOEKOPGRAVINGEN12.45–13.00 BEZOEKOPGRAVINGEN BEZOEKBIKKEL13.00–13.15 QUIZ BOTTENSPEL13.15–13.30 BOTTENSPEL QUIZ

• BEZOEKBIKKELENOPGRAVINGENDeleerlingenbekijkenhetintroductiefilmpjeoverdeopgravingvandeBikkel.DaarnagaanzenaardevitrinewaarhetskeletvandeBikkelligt.DeeducatiefmedewerkervanhetMuseumsteltvragenaandeleerlingen.BijhetonderdeelOpgravingenbekijkendeleerlingendearcheologischevondstenindevitrinesvanhetMuseumRotterdam.Deeducatiefmedewerkervanhetmuseumsteltvragenaandeleerlingenoverdezearcheologischevondsten

• BOTTENSPEL

Deleerlingenkrijgeneenlaboratoriumjasaanenpakkeneenbotvandebottentafel.AandehandvanditbotontdekkendeleerlingenwaarditbotzitbijdeBikkelenwaarditbotbijhenzelfzit.Ooklerenzehoejekanzienofhetbotvaneenkindofeenvolwassenmensisgeweestendatjesomszelfskanonderzoekenofhetbotvaneenmanofeenvrouwisgeweest.BijditonderdeelmakendeleerlingenOntdekblad2.1

• QUIZDeleerlingenkrijgenfoto’stezienvangebouwen.DoormiddelvaneenquizplaatsendeleerlingendezegebouwenindetijdtenopzichtevandeBikkel:IshetgebouwouderdandeBikkel,evenoudofjonger?

KERNWOORDEN Bot

Hardbeenweefseldatzorgtvoorstevigheidinhetlichaamvaneenmensofeendier.Bottenbestaanuitkalkenlijmstof.Kalkishard,enlijmstofzorgtdatbottenwat'soepeler'kunnenworden.

Museum

Eeninstelling,die,zonderwinstoogmerk,dingententoonstelt dievoormensenbelangrijkzijn.Vaakgaathetomdingenenspullenvan vroeger.Eenmuseumverzameltdie,onderzoektzeengeefterinformatie over.Mensengaannaareenmuseumvoorhunstudie,omervantelerenof voorhunplezier.Hetmeervoudvanmuseumismusea.

Skelet

Eensterkenflexibelgeraamte,waardoorwerechtopstaanenonskunnenbewegen.Eenvolwassenskeletbestaatuit206botten.Eenbabyheeftmeerbotten,omdatnietallebottenvolledigvolgroeidzijn.Bottenwordenookwelbeenderengenoemd.Daaromnoemenweonsskeletookwelhetbeenderstelsel.Mensenendierenhebbeneeninwendigskelet.Ditbetekentdathetbinnenonslichaamzit.Onsbeenderstelselbestaatuitverschillendesoortenbeenderen(botten).Elkbotheeftzijneigentaakenwerktsamenmetanderebottenenspieren.Aanveelbottenzittenuitsteeksels.Dezezijngeschiktomspierenaanvasttezetten.

Tentoonstelling

Eenexpositievanhetwerkvaneenofmeer kunstenaarsofrondomeenbepaaldonderwerp.

MATERIAAL •Leerkrachtenhandleiding •WerkbladbijBottenSpel,Ontdekblad2.1 •WerkbladbijQuiz,Ontdekblad2.2

VOORBEREIDING Verdeeldegroepin2subgroepen

LESBESCHRIJVINGLES2

Delesvindtoplocatieplaats,inMuseumRotterdam.Deleerlingenwerkendaarondermeermetonderstaandeontdekbladen.Dezeontdekbladenliggenklaarinhetmuseumenhoevendusnietvoorafvermenigvuldigdteworden.

Hierondervindtudeontdekbladenendecorrectiebladenvooruweigenvoorbereiding.

ONTDEKBLAD2.1-BOTTENSPEL

FOTOAFOTOBFOTOC

1. Hierbovenzieje3foto’svanbottenuithetmenselijklichaam.• Opwelkefotoziejeeenschedelenwaaromdenkjedat?• Opwelkefotoziejeeenonderkaakenwaarziejedataan?• Opwelkefotoziejeeenbotuithetdijbeen?

2. Pakhetbotuithetdijbeenenganaarhetskelet.Waarzithetdijbeenbijhetskelet?Houhetbotuithetdijbeenopdeplekwaarbijjoudatbotzit.Maakeenfotovanjoumethetbotopdejuisteplaatsenstuurdezeopnaarinfo@ikin010.nl

3. Bepaalofditeenbotuithetdijbeenvaneenkindofeenvolwasseneis.Hoekanjezienofditbotvaneenvolwassenmanofvaneenkindis?

4. Leghetbotuithetdijbeenterugenpakdeschedel.Waaraankanjeziendatditdeschedelisvaneenman?

5. Legdeschedelwegenpaknudekaak.Ditisdekaakvaneenmens.Hoekanjeziendatditeenkaakisvaneenalleseter(eenmensofdierdatzowelgroentealsfruiteet).

ONTDEKBLAD2.2-QUIZWATISOUDERDANDEBIKKEL,EVENOUDOFJONGER?

0Ouder0Evenoud0Jonger

CORRECTIEBLADONTDEKBLAD2.1-BOTTENSPEL

FOTOAFOTOBFOTOC

1. Hierbovenzieje3foto’svanbottenuithetmenselijklichaam.• Opwelkefotoziejeeenschedelenwaaromdenkjedat?

FotoB,omdatjeookdeoogholtes,neusenmondholtemettandenziet• Opwelkefotoziejeeenonderkaakenwaarziejedataan?

FotoC,omdatjedetandenindekaakziet• Opwelkefotoziejeeenbotuithetdijbeen?

FotoA,dungenoegomtepassen,recht

2. Pakhetbotuithetdijbeenenganaarhetskelet.Waarzithetdijbeenbijhetskelet?Houhetbotuithetdijbeenopdeplekwaarbijjoudatbotzit.Maakeenfotovanjoumethetbotopdejuisteplaatsenstuurdezeopnaarinfo@ikin010.nl

3. Bepaalofditeenbotuithetdijbeenvaneenkindofeenvolwasseneis.Hoekanjezienofditbotvaneenvolwassenmanofvaneenkindis?Aandelengtevanhetbot

4. Leghetbotuithetdijbeenterugenpakdeschedel.Waaraankanjeziendatditdeschedelisvaneenman?Aandeknobbelonderhetoor

5. Legdeschedelwegenpaknudekaak.Ditisdekaakvaneenmens.Hoekanjeziendatditeenkaakisvaneenalleseter(eenmensofdierdatzowelgroentealsfruiteet).Dekaakisvaneenalleseteromdaterscherpetanden,snijtanden,indekaakzittenmaarookkiezenometentevermalen

CORRECTIEBLADONTDEKBLAD2.2-QUIZWATISOUDERDANDEBIKKEL,EVENOUDOFJONGER?

0Ouder0Evenoud0Jonger

THEMA: DEBIKKELVANROTTERDAMGROEP 5–6LESKAART 3DUUR 2x50minuten

TITEL VOORALTIJDONDERDEGROND

INLEIDING DEWAARDEVANARCHEOLOGISCHEVONDSTEN Deleerlingenonderzoekenechtearcheologischevondstenvande ArcheologischeDienstvandeGemeenteRotterdam.Deleerlingen ontdekkenenonderzoekenwatvoorwerpenuithetverledenhunkunnen vertellen.

DOELSTELLING DELEERLING •Weetwateenarcheoloogdoet •Weetwatdaterenis •Weetwateenbodemvondstis •Isinstaatomvoorwerpenterangschikkenvanoudnaarjong •Isinstaatomeenpersoonlijkvoorwerpofeenvoorwerpuitdezetijd duurzaamgereedtemakenalsarcheologischevondstvoorin2080

OPBOUW •INLEIDING Aandehandvaneenklokhuisfilmpje(www.hetklokhuis.nl/tv- uitzending/3395/Dateren)overdateren,makendeleerlingenkennismethet werkvaneenarcheoloogenmethetdaterenvanbijvoorbeeldvondstenin debodem.

• AANDESLAGDeleerkrachtheefteenzakmetbodemvondstenontvangentijdensdedocentenmiddagvan27september2017,methetvolgendemateriaal:• Aardewerk *Tegels• Bot *Pijpenkop • Schoenzool *Vuursteen

Deleerlingenwordtgevraagdomdezevondstentedateren.Zijnze1200jaar,400jaar,of100jaaroudenwaaromdenkendeleerlingendat?

• WATHEBIKONTDEKT?Deleerlingenhebbenontdektdatjevoorwerpenkanopgravenenkandateren.Iedereleerlinggaatopzoeknaareenpersoonlijkvoorwerpwelkeover75jaarwordtopgegraven.

• PRESENTATIEDeleerlingenpresenterenhetvoorwerpwatzijwillenbegravenendeoplossingomhetvoorwerpduurzaamtebegraven.

KERNWOORDEN Archeoloog

Eenwetenschapperdiezichbezighoudtmetarcheologie.Archeoloogisduseenberoep.Omarcheoloogtewordenmoetjeeenstudiearcheologievolgen.Archeologenhoudenzichonderanderebezigmetopgravingen.Zezijnvaakheellangbezigmethetvoorzichtiguitgravenvankleinevoorwerpen,restenvangebouwenenz.Omdatdierestenvaakalheeloudzijn,enbreekbaar,moethetuitgravenheelvoorzichtiggebeuren.

Dateren

Vaststellenuitwelketijdietsafkomstigis.

Vondst

Ietsdatgevondenis.

MATERIAAL

• Leerkrachtenhandleiding• Ontdekblad3.1en3.2• Digibord• DevondstenvandeArcheologischeDienst(ontvangenop27september)• Knutselmateriaal

VOORBEREIDING •Leesdezelesindehandleidinggoeddoor •BekijkdeKlokhuisvideo •Verzamelhetknutselmateriaal

INTRODUCTIE 25minuten–Klassikaal

• Vraagaandeleerlingen:o Ofzijweleensindegrondhebbengegraven?o Watzevonden?o Wasdevondstnetbegravenindegrondoflagheterallanger?o Waaromdenkenzedatietskortoflangindegrondheeftgelegen?

• Bekijkdaarnasamendeklokhuisfilmoverdearcheoloogenoverdaterenwww.hetklokhuis.nl/tv-uitzending/3395/Dateren

• Schrijfdaarnaophetdigibordhetwoordvondstenenmaakmetdeleerlingeneenwoordweb.

AANDESLAG15minuten–klassikaal15minuten–intweetallen(inbijvoorbeelddeweektaak)

KLASSIKAAL

• ArcheologischevondstenLaatdevondstenziendiejeontvangenhebttijdensdeleerkrachtenmiddag27september2017vandeArcheologischeDienstvandeGemeenteRotterdam.o Vraagbijelkvoorwerpaandeleerlingenwatvoorvoorwerphetvolgenshenisgeweesto Vraagaandeleerlingenwaaromzedatdenkeno Vraagaandeleerlingenofdevoorwerpenvolgenshen1200,400of100jaaroudzijn

ANTWOORD:400JAARo Vraagaandeleerlingeneentoelichting

INTWEETALLLEN

• Na15minuten:o Laatdeleerlingenontdekblad3makeno Laatdeleerlingendeopdrachtmethetcorrectieblad3.1zelfnakijken

• Aanheteindevanditblokgeefjedeleerlingendeopdrachtomvolgendekeereenpersoonlijk

voorwerpmeetenemennaarschool.Devondstgaatoverjoualspersoon.Devondstwordt(fictief)verstoptindegrondenmagpasna75jaarwordenopgegraven.

WATHEBIKONTDEKTENWILIKBEWAREN40minuten–Individueel

• Deleerlingenhebbeneenvoorwerpmeegenomendatinformatiegeeftoverhenzelfen/ofhettijdperkwaarzenuinleven.

• Ditvoorwerpwordt(fictief)begravenenna75jaarweeropgegraven.• Voordathetvoorwerpbegravenwordt,zal1voorwerpperdeelnemendeklastentoongesteld

wordenopdewebsitevan“Ikin010”• Deleerlingenmakeneeneigenontwerpomhetvoorwerpduurzaamtebegraven.Daarnaast

makenzeeenbeschrijvingvanhetvoorwerpendeverpakking.Deleerlingenmoetenlettenopdevolgendedeelvragen:o Watisjouwvoorwerp?o Hoeoudisjouwvoorwerp?o Waaromhebjijvoorditvoorwerpgekozen?o Waaromwiljedatditvoorwerpover75jaarwordtopgegraven?o Hoezoujijditvoorwerp‘verpakken’,zodathetover75jaarnognietvergaanis?

• Debeschrijvingvanhetvoorwerpendeverpakkingkanopverschillendemanierenvormworden

gegeven:o Tekeningo Foto’so Vlogo Twitterberichto Beschrijvingo ….

PRESENTATIE 10minuten-Klassikaal

• Deontwerpenzijntentoongesteld,zodatdeleerlingenelkaarsresultatengoedkunnenzien.• Uitdeontwerpenwordendoordeleerlingen3meestcreatieveontwerpengehaald.• Deleerlingenvandegekozenontwerpenhoudeneenkortepresentatie.• Uiteindelijkbeslistdegroepwelkvoorwerp(fictief)naarIkin010gaat.• Deleerkrachtmaakteenfotovanditvoorwerpenstuurtdezeopnaarinfo@ikin010.nl

ONTDEKBLAD3PAKDESCHOENZOOLWaarisdeschoenzoolvangemaakt?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Waaromisdeschoenzoolzohard?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………PAKHETBOTVanwelkdierdenkenjulliedatditbotisgeweest?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Waaromdenkenjulliedathetbotvanditdieris?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

PAKDESCHERVEN

Vanwelkmateriaalzijndezeschervengemaakt?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Vanwelkvoorwerpdenkenjulliedatdezeschervenafkomstigzijn?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Waaromdenkenjulliedat?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

ONTDEKBLAD3

PAKDETEGELSWaarineenwoningkwamje400jaargeledentegelstegen?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Waarkomjenuweltegelstegenineenwoningen400jaargeledenniet?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

PAKDEPIJPENKOP

Waaromkandezepijpenkopniet1000jaaroudzijn?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Welkeverschillenzijnertussendeopgegravenpijpenkopeneenpijpenkopanno2017?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………PAKDEVUURSTEENWaarvoorwerddezesteengebruikt?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Watgebruikenwenuinplaatsvaneenvuursteen?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Waaromgebruikenwedezesteennunietmeer?………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

CORRECTIEBLADONTDEKBLAD3PAKDESCHOENZOOLWaarisdeschoenzoolvangemaakt?LeerWaaromisdeschoenzoolzohard?Toendeschoenengevondenwerden,warenzenogzachtomdatzeinnattegrondlagen.Nudeschoenennietmeerindenattegrondliggen,kanerluchtbijkomenenwordthetleerhardPAKHETBOTVanwelkdierdenkenjulliedatditbotisgeweest?KoeofpaardWaaromdenkenjulliedathetbotvanditdieris?DuidelijkeredenatiePAKDESCHERVENVanwelkmateriaalzijndezeschervengemaakt?

Vanaardewerk.Deschervenzijngemaaktvanklei.Nahetbakkenvandekleiindeoven,wordthetaardewerkgenoemd.Somsheefthetaardewerkglazuur.Ditwerdgebruiktzodathetaardewerknietmeerwaterdoorlatend/poreuswas

Vanwelkvoorwerpdenkenjulliedatdezeschervenafkomstigzijn?DitzijnschervenvangebrokenpottenenpannenWaaromdenkenjulliedat?DuidelijkeredenatiePAKDETEGELSWaarineenwoningkwamje400jaargeledentegelstegen?BijdeopenhaardWaarkomjenuweltegelstegenineenwoningen400jaargeledenniet?Badkamerentoilet

CORRECTIEBLADONTDEKBLAD3

PAKDEPIJPENKOP

Waaromkandezepijpenkopniet1000jaaroudzijn?ToenwasernoggeentabakinEuropa.Columbusheeftongeveer400jaargeledentabakgeïntroduceerdinEuropaWelkeverschillenzijnertussendeopgegravenpijpenkopeneenpijpenkopanno2017NuvanhouttoenvankleiNueenkortepijptoeneenlangepijpPAKDEVUURSTEENWaarvoorwerddezesteengebruikt?Omvuurtemaken,pijlpuntenofgereedschapWatgebruikenwenuinplaatsvaneenvuursteen?LucifersofaanstekersWaaromgebruikenwedezesteennunietmeer?Hetduurtlangvoordatjehetvuurmeteenvuursteenhebtaangemaakt

INHOUDSOPGAVE - Erfgoed Rotterdam · 2017-09-28 · Bespreek de keuzes die de leerlingen hebben...

Documents

Skelet glave

Bespreek artikelen

BAB I Otot Skelet

1. Het skelet, een symbool van de dood maar toch zeer ... · Wat is de functie van ons skelet/onze botten? Het menselijke skelet heeft verschillende functies: 1. Stevigheid: zonder

5. dieren onderverdeling. indelingscriteria Symmetrie Asymmetrisch Tweezijdig symmetrisch straalsgewijs symmetrisch Skelet Geen skelet Inwendig

Skeletdysplasi, korte rørknogler og fejlstillinger. · Kongenitte skelet sygdomme omfatter skeletdysplasier, dysostoser og reduktionsdeformitetet. Skelet dysplasier (chondrodysplasier

Skelet in mišičje zgornje okončine

Kosterní soustava kostra = skelet

Skelet En Gewrichten

V-Skelet glave

Anatomiya Skelet

Biologiya skelet

Wikiwijs van idee naar realiteit

EHBO cursus Dierenambulance Nijmegen e.o. DAN © april 2014 · Skelet Het skelet is een onderdeel van het (voort)bewegingsapparaat. Samen met de gewrichtsbanden vormt het skelet het

Kwaliteit,.. formaliteit of realiteit?

DIE MENSLIKE SKELET (INSLUITENDE SIEKTES VAN DIE SKELET)

Sistem Skelet

6. Skelet kicmenjaka

Presentaties seminar de virtuele realiteit

Realiteit versus Liquiditeit