View
9
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
kovara huneri candi û edebi
i--
/
4
;!**
"V
X
^i
/
^
' 1^*^
r
NAVEROK
Ji Xwendevanan3
Di 20 saliya nurina xwe da Emesto Che Guevera4
50 Saliya Serhildana Dersimê6
Çiroka "Xudmuxtariyê" û Belge11
Çend Çarin - BARAN14
Sayi (helbest) - VAZGAL15
Ulmdar û Bajarvanê Mezin Orbelli
Prof. Şekroyê MIHOYi16
Ji Folklora Me (Straneke Govendê)19
Welat h dilê mm e - Ç. GALEMTERYAN20
Gotmên Pêşiyan23
Şikefta Bi Xwm (Serpêhati)24
Ji Nav Edebiyata Cihanê, Pûşkin - Emerikê SERDAR. . . 27
Quncikê Zarokan28
Ji Nav Weşanan30
Sai :9 :
Hejmar: 62 Sibat 1988
Wêncya Qapaxê: Ji bo destana Memê Alan —M. Delioglu
XWEDi : KOMKAR - Swêd UTGIVARE : Svensk-Kurdiska
BERPIRSÎYAR : Şêroyc BOTAN Arbetar Föreningen
NAVNiŞAN : Döbelnsgatan 16 B ANSVARIG UTGIVARE : Ş. BOTAN
113 58 STOCKHOLM ADRESS : Döbelnsgatan 16 B
TELEFON : OS/ 32 82 5i 113 58 STOCKHOLM
HESAP NG : PG. 458980 - 0 TELEFON -.08/32 82 51
PG : 458980-0
^UAiu.^ujJ.^^^^'.'.'.'.'XT'.'.'.;.;.;.!.;.!-!.!.!-!.;-!-!.!.!II miiiirii^
LEYLA SOR
Bilmd nnd û çavreşa mm
Bejna te mêji bu: ji min
Ew bejn û balaya delal
Bi dil bimeş were cem mm.
Tu weri ezê jin bibim
Bihêlûbi hinerbibim
Ew hez û tev evina te
Bi mal û ez tim jin bibim.
Ezê binkim ew guUyê mor
Maçek bikim ji lêvê sor
Bejna te weki kulilkan
Tevda gewr ew kesk û sor.
Tu neyi ezê din bibim
Bê hêl û bê hiner bibim
Ji ber evina te delal
Bê Xwuda bê hêvi bibim.
Tu neyi ez dikevime ciyan
Beşek xwar ji dinya çavan
Dikim nalin ji derdê dilan
Janekê xwe berda milan.
Feqh bankir tu neyi malan
Te lêxist remzek h milan
Ew agir û şewata te
Xwe berda gurçik û milan.
Feqir AHMED
*
Ji kovara hêja Roja Nû rc:
Pişti rêz û silava.
Sala we ya nû piroz be. Ez
hêvidar im ku ev salji kovara
Roja Nû, gelê me û hemû gc-
lên dmyayê re bi xêr û xweşi
bê.
Ji bo sersala 1988'an ez
helbesteke xwe ji wc ra dişi-
nim û ji bo helbesta mm a ku
we belavkiriye ji ez spas di-
kim.Birader AMED
Fransa
Ji kovara Roja Nû Ra:
Ez keçeke Kurd im. Ez heft
sali me û li Elmanya Federal
dijim. Ez serê sala we bi dil û
can piroz dikim. Daxwaza
min ew e ku hûn hê ji zçhftir
ji bo zanebûna zarûkên Kurd
bmivisin. Mm di "Roja Nû"
hejmara 18'an da, di"Qunci-
kê Zarokan" da gclek tiştên
ku mm bi kurdiya wan niza-
nibû xwcndin û hin bûm.
Ez silavên bi başi
h we dikim.
H.T.
Elmanya Fedcral
NALINA KEVOKAN
Ji pêşmergeyan ra
Jin sext û gnane
Aman! Ji derdê vê dinê
Dinahn kevokên reben
Ay wax h minê
Ji bo hêhnokê
Hêj çi hawarek
Ne hatiye perijandinê...
Rêkên xebatê
Tari û dirêj m
Kevok ji lew re
Din û gêj in
Ji bo hêviyê
Dinst dikm awaza,
Stirana dibêjin...
Bi silavên mm re
xwişka we Ofra DORA
Yewnanistan
Ji Redaksiyona Roja Nû ra:
Hevalên hêja,
Ez dixwazim "Roja Nû" her-
dem bi destê min keve. Lema
h jêr ez navnişana xwe ji we
ra dmivisim. Ez hêvidar im ku
hûn herdcm ji mm ra bişinm.
Ez ji we ra kasêtekc xwc di-
şinim, ku hûn zêde dixwazm
mm hayedar bikin.
Silavên dilgermi û hcvalti.
H. BARAN
Elmanya Federal
Ji Redaksiyona Roja Nû ra:
Ez xwendcvaneki "Roja
Nû" me. Ez dikarim bêjim ku
heta niha hcjmarên berê di
wcxtê da digihiştm destê mm
lê hejmaraa 18'an dcreng gi-
hişte dcstê mm, çima?.Biras-
ti dereng hatma kovarê
wek xwendevancki ez êşan-
dim.
Tişteki dm ji; di hejmara
dawiyê da hûn dibêjm ku du
ferhengên kurdi derkctme. Li
kudcrê meriv dikarc bikirc?.
ROJAN
Elmanya Fcderal
AGAHDARÎ
Ji bo bidestxistma ferhen-
gan navnişan ev m:
* "Ferhenga Kurdi-Tirki", D.
Izoli:KSSE - AFD NEDERLAND
POSTBUS 16109 Den Haag
* "Ferhenga Zazaki-Ttrki",
Malmisanij:
JiNA NO FORLAGET
Post Box: 240 12
750 24 UPPSALA/ Sweden
(Postgiro: 503799-9)
Di 20 saliya mirina xwe da li hemû dinyayê
hate biranin
ERNESTO
"CHE"
GUEVERA
Dema ku nurov navê Emesto Che Guevara
bi bir tme, bcrya her tişti intcmasyonali, welat-
pcrweri û fedakari tê bcr çavê mirov. Emrika
Başûr (Emrika Latmi) gav bi gav şahidiya vi tc-
koşcrê bêturs dide û kêm cih hcne ku vi canfc-
dayi nasnekinbm. . Di pêşcngiya şoreşa Kubayê
da, h çiyayên Bohvyayê , h Guatcmalayê , Vene-
zucllayê, Ekvatorê, Mcksikayê, welatê wi -Ar-
jantinê û wd. da kar û xcbata vi şoreşgeri bûye
dcstan, bûyc bcrxwcdan.. Ev çcnd rêzên Che,
ku iro h dinê bûyc banga bcrxwcdanê Ii hcmber
zorkcran, û impcryaUstan, wê ji mc çêtir wi bi-
de nasandin:
"Mirmji kuda
û çawa tê bila bê...
Eger dirûşmên me yên şer
guh bi guh belav bibe
û çekên me ji destan derbasi destan bibe
û kesên din bi dengê mitralyozan
û bi şer
û bi qirinên serketinê
ji cenazeyên me ra stran çêbike
mirin bi xêr hat
bixweşihat."
Jiyana Chc, ji zarotiyê va tim bi hcrckct bû-
yc. Hê di du saUya wi da mirin h dû gcriyaye,
bin lê çikandiyc, lê cv intcrnasyonahstê mczin
gclck caran kefen çirandiyc û ji mirmê ra mcy-
dan xwcndiye.
Erncsto Che Guevara, di 14'ê Hczirana sala
1928'an da h Arjantinê h bajarê Rosario hate
dmê. Hê du saU bû, nexwcşina astimê pêgirt û
cv nexwcşin hcta minnê dcv jê berncda.
Malbata Chc, dcwlcmcnd bû lê xwedi diti-
nên Uberal û pêşvcrû bûn. Bavê wi Emcsto Gue-
vara Lynch, muhcndisê bilind û bi cslê xwe ji
irlandi bû. Diya wi CcUa dc la Scrna ji, bi cslê
xwe niv-irlandi niv-ispanyoU bû.
ROMNÛ 19/1988
Malbata Gucvara ji bcr nexweşina Che gelek
cih geriya û sal bi sal, hal û wextê wan ncbaş bû.
Ji ber vê ncxwcşinê mirov dikare bêje, ku Che
xwendma dibistana yckem di mala xwc da kuta
kur. Di sala 1944'an da Lisê, di 1953'an da ji,
Fakulta Doktoriyê kuta kir û bû doktor.
Pişti diploma doktoriyê, ji bo ku li Vcnczu-
eUayê h koloniyek cuzzaman bixcbitc, bcrê
xwc da VcnczucUayê. Divê nurov ji bir nckc ku
Chc, di dema xwcndevaniya fakultê da hema
bêjc scranscri Emrika Başûr gcriya bû û gclck
tişt naskinbû. Di rêya Vcnczucllayê da, bcrê
xwc guhast û çû Pcrûyê. Li Pcrûyê pirtûkcki wi,
ku bi navcroka xwe Perûyê ya civaki dida bcr
çavan, hatibû çapkirm (di dcma xwcndevaniya
wi da). Ji bcr vê pirtûkê, h Pcrûyê hate girtm.
Di hepsê da bi şoreşgerên Pcrûyê ra têkiliyên
germ dani. Pişti ku ji hepsê dcrkct, bcrê xwc da
Ekvatorê û h wê dcrê rasti Avûqat Ricardo Ro-
jo hat, ku cv hevnasin ji bo jiyana Chc, bû serde-
mek. Ricardo Rojo, ji Che ra weha got: "Tê
hcri VcnezucUayê çi biki? Erê , wê derê ji bo
qezenckirma pcra ciki baş e, lê cgcr tu bi awê
mm biki bi nun ra wcre, cm herm Guatcmalayê .
Li wê derê şoreşckc civaki ya rasti heyc..." Ev
gotmên han, bandorckc mczin h scr Che peyda
ku: û Chc dev ji çûndma VenezucUayê bcrda.
Li Guatemalayê, ji aliki va li karê doktoriyê
geriya, ji aliki va ji, ji bo domandma jiyana xwc
dicedand Di vê navbcrê da h Guatemalayê hu-
kumeta şorcşgcr ya Arbcnz, bi tiUya imperyalis-
tên Emrika hatc hilwcşandm û hukim kct dcstê
kevnepcrcstan. Che, naçar ma xwc avêt bcxtê
balyozxana wclatê xwe. Di vê demê da, ji bcr
kar û xebatên wi yên rêxistini, hukumeta Gua-
temalayê gav bi gav lê digcriya. Ji bcr vê yckê
Chc, şcvek bi trêncki ji Guatcmalayê bcrê xwc
da Meksikayê. Chc, di dcma xcbata xwc ya
Guatcmalayê da gclck Kubayiyan naskinbû û di
vê navberê da birayê Fidcl Castro, Raul Castro
ii naskinbû.
Li Meksikayê wi û Fidel Castro hevdu nas-
kirm û pişti vê têkiUyê wi berê xwe da pêşen-
giya şoreşa Kubayê .
Chc, him di şorcşa Kubayê da him ji pişti
şorcşê gclck wczifeyên giring da ser milê xwc û
bû intemasyonaUsteki hezkiri yê dinê. Di Kuba-
yê da ji bo sazkirma sosyaUzmê bi dil û can xc-
biti û gclek bcrpirsiyariyên mczin pêkani, wck
Serokatiya Banqcya Netcwi, Scrokatiya Hcycta
Bazirgani, Weziriya Sanayiyê û wd. Di vê navbe-
rê da h gclek welatên paşdamayi geriya û rewşa
dmê çêtn naskir.
Di ilona 1965'an da ji hcmû wczifcyên xwc
dest kişand û ji Kubayê veqetiya. Bcrê xwc da
Emrika Başûr, 4ê kesi mzambû bi kuda çuye.
Heta du salan tu his û dengck jê dcrncket û her-
kes wi miri dizambû. Pişti du sala, di sala 1967'-
an da nameyek şand Konferansa Havanayê û bi
vi awayi dinya pê hisiya ku Chc sax e. Di dcma
wmdabûnê da Chc, h Bohvyayê bi karê şoreşê
mijûl dibû.
Mirin, h BoUvyayê h dorhêla Higucrasê wi
qcfalt. Eskcrên Barrientos yên xwefiroş di 7'ê
Çu-iya Pêşin a 1967'an da dor lê gntin û pişti
bcrxwcdanek qchrcmani, ew bi buindari bi dcst
xistin (8.10.1967). Di dcma pirsiyari (ifadcgu:-
tin) da ji, tevi halê ne hal scri ji dijminê xwe ra
danaiu û tifkir rûyc gcneralê wan. Di 9'ê Çiriya
Pêşin (1967) da bi dcstê Çawiş Mario Terzan
bi makincUyê hatc kuştm.
ERNESTO CHE GUEVARA
Kemal BURKAYGulek ket h çiyayên And
Dilê mm wi bipêçe
Bipêçe ku bila biji rtndi
Bila biji camêri, rasti, bedewti
Bt usûl bipêçc, ew duweroj e
Bişku vedtbe, dibe Gucvera
Av diçe dtbe Guevera
Dewran tê dtbc Guevera
Ezman, czmanê bêdawi, yê me hemûyan
Ger bizantn dtnya, ya mc hemûyan
Hezktrin ûjiyan bt dileki
Menewşên ku bi dtlopek xwin dareki çinarê
Odtkevtnerdê meztn diktn
Rojek ku zmcira dawi ştkiya
Ku dtnya giha aşitiyê
Binin bira xwe, dt pelgên çtnaran da
Çavên Erncsto hûn btbintn
Xwina wi hebe di sorgulan da
Xezalek diçêre, gur dizûre
Perpoz dtgre zinar
Li hemû çiyayên dinyayê, jt bir ne kin
Dengê solên Ernesto wê hebin
Btşku vedibe, dibe Guevera,
Av diçe dibe Guevera
Dewran tê dibe Guevera
(Ev şiêr, ji kitêba'Dêrsim" ji Tirki
hate wergerandtn)
ROJANÛ 19/1988
50 SALJYA
SERHILDANA DERSlMÊ
II
Wergerandm ji Riya Azadi,hejmar 107: DILSOZ
Tekoşina sala 1938'an ya heri zor û çalak qe-
wetên Demenan nişan dida. Dema ji sê aliyan
hatin hesarkirm jin û zarok zêtur berbi paş veki-
şandibûn Newala Laç. Di vê navberê da ji navça
Ovacixê ji eşira Kalan û eşirên din, bi hezaran
kes reviyabûn û tevU wan bûbûn. Dema ku hê-
zên eskeri ji bo belavkirma qewetên Newala La-
çê ji eniyên çiyayê Sor û Petereyê êriş h ser
êrişê dikirin, qewetên Demenaniyan diberxwe
didan, qehremaniyên nediti nişan didan. Ew ha-
vin, heft êrişên mezin hatin şikandin, xisarên
mezin giha dijnun.
Destpêkinna salên Serhddana Dersimê, di
eyni wextê da salên Şerê ispanya ya hunduri
bû ji. Wê demê qewetên Cumhûriyetparêz, ji bo
ku faşistan nekm serbajar-Madridê berxweda-
nck qewi nişan dan, qehremaniyên destani pey-
da kinn. Her wisa Newala Laçê ji, ji bo gelê
Kurd Madrid bû. Bi ferqiyek, slogana Cumhûri-
yetparêzan "No Pasaran" (nikarin derbas bibm)
ji ali hemû dmyayê va dihate bihistin;Iê h Der-
simê bi mehan slogana "nikarm bikevin Ncwala
Laçê!" ji xeyni çiyan, newalan, zinaran pêştu
kesi nebihist.
eEv şerê mezin yê dorhêla Newala Laçê ,ew
berxwedana bi şan û şeref ya gelê me, di niveka
meha Tebaxê da hate şikandin.Bihezaranjinû
zarokên wir bi gullekum, bi smgûkirmê hate qe-
tilkirm. Bi sedan kes ji, ji bo ku nekevin destê
dijmin û dU nebin, xwe ji gehyan avêtin xwar,
xwe avêtin ava Munzur. Ordiya Tirk pir insan
kuşt, ku çem sor bû, bi cendekan tiji bû.
Ew berxwedan ji wê rojê heta iro, yên ku
aligirê serhddanê bin yan nebin, ji eşira Deme-
nan xweş bm yan ne xweş bin, ji ali herkesi va
bi pesin tê behskirm.
Ev şerê ku di navbera Zel û Çiyayê Sor da
hate domandin,nişanda ku h Dersimê ne tenê
xwefuoş û karbidestên wek Rêber, kurê Pirço,
Silo Axa nejiyane; her wisa ji, nişan da ku miro-
vên wek kurê Seykali - ivis (ivisê Seykali), kurê
Gewê - Hesen (Hesê Gewê), kurê Hesen - Qe-
mer (Qemerê Hesen), Kalê Gonc, Eliyê Biçûk
(EU Oqiz), kurê Cebrail -Ehmed (Hemê Civê
Kêj), Mirzo, Silê Pit û Besa Şayê û bê hejmar
qehremanên bênav û deng ji hebûn.
Bi stendma Newala Laçê Serhddana Dersimê
ROJANU 19/1988
■•T**' *^ •Ai '0t^W
~\-,'ii - :
r.-i^"'.
:s^'
hatibû şikandin. Gerçi şervanên Demenaniyan
yên ku xelas bûbûn xwe nedabûn dest û h çiyan
berxwedan domandin, lê tevger, bi pirani qe-
weta xwe winda kiribû.
Dema ku h Dersimê ev bûyerên han dibûn,Se-
rokwezuê Tirk Celal Bayar h Stembolê bi M.
Kemal, h Enqerê ji bi ismet inênû ra peyivi û
dûra tevi hinek weziran û Serekê Qurmaya Gişti
Mareşal Feyzi Çakmak ketin rê. Disa di eyni ro-
jan da di rojnamên Tirk da, ku di derheqa şerê
du salan da bi hesasiyet tiştek nedimvisin, mi-
rov rasti nûçeyên wek "hêzên ordiya 3. yan h
navçê manewra dikin" dibû.
Dema ku Celal Bayar li Dersimê bû, ango he-
ma pişti serhUdanê ordiya tirk dest bi qirkirme-
ki mezm kir. Ne tenê nurovên ku xwe h çiyan û
danstanan girtibûn, kesên ku qet beşdari serhil-
danê nebû bûn û h gundê xwe h ser iş û karê
xwe bûn û alikariya dewletê kiribûn ji, ji vê qu-
kirinê para xwe girtin. Hetta yên ku di vê rew-
şê da bûn, piri caran ji eşirên şerkiri zêtir û me-
zmtu xesar ditin. Lewra dijmin, wana bêhay
(xafil) qefalt. Eger em çend minakan nişandin
wê baş be.
Rêber Kopê "dostê" hukumeta Tuk, ku di
şkandma serhildanê da xwedi roleke mezin bû,
di 1938'an de digel perên ku stendibû h Rojava
(Tukiyê) ji sozê gomeki (Çifthg) dabûnê û ji bo
ku here ser vi erdi, çû ba fermandarê Kolordiya
Hozatê. Rêber got qêy wê fermandar disa wek
rojên berê wi qebûl bike, lê, him ew him ji ke-
sên malbata wi, bi guUekirmê hatin kuştin û
dest danin ser perê wi.
Wek ku di beşên nivisê yên berê da ji hate
xuyakum, aqûbeta serokeşirê Ferhadan Cemşid
Axa û serokeşirê Qerebalan Kangozade Meh-
med Eli, ku çekên xwe teslim kiribûn û bi hu-
kumetê ra peyman çêkinbûn, ji yê Rêber cûda-
tu nebû. Ne tenê ew û malbatên wan her wisa e-
şirên wan ji, bi gişti xesarek giran ditin. Eşira
Kugan ji, du sal ser hev bi her awayi aUkariya
hêzên eskeri (yên Tuk) kinbûn, di qukuina
1938'an da Salmanê Şatoxi û kesên malbata m
li Hozatê hatin guUekinn. Ji yên mayin, qismek
jê hatin kuştin, qismek jê hatm nefikirm.
Ji malbata Silo Axayê serekê eşira Alan, ku
bi fermandarê hêza tirk - Eli Heyder ra destbi-
raki danibû, kes nefihti, hemû hatin kuştin. Van
ROJANÛ 19/1988
kiryaran di dema terfikirma Eli Heyder da, ku
ji albayiyê terfî kir bû generaI,çêbûn.Bersiva
xizmeta eşira Areyan ji, bi eyni şikli hate dayin
û gelek qurban dan. Torinê Mamed Axayê se-
rokeşir - Suleyman, bi rasthatini (tesaduf) canê
xwe xelas kir.
Ji eşira Hormck Bertal Efendiyê serckê min-
tiqa gundê Civankê, bi hukumetê ra tu nakoki-
yek xwe tunc bû. Bi scrda ji, ihala kişandma
êmê dewarên hêza siwari û barkêşiya mmtiqa
şer sitendibû ser xwe û du sal serhev vi kari kiri-
bû. Di qukinna 1938'an da Ii dorhêla Nazmiyê
hate kuştin, êriş çû ser mala wi û 66 nufûsên
malbata wi hatm qetilkinn.
Zeynel Çawişê Kurêşani, kiryarên ku ji aU
dewletê va wek eşqiyati dihate bmavkirm diku.
Dema ku di 1937'an da tevgera eskeri destpê
kir, dewlet pê ra hhev hatibû û wi sitendibû ba
xwe. Zeynel Çawiş, bi hêzên eskeri (dijmin) ra
alikariyeki mezin kuibû. Lê dema ku berxwe-
dan hate şikandin û qirkirma 38'an destpê kir
ew û kesên malbata wi ji, ji kuştinê xelas ne-
bûn.
Tu sûcck bineciyên gundê Halvori tunebû.
Bi scrda ji, ji serekên gund - Mistê Surê , h hem-
ber Demenaniyan hevkariya esker (dijnun) kui-
bû û ji wan ra xizmctên "baş" kuibû. Mistê Su-
rê, di 1938'an da h riya Hozatê hate kuştm, bi-
neciyên gund ji, "wê fermandarê Tumenê we-
re, wê jimartm çêbibe û wê kaxizê azadiyê bi-
din we û hûnê serbest bibin", bi vi awayi hatin
xapandm û wan bum ser zinarên raseri Munzu-
rê, dûra ji guUebaran kirin û wana avêtin Çemê
Munzurê. Yên ku h wê derê hatin kuştm, 380
kcs bûn.
Rojek bi sibê ra, hêzên eskeri dora gundê
Xeç digrin, bi ûcba "şandina nefiyê" gundiyan
Iihev dicivinm û h raseri gund didin ber guUan.
Hejmara kuştiyên wê derê 370 kes bû. Berya
Xeçiyan ji, teqriben niv saet berê û hcma h rase-
ri wan bmeciyên gundê Zimik -gundê Hozatê-,
bi eyni şikli hatibûn kuştin. Gundiyên Tavûxê,
di geUycki da hatibûn terakinn û qetilkirm. Lo-
lan Tanêri, h malan hatin qohmçekuin û bi agir-
berdanê hatin şewitandin. 17 zilamên Wartmi-
kê, nêzi Axdatê h hêla Çala Keran di çaleki da
hatin qohmçekirm, ser wan sapên genim hate
kêşkirm û bi wi awayi hatm şewitandm. 70 mêr
û jinên Heyderaxuyan Ii ciyek bi smgûkirmê ha-
tin qukinn. Li Boxaza EU 70 mêrên Qozûyê,
ku xwe di Şikefta Guran da vedişartm, di bara-
na bombeyên destan, bi gullebarankinna maki-
neliyan hatin qetdkuin, ku qatya şikeftê hatibû
qulkinn û ji vê qulê bombe reşandibûn. Miro-
vên ku ji gundê Eresk hatin gutin, li Derê Çu
da hatin guUebarankum.
Helbet mirov dikare bi sedan, bi hczaran mi-
nakên weha bibine û bijmêre. Lê ewqas hewce-
dari tune. Ev çend minakên han ji, têri cşkere-
kuma qirkirma bi xwin h Dersimê ya Dewlcta
kolonyalist a Tirk dike.
BEREVAJiKIRINA RASTiYÊNSERHILDANA DERSiMÊ, XELETiYÊN
ŞIROVEKIRINÊ
Bi hcr awayi hinbûna ev bûyera 50 sal berê ,
eşkere ye ku giranbuhayiyeke mezin e. Gelê me
yê xebatkar, nurovên me yên welatperwer wek
serhddanên din divê h ser vê sirhddanê ji serê
xwe biêşimn, jê dersan derxin. Van dersan, ji
bo serfuaziya tekoşina gelê mc, ku h hember
dijnunê kolonyaUst dimeşine, lazim û pêwist e.
Wck me di dcstpêkê nivisê da ji da xuyaki-
rin, di Tukiyê da hejmara pêşverû û demoqra-
tên ku hêj ji di nav çarçeva dewlcta kolonyaUst
da ne û bi wê çavê h serhddana Dersimê dinê-
rm, bi çavê burjûvaziyê dimeyizinm gclek zêde
ye. "Li dersimê eşqiyati hebûj ji ber vê yekê or-
di hate seferberkum" yan ji " ji ber berxwedana
axayên ku h hember reformên Kcmalist bûn
van bûyeran h Dersimê derket holê", beyan û
şuovekirmên weha iro ji têne kinh. Li welateki
ku ji dervayi pêşandmên fermi, cşkerekuina bir
û baweriyan qedexe bûbe, pêşandma bûyereki
weha guing, ku bi kuştina dehhezaran insan ku-
ta bûbe, bi awaki scr ra û sedemên besit ra guê-
dana wan di nuqtcki da normal e.
Di eslê xwe da xwediyê van fikran, hebûna
gelê Kurd û welatê wi davên pişt guhên xwe.
Ew, pêwistiya mafên demokqrati ya netewi ya
gelê me hêj ji qebûl nekirme. Dema rewş weha
be, destnedana yekbûna dewleta mjadperest û
kolonyaUst, wek tişteki pirozkiri nişandana wê,
disa wek propagandeya koIonyaUstan sûcdarki-
rina azadixwazan, ji bo yên wcha ne zehmet e.
Eşkere ye ku, eger h ciki dewleteki hinek
welatên din kiribe bin destê xwe, çavkaniyên
sererd û bmerdên wan welatan talan bike, xwe-
diyên wan welatan wek kole mccbûri jiyanê bi-
ke, h hcmbcr wi tekoşin, scrhildan hcr wext
mafeki rasteqin e. Ev, h koloniyên din yên di-
nê, h Afriqa û Latin Emrika çewa be, li Kurdis-
8 ROJANÛ 19/1988
tanê ji her wisa ye. Ji ber vê yekê tu kes mkare
serhildana gelê me ya h hember dewleta Tuk a
dagukcr sûcdar bikc, barbariya vê dewletê nika-
rc bi hmek scdeman rûsipi bikc.
Li ali din bi gotma "ji bcr bcrxwedana axa-
yên ku U hcmbcr reformên Kcmalist bûn van
bûyeran h Dcrsimê derkct holê" û ku h ser vê
gotinê scrhddana 1937 - 38'an tcvgereki kevnc-
şopi bête ditin, cv, ji rastiyan ra çavgutm c.
Yên ku viya dibêjm, yan rastc-rast bcrdcvkên
burjûvaziyê ne, yan ji ew kesin ku bandora pro-
paganda burjûvaziyê ji ser xwe neavêtme.
Gotin hatiye ser mesclê , divê cm car din bi-
nê vê rastiyê xct bikin: Hukumcta Mistefa Ke-
mal ji, hukumetên burjûva yên pişti wi ji, tucar
h Kurdistanê ji bo pêkanina reformeki serê xwe
neêşandmc. Tam tersê vn, ji damezrandma Ko-
marê vu da koIonyaUst bi fcodal û kevneperes-
tên Kurdistanê ra hcvalbcndiyeke xurt ajotinc.
Ev minak bi serê xwc didc nişandan, ku dijayc-
tiya hemû cûre rcform û pêşketman hatiye ki-
rin. Ji ber vê yekê , nakokiya navbcra fcodal, se-
rokeşirên Kurdistanê û M.Kcmal ne ji ber da-
xwaziya rcforman c, nc ji dijayetiya reforman c,
tcrsê wi, dijayetiya hinek feodalên Kurd û se-
rokeşiran, ku li hember kiryarên mjadperest-ko-
lonyalist û terorist ya hukumeta Tirk h Kurdis-
tanê, ji bo cehdkuma rizgariya Kurdistanê ye.
Yani, ew dorhêlên ku li hember "reforman"
dcrdiketm, di esli da bi daxwaziyên xwe yên
berbiçav ji hukumeta burjûva ya Enqerê pêşda-
tu bûn.
Disa "h Dersimê eşqiyati hebû, xerabkirên
asayişê hcbû, ji bcr wê yckê dewlct hcwce dit
ku csker sewqê wê derê bike", jibo şuovckin-
nên wcha ji tiştê ku wê bête gotm eyni yc. Bcr-
ya her tişti yên ku çcwa Ii hcmû Kurdistanê wi-
sa ji h Dersimê cşqiyati diku, dcwleta Tirk bi-
xwe bû. Ji dewleteki, ku wek hcdef h qukuina
gelê Kurd bigcre, hcri daxwaziyên biçûk bi
xwin bifctisinc, buhayiyck nede jiyana insan,
talanker û daguker bc, gclo ji wi mezintu eşqiya
heye?
Li ali din, qêy h Dersimê şerê navbera eşi-
ran, dozên xwinê, rêbirin û bûyerên weha tune
bû? Helbet hebû û helbet ev rewş di scri da gelê
Kurd dixesuand. Lê hebûna van bûyeran, kirya-
rên dcwleta kolonyaUst rûsipi nake. Çarelêkiri-
na pirsguêkên welatê me, kar û wezifa gelê me
ye, ne yê kolonyalistên Tuk e.
Egcr em h Kurdistanê tevgcra dcwlcta Tirk
rûsipi bikm, cv heqê han bidm wi, cw çax divê
em, kiryar û dagirkcriya kolcdar û kolonyalistên
çaxa kapitaUzmê, dcwlctên cmperyaUst, ku bi
navê "medenikuma hovan", "scrcrastkirma ni-
zamê" wclatan zeft dikin, wck rasti qebûl bikin,
wi biparêzm. Divê imrov ji bir neke, dema ku
empcryaUstên Enuikani h Victnamê şerê bi qi-
lêr didomandm, digotin ku ew ji bo azadi û he-
qên nurovi h wê derê nc.
ica qêy "eşqiyati", "tcvgcrên bêqanûni" tc-
nê li Kurdistanê hcbûn? Qêy kiryarên wcha h
Egcyê, h Behra Sipi (Akdeniz) û h Encdola
Hundir yan ji Ii hêlên din tunc bû? Çima dcwlct
h wan dera ordiya xwe scfcrber ncku û bêyi
mêzekirma enur, cinsiyct qctUyam nekir yan ji
bi dchhczaran insan ji crdên wan dcmexist û ne-
şand ncfiyê? Helbet, em, nabêjin ku h scr muo-
vên van dorhêlan zordesti û kedxwari tunc ye.
Bê şik dewleta burjûva, h kudcrê dibe bila bibc
h ser xebatkaran kedxwari dikir, zordestiyê
didomand. Lê, divê mirov kiryarên cûda yên
rcjima mjadperest-kolonyalist, êrişên wi yên
qukirmê h Kurdistanê bibine.
ica riya "dijayetiya cşqiyatiyê" cczakuina
insanên bêsûc, singûkuma hcrkesi -ji zarokên
dcrgûşê bigrc hcta tifalên zikê dayikan-, guUc-
barankirm, di xaniyan da bi komiti şewitandma
xelkê, ji geUyan da tcrakuin, di şkcftan da bi
bombebarankirmê nine herhal.
Vana hemû nişan didin ku bi rasti niyeta
dewleta Tuk nc screrastkirma asayişê bû û nc h
dû tişteki wcha bû ji. Jixwe cehda xwe baş eş-
kerc dike, ku cw nakokiyên navbcra cşiran, do-
zên xwinê kiş diku, di bm da mêrkuji dikir, ya-
ni tiştên ku bi dev "dijayctiya" wan dikir yck-
car h hcv sor dikir û h bcrdcwamiya wan nako-
kiyan dicedand. ica gclê me, rastiyaki ji nêz va,
baş nasdike, ku dewleta Tirk ji bo xêrxwaziya
xweçawa "dostani" bi kcsên "cşqiya" rajidi-
kc. Berya bûyerên Dersimê û di dcma dcstpêki-
rina bûycran da, ki mzane ku bi dehan, bi sedan
mêrkuj, talankcr, rêbu ji ah dewleta navdar va
dihatin pcrûkinn û bi rûmetkmn? Gelo eyni
rewş iro ji, dom nake? Disa pişti qctUyama Dcr-
simê carna van gotman, "Haya Ataturk û ino-
nu ji viya tune bû, evya karê Celal Bayar e",
yan ji "Haya mezinên dewletê ji van kuyaran
tune bû, evya karê fermandarê Dcrsimê nc",
"Mcrcşal Fcvzi Çakamk çewa hat Dcrsimê,
qctUyam da sckinandm, bcrê xwc da fcr-
mandarên ku van kiryaran kuiyc", dihatin be-
lavkuin. Evya, dczge û propagandcya dcwletê
ya veşari û bi sistcm bû. Armanc cw bû, ku dcw-
ict bêtc rûsipikum û sûcê qukirmê bikin sitûyê
hinck "niyctxcrab" an. Divê muov qcbûl bikc.
ROJANÛ 19/1988
ku van propagandcyan bandoreki h scr gel çê-
kir. iro ji, mirov dikare rasti muovên bawerbû-
yiyên van tiştanbê.
Eşkere ye ku kiryarên Dersimê ne tenê ka-
rê Celal Bayar, ne ji karê yeki din bû. Evya, ni-
şana siyaseteki bû, ku ji ali dewletê va hatibû
hazukum û bi ci anin. Yên wek M.KemaI,lno-
nu, C. Bayar û Fevzi Çakmak, ku mezmên sere
ke yên dewletê bûn, di dereca yekem da guneh-
karên vê qirkirmê bûn. Divê muov eslê çavka-
niya qirkuma Dersimê di van gotmên M. Kemal
da bigere, ku Dersimê wek "buineke ecêb xe-
ter" dibine û " divê ew (Dersim) bête bişkaftmû avêtm, paqişkirm".
HETA YEKiTi ÇÊNEBE
AZADiPÊKNAYÊ
Li aU dm Scrhddana Dersimê car din nişan
da, ku çaxa dijnunê kolonyalist zulm û zordari-
yê didomand nc tenê ordi , polês scfcrbcr di-
kir, bcrya viya, ji bo berhevdana gel dicedand.
Bcrhcvdanên Alewi-Suni dihatin peydakum yan
ji wana bi kar dianin; eşir û axayên ku bcrberi
di navbera wan da hebûn, beri hcv didan. Binge-
ha fcodali û eşucti ji, ku h wclatê mc serdcstc,
bcrê ji viya ra tim mccal pcyda kir. Serokeşir,
pêşcvanên oU (dini) û axa, ji bo xêrxwaziya
xwe bi dcwleta kolonyaUst ra, ku welatê me di
bin işxalê da dihêlm, karbidesti dikm. Ew, tcvi
dewleta zorker keda gelê me dixwin, wana beri
hev didin.
Ji xcyni vana pişti ku gclek parti derketm
rû, bcrberiya navbera partiyên buqûva ji bûn
serbarê ser. Dcwlcmendên Kurd, di nav parti-
yên dijmmê gelê me da ci digutin, cv rewş di
cyni wcxtê da rê li nakoki û dijmmahiyan fuch
diku û tclcfatên mczin dihatin serê gelê Kurdê xizan.
Disa iro, gava dijminê koIonyaUst dixwaze û
dicedineku di navbera tevgcra wclatparêz yaKurd da berhevdanê derxc, ji rojên Scrhildana
Şêx Seid, Agui û Dcrsim cûdatu rêyek najo.
Ajan - prowaqatorên ku li ser navê nzgariyaKurdistanê derkctmc holê ji, ji bo pêkanma
planên dijmm rolên xwe bi layiqi dileyizin.
Ew çax, ji bo nzgariya welatê me û ji bo gi-
handma jiyanek azad divê berya her tişti mirov,h hember planên dijmm şiyar be, Ustikên wipûç bike. Li kuderê dibe bda bibc, divê em, h
hember bcrhcvdanên cşui û mcsebi tewrcki birik nişandm. Berberiyên menfeatparêzi yên ku
ALiŞÊR Û JiNA Wi ZARiFE XANIM
di navbera partiyên burjûva da domdikc, dixwa-
ze gelê Kurd ji hev parçc bike, wana beri hev
de. Divê em bicaduun ku rê h dabcşkinn û ber-
hcvdana gelê me bigrin. Her weha rûncdan û te-
nêhiştma hmckan ji, ku navê tekoşina nzgariya
nctcwi h dû xwe dixm lê h hembcr gcl û rêxisti-
nên welatpcrwer çek dixcbitinin, wezifcki we-
latparêziyê yc. Dijmin dixwaze mc ji hev bike,
dabcş bike, divê em ji, h xurtkuma yekiti bica-
dimn, h hcmbcr xclctiyan derên û bi vê hawê
bcrsiv bidm.
XILASBÛNA JI FIKRÊN EŞÎRiGELEKi GIRiNG E
Dcma ku di dcrheqa Serhildana Dersimê da
nivisek weha hatc pêşkêşkirm, em, h scr başi
û nebaşiyên cûre-cûrc eşiran yên bcrya scrhdda-
nê û dcma scrhildanê sckinin. Bê guman arman-
ca me, ne parastma hmek cşiran û gunchkarkui-
na hmekên din e. Em, ji bmgehi va diji eşirparê-
10 ROJANÛ 19/1988
ziyê nc. Û cm dizamn ku evya astengiycke gi-
ring c h pêşiya yckitiya gelê me. Di şerên nav-
bcra eşirên Dcrsimê da, di pêknehatina yekiti-
yckc xurt û fueh da derccc bi dcrccc berpusiya-
riya hcmû eşiran heyc û cvya rastiycki yc. Lê ev
berpusiyari bêşik ne yê muovên belcngaz c,
cv, sûcê scrokeşiran, pêşevanên eşiran e.
Kuyara tiştên baş yan nebaş, bikêrhatina te-
koşina rizgariya gelê Kurd ne guêdayi pcvgirê-
dana cşirên binavkui yc, guêdayi zancbûna nu-
rov, cehda tekoşinê, daxwaziyê ye. Mumkun c,
ku do cşireki yan ji hm kcs ji cşirê h hembcr
dijnun diberxwc dabin lê demck şûnda di ciyê
xwc da bêdeng rûmştibm yan ji di sefên dijmin
da ci girtibm. Her bi vi awayi mumkun e, ku
cşircki dcmck bi dcwletê ra hevalbcndi kuibc û
paşê sef guhartibe, ji vê eşuê hmck kcs yan ji
bi tcvayi bcşdari şcrê wclatpcrweri ji bibc. Li
vê derê tiştê guing ew c, ku mirov ji xcletiyên
berê ders bigre û bizambc, ku gava galê mc dafi
bcrhevdanên cşiri û mesebi dibm, dijmmê ko-
lonyahst, karbidcstên wan roja xwc dikin roj
û bêyi tu fcrqiycki kcda gcl dixun.
Dema ku em di 50 saUya serhddana qehrema-
nên Dersimê da bi dehhezaran şehidên wê bi
bir timn, wezifa me ya esasi ewe ku em van ras-
tiyan bibimn û bi hêz û daxwazeke xurttir mil
bidm têkoşinê. Guamiya şehidan, ji riya bilmd-
kmna alaya têkoşina nzgariyê derbaz dibe.
DAWID
99
CIROKA
XUDMUXTARÎYÊ" U
(22.7.1338 (1922) )
Ji Fcrmandariya Eniya Elcezi-
re ra talimata Heycta Wekilcn
Meclisa Mtletê Mczin ya di dcr-
heqa Kurdistanê da.
1- Gav bi gav di hemû wclat da û
dt çapek fireh da li cihên ku pê-
wisti hcbc û tebeqcyên gcl lê
xurt tn, çêktrina xudmuxtariyên
navçeyi (mchclli) ji pêwistiyê si-
yaseta me ya hundtr tê. Em pc-
wist dibinin ku li mtnttqcycn
Kurdan ji, ku him ji aU siyascta
me ya hundir him ji ya dcrva, di-
vê gav bt gav xudmuxtariycn
navçcyi bêtc sazkirin.
2- Prensiba Mafê çarenûsi, It hc-
mû dmê hatiyc qcbûlktrtn. Mc ji
ev prensiba qebûl kiriye. Wek ku
tê texminkirtn, ku serok ûpêşc-
vanên Kurd heta vi zemani dcz-
geyên xwc yên xudmuxtariya
navçcyi temam kirtbin, ku ji ali
me va hattbtn qezenckirin û ku
rayên xwe eşekcre kirin, divê ê-
lan biktn ku jixwe xwcdiyê mafê
çarcnûsi nc û amadcyi jiyana bin
hukmc Meclisa Milctê Mcztn a
Ttrkiyê bin. Ji bo ku hcmû xcba-
tcn Kurdistanê bcrc xwc bide
armanca vc siyasctê bcrpirsiyari
ya Fcrmandariya Eniya Elcczire-
yc.
3- Divê bctc merhcleyck wisa
ku di Kurdistanê da Kurd h
hcmbcr Fransizan û bi taybcti ji,
di sinarê Iraqê da It hcmbcr Ingi-
Uzan dijminatiya xwc bi şcrê
çekdari ncbtn berbi guhartincki
û pêşiya yekitiya biyani û Kur-
dan bctc birin, divê gav bi gav
scdemcn sazkirina xudmuxtari-
yên navçeyi bctc pcşandtn û bi
vi awayi ji, bi mc va bcne girc-
dan, di idarên milki da wczifeda-
na scrokên Kurdan, bi mc va qc-
wikirma pcvgirêdana wan û xe-
tên gişti yên weha hatme qcbûl-
kirin.
4- Siyascta Kurdistan ya hundiri
wc jt ali Fcrmandariya Eniya El-
cczirc va bigthc hcv û idarckinn.
Fermandariya cniyc di vi wari da
bi Serokatiya Meclisa Milctê Me-
zin ra didc û distine. Ji bcr ku
xcta tevgcra wilayetan wc bcte
scrcrastkirm û bigihc hev, di vi
wari da bcrpirsiyarcn mcmûrên
milki ji, girêdayi Fermandariya
Eniyê ye.
5- Egcr Fcrmandariya Eniya El-
cczirc, ji ali idari û dadi (cdli)
yan ji maU va guhartm û sercrast-
ktrmcki pêwist btbinc, bi ci ani-
na viya jt hukumetê ra pêşniyar
dike. Ji Fcrmandarê Eniya Elcc-
zire- Tuxgencral Nihad Paşa ra.
Xusûsi ji şexis ra yc.
Ji ali Hcyeta Wekilcn Mcclisa
Milctê Mczin va bi awaki xusûsi
ev taUmata, ku di dcrheqa Kur-
distanê da yc, hatiye scrcrastki-
rm û wek li jorc yc tê agahdarki-
rin.
Scrokê Meclisa Milctê Mczin
Mustcfa Kemal
Em bawer dikin dema ku xwcn-
dcvanên me çav bi vê bclgê bi-
kcvm wê ccêbmayi nemimn.
Lewra yên ku siyascta M.Kcmal
û hukumctên dcwleta kolonya-
list naskinbe, wê bizanibc ku nc
M.Kemal nc ji hukumetên pişti
ROJANÛ 19/198811
wi tucar aUguiya xudmuxtariyê
nekinnc û daxwaziyên weha ji,
bi xwinê fetisandme. Lê ev tali-
matnama han ji bo çi û bi çi ar-
manci ji Fcrmandarê Elcezirc ra
(Kurdistan) hatiye şandin? Scde-
mê hewccdariya taUmatnamcki
wcha çi bû? Bcrsiva van pirsan
girêdayi rewşa wê dcmê yc.
Di dcma şcrê nzgariya Tirki-
yê da M.Kcmal û çend "ronak-
bû"ên mjadperest, ji bo stcndma
piştguiya gelê Tirk û Kurd siya-
setek durû didomandin. Wê de-
mê ideolojiya Jontuki zêdc xurt
nin bû, ji bcr vê yekê ji M.Kemal
û jontirkên dora wi, libasê um-
metpcrestiyê, nusdmaniyê h
xwc dikirin û bi vi awayi h pişt-
giriya gclan digeriyan.
Wek tê zanin, di sala 1920'an
da Pcymana Sevrê hatibû qcbûl-
kirin. Ev peyman di navbcra hu-
kumeta Osmani û dcwletên mu-
tefiq da hatibû imzekinn. Li gor
vê pcymanê, gcre Kurdistan û
Ermenistanek serbixwc bdiata
sazkirm (maddc: 62, 63, 64). M.
Kcmal, ji aliki va soz û bcxtê ma-
fên nctewi dida Kurdan, lê bi vê
siyasetê ra ji taktika ewiqandmê
didomand. Lcwra ew, xwedi bir
û baweriya heqdayina mafên ça-
renûsi nin bû û bi hişkayi h dij
bû, lê wê demê nikanbû cv diti-
na mjadperest eşkcrc bikira. Di-
gel vê siyasetê, bi dek û dolav ê-
rişên serguti diçû scr komel, rê-
xistm û cemiyetên Kurd û di vi
wari da bi taUmatnamcyên vcşa-
ri bala waliyan bi ser wclatper-
werên Kurd va dihate kişandin.
Dcma ku ji ah Kurdan va ma-
fên nctewi dihate xwcstin, M.
Kemal, mesela Ermcniyan dida
pêşiya pêşcvanên Kurd û wcha
digot: " Mafên wc yên nctcvtd
hcqe, lê hukumcta Osmani hazi-
riya xwc dike, ku Kurdistanê bi-
dc Ermcniyan! Em hemû islam
in û divê em rê nedin tişteki wc-
ha." Mixabin ku gclek serokcşir,
axa û pêşcvanên Kurd, bi van
Talimat metni
K..rJ .ut Ju;;.nJU HtijuL M.lk: M«l.'t V<iil
Itr lli-i.-m.n fkV'.ic cepS.S l>uitunjjnli|ina bli-
m>iiJir.
4. TvJricctt buiitQ m«nM.ciU v« vaii mlkyuu
iolnidtn dolruyi tu^k iiUliaUnia tlikida/ vc miin-
lif'olJuiu (ur«U idir«i mifuDi^tto 9id>u lirMrti
d^iti)Tm^ icab.ndandir. Ktlnkrlt mrikAn mcrui.îi-
U rH hcTti ûiHMi dahili)TniU vç hcm dc ii)-i«*.i
lu(ici)'(mi£ Aokui ruurindan .(fJricm mahkllr bit
Marc ihduim iliium Knu'^icjU.
2. M.lk:krin lcndj mi/^addcralhnni bimi jJ^'
n ctmelcfi tukii buiim dUn^rada kabul oluamui bj
fttaCfAk. Bii dc bu prentibl kabul -fCmi)isdir. tah.loia elundi^iina gbn Kilrllcfin bu lamana kadar ida-
ni auhalliyvyc ail jcrkilallanni ibnir •imif vc rvcu
v« mOmatiuMt bu fÎTt lumuu boim untMnudia
kaianiknit olmiH v* nyfcrinl lihu ctlilkTi xamaa
liaidi mukadJcrailanna aai« uhlp olJuLlaniu Tur-
Kift Burdk M.llrt Mccliti idamindt )-avimaya ulib
olJukiarMi iUa dmdidir. Kardiuanliki Ihi:u« nc-
uinia b« Caycyc mUc.-nîl n'yamc lcvcM Ektiin
çQMii tumandanlii:na aîttir.
i. KiirJiiiinJa Ktintcrin FraniiiLr v( uhvv*
In^ hiidudunJa ln(>llitcrc larfi hu«jmriMi mu^^lUh
mOudcmc itc gtyri kab.li udil bir dcrtcc^n varj«r-
nufc v« ccMbJcrlc Kiirtlcrin îSllIina mini olmak. lcd-
ricca mahaDi idarctcr loiU c'<bubui ihiar ctm.-k vt
' bu lumlc kalbcn biu mcrbu^SyctlcrMi lcmin ctmH.
Kurt r^lcutiaM). miilki vi a-Jkcii makanulla uvzif cJc-
rcb, Uz( mtrbut))xilcnni tanin cimci t<bi hu:ui«
umun<S)-c kabul olumnuftur.
4. Kurdi^lan liyawii dah.liyc^ [kcilra t.T*w.i
tu-nanJanlit. tartrinJan trAid v> iJjrc rd.lr.^i'ti.r
C'cphc Vuminjjnli{i bu bapta llti)>'V M llc: Mfv:>i
ll.)avfii itc muhabcrt edtr. VMyatkt urjrHiJjn i.'..p
otunacik hatli haitktri taniim vc Itvh'J cJccrknJ^
rjciayi memufini mufM^cnMi bu hufjua nwrcii dt
ctp.'tc kumandanlr|tdir.
5. tlcciin ccpttc kumanJanl.|i. nLrt ^c -^J'i
%t)a mali lad.lii \t iJJhjta luzum forjL'^tc Kinon
tait 'iini hulumcic tdlif cJer.
Lkt/irc ciirfiew kumjndani .Mr..-j S./.-J f-.ij
H.irriilei.nc
Zaia mahiuttur.
Ujyuk Millti M.v!iu VUillcr llr.ci. ijrjr.nJ...
ijii Jtt1e:t.~iinc mjh>ut t.lmjl u£.'te kL.rJ...jn h<>
LinJj lana^m cdilen talimat bi-rvtth. i-tli itbht lIu
Bilyilk MiHet MxTni Reiii
MiuUfa KcmaJ
Sugunku Turkçesi
Kûrdistan hakkinda BOyOk Millet Mocllsi Veki^
l»f H«yeti'nin Elcezire Cephesi ^<umandanli^'rutalimalidir.
1. Adim adim bOlûn memlekette ve geni; MçO-
de doOnxlan dofiruya halk labakalannm ilgili ve
etkdi oWuOu mahalli idarefer kurulmasi iç sJyase-bmtön gerêOidir. KOrtierin oturduOu böigelefde isehem iç siyaselimiz ve hem de diş siyaselimiz açt-sindan adim adim mahalli l)ir kJare kurulmastniQereMi bulmaktayiz.
2. Milietlerin kendi kaderlerini kendilerinin ido-
re etmeleri hakki, bOtOn dOnyada kabul olunmuf
bir preostptir. Biz de Ihi pransibi kabul etmiftzdir.
lahmin ohjnduguna göre, Körtterin bu zamana ka-
dar mahalli kJareye aK teykilallanni tamamtamif
teislor ve Derl gelenlerl bu amaç adina bizim ta-
rmhmizdan kazanilmif olmasi ve reyferinl açikla-
diklan zaman, kendi kaderterine zaten sahip ol-
duklanni, Tûrkiye BQyOk Millet Medlst idaresin-
de yafamaya lalip olduklanni llan etmelid'r. Kûr-
distan'daki bûtOn çalifmanin bu amaca dayanan
Sfyasetayör>elmesiEk»zirBCephesl Kumandarv-
bgi'na aittir.
S. Kûrdistan'da KûnierJn Fransiziar ve özelliMe
Irak smmrxla Ingllizlera karfi dCfmanliOini silahliçarptşmayla deOiftirilemeyecek t)lr dereceye var-
dirmak v« yabarwilarla Kûrllerin birlefmesine erv
gel oimak. adim adim mahalll idareler kunjlmasi
sebepierini açiklamak ve bOylece bize yCrekten
baQlanmalanni saûlamak. Kûrt reislerinin, mûfki
ve askeri makamlarla garevtendirerek. bize bsO-larvnalarvK saOlamlafttrmak gJbi genel çizgiler ka-
bul otunmuflur.
4. Kördislan iç siyaseti Elcezire Cephesi Ku-
mandanltgi tarafindan birtoftlrilecek ve idare edi-
lecektir. Gephe kumandanltOt tHt konuda BQyOk
Miliet Medisi Başkanlijji'yla habertofir. Vilayetlef
tarahndan izlerwcek harekel çizgisini dûzenleye-
cek ve birteftireceOinden mOlki memuriann y6ne-
ticilerinin bu hususlakl mercli de cephe kuman-
darriiOtdir.
& Elcezire Cephe KumandanliOi. ktari ve adli
veya mali deOiŞikllk ve dOzeltmeye gerek gArdQk-
çe, bunun ûygulanmasini hûkOmele 6nerir Ek:e-zire Cephesi Kumandani TuOgeneral NihadPaşa
Hazretlerine.
Kifiye özeldir.BOyOk Millet Mecllsi V^kltler Heyeti tararmdan
zati devleilerine Ozel olmak Ozere Kûrdistan hak-
kinda dûzenlenen tallmat yukanda okJuOu Oi^ ^dirilir.
Bûyak Millet Medisi fUist
Muslc^fa Kemal
derew û propagandeyan dihatm
xapandin û bi dek û dolavên
dewlcta koionyalist , bcrberiya
navbera cşirên kurd dihate xurt-
kirm.
Lê pir neçû, rûyê Hukumeta
Enqcrê ya mjadperest eşkcrc bû
û ji bo pêkanina maddeyên Pey-
mana Sevrê, ji nav gclê me dija-
yetiyck xurt bihnd bû.McscIa di
Payiza 1920'an da serokeşirên
Dersimê, h Hozatê h hcv civiyan
û ji hukumcta Enqerê ra ev nama
han verêkirm:
"î- Divê ji aîi hukumeta M.
Kemaî va ditmên wan yên di
derheqa biryara Hukumeta Saita-
natê, ku xudmuxtariya Kurdista-
nê qebûî kiribûn, bêtc pêşandm.
2- Di derheqa idara xudmux-
tariya Kurdistanê da ditmên hu-
kumcta M.Kemaî çiye? Dcrsimi
eccîe bersivc dixwazm.
3- Divê girtiycn Kurd ycn ku
di girtigehên Eîaziz, Meîctye, Er-
zincan û Sêwasê da nc, bcrhal
bcne berdan.
4' Divê mifrezên ku bcrbi
mmtiqa Koçgiriyê va hatme şan-
dm d^rhaî bêne vegcrandm."
(15'ê ÇiriyaPaşin 1920).
Li scr vê daxwaziyê hukumc-
ta Enqcrê, ji bo ncrmkirma Der-
simiyan heyetck dişine Dcrsimê
û di derhcqa vê daxwaziyê da,di-
tmên xwe yên qcbûlkirmê (!)
pêşkêş dikin û bi vi awayi h cwi-
qandmê dicadmm. Lê Dcrsimi,
12ROJANO 19/1988
beri heyeta M. Kemal didin û ji
Elazizê ev têla lian didin Enqe-
re:
"Li gor Peymana Sevrê, pê-
wist c ku h Diyarbckir, Elaziz,
Wan ûBcdUsê Kurdistanek scrbt-
xwe saz btbe; dtvê evya bête
pêkanin; cger pêk neyc, cm, cş-
kcre dtkm ku cmc mccbûri dest-
avêtina çek btbm û vi heqi bt zo-
ra çck bistinin." (25'ê Teşrini
Sani 1336, imze: Heycta Serokc-
şirên Dersim a Xerbi).
Hul(unieta Enqerê, ji aliki va
esker sewqi Koçgiriyê diku-, ji a-
liki va Dcrsimiyan diewiqand û ji
alild va ji, liinek serokeşirên Der-
simê bi fen dikşand ba xwe û
wana wek mebûsên Dersimê, te-
vi meclisa Enqerê dilar (Meço A-
xa, Diyab Axa, Serokê Şuhba
Eskeri Mistefayê Dersimi, Eh-
med Ramiz, Hesen Xeyri). Û bi
vi hawê propagandeyek hate be-
lavkirm, ku Meclisa Enqerê him
Tirkan him ji Kurdan temsil di-
ke. Lê Seyid Riza, bi van derew
û propagandeyan bawcr nekir; E-
lazizê zeft lar û têlek da Enqerê .
Bi vê têlê dida xuyakirm, ku ew
mebûsên Enqerê nikarin Dersi-
mê temsil bikin; Dersimi Kurdis-
tanck serbixwe dixwazin û eger
ev daxwaziyên wanyên netewi
bêtc qebûlkirin, encax bi vê şer-
tê ew, dikarm wck konfederas-
yoncki bi Enqcrê ra hevalbcndi
bikin.
Dûra di 1921 'an da h Koçgiri-
yê scrhildan çêbû, lê mixabin ev
scrhildan bi xwinê hatc fctisan-
dm û bi hezaran Kurd hatin kuş-
tin.
Ev babetên jor eşkcre dike,
ku wê demê rewşa dcwlcta ko-
lonyaUst ne baş bû, ji şer nû der-
kctibû û nikaribû di careki da gc-
lê Kurd bike hcmber xwe. Ji ber
van scdeman, ev talimatnama
xudmuxtariyê ji, parçeyck ji pla-
na siyascta wê demê bû. Yani, ji
EWIQANDINÊ pêştir tiştck ninbû.
2- WEZiFE:
AUkarê Fermandariya tdara
Urfi ya Dersimê;ji bo kifşkirm û
rêçajotma mtrovê rêxtstman ên
dabeşkar û xerabkar, bt armanca
ajotina zerpa ser mirovê rêxtsti-
nan, GIRTIN û KUŞTINAWAN;
ji ll'ê Çilcya Pêşin - 1985'an
pêva li mintiqa Ç/C MAH. wê
kiryara keştf û kcminê pêk bine.
3- PÊKANÎN:
Bi armanca GIRTIN û KUŞ-
TINA mirovê rêxtsttnan ycnda-
bcşkar û xerabkar wê ktryara 6
sactan (01.00 - 07.00) ya keştf û
kcminc pêk bine.
Osman Çitim
Tuxgcncral
J. Komd. Tuxay
K. ûAUkarc K. SYNT
2- WEZlFE:
Alikarc Fermandariya Idara
Urfi ya Dersimê;ji bo kifşktrm û
rcçajottna mirovc rcxistman ên
xcrabkar û dabeşkar, bi armanca
GIRTIN û KUŞTINÊ ji 17'ê Si-
batê - 1986'an pcva wc h minti-
qa AKYUNLU (ÇANTÛR) kir-
yara kcştf û kcminc pêk binc
3- PÊKANÎN:
a- Plana tevgerc :
Bt armanca GIRTIN û KUŞ-
TINA mirovê rêxistman ycn xe-
rabkar û dabcşkar wê dt navbcra
(01.00 - 07.00) da kiryara keşif
û keminê bctc pêkanin.
Ev wczifa han wê Fermanda-
riya Hêza Komando 1., ji ya 5.
pêk binc.
Osman Çitim
Tuxgencral
Fermandarê Tuxayê.
Ev belgeya han di kovara
"ikibine Dogru" da hate weşan-
dm. Bê şirovekirm ev belge, m-
mûneyeki barbariyê ye. Belge ji
aU Ast. Umit ZileU va tê pêşan-
din û Umit Zileli, serpêhatiya
xwe ya Kurdistanê û hovitiya ku
h ser gelê Kurd tê ajotm, tine zi-
man. Dema ku mirov ev pêşandi-
na han dixweyne, şerê navbera
du welatan tê pêş çavan. Lê tiş-
tik heye ku, ev şer, şerek ne ê-
lankiri ye û êrişek yek ali ye h
hembergelê me.
Dewleta koIonyaUst - nijadpe-
rest, tevi ewqas belge û tiştên
berbiçav xwe Ii xişimi datine,
van belgeyan inkar dike û bê fedi
berpirsiyarên van barbariyan di-
parêze.
Ev ji, wek bi sedan minakên
din, car din nişan dide ku, dew-
leta xwinrêj, tucar xwe nêzi heq-
dayina mafên netewi nekiriye û
iro ji, siyaseta qirkirma gelê me
bi çavsori didomine.
Wek ku me h jor, di şiroveki-
rina belgeya xudmuxtariyê da
got; dema ku ev taUmatnama
xudmuxtariyê ji aU M.Kemal va
hate derxistm, armanc, ewiqan-
dma Kurdan bû. Ji ber ku wê de-
mê rewşa hukumeta M.Kemal ê
nijadperest dest nedida, ku raste-
rast mafê gelê Kurd bête inkar-
knin. Kurd, demek hatm ewi-
qandin û pişti demeke kurt, siya-
seta inkarkirmê destpê kir. Di
1924'an da bi Qanûna Esasi, he-
mû kes Turk hatm hesibandm û
pêra ji, bi hoviti êriş, kuştin, ta-
lan û nefi hate ajotin. Hemû he-
yiyên gelê me , lê hate qedexe-
kirin û ev şoveni heta iro bê nav-
bir tê domandm.
iro ji barbariya ku Ii Kurdis-
tanê tê domandm parçeki ji si-
yaseta dewleta koIonyaUst û Ke-
maUzmê ye. Ji ber vê yekê , rew-
şa gelê me, do çi bûye iro ji ew
e.
ROJANÛ 19/1988 13
çend çarin BARAN
Eger dojeh e ati bihuşt e, çi heye li vê dinê ye
Hûriyên zer û sis, kevserên cure cure, çi biji heye
Li dinêya din çi heye ne kifş e, xudê dizane
Bomiyê meke, para xwe bistine, hin ku wext heye
•k -k -k
Qurna bist û yekan va hat, tu hin li dema navçe diji
Xelk giha stêran, tu hin hisabê qatê heftan diki
Mihemed rêber bû belê, beri wi ber bi piş bû
Li tu vegeri qonaxa kevn, çend gav ji paş va diçi
•k i( -k
Çavi te li paş in, dili te li dema navçe digere
Oxra te bi xêrê be ,hevalo, desti me berde, here
Xuya ye bihûşta me û te ne yek m, bilezin
Here li şkeftan biji, li mirgan biçire
•k -k ie
Sersal e, ji ezman fişengin rengin dibarin
Hela hela ye, ken û kiyf, xwarin û vexwarin
Li dili min li wan geli û zozanan maye
Ciyi agiri ser çiyan, andiri, tu tişt nagirin
* * *
Ne ax e ne bax e, kambaxi,tat û tir e
Gul bajo gezo biçm, erdeki bi xêr e
Bi hiviyek wala xwe mexapin, cotkaro!
Here ji xwe ra li zeviyek din bigere
j. ROJANÛ 19/1988
sayi
Dest neke paşla xwe
Stû xwar neke
Bê guman nini tu,
Ev ro,
Roja iro
Girtiye Ii ser te ewrên reş,
Kevir-kuçik
Li ser te war bûye,
Pêşiya te, li sivderê
Dest h ser seri
Mêr, bira, pismam
Pêşiya luUên sar
Wek kela Bazidê rawestane
Bi mirinê ve
Destgirtine ew,
Lê, bê hêvi nini tu,
Zivistan beri buharê tê
Buhar e dû zivistan
Şewqa sor û zer
Nav tariyê dizê
Bê derman nini tu..
Xirabi, hejari
Toz - xûbar
Ber bayê sibê direve
Sayi dibe derdor
Êdi her tişt xuyaye
Mina masiyê reş-belek
Nav ava Munzur
Azad dilize, digere,
Bê hêvi ninin em,
Pêşiya me çik-sayi ye.
1985
VAZGAL
ROJANÛ 19/1988 15
(BONA 100 - SALiYA BÛYlNA H.A.ORBELi) p-I?. . *, <**S^ .
ulmdar û
bajarvanê
mezin
Meriv hene, weki nav û şuxulê wan dibine
xemla dirokê, kubariya cimaet û welata. Û çi-
qas zeman derbas dibe, ewqas mezinaya wan tê
ber çavan. OrbeU ji wan menvan e. Bona ulm-
darê mezin, wetenhiz û internasyonaUstê dilsax
û helal, tebiet geleki merd û destvekiri bûye. Ba-
werike pir mezin heye, weki eger OrbeU iro bi
me ra bûya û pirs bidana wi di derheqa nivis, ji-
yan û şuxulê wi da, ewi wê bigota: "Ez ne ga-
zindar im". Ev isbatiyên ku tên anin bi xwe he-
sab dibin şadetiya wê yekê. Ew sala 1887'a
8 (20) Adarê Ii bajarê Kutaisiyê ji diya xwe bû-
ye. Sala 1888'a mala OrbeUya tê TibiUsê. Ev
mal, maleke bi merifet û ittifaq bûye, Ii vêderê
ji kal - bava da qedrê xwendmê û ulmê zanibû-
ne.
Prof. Şekroyê MIHOVi
Serwerê para Kurdzaniyê ya instituta
Akademiya RSS Ermenistanê ya ulmên
Rohilatzaniyê
Zarotiya xwe Hovsêp OrbeU di TibiUsê da
derbaz kiriye. Û dibe ku evê yekê ji roleke ne
çûk list di nava nawenda hewasa OrbeU ya ulm
da, ku geleki fire bû, bona wi û fikra wi ya ulmi
ya zor û piraU problemên gelek cimaetên Rohi-
latê dibûne objektên lêkoUnê ya kûr. Li vi ba-
jari ewi xeberdana gurciki û rûsi, ermeni û kurdi,
ecemi û hurumi dibihist. Sala 1904'a Hovsêp
OrbeU di gimnasiya (Lise) Tibilisê kuta kir.
Hema wê salê ji OrbeU erza (daxwazname) xwe
da Universitêta Peterburgê û ew hildane fakul-
têta tarixê - filologiyê (di aU filologiya klasiki
da). Sala 1909'a ew bi qimetên (pûan) bdmd
xwendma xwe kuta dike û destbi xebata hazir-
ku-ina disêrtasiya (têza doktora) xwe ya kandi-
16ROJANÎJ 19/1988
datiyê dike. Sala 1911 'a Hovsêp OrbeU bi ser-
besti intam (azmûn, imtihan) da û xwendma
xwe pêşda bir, usa ji U fakultêta rohilatzaniyê .
Hêjayi û rûmete rohdatzaniyê h universitêta
Peterburgê geleki bilind bûn. Li vêderê ulmda-
rên ûrisan yên bi nav û deng S. Jebelêv, M.Ros-
tovsêv, F. Zelinski, V. Bênêşeviç û gelekên ma-
yin ber serkaniya rohilatzaniyê bûn û bi saya
wê yekê ew ulm zûtirekê dibe dereceke (ware-
ki) lêgerinê bi qedr-qimet, gelek cahilên (ciwa-
nên) xudan şuret xwe pê digrin. Pêşdaçûyin û
pêwendiyên OrbeU yên ulmi paşê bi merivne
usa ra girêdayi bûne wek iranist V. Jukovski,
diroknasê Asiya Navin V. Bartold, sêmitolog
P. Kokovsêv, pêşekzanê dirok û çanda Misrê B.
Tûraêv û kutasiyê rohilatzanê bi nav û dengN.
Mar. Wexta Orbeli hate Peterburgê N. Mar êdi
ulmdareki bi nav û deng bû, hurmeta wi geleki
bilind bû wek ulmdar - rohdatzan. Bi serkariya
N. Mar OrbeU, temamiya kursa zimanên Rohila-
tê derbaz bû (di aliyê zimanên ermeni - gurciki-
farisi da). OrbeU bû komekdarê (alikar) pêşin
bona Mar di nava xebata kolan-rêçgeriya Aniê
da, ku çend sala kişand. Van salên xebata lêko-
lina ulmi, Orbeliyê xort çend miqale û xebat
neşir ku", ku idi wi çaxi didane kivşê weki bi se-
rê Orbeli rohdatzaniya ûrisetê , ulmdareki xwe
yê bi merifeta mezin dest aniye. Geleki hêja ne
fikrên OrbeU di derheqa Aniê da, ku wi tarixa
wê nivisiye û daye kivşê , rol û kemala wi bajari
di nava diroka ermeni ya sedsalên navin da.
14 Tebaxê Orbeli tê bajarê Wanê û Ii vêderê
biryar dide ku pêwist e bi zaravê ermeniyên
Moksê va mijûl be. Ev qeza h başûrê Gola Wanê
ya ku çaraliyê wê çiya ne. Orbeli bi siyari diçe
Moksê û ji mehekê zêdetir h wira dimine. Li vê-
derê ermeni û kurd tevayi diman. Li vira dosti-
ya OrbeU û Murtule begê Kurd destpê dike.
Murtule beg ji wan serekên kurdan bû, ku rind
fem dikir nêt-merema siyaseta Roma xayin û
pêşda dihat bona pismamtiya ermeniyan û kur-
dan. Murtule begê gelek malên ermeniyan -jm,
zar, biçûk-mezm ji xezeba Romê xilas kiriye.
Ewi bi hizkirm û xeribdosti miqati Orbeli dikir.
Orbeli, di axiriyê da bi hizkirm û şêkirdari der-
heqa Murtule beg da nivisiye. Li vêderê Orbeli
xebemama zaravên ermeniyên Moksê hazir di-
ke. Bi wê ra tevayi ew folklora ermeniyên Mok-
sê berev dike. Sala 1912'a wextê çûyina xwe ya
cara duda, ew wê xebata xwe kuta dike û ji bo
hmbûna zimanê kurdi û di wi wari da lêkolin û
xebata xwe pêşda dibe, ku ewi h Wanê destpê
kiribû. Ewi xebernama (ferheng) kurdi saz kir.
Erf-edetên ermeni û kurdên Moksê bandoreke
geleki mezin h ser OrbeU hiştin. Qeyde - qanû-
nên mêvanqebûlkirmê, erf-edetên vêderê qmi-
yatên gelek hêja dane Orbeli bona fikra rast he-
be di derheqa jiyana berê da. Çawa tê zanin, di
salên 1895 - 1896'an da diwana Sultan Hemidê
zulmê qira gelek ermeniyan ani, di nava vi şu-
xulê qilêr da usa ji hine axa, begên kurda hati-
ne wergirtm. Di pey vê yekê ra OrbeU tê vê ne-
hiya nava çiya û dibine, weki çawa ermeni û
kurd bi aşti - pismamti di nava hev da dijin, ça-
wa erf-edetên wan mina hev e, nêziki hev e.
Murtule beg bi xwe, bandoreke mezin li ser Or-
beU hiştibû. Sala 1911 'a, v« ji dê - bavê xwe ra
dimvisi: "Ez di mala mudur da dijim, begê kur-
da, yek ji wan gelek kurdan e, ku h pişta erme-
niya sekinin, wextê qirkirina ermeniyan, meri-
veki ku geleki mêla ûrisa dike. Mm kalemêrê
usa xûnşirin û bedew kêm ditine. Û ya sereke
ew e, weki ew maqûl û bi merifet e, nenhêri wê
yekê (herçend ji) ew ji Wanê wêda neçûye tu
ciyeki. Ew geleki di heyra min da ye". Di derhe-
qa kurdên Moksê da, di ddovantiya wan da
Hovsêp OrbeU biranineke geleki xweş hiştibû.
"Li vêderê, h Moksê -di axiriyê da gelek caran
Orbeli digot- mm fam kir, weki ne ku cimaeta
kurda, lê serwêriya (adminstrasiya) tirka, ya ku
ew beri ermeniyan didan, hesab dibû dijminê er-
meniyan yê xeter û h ciyên weha dûr, wek
Moksê , kurd û ermeni bi pismamti bi hevra di-
jin". Paşwextiyê OrbeU geleki li ber xwe diket û
dikewu-i, weki ji qira sala 191 5'a tenê çend ma-
lê ermeni xilaz bûn, bmeUyên kurd ji hatin qir-
kirin, yên mayin ji revin û Moks dermdax bû.
"Lema ji -Orbeli dimvise- tişteki geleki berkev-
tinê ye, weki ew, çi ku rmn h Moksê nivisiye-
berevokeke ne mezin, ya tekstan, ku ferhengên
ermeni û kurdi ne- bawer bikin hesab dibin wek
şadetiya paşin di derheqa ziman, erf-edet, rabûn
rûniştandin, xebat û şabûna çend hezar ewladên
herdu cimaetan -ermeni û kurdan." Xebatên
OrbeU yên wan sala heta roja iroyin ji, hesab di-
bin wek dur-cewahirê anaUza ulmi, fikrên culet
(wêrek, cesûr) û kiUta gelek problemên ulmi
yên hhevpiçiki (tevlihev). Cimaeta kurd û kurd-
zan şêkirdarê ulmdarên mezin in bona keda wi
ya di warê dirok û çanda kurda da. Mezmaya
OrbeU, mezmaya wi ya merivatiyê-bajarvaniyê,
navê wi ji me ra dikin naveki hizkiri, nebirkiri.
Ew geleid mijûl bû, xebata wi bêhesab bû, lêhizkirina wi berbi kurdan û kurdzaniyê ji me ra
bû kerem, ku iro destûrê dide ku em Ii ser keda
wi xeberdin. Çend salan şûnda di pey hatina
ROJANÛ 19/1988 17
xwe ra ji Wanê, Orbeli usa ji bi zargotm û zima-
nê kurdan va mijûl bû. 4'ê ilonê sala 1914'a se-
rokê navça Peterburgê yê xwendmê nava nama
xwe da dimvise: "... Anegori (h gor) fikra wezi-
rê şuxulên der, ku hatiye gotin ministriya (we-
zirti) ronkaya cimaetiyê ra, rê têra tê ditin h
fakultêta zimanên Rohilatê ya Universitêta Pe-
terburgê, zimanê kurdi û etnografiya kurdi der-
baz dibin". Bona miaserkinna vê xebatê, weza-
reta ronkaya cimaetiyê navê Orbeli da. Çawa tê
kivşê, hema xût (sirf) bona Orbeli û vi şuxulê
wi N. Mar "Programa dersên etnografiya kur-
dan" hazir kir. Paşê bi sipartina akademiya ûri-
setê (Rûsya) ya ulman, OrbeU, Ii ser çêkirma
ferhenga fransi - kurdi xebiti û tevi ferhenga A-
leksander Jaba ya kurdi - fransi destbi neşirkiri-
na wê kir. Hema wan sala OrbeU tevi Ebdulra-
zaq Bedirxan bi zimanê kurdi va mijûl dibe û ew
tên ser wê fikrê , weki elifba latini sazkm bona
Kurda. OrbeU êdi wi çaxi nasiya xwe dide ef-
randmên Ehmedê Xani, ku di paşwextiyê da ji
wan ra hatme gotin xeberên wi yên dur-cewa-
hir: "Gava em h ser cimaetiya şayir xeberdidm,
di derheqa pevgirêdana şayir û cimaeta (gel) wi
da -sê mezmayi tên ber çavê me- Firdewsiyê
faris (ecem), RustevaUyê gurc û Ahmedê Xani
yê kurd". Tevi N. Mar û ulmdarên mayin di pey
şoreşa Oktobrê ra Orbeli emegeki pir mezin
rêt, ji bo ku di dewra teze da ulmê rohdatzani-
yê pêşda bibm. Serhatiya Orbeli û qedera xeba-
ta wi ya zanyari û mezin û bêhesab di nava kitê-
bên mezin da ci digrin, dikarin bên ber çavan.
Bona fikra tomeri (gişti) em bimne bira xwe xe-
bata wi di hêla sazkirma akademiya diroka çan-
da materiyaUyê, bmgehdaninê weşanxana aka-
demiyê, cûre-guhastma instituta Lazerev ya zi-
manên Rohilatê, xebata wi h Ermitajê, rêçgeri-
ya (lêkolin) ulmi di derheqa hunermendi sasani
da, sazkirina para rohilatzaniyê . Meriv zendegir-
ti (heyret) dimine welci çiqas hêz û merifeta
menveki goti hebe, ku ew bi serbesti serkariyê
h teşkilkirma ulmê bike h ocaxeke usa mezin
da, wek Ermitajê, û bi wê ra tevayi ewqas xeba-
tan bimvise, h ser demeke here bihnd fikrên
dur-cewahirên kevnnebûyi bihêle, ku hatine m-
visin bona hobelyanên Firdewsi û Navoyi, Rus-
taveli û eposa (destan) Davitê Sasûnê, weten û
cimaeta şêkirdar emekê OrbeU di aliyê ciguhas-
tina xezna Ermitajê , di salên şerê weteniyê me-
zin da, di dirokê da bi herfên zêrin mvisine. Or-
beU, temamiya jiyan û ruhê xwe danibû rehina
vi şuxulê mezm.
Meha Nisanê sala 1942'a OrbeU hate Erivanê
wek sedrê filiala Ermenistanê ya akademiya
TRSS ya ulman. Sala 1943'a akademiya Erme-
nistanê ya ulma tê damezrandin û Orbeli tê bi-
jartin wek serkarê wê ê pêşin.
Di pey direktoriya Ermitajê ra Orbeli dibe
dekanê fakultêta rohilatzaniyê Ii universitêta
Leningradê ya instituta akademiya TRSS ya ul-
mê rohilatzaniyê . Bi insiyativa wi, Ii vira beşa
kurdzaniyê hat teşkilkirm û ulmdarê mezm bi
xwebû serokê wê ê pêşin (bi xebata xwe ya
esasi ra tevayi). Kurdzanên Leningradê : Qanatê
Kurdo, i. Sûkerman, M. Rudenko û yên mayin,
bi serkariya OrbeU xebateke pir giranbiha kirin
bona pêşdabirma pirsên kurdzaniyê. OrbeU û
şagirtên wi xebateke geleki mezin kirin bona
hazirkirina kadrên kurdzaniyê. Bi dehan ciwa-
nên bi merifet, h vêderê haziriya ulmi dest anin
û bûne pêşekzanên baş. Hêjayi biraninê ye, we-
ki xên ji kurdên sovyeti h vêderê xwendin û ha-
ziriya xwe stendme, gelek kurdên dereke, yên
ku bi şêkirdari di derheqa emekê OrbeUyê me-
zin da dimvisin.
OrbeU ji wan merivên nadir e, ku ji wan ra bi
heqi tê gotin: "Ew bona meriva û cimaetê hati-
ne dinê". Ew ewqas bi xerêqa teşkilkirina ulm,
alikarikirma kadrên ulmi ra mijûl dibû, weki ge-
lek caran pêra nedigihand xebata xwe kutake,
neşirke. Xebateke wi ya usa giranbiha di wextê
saxtiya wi da ronayi nedit. GiU di derheqa enca-
mên çûyina wi ya Moksê da ne (salên 1911-
1912'a), "Qmyatên di derheqa dialektologiya
kurdan û ermeniyan". OrbeU mexsûs dida kivşê,
ku ev xebata yek û tam e, yanê parek bê para
din nabe. Pêşekzan (zanyar, pêzan), vê xebatê
geleki bilmd bi qimet dikin -ferhengên kurdi,
ermeni. Eva xebata êdi hazir e û zûtirekê wê Ii
Erivanê ronahi bibine (ango wê bête çapkirm û
belavkinn).
OrbeU oratoreki (gotarbêj, xatib) bêqusûr
bû,pirê caran bê teksta mvisandi xeberdida goti-
nên wi di ciyê xwe da û bijare bûn. Mala Orbeli-
yan rêçeke kivş hiştiye di nava dirokê da: Rû-
bên Orbeli, Lêvon Orbeli, Hovsêp OrbeU...
Ewan navana bi rasti kubariya cimaeta ermeni-
yan e. Lê bi qanûna dinyayê , her menveki me-
zin dibe ewladê hemû cimaetan ku wi bona wa-
na emek rêtiyê, jêra xizmet kiriye, sifetê wan
aniye meydana dinyayê. A maneyek ji ev e,
weki navê OrbeU naveki eziz û hizkiri ye bona
cimaeta kurdan. Eu nwis ji rojnama "Riya Tcze", hejmara
86'an (sala 1987) hatiye wergirtm. Bi wergeran-
dina tipên latini re, me zimanê miqalê ligor şê-
weyê kovarê hêsan kir. Temamiya nwisê ne ew-
qas e, lê meji ber cih hmekjê kurt kir.
18ROJANÛ 19/1988
fOLKLOR^1T1€
Berevkar:
mOrad
QEMERÊ
Lê qemerê qemerê lê
Lê qemerê qemerê
Sorê spiyê esmerê
Tu qemera Berazi lê
Lê qemerê qemerê
Bextê min ra tu b'nazi lê
Lê qemerê qemerê
Tu sê tişta j'min dixwazi lê
Lê qemerê qemerê
Kil kilçi zêrê b'qazi lê
Lê qemerê qemerê
Lê qemerê qemerê lê
Lê qemerê qemerê
Sorê spiyê esmerê
Tu qemera Sipiki lê
Lê qemerê qemerê
Tu b'guhara gupiki lê
Lê qemerê qemerê
Tu b'bazmê şinki lê
Lê qemerê qemerê
Bextê min ra tu b'nki lê
Lê qemerê qemerê
Lê qemerê qemerê lê
Lê qemerê qemerê
Sorê spiyê esmerê
Tu qemera Celali lê
Lê qemerê qemerê
Zêr û zivê zelali lê
Lê qemerê qemerê
Bextê mm ra delali lê
Lê qemerê qemerê
J'min ra nabi bermali lê
Lê qemerê qemerê
Lê qemerê qemerê lê
Lê qemerê qemerê
Sorê spiyê esmerê
Tu qemera Birûki lê
Lê qemerê qemerê
Kofiya te b'barê gaki lê
Lê qemerê qemerê
Sozê xwe da çirûki lê
Lê qemerê qemerê
Tu j'mm ra malê naki
Lê qemerê qemerê
Lê qemerê qemerê lê
Lê qemerê qemerê
Sorê spiyê esmerê
Tu qemera Hertoşi lê
Lê qemerê qemerê
Tu b'gustila bi qaşi lê
Lê qemerê qemerê
Zar şirini pirs-xweşi lê
Lê qemerê qemerê
Bextê rmn ra dil-reşi lê
Lê qemerê qemerê
Lê qemerê qemerê lê
Lê qemerê qemerê
Sorê spiyê esmerê
Tu qemera Heseni lê
Lê qemerê qemerê
Tu b'kembera zêr-hesini
Lê qemerê qemerê
Bextê min ra b'gazini lê
Lê qemerê qemerê
Tu çima b'min naseni lê
Lê qemerê qemerê
ROJANÛ 19/1988 19
welat li dilê mm e
Çaxkanuş GALEMTERYAN
Karkera cawçêkirmê,
Qehremana Keda Sosyalist
Jin hez dikin tim emrê xwe biçûk nişandm.
Ev qelsiyeke ku dikeve serê merivan; ji ber ku,
hemû jin dixwazm tim ciwan bm! Ez ji usa di-
kim, lê sedemên min cuda ne. Ez h welateki dûr
hatime dinyayê, h gundeki biçûk bi navê Ke-
sap, U Sûriyê. Lê di sala 1947'an da hatime Er-
menistanê, erdê bav û kalê mm. Hingê weki ez
ji nu va ji diya xwe bûm. Ewsal, disa destpêka
jiyaneke bextewar bû ji bo gelek merivên rmn
ku pişti şer, di havina germ ya sala 1947 da h
bajarê Batûmê ji keştiyekê hatim xwar. Ji wê
vir da çd sal derbaz bûn û gelek tişt ji bira min
çûne, gelek bûyerên giring, lê histêrên şabûnê
li çavên wan tucar ji bir nakim.
Me Ermenistan di xewnên xwe da diti bû.Me
ezmanê wê ê bi roj û ken, kolanên Yerewanê
yên fireh, zmarên kevnare û çirên biharê yên
zelal Ii çiyayên wê ditm. Me gazina welatê xwe
yê berê tim bihist. Û em gelek serbdind bûn bi
hatina vi welati, erdê wan mêrxasan ku zora
Naziyên hov û har biri bûn.
Ez gelek cara têm hilbijartm bo serokatiye rê-
vebirma civinan. Û kingê ji guhdariya gotaran
bêzar dibim, êdi guhdari nakim û h rûyên wela-
tiyên xwe dinihênm: ew ki ne, maf û daxwazên
wan wê çi be? Menveki kal dibinim bi poxzini-
yek di çavên wi da; gelo ew ji kijan welati hati-
20ROJANU 19/1988
Çaxkanuş Galemtcryan It
karxanê, h bcr dezgeyên xwe.
Timsalê mêrxaseki Ermcni
yê kevn, Dawidê Sasoni.
ye welatê bav û kalan? Gelek merivên nas dibi-
mm: Ew jma ha Ii iranê hatiye dinyayê, h wir
ku jiyan bo wê gelek bi zor û zehmet bû; ew ke-
ça han ku ji min ra rûyê xwe yê bi ken nişan di-
de, ji malbateke macir e ku ji Libnanê hatine...
Qedera van hemû mirovan usa ji hev cuda ye!
Niha em hemû di vê salona ronak da ne û pişti
kar û barê resmi, govendeke leyistikên gel wê
dest pê bike, leyistikên Ermeniyan ku ji çaraU
dinê vegeriyane hatme welatê bav û kalan.
Di demên usa da tim tê bira min gotinên'xweşik yên niviskarê Ûris, Mikhail Koltsov, ku
di sala 1924'an da Ermenistan diti bû. Hmgê
pêla pêşin ya welatiyên me yên nu gihişti bû
vir. Wi usa mvisandi bû: "Diviya bû meriv bi
Frensi xeberde bi Ermeniyê ji Parisê , listikvanê
trajediyê; bi ingiUzi xeberde bi Ermeniyê ji
New Yorkê, mviskarê romanan; û bi Elmani xe-
berde bi pisporeki muzikê ji Wiyanê. Her ji, ger
meriv, qe nebe çend gotinê Tirki ji tevlê bike
çêtu- e, bo xatirê xudyê malê ku kasa sohbetê
bi ddovani cardm tije dike. Li vir ji her welati
insan heye, vura ew ci ye ku hemû rê te di-
bin digihinm cem hevalên Ermen yên xebatkar.
Bi rasti ji, riya ku ez gihandim Ermenistanê
riya jiyaneke nu bû. Di zmanên Ermeni da goti-
nên nu xwe nişan dan: spurk - Ermeniyê ku h
der hatiye dinê , welatiyê nu . Ev gotm di kaxi-
zên resmi da hati bû nivisandm, lê di zmanê
xeberdanê da kêm dihate karanin. Li ciyê wê,
gotma "bna" bi kar dihat ku ddgermi nişan di-
da.
Bi sedhezaran kes vegerin welatê xwe. Her-
yek bi rvhiyet û ditmeke xweser ddiat, ku bi te-
sira gelek tiştan çê bûbû, ehlaqê bûrjûvazi ji di
nav da. Xeberdan, dan û stendmeke bi du aU ye:
Ger dixwazi xeUc guhdariya te bike, tu ji guhda-
ri bike. Bi vi awayi raya merivan derheqa rewşa
dmyayê, bir û baweri, weki gotma zaneyan, ji
yeki derbazi yê dm dibe. Dibe ku hertişt ne go-
ra mafê cimaetê bm... Lê cimaet di heqê van
astengan da tê, ji bo xaturê doza welatparêzi ya
bdind, van hemû berên erda xwe h hev tine. U
em gelek mmetkar in ji bo rmdi û comerdiya
welatê me yê sosyaUst.
Bi sedan sal, gelê me jiri û jêhatbûna xwe di
riya avakirm û xweşkirma welatên beyani bi kar
ani. Bavê min hosteyeki baş bû. Pişti ku em ve-
geriyan Ermenistanê, wi got: "Şukur ji Xwedê
ra, êdi nah şunda emê malan h welatê xwe ava
bikm û di aşitiyê da bijin.
Ji 30 salan zêtur e ez h Yerewanê, h karxana
ipegê di karê rêsandmê da dixebitim. Waxteki
min 30 dezge bi hevra bi kar diani. Ez bi ddpaki
nikanm bêjim ku, çi ji destê min hat min şunda
nehişt. Niha nayê bira kesi ku Çaxkanûş Ga-
lemteryan welatiyeke nu ye. Heya, ez bi xwe ji,
hêdi hêdi ji bir dikim. Lê carcaran, ez bi serbi-
ROJANÛ 19/1988 21
Imdi difikirim ku , jmeke xebatkar wek min ku
ji Rojhilata Navin hatiye, mha tevi rêvebirma
karên dewletê dibe: Ez nunereki Komcivina
Partiya Komunist ya Ermenistanê me û her usa
ji, ya Yekitiya Sowyêt. Û wek endameke Sow-
yêtê Bihnd ya Ermenistanê, di gurtma biryarên
gelek giranbuha da para min heye. Niha cara si-
sêyan e ku ez di Konsêya Bajarê Yerewanê da
ci digrim. Ez, her usa ji, him endamê Komita
Partiya Komunist im, him ji di komita birêve-
birina sendikayê da me, h karxana ku ez tê da
dixebitim. Xuyaye destê rmn tiji ne. Û divê usa
bibe. Li vir Ermenistanê ez wek karkereke rê-
sandmê elimim. Vi welati aşiti, xwebaweri, mal,
heval, nav û nişan da min û pêşi h ber mm ve-
kir. Pişti demeki, min fêmkir ku, welatê min
hemû YKSS (Yekitiya Komarên SosyaUst yên
Sowyêt) e, "ta ji Moskow heya quncikê heri
dûr," û ez ji wê berpirsiyar im, çawa welatê mm
ji min berpirsiyar e.
Karxaneya ku ez tê da dixebitim, niha pavU-
keyek nu çêkiriye û navê min lê danine: "Çax-
kanûş". Dezgeyên min her roj 1500 mêtro ipeg
dirêsin ku jê 500 fistan çêdibin. Xweş h xwe
km, hevalên nuni delal! ev pavUka nu hemû ren-
gên Ermenistana jiyanteze h hev dicivine. Ew bi
rasti ji gora navê xwe ye: mana "Çaxkanûş"ê
gulvedan e.
Me di dawiya salên 1950'i da deyneki dem-
dirêj ji dewletê girt û bavê min pê xaniyeki me-
zin ava kir. Herçar birê mm - Serop, Serkis,
Andranik û Sedrak - tê da diminin û aUkariya
hevdu dikin. Birê mini biçûk di sala 1948 da h
Yerewanê hat dinyayê . Ew di karê metal da di-
xebite. Du birê min xwendegeha teknikê xilas
kirin û niha di karxanê da dixebitm. Andranik ji
bo firmekê şoforti dike. Hemû ji zewici ne û za-
rokên wan bi lez mezin dibin. Kurê mm êdi bû-
ye xort, bo leşkeriyê navê wi xwendin.
Ez çima behsa van tiştan dikim û di derheqa
xizmên xwe da ewqas dipeyivim? Sedem ev e
ku , dixwazim xelk texmin bike, rewşa me li be-
riyên dûr, h welatên Rojava yên sar û h ci û wa-
rên din çawa biba.. Li wan deran xelk bi pirani
maciran biçûk dibine. Beyaniyeki bê welat bê-
rûmet e. Min ev tişt bi çavên xwe ditiye.
Hêkyata jmikekê tê bira mm, ku niha h Ye-
rewenê, h pavlikeke haletên gelek gnanbuha di-
xebite. Hin menvên wê ku h Fransê dijin, gazi
larin ku ew ji biçe wi welati, Jinik ji derket çû
ji bo jiyaneke hêsan û çêtir.. Pir ne bori disa
şunda hat. Û min jê pirsi: " Li wir rewş çawa
ye?" Ev ji gotina wê bû: "Qe mepu-s! Te caran
masiyê ji avê derketi h ser erdê ditiye? Ew ça-
wa bê mecal dûvê xwe Ii vir û wê dixe û di wa-
reki beyani da difetise; ez ji h Marseillesê usa
bûm".
Menveki bê welat wek meriveki bê nav e. Ez
gelek zû tê giham ku welat ne tenê ew ci ye ku
tu nanê xwe jê derdixi û cilên xweşik peyda di-
ki; welat ew ci ye ku dilê te lê ye. Ev kevir, ev
kevot û ew siya hêmk di bin pelgên wê yên ku
dixuşxuşm, hemû parçeyek m ji welatê min.
Di vi welati da bi hezaran welatiyên nu dixe-
bitm ji bo teze çêkirma warê me yê kevn û ji
bo avakirma xaniyên sor siyaxkiri ji xwe ra. Li
Ermenistana Sowyêt da gund hene ku bi tevayi
ji welatiyên nu pêk tên. Xelk ji hemû welatan
vegeri hat warê bav û kalan û niha h vir bexte-
war m.
Li çarkoşeyê Ermenistanê û Yekitiya Sow-
yêt welatiyên Ermen yên nu hene. Ew Ii Ça-
rentsawan haletên hesini çêdikin, Ii Kozakista-
nê malan ava dikin, h Rojhdata Dûr sinorên
Sowyêt diparêzm, di GeUyên Araratê da rezan
datimn,-di gundên çiyê da h nexwaşan dimhê-
rin û dersê didine zarokan. Di nav wan da meri-
vên zêtir jêhati hene ku bi nav û deng m h çar-
koşeyê dinê. Weki Oganes Çekidzan ku ji is-
tembolê hatiye. Wi nişana Senetkarê Gel ya
YKSS stendiye û hatiye hilbijartm wek endamê
Sowyêta Bihnd ya Ermenistanê; Goar Gaspar-
yan, h Misrê hatiye dinyayê ; wê ji him nişana
Senetkarê Gel ya YKSS, him ji nişana Qehre-
mana Keda SosyaUst stendiye; û wênevan Akop
Akopyan, ew ji çend sal berê ji Beyrûtê hatiye
û Xelata Dewletê stendiye. Xebata hoste, hesin-ker, madenkol, zana û cotkarên me gur û geş di-
be û heyraniya dinyayê dikişine ser xwe.
Hêza welateki bi xebata gelê wê ya bi dil ûcan ava dibe.
Gava ez di kolaneke Yerewanê da diçim û
têm, xwe û xwe dibêm: "Va Kolana Lenin e,
hevalek min h vir rûdmê. Li ali din Kûçeya
Krasnoarmeyskaya dest pê dike; h parkê kevn
da Teatra Sundukyan û piçek wê da film-teatraRossia heye ku em pir caran diçmê.Ger tu h Zû-
kaka Abovyan ber bi jor biçi û vegeri aU çepê ,
tuyê bê Matenadaran, ciyê ku destnivisên kevn,
efrandmên zana û niviskarên berê tên parastm.
Evana hemû yê mm m û ez yê wan im.
Ev benda hanê jt kovara Sowyêt, Asia ande
Africa - Today, ji htjmara îlon û Çtriya Pêşin,
1987 hat gtrttn û jt çapa îngiUzi hat wergeran-dtn.
22 ROJANÛ 19/1988
f'û/emen- Aed/^<zm
* Didanê jara It pelorê dtşkê.
* Diranê kurmi, derman kêşan c.
* Destê dtza bi dtza nayc btrrin
* Destê tcnc rûyc mirov reş dtke.
* Diyariya ştvani Helekok c.
* Dewsa xencerc qcne dibc, lê dewsa xeberê
qcnc nabe.
* Diztk dibêje bcroşê rûteni (rû bt teni).
* Eger xwcliyc It xwc dtki xweliyekc gcrm.
* Eger bt mali, bt xalct û xal i.
* Geriyan derman c, qismct li ser piyan e.
* Giyayê hcwşc tal c.
Berevkar : SALIH
* Ga bi ctla nayê nasktrin.
* Jtna bêkes har dtbe, mêrê bêkes jar dtbe.
* Mtrişkê hêk kiri jt xwe ra hevalek çê ktri.
* Bila rê be , btla dûr be.
* Postê hêştirê barê hêsttrê ye.
* kotka tiji li ya vala mede.
* Çavc li dcriya xwcli It seriya.
* ^ş şola xwe dike, çeq-çeqok dev û dtranê
xwe dtşkênc.
* Xûn bi xûnê nayê şûştinê.
* Jin û mêrê şcr ktrtn, nezanan bawcr ktrin.
D
Di Televizyona
HoUandayê da
Programa Kurdi
Dostên hêja,
Dewletên ku Kurdistanê kirine koloni, gelê
me ji hemû mafên mirovi bêpar hiştine, ziman
û çanda wi lê qedexe knine.
Ev ku-yarên han tişteki normal e. Lewra ko-
lonyaUst, ji bo ajotma kedxwari û hukmê kole-
dariya koloniyan be ji, dev ji zordari bernadm.
Lê tiştek heye ku ne normal e, ew ji, kiryarên
Ewrûpayiya ye ku xwe wek pêşevanê mafên
mu-ovi êlan dikin- ku bi siyaseta xwe di parale-
la siyaseta koIonyaUstan da diçm û bi çaveki
mdleti yan ji netewi h gelê me nanêrm (wek
Tirkan, Ereban), mafên wan yên civaki (sosyal)
qebûl nakin (wek: bi zimanê dayikê perwerde-
gari, ji bo pirsgirêkên civaki buroyên agahdari-
yê, mafê radyo, televizyon û wd.) û xwe nêzi
dayma van mafan nadin. Lê parçeyek ji gelê me
h Ewrûpayê wek karker, macirên siyasi bi riya
komelên demoqrati xebatek bê westan dajon û
ji bo stendma van mafan di berxwe didin (xeba-
ta KOMKAR nimûne ye).
Ji bo mafên demoqrati, ku me h jor bi nav
kir, h HoIIandayê ji zûva xebat tê kmn. Bi sa-
ya vê têkoşinê h Hollandayê, h bajarê "Den
Haag" di televizyonê da -ku evtelevizyon me-
hê carek ji bo biyaniyan programan diweşine-
mafê programa Kurdi ji hate qebûlkirm.
Her çiqas programa Kurdi kurt be (5 deqqe)
û naveroka wê têr û tije nin be ji, stendina vi
mafê han gaveki pêş e. Eger têkoşinek çalak
bête ajotin, bidestxistma hemû mafên demoqra-
ti mumkun e. Stendina mafê programa Kurdi di
televizyonê da, wek nimûne giringiya têkoşin û
xebatê dide nişandan.
Bi silavên dostani
Ş. Zirav
ROJANÛ 19/1988 23
serpehatiyek
Xebat
XwîKele-kela havinê bû. Şivanan pezê
nivro anibîin mal. Nêziki kaniya gund li
bm dara tûyê çend gundi û mêvanek rû-
mşti biin.
Mêvan îsmailê Qewoşê (Ismail Ça-
wiş bû.)ismail kaleki 60 sali bû. Navê
gundê wi Riçik bû. Gundeki mezm û gur-
lax bû. ismail di salên biçûk da bavê xwe
wmda kiribii, bi dest-lepa diya xwe hati-
bû mezinkinn. Ji ber vê ew bi navê diya
xwe dihate bangkmn. "Çawişti" ji ber
eskeriya tirkan jêra bibii paşnav. îsmail
kaleki porpelax, rûspi û devken bû.Xweş
peyv bû. Xetên eniya wi, işareta tecru-
ban bii. Hal-wextê wi ne xirab bû, ew û
pirejma wi bi tenê dijiyan. Ismail çend
caran zewicibû ji, lê jê zarok çênedibû.
Çer ku dihate gotin cendirman ew guUe-
baran kmbûn, ji mirinê filitibû. Ji ber ku
pir tirsiyabû zarok jê çênedibûn.
Ji cimaetê— ji ber çi bii nizamm, lê
wi dest bi serboriyeke xwe kir: "Di ser
vê biiyerê ra gelek sal derbaz bûn lê
disan ji, ew wisa bi germiti di dil û bira
mm da maye..."
Di cih da xwe çêkir û bi tiliya xwe ji
dûrva işaret kir: "Ev çiya ye... Çiyayê
Dizgûnê... Sala 1915'a jontirkan fermana
Ermeniyan derxistibûn. Ji bo serê her
Ermeniki 25 quruş danibûn. Kuştma Er-
meniyan bibû riya qazancê. Insanan qi-
meta insanan nedizanin, bi qireti siyaseta
nijadperestan bi cih dianin. Di aliki daji
bona ku erd û malê wan bikeve destê fe-
odalan Ermeni bi qireti dihatme kuştm,
gelekê wan ji reviyan dervayi welat.Welat
bibii gola xwinê. Gelek bûk û keçên Er-
meniyan bi dileki êş, bi darê zorê, bi ci-
ranên islam ra zewicin. Pişti windabûna
gelê Ermeni, barê gelê Kurd girantir bi-
bû. Ji ber ku gelek kar ii barê gundiyan
bi destê zen'etkarên Ermeniyan dihate
çêkmn.Û xelkê Kurd ji wan hazir digirt.
Wek caw çêkmn, şal dirûtin,xilik û sepet
çêkinn, hesinkari û hwd.
Ji aliki da pişti ku Asûri û Ermeni di
welat da kêm bûn, bac(vêrgi) û eskeri bû
para Kurdan. Serda ji şerê cihanê domdi-
kir. Bac ii eskeriya dirêj bibii zilmeke me-
zin. Saleke dm şûnda jontirkan bi êrişên
eskeri careke din ajotm ser Kurdên nav-
ça Dersimê. Gelê Dersimê h ber vê hovi-
tiyê disa seri rakir. Kurdan Hozat, Maz-
girt,Nazmiye ii Pertek işxal kirin. Lê di
bin serokatiya Miralay Galatali Şevket
da gelek qetliamên mezin hatin çêkirm.
Gund hatme şewitandmji û zarok hati-
ne kuştm. Pez û dewarên gundiyan bi zo-
rê jê dihate stendin û ji bo wan tu bedêl
nedihate dayin. Ji ber van kirinên dijmin
herkesi ji cih û warê xwe bazdida. Salê
min dora 15'a ya hebii yan tunebii. Me ji
weke herkesi ceh û gemmê xwe, erd veda
ii têda çal kir. Me tev pismaman û cirane-
ki xwe tifingên xwe girt ii me xwe da Çi-
yayê Dizgiinê. Jin û zarên me ji berbi
Pertekê çûn. Hukumeta Tirk , jin ii zar h
24 ROJANÛ 19/1988
Pertekê kom dikir ku paşê surgûni rojava
Anatoliyê bike.
Çiyayê Dizgiinê h hember Çiyayê
Silbûsê ye. Çiyayeki serbihnd û xemdil e.
Li navbera Qizilkihs-Gêxi ye. Me ji helali
ii xatirê xwe xwast û di berbanga sibê da
ketine rê, pir hindik çiin dikê sibê bang
kir. Di wê demê da ji tirsa esker ii xefi-
yan, rêçûyina şevê baştir bû. Em bi roj
radizan bi şev ji rê diçûn. Me di çend şe-
van da xwe gihande Çiyayê Dizgiin. De-
vê newalan ii daristan bi zarok, jin û mêr
tiji bûn. Hemû kesan xwe ji hevdu dipa-
rast.
Çiyayê Dizgiinê geleki asê ii bilind
bû. Gelek teyr ii tûr, mar ii miir dihe-
wand. Herwisa jin, zarok, pêşmerge ii es-
ker ji.
Wextê ku me xwe gihand wêderê,
me xwe gelek azad û xurt hesiband. Lê
me tiştek nehesibandibiî: Bêbextiya
dijmin.
Me h wir ji xwe ra şikeftek dit û em
têda bi cih bûn. Siban zii me xwe piçek
dida ber rojê ii dikişiyan cihê xwe. Carna
bi dorê em dadiketin gundan ji bo xwa-
rinê, hin tiştan berev bikin. Gund wêra-
ne bûn. Mehsiilê wan di zevi û bêderan
da mabîin. Li der dorên wan gundan ew
kesên ku xwe ji esker diparastm hebîin.
Rojekê em çar heval ji derketin pê-
şiya şikeftê, me xwe da ber rojê û spi ji
xwe paqij dikmn. Diira em ketine şikef-
tê . Roja dm sibê şefeqê da em bi denge-
ki hişiyar bûn. Li ser şikefta me, ji jorê
"qirpe-qirp" dihat. Wextê ku me xwe
dabû ber tavê. eskeran ji diirva h me
mêze kiribiin û iro cihê me kivş kiribûn.
Em rahiştin tifmgên xwe û h benda
wan sekmin. Bangi me kirin ka em kine
îi çend kesin ku teslimi wan bibin. Bapir
bi navê me bersiva wan da. Me hemîiyan
ji zêde tirki nedizanin.
Dîira me gulle beri hev da. Çend ke-
san xwest bikevme şikeftê h nivê rê ke-
tin. Ji bo wexteki kurt ew çend kesên
kuşti h ber derê şikeftê ji me ra bîin ko-
zik(parêzgeh). Lê eskerên dijmin çend
rojan û şevan h ber derê şikeftê nobet
girtm îi man. Bapir bi tenêya xwe gele-
ki ew meşxîil kinn û zerar giyand wan.
Fişekên me ji h ber qedandmê bîin.
Xwarin û vexwarin ji qet nemabû. Piştra
Bapir hate lêxistin, birayê wi yê biçiik
Weli Axa tifinga wi girt, h dijmin guUe
barand. Lê Bapir careke din ranebû. Me
sê hevalan h ser meytê hevalê xwe, ti îi
birçi, bi tirs û xof sê rojên din derbaz ki-
rin. GuUeyên me ji qediyabûn. Esker ji
ev yeka famkiribûn. Wan li me guUe di-
barandin. Cih h me pir teng bibîi. Em sê
heval ketibîin quncikeki teng.
Ez di cihê xwe da rîiniştibîim. Herdu
hevalên mm di ser min ra jipê sekinibîin.
Bi dengê tifingan ra tişteki germ di ser
min da bari. Herdu hevalên min di cih da
ketm. Li ser şalê min mêji û xwina wan
belav bibii. Ez di cihê xwe da ji xwe da
ji xwe ceyişim. Dest h min sar bîi, bina
min çikiya. Dilteng û bêçare biim. Niha
ez bi tena xwe mabîim. Di navbeyna min
û mirinê da bostek mabû.
Bi tirs min bang kir, teslim!.. Li ben-
da min bûn ku derkevim derva. Lê rmn
cesaret nedikir. Paşê min biryara xwe da
û ji şikeftê derketim. Çer ku derketim
eskeran xwe kiribîine talda keviran. Mm
firsendek dit îi serberjêr bazdam. Geleki
pey min ketm ez zeft nekirim. Çend sa-
etan şunda ji aliyê birlikeke din hatime
girtin. Komutanê birlikê ifada min girt û
çekê eskeri h mm kir îi ez girtime nav es-
keran. pişti ku hereketa Galatah Miralay
Şevket Paşa kuta bû, xelkê me ji vegeri-
ya cih ii warê xwe ê berê.
Lê binketina milletê me tenê ji ber
nezaniya me bîi...
Hezar sali ji bijim vê bîiyerê tucaran
nikarim ji birbikim.**
ROJANÛ 19/1 988 25
rrmmmmm n^^^MHvpM
IMMMMMIMW^ mmutmtmmmmmtmmtmtm
]PUSKIN
* Ji şayirên ûrisan yê heri mezin
Pûşkin e. Di Ewrûpayê da ji şayi-
reki wisa mezin tune.
H.TÛMANYAN
* Ew kesê yekemin bû, ku li ba
me edebiyat gihandiye bilmdaya
xebata netewi.
N.G.ÇERNÎŞEVSKÎ
* Hetani roja iroyin tu kes ji
Pûşkin derbaztir nebûye, ne bi
bedewtiya helbestan, ne ji bi hê-
za diyarkirina his û ramanan, hcl-
bcstvanek, ku bûye pêşewayc
cdebiyata rûsi
M.GORKÎ
^^\
\^ ,
' " ■""jsöö'
Tava Helbesta Rûsi
Aleksander Sergêviç Pûşkin (1799 - 1839)
şayirê ûrisayi nuletiyê ê mezin e. Merivên ze-
manê wi ew bi nav dikirin wek tava (roja) poe-
zia ûrisa. "Ew ne tenê şayirê ûrisa yê zemanê
xwe yê mezin bû. -Belinski derheqa Pûşkin da
nivisiye, -lê usa ji şayirê hemû cimaeta û hemû
quma yê mezm bii." Çawa Lomonesov hesab
dikin himdarê ulmê ûrisa, usa ji Pûşkin hesab
dikin wek himdarê literatiira ûrisa ya nû.
Efrandma Pûşkin bû neymka jiyana civata
ûrisa ya mdetiyê "enskilopediya jiyana iirisa".
Em di nava efrandma Piişkin da temamiya jiya-
na Ûriseta wi çaxi, deb û pêwendiyên hemû si-
nifên (çinên) mexluqetiya lirisa dibinm, pê di-
hesin, weki ewi çiqasi qedrê xwe li bêcerkirma
temamiya xezna cimaeta ûrisa ya mdetiyê, ide-
alên cimaeta ûrisa ya azadariyê û hemmerivayê
digirt, dikanbû jiyan û kultura miletên mayin
fam bike.
Di nava literatûra iirisa da şayirên mezin, m-
viskarên mezin, dramaturgên mezin gelek m.
Xudanê "Evgeni Onegin" û "Syarê hespê sifir",
"Baris Godiinov" îi "Qiza Kapitan", "Tragedi-
yên biçûk" û çiroka hemû mecalên şayirtiyê
26ROJANÛ 19/1988
efrand, di nava bist çend salên xebata xwe ya
Uteratûrê da bû him şayirê mezin, him mviskarê
mezin, him ji dramaturgê mezin.
Aleksander Sergêviç Pûşkin genia(deha pê-
zan) bii geniaki geleki mezin. Ew h ser mirata
pêşiyên xwe yên literaturiyê yên hêja, poesiya
cimaetê ya zar(zargotin) hin bii û bingehê lite-
ratîira riisi ya nii dani. Lê ew bi kritiki(rexne)
berbini wê miratê dibû, çi ku kevn û nekêrha-
ti bii wêda davit, her tenê ew tiştê ku di hêla
diroki da bi kêri pêşdabirma Uteratûra rûsi ya
mdetiyê dihat, wi ew tişt pêşda dibir, kûr dikir
û dewlemend dikir. Û ew bû literatûreke usa, ku
berk hejandma ûrisa ya azadariyê ra hate girê-
dan, serecema wê ya mexlûqatiyê ya dewle-
mend hebii, dereca wê ya bedewtiyê bê hed û
hesab bilmd bii, pirsgurêkên (problem) here gi-
ring pêşda dikişand û derecên jiyana wi çaxi
yên cuda-cuda nişan dida.
Piişkin, xasma ew niviskarên rûsi yên beri
xwe ii yên zemanê xwe geleki bihnd qimet di-
kir, ku wi di nav efrandmê wan da cimaeti di-
dit.
Efrandma Pûşkin di aliyê tematika û serece-
ma xwe ya idêatiyê da niha dewlemend ii pirali
ye. Zanina wi ya fureh hemû warên jiyana me-
riva û mexliiqatiyê bi hêzeke nebinayi va nişan
da. Ew di derheqa evintiyê da stra, temamiya
wê ani ber çavan. Ewi pesnê hevaltiyê û dosti-
yê da, qerfê xwe bi neyarên xwe kir -ji padşayê
girti heta niviskarê firoti. Ew di derheqa weten-
hiziyê da stra û h dijminê weten kire eynat. Ewi
newekheviya civaki (sosyal) diyar kir û bû xem-
xurê merivên zêrandi û rmletên bindest... Tu
dereceke jiyana menvatiyê ya usa tune, ku ew Ii
ser nesekinibe. Tê bêji Piişkin her tişt gotiye,
ew ji bi hêz û bedewtike nebinayi va. Bi rasti ji
ew "Destpêka hemii destpêk.in bû" (Gorki).
Bmyatê poesiya (helbest) Piişkin wek ya ci-
maetê ye. Piişkin li ser wê fikrê bii, weki gava
literatûr dibe diyarkirê kultura cimaetê, hingê
ew dibe Uteratûra cimaetê. Efrandariya Piişkin
her bi wi cureyi ye
Efrandma Pûşkin bi idêatiya bdmd, huma-
nizma mezin û demokratizma kûr va berbiçav e.
Di nava efrandmê wi da dengê wetenhiz -bajar-
vanê mezin tê bihistin ku bi alavi welat ii cima-
eta xwe hiz dike, bi wan va serbdmd û kubar di-
be. Çiqasi Piişkin ji welat û cimaeta xwe hiz di-
kir, ewqasi ji ewi h qeyd û zinarê çarizmê kin-
bû eynat. Ew qeydên koletiyê ku nedihişt hêza
cimaeta iinsa ya efrandiyê bi xurti pêşda here.
Ew wek dengbêjê azadiyê hate erafê meydanê.
Ji efrandmên xwe yên pêşin da destpê kir, h
diji hukumeta Nikolayê Pêşin û quhxçiyên wi,
milkdarên ûrisa şer kir. Di wi şeri da, hetani mi-
rina xwe ji Piişkin nehate rayê.
Pêzaniya Pûşkin her tenê bi jiyana iirisa va
nedihate sinorkinn. Hemû gelên Rûsyayê, usa
ji cimaetên dinyayê yên mayin bi jiyana xwe
va biine babetê helbesta Pûşkin. Em di nava ef-
randmên wi da Pişkavkazê, Kavkaza Bakûr, kal-
Kalmikiayê û Ûkrainayê , Fransayê ii Hûnanista-
nê, Lehistanê ii Hroma qedimi dibimn. Ew ef-
randareki pêşin bû ku nigarên (wêne, resim)
merivên miletên mayin bi realisti mtirand.
Şayirê ûrisayi mezm usa ji bi heqi hesab di-
be wek himdarê zimanê rîisi yê Uteratiiri (ede-
bi). Di nava gelek qurna da, kitêbên ûnsa bi zi-
manê dêrê -Slavyani dihatin mvisandin, ku ge-
leki ji zimanê rûsi yê cimaetiyê zend dûr bû.
Lomonosovê mezin destpê kir zimanê kitêba
nêziki zimanê cimaetê kir. Ev xebata ku Lo-
monosov di warê ziman da destpê lar, Piişkin
kuta kir. "Di nava helbestên wi da cara pêşin
xeberdana iinsa ya zendi tê kivşê" - Dobro-
liûbbov nivisiye.
Piişkin bû dersdarê gelek mviskarên iirisa.
Ewi hukumeki gelek mezin çawa Ii ser şayir ii
niviskarên zemanê xwe, usa ji yên paşwextiyê
hişt. "Piişkin dersdarê me ye", L.ToIstoy goti-
ye.
Marks û Engels efrandinên Pûşkin bilind qi-
met kirine. Piişkin şayirê V.I.Lenin ê hizkiri bû.
Piişkin ziida ji hidûdên ûnsa yên miletiyê
derketiye û bona temamiya menvatiya pêş, bû-
ye serkaniya bedewtiyê ya mezin. Efrandinên
Piişkin bîine nulkê temamiya merivatiya pêş îi
bi gelek zimanên dmyayê hatme tercumekinn.
Çawa di welatê me da, usa ji li dervayi welatê
me Pûşkm bi kurdi ji hatiye tercumekirm û ne-
şirkirm.
Pûşkin nemiriye, herçend ji em iro 150 saU-
ya wefatbiina wi didm kifşê. Çiqas diçe navê
wi, ewqasi geş ii mezm dibe, surê poesiya wi ya
nû ber çavê cimaetê têne kivşê, dengê wi ewqa-
si qube ii ziz tê bihistm.
Emerikê SERDAR
Nivisji "Riya Teze" hatiye wergirtm.
ROJANÛ 19/1988 27
sixa®]^
'■'''-'»*^f^.
Cêlika
Pisikê
TOLSTOY
W^ergerandîw jt tirki: X. LEZGÎN
k
>, ■^:r-:-'MB/i^-^'.
Hebîjye tunebûye, xwişk îi birayek he-
bûne: Vasya ii Katya. Pisikeke wanjihe-
biiye. Rojeke baharê pisika wan ji ortê
wmda biiye. Ev herdu xwişk ii bira her
derê geriyane, ew neditme. Pisik tune,
tune, tune.
Rojekê h hmda imbarê ji xwe ra leyis-
tine, hmgê dibihisin ku ji jorê dengeki zi-
rav tê. "Miyaw, miyaw". Vasya êdi qet
disekine, hema zûkava ji pêpelûka hildi-
kişe ser banê. Katya ji h jêrê maye û ji
Vasya pirsiye:
- Te dit? te dit?
Pêşiyê tu bersiv, tu deng ji Vasya der-
neketiye. Lê paşê xwe xwar kiriye îi qir-
yaye:
- Mm dit! Vaye pisika me... Çêhkên
wê ji hene, çiqas ji nndik in! Hela were,
zu;
Katya hema bi lez çûye malê ji pisikê
28ROJA NÛ 19/1988
Quncikê Zarokan
ra şir aniye.
■ram pênc çêlikên pisikê hebûne. Ça-
xê ku ew mezin bûne, ji quncikê xwe
derketine û h wan der û doran geriyane.
Katya û Vasya yek ji nav wan hilbijarti-
ne. Yeke belek; pêsira wê sipi, pişta wê
gewr. Wan ew hddane binne inalê .
Diya Vasya û Katya, ew çêlikên din ji
h ciranên xwe belav kiriye.
Herdu xwişk û bira bi çêlika mayi ra
leyistine. Wan herdem zikê wê têr kin-
ne. Dema xewa wan hatiye bi hev ra ra-
ketine, bi hev ra xew kirine.
Rojekê ji rojan Katya û Vasya çûne
bindarîikê. Ji xwe ra leyistme. Pisik ji h
ba wan bîiye.
Dema ku bûye bager, pelên daran û
toz tevlihev biiye. Pisik di nav vê bagerê
da, vi ali - wi ah çûye hatiye. Ev yek ge-
leki Ii wan xweş hatiye.
Demekê Vasya îi Katya dinhêrm ku h
kêleka rê çiçek hene. Destpê kirine ew
berev kinne. Bi berevkirmê ra pisika xwe
ji bir kirine.
Paşê ji nişkava qêrinek bihistine:
- Xwe bidine aliyeki, ji pêşiya min
derên ez dibêjim!
Nihêrine, yê ku diqire siwarê hespeki
ye, bi lez dajo ser wan. Du kûçik ji h pê-
şiya wi bûne. Wan kîiçikan pisik ditine ii
êrişi wê kirine. Pisik ji qet ji cihê xwe
nehviyaye. Hema wisa xwe qunciloki ki-
riye, pişta xwe kovandiye, h ber kûçikan
sekmiye. Bêje çima narevi! Na, ma bêhi-
şê direve!
Dema ku çavên Katyayê bi kûçikan
ketiye, kiriye qêrin, berê xwe daye malê
û bazdaye. Lê Vasya zûkava xwe gihan-
diye pisikê. Beri kûçikan wi xwe gihandi-
ye pisikê. Xwe avitiye ser wê, ew ji êrişa
kîiçikan parastiye. Tam wê gavê ew siwa-
rê nêçirvan xwe pêra gihandiye, kîiçikên
xwe girtiye çûye.
Vasya ji pisika xwe sax û sxlamet biri-
ye malê. Ji wê rojê şunda êdi tucar pisi-
ka xwe serbest, bê xwedi bernedaye rast
ii bestan.
XACEPIRS
2I
7I
1-
3-
5-
8-
6-
4
9 101 1
/n (
ROJANÛ 19/1988 29
"DIYARBAKIR 5 NOLU " - F. WELAT
Pirtiik belgeyeke giranbiha ye ku dewraneki
ji diroka gelê Kurd tine ber çavan. Ew 5 salên
zindana Diyarbekirê, berxwedana şoreşger ii
welatparêzên Kurd Ii diji nazistên Tirk, wek
belgeyeke diroki pêşkêşi diroka gelê me ya ni-
visandi dike.
Niviskarê vê pu-tiikê, şoreşgerê Kurd F. WE-
LAT, bi serhatiyên xwe ra tevayi serhatiya he-
mû şoreşger îi welathizên Kurd şu-ove ddce. F.
Welat di binê çerxa faşizmê ya êşkence ii zul-
mê da çiqas camêr îi egit e; di behskirm û şiro-
vekirma xwe da ji ewqas niviskareki hosta ye.
Ew di behskirma bûyeran da gelek rastbin e, wi
çi ditiye, çi vejiyaye ew hemii h hafiza xwe m-
visiye; di bira xwe da hiştiye îi paşê derbasi ser
kaxez kiriye. Şirovekirma wi xurt e, carna nu-
ansên psikolojik ji dide. Lê bi çaveki rastbin...
bêyi ku biiyeran ji rastiyan diir bixe. Dema tirsi-
yaye "ez hingê pir tirsiyam'" dibêje. Ew, baş di-
de xuyan ku berxwedana welathizên Kurd, me-
zmahiya daxwaza gelê Kurd ji bo azadiyê , zora
zulma dijmin dibe.
Pirtîik di nav weşanên Riya Azadi da derke-
tiye.
F. WELAT
OKgUriUk* yayinlan
"'ÇiROKÊN KURDi " (Textes Kurdes)ROGER LESCOT
Pirtûka diplomat îi rohUatnasê fransiz Roger
LESCOT ya bi navê ""Textes Kurdes", isal
(1987), bi sernavê "Çirokên Kurdi" ji nû va, ji
aliyê weşanxana Orfeus hat çapkirm. Di pirtû-
kê da 5 çirokên kurdi yên zargotmi (folklori)
cih girtme.
"MIRINA KALEKi RIND" - Mehmet UZUN
""Mirma Kaleki Rind'" romana Mehmet Uzun
ya duwemin e. Weşanxana Orfeus h Stockhol-
mê ew çapkiriye. Romana Uzun ya yekemin
'"TU"" ji di sala 1985'an da h Swêdê hatibû çap-
kirin.
"'HAWAR - Cild- 1 "" (Hejmar 1 - 9)
Hawar ji nû va hate weşandm. Neh hejmarên
Hawarê (1-9) ji aU Mihemed Bekir va hate te
kûzkirm îi wek cild hate weşandin.
Xuyaye ku M.Bekir kareki hêja bi ci aniye.
Ew, ne tenê ji nîi va weşandm, her wisa mvisên
ku bi tipên erebi îi farisi bûne ji, transkripteyi
Kurdi -latini kiriye îi h gel orijinalên Hawarê,
neh hejmar ji nîiva hatiye sererastkinn (deqtilo-
kirin).
Li gor agahdariya M.Bekir, wê 22 hejmarên
Hawarê yên mayin di sê cildan da bête weşan-
dm. Ev cilda han (ku neh hejmar m) ji ali We-
şanxana Hawarê hatiye weşandm.
""JiN""-CiId4
Di meha Çiriya Pêşin 1987"an da Cilda JiN
ya 4'an derçii.
Me di hejmara 15'an (Roja Nii) da di derheqa
""JiN'"ê da bi kurti agahdari dabîi. Heta niha te-
vi cilda 4'an, bist hejmarên kovara Jin (her cil-
dek 5 hejmar) ji niiva hatine çapkirm. Ev karê
hêja ji aU M.Emin BOZARSLAN va hatiye ki-
rin.
30ROJANÛ 19/1988
"' KOÇKiRi DESTANI'"- Cimşit MAR
Çawa tê zanin di 50 saUya Serhildana
Dersimê da , h ser tevgêrê gelek bend, mi-
qalê, broşur îi pirtiik derketm îi derdikevm.
Van rojan bi navê "KOÇKiRi DESTANI"
pirtûkeke helbestan di nav weşanên Özgur-
luk Yolu da derket. Di vê berhemê da gelek
helbestên hêja yên welatevini û şoreşgeri
ci girtme. Niviskarê wê Cimşit MAR, hel-
bestên xwe bi welathizike kîir îi bi zanineke
diroki ya fireh îi bi ruheki têkoşer dinivise.
Di dawiya sala 1987 an da pntûkxana kurdi bi
pirtûkeke lêkolinê dewlemendtir bii. Ev pirtîik
di nav weşanên KOMKAR'ê da hate weşandm.
Niviskarê pirtiikê ROHAT, xuyaye ku gelek se-
rê xwe êşandiye îi Ii ser diroka Kurdzaniyê
(Kurdoloji) û xebatên derheqa wi, lêkolineke "
hêja ii kronolojik afirandiye.
Li ser bingeha Ilmê Kurdzaniyê xebatên ku
di derheqa Kurd û Kurdistanê da hatme kirin
di warê ziman, edebiyat, sin'et, tarix, arkeoloji,
etnografya, etnoloji, ol, cografya, abori (ekono-
mi), sosyoloji, bibliyografya û wd. mn. Xebatên
ku h ser Kurdzaniyê hatine kirin, welat bi we-
lat tête nasandm li pêra ji, xebatên Kurdolog,
niviskar, gernameyên gerokan û hwd. tête ni-
şandan.
Niviskar, tarixa peydabûna ilmê Kurdzaniyê
ji 1787'an pêda qebiil dike ii ji bermayiya Mau-
rizio GARZONi destpê dike û tine heta 1987'-
an. Lê pêra ji, çend gernameyan ji, dide nasan-
dm, wek: "Vegera dehhezaran Ksenefon",
"Gemame Ewliya Çelebi" û wd.
Di warê Kurdzaniyê da (Kurdoloji) esera
yekem ji ali Maurizio Garzoni va hatiye afiran-
dm. Pirtiika M.Garzoni ya bi navê "Gramera Zi-
manê Kurdi û Ferhenga Wi", dused (200) sal
berê di sala 1787'an da h Romayê (italya) hati-
ye weşandin. Li gor mviskar, her çiqas di sedsa-
la 19 û 20'an da Kurdzanên hêja derketibm ii il-
mê Kurdzaniyê firehtir kiribin ji, rêç îi şaxa
Kurdzaniyê bi Garzoni destpê dike. Ev rastiya
han ji ali gelek Kurdzanên navdar va ji, hatiye
qebîJlarm.
KURDOLOJiBiLiMiNiN
2(m YII.I.IKGKÇMi.şi
(1787-1987)
GRAMMATICA
i; VCJCAUOI.ABIO
LI.MCVIA tiUHUA
DAL P MAUIIltU CAKIONI
^!:.l'-7:'iT,^.
SERBORiYA 200 SALÎ YA ILMÊ
KURDZANIYE"
(1787-1987)
Niviskar, pêda diçe îi merheleya ku ilmê
Kurdzaniyê gihiştiyê ; eser û mvisarên ku hatine
weşandm; zanyarên Rohilatnas û ditinên wan
bi kurti dide nişandan.
Ji xeyni ev agahdariyên jorin, kar ii xebata
(di warê Kurdnasi, edebiyat, folklor, tarix, siya-
si ii hwd.) pirtûk, kovar, rojname, nivisar ii lêko-
linên ku di her çar parçên Kurdistanê da hatine
û têne weşandin têne raxistm. Di dawiya pirtîi-
kê da wêneyên çend kurdnas, zimanzan, edebi-
yatzan, tarixzan, lêkoUnvanên sereke ji, hatine
çapkirm.
Bi kurti pirtîik, ji bo mviskar, lêkolin û lêge-
rinvan, xwendekar, ronakbir, welatparêz îi gel
dikare bibe çavkaniyeke kronoloji ya eserên
derheqa Kurd û Kurdistanê da.
ROJANÛ 19/1988
A
'.m'
-m.
r
>,,
^ .
-^V'
'1 ■,\ v
-V ^
.JÊ
V
■ 'o
: -O
-. - D.
,=ijie-'. :"* C^ 2";o^/^ .-<»
V!?.■^
-.fn
,m'
.3
?r0
0
Cû
ar,0.
- <î1 g
V-O C" C3
f,
s^^.■^>
'■^y
/
i
4^
BIHA: 10:- kr.
Recommended