KANÎZAR, KOVARA ZIMANÊ KURDÎ HEJMAR 16/2018 · 2018-02-12 · KANÎZAR, KOVARA ZIMANÊ KURDÎ HEJMAR 16/2018 3 Bi inglîzî vê carê em hem li ser belavkirina berhema Rêbîn

KANÎZAR, KOVARA ZIMANÊ KURDÎ HEJMAR 16/2018

1

NAVEROKA HEJMARA 16

Sernivîsar, r. 2

Husein Muhammed

Baneşan (nîda) di kurdî de, r. 4

Selîm Biçûk

Cînav, r. 14

Halil Aktuğ

Nivîsîna cînavê ”kî, kê”, r. 31

Zeynelabidîn Zinar

Hokerên bêpîvan û bêkêşan, r. 35

Xebatên ziman(nas)î

di navbera lehceyên kurdî de, r. 43

Samî Tan

Hevalnav (rengdêr), r. 49

Dengnasî

Dengê J – peydabûn û guherîn, r. 69

Ezedîn Rotîn û Ş.Dêrikî

Qertafên diyariyê, r. 75

Rûken Sarili

Nêrînên li ser peydabûna zimên, r. 77

Bahoz Baran

Ravek, r. 80

Zinar Ednan Mele

Tesîra erebî û soranî li ser kurmancî,

r. 92

Baban Seqizî

Awirêk li helumercî zimanî kurdî, r.

96

Amed Tigrîs

Pêşgir û paşgir, r. 107

Çetoyê Zêdo

Metnên şanoya kurdî, r. 149

Zeynep Sultan Atli

Berhevdana çend varyantên

“Siyabend û Xecê”, r. 180

David Crystal

Daşinasnayîşê Kitabê “Qetlê

Ziwanan”, r. 184

Murad Ciwan

Mirovê pirziman û miletê pirziman, r.

193


2

SERNIVÎSAR

Kerem bikin hejmareke nû ya kovara zimanê kurdî Kanîzarê, xwandevanên

hêja. Di vê hejmarê de jî em bi nêzîkî 250 rûpelan vekolîn û xebatên li ser

zimanê kurdî bi kurmancî, soranî, zazakî û inglîzî dixin xizmeta we yên hêja de.

Di vê hejmarê de Husein Muhammed li ser baneşanan anku peyvên gazîkirinê

(nîda, interjeksiyon, bi inglîzî interjection) di zimanê kurdî de pêşkêş dike.

Nivîsarên wî yên din di vê hejmarê de li ser xebatên ziman(nas)î yên di

navbera lehceyên kurdî de û herwiha li ser dengê J ne.

Ji Selîm Biçûk em vê carê nivîsareke li ser cînavên kurdî belav dikin. Halil

Aktug jî li ser cînavên pirsyarkî ”kî, kê” dinivîse.

Zeynelabidîn Zinar li ser hokerên bêpîvan û bêkêşan dinivîse. Samî Tan

hevalnavên (rengdêrên) kurdî dide nasîn.

Bahoz Baran ravekên kurmancî bi awayekî giştî dide nasîn. Ezedîn Rotîn û Ş.

Dêrikî bi taybetî behsa qertaf û ravekên rewşa diyar ya navdêran dikin.

Rûken Sarili teoriyên li ser çawaniya peydabûna zimanî/zimanan pêşkêş dike.

Abdusamet Yigit nêrînên xwe li ser morfolojiya hin peyvên kurdî dinivîse.

Amed Tigrîs hewl dide hemû pêşgir û paşgirên peyvsaz yên kurdî li gel

nimûneyên wan rêz bike.

Çetoyê Zêdo li ser dîroka şanogeriya kurdî dinivîse û hewl dide hemû

berhemên şanoyî rêz bike. Zeyneb Atli çend guhartoyên dastana Xecê û

Siyabendî dide ber hev.

Bi soranî em nivîsa Baban Seqizî li ser rewşa zimanê kurdî bi taybetî li

Rojhilata Kurdistanê belav dikin. Bi zazakî em beşek ji kitêba David Crystal ya

li ser zimankujiyê pêşkêş dikin.


3

Bi inglîzî vê carê em hem li ser belavkirina berhema Rêbîn Kerîmî ya derbarê

çemandina (tewandina) lêkerên kurdî berdewam dibin û hem jî dest

belavkirina beş bi beş ya bawernameya doktorayê ya Laura Mahalingappa li

ser hînbûna ergatîviyê di kurmancî de dikin.

Kerem bikin û kovara xwe Kanîzarê û bi hêviya ku hûn xêrê jê bibînin!


4

BANEŞAN

Husein Muhammed

MIJAR Û PEYVNASIYA WÊ

Baneşan (bi inglîzî interjection)1 hinek peyv an gotin in ku hest û bertekên

(karvedanên, reaksiyonên) ji nişkê ve pê tên derbirîn anku îfadekirin. Bo

nimûne:

- ay!

- ey!

- de, dê!

- of!

- ox!

- way, wey!

- ya!

- hey, hê!

- hey gidî!

- hadê, haydî, haydê!

- lo, lê!

- hîhî!

- î’!

- maşella!

- bismilla

- yella, wella, billeh!

- be’, beh!

- ’ew, hew!

- keçê!

- hop!

1


5

- kuro!

- wee! weeh!

- Xwedêyo, Xwedêwo!

Baneşan birreke peyvan ya piralî û tevlihev e. Tê de hin peyv hene ku bi tenê

baneşan in, bo nimûne

- of!

- ay!

- wey!

PARVEKIRINA BANEŞANAN

Çendîn awayên cuda yên parvekirina anku dabeşkirina baneşanan li ser sinif

û kategoriyên cuda hene.

Yek ji awayên parvekirinê li ser bingehê eslê birrên peyvan e. Lê gelek peyvên

din jî di nav de hene ku bi eslê xwe ji birrên din yên peyvan – bi taybetî ji

navdêran – in yan jî ji baneşanekê û navdêrekê peyda bûne, bo nimûne:

- ”yella, billeh!” ji ”ya Ellah, bi Ellah” yan ”bismilla!” ji ”bi ismi Ellah”

anku ”bi navê Xwedê”

- ”Xwedêyo, Xwedêwo” ji ”Xwedê” ku navdêr e û paşgira ”-yo, -wo”

Parvekirineke din li ser bingehê kîteyên peyvan e. Gelek baneşan yekkîteyî e,

bo nimûne:

- ay!

- of!

- ax!

- hêy!

- wey!

Di heman demê de piraniya wan herwiha peyvên wisan in ku tenê wek

baneşan tên bikaranîn.

Baneşanên dukîteyî yan pirkîteyî adeten bi eslê xwe ji birrên din yên peyvan

in, bo nimûne:

- yella!

- maşella!

- Xwedêyo!


6

- kuro!

Parvekirineke din dikare li gor bikaranîna baneşanan be, bo nimûne:

- baneşanên keyfxweşiyê

-

- baneşanên qehirînê

- baneşanên pesndanê

- û hwd.

Heman baneşan dikare bo derbirîna çendîn hestên ji hev cuda – heta hestên

dijber jî – bê bikaranîn. Loma bo nimûne, peyvên wek ”ax, ox, oy” dikarin hem

bi mebesta dilşadiyê û hem jî êş û keserê bên emilandin. Tenê kontekst dikare

diyar bike ka mebest jê çi ye. Bo nimûne:

- Oy, serê min çend diêşe.

- Oy, ew çend xweş stranan dibêje.

BANEŞANÊN GIŞTÎ

Hin ji baneşanan di kurdî û di gelek zimanên din de jî ji aliyê bikaranîna xwe

ve giştî ne. Ev tê wê maneyê ku ew dikarin bo hestên ji hev cuda – heta hestên

dijî hev – jî bên bikaranîn. Tenê berdewamiya axiftinê diyar dike, ka ew bi çi

mebestê li filan derê hatiye xebitandin.

Di kurdî de bi kêmî ev baneşan giştî ne:

- ax, ah

- ey, hey

- oy, hoy

- ox

- wey, way

Bo nimûne, baneşanan ”ax” hem bo hesteke xweş û hem jî bo hesteke nexweş

dikare were bikaranîn:

- Ax, ev xwarin çend xweş e!

- Ax li vê rewşa me ya kembax!

BANEŞANÊN HESTÊN NEXWEŞ ÊŞ, EZYET, HESRET Û NEXWEŞIYÊ


7

Hinek ji baneşanên di kurdî de bi berfirehî bo diyarkirina hestên nexweş (bo

nimûne êş, azar, ezyet, hesret, xemgînî) tên bikaranîn, ev in:

- ay

- ax

- of

- ax

- hey

- heyhat

- hey, heyho

- way, wey, wey li min, wey li min, wey li minê, wey li mino

BANEŞANÊN GAZÎKIRINÊ

Di kurdî de hin ji baneşanên bingehîn yên bangkirinê, hawarkirinê, gazîkirinê

û balkişandinê ev in:

- ey, hey

- hê, hêy

- o, ho

Hinek ji baneşanên gazîkirinê ne bo mirov lê bo bangkirina heywanan tên

bikaranîn:

- şoş, ço! (gazîkirina keran)

- tehe, ho! (gazîkirina çêlek û mangayan)

- dah! (gazîkirina hespan)

- pisî, pisî! kit, kit! (gazîkirina pisîkan / kitikan)

- dîd, oşt! (gazîkirina kûçikan / seyan)

- tû, tû! (gazîkirina mirîşkan)

- haş! (gazîkirina pezî)

BANEŞANÊN BERSIVDANÊ

Hinek ji baneşanan wek bersivê yan bertekê (karvedanê, reaksiyonê) bo

axiftina kesên beramber tê bikaranîn. Bo nimûne:

- im


8

- him

- aha, iha, ha

Li gel belavbûna telefonan, silava inglîzî ”hello” di kurdî û piraniya zimanên

din jî de wek baneşana bersivdana telefonê belav bûye. Di kurdî de ew wek

”helo” yan jî li gor forma bêjkirina xwe ya fransî wek “elo” tê gotin.

BANEŞANÊN HÊVÎKIRINÊ

Hinek ji baneşanan bi mebesta îfadekirina hêvî û daxwazê tên kirin.

Di kurmancî de baneşana daxwazê ya serekî “xwezî” û varyantên wê ne:

“xwezîka, xwezka, xweska, xwezila…”2. Ew di soranî de jî bi forma “xozge” li

kar e. Bi eslê xwe ew têkilî peyva “xwastin, xwestin” e:

- Xwezî Kurdistan azad bibe!

Baneşeke din ya hêvîkirinê ya di kurdî û zimanên din yên misilmanan de

berbelav “înşellah” û varyantên wê yên wek “înşella, îşela, inşaellah…” e. Ew

ji erebî ye û maneya “Xwedê bike, Xwedê hez bike” dide. Carinan li cihê

wergerên wê yên kurdî jî tên xebitandin, wek “Xwedê bike, Xwedê hez [bi]ke”.

Wek dijbera wê jî, gotina “Xwedê neke” tê emilandin gava ku mirov hêvî dike

ku tiştekî xirab/nexwastî neqewime:

- Inşella ti xirabî neqewime.

BANEŞANÊN PESINDANÊ

Baneşanên pesindanê yan methekirinê ew peyv in ku tên gotin gava ku kesê

guhdar tiştekî baş kiribe.

Peyva xwemalî “aferim” li gel formên xwe yên cuda-cuda “aferin, aferî,

aferîm, aferîn” ji mêj ve bi vê mebestê tê bikaranîn. Ew peyveke kurdî-îranî

ye ku ketiye hin zimanên din jî, bo nimûne tirkî.

2 Bo hemû varyantên peyva ”xwezî”, binêrin: https://ku.wiktionary.org/wiki/xwez%C3%AE

https://ku.wiktionary.org/wiki/xwez%C3%AE


9

Ji peyvên xwemalî lêkera “bijî” (yan “bijît, her bijî, her bijît”) û formên wê yên

pirhejmar “bijîn” (yan “her bijîn”) tevî eslê xwe yê lêker jî di pratîkê de wek

baneşan tên bikaranîn.

- Her bijî, te karekî baş kir!

- Bijî azadî!

Gava ku mirov bixwaze îfade bike ku tiştek baş yan spehî yan jî bibereket e û

pesnê wî tiştî bide yan jî daxwaza qenciyê jê re bike û bixwaze ku bixêr be,

hinge gelek caran baneşana “maşella” (maşellah, maşela, maşaellah…”) tê

gotin. Ew ji erebî ye û maneya “eger Xwedê hez bike” dide.

- Maşela, keçikeke çend delal e!

Van dehsalên dawiyê peyva “bravo” jî bi maneya “aferim, bijî” pir belav bûye.

Ew bi eslê xwe ji îtalî ye lê li piraniya zimanan belav bûye:

- Bravo, tu zîrek î!

BANEŞANÊN EMIRKIRINÊ

Hejmareke baneşanên emirkirin, fermankirin, teşwîqkirin û handanê di kurdî

de hene.

Baneşana giştî û berbelav ya kurt “de, dê, dey” e. “De” di kurmanciya navendî,

“dê” di kurmanciya rojhilatî û “dey” jî di soranî de serdest e:

- de/dê were

- de/dê ka em biçin

- de/dê ka bêje te çi kir

Baneşaneke din ya berbelav herwiha “ha” ye. Bo nimûne:

- Bixwe, ha! (illeh divê ku tu bixwî! ne ku tu nexwî!)

- Were, ha! (illeh were, çawa be jî divê ku tu werî!)

Li gel formên neyînî yên lêkeran, “ha” qedexekirinê xurttir dike (li jêrtir

binêrin).

Ji mêj ve baneşana “yella” (yela, yellah…) jî di kurdî û zimanên din jî yên

misilmanan de tê bikaranîn ku ji erebî “ya Ellah” (ya Xwedê, bi

qeweta/alîkariya Xwedê) e.


10

Bi taybetî li Bakurê Kurdistanê herwiha baneşana ji tirkî “haydî, hadê, hadî,

haydê” jî niha berbelav bûye. Ew ji tirkî herwiha ketiye gelek zimanên başûr-

rojavaya Ewropayê jî, bo nimûne albanî, bosnî û romanî.

Baneşaneke devokî jî bi taybetî di kurmancî de li Behdînan tê bikaranîn ku

“hilo” ye ku maneya “rabe” dide. Mirov dikare bibêje ku ew “baneşaneke

lêkerî” ye ji ber ku ne tenê bi maneya xwe dişibe lêkeran (hilo = rabe) lê

herwiha wek lêkerên fermanî herwiha forma xwe ya pirhejmar jî heye: “hilon”

(rabin).

BANEŞANÊN QEDEXE- Û HIŞYARKIRINÊ

Baneşanên qedexekirinê ew peyvik in ku pê tiştek li mirovî tê qedexe- anku

memnû- û yasaxkirin û baneşanên hişyarkirinê jî ew peyv in ku mirovî ji

hebûna xeterî yan tirsekê agadar dikin.

Baneşana qedexekirinê ya belkî herî ber belav di kurmancî de “hiş” e ku li hin

deveran her wiha wek “his” jî tê bikaranîn. Di soranî de ew bi awayê “wiş,

wuş” e. Ew herwiha carinan bi awayê “hişşş” tê dirêjkirin û carinan jî tenê wek

“şşş” tê gotin û nivîsîn.

Baneşana “hiş, hişşş, şşş” peyvikeke onomatopoetîkî û navneteweyî ye. Bo

nimûne, bidin ber inglîzî “hush, shush, shh”. Di kurdî de carinan li şûna “hiş”

û varyantên wê, peyva “iskut, uskut” yên esil-erebî tên xebitandin.

Bi mebesta rawestandinê anku qedexekirina livînê, di kurdî de bi taybetî di

axiftina li gel zarokan de peyva “hop” dihat bikaranîn. Ew hevdenga peyva

“stop” e ku vê dawiyê ji inglîzî belavî kurdî û gelek zimanên din j î bûye. Lê

berovajî baneşana “hilo”, peyva “hop” ti formeke din nîne loma yekhejmar û

pirhejmar herdu jî “hop” in. Hevwateya wê “stop” jî bi heman awayî ye.

Bo xurtkirina qedexekirinê çend baneşan hene: “ha, hê, hêy, lê, lo”:

- Nekenin, ha!

- Negirî, lê!

- Neçe, lo!

- Nelivin, hê!


11

Bo hişyar- û agadarkirina ji tirs û tehlîkeyan jî “hê, hêy, ho” dikarin bên

bikaranîn:

- Hişyar bin, hê/hê/ho/hoy!”

Baneşaneke din ya bi mebesta hişyarkirina ji tires peyva “bive” ye ku bi taybetî

di axiftina li gel zarokan de tê bikaranîn gava ku ew ji tiştekî kel (zêde germ û

şewitîner wek agirî) tê agadarkirin:

- Bive, dest nekiyê!

BANEŞANÊN MATMAYÎNÊ

Baneşanên ecêgirtîbûnê yan matmayînê ew peyvik in ku tên gotin gava ku

kesek ecêbgirtî dibe yan jî carinan ji ber ku xwe nerazî dike.

Hinek ji wan baneşanan ev in:

- be, be’, beh! ( عبه )

- ’ew, ’ewww ( وووو، عهعه )

BANEŞANÊN NEFRET- AN NALETKIRINÊ

Bi maneya nalet- yan nefretkirinê di kurdî de gelek caran ”tif” (yan varyanteke

wê, bo nimûne “tifû, tû”) ya bi eslê xwe navdêr wek baneşan tê bikaranîn. Bo

nimûne:

- Tif, ev çi hal e?!

Bi mebesta nefretkirina li bêhneke yan xwarineke pir nexweş, gelek caran

baneşana î’ ( عیئ ) yan ’î’ ( عیع ) tê bikaranîn:

- ‘î’, ev çi ziqn e.

- ‘î’, çi bêhneke pîs jê tê.

BANEŞANÊN ZARVEKIRINÊ

Baneşanên zarvekirinê ew baneşan in ku li gor hin dengên tebîî û xwezayî tên

gotin. Hinek ji van baneşanan di kurdî de wiha ne:

- bom!


12

- teq!

- diring!

- gurm!

Bo nimûne:

- Bom, topek pê ket.

- Teq teq, li derî da.

- Gurm, dengê birûskekê hat.

PEYVÊN MALBATÎ WEK BANEŞAN

Gelek peyvên malbatî di kurdî de bi forma xwe ya gazîkirinê (vokatîv) wek

baneşan tên bikaranîn. Bo nimûne, ev hinek ji wan in:

- kuro!

- babo! bavo!

- dayê

- dadê

- lawo!

- yadê!

- yabo!

- keçê!

Mirov dikare çendan ji wan di hevokan de bi kar bîne:

- Wey babo/bavo, ev çi hal e!

- Lawo, de were!

Sebebê ku “babo” û “lawo” li vê derê baneşan in ew e ku ew ji maneya xwe

ya bingehîn veqetiyaye. “Wey babo/bavo” li vê derê ne gazîkirina yekser ya

babe/bavê xwe ye lê gotineke îfadekirina hestên xurt e ku bi gelek caran bi

baneşanan tê kirin.

BANEŞAN DI STRANAN DE

Çend baneşan di hin stranên kurdî de pir tên bikaranîn.


13

Yek ji wan baneşanan “tew tew” yan “tewe tewe” ye ku guhdarên dengbêjan

li civatan di ber stranên folklorî re dibêjin. Bi wê dixwazin diyar bikin ku stran

xweş e yan jî guhdarîkirina wan ya li stranê berdewam e. Bi wê herwiha

bêhnvedanekê didin dengbêjî.

Baneşana din ya berbelav di hin cûrên stranan de “lorî” ku bi taybetî bi awayê

temamkirî yê “de lorî, lorî, …, lorî” tê xebitandin. Bo nimûne:

- “De lorî lorî, kurê min, lorî / bavê te kuştin, dayik bi gorî” (ji helbesteke

Cigerxwînî)

”Lorî” bi eslê xwe lêker e, ji ”lorîn, lorandin” lê bêyî pêşgir û paşgirên lêkeran

tê xebitandin û loma dikare wek baneşanekê were hesibandin.

BANEŞANÊN DÎNÎ

Baneşanên dînî ew peyv in ku mirov pê sond dixwe yan jî daxwaza lêborînê ji

Xwedê dike yan jî pesn û senaya mezinahiya Xwedê dide yan jî alîkariyê /

qewetê ji Xwedê dixwaze.

Hinek bi eslê xwe ji erebî ne lê hinek ji peyvên kurdî hatine çêkirin.

- Xwedêyo, Xwedêwo, ya Xudê

- ya Reb, ya Rebî

- welleh, billeh, tilleh

- yella

- bismillla

- maşella

- subhanella

- elhemdulilla

- şikir (ji Xwedê)

Hinek jê hê jî tenê di kontekstên dînî de tên bikaranîn. Bo nimûne:

- estexfirullah!

- subhanella!

Lê hinek jî ketine zimanê giştî. Bo nimûne:

- yella

- wellah


14

- inşella

- maşella

Ji aliyê gotin û nivîsînê de bi çendîn awayên cuda di kurdî de peyda dibin ku

hinek ji wan dengên eslî yên peyvê di zimanê erebî de di kurdî de jî diparêzin

lê hinek jî gelek ji peyva bingehîn dûr ketine. Bo nimûne:

- wellah, wellah, welleh, welle, wele, wila, wile…

- elhemdulillah, elhemdulilla, elhemdulla, elhemdula, elhemdila,

hemdila, hemdile…

BANEŞAN JI ZIMANÊN EWROPÎ

Van dehsalên dawîn çend baneşan ji zimanên ewropî ketine kurdî û zimanên

din jî yên Rojhilata Navîn.

Baneşana herî berbelav di kurdî de ji zimanên ewropî ihtimalen ”elo, helo” ye

ku di bersivdana telefonê de tê bikaranîn. Baneşana din ya gelek berbelav

”stop” ya bi maneya ”raweste, bisekine, nelive” (yan jî “rawestin, bisekinin,

nelivin”) e.

Baneşaneke din ya berbelav ya ji zimanên ewropî peyva ”bravo” ye. Ew

hevwateya peyva ”aferim” ya kurdî ye lê gelek caran li cihê wê bi mebesta

pesndanê tê bikaranîn.

Ji ber ku gelek ji baneşanan di gelek zimanan de wek hev yan nêzîkî hev in,

zehmet e mirov bi taybetî derbarê baneşanên yekkîteyî de bibêje ka ew ji

kîjan zimanî hatine yan jî ka her zimanî ew di nav xwe de çêkirine.

Bo nimûne, mimkin e ku baneşana ”waw” ya bi mebesta matmayînê ji

zimanekî ewropî hatibe yan jî di kurdî bi xwe hebûbe yan hatibe çêkirin.


15

CÎNAV SELÎM BIÇÛK Cînav Cînav, di zimanê Kurdî de peyveke şûna navan digire. Mîna: Hogir diçe şoreşê. Ew diçe şoreşê. Hacer qehreman e. Ew qehreman e. Hacer ala şoreşê bilind kir. Wê ala şoreşê bilind kir. Gelê Kurd dijmin lerizand. Wî dijmin lerizand. Wek tê xuyakirinê, cînavên: Ew, ew, wê û wî şûna Hogir, Hacer û gelê Kurd digirin û di hevokê de bi delameta van navan radibin. Beşên cînavan 1. Cînavên kesok (kesanî): Ev cînav şûna navên kesan digirin. Ew jî, du awa ne: 1. Awayê rast: A- Yekhejmar Kesê yekemîn, yê ku dipeyive Ez Kesê duwemîn, yê ku pê re tê axaftinê Tu Kesê sêyemîn, yê kû axaftin liser e û ne amade ye Ew B - Kom Kesên yekemîn, yên ku dipeyivin Em Kesên duwemîn, yên ku bi wan re tê axaftinê Hûn Kesên sêyemîn, yên ku liser wan tê axaftinê û ne li wir in Ew 2. Awayê tewandî A - Yekhejmar


16

Kesê yekemîn, yê ku dipeyive Min Kesê duwemîn, yê ku pê re tê axaftinê Te Kesê sêyemîn, yê ku axaftin liser e lê ne li wir e jibo nêr Wî jibo mê Wê B - Kom Kesên yekemîn, yên ku dipeyivin Me Kesên duwemîn, yên ku bi wan re tê axaftinê We Kesên sêyemîn, yên ku liser wan tê axaftin û ne amade ne wan 1. Awayê rast Bi lêkerên derhingêv re Di dema berê(buhêrk) de berkarê durust tên: Xebat(î) ez dîtim. wî ez dîtim. Şêrînê tu dîtî. wê tu dîtî. Dilberê ew dît. wê ew dît. Hewesê em dîtin. wê em dîtin. Comerd(î) hûn dîtin. wî hûn dîtin. Şevger(î) ew dîtin. wî ew dîtin. Cînavên: Ez, tu, ew, em, hûn û ew di hevokên jorîn de berkarên durust in. Di dema niha de (nihok) kirde (kiryar) tên: Ez xebat(î) dibînim. Ez wî dibînim. Tu şêrînê dibînî. Tu wê dibînî. Ew Dilberê dibîne. Ew wê dibîne. Em Hewesê dibînin. Em wê dibînin. Hûn comerd(î) dibînin. Hûn wî dibînin. Ew şevgerî dibînin. Ew wî dibînin. Cînavên: Ez, tu, ew, em, hûn û ew di hevokên jorîn de kirde(kiryar) ne. Di mandê de (pêşedemê de) kirde tên Ezê gulê av bidim. Ezê wê av bidim. Tuyê (tê) sêvê bixwî. Tuyê wê bixwî. Ewê Amedê pîroz bike Ewê wê pîroz bike. Emê serxwebûnê bibînin. Emê wê bibînin. Hûnê şoreşê pêş de bibin. Hûnê wê pêş de bibin. Ewê Newrozê geş bike. Ewê wê geş bike. Cînavên: Ez, tu, ew, em, hûn û ew di hevokên jorîn de Kirde ne (Kiryar in). Bi lêkerên nederhingêv re :


17

Di herdeman de kiryar (kirde) tên. Mînak: Nihok Ez difirim. Tu difirî. Ew difire. Em difirin. Hûn difirin. Ew difirin. Pêşedem Ezê biçim Tuyê(tê) biçî. Ewê biçe. Emê biçin. Hûnê biçin. Ewê biçin. Bûhêrk Ez ketim Tu ketî. Ew ket. Em ketin. Hûn ketin. Ew ketin. Ev awayê cînavan di herdeman de bi lêkerên nederhingêv re tên bikaranînê, lê bi lêkerên derhingêv re, tenê di dema nihok û pêşerojê de tên bikaranînê. Herwiha bi navan re bi alîkariya lêkera "bûn" tên bikaranînê. Mînak: Ez kurd im. Tu kurd î. Ew kurd e. Em kurd in. Hûn kurd in. Ew kurd in. Ez im. Tu yî. Ew e. Em in. Hûn in. Ew in. Ez pale me. Tu pale yî. Ew pale ye. Em pale ne. Hûn pale ne. Ew pale ne. 2. Awayê tewandî


18

Ev awayê cînavan tenê bi lêkerên derhingêv re tên bikaranînê: a. Di dema berê (buhêrk)de kirde ne (kiryar in). Min al hilgirt Te al hilgirt. Wê al hilgirt. Wî al hilgirt. Me al hilgirt. We al hilgirt. Wan al hilgirt. b. Di dema niha (nihok) de berkarê durust in. Nazê min dibîne. NazNazê te dibîne. Nazê wê dibîne. Nazê wî dibîne. Nazê me dibîne. Nazê we dibîne. Nazê wan dibîne. c. Di pêşedemê(mandê) de berkarên durust tên: Gulê dê min bibîne. Gulê dê te bibîne. Gulê dê wê bibîne. Gulê dê wî bibîne. Gulê dê me bibîne. Gulê dê we bibîne. Gulê dê wan bibîne. d. Di herdeman de berkarên ne durust tên: Azad (î) li min dixe. (Nihok) Şêrînê li te xist. (Buhêrk) Şermînê dê li wî bixe. (Pêşedem) Ev awayê cînavan bi navan re nayên bikaranînê. Em dibêjin: Ez şoreşger im. Tu kurd î. Ew bedew e. Di Kurmancî de nabe, em bibêjin : Min şoreşger im. Te kurd î. Wê bedew e. Cînav hemû bêzayend in (bêcins in), tenê di awayê tewandî de, kesê sêyemîn (wî, wê) bizayend e." Wî " jibo nêr û " wê " jibo mê tê bikaranînê. Mînak: Hawar dijmin lerizand. Wî dijmin lerizand. Hacer dijmin lerizand. Wê dijmin lerizand. Cînavên kesok herdem kirde yan jî, berkar in. 2. Cînavên bêhêl


19

Cînavên bêhêl di kurdî de herdem berkar in û şûna cînavên kesok digirin. Cînavên bêhêl ev in: Ê, hev, êk, xwe. Ê Ev cînavê bêhêl, herdem yekhejmar e, li dû lêkeran tê û şûna " wî " û " wê " digire. Mîna: Min tiving da Sozdarê. Min tiving da wê. Min tiving dayê. Min gul da Azad. Min gul da wî. Min gul dayê. Sozdarê -> wê -> ê Azad -> wî -> ê Ev cînav bi daçekên (ji, li, bi, di) re dibe yek û bi vî awayî cînavên lihevxistî tên çêkirinê. Mîna: Li wî xist Lê xist Li wê xist Lê xist Bi wî çû Pê çû Bi wê çû Pê çû Di wî de çû Tê de çû Di wê de çû Tê de çû Ji wî pirsî Jê pirsî Ji wê pirsî Jê pirsî Li wî (li wê) Lê Bi wî (bi wê) Pê Di wî (di wê) Tê Ji wî (ji wê) Jê Mînak: Min li dijmin xist. Min li wî xist. Min lê xist. Şêro ji şêrînê pirsî. Şêro ji wê pirsî. Şêro jê pirsî. Ez bi pênûsê dinivîsînim. Ez bi wê dinivîsînim. Ez pê dinivîsînim. Ez di zanîngehê de me. Ez di wê de me. Ez tê de me. Cînavê bêhêl " ê " şûna berkarên durust digire. Mîna: Min gula sor da Hêvînê. Min gula sor da wê. Min gula sor dayê. Lê ev cînav bi daçekan re şûna berkarên ne durust digire. Mîna: Min ji Gulê pirsî. Min ji wê pirsî. Min jê pirsî. Hev


20

Ev cînav ji (hev û din) ku di şûn de bûye: hevdin , hatiye kurtkirinê û bûye hev. Hev, şûna berkarên durust jî, û yên ne durust jî, digire. Mînak: Me hev dît. Gulê û Hacer hev dîtin. Gerîla û gundiyan hev dîtin. Me li hev xist. şêrînê û Sozdar ji hev pirsîn. Gundî û polîs bi hev çûn. Cînavê "hev" bi daçekan re dibe yek û cînavên lihevxistî çêdike. Bi hev Pev Ji hev Jev Di hev Tev Li hev Lev Mînak: Em bi hev re çûn. Em pev re çûn. Ji hev çûn. Jev çûn. Di hev de bûn. Tev de bûn. Li hev hatin. Lev hatin. Êk Ev cînav jî, bi wateya " hev " tê. Ji (êk û din) ku di şûn de bûye (êk din) hatiye kurtkirinê û bûye êk. Ev cînav jî , mîna hev tê bikaranînê. şûna berkarên durust digire. Mînak: Noşîn û Hêvî êk dîtin. Cegermij û Noşeng êk pîroz kirin. şûna berkarên ne durust jî, digire. Mîna: Me ji êk (jêk) pirsî. Roşeng û Noşeng li êk (lêk) xistin. Cînavê bêhêl " êk " bi daçekan re dibe yek û cînavên lihevxistî çêdike. Bi êk Pêk Li êk Lêk Ji êk Jêk Di êk Têk Mînak: Em bi êk hatin Em pêk hatin. Em li êk hatin Em lêk hatin. Em ji êk çûn Em jêk çûn. Em di êk de çûn Em têk de çûn. Xwe Ev cînavê bêhêl bi cînavê (rajêr) tê binavkirinê. Cînavê "xwe" şûna nav û cinavên nêr û mê kom û yekhejmar digire. Mînak: Min al da destê hevalê xwe. Ez ji gelê xwe re dibêjim:" An kurdistan, an Kurdistan ". Dema ku kirde û berkar di hevokê de yek kes be, cînavê "xwe" şûna berkar digire. Mîna:


21

Min xwe nas kir. Te xwe dît. Wî xwe şişt. Cînavê "xwe" herdem berkar e, lê carnan bi kirdeyekî din re dibe kirde, dema du kes bi kar radibin. Mînak: Ez û hevalê xwe çûn çiyê. Min û hevala xwe pirtûk xwend. Nasîn 1. Dema çend cînav di hevokê de hebin, li gor kesan rêz dibin: Ez, tu, ew, em, hûn, ew. Min , te, wî, wê, me, we, wan. Mînak: Ez û ew, em çûn bajêr. tu û ew heval in. 2. Eger di hevokê de çend lêker bi kirdeyekî pêk hati bin, kirde careke tenê tê gotinê.Wek: Ez çûm, gihîştim û vegeriyam. Lê eger lêkerin derhingêv û hin nederhingêv bin li gor lêker cînav tê bikaranînê: Ez çûm , min dît. Ez çûm , min xame kirî. Hevoka : Em çûn , me hesp ji xwe re kirî. Hin bi vî hawayî bikar tînin: Me çû hesp ji xwe re kirî. 3. Cînavên nîşandek Ev cînav şûna navên dûr û nêzîk, bi awakî ku van navan nîşan dikin digirin. Ev cînav ev in: 1. Cînavên ku dûrbûn û nêzîkbûna navê ku şûna wî digrin, diyar nakin, lê tenê hejmar û zayenda navdêr diyar dikin. jibo zayendê nêr û yekhejmar : yê Yê ku te dît hevalê min bû. Jibo zayendê mê û yekhejmar : ya Ya ku te dît şoreşger bû. Jibo koma herdu zayendan : yên Yên ku te dîtin gerîla bûn. Ev cînav bi serê xwe nayên. Herdem bi cînavên girêdanê (ku) re tên û kirde ne. 2. Cinavên nîşandek jibo navdêrên nêzîk : Ev Ev hat. Ev hevalê min e. Ev hevala min e. Ev cînav li gor navderê ku nîşan dide, tê tewandinê: Jibo nêr yekhejmar dibe: Evî Evî kalî got. Jibo mê yekhejmar dibe: Evê Evê keçê ez dîtim. Jibo nêr û mê kom: Evan


22

Evan keç û xortan got. Gelek caran tîpa "e" ji " evî, evê, evan " tê avêtinê û dibin: Vî, vê, van. Jibo kûrkirin û xurtkirina hizra nîşandinê "ev" bi zêderê re tê û dibe : eva, evê, evên. Evê hat heval e. Eva hat şervan e Evên hatin gerîla ne. Carna "ha" dikeve dawiya cînavê nîşandek û zêderê û ew jî, dibe cinavekî nîşandek : Evê ha, eva ha, evên ha. Evê ha Azad e. Eva ha şêrîn e. Evên ha Azad û şêrîn in. 3. Cînavên nîşandek jibo navderên dûr: Ew Ew xort kî ye? Ew hevala min e. Ew heval hatin. Ev cînav jî, li gor navê ku nîşan dike, tê tewandinê. Jibo nêr, yekhejmar dibe: Ewî Ewî xortî çi got? Jibo mê, yekhejmar dibe: Ewê Ewê keçê xelat girt. Jibo nêr û mê kom dibe: Ewan Ez ewan keç û xortan hez dikim. Ji bo kûrkirin û xurtkirina hizra nîşandinê "ew" bi zêderê re tê û dibe: Ewê, ewa, ewên. Ewê hat xortekî jîr e. Ewa hat keçeke bedew e. Ewên hatin xort û keçên gundê me ne. "Ha"dikeve dawiya cînavê nîşandek û zêderê û ew bixwe jî, dibe cînavekî nîşandek: Ewê ha, ewa ha, ewên ha. Ewê ha li ber xwe dide. Ewa ha xebatê dike. Ewên ha têkoşer in. "Ew",di awayê xwe yê tewandî de, gelek caran "a" davêje û dibe: Wî, wê, wan Wî xortî xweş got. Wê keçê tiving hilgirt. Wan keç û xortan serî hildan. Di vê rewşê de, ji wateya hevokê mirov cudayî dixe navbera cînavên kesok (wî, wê, wan) û cînavên nîşandek (wî , wê, wan). Cînavê nişandek (ev, ew) kirde jî, û berkar jî, tên bikaranînê. Lêkerên derhingêv bi evî, evê, ewî, ewê re Nihok Di nihokê de, ev cînav şûna berkarên durust û ne durust digirin: Ez ewî (ewê) dibim dibistanê.


23

Ez evî (evê) dibim seyranê. Beran li ewî (ewê) dixe. Beran li evî (evê) dixe. Buhêrk Di buhêrkê de, ev cînav şûna kirde digirin: Evî (evê) nan xwar. Ewî (ewê) pîvaz xwar. Di vê rewşê de şûna berkarê nedurust jî, digirin: Berên li evî (evê) xist. Berên li ewî (ewê) xist. Pêşedem Di vê demê de şûna berkarên durust û nedurust digirin: Ezê ewî (ewê) bitirsînim. Ezê ewî (ewê) bibînim. Mamoste wê ji ewî(ewê) bipirse. Mamoste wê ji evî (evê) bipirse. Lêkerên derhingêv bi (ev, ew) re Nihok Di nihokê de şûna kirde digirin: Ev nên dixwe. Ew avê vedixwe. Pêşedem Di pêşedemê de, şûna kirde digirin. Evê min bigire. Ewê te bibîne. Buhêrk Di buhêrkê de, şûna berkarê durust digirin: Min ev dît. Min ew xwar. Lêkerên nederhingêv bi (ev, ew) re Herddem şûna kirde digirin. Ev çû welat. Ew ji Botanê tê. Ev diçe dibistanê. Ew difire. Evê bikeve avê. Ewê ji bajêr derkeve. Lêkerên derhingêv bi (evan,ewan) re Buhêrk Di buhêrkê de şûna kirde digirin: Evan xwar. Ewan em dîtin. Nihok Di nihokê de şûna berkarê durust û ne durust digirin: Ez evan dibînim. Ez ji wan dipirsim.


24

Pêşedem Di pêşedemê de şûna berkarê durust û ne durust digirin Ezê evan bişînim welat. Ezê ji wan bipirsim. Nasîn Hin cînavên nîşandek di devok de awayên xwe winda kirine û ketine awakî din: Evê ha vîna vaya Eva ha vêna vaya Evên ha vêna vana evana Ewê ha wîna waya Ewa ha wêna waya Ewên ha wêna wana ewana Lê ya durust ev e: Ev, evî, evêha, evê, evaha, evan, evên, evênha. Ew, ewî, ewêha, ewê, ewaha, ewan, ewênha. Cînavê nîşandek "ev" bi bêjeyên : şev, roj û sal re dibe " î ". Ev şev îşev Ev roj îroj Ev sal îsal 4. Cînavên pêgehîn (girêkî) Cînavê pêgeh dikeve paşiya navdêr an cînavekî din û wan bi hevoka di pey wan re girê dide. Cînavê pêgehîn di zimanê kurdî de yek e. Ew jî, ev e: Ku Cînavê "ku" di hevokê de, carna kirde û carna berkar e. Kirde Ê ku tu dîtî heval bû. Mirovê ku tu dîtî heval bû. A ku tu dîtî şoreşger bû. Keça ku tu dîtî şoreşger bû Berkar Ê ku te dît gerîla bû. Kesê ku te dît gerîla bû. A ku te dît şehîd ket. Keça ku te dît şehîd ket. Evê ku tu dibînî mamoste ye. Cînavê (ku) bi zêderê re tê bikaranînê : Ê ku, a ku, ên ku, êd ku Cînavê (ku) bi cînavên nîşandek re tê bikaranînê: Evê ku, eva ku, ewê ku, ewa ku, evên ku, evêd ku, ewên ku, ewêd ku,. Mînak: Xameya ku min kirî sor e. Hespê ku te kirî boz e. Ev çiyayê ku tu dibînî Cûdî ye. Azadê ku tu nas dikî hevalê min e. Di zimanê kurdî de, ji cînavê pêgeh û pê ve


25

(ku)yeke din heye pêwend (gihanek) e ev (ku) du hevokan digihîne hev û herdem li pey lêkeran tê. Mîna: Em hatin ku em bixwînin. Em diçin çiya ku em azad bibin. Carna (ku) bi wateya heke tê , hingê (beriya lêker) jê re tê gotinê. Ku gel serî hilde emê azad bibin. Ku gerîla bên gund emê dilşad bibin. 5. Cînavên pirsiyariyê Cînavên pirsiyariyê di hevokên pirsiyarî de, şûna navan digirin û li gor pêkhatina hevokê carna berkar û carna kirde ne. Cînavên pirsiyariyê ev in: Kî, kê, kîjan, çi, çend, ku, çima, jiber çi,çawa, kengî, ji kengî ve, li kuderê, bi kuderê ve, ji kuderê ve, di kuderê re, di kuderê de, ma,... Kî (ki)? Ev cînav di hevoka pirsê de şûna navê mirovan digire. Di lêkerên derhingêv de: Buhêrk Kî? şûna berkarê durust digire. Mîna: Te kî (ki) dît.? We kî(ki) tirsand? Nihok Kî? şûna kirde digire. Mîna: Kî sêvê dixwe? Kî bersiva min dide? Pêşedem Kî? şûna kirde digire. Mîna: Kiyê (kî dê) pirtûkê bixwîne? Kiyê (kî dê) min bigire? Di lêkerên nederhingêv de Kî? Herdem kirde ye. Kî hat gund? Kî diçe bajêr? Kiyê biçe bajêr? Kî? Tê tewandinê û dibe (kê?). Kîjan? Ev cînavê pirsiyarî ji van bêjeyan tê bikaranînê: (kî, ji, van, yek) yan jî, (kî, yek, ji van) û li gelek deverên Kurdistanê , bi van awayî tê bikaranînê: kîjan, kujan yan jî, kîjik.


26

Ev cînav jibo kes û tiştan tê bikaranînê. Kîjan, li gor navdêra ku şûna wê digire tê tewandinê û bi navê nêr re dibe: Kîjanî û bi yên mê re dibe: Kîjanê. Bi koma herdu zayendan re dibe: Kîjanan. Mînak: Kîjanî ji van Azad dît ? Kîjanê tu dîtiî ? Kîjanan pez çêrand ? Bi lêkerên derhingêv re Buhêrk Di dema berê de şûna kirde û berkar digire. Kirde Di vê rewşê de, kîjan tê tewandinê: Kîjanî kirî ? Kîjanê got ? Kîjanan dît ? Berkar Di vê rewşê de, kîjan nayê tewandinê: Te kîjan pirtûk kirî ? Te kîjan keç dît ? Te kîjan xort dît ? Lê dema Kîjan dibe berkarê nedurust, tê tewandinê. Mîna: Te li kîjanê xist ? Te ji kîjanî pirsî ? Nihok û pêşedem Di şûna kirde de kîjan nayê tewandinê. Mîna: Kîjan dikire ? Kîjan dê bibîne ? Lê di şûna berkar de tê tewandinê: Tê kîjanê bibînî ? Tu ji kîjanî hez dikî ? Ewê kijanî bikire ? Emê ji kîjanî bipirsin ? Bi lêkerên nederhingêv re Herdem kirde ye û nayê tewandinê: Kîjan hat ? Kîjan diçe ? Kîjan dê bê ? Kê? Ev cînavê pirsiyarî şûna navên mirovan digire. Di lêkerên derhingêv de Buhêrk Di dema berê de, kê şûna kirde digre: Kê got ?


27

Kê kiras kirî ? Nihok û pêşedem Kê şûna berkarê durust digire: Tu kê dibînî? Tê kê bitirsînî ? Di herdeman de (kê) şûna berkarê ne durust digire. Mîna: Te li kê xist ? Tu ji kê dipirsî ? ewê ji kê bipirse ? Kê, bi lêkerên nederhingêv re nayê bikaranînê. Cînavê pirsiyariyê (kê), (kî) bi xwe ye di awayê tewandinî de ye. Ku? Ev cînav şûna navê cih û deveran digire. Mîna: Tu li ku bûyî ? Tu ji ku tê ? Ku dever xweş e ? Cînavê ku ji avêtina bêjeya (dever) ji kudever hatiye kurtkirinê. Tu ji ku yî ? Tu ji kudeverê yî ? Tu ji kuderê yî? Carna cînavê kîjan cihê (ku) digire û kîjan der tê bikaranînê, yan jî, (kî) û dibe kîder. Ev cînav bi daçekan re tên bikaranînê: Ji kîderê? Ji kuderê? Di kîderê de? Di kuderê de? Bi kuderê ve? Bi kîderê ve? Di kuderê re? Di kîderê re? Çi? Ev cînav, di hevoka pirsê de, şûna navên bêgiyan (bêrih) digire. Di lêkerên derhingêv de Herdem berkar e. Mîna: Te çi kirî ? Tu çi dikirî ? Ewê çi bikire ? Tu li çi dixî ? Ewê li çi bixe? Te li çi xist ? Di lêkerên nederhungêv de Herdem şûna kirde digire. Mîna: Çi hat ? Çi diçe ? Çiyê biçe ? Cînavê pirsiyariyê (çi) bi bêjeyên din re tê bikaranînê û cînavên pirsiyariyê çêdike: Bi cînavê (ma) re dibe: Çima?


28

Ma tu hatî ? Çima tu hatî ? Ma tu lal î ? Çima tu lal î ? Ma tu bindest î ? Çima tu bindest î ? Bi cînavê (ma) mirov pirs dike jibo ku agahdarê tiştekî bibe. Lê dema çi bi ma ve dibe, mirov haydar e ji wê agahiyê, lê dixwaze nepejirîne û neqayîlbûna xwe liser diyar bike. Yan jî, sedem û egerên wê agahiyê bizani be: Ma tu kurd î ? Çima tu kurd î ? Çi, bi bêjeya (awa) ve dibe çi awa û çawa tên çêkirinê. Bi cînavê pirsiyarî (çawa) miriv li hal û rewşa tiştekî, mirovekî, kesekî (mirov, candar) dipirse: Tu çawa yî ? Hespê te çawa ye ? Xaniyê te çawa ye ? Rojên te çawa derbas dibin ? Tu çawa debar dikî ? Çi , bi daçekên " jibo, jiber, jibona" re tê girêdanê û cînavên pirsiyariyê " jibo çi? jiber çi? jibona çi " çêdike. Bi van cînavan em sedem û egerên tiştan dipirsin: Jiber çi tu duh nehatî malê ? Jibo çi em bindest in ? Jibona çi ev kuştin û talan ? Çend? Ev cînavê pirsiyarî şûna hejmarnavan digire: Te çend gul jê kirin ? Te çend keç dîtin ? Çend gerîla hatin gund ? Çend gundî çûn şoreşê ? Tu çendan dibînî ? Cînavê pirsiyariyê (çend) tenê , di koma herdu zayendan de tê tewandinê: Te ji çendan pirsî ? Tu çendan nas dikî ? Çend, carna cînavê nependî (nebinavkirî) ye: Min çend şoreşger dîtin. Ez çend rojan li gund mam. Di vir de (çend) bi wateya (hinek) tê û wateya xwe ya pirsiyariyê winda dike. Kengî? Bi vî cînavê pirsiyariyê , mirov li dem û çaxê buyerekê dipirse: Kengî tê bê(yî) mala me? Kengî emê hev bibînin? Kengî tu çûyî gund ? Kengî, bi daçeka (ji.... ve) cînavê pirsiyarî (ji kengî ve) çêdike: Ji kengî ve tu neçûyî welat ? Ji kengî ve tu li vir dimînî? Ji kengî ve dibistana we dest pê kiriye ? Ma?


29

Bi vî cînavê pirsiyariyê mirov liser tiştekî agahdar dibe: Ma tu dizanî bi kurdî bixwînî? Ma ev çi rewşa em tê de ne ? Ma tu hozan î ? Gelo? Ev jî , mîna " ma" ye û carna pê re tê. Gelo! Emê bi ser kevin? Gelo! Ew çû welat ? Ma gelo heye em rizgar bibin? Ma gelo heye em bibin xwedî welat ? 6. Cînavên nependî (nebinavkirî) Ev cînav şûna navan bi awakî nependî û nenaskirî digirin. Di zimanê kurdî de gelek cînavên nependî hene, ji van cînavan: Yek, heryek, tu, tukes, kes, tu, tutişt, herkes, hertişt, tiştek, hin, hinek, filan, behvan, hîç, gişt, hemû, hemûkes, her, tev, hîn, hinek, çend, çendek, pir, gelek, tenê, mirov, heçî,... Mînak: Min tukes nedît. Yekê digot yekî: Li me pîroz be yekîtî! Herkes dibêje : Bijî Kurdistan! Ez tiştekî dibînim. Gişt dibêjin: An serkeftin, an serkeftin! Tev dibêjin : An Kurdistan, an Kurdistan! Cînavên nependî mîna navan tên tewandinê: Yek, yekî, yekê, yekan, kes, kesî, kesê, kesan,... 7. Cînavên xwemalîn (arzî, xwedanî) Ev cînav şûna navekî ku xwedanekî wî di hevokê de heye digire. Cînavên xwedanî ji du cînavan bi hev dikevin. Cînavên xwedanî ev in : Jibo nêr, yekhejmar : Yê min, yê xwe, yê te, yê evî, yê evê , yê ewî, yê ewê, yê me, yê we, yê evan, yê ewan. Jibo mê , yekhejmar: Ya min, ya xwe, ya te, ya evî, ya evê, ya ewî, ya ewê, yê me, yê we, yê evan, yê ewan. Jibo koma herdu zayendan : Yên min, yên xwe, yên te, yên evî, yên evê, yên ewî, yên ewê, yên me, yên we, yên evan, yên ewan. Her cînavek ji du cînavan pêk hatiye, mîna: Yê min. Cînavê pêşî "yê" hejmar û zayenda tiştan diyar dike, lê cînavê duwemîn "min" hejmar û zayenda kesê xwedanê wî diyar dike. Dema cînavê duwemîn cînavekî nîşandek be, wek: Yê evî, ji bilî zayend û hejmar dûrbûn û nêzîkbûnê jî, diyar dike. Mînak: Gula min. Ya min. Destê ewî. Yê ewî Guliya ewê. Ya ewê. Çiyayên me. Yên me.


30

Kirasê evê. Yê evê. Cînavên xwedanî ji cînavên nependî jî, çêdibin, Wek:Ya filan, yê hinekan, ya tukesî, yên kê,... 8. Tewandina cînavan Cînavê pirsiyariyê " kîjan? "

Rêz Awa Mê Nêr Kom

1 Rast Kîjan? Kîjan? Kîjan?

2 Bang ------- --------- -------

3 Tewandî Kîjanê? Kîjanî? Kîjanan?

4 Bihevre Kîjanê re?

Kîjanî re? Kîjanan re?

5 Tevayî Kîjanê ve?

Kîjanî ve? Kîjanan ve?

6 Cîwarî Kîjanê de?

Kîjanî de? kîjanan de?

Cînavên pirsiyariyê " kî? " û " çi? "

Rêz Awa Kî? Çi? Mê Nêr

1 Rast Kî? Çi? Çi jin? Çi xort?

2 Bang ----- ------ ----- -------

3 Tewandî Kê? Çi? Çi jinê? Çi xortî?

4 Bihevre Kê re? Çi re?

Çi jinê re?

Çi xortî re?

5 Tevayî Kê ve? Çi ve?

Çi jinê ve?

Çi xortî ve?

6 Cîwarî Kê de? Çi de?

Çi jinê de?

Çi xortî de?

Cînavên nîşandek " ev " û " ew "

Rêz Awa Ev-Mê Ev-Nêr Ev-Kom

Ew-Mê Ew-Nêr Ew-Kom

1 Rast Ev Ev Ev Ew Ew Ew

2 Bang ----- ------ ----- ----- ----- -----

3 Tewandî Evê(Vê) Evî(Vî) Evan Ewê(Wê) Ewî(Wî) Ewan


31

4 Bihevre Evê re Evî re Evan re

Ewê re Ewî re Ewan re

5 Tevayî Evê ve Evî ve Evan ve

Ewê ve Ewî ve Ewan ve

6 Cîwarî Evê de Evî de Evan de

Ewê de Ewî de Ewan de

Cînavên kesok

Rêz Awa 1Tek 2Tek 3Tek 1Kom 2Kom 3Kom

1 Rast Ez Tu Ew Em Hun Ew

2 Bang ----- ------ ----- ------ ------ ------

3 Tewandî Min Te Wî/Wê Me We Wan

4 Bihevre Min re Te re Wî/Wê re

Me re

We re Wan re

5 Tevayî Min ve

Te ve

Wî/Wê ve

Me ve

We ve Wan ve

6 Cîwarî Min de

Te de

Wî/Wê de

Me de

We de Wan de


32

Nivîsandina cînavkê pirsyariyê ”kî” û ”kê”

Halil Aktuğ

Komxebatê cînavka pirsyariyê ”kî, kê” wiha pêşniyar kiriye.

”Grûpa xweser Grûpa tewandî

kî kê

kîjan kîjanî (di cihê navdêrên nêr de)

kîjan kîjanê (di cihê navdêrên mê de)

kîjan kîjanan (di cihê navdêrên pirhejmar de)

“Pirsên ku bi cihnavên pirsiyarî yên grûpa xweser dest pê dikin, bersivên wan

ji cihnavên kesî yên grûpa xweser dihên wergirtin û weha dihên nivîsîn:”

Nimûne:

Kî dibêje? Ez dibêjim.

“Pirsên ku bi cihnavên pirsiyarî yên grûpa tewandî dest pê dikin, bersivên

wan ji cihnavên kesî yên grûpa tewandî dihên wergirtin û

weha dihên nivîsîn” (rûpel 151)

Nimûne:

Kê got? Min got.”

Ez pêşniyara komxebatê kêm dibînim. Pêşniyara Komxebatê ne ilmî ye.

Lazim e ku bê îzahkirin.

Di vê mijarê de ezê fikrên xwe pêşkêş bikim.

Kî

Kî hat? Bersiv (Ew hat.)

Tu bi kê re çûyî? Bersiv (Ez bi wî re çûm.)

Tu ji kê re dibêjî? Bersiv (Ez ji wê/wî re dibêjim.)

Tu bi kê ve çûyî? Bersiv (Ez bi wî/wê ve çûm.)


33

Tu bi kîjanî ve çûyî? Bersiv (Ez bi wî ve çûm.)

Tu ji kîjanî re dikirî? Bersiv (Ez ji wî re dikirim.)

Tu ji kîjanê re dikirî? Bersiv (Ez ji wê re dikirim.)

Tu kîjanê dibî? Bersiv (Ez wê dibim.)

Tu çûyî kîjan bajarî? Bersiv (Ez çûm wî bajarî.)

Tu li dara kîjan sêvê dinêrî ? Bersiv (Ez li dara wê sêvê dinêrim.)

Tu ji kîjan sêvan dixwazî ? Bersiv (Ez ji wan sêvan dixwazim.)

Balkêşî: Peyva “kîjan” bi peywira cînavka pirsyariyê, ku bireser be, gruba

cînavka “ez” ê nabe kirdeyê wê hevokê.

Mînak:Te kîjan bir? Bersiv (Min ew bir.)

Balkêşî:: Peyva “kîjan” bi peywira rengdêrê, hem bi gruba cînavka “ez” ê re

hem jî bi gruba cinavka “min” ê re tê bi kar anîn.

Kê

Kê got? Bersiv (wê/wî got.)

Te kijan bir? Bersiv (min Ew bir.)

Te bi kê re nan xwar? Bersiv (min bi wî /wê re nan xwar.)

Te ji kê re got? Bersiv (Min ji wê/wî re got.)

Te bi kê ve kir? Bersiv (Min bi wî/wê ve kir.)

Te bi kîjanî ve kir? Bersiv (Min bi wî ve kir.)

Te ji kîjanî re got? Bersiv (Min ji wî re got.)

Te ji kîjanê re got? Bersiv (Min ji wê re got.)

Te li kîjan bajarî nan xwar? Bersiv (Min li wî bajarî nan xwar.)

Te li dara kîjan sêvê nêrî ? Bersiv (Min li dara wê sêvê nêrî.)

Te ji kîjan sêvan dixwest ? Bersiv (Min ji wan sêvan dixwest.)

Balkêşî: Peyva “kîjan” bi peywira cînavka pirsyariyê, ku bireser be, gruba

cînavka “min” ê dibe kirdeyê wê hevokê.

Mînak:Te kijan bir? Bersiv (Min ew bir.)



Cinavka pirsyariyê “kî, kê”

Berî her tiştî, divê em cînavka “kî, kê”yê serast bikin.

Cinavka pirsyariyê “kî”:

Cinavka “kî”bi lêkerên negerguhêz re tê bi kar anîn. Bersiv bi gruba cînavka

“ez”ê tê dayin.

Mînak: kî çû? Bersiv (Ez çûm.)


34

Balkêşî: Ku lêker negerguhêz be jî, cînavka “kî” di nava qalibê daçekê de bê

bikaranin, Wê demê “kî” tê tewandin dibe “kê”

Mînak: Tu bi kê re çûyî? Bersiv (Ez bi wî re çûm.)

Di vê hevokê de lêkera “çûyin” negerguhêz e. Divîbû cînavka “kî” bê

bikaranîn lê cînavka “kî”

di nav qalibê daçeka “ bi……re ”yê de hatiye bikaranîn. Bûye “kê”.

Cinavka pirsyariyê “kê”:

Cinavka “kê”bi lêkerên gerguhêz re tê bi kar anîn.

Mînak: kê got? Bersiv (Min got.)

Cinavka pirsyariyê “kîjan”

Ku “kîjan” cinavka pirsyariyê be, sadece gruba cinavka “min”ê dibe kirdeyê

wê hevokê.

Mînak: Te kîjan anî? Bersiv (Min ew anî.)

Kirdeyê vê hevokê cînavka “min”ê ye. Di şûna “kîjan”ê de jî “ew” hatiye bi

kar anîn.

Balkêşî: Peyva “kîjan” bi peywira cînavka pirsyariyê, ku bireser be, sadece

gruba cînavka “min” ê dibe kirdeyê wê hevokê.

Rengdêra pirsyariyê “kîjan”

Ku “kîjan” rengdêr be, bi herdu grubên cînavkan re jî tê bi kar anîn.

Mînak: Tu çûyî kîjan bajarî? Bersiv (Ez çûm wî bajarî.)

Te li kîjan bajarî nan xwar? Bersiv (Min li wî bajarî nan xwar.)



Cinavka pirsyariyê “kîjanî û kîjanê”

Cînavkên “kîjanî û kîjanê” bi herdu celebên cînavkan re jî tên bi kar anîn.

Tu bi kîjanî ve çûyî? Bersiv (Ez bi wî ve çûm.)

Tu ji kîjanî re dikirî? Bersiv (Ez ji wî re dikirim.)

Tu ji kîjanê re dikirî? Bersiv (Ez ji wê re dikirim.)

Tu kîjanê dibî? Bersiv (Ez wê dibim.)

Te bi kîjanî ve kir? Bersiv (min bi wî ve kir.)

Te ji kîjanî re got? Bersiv (min ji wî re got.)

Te ji kîjanê re got? Bersiv (min ji wê re got.)

Qertafa li dawiya “kîjanî û kîjanê”qertafên zayendê ne. Eslê van hevokan

waha ye.

Te ji kîjan zilamî re got? Tu kîjan keçikê dibî? Peyva “zilamî û keçikê”

ketiye.“î” û “ê”ya li dawiya “zilamî û keçikê” hatiye dawiya rengdêra


35

“kîjan”ê. Rengdêra “kijan”ê ji rengdêrî ketiye. Bûye “kîjanî û kîjanê” êdî di

peywira cînavka pirsyariyê de ne.

Balkêşî: Kirdeyê her du gruban jî bi gruba “min”ê tê dayin. Di şûna “kîjanî û

kîjanê” de cinavka “wî û wê” tê bi kar anîn.

Em dikarin vê bêjin: Cînavka “kîjanî” ji bo zayenda nêrîtiyê ye.

Cînavka “kîjanê” ji bo zayenda mêyîtiyê ye.

Di hevokên navdêrî de bi gelemperi cinavka pirsyariyê “ki” tê bi kar anîn.

Bersiva cinavka pirsyariyê “kî” yê bi gruba cinavka “ez” ê tê dayin.

Mînak: Kî zava ye? Bersiv: (Ew zava ye.)

Kî bûk e? Bersiv: (Ew bûk e.)

Kî şivan e? Bersiv: (Ew şivan e.)

Kî kebanî ye? Bersiv: (Ew kebanî ye.)


36

HOKERÊN BÊPÎVAN Û BÊKÊŞAN

Zeynelabidîn Zinar

Bêguman di Zimanê Kurdî de hin hokerên pîvan û kêşanê yên qiyasî hene ku

zêde bala kesî nakeve ser wan û jixwe pîvan û kêşana wan zêde nakeve

hafîzeya meriv. Xasma jî nivşên nû, ageh ji wan nînin, ji ber ku miqdarê wan,

bi metro û kîloyan çênabe. Lê her kes rind dizane ku metro û kîlo çi ne û pîvan

û kêşana bi wan çiqas û çewan in.

Ji bilî metro û kîloyê, hin ji wan peyvên ku hoker in, lê ew di nava xwe de

jimareke wek kîlo û metroyê dihewînin û dema behsa wan tê kirin jî, kes

behsa kêşana wan bi kîlo û pîvana wan bi metroyê nake, tenê navê wan tê

gotin, her kes dizane ku çiqas e.

Ev peyvên li jêrê ku li gor rêza alfabeyê wek nimûne hatine rêzkirin, di wan de

hem kîlo û hem jî metro veşartî ne, fermo em bala xwe bidin wan ku çewa ji

aliyê Kurdan ve têne bikaranîn:

- BAR: Eger bar, ê heywanên weke ker, hêstir, axte, olaq, hesp û huştur be, bi

gotina barek genim, barek êzing, barek mewîj, barek dimsê û gwd. Tê de

pêgirek heye û wek kîlo kêm-zêde ji 60 kîloyî heta 300î ye. Lê kes behsa kîlo û

metrê nake.


37

- BERMIL: Di bermilê de tiştên weke zadê dirûtî, giya, êzing, hejik, pûş û tiştên

wisa hene. Giraniya van jî li gor cûnê xwe kêm û zêde dibe. Bi gumana ji pênc

kîloyî heta 20î ye. Tê de çendî ku jimar jî heye, lê kes behsa kîlo û metrê jî

nake.

- BIRR: Bi gotina ”birr”ê, ne jimara bi metroyê û ne jî kêşana bi kîloyê heye, lê

bi jimarê miqdara tiştên heyî ji 10 hetanî 30-40î ye. Mînak: Birrek zilam ji rê

ve tên… Herweha navê leyztikekeke kurdî jî heye ku bi ”Birr”ê navdar e.

- BAQ: Tijekirina valahiya di nava gehandina serê tiliya eşed û ya beranî de

Peyva baqê ji bo tiştên weke gul, nîskên şîn, nokên şîn, rihan, pûng, rimbêz,

cax, kereng û tiştên wisa re tê gotin. Di baqê de jimareke kifş heye, lê ew jimar

jî li gor cûnê xwe tê guhertin. Mînak, dema ”baqek gul” bê gotin, jimara gulan

3-6 e. Dema ”baqek nîsk” bê gotin, tê de 15-20 şax hene û yên din jî wisa. Li

ser vê peyvê Gotineke Pêşiyan jî weha heye: ”Heçî zane jixwe dizane, lê yê

nizane dibêje ´mesele li ser baqê nîskan e.” Di kurmancî de ji ”baq”ê re

”qevdik” jî gotin. Mînak, min qedek qelem daye hevalê xwe.

- CELEB: Peyva Celebê çendî ku ji pezê kirrînê re tê gotin û herweha ji wan

kesên ku pez dikirin re jî CELEB tê gotin, lê di peyvên wisa de jimarde heye û

ji 20 hetanî 70-80 serî pez e.

Kesê ku pez dikire eger yek be, jê re celeb nayê gotin û navê wî tê hildan. Lê

kirox eger ji yekî zêdetir bin, hingê celeb têne gotin.

- CEMIK: Diyar e ku cemik nîvê têrrê ye. Dema cemek, yan cemik hate gotin,

tê de li dora 25-30 kîlo tiştên weke savar, genim û hwd heye. Lê eger tiştên

weke sîl, çîmento û hwd bin, hindê giraniya cemekî digîje 50-60 kîloyî.


38

- ÇÊNÎ: Ev peyva Çênî, weke çêtî jî tê gotin. Lê tenê ji bo goşt û zihêlê çerm tê

gotin, bi gumana ku tê de 100 heta 200 gramî goşt heye. Mînak: Çêniyek goşt

bide pisîkê bila bixwe.

- COL: Ev peyv zêdetir ji pez re tê gotin, wek jimar ji kerî hindiktir e. Jimara

kerîyek pez eger 500 be, jimara colek pez, wê li dora 80-100î be. Îcar dema

col bête gotin, kêm-zêde diyar e ku jimar çiqas e û pêdiviya gotina jimara di

colê de tune.

- CÛM: Peyva cûmê ji gutlek herî, kils û cixsa ku pê dîwarê kevir çêdibin re tê

gotin. Bi gumana ku cûmek li dora 2-3 kîlo heye. Ji xeynî vê, gotina peyvika

cûmê ji tiştekî din re nayê gotin. Çendî ku gotina cûmek benîşt, çûmek rûn,

eger bête gotin jî, ev şûfîne ye û ji rastiyê dûr e.

- DAW: Peyva dawê ji pêşiya kirasê dirêj re tê gotin. Çendî ku ev peyv ketiye

nav stranên Folklora Kurdî jî, lê amûreke barkêşanê ye jî. Gelek jin dawa xwe

tije tiştên weke sêv, meqîj, gûz û wekî din dikin û bi qederê 10-15 kîlo

hildigirin. Herweha daw, cihê sitar û veşartinê ye jî. Pir kes di binê dawa jinan

de ji xeterên giran felat bûne.

- DÊZ: Peyva dêzê çend tiştan re tê gotin, weke dêzek çîlo, dêzek kêran, dêzek

hej û hwd. Ev peyv herî zêde bi çilo ketiye nêv Ferhenga Kurdî. Dema Kurd di

meha gulanê de hejikên darên Mazî diçinin, li çiyê dikin dêz, bi hawayekî wisa

çêdibe ku ji berf û baranê jî şil nabe û zivistanê bi taxûk û xizakan çilo tînin û

didin pezê xwe. Di dêzek çilo de bi sedan gurzên çilo hene.

- EBOR: Peyva eborê, ji birra masî, kew û hin trûdên dî re tê gotin. Wek jimar

nayê zanîn. Dema masî di demeke kifş de pir zêde bi hev re digerin û li çeman

belav dibin, tê gotin ku ”Çaxê ebora masiyan” e. Lê navê cûreke masî bi xwe

jî EBOR e. Dema kew û hin balindeyên din jî ku bi jimareke zêde bi hev re

digerin û xelk diçe hêleya wan, tê gotin ku Ebora Kewan hatiye…


39

- GARAN: Di peyva garanê de jimar ji sedî zêde ye, dewarên stûr û sewalên

weke ker û hespan bi giştî ji aliyê gavanê gund ve têne çêrandin.

- GURZ: Li jorê di peyva ”çilo” de peyva gurz hatiye bikaranîn. Gurzek çilo,

gurzek giya, gurzek gez, gurzek zil, gurzek qose û hwd de, jimareke wisan e ku

nayê zanîn ka çiqas e, lê tijekirina navbera valahiya nava herdu milan re gur

tê gotin.

- GUTL: Tîpa L pir qalind tê bilêvkirin û ji tiştên weke ewr, herî û tiştên wisa re

tê gotin. Ji gutlê re di klasîkên kurdî de ÇITR jî hatiye gotin. Mînak, gutlek ewr

derket û teyrok jê barî. Gutlek herî, ji cûmekê hindiktir e. Dema yek zêde

benîşt di devê xwe de bicû, tê gotin ku ”guttlek benîşt xistiye devê xwe.”

- KERÎ: Kerî, ji pezê reş û spî re tê gotin, ango mih û bizin. Jimara kerê digije

heta 500î. Peyva kerî, ji sisiyan didoyê nanê tenûrê re jî tê gotin. Dema yek

bêje: Keriyek nan bide min, bi qederê mezinatiya destekî merivan nan e.

- KÊX: Zebeş, gindor û tiştên wisa dema ji nava baxçe û bostên têne

berhevkirin û li cihekî kom dibin, jê re KÊX tê gotin. Çendî ku têne jimartin, lê

jimara kêxê wek kîlo ne diyar e.

- KÊŞ: Peyva Kêşê, ji bo genimê li bênderê, koma mewîjên ku li ber tavê hişk

bûne û ava xwê ya ku ziwa bûye re tê gotin. Lê jimara van, kêşan û pîvan, ne

diyar e.

- KEWAR: Wek dolabekê ye ji axê çêdibe û tê de dexl tê parastin. Dema kewar

tê gotin, pêre pêre pîvaneke zad a bi elb û olçekê tê hişê meriv. Lê belê kirîn

û firotina zad bi kewaran nayê kirin. Bi gumana ku 5-6 kêl zad dikeve

kewarekê û her kêlek genim jî 120 kîlo ye.

Berê di mala piraniya Kurdan de yek, an du kewar hebûne ku zimhêha salane

tê de diparastin.


40

- KÎS: Kîs bi piranî ji cawê qalind çêdibe û hinek jî ji kunif çêdibe. Kîs jî, mezin

û piçûk hene. Yê mezin heta 80-100 kîlo zad dikevê. Yê piçûk jî bi zêran navdar

e. Digotin, kîsek zêrê filankeso heye. Ew kîsê ku zêr diketinê, li dora du û sê

kîlo bûne. Min kîsên zêran nedîtine, lê kîsên ku mecîdî û çerxî tê de dihatin

parastin pir bûn.

- KOD: Di kurdî de ”kod” heye û ”kodik” heye. Kodik piçûk e, ji textikê tenik

çêdibe û tê de dimsa tîr tê parastin, hinek jî rûnê tewaş tê de diparêzin. Koda

ku zad tê pîvan jî, mezin û piçûk heye. Ya mezin, cihê duwazdeh kîlo genim e,

ya piçûk jî cihê 6-7 kîloyan e.

- KOM: Ev peyva ”kom”ê pirtexlît e û bi tiştekî taybet nehatiye binavkirin. Çi

tiştê ku pir be û li ser hevûdu têkeve ber çavan, bi wî tiştî kom tê binavkirin.

Çend mînak:

- Komek genim (dema li bênderê xirê ser êk bûbe).

- Komek xwelî.

- Komek êzing.

- Komek laşên mirî.

- Komek fîşek. Û gwd.

- KÛP: Ev kûpê ku ji axê çêbûye û di kûreyê de hatiye qelandin, di malên

Kurdan de pir zêde têne bikaranîn. Kûp jî mezin, piçûk û nîvçe hatine çêkirin.

Çi tiştê ku di kûp de hebe, kûp bi wî tê navdarkirin, weke kûpê dimsê, kûpê

qelyê, kûpê zêran, kûpê avê û gwd.

Min hin kûpên mezin mezin dîtine ku merivekî normal diket navê. Lê hin kûp

jî hene ku sê-çar lîtir dims dikeve navê.

Kûp di nava Kurdan de bi du tiştan navdar in: Kûpê qelyê û kûpê tewaşî. Li ser

kûpê qelyê hin çîrokên folklorî jî hene.


41

- MIŞTAXE: Ev peyv ji bo tirîyê ku li kergehê hatiye komkirin da bibe dims an

mewîj û tiştên wisa re tê gotin. Miqdarê tirî di miştaxê de pir zêde ye, lê

zehmet e ku bi kîloyê were kişandin. Tê de kêşan veşartî heye. Lê xwediyê

miştaxê dizane ku çend selik di miştaxeyê de hene. Her selikek jî kêm-zêde li

dora 35-40 kîlo heye.

- PARÎ: Ji tiştên pêgir re Parî tê gotin. Tê de hem giraniya bi kîloyê heye, hem

kêşan û hem jî pîvan heye. Lê kêşan û pîvana Parîyî ne diyar e. Ji nan, penîr,

helîl, bastêq û tiştên wisa re tê gotin. Lê ji bo tiştên ruhn weke av, dims, mast

û tiştên wisa re nayê gotin.

- PÊŞ: Dawa kirasê jinan dema tije sêv, gûz û tiştên wisa be, jê re Pêşek tê

gotin. Lê wek kîlo ne diyar e, kêm-zêde li dora 8-12 kîloyan heye.

- QALIB: Li bo gelek tiştên pêgir û hin tiştên xwarinê re Qalib tê gotin. Weke

qalibek sabûn, qalibek helîl û hwd. Ji qalibî re kêşan û pîvan heye, lê nayê

zanîn ku çiqas e.

- QEVD: Tijekirina nava destekî ji tiştên weke giya, gul, firîk û hwd re tê gotin.

Ji wan tiştan re kêşan û pîvan çendî ku hene jî, lê ne diyar in û bi gotina Qevdê,

qevdek, yan qevdik hatine sînordarkirin.

- REF: Di kurdî de gelek peyvên hevwateyên Refê hene, lê gotina Refê tenê ji

bo trûdên ku difirin re tê gotin. Gotineke Pêşiyan jî li ser vê heye: ”Her teyr bi


42

refê xwe re difire.” Mesela, refek quling, refek qaz, refek kew, refek kevok û

gwd.

- RÊL: Ji bo gutlek darên şîn di erdê de tê gotin. Mesela, kem, devî, satar, rêl

û daristan. Çendî ku meriv kare darên di Rêlê de bijmêre, lê belê pir zehmet.

Îcar xwediyên rêlan kêm-zêde dizanin ku çend dar di rêla wan de hene. Darên

rêlê hem têne pîvan û hem jî têna kêşan, lê ev hawe nayên bikaranîn.

- RÊSÎ: Ew giyaya ku hatiye çinîn û dema ku hêj ter e, li hev hatiye badan re

Rêsî tê gotin. Rêsî hem têne kêşan û hem jî têne pîvan, lê kirîn û firotina wan,

bi liban çêdibe.

Gudiyên Kurdistanê dema rêsî ji bo alifê sewalên xwe di zivistanê de hazir

dikin, dizanin ku dirêjiya rêsiyan çiqas e û kêşan jî çiqas e.

- REVD: Peyva Revdê, tenê ji bo birrek gur tê gotin. Çewa ku di Mewlûda

Kurmancî de jî hatiye gotin, revdek gur li dora 7-9an e. Lê dema peyva Revdê

hate gotin, her kes dizane ku gur in û kêm-zêde çend in.

- ŞAX: Peyva Şaxê ji bo çend tiştên cuda tê gotin. Weke şaxên darê, şaxên çiyê,

çaxên nêrî (qiloç) û hwd. Di gotina şaxê de pîvan û kêşan çendî ku heye, lê

belê îmkana ku meriv karibe çêbike tune.

- ŞO: Peyva Şoyê, tenê ji bo penîr tê gotin. Dema şîr bi havênê penîr dimeyînin

û piştre bera torbeyê doq didin, gutleke grover û hinekî hişk çêdibe. Ji wê

gutlê re, Şoyek Penîr tê gotin. Di şoyê de hem kêşan û hem jî pîvan heye, lê

kes behsa wan nake. Tenê dema firotanê, penîr bi kîloyan tê firotin.


43

- TELÎS: Ev peyv ji wî çewalê ku ji kinif hatiye çêkirin re tê gotin, mezin e û bi

qederê 120 kîlo dexl dikeve navê. Jixwe hin zevî hene ku dema tov lê direşînin,

bi telîsan dihesibînin.

- TÎP/TÎPÎ: Ev peyva TÎPê, ji bo sê tiştan tê gotin: Tîpek siwar, ji heftan zêdetir

siwar in. Tîpên alfabeyê, yanî bi erebî herf. Tîpa berfê, ew berfa bi şid û ba ku

li hin deverên çiya çêdibe re tê gotin. Gundî dibêjin, em hatin filan deverê û

tîpiyê em girtin.

- ZEMBÎL: Selikek e ku ji şivikên dara biyê çêdibe û devê wê fireh e. Di zivistanê

de pîvana êmê dewaaran weke kayê ku didin dewarên stûr, bi zembîlan e. Ji

bo her çêlek, ga, hesp û sewalên wisa re her yekê zembîlek ka, ji bo dewarên

baqûrî re jî, her yekê nîv zembîl ka dixin afirê wan.

Bi hêviya ku ciwanên me li peyvên wisa lêkolîn bikin û gelek peyvên ku wenda

bûne yan nayên bikaranîn, bidin jiyandin.


44

Xebatên ziman(nas)î di navbera lehceyên

kurdî de

Husein Muhammed

Wek diyarî bo mamê hêja Îsmaîl Şahîn

Van çend dehsalên dawiyê xebatên li ser lehceyên cuda yên zimanê kurdî

zêde û berfireh bûne. Hin ji wan lêkolînan bi kurdî û hinek jî bi zimanên din

in.

Lêkolînên zimanî yên bi kurdî adeten li ser wê lehceyê ne ku kitêb bi xwe jî pê

hatiye nivîsîn. Bo nimûne, kitêbên zimanî/rêzimanî yên bi kurmancî bi piranî

behsa taybetmendiyên kurmancî, yên bi soranî qala taybetmendiyên soranî û

yên bi zazakî jî aqlebe behsa xusûsiyetên zazakî dikin.

Lê herwiha bi taybetî vê dawiyê hin berhem bi lehceyeke kurdî li ser

lehceyeke din jî ya kurdî hatine pêşkêşkirin. Hinek ji van berheman hewl didin

qisekerên lehceyekê hînî lehceya din bikin lê hinek jî tê dikoşin wekhevî û

cudahiyên du yan zêdetir lehceyên kurdî bi xwandevanên xwe binasînin.

Hinek ji berheman kitêb an nivîsarên li ser rêzimanê ne. Hinekên din jî

ferhengên dulehceyî yan pirlehceyî ne.

Di vê nivîsara xwe de em ê van xebatên bi lehceyeke kurdî li ser lehceyeke din

ya kurdî binasînin. Herwiha wek diyariyeke bo sala nû ya 2018 em ê piraniya

van berhemên hêja di malpera Zimannas de bixin ber destê xwandevanên

kurdî.


45

Xebatên zimanî yên pûtedana bi lehceyên din jî

Li gel ku hinek lehceparêzên bêhnteng di nav ferhengsaz û rêzimannivîsên

kurd de he(bû)ne jî, lê piraniya zimannas û rêzimannivîsên kurd hemû

lehceyên kurdî wek zengînî û dewlemendiya zimanê kurdî pejirandine û li gor

şiyan û taqeta xwe pûte bi wan jî kiriye anku giringî û bayex daye wan jî.

Piraniya rêzimannivîsên kurdî (hem rêzimannivîsên kurd û hem jî yên biyanî)

di berhemên xwe de cih daye tenê lehceyeke kurdî (kurmancî, soranî, zazakî)

û bi temamî yan jî bi piranî lehceyên din piştguh kirine. Mirov dikare bi hêsanî

vê yekê fehm bike ji ber ku cudahiyên navbera lehceyên serekî yên kurdî (bo

nimûne kurmancî, soranî û zazakî) de gelek mezin in. Bi taybetî bo kesên ku

dixwazin hînî kurdî bibin, dê barekî gelek giran û herwiha sergêjker be eger

mirov di heman demê de hewl bide rêzimana kurmancî, soranî, zazakî,

hewramî û hwd. pêşkêş bike.

Lê bi merema hînbûna lehceyekê bo zanayên lehceyeke din yan jî bi mebesta

berhevdanên zimannasî, hejmareke berheman hatine nivîsîn ku balê dikişînin

ser lehceyên din jî yên kurdî.

BERHEMÊN RÊZIMANÎ YÊN LEHCEYÊN DIN

Mirov dikare behskirina rêzimana lehceyên din bi çend awayên jêrîn parve

bike:

1) behskirina du yan zêdetir lehceyên kurdî di heman berhemê de di berhemên

bi zimanên biyanî de

2) behskirina rêzimana du yan zêdetir lehceyên kurdî di heman kitêba bi kurdî

de

3) şirovekirina rêzimana lehceyeke kurdî bi lehceyeke din ya kurdî.

Li gor ku haya me jê heye, yekem car ku di heman berhemê de behsa

rêzimana du lehceyên kurdî (kurmancî û soranî) hatiye kirin, kitêba efserê

inglîz E. B. Soane ya bi navê Grammar of the Kurmanji or Kurdish Language


46

(Rêzimana zimanê kurmancî anku kurdî) ye ku sala 1913 hatiye weşandin.3

Soane gelek ji nimûneyên xwe pêşî bi kurmancî û paşî jî bi soranî dide. Lê

mixabin kitêb ji sîstematîkiya zimannasî dûr e û di nimûneyan de jî gelek xeletî

hene.

Yekem hewldana cidî ya berhevdana du lehceyên kurdî kitêba Sadiq

Behaedîn Amêdî Rêzimana Kurdî: Kurmancîya jorî û jêrî ya Berhevkirî ye ku

sala 1987 hatiye weşandin. Kitêb bi kurmancî û bi alfabeya kurdî-erebî ye lê

herwiha bi berfirehî cih dide soranî jî. Vê dawiyê kitêb bi alfabeya kurdî-latînî

jî hatiye belavkirin.4

Sala 1996 kitêbeke din ya berhevdana rêzimana lehceyên kurdî bi navê

Kurdîzan – rûberîna zaravên kurdî derket ku ji aliyê Fêrgîn Melik Aykoç ve bi

kurmancî hatiye nivîsîn. Kitêb 300 rûpelî ye û hewl dide hemû lehceyên kurdî

bi cudahî û wekheviyên wan ve bide nasîn. Nivîskarê kitêbê bi taybetî şarezayî

lehceyên kurmancî û zazakî ye. Em tevahiya vê kitêbê li vê derê dixin xizmeta

xwandevanên kurdî.5

Sala 2012 kurterêzimaneke soranî bi kurmancî ji aliyê Husein Muhammed ve

li ser internetê hat weşandin. Nivîskar cudahî û wekheviyên dengnasî,

peyvnasî û teşenasî yên kurmancî û soranî dide nasîn.6 Paşî heman xebat ji

aliyê Hasan Aslan ve ji kurmancî li zazakî hat wergerandin û bû yekem

berhema li ser rêzimana lehceyeke din ya kurdî bi şirovekirina zazakî.7

Sala 2013 kitêba Gramera Kirdkî (Zazakî) ya Roşan Lezgîn bi şirovekirinên bi

kurmancî derket. Di vê kitêba sîstematîk de beş bi beş rêzimana zazakî bi

kurmancî tê şirovekirin, nimûne tên pêşkêşkirin û herwiha tekstên edebî yên

bi orijînala xwe ya zazakî li gel wergerên xwe yên kurmancî tê de cih digirin.

Kitêb hem bi kêrî hînbûna zazakî tê û hem jî bo berhevdana cudahî û

wekheviyên kurmancî û zazakî hêja ye.8

3 Malpera Zimannas kitêbê li vê derê belav dike: https://zimannas.files.wordpress.com/2017/01/soane.pdf 4 http://www.kitapyurdu.com/kitap/hevberkirina-kurmancisorani-rezimana-kurdi-kurmanci-ve-sorani-dilbilgisi/289269.html 5 Malpera Zimannas kitêbê li vê derê belav dike: https://wordpress.com/post/zimannas.wordpress.com/3641 6 Binêrin: https://zimannas.wordpress.com/2015/07/09/rezimana-sorani-bi-kurmanci/ 7 Binêrin: https://ziwanzan.wordpress.com/2016/03/19/78/ 8 Binêrin: http://www.zazaki.net/haber/ji-bo-kurmancan-gramera-kirdk-zazak-1564.htm

https://zimannas.files.wordpress.com/2017/01/soane.pdf

http://www.kitapyurdu.com/kitap/hevberkirina-kurmancisorani-rezimana-kurdi-kurmanci-ve-sorani-dilbilgisi/289269.html

http://www.kitapyurdu.com/kitap/hevberkirina-kurmancisorani-rezimana-kurdi-kurmanci-ve-sorani-dilbilgisi/289269.html

https://wordpress.com/post/zimannas.wordpress.com/3641

https://zimannas.wordpress.com/2015/07/09/rezimana-sorani-bi-kurmanci/

https://ziwanzan.wordpress.com/2016/03/19/78/

http://www.zazaki.net/haber/ji-bo-kurmancan-gramera-kirdk-zazak-1564.htm


47

Tenê salekê dûv re anku sala 2014 jî kitêba Hevberkirina rêzimana zazakî û

kurmancî ya Seîd Veroj derket. Kitêb beş bi beş kurmancî û zazakî dide ber

hev. Hem nimûne û hem jî şirove bi herdu lehceyên zazakî û kurmancî hatine

nivîsîn.9

Salek piştî wê anku 2015 vê carê jî yekem rêzimana kurmancî bi soranî derket.

Kitêba Rêzimanî kurdî – kirmancî serû ya Nerîman Xoşnaw rêzimana kurdî –

bi taybetî devoka behdînî – bi alfabeya kurdî-erebî bi xwandevanên

soranîxwîn dide nasîn. Em li vê derê tevahiya kitêbê belav dikin:

https://zimannas.wordpress.com/2018/01/01/rezimana-kurmanci-bi-

sorani/

FERHENGÊN LEHCEYÊN DIN

PEYVÊN LEHCEYEKÊ DI FERHENGÊN LEHCEYEKE DIN DE

Piraniya ferhengên kurdî li ser bingehê lehceyekê hatine danîn. Ew bi awayekî

sîstematîkî peyvên lehceyekê, maneyên wan peyvan bi lehceya bijartî û

awayên bikaranîna peyvan li gor wê lehceyê pêşkêş dikin. Eger hevok û

nimûneyên bikaranîna peyvan di ferhengê de hebin, hingê jî ew hevok adeten

tenê bi lehceyekê ne. Herwiha gava ku ferheng bi zimanekî biyanî û kurdî be,

dîsa teqrîben her ferheng peyvên biyanî tenê li lehceyekê werdigerîne.

Lê dîsa jî piraniya ferhengvanên kurdî cih didin hinek peyvên ji lehceyên din

jî. Bo nimûne, di ferhenga Henbaneborîne ya Hejar yan ferhenga Kurdistan ya

Gîw Mukriyanî de ji bilî peyvên soranî (ku lehceya serekî ya van herdu

ferhengan e), dîsa gelek peyvên kurmancî û hinek peyvên hewramî jî hene.

Yan di ferhenga kurdî-tirkî ya D. Îzolî de ji bilî peyvên kurmancî (ku lehceya

serekî ya vê ferhengê ye), dîsa hinek peyvên soranî û zazakî jî cih digirin.

Hinek ferhengên kurdî ti agahiyên li ser lehceya filan peyvê diyar nakin: Bo

nimûne, Hejar di ferhenga xwe de nabêje ka kîjan peyv ji kîjan lehceyê

wergirtiye.

Hinek ferheng diyar dikin eger filan peyv ne bi lehceya serekî be: Bo nimûne,

D. Îzolî li ber peyvên soranî S û li ber yên zazakî jî Z datîne.

9 http://www.kulturname.com/?p=8982

https://zimannas.wordpress.com/2018/01/01/rezimana-kurmanci-bi-sorani/

https://zimannas.wordpress.com/2018/01/01/rezimana-kurmanci-bi-sorani/

http://www.kulturname.com/?p=8982


48

Hinek ferheng jî hewl didin lehceya/lehceyên her peyvê diyar bikin: Bo

nimûne, Gîw Mukriyanî di ferhenga xwe de hewl dide li pey her peyvê

lehceyên ku ew peyv tê de tê bikaranîn pêşkêş bike.

Lê cihdana peyvên lehceyên din di ferhengên kurdî de kêm-zêde tiştekî

tesedifî ye. Hinek peyvên lehceyên din jî cih digirin lê piraniya peyvên

lehceyên din cih nagirin.

Bo nimûne, D. Îzolî di ferhenga xwe de cih dide peyva zazakî ”pî” (bab, bav) lê

cih nade lêkera giring ”kerdene” (kirin). Yan Şefîq Qezaz di ferhenga xwe ya

Şarezor ya soranî-inglîzî de cih dide peyva kurmancî ”vir” (vê derê) lê cih nade

lêkera gelek giring ya kurmancî ”kirin”.

FERHENGÊN DULEHCEYÎ Û PIRLEHCEYÎ

Vê dawiyê çend ferhengên kurdî belav bûne ku peyvên lehceyeke kurdî bi

lehceyeke din ya kurdî şirove dikin.

Yekem ferhenga peyvên lehceyeke kurdî bi şiroveyên lehceyeke din ferhenga

soranî-kurmancî ya Husein Muhammed e. Ferheng yekem car wek

ferhengokekê beş bi beş di destpêka salên 2000 de li gel kovara Mehname li

ser Internetê dihate belavkirin. Lê piştî herfên A – Ç, danerê ferhengê hest bi

pêwîstiya hebûna ferhengeke berfireh ya soranî-kurmancî kir ku bikare di

wergerandinê de alîkarî wergêrên kurd be. Ji herfa D pê ve ferheng hatiye

berfirehkirin. Ew heta niha bi beşên A – Ç kurt û ji herfa D heta herfa R jî bi

berfirehî li ser internetê di malpera Wîkîferhengê de hatiye belavkirin.

Nivîskar niha jî li ser beşa S dixebite û armanc ew e ku heta sala 2020 beşên S

– Z biqedîne û beşên A – Ç jî berfireh bike.

Ferheng pêşî tenê bi alfabeya latînî bû anku peyvên soranî jî bi latînî hatine

nivîsîn û li gor rêzbendiya alfabeya kurdî hatine rêzkirin lê paşî danerê

ferhengê awayê nivîsîna serpeyvan bi alfabeya kurdî-erebî jî diyar kiriye.

Hemû ferheng dikare li vê derê were dîtin û bikaranîn:

https://ku.wiktionary.org/wiki/P%C3%AAvek:soran%C3%AE-

kurmanc%C3%AE

https://ku.wiktionary.org/wiki/P%C3%AAvek:soran%C3%AE-kurmanc%C3%AE

https://ku.wiktionary.org/wiki/P%C3%AAvek:soran%C3%AE-kurmanc%C3%AE


49

Wek kitêb heta niha sê ferhengên mezin yên peyvên lehceyeke kurdî bi

şiroveyên lehceyeke din hatine weşandin.

Sala 2009 Ferhenga Kanî ya Mihemed Salih Pêndroyî derketiye ku peyvên

kurmancî bi soranî rave dike. Ferheng bi alfabeya kurdî-erebî ye anku hem

peyvên kurmancî û hem jî yên soranî bi alfabeya kurdî-erebî hatine nivîsîn. Di

ferhengê de texmînen 12 000 peyv hene. Ferheng dikare li vê derê bê dîtin û

bikaranîn: https://wordpress.com/post/zimannas.wordpress.com/3644

Tenê salekê piştî Ferhenga Kanî ya kurmancî-soranî, anku sala 2010

ferhengeke mezin ya hewramî-soranî jî hat weşandin. Ferhengî Wişename

horamî – kurdîy nawendî ya Cemal Hebîbullah nêzîkî 40 000 peyvên hewramî

bi soranî şirove dike. Ferheng bi alfabeya kurdî-erebî hatiye nivîsîn lê çend

herfên din jî li gor pêwîstiyên dengnasiya hewramî li alfabeya kurdî-erebî

hatine zêdekirin. Ferheng dikare li vê derê bê dîtin û bikaranîn. Em wek

malpera Zimannas tevahiya vê ferhengê li vê derê belav dikin:


Di heman salê de anku 2010 herwiha ferhengeke mezin ya zazakî-kurmancî û

kurmancî-zazakî jî belav bûye. Ferheng Kirmanckî (Zazakî) – Kurmancî /

Kurmancî - Kirmanckî (Zazakî) ya Çeko Kocadag ji zêdeyî 1000 rûpelan pêk tê

û tê de 40 000 peyvên zazakî û kurmancî li hev hatine wergerandin. Ev tek

ferhenga dulehceyî ya kurdî ye ku di heman demê de duberî ye jî anku ne tenê

peyvên lehceyekê bi lehceya din şirove dike lê ji du beşan pêk tê ku di beşa

yekem de peyvên zazakî û şiroveyên wan yên kurmancî û di beşa duyem de jî

peyvên kurmancî li gel şiroveyên wan yên bi zazakî hatine rêzkirin.10

Serencam

Armanca vê nivîsarê ew bûye ku xebatên (rê)ziman(nas)î di navbera lehceyên

kurdî de bi kurtî bi xwandevanan binasîne. Me hewl daye ku di vê mijarê de

amaje bi berhemên giring bikin lê guman jê nîne ku ne tenê ev berhem di vî

warî de cih digirin. Mimkin e ku yek an çend xebatên din jî yên giring hebin ku

me ji bîr kiribin an jî me hay jê nîne.

10 Agahiyên zêdetir li ser ferhengê bo nimûne li vê derê hene: https://www.timeturk.com/ku/2010/12/17/ferhenge-zazaki-kurmanci-derket.html



https://www.timeturk.com/ku/2010/12/17/ferhenge-zazaki-kurmanci-derket.html


50

Bi şanazî mirov dibîne ku êdî hêdî-hêdî qisekerên lehceyên cuda ne tenê bi

rêya medyayê lê ji aliyê zimannas, rêzimannivîs û ferhengvanan ve jî bi hev

tên nasandin û lehceyên wan êdî aşnayî hev dibin. Berhemên heta niha

destpêkek û bingehekî baş e ku xebatên siberojê li ser bên danîn û xezîneyeke

berhemên ziman(nas)î û rêzimanî bi vekolînên kûrtir û têrkertir bikeve ber

destê me.


51

HEVALNAV (RENGDÊR)

Samî Tan

Her wekî ji nav jî diyar e, "hevalnav" tê ber navdêran û reng, dirûv û teşeya

wan vedibêje; hin caran hejmar û mêjera wan vedibêje. Celadet Bedirxan bi

mebesta ku rengê navdêrekê didêre jê re gotiye "rengdêr ".

Gelek kesan jê re "hevalnav" gotiye. Di zaravayê soranî de jî jê re "awelnaw"

dibêjin ku tê wateya "hevalnav''ê. Bi baweriya mejî peyva "hevalnav" zêdetir

di cihê xwe de ye. Ji ber ku ew hevaltiya navdêrê dike, navdêrê j i gelek aliyan

ve bi mirov dide nasîn.

Hevalnav ji aliyê wateyê ve du bir in; "hevalnavên çawaniyê" û "hevalnavên

diyarkirinê ". Hevalnavên ku di binyata xwe de hevalnav in, ew reng, dirûv û

teşeyên navdêran didêrin û yên ku di binyata xwe de tiştekî din in, lê dema

dikevin beriya navdêrê hinek taybetiyên navdêrê ji me re vedibêjin, ew jî

hevalnavên diyarkirinê ne.

Bo nimûne, gava em dibêjin; "reş ", "kinik", "çavşîn" tiştek tê ber çavên mirov.

Yanê ev peyv kesekê/î yan jî tiştekî bi mirov didin nasîn, wekî; "kera reş ".

"lawikê kinik ", "keçika çavşîn "... Ev giş hevalnavên çawaniyê ne.

Hevalnavên diyarkirinê çendanî û mêjcra tiştan bi awayekî teqez an jî ne teqez

nîşan didin.

Mînak:

Ev mirov haf.

Wê keçikê nan xwest. Hinek mirovan gazî me kir. Çar avahiyên wÎ hene. Kijan

zilamî got!

Çend berxik hene?


52

Ji cureyên hevalnavan bi tenê hevalnavên çawan iyê yên resen in, ew cure

hevalnav ji bilî qertafên payeyê tu qertafan wernagirin û di nav hevokê de

nayên guhartin.

Lê hevalnavên diyarkirinê di bingeha xwe de cînavk fl jimarnav in, wekî

hevalnavên şanîdanê, jimarîn û nebinavkirî guherbar in. Ew cure cînavk

ditewin, heta navdêran jî bi xwe re ditewînin.

Mînak:

Vî mirovî got. Vê keçikê nivîsî. Van daran bîne.

Hevalnav ji hêla peyvsaziyê ve

Ji aliyê peyvsaziyê ve hevalnav jî wekî cureyên din ên bêjeyan dibin du birên

sereke; "xwerû" fl "nexwerû" yên nexwerû jî dibin du cure: "hevedudanî",

"pêkhatî",

Hevalnavên xwerû, hêmanekê tenê di nava xwe de dihewînin.

Wekî; na. tûj, reş, spî, kesk, jîr; berz, xweş, şor, kal, pir, qenc, pak, zer, bilind,

belek, baş, çê. heja, kesk....

Dema ku mirov wan hevalnavan parçe bike, tiştekî watedar ji wan demakeve.

Hevalnavên hevedudanî

Hevalnavên hevedudanî ji çend hêmanên serbixwe hatine pê.

Peyvên ku wan pêk tînin jî bi serê xwe xwediyê wateyekê ne, lê heval nava nû

wateyeke nû digire. Her wekîji mînakan jî diyar dibe, yek ji wan peyvan ku ev

hevalnav pêk anîne bi serê xwe xwediyê wateyekê ne. Bo nimûne di heval nava

"pozbilind" de hem "poz" hem jî "bilind" watedar in

Hevalnavên hevedudanî bi çend awayan pêk tên:

1- Navdêrek tê ber hcvalnavekê û hevalnaveke nû pêk tîne:

Hevalnavên hevedudanî bi piranî bi vê rêbazê pêk hatine.

Minak: çavreş. cangiran, destsivik, pozbilind, payeherz, navno, porspî, porkej.

devçepel, guhbel, serşûnik, diranpîj, meşwerdek, parîmezin...


53

2- Her wiha hin earan jî hevalnav berî navdêrê tê û bi vî awayî hevalnaveke nû

pêk tê.

Mînak: kêmxwê, pirbêj, têrxwê, têrtijî, kêmaqil, xweşmêr, bilindwar, kalemêi;

pîrejin...

3- Hin earan jî du navdêr têne ber hev û hevalnavekê pêk tînin. Mînak: serteşî,

gerdenbilûr, bejnrihan, devgirêz, devşikeft, pozberan, devşorbe, ziktêr,

destgopal, diranpîj, çavxezal, cegerxwîn...

4- Hin earan daçekek tê ber navdêrekê yan jî dikeve navbera du navdêran û

hevalnavekê pêk tîne.

Mînak: likar, jîp iya, lirê, nelirê, jidil, devliken, devbixwîn, rûbimast, dilbikul,

çavligoşt, bejnlihev, dilbiêş, babidev. çavlirê, destodev...

Hevalnavên pêkhatî û qertafên ku wan pêk tînin

Hevalnavên pêkhatî bi alîkariya peyveke watedar û qertefan pêk tên. Wekî

mînak; "tirsonek n, "gundi", "jîrek ". "bengî", "navdar ". "watedar "...

Her wekî ji mînakan jî diyar e, peyvên "tirs ", "gund", "jîr ", "beng", "nav" bi

xwe bêjeyên watedar in, lê qertafên "<onek", " ek", "<î", "<dar" wateyên nû

dane wan.

Pêşgir

Hin paşgir û pêşgir hene ku hevalnavan pêk tînin, pir kêm in. Em ê çend hebên

ku bi piranî têne bikaranîn, hildin dest. Em pêşî bala xwe bidin pêşgiran:

Iho-/: ji rayeka lêkeran a dema niha hevalnavan çêdike. Mînak: hozan, hogir,

honas, hoker, hodar...

Izir-/: Mezinbûn û resenbûna taybetiyeke neyînî nîşan dide. Mînak: zirker

(kerê rastîn), zirdîn...

Ikele-/ digel navdêran hin hevalnavan jî çêdike, Mînak: kelepir (vanê ne pîr),

kelejin, ke/emê}:..

/qeş-/: Ev di bingeha xwe de ji bêjeya qaşo tê lê wekî pêşgir jî cih girtiye.

Mînak: qeşmer...


54

Daçekên "bi-" û "bê-" û hokerên mîna "ser-", "bin-", "ber-" tên ber navdêran û

pê hevalnav çêdibin.

Ibi-/: binav, bibext, bihêvî, bimirûz, dilbikul, biceger. bişans, bikeser; bijan...

/bê-/: bêbext, bêhêvî, bêqidûm, bêceger, bêbawer, bêteşe, bêaqil, bêşans...

Bi hokerên cih ên mîna "ser", "bin" û "ber" jî gelek hevalnav

pêk tên.

Mînak: serdest, bindest, berdest...

lçele-I ji hevalnav ekê hevalnaveke din pêk tîne. Mînak: çelexwar, çelewîç

Daçeka neyiniyê Ine-I li vê derê rola pêşgirê bi cih tîne. Mînak: nezan, nexweş,

nemir, neçar, newêrek..

Hevalnava Ibed-I jî di kurdî de êdî rengê pêşgirekê wergirtiye. Mînak: bedbext,

bedbîn, bedawaz, bednav...

Paşgir

Di kurdî de wekî navdêran, hevalnavên pêkhatî jî bi alîkariya paşgiran têne

dariştin.

I-î/: Ji lêkeran hevalnavan çêdike. Ji van hevalnavan re lêkerên di rewşa raweya

çêbiwar de tê gotin.

Mînak: ketî (ketin), lewitî (lew itîn), peritî (peritin), xwestî (xwestin)...

Her wiha I-î/yeke din heye, mensûbiyetê nîşan dide ew jî heval-

navan çêdike.

Mînak: gundî, bajarî, xerzî, botî, mirdêsî, reşî, silivî... I-al ji rayeka lêkerê ya

dema niha heval navê çêdike. MÎnak: beza (bezîn), zana (zanîn)...

/-gînl digel navdêran hevalnavan jî çêdike. Mînak: lezgîn, xemgîn...

I-asa/: ji navan hevalnavan çêdike. Mînak: dêwasa, qerase, hûtasa...


55

/-awer/: ji navan hevalnavan çêdike. Mînak: cengawer, dilawer, giyanewer...

/-ak!: ji navan hevalnavan çêdike.

Mînak: ronak, sêlak, şilak...

/-ane/: ji navan hevalnavan çêdike. Mînak: jinane, mêrane, şêrane, aştiyane...

/-bar/: ji rayeka lêkeran hevalnavan çêdike. Mînak: dîtbar; xwarbar, guherbar,

guhêzbar...

/-dar/: ji navdêran hevalnavan çêdike. Mînak: ma/dar, baldar; watedar:..

/-mend/: ji navdêran hevalnavan pêk tîne. Mînak: bawermend, hunermend,

aqilmend...

/-e/: ji lêkeran hevalnavan çêdike.

Mînak: xwende, bende, bijarte...

/-ek!: Ji navdêr û hevalnavckê, hevalnaveke nû çêdike. Mînak: ZÎrek, dizek,

çi/ek, kulek, tirek, fisek,...

/-În/ ji navdêran hevalnavan çêdike.

Mînak: zivîn. zêrîn, darin, şirîn, germîn, sarîn...

/-ok!: Ev paşgir hin caran navdêran hin caran jî hevalnavan

çêdike.

Mînak: şermok, tirsok, qerfok, kenok, revok...

/-nakl ji navdêran hevalnavan çêdike. Mînak: tirsnak, xeternak, derdnak,

xemnak...

/-onekl ji navdêran hevalnavan pêk tîne. Mînak: tirsonek, bizdonek...

/-yar/ ji navdêran hevalnavan çêdike. Mînak: hişyar, bextyar, bihizyar.

zanyar...

/-ele/: ji navdêran hevalnavan çêdike. Mînak: rewtele, çenge/e...

/-ezar/: ji navan hevalnavan çêdike. Mînak: şermezar, tengezar, dexesezar...


56

I-ar/: Ev paşgir digel navdêran hevalnavan jî pêk tîne. Mînak: mirar, xewar,

kevnar...

Hin paşgirên din ku hevalnavan çê~ikin:

I-ûdl şerûd... I-col nîvco... I-ganl bazirgan... I-ijl paqij, lavij

1-

azl tolaz... I-werl hunewer, serwer... l-oxJ dayox, çûndox, kirox

1-

oyîl şermoyî, germoyî.:

I-êr/: ji navdêran hevalnavan çêdike. Mînak: dilêr, gelêr...

I-ik/: digel navdêran wateya biçûk û delalokiyê dide hevalnavan. Mînak: kinik,

reşik, xweşik...

Rayeka dema niha ya hin lêkeran ji wekî paşgir hevalnavan pêk tînin.

I-kuj/: mêrkuj, hêvîkuj, mirovkuj.. I-mêj/: xwînmêj. şîrmêj...

I-rêj/: xwînrêj, avrêj, xwêdanrêj... I-ker/: zêrker, derewker; hêsanker... l-revÎn/:

xemrevîn, dilrevin...

I-xwaz/: xêrxwaz, aştîxwaz, azadîxwaz, şerxwaz, dilxwaz... I-bir/: rêbir, hêvîbir..

I-xur/: kedxur, kurtêlxur, bertîlxur, malxur, mîratxur... I-avêj/: peravêj, dûravêj,

kurtavêj...

I-bêj/: plrbêj, xweşbêj...

I-bîn/: dûrbîn, çakbîn, hûrbîn, bedbîn, tengbîn... I-gir/: alîgir, piştgir, destgir...

I-firoş/: we!atfiroş, aqilfiroş, xwefiroş, agahifiroş

.

I-kêş/: şûrkêş, balkêş, zehmetkêş, tîrkêş, xemkêş

.

I-xenêq/: gurxenêq, pezxenêq...

Divê neyê jibîrkirin ku gelek qertafên bêjesaz ku hevalnavan çêdikin, di heman

katê de navdêran jî çêdikin. Lewre hinek qertafan di her du cihan de jî cih girt.

Hevalnavên kompleks

Di pêkanîna hevalnavan de carinan hinek rêbazên cuda jî tên bikaranîn. Gelek

hevalnavên nexwerû hem hevedudanî hem jî pêkhatî ne. Hin caran du bêjeyên

hevedudanî têne ba hev heval-


57

naveke nû pêk tînin, her wekî peyva "serîhildayî" hin caran hevalnaveke

hevedudanî qertafekê werdigire û dibe hevalnaveke nû. Bo nimûne,

"sergewezî", Ji bilî vê yekê jî hinek rêz û rêzikên pêkanîna hevalnavan hene.

1- Carinan jî bi dubarekirina hevalnavan bi guherîna gihaneka "û" bi awayê "0"

û bi cihkirina tîpa "m" li destpêka peyva duyemîn, hevalnavcke nû tê çêkirin.

Mînak: soromoro, xwaromaro, şaşomaşo, kevnomevno, şînomîno,

reşomeşo...

2- Bi dubarekirina navdêrê û alîkariya paşgira "-î" jî hevalnav têne çêkirin.

Mînak: gulgulî, qulqulî, kerkerî, xelekxelekî, gincirginciri, xalxalî,

parçeparçeyî....

3- Hinek rêbazên din hene ku wateya heval navê xurt dikin. Mînak: çiksayî,

çîlspî, sorgevez, sipsor; kip kes k, ripreş...

Cureyên hevalnavan

Hevalnav dibin çend celeb. Mirov dikare bi awayekî giştî di bin

van sernavan de wan ji hev cuda bike:

Hevalnavên çawan iyê (wesfin)

Hevalnavên şanîdanê

Hevalnavên pirsyariyê

Hevalnavên nebinavkirî

Hevalnavên jimarîn

Hevalnavên çawaniyê

Hevalnavên çawaniyê her wekî ji navê wan jî diyar e, çawaniya navdêrê nîşan

didin. Ev hevalnav bi du awayan bi navdêrê re têkildar dibin; bi alîkariya

veqetandekê wekî "mirovê baş ", "keçika bedew ", "xortê jêhatî ". "kesê qure

". "zaroka şûm ". "dara hişk ", "xaniyên kevirî... "û bi alîkariya lêkera "bûn"

mîna "Ev dar hişk e. ", "Xaniyê me fireh e. ", "Hevalên min jêhatî ne. ", "Birayê

min serhişk e. Il


58

Mirov dikare ji mînakan jî fêm bike ku hevalnavên çawaniyê hevalnavên resen in.

Ew di nava hevokê de ji bilî qertafên payeyê tu qertafan nagirin û di wan de tu

guherîn çênabe. Ew ji aliyê zayend û rnêjerê ve neguhêrbar in. Ew qertafên

tcwangê nagirin, veqetandekên ku piştî hevalnavan tên jî jixwe ne veqctandekên

hevalnavan in, ew veqetandckên navdêran dubare dikin, zayend û mêjera

navdêra wê nîşan didin. Lewre jî divê ji hevalnavên çawaniyê cuda bên

nivîsandin. Bo nimûne, gava em dibêjin; "Heva/a di/geş a jîrek." Veqetandeka "a"

ne veqetandeka hevalnava "di/geş" e, lê veqetandeka "heval" e.

Hinek kes dema du hevalnavên li pey hev rêz dikin, veqetandeka duyemîn dikin

"<î", yanê dibêjin: "hevala çeleng Î delal". Ev bikaranîn çewt e, jiber ku "-f'

veqetandeka navdêrên nêr e, lewma jî mirov nikare li pey navdêrên mê bi kar

bîne. Qertafa "-,' cihê "-ê" digire, lê tu car nikare cihê "-a"yê bigire.

Jixwe di hin devokan de li şûna veqetandeka "-ê" qertafa "-1" tê bikaranîn.

Mînak, li cihê ku bibêjin "Bavê min got.", dibêjin; "Bavî min got. " Ji ber vê egerê

mirov dikare bibêje; "Hevalê delal Î ciwanmêr haf. ", lê nikare bibêje, "hevala

delal Î xweşik", divê mirov bibêje, "hevala delal a xweşik", carinan jî "a" dibe

"e"ev hevok bi rengê, "hevala delal e xweşik" derdikeve pêşberî mirov.

Mînak:

Hevala min a çeleng baş dixebite. Birayên min delal in.

Dayika niştîman li ber dilê min ezîz e. Dara gûzê ya bilind sî daye dora xwe. Karika

biçûk winda bûye.

Birayên min ên mezin /i dor xwarinê civiyane. Xwişka min a çavşîn çûye gund.

Warê xweş warê me ye.

Mirovê pîr hurmetkar e.

Hespê spî xweş dibeze.

Erdê hişk, asîmanê dûr.

Min yek ji rindikan dît.

Di hevalnavên çawaniyê de mijarek jî neyînîkirina wan e.

Neyînikirina hevalnavan bi alîkariya hokera "ne" tê kirin. Ew berî hevalnavan tê

û neyîniyê nîşan dide.


59

Mînak:

Ev xwarin ne xweş e. Ew gotin ne hêja ye.

Ev zilam ne qenc bû. Ev keçik ne bedew e. Ev kes ne ciwan e.

Ev welat ne pir sar e. Zarokên we ne biçûk in. Ew mirov ne camêr e.

Di zimanê devkî de li şûna "ne" piştî hevalnavê "nîn" an jî "nin"tê bikaranîn, her

wekî "Ev welat pir sar nîn e. ", "Ev çiya bilind nîn e. " lê bi baweriya min ev aloziyê

pêk tîne, ji ber ku "nîn" nîşaneya nebûn û tunebûnê ye. Lewre jî divê ev form di

zimanê nivîskî de neyê bikaranîn.

Payeya hevalnavan

Di hevalnavên resen ango hevalnavên çawaniyê de paye heye. Ji ber vê yekê me

mijara payeyê piştî hevalnavên çawan iyê danî. Paye asta navdêr û rewşa wan a

li hemberî navdêrên din nîşan dide. Di kurrnanciyê de sê payeyên bingehîn

hene: ''payeya asayî", "payeya hevrûkirinê" Û "payeya berztirîn ".

Em dikarin bi mînakekê mijarê rave bikin. Peyva "bilind" hevalnaveke di payeya

asayî de ye. Dema em bibêjin; "Dara gûzê bilind e" ev li ser pîvanên bilindiyê tu

tiştî nabêje, tê zanîn ku li gorî pîvanên giştî ew dareke bilind e. Lê dema dareke

din hebe, mirov wan her du daran bide ber hev, wê gavê mirov ji yekê re dibêje

"Ev dar ji ya din bilindtir e. " Heke dareke j i hemû darên beyî bilindtir li holê

hebe, wê gavê divê mirov bibêje; "Ev darji hemûyan bilindtir e ", "Dara herî

bilind eve".

Ji bill van şêweyan mirov dikare bi awayê "Dara bilindtirin ev e." jî bibêje. Ev

şêweyê dawîn her çi qas ji zaravayê kurmanciya jêrîn (soranî) hatibe wergirtin

jî, niha di zimanê nivîskî de bi berfirehî tê bikaranîn.


60

Payeya asayî:

Di vê payedariyê de rewşa asayî ya hevalnavê heye. Hevalnav li

vê derê qertafan wernagire û tu bêje nayên ber hevalnavê.

hevalê baş

gundê xweş

mala fireh

xaniyê textîn

keçika çavreş

Ev heval haş e.

Ev xanî fireh e.

Ev avsar e.

Di rewşa asayî de paye bi gelemperî tê nîşandan. Dema me got, "mirovê baş"

em qala başiyeke asayî dikin.

Payeya hevrûkirinê:

Di vir de çend tişt bi hev re têne hevrûkirin. Du tişt an dê mîna hev bin û bi qasî

hev bin an jî yek j i wan dê bi taybetiyeke xwe jiya din kêm an jî zêdetir be.

Hevrûkirina tiştên dişibin hev bi alîkariya hinek hokerên pileyî yên mîna, "bi qasî

hev, hindi hev, wekî hev, mina hev" tê kirin. Hevrûkirina tiştên ji hev cudatir jî

carinan bi alîkariya hokerên pileyî yên mîna "hinekî, gelekî, piçekî... Il û bi piranî

jî bi alîkariya paşgira "-tir" pêk tê. Em pêşî ji bo tiştên dişibin hev hin mînakan

bidin:

Mînak:

Ew bi qasî te mezin e.

Bi zimandirêjiya xwe wekî hev in. Bejna we hindî heve.

Pênûsa te ne ewende sor e. Çîroka wî pir xweş bû.

Bejna wî zêde bilind hû.

Şîva êvarî ecêb xweş bû.

Bi awayekî gelemperî payedariya hevrûkirinê bi paşgira "<tir" tê nîşandan.

Ew ji te biçûktir e. Sêvji hêjîrê xweştir e.


61

Beybûn ji Sosinê ciwantir e. Ga ji bizinê girantir e.

Payeya berztirîn:

Payeya berztirîn di kurmanciya gelêrî de bi alîkariya hokcrên pileyî "herî û

tewrî" pêk tê. Lê di zimanê nivîskî de ligel van hokeran paşgira "<tirîn" jî tê

bikaranîn. Ev paşgir di zaravayê kurmanciya jêrîn de û di zimanê farisî de

heye, lê hê nû ketiye kurmancî.

Mînak:

Gûzên herî xweş li Gûzereşê hene. Temenê dirêjtirîn li welatên pêşketî ye.

Şêvên tewrî xweş li Xelatê bi dest dikevin. Darên herî bilind li ber avê ne.

Mirovên kiniktirîn li Çînê ne.

Em çend mînakan jî ji her sê payeyan bidin:

Birayê min biçûk e. Ez jê mezintir im.

Kekê min mezintirînê me ye.

Tirî xweş e. lê sêv ji tirî xweştir e. Fêkiya xweşiktirîn xox e.

Îsotên aliyê me tûj in. Lê yên Mêrdînê tûjtir in. Îsotên herî tûj li Rihayê peyda

dibin.

Divê bê zanîn ku radeya payeya hevalnavan bi xwe jî heye û ew pîvan bi

hejmaran û bi hevalnavên nebinavkirî têne nîşandan.

Mînak:

Piçekî mezin e. Hinekî mezin e. Gelekî mezin e. Pir mezin e.

Pir û pir mezin e.

Çar salan ji te mezintir e. Du bihostanji te dirêjtir e.

Sê gavan ji zeviya mefirehtir e. Heta tu bêjî bes mezin e.


62

Ew ji gelekan mezintir e.

Ewji hemûyan mezintir e

Ew geleki ji ya din mezintir e. Bi qasî serê derziyê ne girÎng e.

Carinan diyarkirina payeya herî zêde bi awayekî din jî pêk tê.

Qertafa dengê pêşîn ê rengdêrê tê pêşiya qertafa "-ip"ê bi vî awayî xurtbûna

radeya rengê hevalnnavê tê nîşandan.

Mînak: nipnû, rip reş, sipsar. kipkesk, hiphişk, xipxweş, sipsor; zipzer. çipçê...

Dema mirov dibêje, "nipnû" wisa tê zanîn ku pir nû ye. Ev yek ji bo mînakên din

jî wisa ye, di hin bêjeyan de ew "<ip" bi awayên din jî derdikeve pêşberî mirov,

her wekî "vitûvala ", "vikûvala" û "virtûvala ", lê forma bi gelemperî bi "ip"ê tê

çêkirin.

Hevalnavên şanîdanê

Ev hevalnav, bi xwe cînavkên şanidanê ne. Cînavkên me yên şanîdanê "ev", "ew"

dema ku ev dikevin ber navdêran wan nîşanî mirov didin, dibin hevalnavên

şanidanê. Gava em bibêjin, di hevoka "Ev çû mala xwe. 1/ de "ev" cînavk e, lewre

cihê kesekî girtiye, wî nîşanî mirov dide, lê dema ku mirov heman hevokê bi

şêweyê "Ev heval çû mala xwe. n saz bike, wê demê "ev" dibe hevalnav. Heval-

navên"ev" û "ew" hevalnavên xwerû ne û tên ber navdêrên xweru.

Mînak:

Ev gundî duh ji bajêr hatin.

Ev heval ji min re navê xwe nabêje. Ev malji mala me xweşik/il' e.

Ev kurik xwarziyê min e.

Ew kurik şagirtê min e.

Ev re: ê bavê min e.

Ew re: ê bavê min e.

Her wekî ji mînakan jî diyar e, hevalnava "ev" navdêrên nêzîk, "ew" jî yên dûr

nîşan dide. Pirjimariya wan jî bi alîkariya lêkerê û cinavkên kesandinê tê zanîn.


63

Mînak:

Ev pêlav baş e. Ew pêlav haş in. Ev sêv sar e.

Ew sêv sor in. Ev çakêt nû ye. Ew kinc nû ne. Ev gore kevn in. Ev kum kevn e.

Min ev sêv xwm:

Te ew sêv xwarin.

Ev mirov diçin bajêr.

Ev keçik diçe dibistanê. Ev keçik diçin dibistanê.

Her wekî me di mijara cînavkan de jî dabû xuyakirin di zimanê gelêrî de

"eve/eva" û "ewe/ewa" tê gotin, ji bo yên pirjimar jî "evana/evene" û

"ewana/ewene" tê gotin. Dema ku ev cure cînavk dibin rengdêr ew qertaf

derbasî navdêrên piştî xwe dikin. Dema ku mirov bala xwe dide cînavkên

zaravayên din mirov dibîne ku ev formeke kevnare ye. Bo nimûne di soranî

de jî cînavka şanîdanê "eme" ye. Lê vê formê di zimanê nivîskî de cih negirtiye,

ji ber ku ew paşgir wekî bargiranî hatine dîtin, ji holê rabûne.

Mînak:

Ev mirove/ev mirova diçe.

Ev mirovana/mirovene diçin. Ev tişte/ev tişta baş e.

Ev tiştana/tiştene baş in.

Ew kesana/kesene diçin ku derê?

Ew gundana/gundene bi destê kê hatin wêrankirin?

Di hin devokan de pirjimariya hevalnavan bi veqetandekan jî tê nîşandan.

Mînak:

Ev mirov yê baş e. Ev pêlav yên baş in. Ev sêv ya baş e.


64

Tewanga hevalnavên şanîdanê

Ev hevalnav, her wekî di mijara cînavkên şanîdanê de hate gotin, ditewin;

qertafên tewangê "-P', "-ê" II "<an" digirin 0 "ev" dibe; "evi" (nêzîk-nêr), "evê"

(nêzîk-mê), "evan" (nêzîk- pirjimar).

Ew jî dibe; "ewî" (dûr-nêr), "ewê" (dûr-mê), "ewan" (dûr-pirjimar). Di zimanê

nivîskî de "e"ya destpêkê dikeve, ew jî dibin;

Ev cure hevalnav navdêrên tewandî nîşanî mirov didin. Taybetiyeke

hevalnavên şanidanê yên tewandî ev e ku bi xwe re navdêrên li pey xwe jî

ditewînin.

Mînak:

Min ji wî hevalî re got. Wê hevalê ji min re negot.

Wan hevalan li mala me nan xwm~ Vê keçikê ez nedîtim.

vî lawikî têr nan nexwar Van rebenan çi digot?

Rêgeza giştî ya ji bo tewangê ji bo hevalnavên şanîdanê jî derbas dibe. Yanê di

lêkerên gerguhêz de, di demên borî de kirde, di demên niha û bê de jî bireser

ditewe.

Mînak:

Min ev heval dit. Wî hevalî ez dîtim.

Ez van hevalan dibînim. Ew heval min dibînin. Vê keçikê nan ani.

Ev keçik pirtûkan tîne.

Hevalnavên şanîdanê yên şibandinê

Celebeke din a hevalnavên şanîdanê heye ku mirov dikare wekî "hevalnavên

şanîdanê yên şibandinê" bi nav bike. Her wekî; "wiha ", "wisan ", "wilo ", "halo

", "werê ", "hani", "weta "...


65

Mînak:

Çar xwişkên wî hene.

Du pismamên wî hatin. Pênc hevalên wî pê re çûn. Çil keziyên xwe şeh kirin. Du

mihan hikire.

Heft riyan bide ber x\Ve. Çaryek nanî bixwe.

Ji pêncan yekê xwarinê min xwar. Du gîskan bifiroşe.

Hevalnavên jimarin li gorî taybetiyên jimarnavan ji hev cuda dibin.

1- Bi jimamavên bingehîn hevalnav:

Mînak:

Çar hevalên min hatin alikariya min. Du bûkên mala apê min hene.

Pênc xwarziyên min bi hev re dixebitin. Bi tîrekê du nîşan hildan.

Ciwanan li ber dibistanê bîst dar çandin. Di tewleyê de sed mehîn û pêncî hesp

hene.

KÎ dikare şazdeb qesr û qonaxan di deh salan de ava bike?

2- Jimamavên rêzin berevajî jimarnavên bingehîn piştî navdêran

tên û bi veqetandekan rêza navdêran nîşan didin.

Mînak:

Di salnameya kurdî de meha yekê (yekemîn) adar e. Di dersa çaran (çaremîn)

de mamoste nexweş ket.

Min gava pêncan (pêncemîn) avêt, ez gihîştim ber dêrî. Di hejmara sedî

(sedemin) de min xwe ji bîr kir.

Ez negihîştim hevalê sihî (sihemîn) da ku wî hişyar hikim.

3- Bi hejmarên şikestî ango dabeşkirinê hevalnavên jimarîn Mînak:

Min du nan û nîv anîn malê. Bozên çaryek kîlo goşt kirî.

Ji sisiyan duyê xwarinê wi xwar.


66

Hevalnavên nebinavkirî

Cînavkên nebinavkirî dema ku têne ber navdêran dibin hevalnav. Mînak, gava

em bibêjin, "Hinek mirov hatin vir. ", tête zanîn ku mirovin hatine, lê hejmara

wan ne diyar e ango nebinavkirî ye. Her wiha dema ku em bibêjin, "Min piçek

xwarin xwar" jî dîsa mîqdara xwarinê ne diyar e. Ji hevalnavên wiha re

nebinavkirî hatiye gotin.

Mînak:

Hin berx li mêrgê diçêrin. Gelek kar hatin kirin.

Her zarokek bi aliyekî ve reviya. Filan hevalî ji min re got.

Tu mirov bêyî welat nikare bijî. Hemû gundî ji hozekê ne. Çend heval hatin mala

me. Birek mirov li wir in.

Hevalnavên pirsyariyê

Ev cure hevalnav tên ber navdêran û ji wan pirsa hevalnavan dikin, ji ber vê

yekê ev nav li wan hatiye kirin. Her yek ji hevalnavên pirsyarî pirsa cureyeke

hevalnavan dike.

Hevalnava pirsyarî ku pirsa hevalnavên çawaniyê dike "çawa" ye. Di hevoka

"Zozan hevaleke baş e " de ji bo naskirina heval navê divê em pirsa "çawa"

arasteyî navdêrê bikin. Yanê em bibêjin; "Zozan hevaleke çawa ye?" Bersiva wê

dê jixweber "baş" be. Her wekî tê zanîn "baş" li vê derê heval nava çawaniyê

ye.

Di kurmancî de ji bilî peyva çawa gelek peyvên ku xwediyê heman wateyê ne,

hene. Wekî; "çito ", "çilo ", "çerê ". I Jer wekî çawa em di mijara hevalnavên

şanîdanê yên şibandinê de jî li ser rawestiyabûn, bêje hevedudanî ne. Ew ji

bêjeya "çi" û peyvên "awan, lewn û tehr" pêk hatine. Her çi qas di zimanê devkî

de ev peyv giş bên bikaranîn jî, di zimanê nivîskî de bi giranî "çawa tê bikaranîn.


67

Mînak:

Li bajêr bihayê nên giran e. Bihayê nên çawa ye? Giran e.

Zinar hevalekî qenc e.

Zinar hevalekî çawa ye? Qenc e.

Dara gûzê bilind e?

Dara gûzê çawa ye? Bilind e.

Her weki ji mînakên li jor jî diyar e, heval nava çawa yeke xwerû ye û natewe.

Jixwe hevalnavên ku pirsa "çawa"yê dikin jî xwerû ne, ji ber ku ew ji aliyê mêjer

û zayendê ve ne guherbar in.

Hevalnava pirsyarî ya ku pirsa hevalnavên nîşandanê dike "kîjan"

e.

Mînak:

Ev hevalji gund nû hatiye. Kîjan hevalji gund nû hatiye? Ev heval.

Vî hevalîji min re navê xwe negot. Kîjan hevalî ji te re navê xwe negot? Vî hevalî.

Wan kûçikan nanê şivên xwm:

Kîjan kûçikan nanê şivên xwar? Wan kûçikan.

Ew mirov cihê xwe nizanin. Kîjan mirov cihê xwe nizanin? Ew mirov.

Hevalnava pirsyarî "kîjan" navdêra li dûv xwe ditewîne. Bo nimûne:

Kîjan hevalî got? Wî hevalî got.


68

Kîjan mirovan rexne li we girt? Wan mirovan rexne li me girt.

Kîjan keçikê navê xwe negot? Wê keçikê navê xwe negot.

Pirsa hevalnavên şanîdanê yên şibandinî jî bi hevalnava "çawa" û hinek

hemwate yên wê tê kirin. Ew jî hevalnavên mîna; "wiha ". "wisan ". "wilo ",

"halo n... ne.

Mînak:

Ez hevalekî wiha me. Hevalekî çawa? Hevalekî wiha me.

Xebata me her roj wisa ye. Xebata me çawa ye? Wisan e.

Ew nanê halo naxwe. Nanê çilo naxwe? Nanê halo.

Bajarî mirovên wilo ne. Bajarî mirovên çilo ne? Mi ro vên wilo ne.

Hevalnava ku pirsa hevalnavên jimarîn dike "çend" e. Mirov bi alîkariya

"çend"ê hejmara tiştekî hîn dibin.

Mînak:

Du sed karker ji kar hatin avêtin. Çend karker ji kar hatin avêtin? Du sed karker.

Du bira bi hev re ketin şer. Çend bira bi hev re ketin şer? Du bira.

Pênc zevî hatin avdan. Çend zevî hatin avdan? Pênc zevî.


69

Çar hezar gund hatin valakirin. Çend gund hatin valakirin? Çar hezar gund.

Hevalnava "çend' jî wekî "kijan"ê navdêrê ditewîne. Ji ber ku çend pirsa tiştên

pirjimar dike, mirov bi riya tewanga çendê mêjera navdêrê hîn dibe.

MÎnak:

Çend zi/aman simbêlên xwe kur kirin? Tu çend gavan diavêjî?

Ez sê gavan diavêjim.

Ew çend nanan dixwazin? Ew sê nanan dixwazin.

Ji hevalnavên pirsyarî "çi qas" pirsa hevalnavên kuji aliyê mêjerê ve nayên

hejmartin dike. Hevalnavên nebinavkirî yên ku hejmara wan ne teqez e bi "çi

qas "ê tên pirsîn. Çend mînak ji bo vê hevalnava pirsyarî:

Çi qas xwarin ma? Piçek xwarin ma.

Çi qas karê me hate kirin? Hinek karê me hate kirin.

Her wiha hin caran hevalnavên j imarin jî bi çiqasê tên pirsîn. MÎnak:

Çi qas dar hatin birîn? Sed dar hatin birin.

Çi qas mirov gihîştin cihê kar? Du sed mirov gihîştinê.

1 [er wiha bi hevalnava çiqasê asta payeya heval navê jî tê pirsîn. MÎnak:

Çi qas mezin e? Pir mezin e.

Çi qas dirêj e? Piçekî dirêj e.


70

Tewanga çiqasê derbasî navdêrê dibe. Mînak:

Çi qas goşti bikirim? Çi qas avê vedixwi?

Nîşe: Tiştê ku xuya dike peyva "qas" ji "qiyas "a erebî hatiye, bêjeya xwerû bi kurdi "çend" e,

ewjî ji peyvên "çi" û "hend'tê pêk hatiye. "Hend" Îro hi gelemperî bi dirûvê "hind" tê bikaranîn,

bêjeya hevrûkirinê ya kurdî ewe. Ji bilî "çend'tê, di peyva "ewende" de JÎ heman mantiq heye.

Peyv ji "ew" û "hende" pêk hatiye. Cinavkên neblnavkirî "hin ", "hinek" û qertafa nebinavkirinê

"-in "]! ji heman peyvê tên.


71

Dengê J – peydabûn û ketina wê

Husein Muhammed

Herfa J / j di nivîsîna kurdî-latînî de nîşana dengê ”paşpidûyî yê xişokê nevizok yê bilerz” e.

Mebest ji ”paşpidûyî” ew e ku derxistina wî li paşpidûyan e anku ziman ji pidûyan paşvetir bi

devî dikeve. Mebest ji xişokiyê ew e ku dengekî xişxişî yê hewayî ji gewriyê tê. Merema ”bilerz”

jî ew e ku di dema çêbûna vî dengî de perdeyên dengî dilerizin.

Li vê derê mirov dikare guh bide vî dengî:

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiced_palato-alveolar_sibilant.ogg

Heman herfa J di fransî, portugalî, tirkî û hin zimanên din de wek kurdî bo diyarkirina heman

dengî tê bikaranîn. Di gelek zimanên Rojhilata Ewropayê ew deng bi herfa ž (Z-ya kumikek li

ser) tê nivîsîn. Di transkripsiyonê de gelek caran di gelek zimanan de bi cotferfên ZH û hin caran

jî cotherfên JH tê nivîsîn. Bi alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) ev deng bi nîşana [ʒ] anku

bi Z-yeke çengal li bin tê diyarkirin.

Di alfabeya kurdî-erebî û alfabeya farisî de ev deng bi herfa ژ tê nivîsîn. Cudahiya wê ji herfa ز

(Z) ya alfabeya erebî ew e ku di Z de nuqteyek li ser herfê heye lê di J de sê nuqte. Di zimanê

standard yê erebî de ne ev deng û ne jî ti herfên taybet bo wî peyda nabin. Di alfabeya kurdî-

krîlî û di piraniya zimanên krîlînivîs de herfa Ж (gir) û ж (hûr) bo vî dengî dihat nivîsîn.

Li aliyekî din, di inglîzî de J bi piranî bo diyarkirina dengê wek C ya kurdî tê nivîsîn. Bo nimûne,

navê inglîzî ”John” wek ”Con” tê gotin. Di piraniya zimanên Bakur, Navend û Rojhilata

Ewropayê de J bo dengê wek Y ya kurdî tê bikaranîn. Bo nimûne, bi almanî ”ja” (erê, belê) wek

”ya” tê gotin. Di bin tesîra van zimanan de, di IPA-yê de jî [j] bo diyarkirina dengê wek Y ya

kurdî tê nivîsîn.

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiced_palato-alveolar_sibilant.ogg

http://en.wikipedia.org/wiki/Voiced_palato-alveolar_sibilant


72

Peydabûn û rêjeya J

J di kurmancî de dikare li destpêk, nav û dawiya peyvê peyda bibe:

- destpêk: jin, jiyan, jar, jajî, jehr…

- nav: bajar, bejn, rijandin…

- dawî: dirêj, roj, gêj…

Li gor lêkolînên me11, rêjeya herfa J di nivîsên kurmancî de 2 % e. Yek ji giring yên zêdehiya

herfa J daçeka ”ji, jê” ye ku pirr tê bikaranîn û wisa rêjeya herfa J di nivîsan de zêde dike.

Herwiha peyvên ”jin, jiyan, jîn” û formên wan yên çemandî vê rêjeyê zêde dikin.

Lê wek din J di kurdî de dengekî nadir e û kêm peyda dibe. J herwiha hem di zimanên cîranên

kurdî de (erebî, tirkî, ermenî, aramî) û hem jî yên lêzimî kurdî de (farisî, zimanên din yên

hindûewropî) yan kêm e yan jî heta qet peyda nabe (bo nimûne di erebiya standard û di aramî

de).

Peydabûna J ji dengên din

Ji aliyê dîrokî ve J di kurdî de jî dengekî bi rêjeyî nû ye. Di zimanên kevn û navîn yên îranî de

(avestayî, farisiya kevn, pehlewî) li cihê J ya kurdî bi piranî dengekî din heye. Herwiha di nav

zimanên nû yên îranî de jî, bo nimûne di farisî û zazakî de li cihê J ya kurmancî dengekî din

heye. Bi awayekî giştî miov dikare bibêje ku rewş wiha ye:

- kurmancî û soranî: J

- zazakî: C

- farisî û pehlewî: Z

- avestayî: Ç / C

Em dikarin çend nimûneyan bidin:

- kurmancî û soranî: jin

- zazakî: cinî

- farisî û pehlewî: zen

- avestayî: cinî-

11 Husein Muhammed: Rêjeya herfan di nivîsên kurmancî de http://nefel.com/kolumnists/kolumnist_index.asp?MemberNr=33

http://nefel.com/kolumnists/kolumnist_index.asp?MemberNr=33


73

- kurmancî û soranî: roj

- zazakî: roc12

- farisî û pehlewî: rûz / roz

- avestayî: reoçeh-

Carinan jî J ji Ş yan S ye:

- kurdî: hejmar, jimare, jimartin, -jimêr-

- farisî: şumar

- peştûyî: şmêrêl

- sanskrîtî: smarati

- proto-hindûewropî: *smer-

Herwiha:

- ”jidandin” ji ”şidandin” ji erebî ji ”şedde, şedîd”

- ”cejn”, bide ber farisî ”ceşn”, avestayî ”yesne-”

Di maka zimanên hindûewropî de anku di proto-hindûewropî de li cihê van hemû dengan G

yan K hebû. Paşî ew di îraniya kevn de bûye Ç û piştî hingê jî bûye C, Z yan J. Wek ku ji tabloya

li jêr diyar e, ev deng hemû lêzimî hev in.

Heta niha jî gelek caran C di kurmancî de dibe J:

- ”îja, îjar” ji ”îca, îcar” ji ”î-” + ”car”

- ”wijdan” ji erebî ”wicdan”

Peydabûna J ji dengên din bi piranî dîrokî ye anku deng hin bi borîna demê re guherîne û bûne

J.

12 Forma zazak î ya standard li gor Koma Xebatê ya Vateyê ”roj” e lê di piraniya devokên zazakî de ”roc” e. Bijartina forma ”roj” wek forma standard bi armanca nêzîkkirina zazakî li gel zaravayên din yên kurdî hatiye kirin.


74

J (sor) û lêzimên wê (şîn) li gel konsonantên din (reş) yên kurdî

CIH

AWA:

du-

lêvî

lêvî-

didanî

pidûyî

paş-

pidûyî

ban-

devî

paşdevî ser-

gewrî

zima-

nokî

qirrikî

BÊVILÎ m n

GIRTEK

- bêlerz

- bilerz

p

b

t

d

k

g

q

ʔ

XIŞOKÊN

VIZOK

- bêlerz

- bilerz

s

z

ş

j

x

XIŞOKÊN

NEVIZOK

- bêlerz

- bilerz

f

v

ç

c

ḧ

h

JENOK r

TENGAV w l y

© Husein Muhammed 2014

Guherîna J bi dengên din

Ji aliyê dîrokî ve, J di kurmancî de dengekî biserketî ye: wî cihê gelek dengên din girtiye û

bergeha xwe berfireh kiriye. Hêsan e mirov nimûneyên ku tê de dengên din bûne J peyda bike.

Lê zehmet e mirov peyvên xwerû yên wisa pêşkêş bike ku berê tê de J hebû lê niha bûye

dengekî din.

Dîsa jî ne tenê dengên din bi J diguherin lê carinan J jî bi dengekî din diguhere. Hema-hema

herdem ev deng Ş ye. Lê ev guherîn ne dîrokî ye. Ew ji encama çemîn û çemandina peyvê ye:

J dengekî bilerz e anku di derketina wî dengî de perdeyên dengî di gewriyê de dilerizin. Lê di

kurdî de gava ku dengekî bêlerz tê pey dengekî bilerz, vî dengê bilerz jî li gel xwe dike bêlerz.

Dengekî giring yê bêlerz T ye (hevbera wê ya bilerz D ye). Gava ku ev T tê pey J, hingê J ji ber

tesîra T dibe Ş:

- rehê dema niha ”-kuj-” (di-kuj-im, na-kuj-im) + T kuşt (ne ”*kujt”)

- rehê dema niha ”-birêj-” (di-birêj-im, na-birêj-im) + T biraşt (ne ”*birajt”)

- rehê dema niha ”-rêj-” (di-rêj-im, na-rêj-im) + T rişt (herwiha ”rêt” lê ne ”*rijt”)

Herwiha carinan K ya bêlerz jî (ku hevbera wê ya bilerz G ye) J dike Ş:

- kurmanciya navendî: kîjan


75

- kurmanciya rojhilatî: kîşk

- kurmancî: mejî / mêjî

- soranî: mêşk (ne *mêjk)

Di hin devokan de (bi taybetî di behdînî de) jî ”ji” ya daçek gelek caran tê kurtkirin (”i” jê dikeve)

û ”j” jî dibe ”ş”:

- ji malê ş’malê

- ji niha ve ş’niha ve

Dîsa ”jî” (herwiha) ya kurmancî di soranî de wek ”-îş” e:

- kurmancî: dest jî

- soranî: destîş

Varyantên J, C û G di peyvên ji ewropî de

Di kurdî de gelek peyv vê dawiyê ji zimanên ewropî hatine wergirtin. Di gelek ji wan peyvan de

dengê J heye:

- biyolojî, jeolojî, jîlet, jîla, kronolojî, sosyolojî…

Di nivîsên kurmancî de bi piranî ev formên van peyvan yên serdest û standard in. Lê carinan

mirov varyantên wan yên bi C yan G jî dibîne:

- biyolocî, ceolocî, cîlet, cîla, kronolocî, sosyolocî…

- biyologî, geologî, gîlet, gîla, kronologî, sosyologî…

Herwiha helbet di nivîsîna van peyvan de hin dengên din jî dikarin biguherin. Bo nimûne, ”jîlet”

wek ”jîlêt” yan ”gîlet” mîna ”gîlêt” jî tê dîtin.

Formên bi J bi piranî ji tesîra frensî (bi rêya tirkî yan farisî) ne. Formên bi C ji inglîzî (bi rêya

erebî) ne. Formên bi G dikarin bo nimûne ji rûsî, almanî, swêdî bin. Lê hemû formên van

peyvan ew e ku ew ji peyvên yûnaniya kevn yan jî ji latînî hatine çêkirin. Di nivîsîna kurmancî

de formên bi J serdest û standard in.


76

Ketina J

J carinan ji dawiya peyvê dikeve. Bo nimûne, peyva ”roj” di gelek devokan ”ro” ye. Peyvên ji

wê çêkirî jî wek wê bê dengê J ne:

- rojhilat rohilat

- rojava roava

- Rojhat Rohat

- Rojbîn Robîn

Lê hin nimûneyên awarte jî hene:

- ”rojname” nabe ”*roname”

Di peyvên ”îro / evro” û ”nîvro” de formên bê J serdest û standard in, ne formên bi J (îroj /

evroj, nîvroj) tevî wê jî ku forma xwerû ya serdest û standard ”roj”

Herwiha rehê dema niha yê lêkera ”gotin” anku ”-bêj-” (di-bêj-im, na-bêj-im) di hin devokan

de û di gelek devokên din de jî di axiftina sivik de bê J ye anku ”-bê-” ye: ”di-bê-m, na-bê-m”.

J ji rehê dema niha yê lêkera ”avêtin” jî dikeve:

- -avêj-: di-avêj-im, na-avêj-im -avê-: di-avê-m, na-avê-m


77

Qertafên Diyariyê

Ezedîn Rotîn û Ş.Dêrikî

Di vê nivîsê de mebesta me ji “diyariyê” diyariya zayend û jimara navan e. Di zaravayê

Kurmancî de sê komên bingehîn ên qertafên diyariyê hene. Yek; di ravekê de qertafên peyva

raveber(veqantandek), dudu; qertafên tewangê û a sisêyan jî; qertafên bangkirinê(baneşan)

ye. Gava ku raveber nebinavkirî be qertafên raveberê diguherin û dikeve formeke din. Em

tîpên kelijandinê nejimêrin, ji vê xalê pê ve tu xalên awarte tune ne.

1) Qertafên diyariyê ên raveberê: Ku raveber binavkirî be mêbûn, nêrbûn û pirbûna wan bi

qertafên “a, ê, ên”, ku raveber nebinavkirî be mêbûn, nêrbûn û pirbûna wan bi qerafên “

(ek)e, (ek)î, (in)e” diyar dibin.

a) Raveber binavkirî be: a, ê, ên

Mînak: Min çêleka belek dot. Beranê kel dikira li min xista. Mirîşkên we tên hewşa me.

Îsal livaya berxan kêm e. Bayê sor bi te keto! Deriyên malan vekirî bûn.

b) Raveber nabinavkirî be: (ek)e, (ek)î, (in)e. Di vê xalê de hin kes “ek” û “in”ê tevî qertafên

ravebera nebinavkirî nakin. Wekî sedem jî dibêjin: “Ji xwe “ek” û “in” qertafên navdêrên

nebinavkirî ne.” Rast e, ji xwe “ek” û “in” qertafên navdêrên nebinavkirî ne. Lê gava ku em di

dersan de bibêjin “Qertafên navdêrên nebinavkirî ‘e’, ‘î’ û ‘e’ ne.” dê tevliheviyek çê bibe. Ji

ber vê yekê divê em “ek” û “in”ê jî tevî qertafên ravebera nebinavkirî(veqetandekê) bikin.


78

Mînak: Çêlekeke belek, Beranekî kel, mirîşkine we

Livayeke baş, Gayekî xurt, Deriyine hesinî

2) Qertafên diyariyê ên tewangê: Gava navdêr ditewin mêbûn, nêrbûn û pirbûna wan bi

qertafên “ê, î, an” diyar dibe. Li vê derê xaleke hêjayî gotinê heye ku ‘piştî rengdêrên

şanîdanê ên tewandî’ ne tê de Kurmancên bakurî hema hema “î” ya navdêrên nêr bi kar

naînin. Xaleke din jî li gelek hereman tewîna hindurîn heye.

a) “ê”, “î” û “an”:

Mînak: Vê hevalê ji min re got. Vî hevalî nan ji me re anî. Van hevalan ez dîtim.

Ez pîvazê diqeşêrim. Ez kevirî dişikînim. Ez bizinan diqusînim.

Patoza kayê îsal nehat. Bîna nêriyî tê. Divê em çarçoveyên deriyan sererast bikin.

b) Tewîna hindurîn: Ji ber ku têkiliya vê xalê mijara ne re tune ye, ez ê tenê mînakan bidim.

Mînak: Qiloçên berên (beranî) mezin in. Ava mêst (mastî) bi ser min de rijiya. Min nanê bajêr

(bajarî) kirî. Dengê pêz(pezî) tê.

3) Qertafên diyariyê ên bangkirinê (baneşan): Di bangkirinê de mêbûn, nêrbûn û pirbûn bi

qertafên “ê”, “o” û “(i)no” diyar dibin. Di vê xalê de bahsa tîpên kelijandinê jî heye lê ji bo

dirêj nebe em bahsa wan nakin.

Mînak: Hevalê, were ba min! Hevalo, te çi anî!? Hevalino, werin em nên bixwin!

Derziyê, te xwe di çavê vî re kira! Birawo, birawo, te ez kuştim birawo! Gundîno, malîno,

hewar, hewar!


79

NÊRÎNÊN LI SER PEYDABÛNA ZIMÊN

Rûken Sarili

Gelo ziman çawa afiriye/afirîne?

Bi nêrîn û teoriyên cuda yên zimanzanan re, nêrîn li ser du esasan kom dibin.

1. Li gorî nêrîna yekemîn; Ziman ji çavkaniyeke îlahî tê û ev çavkanî yekane ye.

Ango Xwedayî ziman ji mirovan re wekî diyarî daye û bi dayîna zimên, nirxên nû li nirxên

mirovahiyê zêde kirine. Ji ber vê yekê jî dibe ku hemû ziman ji zimanekî zêde bûbin. Li gorî

nêrînên gelek feylesof û zimanzanan, ji van kesên ku xwedî vê baweriyê ne re: “Monojenîst”

tê gotin.

2. Li gorî nêrîna duyemîn; Ziman ji teoriyan pêk tê û ji çavkaniya îlahî nayê bawerkirin.

Ji kesên ku vê nêrînê diparêzin re: “Polîjenîst” tê gotin. Li gorî kesên ku li ser vê baweriyê ne;

Mirovan cara yekemîn bi jest, mîmîk û liv û tevgera dest û milan xwe derbirîne. Paşê jî remz û

derketina dengî, xwe spartine zimên, peyv derketine holê û ev pergal roj bi roj pêşve çûye, bi

pêşveçûnê re berfireh bûye.

Lê nêrînên zimanzanan ên li ser afirîna peyva yekemîn, ji hev cuda ne. Ne pêkan e ku zimanzan

bi hemû zimanan bizanibin. Kîjan ziman kevn e, di ser kîjan zimanî re çend sedsal derbas

bûne..? Ev jî teqez nayê zanîn. Ji ber vê yekê çavkanî yek be jî, ji yekê zêdetir be jî, afirîna peyva

yekemîn pir girîng e. Li ser afirîna peyva yekemîn, nêrînên cuda hene.


80

TEORIYA DENGVEDANÊ

Teoriya dengvedanê, ji aliyê Max Muller ve derketiye holê. Li gorî vê nêrînê; Mirovan bi

dengvedana heyînên ku deng derxistine, ziman afirandiye. Ango dengên ku di xwezayê de ne,

hatine remzkirin, peyv hatine çêkirin û axaftin dest pê kiriye. Dengên çûk û ajalan, dengên ewr

û ezmên û dengê avê, ji bo afirîna peyvan modelekê radixe ber çavan. Li gorî teoriya

dengvedanê; Xizmtiya zimanan jî bi dengên dengvedanê ve girêdayî ye û xwe dispêre vê yekê.

Ji xeynî vê, ev teorî dengvedana peyv û dengên ku di zimanê zarokan de ne, wekî fermanê

nîşan dide.

TEORIYA BANEŞANÊ

Li gorî vê teoriyê, peyvên yekemîn ji baneşanan pêk hatine. Mirovan reaksiyonên xwe yên

yekemîn li hember bûyerên ku di cih de diqewimin, hestên wekî bêhntengbûn û şaşbûnê bi

riya baneşanê derbirîne. Her wiha ev baneşan hatine dubarekirin û peyvên din ji xwe

afirandine.

TEORIYA KARÎ

Li gorî teoriya karî, dema ku mirovan kar kirine û di wê dema ku kar hatine kirin de dengên ku

derketine, ji mirovan re watedar hatine û ji wan dengan peyvên yekemîn afirîne. Ango

çavkaniya zimên kar e. Dibe ku di vê rewşê de pêşî lêker derketibin û paşê ji lêkeran nav pêk

hatibin.

TEORIYA DERÛNIYÊ


81

Ev teorî afirîna bingeha zimên bi deng, mîmîk û jestan diparêze. Kesên ku vê teoriyê diparêzin,

zarokan mînak digirin û wiha dibêjin; “Zarok pêşî daxwazên xwe bi mîmîk û jestan derdibirin,

dûre hêdî hêdî berê xwe didin peyvan.”

Her wiha mirovan wekî ku zarokek kifş kiribe, ziman kifş kiriye. Pêşî ji bo her dengekî mîmîkeke

paralel hebû. Ger ku wiha be, peyv ji mîmîk û jestan afirîne. Hestên cuda yên wekî birçîbûn û

bextewariyê, pêşî bi mîmîk û pê ve girêdayî bi qîrîn û miremirê xwe nîşan dide. Paşê dengên

yekîteyî û tevgerên destan derdikevin holê. Di qonaxa dawîn de jî bi sembolan ango bi peyvan

tên derbirîn. Dûre jî derbirînên bi wêneyî û nivîskî derdikevin holê.

TEORIYA HÎVÊ

Di sala 1922’yan de ev teorî ji aliyê zimanzanê Alman: Ernest Böklen ve hatiye diyarkirin. Li gorî

nêrîna wî; Li hîvê hinek taybetiyên mîstîk hene. Mirovên yekemîn, teşeyên li ser rûyê hîvê

şibandine devî. Wekî ku hîv axiviye fikirîne û bi remzkirina wê tevgerê teşe dane devên xwe.

Her wiha peyvên yekemîn û ziman derketine holê.


82

RAVEK

Bahoz Baran

Peyvek, dema ku ji aliyê hinek peyvên din ve tê ravekirin, ravek derdikeve holê. Peyvên ku

ravekirinê çê dikin êdî dibin qalib û nayên parçekirin. Di ravekê de du hêman hene, yek raveber

e(rave dibe), yek jî raveker e(rave dike). Raveker ji aliyê wesf, rewş û mêjerê ve raveberê

temam dike. Raveber bêtir li pêş e, raveker li dawiyê ye.

Mînak:

Raveber Raveker

Deriyê malê

Pirtûka dibistanê

Keçika mezin

Gula sor

Weke ku ji mînakan jî diyar e, raveker raveberê ji hinek aliyan ve temam dike. Ku di

ravekan de wesfên rengdêran hebin ew ravek ravekên rengdêran in; ku peyv ji hinek aliyan ve

bên temamkirin û diyarkirin, ravekên navdêran derdikevin holê.


83

Divê em diyar bikin ku di hinek ravekên rengdêran ên mêjerî, nîşanî û yên diyarkirî de cihê

raveber û ravekerê diguhere, hêmanên rengdêrîn tên pêşî.

Mînak:

Çar zarok Ji sedî şêst kar

Vî lawikî nan xwar. Vê pirtûkê bistînin.

1. Ravekên Navdêran

Navdêrek dema ku ji aliyê navdêreke din ve bê diyarkirin, raveka navdêran çê dibe. Di

raveka navdêran de du hêman hene: raveber, raveker.

Raveber: Hêmana ku ji aliyê ravekerê ve tê dîyarkirin raveber e. Raveber ji bo ku bi

ravekerê ve bê girêdan pêvekên hevbendiyê “-ê,-a -ên”ê distîne. Ev pêvek zayend û mêjera

raveberê diyar dikin.

-ê→ nêr -a→ mê -ên→ pirjimar

Mînak:

Raveber Raveker

Bêhna nanî

Serê keçikê

Darên çiyayan

Nîşe: Dema ku du dengdêr bên bal hev tîpa alîkar ‘y’ tê bikaranîn.

Piştî Pêvekên Nediyariyê Pêvekên Hevbendiyê

Pêvekên hevbendiyê, dema ku piştî pêvekên nediyariyê tên, diguherin.

Pêvekên nediyariyê ev in: -ek(Nediyar-Yekjimar→Ji peyva ‘yek’ê tê.)


84

-in(Nediyar-Pirjimar→Ji peyva ‘hin’ê tê.)

Minak:

Hevalek hat.

Hevalin hatin.

Piştî Pêvekên Nediyariyê Rewşa Pêvekên Hevbendiyê

e ( Mê) -î (Nêr) -e (Pirjimar)

Dareke me Çiyayekî bilind Darine me

Hevaleke baş Hevalekî baş Hevaline baş

Rojeke xweş Deriyekî vekirî Zarrokine nerhet

Raveker: Hêmana ku raveberê diyar dike raveker e. Dema ku vî karî dike ew jî pêvekên

diyariyê “-î, -ê, -an”ê digire. Ev pêvek zayend û mêjera ravekerê diyar dikin.

-î→ nêr -ê→ mê -an→ pirjimar

Mînak:

Raveber Raveker

Destê yekî

Sêva jinikê

Ezmûnên dibistanan

Li Gorî Teşeyî Ravekên Navdêran


85

A. Ravekên Resen: Ji du hêmanan pêk tên, yek ji wan raveber û yek jî raveker e. Raveberpêvekên

hevbendiyê digire; raveker jî pêvekên diyariyê digire.

Pêvekên Raveberê Pêvekên Ravekerê

-a -ê

-ê -î

-ên -an

Mînak:

Dara tuyê

Serê yekî

Darên gûzan

Eger raveker ji peyveke nêr pêk hatibe û tê de tîpên ‘a,e’yê hebin, ew tîp dikarin bitewin

û bibin ‘ê’.

Mînak:

Kevirêdîwêr

Deriyê xênî

B. Ravekên Hevalbend: Di van ravekan de raveber an jî raveker ji du hêmanan pêk tên. Di

ravekên bi vî hawî de hewce nake ku pêvek du caran bên bikaranîn, peyva dawiyê bê diyarkirin

bes e.

Mînak:

Derî û kevirê xênî

Dest û piyê me


86

Kevirê dîwar û çiyayî

Gula kulîlk û darê

Hişyarî: Dema ku tîpa dawî ya peyvan bi ‘î’yê û “ê”yê bi dawî bibe, hewce nake ku

careke din ew peyv pêveka diyariyê bigirin.

Mînak:

Milê derî

Bingeha xanî

Mala Zînê

Hişyarî: Carinan peyvên nêr û mê bi hev re din nava ravekekê de cih digirin, di vê rewşê

de peyva dawî tenê tê diyarkirin.

Mînak:

Çîmento û kevirê dîwarî

Destê Hesen û Zeynebê

C. Ravekên Girêdayî: Du an pirtir ravekên navdêran dikevin nava hev û bi hev ve tên girêdan.

Divê di çêkirina ravekên girêdayî de du ravek hebin.

Mînak:

Pelên darê+ Dara Gûzê= Pelên dara gûzê

Hêviyên jiyanê+Jiyana wî= Hêviyên jiyana wî

Enstituya Kurdî+ Enstituya Amedê= Enstituya Kurdî ya Amedê


87

Nîşe: Ku peyvên rengdêrî bikevin nava ravekê û peywendiyê bi wesfekî din re çê bikin,

ew cure ravek nabin yên girêdayî. Ji ber ku li holê tenê ravekek heye, peyva rengdêrî tenê

pêwendiyê çê dike. Di van ravekan de pêveka hevbendiyê ya duyemîn dikeve rola pêwendiyê

û cuda tê nivîsîn.

Mînak:

Şaredariya Amedê ya mezin.

Kurê Leylayê yê biçûk.

Pirtûka wî ya li dibistanê

2. Ravekên Rengdêran

Navek dema ku ji aliyê rengdêrekê ve bê diyarkirin, raveka rengdêran çê dibe. Di raveka

rengdêran de jî du hêman hene: raveber, raveker.

Raveber: Hêmana ku ji aliyê ravekerê ve tê diyarkirin raveber e. Raveber ji bo ku bi

ravekerê ve bê girêdan pêvekên hevbendiyê “-ê,-a -ên”ê distîne. Ev pêvek zayend û mêjera

raveberê diyar dikin. Berevajiya ravekên navdêran, ravekerên rengdêran pêvekên diyariyê ‘-î,

-ê, an’ê nagirin.

Mînak:

Raveber Raveker

Dilê jar

Sêva sor

Guliyên zirav

Ava sipîsar


88

Raveker: Hêmana ku raveberê ji aliyê wesf û mêjerê ve diyar dike raveker e. Rengdêr dema ku

hêmanekê diyar dikin pêvekên diyariyê ‘-î, -ê, an’ê nagirin. Tenê di awayê nîşanî de wan

pêvekan digirin.

Raveber Raveker

Mala xweş

Gundê vala

Keçika rind

Nîşe: Dema ku rengdêrên hejmarîn û nîşanî derdikevin holê raveber û raveker cih diguherin.

Mînak:

Raveker Raveber

Çar zarok

Ji sedî çar erd

Ev kuri

Ew keçik

Di ravekên rengdêrên nîşanî de ku diyarkirin hebe raveber û raveker bi hev re pêvekên

diyariyê digirin.

Mînak:

Raveber Raveker

Vî lawikî


89

Wê keçikê

Wan hevalan

Ji Aliyê Teşeyî ve Ravekên Rengdêran

A. Ravekên Resen: Ji raveber û ravekerekê pêk tên. Raveker ji aliyê wesf û mêjerê ve raveberê

diyar dike.

Mînak:

Raveber Raveker Raveker Raveber

Dara mezin Ev lawik

Gula zer Çar nan

Deriyê şîn Pênc pirtûk

B. Ravekên Hevalbend: Li holê raveberek û çend raveker hene. Ew raveker, bi raveberekê ve

girêdayî ne. Di van ravekan de ji bo girêdanê pêvekên pêwendiyê, daçek û gihanek pir tên

bikaranîn.

Mînak:

Raveber Raveker Raveker Raveber

Sêva bi bêhn û xweş Ji sedî pênc erd

Deriyê hesin ê mezin Hebik û nîv nan

Hevalê qenc ê dirêj Du mîtro û nîv qablo


90

Nîşe: Rengdêr weke ku me li jor jî destnîşan kiribû carinan di nava ravekên navdêrîn de jî

cih digirin.

Mînak:

Şaredariya Amedê ya mezin

Keçika Leylayê ya biçûk

C. Ravekên Lêkernavî: Li holê raveber û ravekera ku ji gellek hêmanên pêk hatiye heye. Di

ravekerê de lêkerek di peywira rengdêre de tê bikaranîn û dibe lêkernava rengdêrîn. Gihanek

û daçek jî di van ravekan de pir tên bikaranîn. Ev qalib nayên parçekirin, weke hêmanekê ne.

Mînak:

Pirtûka ku te ji min stendibû li ku ye?

Mala ku li ber çavên me şewitîbû hat çêkirin.

Nanê ku ji destê lêwik kete erdê êdî nayê xwarin.

Xaniyê çêkirî, nabin ji me re.

ÇEWTIYÊN KU TÊN KIRIN

Dema ku em bala xwe didin nivîsên heyî em dibînin ku di vê mijarê de gellek çewtî tên kirin.

Carinan pêvek kêm tên nivîsîn, carinan şaş tên nivîsîn. Gellek caran di awayê rastnivîsê de

pirsgirêk derdikevin holê.

1. Pêvekên diyariyê yên ravekerê kêm bin tevlihevî derdikeve holê, gellek caran ev çewtî tê

kirin, carinan jî ravekên rengdêrîn û yên navdêrîn tên tevlihevkirin:


91

Mînak:

Azadiya mêr Azadiya jin Hunermendê berxwedan

Jiyana şêr Bandora muzîk Pirsgirêka Kurd

Odeya meqam Têkoşîna jin Nexweşiya çav

Dema ku em pêvekan li van ravekeran zêde nekin, tevlihevî çê dibe. Di herdu mînakên ewil

de ‘azadî’ dibe jin an jî dibe mêr û raveka navdêran weke raveka rengdêran xuya dike. Di

rewşên wisa de em bêtir pêveka pirjimariyê ‘an’ê bi kar tînin. Ku kesek bê qestkirin em dikarin

pêvekên ‘î’ û ‘ê’yê lê zêde bikin. Lê ev awa di Kurmaciyê de hindik tê bikaranîn.

Awayên rast divê weha bin:

Azadiya mêran/mêrî Azadiya jinan/jinê Hunermendê

berxwedanan/berxwedanê

Jiyana şêran/şêrî Bandora muzîkan/muzîkê Pirsgirêka Kurdan/Kurdî

Odeya meqaman/meqamê Têkoşîna jinan/jinê Nexweşiya çavan/çavî

2. Divê pêveka mê ya ravekerê bê bikaranîn, gellek caran em dibînin ku ev pêvek nayê bikaranîn.

Bêtir di helbest û stranan de ev çewtî pir tê kirin.

Mînak:

Azadiya Kurdistan

Kesên li Swêd

Festîvala Zîlan

Rûpela cîhan


92

Pêveka mê ya diyariyê divê di ravekan de bê bikaranîn. Guhdarekî/e Kurd pir bi rehetî dê

fêm bike ku ev hevok ne li gorî bilêvkirina Kurdî ne. Divê ew hevok weha bin:

Mînak:

Azadiya Kurdistanê

Kesên li Swêdê

Festîvala Zîlanê

Rûpela cîhanê

3. Pêveka ravekerê ya nêr gellek caran nayê bikaranîn. Lê divê ji bo zimanekî bipergal û xurt

divê êdî em wê jî bi kar bînin.

Mînak:

Hevalê Hesenî

Qalikê nanî

Goştê gayî

Devê gurî

4. Pêveka diyariyê ya pirjimar ‘an’ jî gellek caran kêm tê nivîsîn.

Mînak:

Min pirsa dewara kir.

Wan hevala got.

Dengê zaroka xweş tê.

Divê em di nivîsê de wê biparêzin û binivîsin:


93

Min pirsa dewaran kir.

Wan hevalan got.

Dengê zarokan xweş tê.


94

Tesîra erebî û soranî li ser kurmanciya Dihokê

Zinarê Ednanê Melleyî

Min bertir got ku kirmanciya Dihokê keftiye bin bandora erebiyê û soraniyê. Ez dê evro hindek

behsa wê bandorê bikim. Helbet bandora wan li ser peyv û nijar û derbirînên kirmanciya

Dihokê diyar e. Lê ez dê evro taybet li ser peyvan binivîsim.

Ev ji 1000 salan bitir e ku diyaneta îslamê hatî nav me. Ji ber ku zimanê îslamê erebî ye û

cîranên me jî ereb in, me bivêt nevêt, bandor dê her hebit. Ez niha behsa diyanetê nakim. Ez

dê carekê taybet li ser wê binivîsim. Lê ez dê behsa bandora cîrantiyê bikim. Bab û bapîrên me

peyvên cîranên me mîna bûkan bi kiras û rengên kurdî înan nav mala me. Lê me di van salan

da peyv bi reng û kirasên wan yên resen înan nav mala xwe û danan serê malê. Ji wê kambaxtir;

me ew kirasên bab û bapîrên me li wan peyvan kirîn ji ber wan kirin û kirasên wan yên berê

careka dî li wan kirin. Bab û bapîrên me digot “te’sîr” an jî “tesîr”, lê gelek kes niha dibêjin

“tesîr” (bi S ya fis). Gelek kes niha dibêjin: tewazi’, remedan, rîda’, htd (yan’ temam wek’

ereban dibêjin). Nimûneyên weha mişe ne. Bandora erebiyê li ser kirmanciya Dihokê bes nebû,

ya soraniyê jî hat ser. “Xwe” ya kirmanciyê di soraniyê da “xo” ye. J i ber ku Dihok nêzîkî

deverên soranan e, gelek kes li Dihokê û dewrûberên wê jî dibêjin “xo”. “Kênc”, “bandor” û

“tesîr” bûn “karîgerî” û “kartêkirin”, “reng” û “awa” bûn “şêwe”, “ferq”, “cida” û “cidahî” bûn

“ciyawaz” û “ciyawazî”, “guhorîn” bû “gorankarî”, “çima” bû “boçî”, “dijwar” û “dijwarî” bûn

“tund”, “tundrew” û “tundûtîjî”, “varê” bû “yaxî”, “piştevanî” bû “piştgîrî”, “piştgermî” bû

“piştbestin”, “berevanî” bû “bergirî”, “dem” û “gav” û “çax” û “heyam” jî bûn “mawe”, htd.

“Gozar” û “yaxî” û gelek peyvên dî yên farisan jî bi xêra soraniyê hatin nav kirmanciya me. Min

dît ku “spasdarî” jî bû “supasgozarî”. Helbet ev hema hindek reşreşk bûn. Mirovî jibo nivîsîna

wan dem û biyav divên.


95

Seydayê min, Edîbê Çelkî, “kênc”ê dinivîsit. “Kênc” niha zêdetir di warê pizişkiyê da diêt

xebitandin. Dema endamekê leşê zaroyekî diêşit, dayika wî dipirsit ka kî dera wî bertir tûş

bûye. Ew dibêjit zaroyê xwe: ew êşan “kênc” (=bandor) a birîna berê ye. Van şeş mehên borî,

hindek ciwanên gundî bûbûn hevalên me. Axivtina wan gelek şirîn e, ew bi rastî şekirê dişkînin.

Lê mixabin ku ew zimanê xwe kêm û nehejî dibînin. Ew xwe ji bo têbîniyên ser feysbûkê jî çav

li kirmanciya navenda Dihokê dikin. Min pirsyara peyva “zor”ê ji yek ji wan kir. Wî got: “zor”

yanî “gelek”. Lê “zor” di soraniyê da yanî “gelek”. Ew di kirmanciyê da manaya “gelek”ê nadit.

Ew mana ya “zehmet”ê, “tadarî”yê û “kotekî”yê didit. Em dibêjîn: “ez bi zorî dişêm karê xwe

bikim”, “ew zordar e”, “evîn zor e”, htd. Me êdî “mejî”yê xwe jî winda kir. “Mejî” jî bû “mêşk”.

Ji xwe dema zaroyek nehewyêt, em dibêjîn: “mêşka hatî wî”. “Mêşk” di kirmanciyê da ji bo

dewaran jî diêt gotin. “Dabeşkirin” û “têper” jî di kirmanciyê da manayên gelek kirêt didin.

Dibê em peyvên xwe yên resen winda nekin. Bila ew peyvên ji mêje hatîn nav zimanê me û

cihê xwe kirîn bimînin. Bê wan her nabit. Lê înana peyvên nû û têkhelkirina zaravayan bi koretî

xetereka mezin e. Dibê têkhelkirin ji herdu aliyan ve bit.

Min berî niha got ku bandora erebiyê û soraniyê li ser kirmanciya Dihokê ne tenê di peyvan de

diyar dibit. Ew di nijar û derbirînan de jî diyar dibit. Her zimanekî destûra xwe heye. Lê zimanê

kurdî zêde kevtiye bin bandora zimanên serdestan. Erebiyê bandoreka yekcar mezin li ser

kirmanciya me heye. Bandora erebiyê heta ser hestiyên me jî çûye. Kirmanciya rojavayê jî

kevtiye bin bandora erebiyê. Herwekî ku kirmanciya bakûrê kevtî bin bandora tirkiyê. Li dû

nijara kirmanciyê, dibê kirde anku biker li pêşiya hevokê û lêker anku kar li paşiya hevokê bit.

Hindek kes dibêjin: alayê Kurdistanê pêk diêt ji çwar rengan. Ev li gor destûra kirmanciyê nîne.

Dibê em bibêjîn: alayê Kurdistanê ji çwar rengan pêk diêt. Tiştên weha di kitêbên Dihokê jî de

mişe bi ber çavên mirovî dikevin. Xwe seydayên pişkên kurdiyê jî van şaşiyan dikin.

Gelek ji nivîserên Dihokê nivîsarên xwe li ser bingehekê erebî dinivîsin. Berî heyamekê,

hevalekî kitêba xwe ji bo kesekî kir diyarî. Wî li ser kitêbê nivîsî, “diyarî ye bo seydayê hêja

filanî. Di gel rêzgirtinê”. Dema min ji wî pirsî ka çima wî bi kurdî nenivîsî, ew kenî . Min got wî:

peyvên te bi kurdî ne, lê derbirîna te bi erebî ye. Herwekî te nivîsî, “hediye îla ustadî elezîz filan

me’e ihtiramî”. Arêşeyeka dî ya bandora erebiyê li ser kirmanciya me nehêlana doxê

tewandinê ye. Hindek hevalên me yên mizûrî dibêjin, “filan got”. Ew qet nabêjin “filanî/filanê


96

got”. Yanî doxê tewandinê li nik wan nemaye. Ev bandor li ser deverên dî jî heye. Romannivîsê

me yê hêja, Hesenê Birehîmî jî weha dinivîsit. Dihokî bi erebî bazirganiyê bi dikan û mal û milkê

xwe jî dikin. Xelkê me li ser dîwaran dinivîsit “dikan bo kirê, xanî bo firotinê, htd.” herwekî

erebek dinivîsit “dikan lîlîcar, beyt lîlbey’, htd.”

Xema destûr û rêzimanê ji xema peyvan hêşta girantir e. Dema xwîndkarên min ên rojavayî ji

min dixwast ku ez dersê ji wan re bişerhînim, keyfa min gelek dihat. Herçende ferhenga kurdên

rojavayê zêde kevtiye bin bandora erebiyê, lê wan destûr û rêzimanên kirmanciyê gelek baş

parastine. Ew dîtin û nêrînên xwe bi peyvên kurdî û erebî li ser nijareka kirmancî ya xweşik

dinijînin. Çarekirina ferhengê ji ya destûr û rêzimanê gelek sanehîtir e.

Ez nabînim ku soraniyê bandoreka weha mezin li ser vî warê zimankî yê kirmanciya me hebit.

Kirmancî û soranî du zaravayên zimanê kurdiyê ne. Cidahiyên navbera zaravayan ji cidahiyên

navbera zimanan bi xwe biçûktir in. Lê Soraniyê bi wan cidahiyên biçûk jî gelek tesîr li vî warê

kirmanciya me nekiriye. Reng e jî sedema wê ew bit ku soranî ji nû weha xort bûye. Kirmancên

Hevlêrê û Akreyê û hindek deverên dî yên nêzîkî soranan ji yên hêrvetir bitir kevtîne bin

bandora soraniyê. Lê ew bandor êdî ber bi belavbûnê ye. Ji ber nebûna delîveyê, ez niha çi

nimûneyan nadim. Lê ez dê car bi car li ser van tiştan binivîsim.

hindek kes vê atafê baş dibînin. Ew dibêjin ku ev ji bo hevgirtina zimanî û peydabûna zimanekê

pîvankî baş e. Lê ez weha nabînim. Ev ne têkhelbûn û hevgirtin e, ev serdestbûna soraniyê û

bindestbûna kirmanciyê ye. Dibê em rêyê li vê atafê bigirin.


97

Awirêkî kurt Le helumercî zimanî Kurdî be giştî

û Rojhelatî Kurdistan be taybetî

Baban Seqizî

Pêşekî

Be zimanêkî sakar û sade, mirovayetî be giftugo le yekdî tê degen û zimanîş rabirdû û êstay

komellga be yekwe peywend dedat. Boye ziman her le dstipêkî mêjûy mirovaytî, zîndûtrîn û

pir remizu raztirîn dyardî hezrîy û ramanî mirovaytî buwe û heye.

Ziman awênî ferhengîy û mêjûy komllane, ke firetir le her dyardîkî tir çend û çonî hellsukeut û

kirdarî komellga derdxat. Detwanîn billên: ziman, roh û rewanî mirovayetîye.

Zimanewanan bawerryan waye ke ziman, sîstimêk le nîşanekane, ke komellêk le mirovekan le

serî rêk kewtûn û wek emrazêk bo derrbirrînî boçûn û raman be sûdiwergirtin le dengî

dyarîkiraw bekarî dênên. Kewate ziman yekêk le bunyadekanî yekcar girîngî jyane, boye be

degmen mirovêk peyda debêt ke le qisekirdin be zimanî daykî xoy, çêj wer negirêt, serrerray

ewe ke zimanekanî tirîş fêr bûbêt û beseryanda zall bêt, bellam zimanî hest û nestî, her zimanî

zigmakye ke bo yekemcar lew rêgawe zimanî depişkwêt.

Xoy seretayîtrîn mafî her mirovêk eweye ke be zimanî daykî xoy qise bikat û binûsêt û

bixwênêtewe. Katêk em mafe le mirovêk bêbeş bikrêt, tunditrîn zebir le bwarî derûnî, kesayetî

û hizrî pêy degat. Dabirran le zimanî daykî, ew kese bo hemîşe tûşî kêşe dekat û peywendî le

nêwan bîrkirdin û qisekirdinî lenaw debat û twana û petansyelî kem ekatewe.

Eger le astêkî berfirawantir seyrî keyn, minallanî ew geley ke mafî perwerdeyan be zimanî

zigmakî nîye, astî perwerdeyan lexwareweye û geşekirdinî ferhengîşyan nizme, ca têkişkanî


98

kesayetî û lenawçûnî nasnameşyan bimênêt ke le diway çendîn bere, îdîndîtî ew gele asîmîle

û lenaw deçêt.

Bêguman nasnamey her takêk detwanêt çendha şit bêt, wek: nasnamey dînî, nasnamey

komellayetî, nasnamey twêj û çînayetî, nasnamey regezî û… hî tirîş, ema girîngitrîn nasname,

nasnamey zimane, çun pêş ewey ke mirov pey be nasînî ewe bibat ke çe dînêkî heye, çe

regezêkî heye, kîjan twêj û çîne û le astî komellayetî nedare ya zengîne û tenanet le kam willate

û pasportekey hî kwêye, nasnamey zimanîye. Boye fîlsufan û zimanewanan bawerryan waye

ke mirov le xanûy ziman bîr dekatewe û zimanî daykî bes zimanî peywendî nîye, bellkû zimanî

daykî, zimanî dill û hest û sirûşe. (Haydgir – Allmanî)

Lay her mirovêkî azadîxwaz û dîmukirat aşkiraye ke ziman nek hereşe nîye, bellkû gencîne û

samanêkî bê sinûre ke astî pênasekirdinî, le pirdî peywendî nêwan mirovekan berfirawantire.

Be kurtî zimanî daykî girîngitrîn pênase, diruşim û regeznamey neteweyeke. Baştirîn bellge

Fînîqyekanî Lubnan û Surye, Egbitekanî Mîsr, Berrberrekanî Merakêş û Cezayer, deyan tîre û

binemalley Kurd le Êraq û Suryen, ke zimanî xoyan le dest dawe û bûn be Aereb û wek

mamosta Hejar debêjêt: le Aerbîş aerbitrin.

Awrrêkî xêra le zimanî Kurdî

Kes natwanêt hhaşa leme bikat ke sirûd û tîkstekanî pîrozî Zerdeşt be taybet sirûdekanî Gatay

Avêsta, be zimanî Madî buwe. Sererray hemû çewaşekaryek ke le layen dagîrkeran û

rojhellatinasî rojawayî û birrêk Cûlekewe le ser zemanî peydabûnî Zerdeşt kirawe, bellam

hemû bellgekan ewe desllimênêt ke Avêsta têkstêkî Madî buwe û ser be zimanî Kurdîye û be

pêçewaney ewey ke zimanî Avêsta, zimanêkî mirduwewe û nemawe, êsta le naw dû şêwe

zimanî Hewramî û Zazayî mîratî yekcar berçawî becê hêştuwe. Nûserî le pertûkî “Mêjûy Mad”

nûserî rûs Dyakonof, ewîş bawerrî waye ke zimanî têkstekanî Avêsta, zimanî Madî buwe.

Pilînusî Romî, le sallanî 23 79ـ pêş zayîn, le bergî 3 le pertûkî, Mêjûy Xorrsik, denûsêt: Zerdeşt

le binemalley Made û Avêstay be zimanî Madî nûsîuwe. “Herodot”îş dellêt, le netewey Mad

ke nawyan le berdinûsekanî bizmarî Bêstûnîş hatuwe, zimanî Gatakan zimanî Madekan buwe.


99

Mînorsikî bawerrî waye hemû zarawekanî êstay Kurdî, le mêjûyekî dêrînî behêz serçawe

degirêt ke ewîş zimanî Madekan e.

Hrtisfilld, Darmistitr û Mêcerson, hemûyan bawerryan waye ke serçawey zimanî kurdî,

Madîye.

Mamosta Gîw Mukiryanî dellêt: kontirîn pertûkî Kurdî nawî Dînkerd ya DînKurd ke be zimanî

Pehlewî (Pallewanî) nûsrawe ke zimanî Lurrî û Kelhorî û şwanane. Azerbud le paş hêrşî supay

îslam debêjêt: min ke Azerbud, kurî Hemed û pêşeway Badînanim, pertûkî DînKurdim le

kagheze dirrawekan ko kirdewe û be alîkarî Xuday dilovan hemûyanim nûsînewe.

Bêguman xallî girîng le katî lêkollînwî Avêsta brçaw dekwêt, wêkiçûnî jimarîkî zor berçawî

wajekanî êstay Kurdî û Avêstaiye ke be asanî dekirêt diway têprrbûnî hezaran sall, hêşta

binasrêtwe.

Xallî zor ballkêş le wirûjandinî em layeney zimanî Kurdî eweye ke zimanî dara û zengînî Kurdî

lew katewe ke le zimanî ayîn û felsefey Behdînyewe be zor dabirra, îdî ew pîrozî û girîngî pêşûy

xoy nema û bû be zimanêkî lanewaz û bêkes. Hawkat be pêçewane lew katewe ke ziman û

nûsînî Aerebî bû be zimanî ayînî pîroz û zimanekanî Turkî û Farsî bûn be zimanî desellatdarî û

fermanrrewayî, îtir resenî û zengînî zimanî Kurdî şarawe ma.

Bêguman hatin û rimanî împiratorakanî coracor le Mîzupatamya û rojhellatî nawerrast û

rûdawekanî mêjûiy, koçkirdin û be taybet ledaykbûnî ayînekanî cyawaz, fakiterekanî serekîn,

ke dewrî ballayan hebuwe le pirj û billawbûnewe û nehêştin û zallbûnî zimanêk be ser zimanêkî

tir.

Bellam zimanî Kurdî emrro be dirêjayî mêjû, be hoy gorranî barî komellayetî, ramyarî, abûrî,

herrêmî, dirawsê û dagîrkeranî coracor, hawkat pan û berîn bûnî willatî Kurdistan le barî

cughrafyayî, û dabirran û parçekirdinî Kurdistan le sedekanî 17 ta seretakanî sedey 20 yş,

goranî zorî beserda hatuwe û fakiterekanî serekîn bo hebûnî zarawekanî rengawrrengî zimanî

êstay Kurdî.


100

Xane û şwênî zimanî Kurdî

Dekirêt bêjîn zimanekanî Hîndî wek: Pencabî, Beharî, Bengalî, Bakiratî, Racasanî û Hîndî rojawa

û rojhelatî. Yan Derî, Belûçî, Esîtî, Tacîkî, zimanekanî Pamîr û Piştû û Ourdu letek zimanî Kurdî

lenaw xêzanêk cêgayan bibêtewe, bellam qebillandnî ewey ke zimanî Kurdî zaraweyek ya likêk

lew zimananeye, be dillnyayî helleye.

Boye pêwîste dillnya bîn ke be pêçewaney ew boçûnane ke pênasey zimanî Kurdî, be likêk le

zimanekanî Êranî û ya ser be Farsî bêt be helle bizanîn. Be pêwîstî dezanim amaje be çend

zimanewanî biyanî bikem ke ewanîş berperçî ewe deden ke zimanî Kurdî likêkî Farsî bêt:

Jan Dumrigan, bawerrî waye ke zimanî Kurdî zarawey Farsî nîye bellkû zimanêkî taybete, ema

letek Farsî deste xoşke û le farsîyş kontir e.

Firdirîk Mulêr debêjêt ke zimanî Kurdî be hîç şêwe le zimanî Farsî negîrawe, sererray ewe ke

le barî rêzmanî û waje nizîkayetyan letek yek heye, bellam Kurdî taybetmendîhaykî xoy heye

ke tenha taybet be zimanî Kurdîye û bawerrî waye ke lenaw komelle zimanekanî Êranî bedî

nakirêt.

Sîdnî Sîmîs dellêt ke zimanî Kurdî le Farsî zor kontire û ewîş nûsrawekanî bizmarî Bêstûn be

mîratî zimanî Kurdî dezanêt.

Herwehaş pirofsorî Emrîkî, Rabirt Kînit le sallî 1953 nûsrawekanî bizmarî Bêstûnî kirde latînî û

Mîrweysî, mamosta Kurd le Emrîka, le berawerdî letek zimanî Kurdî emrroy kird û derkewt ke

berdinûsekanî bizmarî Bêstûn zor xomallîtir leweye ke mezeney dekira. Mîrweysî le pertûkî

“Gerranewe bo Mîdya” debêjêt: Darîwş patşay Hexamnşî, sererray ewey ke êmpiratorî Mîdyay

rûxand û dû berekî xiste naw glanî Arî, bellam karêkî başî kird û zimanî Arîy be nûsrawe le

Bêstûn wek bellgey hhaşahellnegir bo êmey becê hêşt. Û le nûsrawkey Darîwş dellêt eme

zubanî Arîye û wek çawî xotan bîparêzin.

Zarawekanî zimanî Kurdî


101

Willatî Kurdistan herweha ke bist be bistî, mêjûy çend hezar sallî le xoy hheşar dawe û willatêkî

dêrîne, gund be gund, nawçe be nawçe, mellbend be mellbend û herêm be herîmîşî, awa le

zarawe û şêwezarî cyawaz zengîn û dewllemende û detwanêt nawndî lêkollînewye bêt bo

zmanewanan. Her boye mêjûnasan û zemanewananî bêgane û xoyî, zimanî Kurdyan be çend

zarawey serekî dabeş kirduwe, wek:

Şerefxanî Bitlîsî zimanî Kurdî be 4 zarawey Kirmancî, Soranî, Kelhurrî û Lurrî dabiş kirduwe.

Mînursikî le ser cughrafyay Kurdistan, zimanî Kurdî be 3 zarawey Başûr û Rojawa û Rojhellat

dabeş kirduwe.

Tewfêq Wehbîîş zimanî Kurdî be 5 zarawe dabeş kirduwe: Kirmancî bakûr, Kirmancî başûr,

Lurrî, Goranî û Zazayî.

Muhhemedemîn Zekî Beg,îş be 4 zarawe dabeş kirduwe: Kirmancî, Kelhurr, Goran, Lurr.

Mamosta Mehemed Xallîş herweha be 4 zarawey Zazayî, Kirmancî rast (Soranî, Babanî,

Mukiryanî, Erdellanî, Kelhurrî, Goranî), Kirmancî çep (Bakûrrî, Botanî, Badînanî, Hekarî,

Bayezîdî, Şemdînanî), Lurrî (Bextyarîy, Lekî, Feylî) dabeş kirduwe.

Bellam baştirîn rêgay zanstî bo desnîşan kirdinî zarawekanî Kurdî, çonyetî rêzman, wişe û

nirxandinî fonetîk ya belêwkirdinî zarawekanî Kurdîye. Zorbey lêkolîneran, zimanewanan, û

mêjûnasanî byanî û xoyî kokin le ser çwar zarawey serekî. Willatî Kurdistan çon be çwar parçe

dabeş kirawe, zimanî Kurdîş gwaye çarenûsî wek willatekey, be 4 zarawey serekî dabeş buwee:

Lurrî û Kelhurrî ـ Goranî û Zazayî, 4 ـ Kirmancî xwarû, 3 ـ Kirmancî jûrû, 2 ـ1

Mellbendekanî Kirmancî jûrû ـ1

Be pêy jimarey axêweran, gewretrîn zarawey Kurdî Kirmancî jûrwe. Şar û mellbendekanî

Mako, Wirmê, Sellmas, Xoy, Tergewer ـ Mergewer, Biradost, birrêk gundî Hewşar, Qûçan,

Bcnurd, Kelat, Dergez, Şîrwan, Farab, Rûdbar û Demawend le Rojhellatî Kurdistan û naw


102

Êranda, Zaxo, Dehok, Akirê, Amêdî, Şengar, Barzan û birrêk gundî êstay Musl le başûrî

Kurdistan, Îrewan le Ermenstan, jimareyek le gundekanî Kazaxistan, Daghstan, Qirqîzstan û

Gurcstan û şar û şaroçkekanî bakûrî Kurdistan û jimareyek le herêmekanî naw Turkye, rojaway

Kurdistan û birrêk le herêmekanî naw Sûrye û Lubnan

Zarawey Kirmancî jûrûş, şêwezarekanî: Behdînanî, Botanî, Bayezîdî, Şemdînanî, Hekarî û

Quçanî le xoy degirêt.

Mellbendekanî Kirmancî xwarû (Soranî) ـ 2

Şar û mellbendekanî: Sine, Seqiz, Bane, Merîwan, Tîkab, Dîwandere, Cwanrro, Mehabad,

Serdeşt, Bokan, Myandiwaw, Şino, Neghede, Rewanser, Sewllawa, Leylax, Gerrûs, Sayenqella

û Hewşar le Rojhellatî Kurdistan, Rewanduz, Hherîr, Pijder, Kerkûk, Dukan, Kifrî, Kelar,

çemçemall, Şeqllawe, Koye, Qelladizê, Silêmanî û Pêncwên le Başûrî Kurdistan degirêtexoy.

Zarawey Kirmancî xwarûş şîwezarekanî: Soranî, Babanî, Mukiryanî, Erdellanî û Cafî le xoy

degirît.

Goranî û Kirmanckî (Zazayî) ـ 3

Pêwîste eme biwtrêt ke sererray ewey ke her dû herêmî axêweranî Zaza ya Kirmanckî û Goran

le barî cughrafyayî le yek dûrn, bellam rîşey her dû, le seretada yeke û paşmawey resenî zimanî

Avêstayîn.

Şar û mellbendekanî: Jawerro, Hewramanî Text, Newsûd, Pawe, Rêjaw, Merîwan le Rojhellatî

Kurdistan, Tewêlle û Byare û birrêk gund le başûrî Kurdistan û herweha jimareyek le hozekanî

Goran û Hewşar, Xaneqîn, Zengene û Syamensûr le Rojhellat û Başûrî Kurdistan, herêmgelêk

le Dersîm, Xarpût, Erzencan, Amed, Urfa û Bitlîs le Bakûrî Kurdistan

Zarawey Goranî û Zazayîş şîwezarekanî Hewramî û Zazayî le xo degirêt.


103

Lurrî û Kelhurrî ـ 4

Şar û mellbendekanî: Endîmşik, Melayer, Dizfûl, Şarîkurd, çwarmehhall, Poştiko, Memesenî,

Xuremawa, Elşter, Sûsengird, Kirmaşan, Îlam, Mahîdeşt, Dînewer, Qesrişîrîn, Bîcar, Eywan,

Kengawer, Somar, Musyan, Dêhlurran, Abdanan, Sunqirî Kulyayî, Mêhran, Serpillî Zehaw,

Kerend, Hersîn, Twîsrikan, Esedawa, Dallaho, Kamyaran, Rêjaw, Xusrewî, Birucerd, Poldoxter,

Elîguderz, Neyrîz le Rojhellatî Kurdistan û Êranda, Mendelî, Bedire, Kût û Xaneqîn le Başûrî

Kurdistan û Şêxbiznî le Bakûrî Kurdistan û naw Turkye le xoy degirêt.

Lurrî û Kelhurrîş şêwezarekanî Lurrî, Îlamî, Feylî, Kelhurrî, Bextyarî, Lekî, Sûsengirdî û Şîrwanî

û Şêxbiznî le xo degirêt.

Êran, syaset û hellwêstî le tek firezmanî

Em qeware syasîye ke le diway sallî 1935 nawî Êranî lê nira, willatêkî fire netewew fire zimane

û her yek lem netewane, ziman, mêjû û ferhengî taybet be xoyan heye, bellam desellatdaranî

Êranî le 70 sallî rabirduwe, hîç katêk zimanêkî tiryan bêcge le farsî be fermî nenasîwe.

Be pêy mêjû û gwahî gelî Kurd le Rojhllatî Kurdistan, ta pêş le şorişî gelan, le sallî 1979 (1357

hetawî), her core giftugo leser perwerdey zimanî Kurdî le Êran û tenanet qiskirdin be zimanî

Kurdî le debistan û xwêndingakan û hemû nawndkanî fermî Êran yasax û naqanunî bû. Ya be

têkirra şitêk be nawî ziman, bo Kurdî, bê wate bû û wekû zarawîkî şikaw û bin lehcî jêr Farsyan

dezanî.

Le serdemî dîkitatorî bîst salley Reza Xanî Mîrpenic, ke paşan bû be Reza Şah, le sallî 1920

zayînî (1300 hetawî), rijêmî Reza Şah le diway girtin û kuştinî azadîxwazan, komellêk syasetî

ferhengî û piropagendey bo perepêdanî bîrî şovênstî û hjmunî ramanî nîjadî sertir, ke be

“Aryayî” nawbangî der kird, le naw hemû Êran destî pê kird. Hawkat le diway geşekirdinî bîrî

faşîsim le Ewrupa le sallekanî 1930 û hatne ser karî partî Nazî be rêberî Adulif Hîtlêr le Allman,


104

Reza Şah û layengîranî be piştigîrî le faşîstekanî Ewrupa, hêrşêkî berfirawanî ferhengî û

nîjadperstaneyan le dijî netewekanî naw Êran peyrrw kird.

Bîrokey nîjadî Aryayî le lay Hîtlir be kurtî, kesanî sipî û çawşîn û qij kall bû, her çende xudî Hîtlêr

biro û qijî reş bû, bellam lay rijêm û layengîranî Êranî be watey paşmawey împiratorî

Hexamenşî bû, ke gwaye farsekanî emrroy le xo degirt.

Lem serdeme bîr û ramanî faşîstî le layen Nazîyeken û layengiranyan bo naw Êran dizey kird û

bîrokey şovênîstî “Allmanî ـ Aryayî” geşey send.

Dewllemendan û arbaban û fîwdalanî Êranî firetir le her kes rakêşî bîrokey berterîxwazî û xo

be zyatrizanînî Nazîstekan bûn, boye lew eyalataney ke Faris nebûn, guşaryan le ser zêdetir

bû. Hellbet lem myaneda rijîmî Reza Şah twanî jimareyek rûnakbîr û melay ayînî Faris rakêşî

bîrî xoyan bikat.

Le rastîda bîrî şovênîstî û lûtberzaney emrroş lenaw birrêk le xellik û desellatdaranî Êranîda,

ke le beşêk le edebyat, ferheng û syastî emrroşyan, xoy denwênêt, mîratî 70 sallî nûseran û

lêkllîneranî Pan Êranîstî serdemî pallşayetî Pehlewyekane ke ta êstaş her berdewame.

Mirov ke seyrî nûsîn û pertûkekanî 70 sallî rabirdû le Êran dekat, be rûnî debînêt ke em

nûserane nek her mafî çarenûsî syasî ـ ferhengî netewekanî naw Êran be fermî nanasn, bellkû

le jêr allay yekyetî neteweiy Êran ya le jêr perdey asayeşî willat, nikûlî le hebûnî netewekanî

tir deken û berdewam bangeşey ewe deken ke kurdî, Lorrî û Belûçî dyalêkit û zaraweyekî

piçûkin û lik û popî zimanî Farsîn. Hawkat Turkî û Arebîş be zimanî bêgane dezanin, ke le

serdemî Megholekan û hêrşî supay Îslam be ser beşêk le xellkî Faris ziman, zall buwe.

Le serdemî rijêmî Pehleyekan, perwerdey zimanî daykî, bêcge le Farsî qedeghe bû û nûsîn û

çap û billawkerawey Kurdîş herweha siza û zîndanî hebû.

Bellam le mawey damezrandinî dû komar: Komarî Kurdistan û Komarî Azerbaycan, le nêwanî


105

sallekanî 1945 bo 46, xwêndin û nûsîn, çapemenî û billawkirdinewey Kurdî û Azerî be fermî

peyrrew û cê be cê kira. Hellbet paş çen sall le diway serkutkirdinî Komarî Kurdistan, sereta le

radyoy Taranda, paşan radîwkanî Kirmanşan, Sine, Mehabad û Wirmê bernamey hunerî û

musîqay Kurdî be şêweyekî sinûrdar û bertesik le jêr çawdêrî çirrupirrî Sazmanî Emnyetî

Sawak, billaw dekirayewe û paşan le bonekanî hhkumetî, goranî û hellperrkêy Kurdî le

telewîzîwnekanî ustanekanî Kurdinşîn billaw dekiraywe, ke her em syasete le serdemî

desellatdarî Xumeynîş peyrrew kirawe.

Serdemî Xumeynî

Le diway şorrşî gelanî Êran le sallî 1979, qonaxêkî nwê le Êran be giştî û le Rojhellatî Kurdistan

be taybtî hate arrayewe. Beşêk le şarekanî Kurdistan be destî îdarey Kurdî hêzî pêşmerge

berrêwe çû û ta hatnî Erteş û Pasdaran û dagîrkirdinî Rojhellatî Kurdistan, le pall Farsî, zimanî

Kurdî le xwêndingakan kemukurit qisey pê dekira û le astêkî zor kem denûsra. Ema zimanî

Arebî bexit rûy tî kird û be hoy îslamî bûnî rijêmî Êranî, derfet be tewawî boy rexisa û le pall

Farsî û Engilîsî, xwêndingakan naçar kiran ke perwerdey Arebî be çirrupirrî peyrrew bikrêt.

Bendî 15 destûrî binçîneyîy Komarî Îslamî Êran

Pêwîste lêre amaje bewe bikrêt ke diway damzirandinî komarî îslamî Êran, destûrî binçîneyy

Êran gorranî be serda hat û le bendî 15 destûrî komarî îslamî Êran dest nîşan kira ke:

Ziman û nûsînî hawbeşî xellkî Êran Farsî ye. Bellge û dêkumêntekan û nûsînekanî defterî û

pertûkî xwêndin debêt bem ziman û nûsîne bêt, bellam bekarhênanî zimanekanî herêmî û

qewmî le çapemenî û destigakanî rageyandin û perwerdey edebyatî ewan le xwêndingakan, le

pall zimanî Farsî azade.

Farsî: Ber asas asl panzidehom qanun asasî Îran “zeban û xet rismî û moşterek merdom Îran

Farsî ast. Asnad û mokatebat û motun resmî û ketab dersî bayd ba în zeban û xet başid welî


106

astifade az zebanhay mehhlî û qewmî der metbuat û resaneh hay giruhî û tedrîs adebyat Anha

der medars, der kenar zeban Farsî azad ast.” (bo agadarî lem bende 21 wişey arebî bû)

Hellebt zor kes û layen hîwadar bûn be bûnî em birrge, ke rêga bo zimanekanî tir xoş bikrêt,

bellam bûnî em bende le naw destûrî Êranda be watey piştigîrî û hawkarî dewllet bo

zimanekanî tir nebuwe û nîye. Raste be qanûn zimanî daykî azade, ema xwêndingakan naçar

nakat ke derfetî fêrbûn bo zimanî daykî amade û lebar bikat. Ke wate mafî fêrbûn û perwerdey

zimanî daykî netewekanî danîştwî naw Êran nûsrawe, ema le diway têpirrînî pitr le 30 sal hêşta

be kirdiwe hîçî bo nekirawe û perwerdey zimanî Kurdî le debistan û xwêndingakan qedegheye.

Xallî hawbşî rijêmekanî Patşaytî û Axundî lemeda bû ke her dû bawerryan waye ke Êranî bûn

û Aryayî bûn be zimanî Farsî bestirawe û yekyetî neteweyy û yekyetî willat hemûy girêdawî

zimanî Farsîye û serçawey yekyetî willat û nîştimanî Êrane û em bîrokeş tenanet le naw mêşkî

zorbey xellkî Êran wek Ryallî Êranî çap buwe.

Boye desellatî rijêmî Farsî Êran, hemîşe be çawî nadost seyrî zimanekanî tirî kirduwe û

berdewam zimankenî tirî wek reqîbêk bo xoy seyr kirduwe û wek hêzêkî neyar û metrisîdar,

ke dujminî desellate, seyrî kirduwe û rêgadan be perwerde û fêrbûnî zimanî daykî bo gelanî

Kurd, Belûç, Lur, Azerî, Armenî, Turkemen, kêşekanî neteweyy pere pê dedat û destipêke bo

cyabûnewe le Êran.

Debêt eme biwtrêt ke be hoy hewl û têkoşanî hêzekanî syasî Kurd, ksaytî serbexo, xwêndikaran

û roşenbîranî Kurd û netewekanî tir le Êranda, zemîney perwerde û xwêndin be zimanî daykî,

le pay serdemî desllatdarî patşaytî, lebartir buwe, ç le astî bîr û ray giştî û ç desellatîş. Le diway

sallî 1991 le Wirmê, bo yekm car be şîwyekî serbexo, ksanêk hestan bo xolî perwerdey zimanî

Kurdî be 2 alfabêtî Kurdî Latînî û Arebî û çapkirdinî govar û heftename û manginame be Kurdî

û Farsî le derewî desllatdarayî dewllet û paşan em hewll û têkoşane le şarkanî dîkî Rojhllatî

Kurdistan û tenaent Taranîş peyrrew kira û ta êstaş nawe nawe berdewame.

Le hellbijardinkanî em diwaiye serok komarî le Êranda, bellên û giftî kandîdakan sebaret be

cêbecê kirdinî bendî 15 destûrî binçîneiy Êran, mafî zimanî daykî û mafî ferhengî netewekanî

naw Êran mijarî hemûwan bû û her yek, bellênî birîqedarî deda.


107

Paşan dewllet rênwênyekî sebaret be perwerdey zimanekanî herêmî û mîletekanî bo birrêk le

danşigakanî Êran rewane kird.

Ke be gwêrey em fermaney dewllet, wezaretxanekanî, zanst, lêkollînewe û dahênan,

tendirûstî, derman û rahênanî pizîşkî û danşigay azadî îslamî rêgayan pê dedirêt ke 2 beş le

xwêndinî ziman û edebyat, peywend be zimanekan û zarawekanî herêmî le Êran wek: Kurdî,

Azerî, Belûçî û Turkemenî le danşigakanî nawendî ew ustanane be şêwey dillxwaz fêr û

perwerde bikrêt, bllam be kirdar, ta be êsta hîçî bo nkirawe.

Hemû nîşanekan û ezmûnî pitir le 30 sallî komarî îslamî Êran ew rastîye deslimênêt ke

desellatdarî tîwkiratîkî êranî, mafe seretayyekanî gelanî naw êran nadat, boye pêwîste kurd

pişt be xoy bibestêt bo perwerdî rollekanî.

Em birrge le diway çen hefte le hellbijardinekanî serok komarî le encumenî ballay şorşî

ferhengî, be ferhengistanî ziman û edebî Farsî û kumîtey ferheng û şarstanyetî Êran û Îslam

rageyandira, ke be gwêrey nirxandinî ewan, ziman û zarawekanî dyarîkiraw detwanin çen xall

le bernamekanî xwêndinyan le jêr çawedêrî ewanda le zanko hebêt.


108

PÊŞKÎT Û PAŞKÎT

Amed Tîgrîs

Çend gotin

Ewropî ji kîteyên ku tên pêş peyvan re prefîks û yên ku tên paş peyvan re jî suffîks dibêijin.

Prefîks û suffîks bi serê xwe ne tişt in lê derna ew tên pêş an jî paş peyvê, wateyeke nû didin

wê û peyveke nû çêdibe.

Celadet Bedirxan ji prefîksa latînî re gotiye pêşkît û ji suffîksa latînî re jî parkît, Qanadê Kurdo

û Mûrad Ciwan pêşpirtik û paşpirtik, Kamran Bedirxan pêşdanî û paşdanî, Reşîdê Kurd

xurdepêş û xurdepaş, Torî pêşgir û paşgir, Feqî Hu-seyin Sagniç pêşqertaf û paşqertaf, Selîm

Biçûk pêşgîn û Paşgîn nivîsîne. Belê, ji derî van nivîskarên ku min navên van li jor nivîsîn çendên

din jî gramera kurdî nivîsîne lê ne bi kurdî, bi tirkî îzah kirine, ji ber wê yekê jî ez rastî kurdiya

wan nehatim. Baş e ku bi tirkî şirove kirine ku ew jî bi kurdî bûya, dê çend navên din jî li prefîks

û suffîksan bihata kirin û tevlihevî bêtir bûbûya.

Dema mirov li van gramernivîsên kurd dinêre, baş dibîne ku di warê navlêkrina prefîks û

suffîksên latînî de jî afirandêr dîsa Celadet Bedir-xan bi xwe ye. Yên din li ser sofra hazir danîne,

jê têr xwarine û heta rêtine. Loma min termînolojiya

Celadet Bedirxan durist dît û bi kar anî.

Emîr Celadet Bedirxan û Roger Lescot 34 pêşkît û 103 parkîtên kurdî destnîşan kirine û ji her

yekê re çend nimûne jî dane. Bi vê yekê re gelek pêşkît û parkît hene ku ji bîr kirine û çendek

jê jî ku îro di zimanê rojane de nayên bi karanîn, li ser wan rawestane. Wek: "ban, asî, nivaz,

îtik, îvk, oyî, vanî, dok"... Min pêşkît û parkîtên weha di nav rêza rivîsînê de ku cîyê wan hatiye,

yek bi yek destnîşan kiriye. Mûrad Ciwan jî li ser pêşkît û parkltên kurdî rawestaye û wî jî 17

pêşkît û 56 parkît destnîşan kiriye. Gramernivîsên din ku min navên van. û pirtûkên wan ên


109

gramerê li dawiya vê berhemê nivîsîn, bi tenê navên 20-30 pêşkît û parkîtên kurdî destnîşan

kirine.. Hema hema hemûyan bi awayekî bêserûber û bêrêza alfabetîk hema çawa hatiye bîr û

hişê wan nivîsîne.

Di zimanê kurdî de dikare pêşkît û parkît ji hinek kîteyên serbixwe, daçek, bêjeyên neyînî (ne-

gation), zayende, hoker, navdêr û ji hinek pêşkît û parkîtên taybetî pêk bên. Lê ew ji çi cure û

rengên peyran dibin bila bibin, wezîfe û erkên wan yek e û ji ber vê yekê jî, li gor vê taybetiya

xwe navên wan pêşkît û parkît lêkirine. Êdî ew taybetî û rolên xwe yên berê wenda dikin û

peyvên nû diafirînin.

Mirov dikare bibêje ku wek gelek zimanên din, zimanê kurdî jî bi saya pêşkît û parkîtan dize û

hejmara wate û bêjeyan zêde, dewlemend û xurtir dibin.

Di nav proseseke dûr û dirêj de an jî di nav xebata ziman a aktîv de wek ku di her warê zimên

de guhertin çêdibin, herweha di warê pêşkît û parkîtan de jî, guhertinên mezin çêdibin. Di vê

prosesa dûr û dirêj de, dikare carnan hejmarên cure yên pêşkît û parkîtan kêm û carnan jî zêde

bibin. Li gor rewş û taybetiyên her zimanî, rewş û hejmara pêşkît û parkîtan jî tê guhertin.

Teknîk her ku bi peş dikeve, tiştên nû tên dîtin, bi wê re jiyana civatî jî tê guhertin. Kar û mijarên

nû derdikevin holê, navên nû li wan tên kirin. Li gor hewcedariya dem û civata nû ziman jî bi

pêş dikeve û xwe li gor civat û teknîka nû diguhêre. Di ziman de termînolojî tê guhertin û

peyvên nû tên dîtin. Hejmara bêjeyên ferhenga kurdî zêde dibin. Di vî warî de kar û wezîfeyekî

girîng dikevin ser pêşkît û parkîtan ku bi alîkariyan wan gotinên nû tên çêkirin. Helbet her

ziman xwedî çendek taybetî û prensîban e û rêbazên çêkirina peyvên xwe hene. Pêwîst e ku

çêkirina peyvên nû li gor prensîb û taybetiyên ziman bin. Heger mirov ji her aliyî ve ji prensîb

û taybetiyên pêşkît û parkîtên zimanê xwe ne serwext û agahdar be, rabe bi serê xwe peyvên

nû, pêşkît û parkîtên nû çêbike an jî yên ne di cî û lê de bikarbîne, wê demê li ser navê

pêşxistina ziman mirov ziman dikuje. Ji kesên weha re zimankuj dibêjin. Divê kesên zimanzan

an jî yên bi ziman re mijûl in, baş bizanibin ku kîjan pêşkît û parkît ji bo peyvên kîjan kar û warî

nû diguncin an jî lê tên. Wek mînak mirov nikare ji kesî ku gul bifroşe re bêje "gulkar, gulker,"

an jî "gulvan" ûhwd. Navê wî/wê "gulfiroş" e.

Her gramernivîsê kurd giranî daye ser devoka herêma xwe. Wek ku tu berhemên din ên ku di

vê mijarê de hatine nivîsîn nedîtibin, nexwendibin. Bi navê "gramera Kurmancî" an jî

"rêzimana/ê Kurmancî" bi awayekî cîdî pirtûk nivîsîne lê ji binî ve pêşkîtên kurdî ji bîr kirine û


110

bi tenê nîvê parkîtan nivîsîne. Him jî parkîtên ku herî zêde rojane tên bikaranîn di pirtûkên wan

de tune ne lê yên ku di nav gel de nayên bi karanîn û ew bi xwe nikaribûne ji wan re du an sê

nimûne bibînin, di van pirtûkên xwe de ew bi cî kirine û nimûne dane. Pêwîst e ku ev mijar baş

zelal bibe û gotûbêj li ser bê kirin. Bi taybetî ev nivîskarên xwedî "gramer" an jî "rêzimanên

kurmancî", divê carek din li dûv xwe vegerin û li ser vê mijarê hûr û kûr bibin.

Ew bi tenê li ser zaravayê kurmancî rawestane, soranî û dimilî negirtine berçav. Halbû ku di

van 20-30 salên dawî de, bê hejmar gotinên soranî ketine nav zaravayê kurmancî yê nivîskî.

Em êdî parkîtên wek: "nûs, nêr, are" û hwd. di kurmanciya rojane de bi kar tînin. Parkît hene

ku li hinek herêman him di kurmancî û him jî di dimilî de tên bi kar anîn. Wek parkîta "ox."

Belê, di prosesa nivîsandina kurdî de, îro çarçove û qalibê klasîk hatiye şikandin. Zarava

têkilbûne, kurdî bi pêşketiye û dewlemend bûye. Rêzimannivîs divê êdî ji îro şûn ve, vê prosesê

bi-girin ber çav. Rêziman li gor zimanê jîndar û rojane tên nivîsîn û vejîn. Êdî bi tenê mînakgirtin

û şirovekirina gramera Celadet Bedirxan têr nake. Piştre gramer nivîsandin ne karê her

nivîskarî an jî rojnamevanî ye. Bi serê xwe zanyarî û pisporiyeke taybetî û mezin dixwaze. Karê

proseseke dûr û dirêj e. Ne karê çend roj û mehan e. Ew kesên ku gramerên kurmancî

nivîsandine û binivîsîn, pêwîst e ku li derdora gramera Celadet Bedirxan nezivirin, hinek tiştan

jê neçîrpînin û bervajî nekin. Divê ew, bi awayekî zanistî prensîb û rêbazên nû bibînin, lê zêde

bikin û heger yên şaş û çewt hebin destnîşan bikin. Kopî tucar ji orîjînalê ne baştir e. Heger

tiştekî nû tune be, wê demê ne hewce ye ku mirov gramer binivîse lê mirov dikare yên ku hene

sivik û hêsantir bike.

Ev pêşkît û parkîtên ku ez li jêr rêz dikim, ne îcadên min in û ne jî tnin afirandiye; yên ku heta

niha hatine nivîsîn û bikaranîn, min li ser wan lêkolîneke biçûk kir, ka çi hene û kê çi nivîsiye.

Heta îro çewtî û kêmasî çi ne? 0 min xwest û heta ku ji destê min hat hejmara mînakan zêde

binivîsim. Ez dikarim bibêjim di warê hejmarên peşkît û parkîtan de heta îro tu kesek xebateke

weha nekiriye û ku kiribe jî ez bi xwe lê rast neha-time. Di vî warî de min teknîka herî dawî

bikaranî û bi komputerê li bêjeyan gerîm.. Di destê min de çi yên kevn û çi yên nû, çiqas tekstên

kurdî di dîsketan de hebûn, min li ser wan kar kir. Ji bo hinek pêşkît û parkîtan bi alîkariya

teknîkê ez bi rojan li duv wan geriyam lê hezar mixabin ez jî nikaribûm ji çend pêşkît û parkîtan

re zêde nimûne bibînim. Ev di her zimanî de weha ye, hinek zêde tên bikaranîn û hinek jî gelek

kêm lê dîsa jî ew wek pêşkît û parkît tên pejiran-din.


111

Parkitên wek ”î” , ” ê”, ” o” , ” ik” , ”ok” , ”tir” bê hejmar û bê sînor in. Mirov dikare bîne piştî

gelek bêjeyan. Ji ber vê yekê, ez li ser yên weha zêde ranewestîm û min bi kurtî ji bo wan çend

nimûne nivîsî.

Ez li ser bêjeyên hevdudanî ranewestam û min dest neda wan. Ji xwe ew li derî vê mijarê ne.

Mirov bi wan dikare bi hezaran bêjeyên nû çêbike.

Gelek nivîskar, xwendekar û xebadkaren med-yaya kurdî pêşkît û bi taybetî parkîtan şaş û çewt

bikartînin. Bi taybetî şandiyar, nûçegîhan û nivîskarên kurd an jî yên ku bi kurdî dinivîsin,

dibêjin qey bi tenê du cure parkîtên kurdî hene. Ew jî "kar" û "van" in. Halbû ku bi qasî ku min

di ve xebata xwe de tespît kir hejmara pêşkîtan 42 û yên parkîtan jî 138 in. Heger mirov pêşkît

û parkîtên biyanî yên ku îro ketine nav zimanê me û em di pratîkî rojane de bikartînin jî

bihesbînin; wê demê hejmara pêşkîtan dibin 52 û yên parkîtan jî dibin 143. Bi vê mebestê min

xwest ku mijara pêşkît û parkîtên kurdî piçek zelal bikim û herwe-ha li gor rêza alfabetîk em

bibin xwedî ferhengo-keke pêşkît û parkîtan jî.

1. ba-

babidest, babilîsok, baçermek, badan, bafi- roke, bager, bakêş, bakur, baperik, bapêç, bapêş,

bapêketî, bapîvan, bapûk, basûr, başûr, baweşîn, bawişk, bazin...

Di wateyên ji hevbûn, tesîr lêkirin, pekandinê de tê bikaranîn.

2. ber-

berav, beravêtî, berba, berbajar, berban, berbang, berbanî, berbejn, berber, berberî, berbe-

rojik, berbext, berbelav, berbiçav, berbihev, berbûk, berçavk, berçem, berdar, berdest,

berdes- thilatdar (muxalefet), berdevk, berdêl, berdêlî, berdil, berdilik, berendam, berêvar,

berfîreh, bergeh, bergerî, bergirî, berhem, berhemdarî, berhev, berhevdan, berhevkirin,

berhevok, berhe- wa, bergirtin, berjêr, berjewend, berjewendî, berkanî, berkel, berketî,

berketin, berkeş, berkêşan, berkeşok, berkêr, berkurk, berlêker,


112

bermal, bermalî, bermayî, bermêj, bermilk, berna-me, bernamzet, bernas, bernav, berpeyî,

berpêş, berpêşkirin, berpirsîyar, berrûmet, bersêl, bersing, bersingande, bersiv, bersûc,

bertêrker, bervajî, ber-vale, berwar, berxwirênî, berxistî...

Pêşkîteyeke hokerî ye, gelek berfireh, berhem-dar û kêrhatî ye. Di kurdiya nivîskî de roleke

mezin û gifîng dilîze û her ku diçe bi vê pêşkîteyê gelek bêjeyên nû û taze tên afirandin.

3. bê-

bêalfabe, bêaramî, bêarî, bêav, bêbav, bêbextî, bêçek, bêdê, bêdengî, bêexlaq, bêgav (bêçare),

bêhêl, bêjin, bêkar, bêkes, bêkêr, bêmal, bênamûs, bênîştîman, bêpar, bêpayan, bêpirtûk,

bêpere, bêrê bêrûmet, bêrojname, bêserûpa, bêşeref, bêxanî, bêxwedî, bêzarok Pêşkîta "bê"

bi xwe negasiyon e. Ew tê pêş peyvê û wateya neyînî dide peyva nû.

4. bi-

biber, bibe, bicî, biçe, bidestkirî, bihatin, bijîşk, bikêrhatî, bimêzîne, binivîse, birengîne, biser,

biserketin, bixwe, bizelqîne, birêz....

Pêşkîta "bi" tê pêş lêkerê û formên bilanî û fermanî dide peyva nû.

Hinek nivîskarên kurd "bi" ya daçek wek pêşkît dihesibînin; ev ne rast e, ji bo ne pêşkît e,

ew daçek e lê dikare bibe pêşkît jî. Di zimanê Hînd-ewropî de pêşkît û parkît bi bêjeyê ve tên

nivîsîn lê daçek bi serê xwe tên nivîsîn. Wek bi bav, bi ber, bi rûmet, bi bext, bi xêr...

5. bin-

binav, binbar, bindest, bindestî, bincil, bincame (durû), binçav, binçeng, bingeh, binguh,

binkiras, binling, binmal, binpalas, binpî, binpêkirin, binpoz, binsazî, binsimêl, binyat, bin-

ziman, binzik...

Pêşkîteke hokerî ye û bêtir di wateyên dizî, veşartin, girtin, zexelî û esas de tê bikaranîn.


113

6. da-

dabestin, dabeş, dabezîn, daberizîn, dabi-nartin, dabiristin, dadan, daçek, daçikandin,

daçikiyan, daeliqandin, dageriyan, dagerandin, da-girtin, dagirtî, dagîr, dahatin, dahatû,

dahatû-perest, dahatûxwaz, dahatûxwazî, dahênan (yarat-ma), dahêner, dahilandin, dahiştin,

daketin, dakêşîn, dakişîyan, dakişandin, dakutandin, dali-qandin, damezrandin, damezrandêr,

danezan, danivîsandin, daniştin, danîn, danêr, daqurtandin, dapar, dapelandin (damlatma),

dapêçîn, darêjan din (form), darêjtin (derlemek), darêjker (derleyi-ci), darêjnivîs (derleme),

darizandin, datanî, daves-tin, dawestin, dawerivandin, daweşandin, daxistin,

daxuyanî, daxwaz, daxwazname...

Pêşkîta "da" tê pêş peyvê û wateyên nizim, veger û daketinê dide peyvê.

7. der-

Du mehneyên wê hene:

1:Pêşkîteke lêkerî ye û ji lêkera "derketin" çêdibe, tê pêş bêjeyê û wateyeke nû peyda dike.

deranîn, derbûn, derçûn, derketin. , , derxistin, derxûn...

2:Mehneya "tê de" dide peyvê.Herwekî:

Derpê(Ango ê di piyan de,ê di nav lingan de),derpêş(Ê di pêş de),derhal(ê di hal/rewşê de,ango

di vê rewşê de,di cih de,heman),dergûş(ê di gûşê/hembêzê de,bebek),derheq(di heqê(yekî)de

8. di-

dibe, diçe, digerîne, dikare, dileqîne, dinivîse, direngîne, dişibe, dixwe, dizane...

Pêşkîta "di" tê pêş lêkere û formê derna niha û fireh dide lêkerê. Ev pêşkîteke gelek kêrhatî û

bi ber e, di zimanê nivîskî de roleke mezin dilîze.

9. dij-

dijber, dijhev, dijmin, dijmintî, dijmîn (çêr), dijûn, dijraber, dijwar.... Ev pêşkîteya han wateya

berxwedan, reqabet û muxalefetê dide.


114

10. dû-

dûajo, dûmahîk, dûxan, dûzan... Di wateya berdewamiyê de ye.

11. hem-

hembajarî, hember, hembêz, hemdem, hemdemî, hemkar, hempa, hemsale, hemwelatî....

Li hinek deveran "him" û li hinek deveran jî "hem" tê gotin.

12. her-

heraftin, herbilîn, herbijî, herçend, herçiqas, herdem,herroj,hergav,hertim, herweha...

Di wateya berdewamiyê de ye û gelek ne bi-karhatî ye.

13. hev-

hevbajar, hevbend, hevber, hevbeş, hev-buha, hevcivan, hevcure, hevçerx, hevdem, hev-

deng, hevdil, hevdîtin, hevdu, hevgel, hevgirêdan, hevgirtin, hevgîn, hevjîn, hevkar, hevkêşe,

hevmal, heval, hevnasî, hevpa, hevpar, hevpîşe, hevpey-man, hevpeyvîn, hevok, hevrê,

hevreng, hevring, hevta, hevrû, hevsal, hevsar, hevpeyvîn...

Pêşkîta "hev" wateya yekbûn û yekîtiyê dide.

14. hil-

hilanîn, hilawistin, hilavêtin, hilberîn, hilbestin, hilbezîyan, hilbezandin, hilbijartin, hilbijêr,

hilbirîn, hilbûn, hilçinîn, hildan, hilfîran-din, hilgirtin, hilketin, hilkêş, hilkişandin, hilkişîyan,

hilkirin, hilpekîyan,hilgavtin, hilperkîn, hilpu-fandin, hilqetîn, hilqetandin, hilweşîyan, hilwe

şandin, hilxistin...

Pêşkîta "hil" tê pêş peyvê û wateyên bi-lindbûn, rakirin û rabûne dide peyvê.


115

15. î-

îca, îro, îsal, îsot, îşev..

Pêşkîta "î" dema fê pêş peyvê, peyva rengdêra îşarkî pêk tê. Pêşkîta "î" wateya niha dide bêjeyê

lê zêde ne kêrhatî ye. Mirov nikare jê re çend nimûneyên din jî bibîne.

16. jê-

jêbir, jêbirîn, jêbûn, jêçûn, jêdarxistin, jêderk, jêderxistin, jêgerîn, jêgirtî, jêgirtin, jêhat, jêhatî,

jêhatin, jêket, jêketin, jêkêm, jêkêmkirin, jêlî, jênager, jêqulkirin, jêtijî (kabîlîyet), jêxistin...

pêşkîta "jê" tê pêş peyvê û form û wezîfeyên hêzbûn, zêdebûn, kêmbûnê dide peyvê.

17. lê-

lêanîn, lêburîn, lêbûn, lêçûn, lêdan, lêgerîn, lêgirtin, lêguncîn, lêhatî, lêhatin, lêhûrbûn, lêker,

lêketin, lêkirin, lêkom, lêkolîn, lêkûrbûn, lêmêzekirin, lêniştin, lênêrîn, lêpêçan, lêpirsîn,

lêsiwarkirin, lêsorbûn, lêsorkirin, lêşikandin, lêşibandin, lêvegerîn, lêxistin, lêzivirandin...

Ev pêşkît kurtkirina cînavên wî/wê û hinek navdêran in û bi lêkerê ve tên nivîsîn. Wateyeke nû

dide peyvê û wê diguncî ne. Pêşkîteke bi berdar ûkêrhatîye.

l8. li-

likar, lirê, livegerê, liçûyînê, libûyînê, liki-rinê, lipê, lizanabûnê...

Daçeka "li" bûye pêşkîte. Pêşkîta "li” tê pêş peyvê û wateyên cî, girêdan û têkilbûnê dide dîyar

kirin.

19. lihev-

lihevbûn, lihevçûn, lihevdan, lihev hatin, lihevketin, lihevkirin, lihevxistin...

Bêjeyên ku ji vê pêşkîtê çêdibin, wateyên (£kilî û rewşê didin dîyarkirin.


116

20. ma-

ma(a)lîne, ma(a)xife, majo, ma(a)lêse, ma(a)vêje...

Pêşkîta "W” tê pêş lêkerên ku bi tîpa a destpêdikin û dema fireh û niha û forma fermanî

bikartînin.

21. me-

meke, meçe, mexwe, mere, menivîse, mebêje, meşo, meyîn...

Pêşkîta "me" tê pêş lêkerên dema niha û fireh ku formê fermanî û neyînî digirin. Di şûna pêşkîta

"me” de, ya "ne" jî tê bikaranîn.

22. na-

nabe, naçe, nake, nakokî, nalebar, namerd, naşêm, naşîn, naşêrîn, naxwaze, naxwe...

Parkîta "na" negasiyona dema fireh e û bi vê pêşkîtê bêjeyên neyînî tên çêkirin.

23.nav-

navber, navçar, navçe, navda, navdeng, navder, navderketî, navdewletî, navgundî, navmalî,

navnetewî, navik, navkêl, navmal, navmalî, navmil, navling, navran, navser, nav-teng...

Pêşkîteke hokerî ye, tê pêş peyvê û wateyeke nû dide wê. Pêşkîteke bi berhemdar û kêrhatî

ye.

24. ne-

nebanok, neberd (aza), nebez (bêtirs), necamêr, necamêrî, neçar, neçarî, nedervazî, nedîyar,

neguharbar, negehîştî, nehênî, nejê, nejin, nekes, nelê, netna, neman, nemir, nemerd, nemêr,

nelê (uymaz), nenas, nepandin, nependî, neprogramkirî, neqencî, nerast, nerasteder, nerind,

neroz, nesax, nesazî, neşûştî, nexwarbar, nexweş, neyar, neyînî, nezan, nezanî..

"Ne" bi serê xwe negasîyon e, bi bêjeyê ve tê nivîsîn û bêjeyeke nû çêdike.


117

25. ni-

nikar, nikarî, nikarok, nikirîn, nikare, nişê, nizane...

"Bê, me, na, ne" û "ni" negasiyon in. Dema ji yek ji van negasiyon bê pêş peyvê û bi peyvê ve

were nivîsîn, wê demê wezîfeyê pêşkîtê bi cî tînin û wateyeke din didin peyvê. Di nav pêşkîtên

Cela-det Bedirxan de bi tenê negasîyona "bê" heye. "Me, na, ne” û "ni" tune ne. Mûrad Ciwan

van hemû negasîyonan wek pêşkîte bikaranîye û ev rast û duristir e. Ewropî jî li gor hevokê

negasîyonan wek pêşkîte bikartînin.

26. nîv-

nîvçe, nîvekar, nîvekarî, nîvekîr (qebe), nîverê, nîvkurd, nîvkurd û nîvtirk, nîvmirov, nîvro...

Pêşkîteyekî hokerî ye, rewş û taybetiyê dide dîyarkirin.

27. par-

parçe, parkît, parsû, parzemîn, parzûn.

Pêşkîta "par" du wateyên wê hene: yek di wateya "paş" de û ya duyem jî di wateya "parkirin"

de ye.

28. paş-

paşber, paşdanî, paşgotin, paşketî, paşling, paşmayîn, paşmêr, paşnav, paşroj, paşeroj, paşîv,

paşlêker, paşveçûn, paşvekişandin, paşxistin...

Pêşkîteyeke hokerî ye. Pêşkîteya "paş" wateyên jar, neduristî û yên dema borî, veger û kevn

didin bêjeyên nû.

29. pê-

pêbaz, pêbend, pêbilîn, pêbûn, pêçan, pêçî, pêçûn, pêdan, pêdanî, pêdabûn, pêdaçûn,

pêdakirin, pêdaketin, pêdaxistin, pêdivî, pêew lebûn, pêgeh, pêger, pêgermok, pêgih, pêgirt,

pêhesîn, pêkan, pêkanîn, pêkenîn, pêketin, pêkirin, pêlav, pêlêkirin, pênas, pênivîs (pênûs),

pênûs, pêpar, pêşandar, pêşane, pêşanî, pêşarî, pêşeng, pêşewa, pêşing (kok), pêvajo,


118

pêveçûn, pêvedan, pêvebûn, pêvekirin, pêvehatin, pêwend (gîhanek), pêwendî, pêxistin,

pêxwar, pêxwarinî,

Li hinek herêman di şûna pêşkîta "pê" de "vê" jî dibêjin. Pêşkîta "pê" tê pêş peyvê û wateyên

alîkarî, îstîqamet û têkiliyê dide peyvê.

30. pev-

pevçûn, pevdank, pevdeng, pevgirêdan, pevkirin, pevrabûn, pevxistin...

Wateyên hevaltî û têkilî dide peyvên nû.

31. pêş-

pêşbazî, pêşangeh, pêşdar, pêşber, pêşketî, pêşbirî, pêşbirik, pêşbînî, pêşdanî, pêşdaraz,

pêşdîtin, pêşeng, pêşgîr, pêşgotin, pêşîn, pêşketin, pêşkêş, pêşkêşkar, pêşkoj, pêşmal,

pêşmerge, pêşnav, pêşnîyaz, pêştemal, pêşnûma, pêşveçûn, pêşverû, pêşwazî, pêşxistî...

Pêşkîteyeke hokerî ye û kêrhatî ye. Di kurdiya nûjen de her ku diçe ev pêşkîte bêtir tê bikaranîn.

32. pis-

pisaxa, pismam, pismîr, pisxaltî, pisxal...

Di farisî de "pis" tê wateya "kur". Di kurdî de her çiqas kêm be jî, ev pêşkîte tê bikaranîn.

33. pişt-

piştbend, piştdayîn, piştderî, piştek, piştevanî,piştrast, piştgir, piştgirî, piştmêr, piştşîv,

piştwerî...

Ev pêşkîte wateyên alîkarî, hevalbendî û saxle-miyê dide bêjeyên ku jê çêdibin.

34. ra-

rabazîn (destdirêjî), rabide, raber, rabestin (tarz), rabezandin (êrîş), rabûn, raburandin, rabûrî

(mazî), raberdû, raçandin (dokunmak), raçav (di çav de derbaskirin), radan, rader (mas-tar),

radest (teslim), rageş, ragirtin, ragîhandin, rahêlandin, rahiştin, rajandin( silkinmek), rajêr,


119

rajor, raker, raketin, rakişandin, rakirin, ramîsan, rapelikîn, raparastin, rapelikandin, rapêçan,

raperîn, raspartin, raser, raserîn, rawek, rawe, rawêj (tewirhelwest) raxistan, rawestandin,

rawes-tok (stasyon), rawerîn (lava), raxistin, razan... Pêşkîta ”ra” tê pêş peyvê û wateyên hêz,

pêşvebirin û pêşxistinê dide peyvê.

35. rû-

rûbar, rûber, rûçerm (bêşerm), rûçik, rûda, rûdan, rûgeş, rûgirtî, rûken, rûmet, rûneşûştî,

rûniştin, rûpel, rûpişt (astar), rûreş, rûxweş...

Ev pêşkîte rewşê dide dîyar û zelalkirin.

36. ser-

serbajar, serbaz, serben, serbend, serbest, serberjêr, serberz, serbilind, serdest, serder,

serderî, serevraz, sergerm, serhawa, serhev, serheng, serhevde, serhişk, serjinik, serker,

serlêdan, sermaye, sernav, sernerm, sernivîs, sernivîskar, sernizim, sernûçe, serserî, sersing...

Ev pêşkîte bêtir hêz û rewşê dide dîyar û zelal-kirin.

37. tê-

têber, têbinî, têdan, têdayî, têdeman, têderxistin, têderxistinok, têçûyî (satirbaşi), têfiran din,

têgeh, tegehiştî, têgehî, têger, têgerandin, têgîn, têhelkêşan, têhildan, têkber, tê(k) birin, tê

(k)çûn, tê(k)dan, têketin, têkil, têkilî, têkirin, têkoşer, têkoşîn, têkuz, têper, têrebûn, têrel,

têrekirin, têwerbûn, têwerdan, têwerkirin, têxistin, têxistinî...

Pêşkîta "tê" tê pêş peyvê û wateyên hebûn, zanîn, nirx û hatinê dide peyvê.

38. ve-

veanîn (bukmek), vebestin, vebijartin (ayiklama), vebijandin (eritmek), vebirîn (kesin, ozet),

vebirrîn, vebûhtî, vebûn, veciniqîn, veçinîn (tamîr), veçirîyan, veçirandin (sokmek), vedan,

vedeng, vedizîn, vedigindirî, vedor, vefirî, veger, vegerîn, vegerandin, vegevîzîn, vegirêdan,


120

vegirtin, vegotin, vegirtox, veguhastin, veguhêrîn, vehatin, vehewîn, vehêl, vehist, vehistî,

vehîn, vehustan, vejan, vejen (enerjî), vejîn, vekarî, veke, veketin, vekirin, vekeşan, vekişîn,

vekît (heceleme), vekîtandin (hecelemek), vekolîn, vekuştin, vemagîn, vemalaştin, vemalîn,

vemirîn, velîstin (burkulma), venasîn, venuhurî, venanadin, venêrîn, veniştin, venîn,

veresandin, verêbûn, ve-rojtin, vepijiqîn, veqetandin, veqetandek, veqelaştin, vepirsîn,

vereşan, vereşîn, verêj, verêkirin, verestin, veristî (serbest), verisîn, veşartî, veşartok,

veşartgeh, vetewşandin (sersemlemek), vewestan, vexumala, vexwarin, vexwendin, vezan-

din, vezelandin...

Pêşkîta "ve" tê pêş peyvê û wateyên paşveçûn, paşvekişandin, ji nû ve jîyandin û dubarekirinê

dide peyva nû. Pêşkîteyeke bi berdar û kêrhatî ye. Di zimanê nivîskî de her ku diçe bêtir tê

bikaranîn û popîler e. Di zimanê swêdî de nêzîkî kîteya "om" e. Wek nimûne dema ku mirov

bixwaze bi swêdî bêje ji nû ve binivîse "skrîva otn" dibêjin, ji nû ve bizewice "gîfta om." dibêjin.

Ev pêşkîteya me di pêşrojê de dikare wezîfeyê "om"a swêdî bigire.

39. vê-

vêkdan, vêket, vêketin, vêsan (tenefus), vêsandin, vêseh, vêsîn, vêxistin... Ev pêşkît weha ne

bi ber û dewlemend e. Li gelek deveran di şûna tîpa "v" de ya "p" jî dibêjin. Wek nimûne di

şûna "vêket" de "pêket." dibêjin.

40. wer-

weranîn, werçerxati, werger, wergêr, wergir, wergirtin, wergîr, werkirin, werzan, werzêr

Pêşkîta "wer" tê pêş peyvê û wateyên guhastin û nûkirinê dide peyva nû.

41. xwe-

xwebînî xwebûn, xwemal, xwepê- şandan, xwepêşandêr, xwerist, xwerû, xweser,

xwevekişandin...

Cînava "xwe" tê pêş bêjeyê û bêjeyeke nû diafrîne. Bêjeyên ku tên afirandin hema hema di

heman wateya ne di bin tesîra kes û cî de ne.


121

42.

Ji derî van pêşkîtan hejmarên nav tên pêş peyvan û peyvên nû diafirînin. Ji ber vê taybetiyê

mirov dikare ji van hejmaran re jî bêje pêşkîte.

Wek nimûne: Yekcar, ducan, ducanî, dudil, dudar, durû, sêber, sêgoşe, sêrê, çaralî, çargoşe,

çarkuj, çarme-dor, çarmil, çarpê, çarrê, heftreng....

Balkêşî û jêrenotek

Pêşkîteyên (prefîksên) latînî û grekî ketine nav hemû zimanên cîhanê. Her çend kêm be jî di

kur-diya devkî û nivîskî ya îroyîn de çend pêşkîteyên latînî û grekî jî tên bi karanîn. Çend

nimûne:

antî- (dij) antîkomunîzm, antînazîzm

auto- (oto- xwe bi xwe) - otomatîk

înter- (nav) înternasyonalîzm, înternet

mîkro- (biçûk) mîkroskop, mîkroorganîzm

multî- (gelek) multîmilyoner, multînasyonel

pre- (pêş) prefabrîk, prekapîtalîzm

post-(paş, piştî) postkapîtalîzm, postmodemîzm

super- (gelek mezin) supermarket, superzeka

tele- (kontrol) teleskop, telefon, teleferîk, teleteknîk

trans- (ji ser de, ji aliyê din) transport, transît

Paşkît

1. -a


122

ajna, aşna, axa, biraza, ciwana, fama, pêşewa, şar(e)za, silîva, xama, xwenda, zana... Parkîta

"a" rewşa huner, hêz û xwedayetî dide dîyarkirin.

2. -ahî

beredahî, biçûkahî, dirêjahî, dûrahî, germahî, gewrahî, keskahî, mezinahî, nêzîkahî, pahnahî,

reşahî, sermahî, sorahî, şînahî, şîrînahî, tengahî, tirşahî Rewşeke pirhejmar û taybetî dide

diyarkirin. Her çiqas tîpa "h" gîhanek be jî êdî formeke taybetî girtiye.

3. -ajo

biskîletajo, dûajo (alîkar), cotajo, erebea-jo, hespajo, kerajo, otobusajo, otomobîlajo,

taksîajo... Ji lêkera "ajotin" çêdibe. Zêde ne bi kêrhatî ye.

4. -ak

heftak (cureyê kemberê), ronak, xenak...

Ev parkît rewş û taybetiyê dide dîyarkirin û ne parkîteke weha bikêrhatî û dewlemend e.

5. -al

çangal, delal, gopal, heval, hewal, kendal, kortal, pergal, postal, repal (rût û repa l), sûtal, şekal,

şengal, teral... Rewş û taybetiyan dide dîyarkirin.

6. -an

aliyan (noqkirî), aryan, bozan, dalyan, gulan, germi(y)an, heyran, hozan, kêşan, kolan, kotan,

lekan, lîlan, loran, rîşan, sermi(y)an, şîlan, zîlan, zîzan, zoran, zozan... Parkîta "an" ji bo

navdêrên gelehejmar jî tê dawiya hemû navdêran. Wek gundan, bajaran, jinan, zarokan

ûhwd...

7. -ane

aştî(y)ane, bavikane, bersingane (gulaş), ciwane, çendane, çilane, dayikane, dewrêşane, dil-

sojane, gawirane, heftane, hovane, jinane, kurda- ne, korane, mehane, mestane, mêrane,

mijane, mîrane, pirane, pişkane (muşterek), rojane, salane, serekane, şahane, şevpestane,

tekane, yekane, zik- makane, zîrekane... Ew di wateya wek wî/wê de ye û parkîteke gelek bi

ber û dewlemend e.


123

8. -anî

boranî, çortanî, doşanî, gavanî, giranî, hêsanî, keranî, koranî, mêranî, mirovanî, piranî, şivanî,

xortanî... Wek wî/wê an jî dişibe ew tişt, kes û pîşeyên ku navên wan didin.

9. -anok

çîvanok, kevkanok, miştanok, tiştanok, xiştanok... Di wateya tiştên biçûk de tê bikaranîn û

piçek jî bîhna hîle û huner jê tê.

10. -ar

be(y)ar, debar, di(y)ar, cotar, gotar, guftar (sohbet), guhar, hilbijar, jengar, kevnar, kirar, kovar,

komar, nivîsar, noqar (vaftîzkar), pingar, pûtar, rengar, sergotar, şerar, şîşar, xewar, xîzar... Di

wateyên cuda cuda de tê bikaranîn. Wek pîşe, navdêr, rengdêr û hewd.

11. - are

bijare, dilare, kevnare, kujare, mikare, pişare (xwarina ji bo banga dawetê), seyare (êrîşkar)…

Wateyên baştir, hêjatir an jî kevntir dide bêjeyê.

12. –tî/etî

bajartî, bavîtî, biratî, bûkîtî, cahştî, dostîtî, durûtî, dûrîtî, gundîtî, kirîbetî, kerêtî, ke-sayetî,

komelayetî, kûrîtî, malbetî, kurda(ye)tî, mi-rovayetî, xinametî, xwendekartî, xwedatî. Ev parkît

taybetmendiyê dide dîyarkirin. Hinek nivîskar parkîta "et-atî' tevlihev dikin û dinivîsîn ku bi

navê "-yetî-yatî" jî parkîtekê heye. Wek: Komelayetî, mirovayetî... Parkîta "tî" li gor tîpa dawiya

bêjeyê tê guhar-tin. Dema du an jî sê tîpên bêdeng li paşiya bêjeyê bin û parkîta "tî" jî bigire,

wê demê dikare parkît bibe "etî, îtî" an jî "atî"... Wek kirîvatî, komela yetî, dostîtî... Halbû ku

tîpa "y" gîhanek e û dikeve navbera du tîpên dengdêr. Ji ber vê yekê jî, bi navê "ytî' an jî "yatî'

parkîteke kurdî tune ye.

13. -avêj


124

agiravêj, avavêj (fiskiye, artîziyen), bextavêj, bombavêj, derewavêj, dûxanavêj (bom-beya bi

duxan), gulleavêj, gurravêj, hevavêj, hûravêj (çekê otomatîk), îmanavêj, kemendavêj,

kevitavêj, kurtavêj, piştavêj, qûnavêj, ronahîavêj, rimavêj, sêlikavêj (dîsk), roketavêj, tîravêj,

topavêj, torpîlavêj, xweavêj... Ev parkît bi alîkariya lêkera "avêtinê" pêk tê.

14. -awe

badilawe, bêawe, germawe, serawe, sermawe... Parkîta "awe" rewşê dide dîyarkirin. Bingehê

gotinê "hawe' ye di nav demê de tîpa "h" ketiye û bûye awe.

15. -az

beraz, qelaz, telaz, tolaz.. Rewşeke negatîv dide dîyarkirin û paşkîtekê ne hewqas berhemdar

û kêrhatî ye.

16. - bar

alozbar, berbar, berfbar, binbar, birbar (portabel), cazîbebar, cobar, çavnebar, çimbar,

dengbar, dîtbar, girbar(î) (tehemul), guhêrbar, guhêzbar, gunehbar, gumanbar, hêsirbar,

kehrîbar, kirêbar, kubar, nalebar, nedîtbar, nexwarbar, nêrbar, nûbar (turfanda), razbar,

rêzbar, rondikbar, rûbar, serbar, sivikbar, sizabar, sotebar, starbar, stemfar, şekirbar,

tawanbar, ta-wangbar, xembar, xetabar, xwarbar, vexwarbar, zêbar, zirêbar... Parkîta "bar" di

van wateyan de tê bi kar anîn: zêde, ne stabîl û di lêhatinê de tê bi karanîn.

17. -bare

derbare, dubare, sêbare... Bare, cîyê çend û car digire.

l8. -baz

agirbaz, cadûbaz, canbaz, cengbaz, çavbaz, çekbaz, çenebaz, dekbaz, derewbaz, dilbaz, dîlbaz,

duzenbaz, efsanebaz, efsûnbaz, eşqebaz, evînbaz, êrîşbaz, fêlbaz, firîbaz, fitnebaz, fîrazbaz,

helqebaz, herambaz, heqlebaz, hevbaz (hevsal), hîlebaz, hoqebaz, jinbaz (hovarda), kewbaz,

key-sbaz, kînbaz, kozîbaz, laşbaz(î), lewlebaz, livbaz, lîstikbaz, mekirbaz (xêrnexwaz), metrebaz


125

(şarlatan), mihirbaz, nêrînbaz, nîşanbaz (nimûne), qamçîbaz, qumarbaz, qulebaz (delavereci),

rêbaz, rimbaz, rûbaz, serbaz, sîhêrbaz, şahbaz (bi kêf), şanbaz, şaklabaz (dalkavuk), şebêkbaz

(sîhîrbaz), şembaz, şerbaz, şûrbaz, tekvandobaz, xemzebaz, zimanbaz, zorbaz, zorbazî...

Ev parkît ji bo kes an jî bûyerên ku bêtir bi çalakî û bizavê ve girêdayîne, ji bo fen û huner jî tê

bikaranîn.

19. -bend

avbend, bazbend, çekbend (êleg), çiçikbend (sudyen), darbend, derbend (zixur-geçît),

destbend, dîwarbend, dolbend (şarika serê jinan), dorbend, fenerbend, gulbend, goşebend,

hevbend, hevalbend kombend, malbend, merbend (baxê solan), nalbend, nexşebend,

nêrûbend, pev-bend, qesrbend (mîmar), qelebend (zîndanî), rehîmbend (pesar), rûbend

(çarşeva ser doşekê), sazbend, serbend, sihirbend, sîngebend, sîlebend, solbend, terkîbend,

têlbend, xerbend...

Ev parkît di wateya kombûn, çêkirin û girêdanê de tê bikaranîn.

20. -ber

berber, desteber, dijraber, dilber, dîtber (konkret), emîrber, fermanber, guhber, guherber,

heyber (heyî), nameber, navber, nûber (turfanda), paşber, peyamber, pêşber, pêveber

(artibut), pîber (koruyucu), pîşkber, raber ( hember), razber (ab- strak), reneber, rêber, rihber

(zindî), sazber, serber, sêber (sêgoşe, ûçboyut), şênber (maddî), xweber (di gramatîkê de

navên eşya û tişt), xweşber (tabîî)... Du wateyên "ber" hene: yek ji birînê tê û ya din jî, ji hember

tê.

21. -best

darbest, dilbest, helbest, mebest, pêbest (benê ku ling pê girê didin.), pêrbest (daçek), serbest,

zimanbest(bêdeng)... Di wateya hunandin û lihevanînê de tê bi karanîn. Di zaravayê soranî de

parkîta "best" bêtir aktîv e.

22. -bêj

awazbêj, bêjbêj (ji bo kesên geveze ku pir dipeyîvin), bestebêj, buherkbêj, dengbêj, des-

tanbêj, dîlokbêj, dîrokbêj, çîrokbêj, goranîbêj,gotûbêj, gulbêj, hayranbêj (yê ku stranên hayra-


126

nok dibêje), henekbêj, hostanîbêj, hûrbêj (gotinên nerm), kombêj, lavebêj, lawjebêj, lawikbêj,

mese-lebêj, mêjbêj, niktebêj, niktezan, nûçebêj, pirbêj, rastîbêj, rewanbêj (hêsa û sivik),

rimbêj, serpêhatîbêj, selewatbêj, stranbêj, teraqbêj, wendebêj, wanebêj, wêjebêj, xurdebêj

(pêşkît û parkît), xweşbêj (sohbetxweş), xwebêj... Ev parkît ji bêjeya "gotinê" çêdibe yanî yê/ya

ku dibêje.

23. -bir

agirbir, avbir, berîkbir (diz), birêvebir, bîrbir, cawbir (meqes), çavbir, çilobir, çolbir (rêbir),

darbir, dengbir (aletê ku deng kêm dike), destbir, derbir, êşbir, fermanbir, gotinbir, hesin-bir,

hevbir, kevirbir, kumbir, kurtebir, namebir (postaci), nanbir, navbir, navikbir, nermebir

(fêlbazên ku bi nermî mirov dixapînin), peyman-bir, pezbir, pêşbir, porbir, qismetbir, qirikbir,

qolbir, rêbir, rêvebir, risqbir, serbir, sermabir, sozbir, şûrbir, tabir, têkilîbir, xeberbir, xwebir,

xwînbir... Parkîta "bir" ji du lekerên cuda çêdibe: Yek ji lêkera "birîn" û ya din jî, ji lêkera "birin"

e. Go-tinbir, namebir, rêvebir, xeberbir.. ji lêkera "birin" hatine çêkirin.

24. -bîn

dûrbîn, hûrbîn, gulbîn, kurtbîn, kûrbîn, malbîn, lezbîn, nobîn, nûbîn, robîn, rojbîn, tengbîn,

xwebîn, xweşbîn...

Ev parkît ji lêkera dîtin hatiye çêkirin.

25. -bîr

dûrbîr, kûrbîr, rewşenbîr, ronakbîr... Di wateya kese ku bîr pe dibe an jî dizane de tê bikaranîn.

== 26. -çe == bexçe, boxçe, deryaçe, demançe, derîçe, kemançe, kuçe, kulîçe, navçe, nûçe,

perçe, serçe (mandela ku pê cil digirin), xalîçe, xwençe... Parkîta "çe" biçûk û xweşikbûnê dide

dîyar-kirin.

27. -çîn

ewçîn, giyaçîn, gulçîn, mayînçîn, mazîçîn, pembûçîn, perçîn, titûnçîn... Di şûna parkîta "çîn" de

parkîta "çin" jî bi kar tînin. Ev parkît ji lêkera çînin pêk tê.

28. -da


127

bînda, çivda, dengda, gulda, malda,

navda, rojda, ronda, rûda, şaxda, şevda, xwedêda... Ev parkît bi lêkera "dan" çêdibe û mirov

dikare bi alîkariya wê gelek peyvên nû biafirîne.

29. -dan

avdan, ardan, benzîndan, biryardan, candan, dengdan, destdan, dûdan, guhdan, guldan,

jehrdan, jîndan, kardan, lemdan, mafdan, maldan, nandan, paldan, rêdan, ronahîdan, ruhdan,

rûdan, serdan, serlêdan, şîrdan, xwarindan, xwêdan... Ev parkît bi alîkariya lêkera "dan" pêk tê

û mirov dikare bîne dawiya gelek bêjeyan.

30. -dan(k)

agirdank, avdank, barûtdank, derzîdank, çaydank, fişekdank, findank (mûm dank), guhdank

(ahîze), hêkdank, îsotdank, kevçîdank, kildank, masîdank (akvaryum) mîz dank (kodika mîza

zarokan), peldank, peredank (kombara), pevdank, pênûsdank, pêsîrdank (sudyen), qirşdank

(sepeta ku mirov kaxez û qirşan davêjê, çöpsepeti), şekirdank, tilîdank (guşpan, gûzvank),

xanedan, xwelîdank, xwê-dank... Di zimanê axaftinê de tîpa "k" ketiye û wek "dan" tê gotin.

Dank, wateya cîyê biçûk ku mirov tiştek dike navê. Ji dagirtinê tê.

31. -dar

abrûdar (bi şeref), ahengdar, agahdar, aladar (bayrakdar), armanedar, avdar, axûdar, (bi jehr),

azîmdar, badar (bawîbûn), baldar, bedar (feqîr, nedar), behîdar, bejndar, berhemdar, behr-

dar, berhevdar, bersivdar, berxwedar, beşdar, bezdar (bi bez), bihadar, birîndar, bindar,

bijûndar, biryardar, bîdar (hişyar), bîhndar, bîrdar, bîstandar, bondar, candar, cegerdar (bi ce-

saret), cejndar, celebdar, çekdar, çêjdar, çildar, daxîdar, defterdar, demandar, dersdar,

desthilat-dar, dengdar, deyndar, dezgehdar (xwedî kar), dildar, dimîdar, diravdar, dîdar, dîldar

(koledar), dîndar, dîzdar, domdar, dozdar, dudar (dema lêkera borî), dukandar, dundar,

emekdar, eleqe-dar, eqildar, erkdar, evîndar, ezîmdar, fehldar, fer-mandar, fêmdar, fikirdar,

fîrazdar, gazindar, gencînedar, geşedar, gilîdar, giramîdar (muhterem), girdar, giyandar,

(giyanewe), goşdar (bi goşt), gotindar, goşedar, guhandar (memeli), guhdar, guhnedar,

gumandar, guldar, haydar, heqdar, hevdar (hevbeş), hestdar, hewcedar, hêvîdar, hêzdar,


128

hingivdar, hişdar, hîmdar, hîndar, hîsedar, hukim-dar, intdar, jandar, jehrdar, jîndar, kardar,

karxa-nedar, kasedar, kendar (mîzahî), keremdar, kezîdar, kêfdar, kindar, kirêdar, kirdar,

kirîdar, kîndar, koledar, komekdar, kovandar, kujdar, le-kedar, lezetdar, lênûsdar (defterdar),

maldar, mafdar, manîdar, merezdar, metirsîdar, mezdar, mêldar, mêvandar, mêwedar, mildar,

mijokdar, minetdar, mizdar (şîrîntirş), mizgîndar (mîsyoner), mulkdar, namîdar, nandar,

navdar, na/.dar, nedar (feqîr), netndar (şil), nêredar (kontrolor), nimûnedar, nijdar (bijûndar),

nirxdar, nîgehdar, nîşandar, nobedar, nojdar, oldar, pakdar, paldar, patdar (ortak), paydar

(domdar), payedar, perde-dar, peredar, perendar, pesindar, peyvdar, pêdar (sebat), pêldar,

pêdar (şahlanma), pêşdar (pêşeng), piş(t)dar, pişkdar, pîjindar (şivît), pîldar (falavêj), pîtdar,

pûldar, qerzdar (deyndar), qewildar, qulix-dar, ramandar, rayedar (xwedîyê dîtin), razdar

(qeyde), rexdar, rexnedar, rewişdar, rezdar, redar, rêzdar, riftdar, rikdar, rimildar, rojdar,

rondar, rûndar (bi rûn), selahîyetdar, serdar, sermayedar, serfermandar, semînerdar, serîdar,

serxwedar, sirmedar, sîdar, soredar, sozdar, sudar, sûcdar, spasdar, surdar (bi heycan),

şanedar, şaxdar, şekirdar, şerdar, şermedar, şetdar, şêdar (şil), şêwirdar, şêndar, şikdar,

şikirdar, şîndar, şîridar, tahmdar, temsîldar, tekerdar, terefdar, terşdar (xwedî pez), tevnedar,

têkildar, tirsdar, tîndar, tobedar, tuwandar, ulimdar, vîndar, wanedar (dersdar), wefadar,

xaldar, xawêndar (bi şeref), xeberdar, xedar, xerîdar, xêrdar, xirêdar, xiznedar, xwîndar,

watedar, wefadar, weznedar, wezîfedar, wênedar, wurşedar, zemîndar, zengildar (saeta bi zîl),

zêdedar, zilindar, zîpdar, zîyandar, zordar, zordarî...

Parkîta "dar" di wateyên xwedî wezîve, mal, kar, berpirsîyar, hukim û nav û deng de tê bika-

ranîn. Parkîta "dar" bêtir bi kar hatî ye. Li gor de-veran sê parkîtên ku bêtir tên bikaranîn: "dar,

"kar" û "van" tên têkil kirin û carnan bi şaşî tên bi karanîn.

32. -de

balinde, bexşînde, dirinde (wehşî), dîyarde (olgu), firinde, gerînenede, gewende, girîde, kirde,

kurdende, mayînde, qûnde, serde, şande (mîsyoner), xwende, zende....

Ev parkît rewş, taybetî û reng dide dîyar û ze-lalkirin.

33. -dek


129

bindek, girdek (tîpên mezin), hûrdek (tîpên biçûk), nîşandek (îşaret), serdek... Parkîta rewş

diyarkirin û rengdêrîyê ye.

34 -der

bader (tornavîda), bender, derbeder, bexjînder, beder, birader, hewleder, jander, jêder,

mader, makder, navder, rader, rasteder, şevder, zêder (zayende)...

Rewş û posîzyonê dide dîyarkirin. Carnan wateya xwe ji lêkera "derketin" jî digire.

35. -dêr

afirandêr, avdêr (sulamaci), berhemdêr, berxwedêr, bonodêr, çavdêr (nêrevan), çekdêr

(bononêr), dengdêr (tîpên bi deng), deyndêr (ala-cakli), fermandêr, guhdêr, hevgirdêr

(tomarker), kardêr (patron), kirêdêr (kiralik), mast(d)êr, navdêr (isim), polîçedêr, rengdêr

(sifat), serhildêr, şehnedêr, şevdêr, xwepêşandêr,.... Di wateyên berpirsîyar, wezîfedar, çêkir

û xwedî de tê bikaranîn. Ev parkît bêtir di zimanê nivîskî de tê bikaranîn û bi giranî û pirani bi

soranî ye. Di van salên dawiyê de her ku diçe parkîta "dêr" bêtir tê bikaranîn û bi taybetî jî, ji

bo bêjeyên nû pêwîstî bi vê parkîtê heye.

36. -dirû

cildirû, çermdirû, genimdirû, kinc-dirû, paldirû, soldirû... Parkîteke lêkerî ye û ji lêkera dirûn

tê. Cî û. warê bikaranîna wê gelek teng e.

37. -dîn

guldîn, kadîn, Mêrdîn, paşedîn, şemdîn, sêvdîn, şevdîn, tacdîn...

== Parkîta "dîn" ji lêkera dîtinê tê û ev parkît weha ne zêde bi berhemdar û kêrhatî ye.

38. -doş

çêlekdoş, gadoş (sermezin), gundîdoş, mangedoş, mirovdoş (kedxwar), mîhdoş, pezdoş ,.. Ev

parkît ji lêkera dotinê te.Di wateyên kelk, kar û zarpêkirinê de tê bikaranîn.

39. -doz


130

çewaldoz, kînedoz, palandoz, pînedoz,soldoz Parkîteke dîrokî û kevn e. Ji "dirûz" tê û bigu-

haztinê re bûye "doz". Rastiya wê çewaldirûz, pînedirûz û soldirûz e. Lê dîsan jî divê mirov vê

parkîta kurdî biparêze; dibe ku di pêş de, ev bi kar bê û ji bo hinek bêjeyên din jî bê bikaranîn.

40. -e

bêje, beze, bijarte, bineke, dermale, fîroke, gewre, keske, kirde, kûre, sereke, sore, xwende...

Ev parkît zêde ne dewlemend e, bi sînor e û rewş û têviliyan dide dîyarkirin.

41. ek/eke

badek, bendek, bizdonek, çilek, destek, dehek, fîsek, fişek, fortek, gîhanek, hûrek, kevanek,

komek, kotek, kulek, kurtek, mizdanek, nefsek, newêrek, nîşandek, paçek, parsek, perdek,

pêçek, piştek, qeşmerek, qumatek, qûnek, qulek, rastek (dîrek), rawek (xuya), serek, şanek,

şeşek, tirsonek, tirek, virek, zirek, zîrek... Ev parkît rewş, hejmar û taybetiya kes û tiştan dide

dîyarkirin.

42. -ende

berfende (aşîd), dirinde (rastî dirende ye), gerînende, gewende, gewzende, navende (tîpa "e"

ji ketiye û bûye navend), nivîsende (katip), şermende (şermok), parakende, pergende, zayende

tîpa "e" ji dawiyê ketiye û zayend maye... Taybetmendiyê dide dîyarkirin.

43. -eng

bîşeng, çeleng, erjeng (felaket), leheng, peleseng, pêşeng, pirşeng, porşeng, xeleng, xo- şeng…

Mirov dikare bêje ku ev parkîta xweşikbûn û pesndariyê ye.

44. -er

bîner, bû(y)er, dever, firoşer koçer, kujer, koser, lêker, nûner, parêzer, têkoşer...

Yê/ya ku dike an bi alîkariya wî/wê dibe û pêk tê. Di zimanê nivîskî e her ku diçe bêtir tê bika-

ranîn.

45. -erok


131

çilerok, naverok...

Kesî heta niha behsa vê parkîtê nekiriye.

46. -ev

rojev...

Ez nikaribûm ji vê parkîta nû re nimûneya duyem bibînim. Li ser çi prensîbî ev parkît hatiye

afirandin kes nizane. Ez texmîn dikim ku orjînala vê parîtê ”-hev” û ji bo ku tîpa ”j” û ”h” hatine

kêleka hev, tîpa ”h” ketiye û bûye ”-ev”. Wek: bahev, berhev, binhev, cemhev, gelhev, paşhev,

pêşhev, serhev, tevhev...

47. -ê

bizinê, bûkê, cîranê, çêlekê, dayê, deryayê, jinê, keçê, malê, mamosteyê, piştê, metê, xwişkê...

Mirov dikare bi vî awayî tîpa "ê" bîne dawiya gelek navdêrên mê. Ev ji bo hîtabkirina navdêrên

mê û tewangê tê bikaranîn. Ji bo hîtabkirina navdêrên nêr jî tîpa "o" tên dawiya bêjeyan. Wek:

nêriyo, zavayo, gayo, kuro, mamosteyo, mamo... Lê, di rewşa gelehejmar de parkîta "e' dibe

"no." an jî dibe "ino." Ev him ji bo zayenda nêr û him jî ji bo ya mê derbas dibe. Wek: bizino,

bûkno, cîrano... Dema bêjeyeke cara pêşî parkîta "ik" bigire û cara duyem jî parkîta "ê" bê paş

wê, bêjeya nû vê carê vê forma han digire. bejnziravikê, çelengê, dayikê, dilovanike, jinikê,

kinikê, pîsikê, rindikê, xwişkê.... Hinek nivîskar ji vê rewşê re parkîta - ikê/kê dibêjin ku ev ne

rast e. Ev ne parkîteke bi serê xwe ye, du parkît li pey hev tên. Mînak: Bêjeya "kin" cara pêşî

parkîta "'ik" digire û dibe "kinik." Cara duyem parkîta "e' digire û dibe " kinikê." Di kurdî de

bêjeyek dikare çend parkîtan li dû hev bigire. Wek: dukan+dar+î, zan+a+tî, bajar +van+tî,

şi+van+î, nîştîman+perwer+î

48. -êr ==

dilêr (qehreman), hilbijêr (seçmen),


132

kûnêr, panêr, serhildêr, şilêr, venêr, weşînêr Yê/ya ku aktîv û lê dinêre, pê mijûl e. Ev parkît ji

soranî hatiye nav kurmanci. Di van salên dawî de her ku diçe di zimanê nivîskî yê kurmancî de

jî bêtir tê bikaranîn.

49. -firîn == çûkfirîn, dilfirîn, hevfirîn, kevokfirîn, kotelfirîn, kurtefirîn, kevirfirîn (mecenîq),

nefs- firîn, serfirîn, tirsfirîn, xwefirîn... Ev bi alîkariya lêkera "firîn" pêk tê. Mirov bi vê parkît û

metodê dikare gelek bêjeyên nû biafirîne.

50. -firoş ==

ardfiroş, avfiroş, bavfiroş, belafiroş, birafiroş, cilfiroş, dêfiroş, dewfiroş, eşîrfiroş, genimfiroş,

goştfiroş, gulfiroş, hirîfiroş, jinfiroş, keçfiroş, kibrîtfiroş, kurdfiroş, malfiroş, makînefiroş,

mastfiroş, meyfiroş, mirovfiroş, nanfiroş, nazfiroş, perçefiroş, pirtûkfiroş, pincarfiroş, rûnfiroş,

şekirfiroş, şerfi roş, şîrfiroş, xanîfiroş, xwefiroş, xwînfiroş, welatfiroş, zembîlfiroş...

Tiştên ku bi gotina "firotin" ve girêdayî be, mirov dikare bi vê parkîta "firoş" bêjeyên nû çêbike.

Parkîteke lêkerî ye.

51. –gal

çangal, pergal, şengal, tengal... Rewş û form dide dîyarkirin.

52. -gan

axpîngan, bargan, bazirgan, lalîgan, rûngan (tucarê rûn), xaçirgan...

Yê ku bi kar ve mijûl e, bêjeya pîşeyî diafirîne. Ev parkît hewqas ne kêrhatî ye û mirov nikare ji

bo nimûne çend gotinên din jî bibîne.

53. -gar

amojgar, jengar, pingar, rojgar, sazgar, parêzgar, yadîgar...

Di wateya kombûn, zanîn û pêşkêşkirinê de tê bikaranîn.

54. -gaz


133

belengaz, gerdengaz...

Ev parkît di wateya perîşanî û pakiyê de tê bi-karanîn û zêde ne bi ber û bereket e.

55.-geh

amojgeh, aramgeh, asêgeh(barîkat, mewzî), azmûngeh, balafîrgeh, balgeh, baregeh (karargeh,

bas) bergeh, bingeh, bihingeh(mesîre), borangeh (cîyê kevokan), civangeh, cîgeh, çargeh

(meqamê muzîkê), çêregeh, (malîkxane, çiftlik), dadgeh, dangeh, danîşgeh, darêjgeh, dengeh,

dergeh, destegeh (tersxane), dezgeh, dirûngeh, dîtingeh, dûrgeh, êwirgeh (barinak),

fêrgeh, firoşgeh, gorîngeh (di perestgehê de ser dihat jêkirin), havîngeh, hêjageh (hedefa

askeri), îbadetgeh, îstegeh, îzgeh, jîngeh(ekolojî), kargeh, kevnargeh, kêlangeh, kiblegeh,

kungeh, lengergeh (iskele), leşkergeh, lewergeh, lîstikgeh, lîzgeh(ji lîzê), mêrgeh, mêtîngeh,

mijûlgeh, nexweşgeh, nêrîngeh(fokos), nimêjgeh, nimînegeh, nivîsgeh (buro), nivîswergeh,

pageh(garaj), palgeh (koltuk), pangeh(garaj), pazendgeh, perestgeh, perwerdegeh(talimgeh),

peymangeh, pêgeh (rewş), pêşangeh, pirsgeh, pîrozgeh, qedemgeh, qerargeh, rawestgeh,

rewangeh, rûniştgeh, rûxistgeh, safgeh (aritma), sazgeh, sefgeh, sergom-geh, seyrangeh,

sêgeh(meqamê muzîkê), sêzgeh, strîngeh, şargeh, şergeh, tavgeh, tarawgeh, têşgeh,

tomargeh, vehesîngeh, venişgeh(menzîl), wargeh, xwaringeh(mutfak), xwendegeh,

yarîgeh(stad yum), zanîngeh, ziyaretgeh...

Di wateya cî û war de tê bikaranîn û parkîteke ku cîyê karanîna wê gelek fireh û bi ber e.

Kamran Bedirxan di pirûka xwe ya "Rêzimana Kurdî" de, bi hejmara 21 û. bi navê sernivîsa

guhêrkerên din yên paşdanî de bi navê "gah" jî parkîtê hejmartiye û ji bo wê jî mînaka

"xwende-gah" daye. Bi rastî bi navê "gah" parkîtê bi serê xwe nîne. Ew ne "gah" e "geh" e û

mînak jî dibe "xwendegeh."

56. -gele

hergele, pergele, sengele, şêrgele... Rewşeke negatîv dide dîyarkirin.

57. -ger


134

bager, banger, bazîger(lîstikvan), bêrgeh (bêrîgeh), cadûger, çavlêger, çayger, dadger (hakim),

dager, dermanger(eczaci), dolabger, dozger(savci), efsûnger, gewzeger(sefîh), govend-ger,

hesinger, karger, karîger, kirîger (alici), lêkolînger, mertalger, meyger, mêtînger, misoger,

neşteger (cerah), pager(devriye), parêzger, peyger, pêger(nesne), rêger, rojnameger,

semager, senger, sêlikger(gramafon), sifirger, şanoger, şerbetger, şevger, şevlêger, şîrger,

şoreşger, tevger, werger, zêrînger(mucevherci)... Dîsa piraniya gramernivîsên kurdî, dinivîsin

ku bi navê "girîn" jî parkîteke kurdî heye û ji bo vê jî mînakên weha didin: "Çixirgerîn, şopgerîn,

çavgerîn" û hwd. Ev jî ne rast û durust e. Wek ku xuya ye, ev bêjeyên han bêjeyên hevdudanî

ne. Ji bêjeyên "şop" û "gerin" pêkhatine û li derî babeta parkîtan e. Bêjeyeke hevdudanî ye.

58. -gêr

bankgêr(bankacî), bingêr, çapgêr, dagêr, makînegêr, mangêr, saloxgêr(istihbaratçi), sergêr,

wergêr(çevirmen), werzgêr, xwegêr...

Ev parkît di zaravayê me yê soranî de bêtir tê bi kar anîn. Di van salên dawî de hêdî hêdî dikeve

nav zaravayê kurmancî yê nivîskî jî. Di wateya yê/ ya ku dike û digire de tê bikaranîn.

59. -gir/gîr

ahengir, amadegîr, alîgir, arşîvgir, avgîr (bataklik, sunger), bacgir(xercgir, tehsîldar), balafirgir

(keştiyên ku balafiran digirin), bargir (savunma), bargîr, bergir(ewlekar), bertîlgir, bigir (alici),

bonogir, cangîr, cîgir(yedek), cîhangîr, çepgir(solcu), çekgir, çeşnîgir, dadgir(hakîm), dagir,

demîngir(alişik), dengir(cîhazê ku deng digire), destgir, destegîr, dewletgîr(devletçî), dilgîr,

dîyarîgir, giramgir(hurmetkar), dugir, gulaşgîr, hevgir, girsegir, herêmgir, herîgir, jengir, kefgîr,

kewgîr, koçegîr(sîlahşor), kungir, layangir, libgir, masîgir, mayîngir (makînên mayînan),

mîratgir, mûçegir (yên ku maaş digirin), la yangir, lexgîr(enerjîk), nangîr, pargir(xwedî hîse) ,

paşgir, pelgir, pergîr, pêjingir(duyarli), pêşgîr, piştgir, pîşkegîr (partîzan), polîçegir, qedirgir,

rast-gir (sagci), rexnegir, rêgir, saltgîr(kirdeya aktîv), şîşîgir, şêrgîr, tagir, wergir(alici), wênegir(

aletên ku resim digirin), xelatgir, xercgir, xewgîr, xûgir (demîngir), xûgîgir...


135

Ev parkît ji lêkera "girtin" tê û di zimanê nivîskî de her ku diçe bêtir tê bikaranîn. Di kur-mancî

de ev parkît bêtir wek "gir" û di soranî de jî wek "gîr" tê bi kar anîn.

60. -gîn

bugîn(nesne), cûgîn (olgu), dengîn, dezgîn (dizgin), dingîn, dîyargîn(sifat), fêrgîn, gulgîn,

hevgîn, lezgîn, mizgîn, navgîn, paşgîn pergîn(pêşwazî), pêşgîn, sergîn, şevgîn, şingîn, xwazgîn,

xemgîn... Ev parkît, pêve girêdayî, hezkirin û rewşê dide dîyar kirin.

61. -go

derewgo, pirgo, qenego, rastgo, xweşgo. "Go", kurtkirina "gotin"ê ye. Bi forma dirêjî jî tê gotin.

Wek: Pirgot, rastgot, xweşgot..

62. -guhêz

denguhêz, nûçeguhez(muhabîr), xe- berguhêz(fesad), wêneguhêz... Ji gotina "guhertin," tê û

peyvên nûjen çêdike. Di zimanê teknîkê de bêtir tê bikaranîn.

63. -gûn

algûn (pembeyê tarî), argûn (ji agir), avgûn (şînê asmanî), pargûn (coya biçûk ku li derdora

konê tê kolan), piştgûn (dûr), şîgûn (genimê avî)...

Celadet Bedirxan û Rizgar Baran, parkîta "gûn" wek ' gon bikaranîne. Ev parkîta han di za -

ravayê dimilî de jî heye. (Celadet Bedirxan- Roger Lescot Kurtçe Gramerî rûpel 287, Rizgar

Baran, Uygulamali Kûrtçe Dersleri- Dersên Kurdî rûpel 332 binêrin.)

64. -heng

aheng, çel(h)eng, ferheng, leheng, pêş(h)eng, serheng, şevaheng... Parkîta "heng" wateya

spehî, jêhatî û serûberiyê dide bêjeyê.

65 -hev

bahev, berhev, binhev, cemhev, gelhev, paşhev, pêşhev, serhev, tevhev, tevlihev, têkilhev. Di

wateya kombûn, rêzbûn û zêdebûnê de tê bi karanîn.

66. -hingêv


136

kevkanokhingêv, şûrhingêv (sîlehşor), rimhingêv, tifinghingêv, tîr-hingêv.... Di wateya hoste û

lêdanê de tê bikaranîn û ev parkît di zimanê me de gelek kêm e.

67. -ik

bendik, birçik, bozik, çavik, çirik, darik, dasik, dilik, jinik, gewrik, gloverik, keçik, kinik, kumik,

kurik, lawik, mêrik, pîsik, pirçik, rindik, reşik, sorik, virik, xweşik, zerik...

Di wateya spehî û biçûkbûnê de tê bikaranîn, Selîm Biçûk bi parkîta "ik" re ya "çik" jî nivîsandiye

û ji bo vê jî, vê mînakê daye: Rêçik, derçik. Min " derçik" fêm nekir ka mebesta wî çi ye. Lê rêçik

ne rast e. Ji ber ku kok "rêç" e û parkît jî "ik" e. (Selîm Biçûk Rêzimanê Kurdî rûpel 68.) Ev

parkîteke bi ber û dewlemend de, mirov dikare bi ve parkîtê bi hezaran gotin biafrîne. Ji bo

hezkirin, biçûkdîtin, pîskirin belengazî, xizanî, nêzîktî û ciwantiyê tê bikaranîn.

68. -inde

gerî(ne)nde, keçinde(ji bo kesî ku keça wî/wê tune be, tê gotin ), korinde, kujinde, kurdinde,

mayinde, warinde, za(y)inde.... Parkîta "inde" di wateyên mayîn, tunebûn û girêdayî de tê

bikaranîn.

== 69 -ing == aring(nexweşiyeke pez û wateya xwe ji ar digire), awing(şebnem, avî), bersing,

bêjing, daring, deling, garing, hevling, hevring, kaşing, kuling, paring, paşing, piling, quling,

rejing (çirika avê), reving, rojing(ji rojê tê. yanî pence-re), saring, sering, siping(yemek otu),

sizing, soring, şijing(sifnik, melkis), tifîng, ziring, ziving (ji zivistanê tê)... Di wateya wekhev,

dişibe hev, nêzîkî hev de tê bikaranîn.

== 70. -istan == Afganistan, Arabistan, Bulgaristan, beristan, bihuşistan, bîyanistan, Çaçanistan,

çîrok-istan, çolistan, daristan, dibistan, diristan, dilistan, dojehistan, Ermenistan, germistan,

goristan, gulis-tan, guristan(cî û welatê diz û talanê), Gurcis-tan, Halistan(li Kurdistanê

herêmek), Hîndistan, îngilistan, kafiristan, karistan, Kazakistan, kewis-tan, Kirgisiztan,

Kurdistan, Kuzistan, Loristan, Macaristan, Mogolistan, meyistan(cîyê xwarin û vexwarinê),

muristan, Pakistan, qûmistan, rovis-tan(cî û welatê delevêre, dek û dolaban), şaristan,

şevistan, şênistan (cîyê şên û xweş), taris-tan, Tacikistan... Partkîta "istan” bi gelemperî ji bo cî

û welat tê bi kar anîn, carnan ji bo rewşê jî dibe. Wek "şevistan, meyistan" û "şênistan...." Ev

parkît gelek bi berhemdar û kêrhatî ye û her ku diçe di zimanê nivîskî de cîyê xwe digire.


137

71. -î

aramî, Amedî, aştî, avî, bajarî, bankgêrî (bankacilik), başî, bejî, berpirsyarî, bihuştî (cennetî),

bindarî, birdî, Dihokî, dojebi, çavî, çêkirî, dîtî, ezîzokî(kubar), girtî, gohtî, gundî, hişmendî, kurdî,

laşparêzî(parastina laş, vucudê), Mêrdînî, nezanî, nojdarî(selametî), paşdanî, patî, tawî,

serfîrazî, rizgarkirî, şandî (qasid), şarmendî, şaristanî, şewitî, şikestî, talanî, terasî, tolazî, vekirî,

Wanî, xerabî, xwînî, xwendî... Parkîta "î" rewş û cîwazbûnê dide dîyarkirin. Ev parkît jî bêhejmar

e. Mirov dikare bi alîkariya vê parkîtê bi hezaran bêjeyên nû çêbike. Di derbarê parkîta "î" de,

li pirtûka Feqî Huseyn Sagniç "Rêzimanê Kurdî" rûpel 56-57 binêrin, ka çi tevlihevî û şaşî hene.

Dîsa Feqî Huseyn parkît ku navê "qertaf' lê kiriye; bêje, bêjeyên hevdudanî û formê neyînî

tevlihev kiriye. Li heman pirtûkê rûpel 90 ku bi sernavê "Rengdêrên Hevedudanî" binêrin.

Celadet û gelek gramernivîsên kurd, dinivîsin ku bi navê "ahî” parkîtekê heye û ji bo vê jî

mînakên wek agahî, bilindahî, kûrahî, dirêjahî, germahî mezinahî û hwd. didin. Ev jî ne rast e.

Ji ber ku parkît -"î" ye û dema parkîta "î” tê dawiyê, tîpa "h" dikeve navbera herdu dengdêran.

Heger em li van mînakan binêrin, rastî weha ye: "agaî, avaî, bilindaî ne. Dikare di şûna tîpa ”h”

de tîpa ”y” jî bikeve navberê. Lê divê mirov ji bîr neke ku hemû parkîtên ”î” ne di heman wateyê

de ne.

72. -în

agirîn, avîn, axîn, bingehîn, birgîn, bengîn, berfîn, cawîn, darîn, dawîn, derewîn, dilîn, dozîn

(içgudu), faraşîn, genimîn, gulîn, gurmîn, hesinîn, jêrîn, jorîn, malîn, keçîn, kevîn, kevirîn, kesîn,

kurîn, mizgîn, nalîn, navîn, parîn, paşîn, perçîn, pêşîn, rengîn, rojîn, şermîn, şevîn, tavîn, tevîn,

vekolîn, xemlîn, xwemalîn, yarîn, zerîn, zêrîn, zîvîn.... Parkîta "în” bêtir rewş û cî dide dîyarkirin.

Bi vê parkîtê mirov dikare gelek bêjeyên nû çêbike.

73. -îne

çarîne, kulîne, kurdîne... Tê wateya wek û dişibe wî/wê. Di zaravayên dimilkî û soranî de jî ev

parkît heye.

74. -înok

gerînok, şaneşînok, xapînok... Di wateyên fen û filbaziyê de tê bikaranîn.

75. -jen


138

arjen, avjen, bajen (perwane), bilûrjen, bûjen (malzeme), devjen, diljen, gotinjen, heste-jen,

hirîjen, kemanjen, kevanjen (du wateyê vê gotinê hene: Yek ya ku kevanê pembû dijene û yê

duyem jî tîr davêje.), livajen, muzîkjen, nûjen, pembûjen, rojen, tembûrjen, xeberjen,

zurnejen... Parkîteke lêkerî ye û ji lêkera "jenîn" çêbûye.

76. jimêr

demjitnêr(saet), dilopjimêr(enjek-sîyon), geljimêr(geljimar), katjimêr(bi soranî saet), pirjimêr,

yekjimêr..

Ev parkît ji lekera "jimartin" tê. Di kurdiya nûjen de roleke pozîtiv dilîze û her ku diçe bêtir tê

bika-ranîn.

77. -kar

afirankar, alîkar, amadekar, amojkar (şêwirmend), aşîkar, avakar, berkar(nesne), ber-hevkar,

bestekar, bexişkar, bêrêzkar, binekar, bi-zavkar, cirîtkar, canfedakar, cotkar, cudakar, da-

wedcar, daxwazkar, destkar, destekar, dirûnkar, dîdarkar, efsûnkar, efûkar, ewlekar, êrîşbaz,

êrîşkar, êşkencekar, fedekar, fedîkar, fersendkar, fitnekar, gevizkar, guherînkar, gunehkar,

helwestkar, hevtawankar, hevkar, hewezkar, hişimkar, hişmetkar, hîcîzkar, hîlekar , hînkar,

hîndekar, hunkar, hurmedcar, îhanetkar, îcatkar, înatkar, îqnekar, îsyankar, îtaetkar, îtîrafkar,

koşkar, kedkar, lavekar, mehfiirkar, merdekar, mirzkar, mirêkar, mînetkar, mînekar,

navberkar, nivîskar, mêtîngehkar, navenkarj nazkar, nebekar, nebûkar(îtîra£kar), nexmekar,

nexjkar, nimînekar, nîvkar, nîvekar(ortak), nîyazkar, parêzkar, perwerdekar, pêjinkar, pêkar,

pêşkar, pîşekar, pîşkar(kirde), qebhetkar, qencîkar, rehekar, riyakar, rizgarkar, rozîkar, sarkar,

sazkar, sazûmankar, sazişkar, sekar, serkar, (rektor), serfkar(tûketici), sextekar, sînemakar,

stemkar, sozkar, şabkar, şakar, şankar, şatafatkar, şenkar, şermîkar, şînazkar, şîretkar, şîwekar,

şuxilkar, şûmîkar, tawankar, talankar, te-lebkar, temaşekar, tevkar, tetbîqkar, timakar, tir-skar,

vankar, werzişkar xapînkar(xapînok), xilas-kar, xudkar, xwekar(automat), xwendekar (telebe),

xizmetkar, wêrankar, zînakar, zulimkar.... Mirov dikare bêje ev parkîteke pîşeyî ye. Yê/ya ku

aktîv e û karekî an tiştekî dike. Parkîta "kar" di kurdî de yek ji wan e ku herî zêde tê bikaranîn.

Ev di kurdiya kevn û ya nû de jî weha ye.

78. -ker


139

avaker, avjenker, banker (telal), belav-ker, berlêker, bêtirker, biçûker, boyaxker, cûmker,

çavlêker(taqlîtçî), çewtîker (bi qabhat), çeyîker, çêker, dagîrker, darêjker, dehker, dengberzker

(amplîfîkator), de-rewker, dilreşker, dilxweşker, dirançêker, diranker, dirûnker, diyarker,

elektîker, falker, feneker (fenekqurnaz), fîlmçêker, fîşker, germker (radya-tor), gezker, gilîker,

guherker, havilker(çareger), helawker, helawçêker, hesinker, hîleker, hînker, hoker, karker,

keremker, kêmker, korsker, kurtan-ker, kûzeker, lavaker, lêker, lêbarker(isnad), leşker, losker,

meraqker, mesrefker, mezinker, mijoker, mirarker, mîzker, nimêjker, nivişker, paqijker,

pareker, parker, parsker, pêdeker, pêjinker (hesas), peyker, pêşker, pirsker, piçûker, pîneker,

pîşker, poşeker, qencîker, qiseker, raker, rastker, rawker, rizgarker, rîpoker, sabûnker, sarker,

sefar-ker, simker, spîker, sohbetker, solker, şerker, şermker, şiroveker, şîretker, şorker,

şuxilker, şûkar, şûmîker, tamîrker, talanker, tevineker, tehdeker, temamker, tewanker, têrker,

tinazker, tomarker, virker, wêranker, xerabker, xebatker, xelasker, xêrker, xîjîker, xurtker,

yarîker, zarker(teqlîdçî), zêrker, zîvker, zorker, zûreker. Parkîtên "ker" û "kar" gelek nêzîkî hev

in. Heta li hinek deveran di şûna "kar" de "ker" û li hinek deverên din jî di şûna "ker" de "kar"

bikar tînin. Herdu weha nêzîkî hev in ku carnan mirov nikare bêje kîjan ji wan rast e. Parkîta

"ker" jî wek ya "kar" aktîviyê dide dîyarkirin. Parkita "ker" bingehî xwe bêtir ji lêkera "kirin"

digire. Yanî ew kesî ku vî an jî wî tiştî dike. Mûrad Ciwan di şûna parkîta "ker" de parkîta "kir"

bikaranîye. Rast e ev parkît ji lêkeran "kirin" tê lê bi hezar salan e ku wek "kar" tê bikaranîn û

di nav gel de rûniştî ye. Reşo Zîlan gotinên wek "karkir, şuxulkir" û hwd di wateya "bikêrhatî"

de bikaraniye. Ez termînolojiya Reşo Zîlan rast û durist dibînim.

79. -kêş

afîyonkêş, aramkêş, avkêş(hortum), axînkêş, azabkêş, bakêş (havalandirma), balkêş, barkêş,

berkêş, bêrikêş(kurekçi), binkêş, cefakêş, cezakêş, cixarekeş, çaqokêş, darkêş, demkêş,

derdkêş, destekêş, destkêş, dênkêş, dilkêş, dozkêş, dûkêş, esrarkêş, eskerkêş, firçekêş,

fotokêş, gankêş, govetidkêş, gunahkêş, hevkêş(mûadele), hev-sarkêş, hewakêş(ventîlator),

kakêş, karkêş, kêrkêş, kêlindîkêş (tirpanci), kilkêş, kînkêş, kulkêş, makêş, mîxkêş, mîzkeş,

neqişkêş (desînator), nexşekêş, nîgarkêş, otokêş, pênûskêş, qayişkêş, qelemkêş, qelûnkêş,

pêşkêş, piştîkêş, mistkeş, renekeş, rêkêş, rikêş, serkeş, serinckêş, sivîlkêş, şûrkêş, takêş,

wênekêş, xemkêş, xencerkêş, xedceş, xeyalkêş, xîretkêş, xofkêş, xweşkêş, zehmetkêş... Ev

parkît ji lêkera "kêşandin" tê. Parkîtên "keş" û "kêş" jî wek yên "gir" û "gîr" li gor herêm û


140

zaravayan tê guhertin. Li hinek herêmên kurmancî "keş" û li binek herêman jî "kêş" dibêjin.

Giraniya zimanê nmskî li ser parkîta. "keş" e.

80. -kî

Badînkî, badkî, bajarkî, berfiradkî, devkî, dimbilkî, eşîrkî, gundkî, jinkî, kurdkî, Licêkî, mêrkî,

mahmûdkî, niviskî, pêxemberkî, qeşmerkî, sorankî, şêtkî, tirkî, Serhedkî... Ev parkît rewş û

şibandinê dide dîyatkirin. Parkîteke gelek bi ber û kêrhatî ye. Mirov dikare wê bîne dawiya

gelek bêjeyî û bêjeyên nû biafîrîne. Li hinek ciyan di şûna ”-kî de " –kanî” jî bi kartînin. Wek:

jinkanî, keçkanî, lawkanî, mêrkanî, pêxemberkanî... Ev parkîta "kanî" di za-ravayê dimilî de jî

tê bi karanîn. Dîsa di şûna parkîta " ki” de "carnan parkîta "wari' jî bikartînin. Wek kurdewarî,

şêrewarî ûhwd.

81. -koj

darkoj, hestîkoj, kundirkoj, nankoj, qûnkoj... Ev parkît ji lêkera "kojandin" tê û ne gelek bi-

karhatî ye. Wateyeke wê ya gelek negatîv heye û di zimanê argo de tê bikaranîn.

82. -kok

delal(k)ok, jinkok, keçkok, meşkok, reşkok, xweşkok... Parkîta biçûkbûn û xweşikbûnê ye.

Mirov dikare bi vê metodê gelek bêjeyên nû çêbike.

83. -kuj

agirkuj (îtfaye), birakuj, dengkuj(aletê ku dengê sîlah kêm dike),evînkuj, hişkuj, hevkuj, hêzkuj,

jinkuj, karwankuj, komelkuj(qetlîam), kurdkuj, mirovkuj, mêrkûj, mêşkuj, otomobîlkuj, reşekuj,

xewnkuj, xwekuj, zarokuj... Ji lêkera "kuştin" tê. Ji bo afrandina bêjeyên nû parkîteke gelek

kêrhatî û berhemdar e.

84. -kut

bankut, dankut, darkut, goşkut, ling-kut, meykut, mîrkut, pîkut, serkut, sîrkut, şekirkut...

Parkîteke lêkerî ye û ji lêkera "kutandin" tê û bêjeyên nû diafirîne.

85. -le


141

pîkole, tirole, zirtole... Ew parkîta han rewşeke negatîv dide dîyar kirin û hewqas ne bikêrhatî

ye.

86. -lîn

biriqlîn, hê(k)lîn, xwêlîn... Di wateya ku tiştek jê çêdibe, bîhna wî/wê jê tê an jî nêzîkî wî/wê ye

de tê bikaranîn.

87. -lor

çilor, erdgilor, gilor, kilor, nîverdgilor, pilot, şilor... Di wateyên gilor û. berbat de tê bi karanîn.

Zêde bi kar nayê.

88. -mal

bermal, destmal, navmal, pêşmal, pêş-temal, sermal, xwemal, yekmal... Di wateyên xwedî û

parastinê de tê bikaranîn. Ji gotinên "mal" û "malaştin" çêdibe.

89. -man

atîman, deqman, der(d)man, ferman, homan, hewreman, karman, nîştîman, loqman, raman,

sazîman, seqman, şadman, şadîman, şazeman, tekman, xoşman, xoşîman, xişman, zûman... Di

wateya huner, şeref û hêz de tê bikaranîn.

90. -mend

bawermend, behremend, carmend, çîkmend, dadmend, derdimend, dermend, destûr-mend

(îmtîyaz sahîbî), dewlemend, eqilmend, ercûmend, ewlemend, gormend, hêjarnend, hişmend,

hizirmend, hunermend, karmend, nîyazmend, parmend, parêzmend, pîrozmend, pîşemend,

rahijmend (muteşebîs), rûmetmend, sazmend, sermend, sozmend, siyamend, şakirmend,

şarmend, şêwirmend, şikomend, şîretmend, taybetmend, tevmend, xoşmend, xwehermend,

xweşmend, yekmend, zarmend, zormend, zûmend... Gelek bêjeyên ku bi "mend' diqedin,

carnan tîpa "e" û carnan jî tîpa "î" li parkîta "mend' tê barkirin û wê demê li gor rewşa hevokê

"'mend' formê " mende” an jî "mendî” digire. Wek: pîroz-mende, sermende an jî taybetmendî,

dadmendî, sazmendî, şêwirmendî.. Hinek zimanzan û gra-mernivîsên kurd, parkîtên "mende"

û mendî" du parkîtên cuda û serbixwe dibînin, ev ne rast e.


142

91. -mest

bedmest/î, bîhnmest, çavmest, dil-mest, ramanmest, setmest... Di wateya têrbûnê de lê di

warê bîrûbawerî, şahî, şademanî û psîkolojîiyê de jî tê bikaranîn.

92. -mêj

germêj, hevmêj, kedmêj, marmêj (hekîmê maran, ji xwînmijê tê.), şîrmêj, tozmêj (makîna

malpaqijkirinê), xwemêj, xwêdanmêj, xwînmêj... Ev parkîteke lêkerî ye û ji lêkera "mêjandin"

tê. Li hinek deveran di şûna parkîta "mêj" de "mij" jî dibêjin.

93. -miz

destmiz (ucret), kedmiz... Parkîta "miz" di wateya xwedî ked û maf de tê bikaranîn. Ev parkît

zêde ne bi ber û kêrhatî ye. == 94. -mîyan == germiyan, hemûyan, memiyan, ser-miyan... Di

wateyên xwedî, giştî û rewş diyarkirinê de tê bikaranîn.

95. -nak

agirnak, dernak, tirsnak, xeternak... Ev parkît zêde ne bi kêrhatî ye. Di zaravayê dimilî de bêtir

tê bikaranîn.

96. -nas

bernas, ciwannas, civaknas, çavnas, çeknas, dîroknas, dostnas, dûrnas, feleknas, folk-lornas,

gernas, hevalnas, hevenas, komelnas, kurd-nas, kurdînas, mafhas, mêrnas, pirsnasî

(termînolojî), qedirşînas, perînas, rênas, rêçenas, rojhilatnas, stêrknas, torenas, wêjenas,

xwenas, zi-mannas... Ji lêkera "naskirin" tê. Di wateya zanîn û nas-kirinê de tê bikaranîn.

97. -naz

benaz, ciwannaz, dilnaz, gulnaz, hew-naz, nawnaz, pîrnaz, qurnaz, sewlînaz, serûnaz, şanaz,

şabinaz, xatûnnaz, xweşnaz, yarnaz... Ev parkît, bêtir di wateyên nazik û kubarbûnê de tên

bikaranîn.

98. -ner


143

afirîner, awazdaner, çewsêner, daner, derhêner, guherîner, lêhûrbûner, lêkolîner, payer,

pêçer, pêfder, nûçer, nûner, reaksînoner, şaner, weyner, xapîner... Ev parkît bêtir di zaravayê

sorani de tê bi kar anîn lê her ku diçe di kurman-ciya niviskî de jî zêde dibe.

99 -nêr

dabeşnêr, damezranêr, danêr, çewsînêr, kunêr, nexweşnêr, panêr, pîşknêr, şahêr,

tendurîstînêr...

Mirov dikare bêje ku ev parkît ji soranî hatiye nav kurmanciya nivîskî û her ku diçe bêtir tê bi

karanîn. Parkîtên "ner” û "nêr" gelek nêzîkî hev in, heta yek in. Li gor zarava û devokan tên

guhertin.

100. -nivîs

çîroknivîs, destnivîs, dîroknivîs (tarîhçî), notenivîs, rexsernivîs, romannivîs, rojna- menivîs

(nivîskarê meqaleyan), sernivîs, rêzsernivîs (paragraf), sernivîs, xweşnivîs (hattat)... Ev parkîta

han ji lêkera "nivîsîn" tê û cî û qada wê zêde û berfireh e.

101. -nûs

çarenûs, lênûs, masenûs, pênûs, serbûyernûs... Parkîta"nûs" ji soranî derbasî kurmancî bûye.

Di kurmancî de "nivîs" e. Hinek nivîskar dixwa-zin di şûna "nûs'a soranî de, "nivîs'a. kurmancî

bi karbînin û tînin jî. Wek: pênivîs. Bi dîtina min ev ne rast e. Divê mirov gotina orîjîlan bigire.

Him orîjînala wê dimîne û him jî, ji bo yekîtiya ziman pêngaveke pozîtîv e. 102. -o agiro, bajaro,

bavo, cîrano, çemo, geneo, doxtoro, gundo, guro, hevalo, kojo, kurmo, mamosteyo, mêşo,

mêro, pîso, rêxo, rindo, şahîno, xapo, xwaro, zero, zaroko, zoro...

Ev parkîteke bi ber û kêrhatî ye. Mirov dikare bi vê parkîta han gelek bêjeyên taze biafrîne. Ji

bo belengazî, rebenî, biçûkdîtin û biçûkxistinê tê bi-karanîn. Li hinek herêman di şûna parkîta

"o" de, parkîta "ko" jî bikartînin. Wek Azadko, rizgarko, aloko, rebenko, perîşanko, belengazko,

malxe-ramko... Bi baweriya min "o" ji "ko'ye baştir e hêsantir e û herweha hejmara parkîteke

din jî kêm dibe. Mirov dikare bi vî awayî tîpa "o" bîne dawiya gelek navdêran. Parkîta "o" ji bo

navdêrên nêr jî tê bikaranîn. Lê di rewşa pirhejmar de parkîta "o" dibe "no." ev hem ji bo

zayendên nêr û him jî ji bo ya mê derbas dibe. Di vê babetê de, li parkîta "ê" binêre! Selîm

Biçûk û hinek gramernivîsên me dinivîsin ku parkîtek bi navê "iko" an jî "ko" heye, ev jî ne rast


144

e û ji bo wê jî van mînakên didin: baviko, birako, dilbaziko, pêxwasko, reşiko, rindiko, rezîliko,

spîko, xortiko, xweşiko, zeriko... Ev jî wek me di parkîta "ê" de dabû dîyarkirin; du parkît li

peyhev hatine: "ik" û ”o” bêjeya "reş cara pêşî parkîta "ik" girtiye û bûye "reşik." Piştre carek

din parkîta "o" girtiye û vê carê jî bûye "reşiko. (Selîm Biçûk Rêzimanê Kurdî rûpel 69.)

103. -ok avok(matara), axa(y)ok, behcok, bezok, bilqok, bizmok, bihîstok(ahîze), bîhnok,

bîtanok, canok, çeqok, çermok, çîvanok, danok, devok, devkenok, fetilok, ferhengok, fortok,

gazin(d)ok, gerok, gezok, giriyok, girînok, gulok, hejîrok, hevok, heyranok, hêrsok, kaşok,

kenok, keçelok, kesok, laflafok, meyramok, mêjok, mirovok, miz-mizok, naverok, narincok,

nivîsok (prînter), payîzok, qehrok, pesnok, revok, rikok, serok, sa-rincok, şemamok, şekirok,

tirsok, xapînok, xebe-rok, xişok, xurok, zirto(ne)k, zarok, zengilok... Biçûkbûn û xweşikbûniyê

tînin zimên. 104 -okî çermokî, kevnikokî, peritokî, qirêjokî, reşikokî, şilokî... Ev parkît rewş û

cîyabûnê dide dîyarkirin. 105. -ole gêjole, hişkole, keşkole, mêşole, piçikole, pirole, reşole,

sembole (bi dimilî navê cureyek bîhokê), şepole(sist, livok), zirtole... Di vê parkîtê de giraniya

soranî heye. 106. -olekî keskolekî, piçkolekî, reşolekî, spîçol (e)kî, şînolekî... Ev parkît bi piranî

û giranî bi soranî ye. Rewşeke ne zelal dide dîyarkirin.

107 -one parone Min nikarîbû çend nimûneyên din jî ji parkîta "one" re bibînim. I08. -onek

bizdonek, fetlonek, geronek, paro-nek, şermonek, tirsonek, zirtonek... Li gor hinek herêm,

devok û zaravayan parkîtên "ole" û "onek" cî diguhêrin an jî herdu-yan jî bi kar tînin. Wek

nimûne him zirtonek û him jî zirtole dibêjin. I09. -oş beroş, îboş, keloş, kinoş, meloş, minoş,

mihoş, peroş... Parkîta "oş" di du wateyên cuda yên dijberên hev de tê bi karanîn: a) biçûkxistin

û bizarkirinê de b) xweşik û ciwaniyê de. 110. -ox ajotox, çêkirox, firotox, gotox, kirox, kuştox,

şîretkirox, vegirtox... Ji zaravayê dimilî derbasî kurmancî bûye. Mirov him di kovara Hawar û

him jî di berhemên Cigerxwîn de rastî vê parkîtê tê. Li herêma Licê kurmanc di axaftina xwe ya

rojane de bi kar tînin...

111. -parêz agirparêz, bajêrparêz, dînparêz, gelparêz, gundparêz, hevşehrîparêz, herêmparêz,

koiriarparêz (cumhuriyetçi), malbatparêz, mezheparêz, nanparêz, olparêz, perçeparêz,

tawizparêz, xweparêz, welatparêz, xaçparêz, zimanparêz... Ev parkît ji lêkera "parastin" tê û

wateyeke xweş û pozîtîv dide bêjeyê. Bi piranî û giranî ji hezkirin û baweriyê tê. 112. -perest

agirperest, aştîperest, axperest, bajarperest, Bedirxanperest, dahatûperest, deverperest,

diravperest, eşîretperest, gelperest, herêmperest, gundperest, kurdperest, kevneperest,


145

komarperest, malperst, namûsperest, neteweperest, pûlperest, nîştîmanperest, nîjadperest,

olperest, perçeperest, regezperest, şehweperest, şerperest, şrwatperest, tixûbperest,

welatperest, xweperest, xweşikperest... Parkîtên "parêz" û "perest" ji heman lêkerî tên lê

wateyên wan ne yek in. Perest ji parastinê teng-tir û tûntir e. Di perestiyê de wateya fanatîkî

tê de heye. Wek nimûne, "welatparêz" pêşverû ye û "neteweperest" paşverû ye ji ber ku yên

netewepe-rest gel û neteweyên din biçûk dibînin. Wateyên parkîtên "parêz û "perwer" jî nêzîkî

hev in.

113 -perwer asayîşperwer, niştîmanperwer, gelperwer, îlmperwer, kurdperwer, mirovperwer,

we-latperwer, xweristperwer, zanistperwer... Di wateya hezkirinê tê bikaranîn. 114. -pêj aşpêj,

gotinpêj, nanpêj, rûnpêj, kulorpêj, xwarinpêj... Parkîta "pêj" ji lêkera "pijandin" tê. Selîm Biçûk

him parkîta "pêj û him jî ya "pi/ bi kar anîye. Yanî wî du parkîtên cuda pejirandiye. Ji parkîta

"pêj mînakên "xwarinpêj û "nanpêj daye û ji bo ya "pij jî "nanpij daye. Halbû ku "pêj û "pij'

devok in û rastî jî "pêj' e. Weha dîyar e ku Selîm Biçûk bi lez û bez pirtûka xwe nivîsiye û daye

çapê. Wî bi parkîta "van" dest pêkiriye û bi ya "e" dawî lê aniye. Parkîtên Biçûk gelek seyr in.

Wek mînak, mirov nikare di pirtûka S. Biçûk de rastî parkîtên"geh" û "istan" bê. (Selîm Biçûk

Rêzimanê Kurdî rûpel: 68-69 û 89-91.) 115. -revîn balrevîn, derdrevîn, dilrevîn, çav-revîn,

çûkrevîn, hevrevîn, hişrevîn, jinrevîn, keçrevîn, kesrevîn, keserrevîn, kulrevîn, mirov-revîn,

ramanrevîn, rojrevîn, salrevîn, şevrevîn, tirs-revîn, xeyalrevîn, xemrevîn, xewrevîn, zarok

revîn...

Parkîta "revîn" ji navê xwe jî dîyar e ku ji lêkera "revîn tê. Di wateyên revîn, wendabûn û

xemgîniyê de tê bikaranîn. Parkîteke bi berhem-dar û kêrhatî ye. Il6. -rêj avrêj(avdestxane-

tuwalet), biverêj, çavrêj, hesinrêj, hişrêj, kedrêj, ronîrêj, rondikrêj, hêstirrêj, kulrêj, xwêdanrêj,

xwînrêj... Li hinek deveran di şûna parkîta "rêj" de "rij" jî dibêjin. Ev ji lêkera "rêjandin" çêdibe.

117. -ris dolabris, herîris, hevrîşimris, pembûris, teşîris... Ji lêkera "ristin" pêk tê û zêde ne

kêrhatî ye. 118. -saz aşsaz, barsaz, berçavksaz, çeksaz, der-mansaz, diransaz, hebûnsazî,

hestesaz, hevoksaz, karsaz (patron), komelsaz, otomobîlsaz, pîşesaz, plansaz, radyosaz,

saetsaz, şêrînsaz, telefonsaz, tifengsaz, tîrsaz, xurdesaz… Parkîta "saz" bi piranî ji bo çêkirin û

li darxistinê tê bikaranîn. 119. –şo destşo, cilşo, firaqşo, kineşo, lingşo, mirîşo, serşo... Parkîtek

e ku ji lêkera "şûştin" çêdibe û mirov dikare bi vê parkîtê gelek bêjeyên nû biafirîne.


146

120. -şor gotinşor, qelemşor, sîlahşor, tirşor... Di wateya hunermendî û hêzekî mezin de tê

bikaranîn. 121. -teraş darteraş, heykelteraş, kevirteraş, neynûkteraş, peykerteraş, pênûsteraş,

qelemteraş, sengteraş, serteraş, simteraş... Parkîteke lêkerî ye û ji lêkera "teraşkirin" tê. Di

wateya jêkirin de ye û zêde bi kêrhatî ye. 122. -tir baştir, bezatir, bihatir, bilintir, bizdonektir,

çaktir, dûrtir, erzantir, germtir, girantir, hêsantir, hişktir, kûrtir, mezintir, paşketîtir, pîstir,

qeşmertir, reştir, rezîltir, rovîtir, sartir, spîtir, şîrîntir, tirsonektir, tirştir, tûjtir, zelaltir...

Parkîteke berhevdudanî ye û di pileya duyem de tê bikaranîn. Parkîteke gelek bi ber û dewle-

mend e û di zimanê devkî û nivîskî yê rojane de gelek tê bikaranîn. Bi gelemperî tê paş bêjeyên

rengdêr. Dîsa hinek gramernivîs dinivîsin ku bi navê "tirin" ji parkîtekê heye û mînakên wan jî

weha ne: Baştirîn, bezatirîn, bi-lintirîn, erzantirîn.... Ev jî ne bi serê xwe parkîtek e, du parkît in.

Pêşî parkîta "în" tê û piştre jî ya "tir" tê û dibin "tirîn." Parkîta "tir" latîv" û ya "tirîn" jî dibe su-

perlatîv.

123. -tî balafirvantî, bavtî, biratî, dijmintî, gavantî, gundîtî, hemwelatî, katîtî, kerîtî, malbatî,

nezantî, pîrîtî, şivantî, şofertî, zanatî... Parkîteke rengdêrî ye û rewşê dide dîyarkirin. 124. -ûd

şerûd Gotina "şerûd" bi kurdî ye û ne bi erebî ye lê gotinên wek bixûd, xesûd xwerû bi erebî

ne û têkiliya wan gotina bi parkîta " ûd” re nîn e. 125. -van agirkujvan, ajovan, aşvan, axaftvan,

bajarvan, balafirvan, baxvan, bazevan, baqûrvan, berevan(parastin), berdêlvan,

bervan(mudafî), bernamevan, berxvan, bexçevan, bezvan, berrîvan, bêdervan, bêrîvan,

bihîstevan, bilûrvan, bivirvan, cerdevan(çete), cirîtvan, cîjivan(qerargeh), çalakvan, çandevan,

çirikvan, çîrokvan, dadvan, dafikvan, darvan, dergevan, deryavan, deholvan, destvan, deştvan,

dilvan, dilovan, dîdevan, dîlokvan, êzingvan, gavan, gazîvan, geştevan, gilîvan, giyavan,

golikvan, gorevan, guzvan, hel-bestvan, hozanvan, kelekvan, keştîvan, konevan, kevokvan,

kulovan, leqatvan, lêgerînvan, lîstikvan, lîzvan, maratonvan, malovan, masîvan, mazîvan,

mazûvan, mehdervan, melevan, meşvan, mêşevan, mihrîvan, natorvan, negirvan, nêçîrvan,

nêrevan (çavdêr), nijdevan, niqovan, nivîsvan(katip), no-torvan(gardiyan), nûçevan, paçvan,

partîvan, pay-tonvan, pasvan, parêzvan, paşvan, pavan, pembûvan, pêçvan, pêkevan,

pêrgevan, pêşbirkevan, pêşwazîvan, piştîvan, qetilvan( de-metvan), rezvan, ristevan, rojvan,

rojnamevan, rûniştevan, satorvan, serdevan, seydvan, sînorvan, sîwanvan, sîwaxvan,

sîyasetvan, sportvan, stran-van, şanovan, şehrevan(medenî), şeqlevan, şervan, şoreşvan,

şivan, şîretvan, şîrvan, şûrvan, tankvan, tembûrvan, tirşikvan, tolikvan, torvan(yê ku bi torê

masî digire), torevan(edîb, gelenekçi), werzişvan(sportvan), wêjevan (edebiyatçi), xame-van,


147

xanvan, xwendevan(okuyucu), zêrevan, zir-nevan, zirtikvan, ziyaretvan, zorevan(yarişmaci),

zozanvan... Parkîteke gelek berfîreh, bi ber û kêrhatî ye. Parkîteke pîşeyî ya aktîv e. Li gor

herêm û devo-kan carnan parkîta "van”, ”wan”, ”ger”, ”ker" û "gir" tê hevlihev kirin. Pêwîst e

ku mirov di vî warî de baldar be. I26. –Vî kevî, kovî, gakovî, pezkovî, tavî, tovî... Parkîta "vî" ne

weha parkîteke bi berdar û kêrhatî ye. Di wateya ji wê/wî an jî dişibe de tê bikaranîn.

Li hinek herêman, di şûna gotina "kovî” de "kûvî” jî dibêjin lê ev ne rast e. Ji ber ku di kur-diya

kevn de, ji çiya re "ko" tê gotin. Di zaravayê me yê dimilkî de îro jî, ji çiya re "ko" dibêjin. "Kovî”

jî tê wateya çiyayî. I27. -wan ajwan, bax(e)wan, berwan, bende-wan, bêjewan, dadwan,

darewan, deştewan, dîwan, jîlwan, karwan, mişwan(tore), noşîrwan, pawan, pasewan,

pêhlîwan, pêwan, rewan, rêwan, rojwan, sîlewan, sîwan, şarewan, şaxewan, şehderwan,

şerewan, şêrwan, xalwan... Di zaravayê soranî de parkîta "wan" bêtir tê bi karanîn. Ji ber ku

soran di şûna tîpa "v" de ya "w" bikartînin. Parkîtên "van" û "wan" hema hema yek in, herdu jî

di heman wateyî de tên bikaranîn. 128. -War bendewar, bextewar, cîwar, jîndewar, mehwar,

sûdewar(bi kêrhatî), şûnewar, tilwar (tirpan), umîdwar, xwendewar... "Van" û "wan" herdu jî

parkîtên aktîvbûnê ne lê "war" pasîv e û hêvîdariyê dipê û carnan ew parkîta cî û mekan e jî.

Mûrad Ciwan di şûna parkîtên "war" û " wer' de "ewar" û "ewer" nivîsandiye. Lê ne rast e.

Wek mînak, dema mirov analîza bêjeya "bendewar bike; kok ne "bend” e, " bende" ye û parkît

jî "war" e. Mûrad Ciwan di pirtûka xwe ya bi navê "Turkçe Açiklamali Kurtçe Dilbilgisi" de, 56

parkît nivîsiye. Him jî di nav wan de yên gelek bi berhemdar û kêrhatî hene ku qet behsa wan

neki-riye. Wek: "an, çîn, çe, dan, dan(k), de, der, dêr, e, ende, er, ê, êr, gaz, gêr, gîn, gûn, guhêz,

heng, hingêv, inde, ing, istan, ker, lor, mest, nas, naz, ner, nêr, o, ox, parêz, perest, perwer,

saz, xan, xane..." Lê Mûrad Ciwan di warê çêkirina parkîtên lêkerî de formileke hêja dîtiye:

Koka lêkeran a dema niha û ya borî. Ji bo dema niha: avêj, bêj,, kuj, mêj, ji bo ya borî jî: rastgo,

xebatkir, karkir. I29. -wer azwer(bi îhtîras), bîrewer, bext (e)wer, bûnewer, cengawer,

dilawer(cesûr), jînawer, kamwer(muvafakiyet), karwer(meşgul), mêrge wer, munewer,

navewer, pêşwer, pîlewer (tenekecî), pîşewer, pîrozwer, rêzanwer, rûmetwer, serwer,

şermwer, tarîperwer... Parkîta "wer" ji aliyê wate ve gelek berfireh e: carnan di şûna parkîtên

"kar, van, bîr" û "ger" de jî tê bikaranîn. Di zaravayê soranî de bêtir tê bika-ranîn lê di

kurmanciya nivîskî de jî îro ev parkît her ku diçe bêtir dibe.

130. -wî bawî, cêwî, efsanewî, kawî, rêwî, sêwî, tawî... Ev parkîta han rewşê dide dîyar kirin û

tê dawiya bêjeyên ku bi tîpên dengdêr diqedîn. 131 -xan Bedirxan, canxan, ciwanxan, çiraxan,


148

dûxan, entîkexan, kulxan, Mehmedxan, Saroxan, Seyîdxan, Şerefxan, şeşxan, têlîxan, werxan,

xweşxan, yezdaxan, yezdîxan.... Parkîta "xan" di wateyên cî, war, malbat, xa-nedan û xanî de

tê bikaranîn. 132. -xane aşxane, avdestxane, avjenxane (havuz), avrêjxane, bacxane,

balyozxane, barxane, barûtxane, bendîxane, benzînxane, betalxane, bîraxane, çapxane,

çayxane, dermanxane, dîwanxane, elektrîkxane, fêrxane, girtîxane, karxa-ne, kerxane,

leşkerxane, lîstikxane, malîkxane, meyxane, mêvanxane, nexweşxane, pêjxane, polax-ane,

polîsxane, postaxane, pûtxane, qehwexane, qehpexane, qûşxane, rasatxane, ragirtîxane,

riswax-ane, serbazxane, sêwîxane, şeşxane, tamîrxane, ti-ralxane, tîmarxane, şîrexane,

starxane, tersxane, xweşxane, zarokxane, zirtxane... Ev parkîta kurdî ji bo cî, xanî û avahî tê

bikar-anîn û gelek fireh û dewlemend e.

133. -xwar bertîlxwar, ereqxwar, gûxwar, hel-alxwar, heramxwar, jehrxwar, kedxwar, kertûl-

xwar, kerîxwar, keserxwar, kulxwar, malxwar, malsêwîxwar, meyxwar, mîratxwar, mûçexwar,

parîxwar, stûxwar, şîrxwar, tirşikxwar, xûgîxwar, xwînxwar, xemxwar, ziqûmxwar... Ji lêkera

xwarinê tê û vexwarin û wek xwarin tê bikaranîn. Nabêjin meyvenexwar, ereqvenex-war,

dibêjin meyxwar û ereqxwar. 134. -xwaz aştîxwaz, azadîxwaz, baştîxwaz, dahatûxwaz,

dadxwaz, daxwaz, dilxwaz, hevalx-waz, jinxwaz, mafxwaz, qencîxwaz, şerxwaz, xcrxwaz,

xêrnexwaz.... Ev parkît ji lêkera "xwestin" tê û gelek ber-hemdar û kêrhatî ye. 135. -yar

bextiyar, berpirsiyar, bihîstyar, biryar, dadyar, diyar, cotyar, endezyar, geştyar (turîst), hestyar,

hişyar, jîyar, kewyar, kiryar (tiştên ku dike an jî kirîye), kirîyar (abone, muşterî), nasyar, nûsîyar,

peyar(peya), pirsyar, pîyar (rehim), ratnyar, rêzîyar, rojyar, salyar, şalyar (wezîr), şandiyar,

şehneyar, zanyar... Parkîteke nûjen, kêrhatî û bi ber e. Di kurdiya nûjen de her ku diçe bêtir tê

bikaranîn. Mirov dikare bêje ku bêtir di soranî de tê biaranîn lê di van 20 salên dawî de her ku

diçe di kurmacî de jî ciyê xwe digire. Wateyên wezîfe, bîrûbawerî, ked û zanistiyê didin. Çendek

ji gramernivîsên kurdî parkîta "îyar" jî bi serê xwe digirin û bikartînin. Mînaka wan jî, bi tenê "

bextîyar" e. Ne "-îyar" e, "-yar" e. Koka bêjeya bextiyar, " bext e lê ji ber ku sê tîpên dengdêr

tên ba hevdu tîpa "î" dikeve navberê. 136. –za biraza, gumanza, hevalza, mêza(femînîn),

mamza, mîrza, neftza(kana petrolê), nêrza, nûza, rasteza, şehreza, xweza... Wateyên zêdebûn,

kubarî û zanînê dide. 137. -zan bazarzan(ekonomist), borîzan, cîzan, danezan, dengzan,

dîrokzan, dubarezan, dûzan, fêlzan, henekzan, hiqûqzan, hîlezan, hurmetzan, jêzan(pispor),

îslamzan, karzan, kevnezan, korîzan, (kêm eqil, tew tewe), kurdîzan, lafezan, makînezan,

mêjûzan, niktezan, nirxzan, nûzan, pêçezan(îzcî), pêşekzan, pêzan, qanûnzan, qedir-zan,


149

qîmetzan, rêzan, rojhilatzan, şerzan, şêrzan, şerîetzan, şopezan, şûrzan, tarîhzan, warzan,

werzan, xisîstiyanzan, xwezan, zimanzan, zemînzan...

Ev paşkît ji lêkera "zanîn" pêk tê. Li ser zanîn û zanistiyê ye û war û qada karanîna wê berfireh

e. 138. -zar çîmenzar, dengzar, dilzar, gulzar, gulîzar, lalezar, şermezar, tengezar, xweşzar... Ev

parkît di wateyên perîşanî, bêkesî, berxwe-ketin, dilxweş û dev liken de tê bikaranîn.

Balkêşî û jêrenotek

Wek pêşkîtan, çend parkîtên ku ne bi kurdî ne lê di kurdî de tên bikaranîn jî hene. Hinek ji wan

ji zimanên cîranên me û hinek jî ji zimanên din ketine nav zimanê me. Ji wan çend nimûne. -

zade begzade, perîzade, şahzade... -ewî efsanewî, asmanewî.. -medar sîyasetmedar... Ev hersê

parkît ji farisî ketîne nav zimanê kurdî. Zêde nayên bikaranîn. Herweha çend parkîtên din jî

hene ku me ji farisî wergirtine û di zimanê rojane de bikartînin. Celadet Bedirxan û Roger

Lescot di gramera xwe ya kurmancî de parkîtên wek: "ban, asî, niwaz, îtik, îvk, oyî, vanî, dok"

û hwd, jî bikar anîne. Çendek ji wan şaş û ne durust in û çendek jî îro di zimanê axaftin û

nivîsandinê de cî nagirin. Ji yên şaş û çewt yek jê parkîta ban û ya din jî "vanî" ye. Celadet

Bedirxan û Roger Lescot ji bo parkîta "ban du mînak dane wek : pasban û derge-ban. Halbû ku

parkîta van herdu bêjeyan "van" e. Pasvan û dergehvan. Parkîtên wek "asî, îtik, îvsk" û hwd.

Celadet Bedirxan bi xwe di wê demê de nikaribûye ji wan parkîtan re nimûne bibîne. Parkîtên

weha dibe ku di demeke dûr û dirêj de wenda bibin. -îst faşîst, humanîst, împeryalîst,

kolonîyalîst, kapîtalîst, komunîst, kemalîst, sosyalîst.... Ev parkît ji zimanê ewropî hatiye û

ketiye nav kurdiya rojane. -çî boyaxçî, devecî, qehwecî.... Celadet Bedirxan, Qanadê Kurdo û

Rizgar Baran di pirtûkên xwe yên gramerî de parkîta "cî" an jî "çî" wek ya kurdî bi kar anîne. Ev

ne rast e, "çî" parkîteke tirkî ye û ketiye nav axaftina devkî ya kurdî. Di vê mijarê de, li pirtûka

Celadet Be-dirxan & Roger Lescot Kûrtçe Grameri rûpel 291 û ya Baran Rizgar ya "Uygulamali

Kurtçe Dersle-ri-Dersên Kurdî" rûpel 331 binêre!


150

Metnên Şanoya Kurdî

Çetoyê Zêdo

Li Bakurê Kurdistanê û Tirkiyeyê, di warê zanîna dîroka şanoya Kurdî de xîzaniyeke bêpîvan

heye. Bêyî berhemên şanoya Kurdî, kifşkirina rabirdû û rewşa şanoyeke Kurdîstanî zelal nabe.

Piraniya şanoger û lêkolînerên Kurdî, bi awayekî giştî li ser dîroka şanoya Kurdî û berhemên

wê nexebitîne an jî bala xwe nedanê. Digel vê yekê jî, di nav şanoger û wêjekaran de em pêrgî

dîtin û gotinên wiha tên ku mîna metnên şanoya Kurdî tunebin tevdigerin. Bi gelemperî

“geşedana şanoyê” bi metnan ve girê didin. Ji bo derfet û pêkhatinên şanoya cîhanê,

serdestiya nivîskêr/metnê di sedsala 20an de cihê xwe bi “rejî/derhênanî” ve guhertiye, loma

ji bo sedsala 20an navê “Serdama Derhênanî” tê gotin. Lê dîsa jî di hebûna vê ezbera mekanîk

de “tunebûna metnan” weke sedema sereke ya lawaziya şanoya Kurdî tê destnîşankirin. Ev jî

tê wateyê ku piraniya xwendevan û temaşevanên şanoya Kurdî hay ji metnên di dîroka şanoya

Kurdî de cih girtine tunene. Tiştê ku divê neyê jibîrkirin ev e ku metnên şanoyê, ewil ji bo lîstinê,

pişt re ji bo xwendinê ne. Em ê hewl bidin ku di vê nivîsê de, ji dîroka şanoya Kurdî cî bidin

metnên çapbûyî.

Bi Yavuz Akkuzu re me xwestibû di pirtûkên “Diroka Şanoya Kurdî”

(Weşanên Peywend, 2015) û “Kürt Tiyatro Tarihi” (Weşanên Evrensel, 2016) de, di warê zanîna

https://1.bp.blogspot.com/-P1wqTF6NvFk/WSF1W6q0VXI/AAAAAAAAA8c/vGnDy5cenco3n4LDparkAnE9dd5NVtqbQCPcBGAYYCw/s1600/D%25C3%25AErok.jpg

https://1.bp.blogspot.com/-P1wqTF6NvFk/WSF1W6q0VXI/AAAAAAAAA8c/vGnDy5cenco3n4LDparkAnE9dd5NVtqbQCPcBGAYYCw/s1600/D%25C3%25AErok.jpg

https://1.bp.blogspot.com/-P1wqTF6NvFk/WSF1W6q0VXI/AAAAAAAAA8c/vGnDy5cenco3n4LDparkAnE9dd5NVtqbQCPcBGAYYCw/s1600/D%C3%AErok.jpg


151

şanoya Kurdî de derbarê metnên girîng ên şanoya Kurdî gelek çavkanî û belge jî hebin.

Serpêhatiya şanoya Kurdî ku li welatên weke Iraq, Îran, Sûrî, Ermenîstan, Gurcîstan û Tirkiyê û

piştî 1980yî jî Ewrûpayê pêk hatiye, me di gotarên taybet de berhev kiribû. Weke mînak em

dikarin destnîşan bikin ku li gel berhemên telîf yên nivîskarên Şanoya Kurdî, gelek werger û

adaptasyon ji zimanên weke Erebî, Îngilîzî, Farisî, Tirkî û Rûsî, Ermenkî bo Kurdî hatine

wergerandin û sehnekirin cihekî taybet digre.

Weke tevî hemû welatên Rojhilatanavîn, şanoya Kurdî jî di sedsala 20an de forma şanoya

Ewrûpî nas kiriye û pêk aniye. Şano weke cureyeke hunerê û bi awayekî gelemperî di nav

hemû miletan de heye, helbet di nav miletê Kurd de jî hebûye; ev jî forma şanoya kevneşopî

ye. Şanoya Ewrûpî li ser bajarvaniyê pêk hatiye û bingeha xwe ji şanoya Antîk ya Yewnanî û ji

çavkaniyên xwe yên gelêrî hilgirtiye. Bi bajarvaniyê re hemû ber bi şanoyeke nivîskî çûne û ji

gelek qonaxên dîrokî bihurîne. Şanoyên netewî bi hemû rabirdûya xwe ji dîroka şaristaniyê

para xwe stendine û hebûna xwe afirandine. Şanoya Kurdî ya folklorîk/civakî ji rabirdûya

şanoya Ewrûpî vediqete. Ji hin formên şanoya gelêrî ya Kurdî; Mîr Mîran (Mîrê Şaş) Kosegelî

(Gaxand), Bûka Baranê, Bûkella (Kûkla), Sersal, Lîstik û Temsîlên Newrozê… Her wiha Şanoya

Kurdî bi “dengbêjî û çîrokbêjiyê” ve jî dîsa xwedî formên netewî ye.

Li Bakurê Kurdistanê bêstatubûna Kurdan û qedexebûna li ser Kurdî, bûye sedem ku heta

1991ê şanoya Kurdî li Tirkiyê hebûna xwe nîşan nede û îro jî heman rewş li ber geşedana

şanoya Kurdî astengiya herî mezin e. Li Tirkiyê weke hemû mijarên Kurdî, şanoya Kurdî jî heta

salên 1990î jî ne eşkere ye û mînakên hene jî yên bi dizî ne. Agahiyên ku hene ji bilî du

şanonameyên nivîskî “Bîrina Reş” ya Musa Anter (1965) û “Dawiya Dehaq” ya Kemal

Burkay(1978) ku li Tirkiyê bi Kurdî û Tirkî bi hevre hatine çapkirin, ji van herdu metnan,

pêşandanên şanogeriyê bi awayekî aşkere pêk nehatine. Ji ber qedexebûna li ser ziman û

çanda kurdî heta sala 1991ê, bi awayekî tund hunera kurdî li Tirkiyê û li Bakurê Kurdistanê (ji

bilî şanoyên formên gelêrî) pêk nehatine.

Heta 1991ê li Tirkî û Bakurê Kurdistanê berhem û temsîlên şanoya Kurdî yên perçeyên din, ne

li ber çav in. Li Stenbolê bi damezirandina NÇMê (1991) re cara ewil ku şanogeriyek bi Kurdî ya

Mamoste Cemîl “Mişko”[1] tê sehnekirin. Ev şanogerî ji aliyê lîstikvanên NÇMê ve tê lîstin. Di


152

heman salê de ji aliyê lîstikvanên “Şanoya Roja Azadî” ve şanogeriya “Dawiya Dehaq” a Kemal

Burkay li Stembolê tê sehnekirin.

Dema mirov bala xwe bide dîroka nêz a şanoya Kurdî ya li Bakurê Kurdistanê û li Tirkiyê; koma

yekem ya şanoyê “Teatra Jiyana Nû” (NÇM) di sala 1992yan de li Stenbolê dest bi xebatên xwe

dike. Şaxên NÇMê li hin bajarên Tirkiyê; di 1994an de li Îzmîrê “Şanoya Hêvî”, di 1995an de li

Edenê “Şanoya Yekbûn”, di 1996an de li Mêrsinê “Teatra Arzeba” dest bi xebatên şanoyî kirine.

Şanogerên li NÇMê perwerde bibûn, li Bakurê Kurdistanê (piştî salên 2000î bi taybetî li Amedê)

û Tirkiyê di şanoyên kurdî de kar kirin û şanoyên xwe hazir kirin û îro jî gelek ji wan kesan weke

lîstikvan, derhêner û nivîskar di gelek lîstikan de cih digrin. Di vê serdemê de di nav nivîskarên

şanoyê de navê “Hüseyin Kaytan û Kemal Orgun” yên sereke ne.

Nivîskariya şanoya Kurdî, Ji aliyê Şanoya Bajêr ya Amedê, ji 2011an vir de li ser navê “Evdirehîm

Rehmî Hekarî” pêşbirka nivîskariya şanoyê heta 2016an pêk hat û bi dehan metnên şanoyê

weke pirtûk hate çapkirin. (Di 2016an de ji aliyê Qeyyûm ve Şanoya Amedê û ya Batmanê hate

girtin. Tenê li Amedê şanogerên ji kar hatibûn avêtin jinûve “Şanoya Bajêr a Amedê” vekirin.)

Ji bo navên hemû şanoyên bi kurdî ku li Tirkiyê û Kurdistana Bakur ji sala 1991ê heta 2013an

derketine, mirov dikare li pirtûka Mîrza Metîn a bi navê “Jêrzemîn”ê hatiye berhev kirin,

binêre.[2] (Di vê berhevkariyê de qala “29 komên şanoyê û 104 lîstikên şanoyê” tê kirin.)

Şanoyên çi weke temsîl çi weke nivîskî, li Kurdistanê di avakirina ramana netewî de weke

navgîneke “polîtîk” hatiye nirxandin û di demên hewldanên netewî de geştir bûye û

“nasnameyeke” miletî hilgirtiye. Lewma şanoya nivîskî ya Kurdî, ewil li Stembolê (1919) û piştî

avabûna Komara Tirkiyê jî li Silêmaniyê û li Yekitiya Sovyetê (Tiblîs-Gurcîstan, Elegez-

Ermenîstan) bi du qenalan dest bi geşandana xwe dike. Lê cihê ku Şanoya Kurdî ji salên 1920î

heta roja me bi domdarî xeteke pêşketinê nîşan daye, li Başûrê Kurdistanê bajarê Silêmanî ye.

Îro jî Silêmanî, weke cihê ku şanoya Kurdî herî pir tê îcrakirin pêşengiya xwe didomîne.

Di dîroka şanoyê Kurdî de em bala xwe bidin wergerên şanoyê, hin agahiyên balkêş derdikevin

pêşberî me. Li Başûrê Kurdistanê em dibînin ku di serî de ji zimanên weke Îngilîzî û Erebî werger

û adaptasyonên şanoyê hatine kirin. Bo nimûne; di sala 1921an de temsîla şanogeriya

“Selahaddînî Eyyûbî” ya Necîb Heddad, ji aliyê Lijney Niwandinî Şanoyî, li Hewlêrê di

Medreseya Erbîl Ûla de bi Kurdî tê lîstin. Daniel Kasab şanoya “Selahaddinî Eyyubî” ji Erebî

werdigerîne Kurdî û rejisoriya wê jî dike.[3]


153

Di 1927an de şanonameya Shakespeare “Julies Jesar” li Silêmaniyê tê sehnekirin; metna

Shakespear a ewil hatiye weşandin jî “Gerdaweka” (Bahoz) ye ku bi wergera Dr. Cemal Nebez

di 1955an de li Bexdatê weşandin. Di salên 1970î de li Başûrê Kurdistanê, ji zimanê Tirkî jî

berhemên “Nazim Hikmet, Aziz Nesin, Yaşar Kemal…” hatine wergerandin û piştî ku hatine

lîstin weke pirtûk jî hatine çapkirin.

Şanoya Kurdî ya li Sovyetê, bi şanonameya Ahmedê Mirazî ya bi navê “Zemanê Çûyî” di

1928an de li Tiblîsê tê pêşandan û di 1935an de li Êrîvanê tê çapkirin. Di navbera salên 1930-

1935an wergerên şanoyê herî zêde ji Ermenkî û Rusî ne, tevî van wergeran û berhemên sereke

ji bo xwendinê jî têne çapkirin. Ji 1937an heta 1947an di Şanoya Dewletê ya Elegezê de,

piraniya şanoyên wergerê an jî adaptasyonê têne pêşandan. Ji 1956an heta 1975an bi dehan

metnên şanoyê weke listîkên radyofonîk di rayoya Êrîvan de tê weşandin. (Ev yek jî li Bakurê

Kurdistanê dibe sedam ku beriya temaşevanên şanoya Kurdî guhdarên wê çêdibin.) Ji 1979an

heta belavbûna Sovyetê, li Gurcîstanê û li Ermenîstanê, gelek şanoyên populer yên wê

serdemê têne pêşandan. Nivîskarê dawî yê vê serdemê Ezîzê Gerdenzerî ye, şanonameya wî

ya bi navê “Zarîna Çiya” di 1989an de li Tiblîsê tê çapkirin.

Di 1985an de cara ewil şanonameyên nîvîskareke jin Leylan Şefîqe Elî H iseyn bi navên

“Şaciwanî Derbend Feqerew” û“Keyxan” du şanoname li Silêmanî tê çapkirin. (Di 1957an de bi

pêşengiya Nermîn Nakam, jin weke lîstikvan di şanogeriya Kurdî de cih girtibû.)

Bi giştî dema em bala xwe bidin dîroka şanoya Kurdî û rewşa wê ya îro, di şanogerî û di metnên

wan de mijar û temayên sereke piranî bi “nasnameya netewî” ve girêdayî ye. Yasîn Qadir

Berzincî, di Dîroka Şanoya Kurdî[4] de li ser 45 şanonameyên ku di navbera 1934-1985an de li

Başûr hatine çapkirin, bi awayekî berfireh van metnan dinirxîne. Şanonameyan li gor mijarên

wan bi sê babetan vediqetîne: Mijarên civakî 22, yên dîrokî 15 û ji şanoyên sîyasî 8

şanonemayan ji aliyê şêwe û naverokê li gora serdema wan dinirxîne. Di nav nîvîskarên herî

berhemdar de navê van şanonamenûsan dihejmêre: Heme Kerîm Remezan Hewramî, Emînê

Mîrza Kerîm, Pîremêrd, E. B. Hewrî, Fetah Kerîm Kawe, Mistefa Nerîman, Zekî Ehmed Henarî,

Ebdulrezaq Bîmar, Şêrko Bêkes, Mehdî Omêd, Ehmed Salar, Mihemed Ebdulrehman Zengine…

Piştî salên 1980yî li Ewrûpa (ewil li Swêd) ji hemû perçeyên Kurdistanê şanogerên Kurd, dest

bi hewldanên şanoyî dikin. Ji 1988an û pêve weşandina metnên şanoyê zêde dibin. Ji 1930î

heta niha gelek nîvîskarên Kurd yên navdar şanoname nivîsîne û wergerandine Kurdî. Ji vir

dema em bala xwe didin nivîskarên ji Bakurê Kurdistanê li gora perçeyên din, ji nivîsandinê


154

bêtir bi wergerê têkiliya xwe bi şanoyê re danîne. Li Tirkiyê û li Bakur lîstikvanan ji wêjekaran

bêtir şanoname nivîsîne.

Em dibînin ku berhemên şanoyê herî zêde li bajarên mîna “Silêmanî, Bexda, Hewlêr, Êrîvan…”

hatine çapkirin. Di lîsteya jêr de metnên telîf ên nivîskarên Kurd ku di navbera salên 1919-

1989an de çapbûyî hatine berhevkirin. Metnên wergerê û yên hatine sahnekirin û çapnebûne,

devreyi vê lîsteyê ne.

“Memê Alan”, Evdirehîm Rehmî Hekarî, Kovara Jînê (Hejmarên 15-16), Stenbol, 1919

“Derdê Derûn” Hisên Huznî Mukriyanî, Kovara Zarî Kurmancî (Hejmarên

7. 8. û 11.) Silêmanî, 1928

“Koçekê Derewîn” Ereb Şamîlov, Êrîvan, 1930

“Mem û Zîn” Pîremêrd, Rojnama Jiyan, Silêmanî (Tefrîka 1932, weke pirtûk 1934)

“Hevind” Celadet Alî Bedirxan, Kovara Hawarê (Hejmar: 20) Şam, 1933

“Dildarî û Peymanperwerî” Ebûbekir Hewrî, Bexda, 1933

“Reva Jinê” Wezîrê Nadir, Erîvan, 1935

“Zemanê Çûyî” Ehmedê Mirazî, Êrîvan, 1935

“Mehmûd Axay Şîwekel” Piremêrd, Silêmanî, 1942

“Hawrêy Mindalî” û “Mam Rêwî” Şakîr Fetah, Bexda 1948

“Karkirdinî Bekelk” Refîk Çalak, Bexda, 1952

“Kiç û Qutabxane” Fetah Kerîm Kawe, Silêmanî, 1956

“Afret û Nûşte” Kamîr Jîr, Bexda, 1956

“Elî Fenî” Mistefa Nerîman, Kerkûk, 1957

“Zordarî Tawanbar” Fûad Îzzed, Silêmanî, 1958

“Awat” Mistefa Qeredaxî Salar, Bexda, 1958

“Bîrî Azadî Rêgay Rizgarî ye” Ebûbekir Hewrî, Bexda, 1959

“Peymanî Dûlayî” Hesen Qizilcî, Bexda, 1959

https://4.bp.blogspot.com/-wEurrZbXKSg/V5ExskXMYII/AAAAAAAAA4M/XoLSDpn-M688FswJzOR_DgSMjte-UkyzQCPcBGAYYCw/s1600/Ci_LwI8W0AA3it2.jpg


155

“Rûxa” Mistefa Nerîman, Kerkûk, 1959

“Diwarojî Dehakî Zordar” Zekî Ehmed Henarî, Bexda, 1960

“Şorişî Huner” Fetah Kerîm Kawe, Silêmanî, 1960

“Zêrîn” û “Otombîlçî” Emînî Mîrza Kerîm, Silêmanî, 1960

“Bûkî Perde” Ebdulrezaq Bîmar, Bexda, 1960

“Şanoy Kurdistan” Ebdulrezaq Bîmar, Bexda, 1961

“Bibûre” Kemal Reûf Mihemed, Silêmanî, 1961

“Zewaca Bê Dil” Îsmaîlê Dûko, Êrîvan, 1964

“Birîna Reş” Musa Anter, Stenbol, 1965

“Memê û Eyşê” Taharê Biro, Êrîvan, 1967

“Nan û Jiyan” Mihemed Emîn Osman, Bexda, 1970

“Dasekey Şasiwar” Emînî Mîrza Kerîm, Silêmanî, 1971

“Kawey Asinger” Şêrko Bêkes, Silêmanî, 1971

“Falçî” Heme Kerîm Remezan Hewramî, Silêmanî, 1972

“Şanogeriy Mindal” Umer Ebdulrehîm, Silêmanî, 1972

“Zincirey Bo Şano” Mihemed Tofîq Wirdî, Necef, 1972

“Çîrok bo Şano” Mihemed Tofîq Wirdî, Necef, 1973

“Le Pênawî Ewîn da” Zekî Ehmed Henarî, Silêmanî, 1974

“Senger” Ebdulhemîd Ebdulla, Duhok, 1974

“Şewêk le Jiyanî Xanzad” Heme Kerîm Remezan Hewramî, Bexda, 1977

“Ask” Şêrko Bêkes, Bexda, 1978

“Waney Reşbelek” Ehmed Salar, Silêmanî, 1978

“Dawiya Dehaq” Kemal Burkay, Kovara Özgürlük Yolu (Hejmar: 37-38)

“Mirov û Çax û Bîr” Mehdî Umêdî, Bexda, 1978

“Odîbî Paşa û Berderkey Sîzif” Tofîq Hekîm, Silêmanî, 1978

“Bûkî Befir” Mehdî Umêdî, Silêmanî, 1979

“Xec û Siyamend” Fûad Mecîd Mîsirî, Bexda, 1979

“Dildaranî Baran” Ehmed Salar, Silêmanî, 1979

“Jan” Fehmî Kakeyî, Silêmanî, 1979

“Lêbûk Dastana Mem û Zîna Diguhurît” Seyda Îbrahîm Selman, Bexda, 1979

“Şêxî Senan” Dr. Nafî Akreyî, Bexda, 1980


156

“Mangirtin” Mihemed Ebdulrehman Zengine, Bexda, 1980

“Serçawey Janêkî Xamoş” Emînî Mîrza Kerim, Bexda, 1980

“Gundekem” Heme Kerîm Hewramî, Bexda, 1981

“Welî Dêwaney Şem” Mihemed Abdulrehman Zengene, 1981

“Xatû Kilawzer” Heme Kerîm Remezan Hewramî, Bexda, 1982

“Hawarêkî Tasaw” Celîl Zengine, Bexda, 1982

“Senger” Celalî Mîrza Kerîm, Li çapxana Şehid Aram (li çiyê tê çapkirin) 1983

“Felestîn Hemîşe” Letîf Helmet, Bexda, 1983

“Sê Şanogerî” Tehsîn Şeban, Bexda, 1984

“Mergî Bexteweriy” Ebdulqadir Seîd, Silêmanî, 1984

“Qelay Dimdim” û “Şarî Ewîn” Telet Saman, Hewlêr, 1984

“Şaciwanî Derbend Feqerew” û “Keyxan” Leylan Şefîqe Elî Hiseyn, Silêmanî, 1985

“Xewn e û Xewn Niye” Heme Kerîm Remezan Hewramî, Bexda, 1985’te Bexdê

“Siyabend û Xecê” Tosinê Reşîd, Stockholm, 1988

“Beyanî Baş Ey Xerîbî” Ferhad Pîrbal, Danîmarka, 1988

“Mehkemekirina Silahiddînê Eyûbî” Şahînê Bekirê Soreklî, Stockholm, 1989

“Mem û Zîn” Eskerê Boyîk, Stockholm, 1989

“Zarîna Çiyan” Ezîze Gerdenzerî, Tiblîs, 1989

Sal Berhem Nivîskar Cihê belavkirinê

1919 Memê Alan Evdirehîm Rehmî

Hekarî

kovara Jîn

1921 Selahaddînî Eyyûbî Necîb Heddad Erbîl Ûla Hewlêr

1923 Culekey Kolgêr Şêx Selam Şêx Selam Silêmanî

1926 İlm û Cehil Teqiyeddîn El Lubnanî Fûad Reşîd Bekir Silêmanî

1926 Axa û Axajin Fûad Reşîd Bekir Fûad Reşîd Bekir Silêmanî

1926 Cûte-bira Teqiyedîn El-Lubnanî Mihemed Cewdet Silêmanî

1926 Dayik Şêx Nûrî Şêx Salih Şêx Nûrî Şêx Salih Silêmanî


157

1927 Nîron Mihemmed Lutfî Cim Fûad Reşîd Bekir Silêmanî

1927 Julies Jesar Shakespeare “Medreseya Zanistî

”

Silêmanî

1928 Qelen Hakob Xazaryan Ahmed Mîrazî Tiflis

1928 Şoreşa Frensa Fayiq Bêkês - Elîfbê

Hewrî

“Medreseya Zanistî

”

Silêmanî

1928 Bedrewiştî Fûad Reşîd Beki Fûad Reşîd Bekir Hewlêr

1928 Derdê Derûn Hisên Huznî

Mukriyanî

Zarî Kurmancî

1929 Le Pênav Tac Fraucois Corbet Heqqî El Şûblî Hewlêr

1929 Sultan Abdulhamîd Widad ‘Irqî Heqqî El Şûblî Hewlêr

1929 Selehaddînî Eyyûbî Necîb Heddad Heqqî El Şûblî Hewlêr

1930 Mamostay Kon Fûad Reşîd Bekir Fûad Reşîd Bekir Silêmanî

1930 Koçekê Derewîn Ereb Şamîlov Êrîvan’da yayınlanır.

1930 Însan Ewey Eyçênê

Ewe Edirûytewe

Fûad Reşîd Bekir Fûad Reşîd Bekir Silêmanî

1930 Daykêkî Cahîl Şêx Nûrî Şêx Salih Şêx Nûrî Şêx Salih Silêmanî

1931 Kçiy Kurdistan Xeyrullah Abdulkerim Abdulxaliq Qutub Koy

1931 Jinhênanî

Kurdewarî

Fûad Reşîd Bexda Üniversitesi Bexda

1931 Nîron Mihemmed Lutfî Cim Fûad Reşîd Rewandiz

1932 Mem û Zîn Pîremêrd rojnameya Jîn

1932 Kçiy Kurdistan Xeyrullah Abdulkerîm Fûad Reşîd Hewlêr

1932 Miçêl Tahir Sadiq Tahir Sadiq Rewandiz

1932 Qutiya Dû-

Dermana

Hecîyê Cindî

1933 Hevind Celadet Alî Bedirxan

1933 Dildarî û

Peymanperwerî

Ebûbekir Hewrî

1933 Tawanbar Daniel Kasab Daniel Kasab Hewlêr


158

1934 Bazirginî Vinîsiya Shakespeare Mihemed Nafi’e

Rustemî

Hewlêr

1934 Bazî Biçûk Admond Rûsta Fatma Rojdî Hewlêr

1935 Reva Jinê Wezîrê Nadir Êrîvan

1935 Zemanê Çûyî Ehmedê Mirazî Êrîvan

1935 Serbazî Aza Remzî el-Qettan A. Wezîd Nûrî Silêmanî

1935 Selahaddînî Eyyûbî Necîb Heddad Daniel Kasab Hewlêr, Koy

1935 Mem û Zîn Pîremêrd Mecîd Fettah Silêmanî

1936 Mehmûd Axay

Şîwekel

Pîremêrd Koma Zanistî Silêmanî

1936 Şerîf Hemewend Pîremêrd Koma Zanistî Silêmanî

1937 “Celalê Koto”

1938 Othello Shakespeare Cewad Resûl Nacî Hewlêr

1938 Afatî Taûn Şêx Selam Fûad Reşîd Bekir Silêmanî

1938 Qalay Dimdim Morîs Îsa Mellak Koma Rûwab Hasekî

1939 Dildarî û

Peymanperwerî

Elîfbê Hewrî Elîfbê Hewrî Halepçe

1939 Xanîmî Mekerbaz Îbrahîm Elî Îbrahîm Elî Halepçe

1939 Sertiraşxana Cabî Îzedîn Elî Îzedîn Elî Duhok

1939 Kürt Radyo Birimi, Bexda’ta kurulur. Rodyofonik oyunlar 29.12.1939’dan itibaren

radyodan yayınlanmaya başlanır.

1940 Romeo Juliet Shakespeare Gwî Mukrîyanî Hewlêr

1940 Dildarî û Peyman Ebûbekir Hewrî Ebûbekir Hewrî Pêncwîn

1940 Othello Shakespeare Daniel Kasab Rewandiz

1941 Bazirganî vinîsiya Shakespeare Reûf Yahya Silêmanî

1942 Piremêrd’in “Mehmûd Axay Şîwekel” oyunu Silêmanî’de yayınlanır.

1942 Rêya Niştîmanî Mistefa Lutfî el-

Menefelûtî

Talad Mubarek Silêmanî

1943 Ebûbekir Hewrî’nin “Dildarî û Peymanperwerî” oyunu Bexda’da yayınlanır. Aynı yıl

Mihemed Mehmûd Qudsî tarafından Riwandiz’de tiyatrosu hazırlanır.


159

1944 Aheng Tahir Hewêzî Tahir Hewêzî Qeladiz

1944 “Dayîkî Niştiman” Mahabat’ta Koma Kurdistan tarafından hazırlanır. 1945’te Sinê

şehrînde de oynanır.

1945 Kawe û Zuhaq Mihemed Hemareş Ahmed Xulam Halepçe

1945 Dildarî û

Peymandperwerî

Ebûbekir Hewrî Mustafa Nerîman Kifrî

1945 Kiçî Dawênpak Abdullah Samî Abdullah Samî Rewandiz

1946 Mem û Zîn Pîremêrd Lawaniy Silêmanî Çemçamal

1946 Guliy Xwênawî Abdullah Goran Lawaniy Silêmanî Silêmanî

1946 Dildarî û

Peymanperwerî

Elîfbê Hewrî Elîfbê Hewrî Silêmanî

1946 Kerreloyê Menûçer Îbrahîm Ehmed Reûf Yehya Silêmanî

1946 Ciwamêrî Kafir Nûrî Emin Beg Umer Elî Emîn Silêmanî

1946 Le Rey Niştiman da Mistefa Lutfî el

Menfellûtî

Refîk Çalak Hewlêr

1947 Operetî Guliy

Xwênawî

Abdullah Goran Kamûran Mukrî Hewlêr

1947 Dildarî û

Peymanperwerî

Ebûbekir Hewrî Lawaniy Çemçemal Çemçemal

1948 Menûçer Îbrahîm Ehmed Reûf Yahya Silêmanî

1948 Têkoşaniy

Rencderan

Îbrahîm Ehmed Reûf Yahya Silêmanî

1948 Şakîr Fetah’ın “Hawrêy Mindalî” ile “Mam Rêwî” oyunları Bexda’ta yayınlanır.

1949 Berber İzzedîn Elî İzzedîn Elî Duhok

1950 Hakîmê Dadperwer İzzedîn Elî Koma Şanoya

Mamosteyan

Duhok

1950 Dixtorê Rewiştbaş İzzedîn Elî Koma Şanoya

Mamosteyan

Duhok

1950 Mamostayê Gunda Îzedîn Elî Dana Raûf Duhok

1950 Hamlet Shkespeare Mecîd Reşîd Silêmanî


160

1951 Piyawî Çirûk Kemal Rîmavî Kemal Rîmavî Halepçe

1952 Bûne-Xelîfe be

Xeyal

Ebûbekir Hewrî Ebûbekir Hewrî Silêmanî

1952 Othello Shkespeare Cewad Resûl Nacî Erbîl

1952 Kilolan Wictor Hugo Kameran Mukrî Silêmanî

1952 Refîk Çalak’ın “Karkirdinî Bekelk” oyunu Bexda’ta yayınlanır.

1953 Gulî Xwênawî Abdullah Goran İzzeddîn Elî Duhok

1953 Bûk û Zava Ewnî Seyîd Kaka Ewnî Seyîd Kaka Kerkuk

1954 Othello Shakesperare Cewad Resûl Nacî Hewlêr

1954 Birûske û Şîrîn Emîn Mîrza Kerim Raûf Yehya Silêmanî

1954 Cenabî Mufettîş Gogol- Emîn Mîrza

Kerim

Raûf Yehya Silêmanî

1954 Tamîr Bêg Yusif Elanî Kemal Mulkî

Kemale

Duhok

1955 Shakespeare’n “Gerdaweka” (Fırtına) oyunu Dr. Cemal Nebez çevirisiyle Bexda’ta

yayınlanır.

1956 Othello Shakespeare Enwer Tuvî Silêmanî

1956 Bazirganiy vinîsiya Shakespeare Ebdullah Şewnim Halepçe

1956 Jin û Nîşta Kamîl Jîr Enwer Tuvî Silêmanî

1956 Elewirgey Şûtî Diz Reûf Yahya Reûf Yahya Silêmanî

1956 Destî Mandî Li Ser

Zikê Têr e

Nûrî Weştî Fereydun Elî Emîn Silêmanî

1956 Pîskey Terpîr Moliere Refîk Çalak Silêmanî

1956 Fetah Kerîm Kawe’nin “Kiç û Qutabxane

1956 Kamîr Jîr’in “Afret û Nûşte” oyunu Bexda’ta yayınlanır.

1956 Deng û Bas Usman Reşîd Amêdî Usman Reşîd

Amêdî

Duhok

1956 Mamosta Usman Reşîd Amêdî Usman Reşîd

Amêdî

Duhok


161

1957 Êrîvan Radyosu’nun Kürtçe Birimi 1955’te açılır. Emînê Evdal’ın “Gulîzer” oyunuyla

birlikte 1957’den itibaren Kürtçe Radyofonik oyunlar Êrîvan Radyosu’nda

yayınlanmaya başlanır.

1957 Şehrezad Tofîq El Hekîm Mihemed Sukur

Xelîfe

Hewlêr

1957 Çwar Qutabî Ahmed Deng Gewre Taha Baban Bexda

1957 “Komeley Hunera Ciwanekanî Silêmanî” Silêmanî Güzel Sanatlar Birliği

19.06.1957’de kurulur. Kurucuları arasında; Fûad Reşîd Bekir, Refîq Çalak, Azad

Şewqî, Xalîd Saîd, Wilyem Yûhenna, Qadir Dîlan, Nûrî Weştî, Raûf Yehya, Cemal

Bextiyar, Hatim Seîd, Taha Xelîl…

1957 Mistefa Nerîman’ın “Elî Fenî” oyunu Kerkük’te yayınlanır.

1957 Pîskey Terpîr Moliere Refîq Çalak Silêmanî

1957 Tawan û Tola Nûrî Weştî Enwer Tûvî Halepçe

1957 Kilkoy Tazey Leyl Heme Axay Derbend

Feqere

Refîk Çalak Silêmanî

1958 Fûad Îzzed’in “Zordarî Tawanbar

1958 Mistefa Qeredaxî Salar “Awat”

1958 Emrî Begim Yûsif Elanî Taha Xelîl Silêmanî

1958 Kaway Asinger Mihemed Hesen

Mengurî

Mihemed Hesen

Mengurî

Rewandiz

1958 Pepûla Ebdurrezak Bîmar Ebdurrezak Bîmar Rewandiz

1958 Mistefa Nerîman’ın “Elî Efenî” oyunu Kerkük’te yayınlanır.

1958 Mem û Zîn Emînî Mîrza Kerim Enwer Tuvî Silêmanî

1958 Falçî Nûrî Huner Nûrî Huner Kerkük

1958 Tawaniy Çi Bû Mistefa Salih Kerîm Kadir Dîlan Silêmanî

1959 Harûn Reşîd El-Qabbanî Cewad Resûl Nacî Hewlêr

1959 Ebûbekir Hewrî: “Bîrî Azadî Rêgay Rizgarî ye”

1959 Hesen Qizilcî: “Peymanî Dûlayî”

1959 Mistefa Nerîman: “Rûxa”

1959 Şewî Kotayî Seîd Nakam Emînî Mîrza Kerîm Silêmanî


162

1959 Şakir, Min Daykitim Yûsif Elanî Reûf Mastaw -

Fayeq Mihemed

Abdulla

Bexda

1959 Bêîşî Yûsif Elanî Emîn Mîrza Kerîm Silêmanî

1959 Le Rêy Nîştîman Mistefa Lutfi el

Menfullûtî

Refîk Çalak Silêmanî

1960 Zekî Ehmed Henarî’nin “Diwarojî Dehakî Zordar” oyunu Bexda’ta yayınlanır.

1960 Pîskey Terpîr Molîere Refîk Çalak Silêmanî

1960 Emrekey Begim Yûsiv Elanî Emîn Mîrza Kerîm Silêmanî

1960 Fetah Kerîm Kawe: “Şorişî Huner”

1960 Emînî Mîrza Kerîm: “Zêrîn”, “Otombîlçî”

1960 Ebdulrezaq Bîmar: “Bûkî Perde”

1961 Ebdulrezaq Bîmar: “Şanoy Kurdistan”

1961 Kemal Reûf Mihemed: “Bibûre”

1961 Bûkî Jêr Dewariy

Reş

Ebûbekîr Hewrî Refîk Çalak Silêmanî

1961 Gilkoyî Tazey Leyl Refîk Çalak Refîk Çalak Silêmanî

1964 Îsmaîlê Dûko: “Zewaca Bê Dil”

1965 Musa Anter “Birîna Reş”

1967 Taharê Biro “Memê û Eyşê”

1968 Pîremêrd “Mem û Zîn”

1969 Serînî Badarî Ahmed Deng Gewre Tîpî Niwandin Silêmanî

1969 Biryar û Encam Emînî Mîrza Kerîm Ebdulqadir Nurî Silêmanî

1969 Nefret Lêkraw Telet Saman Telet Saman Hewlêr

1970 Mihemed Emîn Osman’ın “Nan û Jiyan” oyunu Bexda’ta yayınlanır.

1970 Kawey Asinger Şêrko Bêkes Ehmed Salar Silêmanî

1970 Nefret Lêkiraw Telet Saman Ehmed Salar Bexda

1970 Kîç Heme Sidîq Mehmûd Newzad Mecîd Silêmanî

1970 Çexmaxe Simko Nakam Simko Nakam Silêmanî

1970 Cengawerî Şêt Telet Saman Telet Saman Hewlêr


163

1970 Kevala Milletî Mamûn Birîfkanî Teqyedîn Mihemed

Emîn

Duhok

1970 Gezî çî û çawî çî? Umerî Elî Emîn Umerî Elî Emîn Bexda

1970 Otombîlçî Emîn Mîrza Kerîm Ehmed Salar -

Ebdulwahîd

Qurbanî

Silêmanî

1970 Gelor Makîrînî Ehmed Salar Silêmanî

1970 Pênc kes di otêlekê

de

Stîward Ridy Ehmed Salar Silêmanî

1971 Xebat Teqyedîn Mihemed

Emîn

Teqyedîn Mihemed

Emîn

Şengal,

Duhok- (1972)

1971 Nalbend Ebdulhemîd Ebdulla

Akreyî

Ebdulhemîd

Ebdulla

Akre

1971 Têkoşanî Afretanî

Kurdistan

Mêhdî Umêd Mêhdî Umêd Kerkük

1971 Tirs Telet Saman Telet Saman Hewlêr

1971 Cenabî Mufetîş Gogol Ehmed Salar Silêmanî

1971 Emînî Mîrza Kerîm: “Dasekey Şasiwar”

1971 Ebûbekir Hewrî: “Dildarî û Peymanperwerî”

1971 Şêxî Teple Reş Elî Qadir – Elî Tiwana Newzad Mecîd Silêmanî

1971 Şayî Xoynawî Lorca Newzad Mecîd Silêmanî

1971 Çawî Vîetnam Dilşad Merîwanî Teha Xelîl Dilsoz Silêmanî

1971 Nirxî Azadî Emmanuel Roblès Qazî Bamernî Silêmanî

1971 Şêrko Bêkes: “Kawey Asinger”

1972 Heme Kerîm Remezan Hewramî: “Falçî”

1972 Gulî Xwênawî Abdullah Goran Ehmed Salar Bexda

1972 Bilîtû Zawa Heme Sidîq Hisîn Nesrawî Silêmanî

1972 Xemlî Pemo Hesen Qizilcî- Mistefa

Raber

Telet Saman Hewlêr

1972 Bûkî Perde Ebdulrezaq Bîmar Telet Saman Hewlêr


164

1972 Umer Ebdulrehîm’in “Şanogeriy Mindal” oyunları Silêmanî’de yayınlanır.

1972 Mihemed Tofîq Wirdî’nin “Zincirey Bo Şano” eseri Necef’te yayınlanır.

1972 Merc Telet Saman Telet Saman Bexda- Kerkük

1972 Memo Dr. Bedirxan Sindî –

Nûreddîn Birahîm

Nasir Hesen Kerkük

1972 Pîskey Terrpîr Moliere Ehmed Salar Silêmanî –

Hewlêr

1972 Sara Xan Alfred Ferec – Elî

Ehmed Ebdulla Cola

Teha Xelîl Dilsoz Bexda

1972 Bazirganî vinîsiya Shakespeare Enwer Tuvî Silêmanî

1972 Tawanêk le Asîman

da

Tofîq el Hekîm – Teha

Baban

Newzad Mecîd Silêmanî

1972 Pêşmerge

û Kotayî Derebegî

Selman Faîk Selman Faîk Kerkük

1972 Gulbihar Mihemed Seîd Ertûşî Teqyedîn Mihemed

Emîn

Duhok

1972 Kawey Asinger Teqyedîn Mihemed

Emîn

Mihemed Emîn

Ezîzxan

Akre

1973 Herdu Lêbuk Teqyedîn Mihemed

Emîn

Teqyedîn Mihemed

Emîn

Duhok

1973 Landik Teqyedîn Mihemed

Emîn

Teqyedîn Mihemed

Emîn

Duhok

1973 Butkeya Girî Ebdulrehman Îbrahîm

Îsî

Ebdulrehman

Îbrahîm Îsî

Duhok

1973 Newroz Ebdulhemîd Ebdulla Ebdulhemîd

Ebdulla

Akre

1973 Hevrikiya Azad Ebdulhemîd Ebdulla Ebdulhemîd

Ebdulla

Akre

1973 Berev Azadiyê Salih Yasîn Salih Yasîn Akre

1973 Mihemed Tofîq Wirdî’nin “Çîrok bo Şano” oyunu Necef’te yayınlanır.


165

1973 Pijmîn Umer Elî Emîn Teha Xelîl Silêmanî

1973 Goêzan (TV) Mistefa Raber – Telet

Saman

Husên Esrawî Bexda

1973 Boze Piyaw (TV) Mistefa Raber Tariq Kerîm Bexda

1973 Çawî vîetnam Dilşad Merîwanî Teha Xelîl Dilsoz Kerkük

1973 Tawanek li Asîman Tofîq el Hekîm – Teha

Ehmed Salih Baban

Newzad Mecîd

Kerîm

Bexda

1973 Xaloy Rêbiwar Mihemed Mewlud –

mistefa Raber

Telet Saman Hewlêr

1973 Zawayekî Kelxo Wahîd Mercan Wahîd Mercan Hewlêr

1973 Nameyek le

Xinkawewe Sara

Xan

Elfirêd Ferec Cemal Mihemed Silêmanî

1973 Birêveberê Nû Mihemed Sedîq

Mehmûd

Newzad Mecîd

Kerîm

Bexda

1973 Bilît û Zava Nûrî Mihemed Emîn

Weştî

Newzad Mecîd

Kerîm

Bexda

1973 Ayar Serkewtin e Mihemed Sedîq

Mehmûd

Newzad Mecîd

Kerîm

Silêmanî

1974 Pirdî Wilat Ehmed Salar Fazil Caf Bexda

1974 Lawaw Ebdulxenî Elî Yehya –

Xelîl Yabe Kerîm

Çeto Hesen Ezîz Beğdat

1974 Peyker Bol Birolla Teha Xelîl Silêmanî

1974 Zekî Ehmed Henarî’nin “Le Pênawî Ewîn da” oyunu Silêmanîde yayınlanır.

1974 Dîwar Sartre Teha Xelîl Silêmanî

1974 Bê Qelen Fêrîkê Ûsiv Elegez Elegez

1974 Eve Bû Guhar Şeban Mezîrî Refet Receb Cemal Duhok

1974 Peymangeha

Arezûya

Mihemed Reşîd Refet Receb Cemal Duhok

1974 Ebdulhemîd Ebdulla: “Senger”


166

1975 Elawiyê Nivîsevan Mihemed Remzan

Ehmed

Refet Receb Cemal Duhok

1975 Otêla Sihirkirî Ebdulrehman Îbrahîm

Îsî

Ebdulrehman

Îbrahîm Îsî

Duhok

1975 Receb û

Piyawxoran

Simko Nakam Ahmed Salar Silêmanî

1975 Serkewtin Mihemed Seddîq-

Mistefa Raber

Çeto Hesen Ezîz Bexda

1975 Haley Derhêner Mihemed Seddîq

Mehmûd- Mistefa

Raber

Îmad Behcet Bexda

1975 Giryan Taha Baban Taha Baban Hewlêr

1975 Mem û Zîn Telet Saman Telet Saman –

Ferhad Şerîf

Hewlêr

1976 Waney Reşbelek Ehmed Salar Ehmed Salar Silêmanî

1976 Heley Diktor Îzet Ehmed Kerîm Ebdul Heme Ciwan Silêmanî

1976 Jiyan Celîl Zengene Celîl Zengene Hewlêr

1976 Seley Nanker Xaîp Toime Ferman Kamiran Raûf Hewlêr

1976 Molet Mihêdîn Zengene Ehmed Salar Silêmanî

1976 Palto Gogol – Cemel Nebez Simko Nakam Silêmanî

1976 Beytî Rêzankê Simko Nakam Osman Çêwar Bexda

1976 Jiwanî Rojane Şêrko Bêkes Osman Çêwar Silêmanî

1976 Xwazbînî Maks Rînê – Pişko Seîd Teha Xelîl Dilsoz Silêmanî

1976 Kawey Asinger Şêrko Bêkes Husamedîn

Ebdulqadir

Duhok

1976 Kotî Komel Rêwaz Caf Tariq Fazil Bexda

1976 Mirov û Zevî Teha Baban Teha Xelîl Dilsoz Kerkük

1977 Dixtur Ehmed Hesen Mehdî Mihemed

Mubarek

Duhok


167

1977 Qutabî Ehmed Hesen Remezan Hebîb –

Salim Tahir

Duhok

1977 Ne bo

Xwendewariyê

Salim Tahir – Ehmed

Hesen

Salim Tahir Duhok

1977 Huner û Jiyan Mehdî Umêd Mehdî Umêd Bexda

1977 Kawey Asinger Şêrko Bêkes Teha Xelîl Silêmanî

1977 Mirov û Zewî Teha Baban Hikmet Zenun Silêmanî

1977 Heme Kerîm Remezan Hewramî’nin “Şewêk le Jiyanî Xanzad” oyunu Bexda’ta

yayınlanır.

1977 Lalo vaniya A. Çêxov Osman Çêwar Silêmanî

1977 Otêllo Shakespeare Ehmed Salar Silêmanî

1977 Diktorî Têlla Moliere – Refîq Çalak Ebdul Heme Ciwan Silêmanî

1977 Jiyan Celîl Zengene Hikmet Zenun Silêmanî

1977 Winbûw Maks Rînê – Îzet Ehmed

Kerîm

Selaheddîn Qadir Silêmanî

1977 Gulale Heme Reşîd Heres Şemal Ebereş Silêmanî

1977 Pîlan Mihemed Mewlud Telet Saman Koye

1978 Şêrko Bêkes: “Ask”

1978 Ehmed Salar: “Waney Reşbelek”

1978 Kemal Burkay “Dawiya Dehaq”

1978 Mehdî Umêdî: “Mirov û Çax û Bîr”

1978 Xec û Siyamend Fûad Mecîd Ahmed Salar Silêmanî –

Musul

1978 Tofîq Hekîm’in “Odîbî Paşa û Berderkey Sîzif” oyunu Silêmanî’de yayınlanır.

1978 Qal û Rûte Telet Saman Telet Saman Hewlêr

1978 Pêşenga Mehdî Umêd Fetah Xetab Hewlêr

1978 Diwarojî Zuhakî

Zordar (TV)

Ehmed Zekî Henarî Zirar Mihemed

Mistefa

Bexda

1978 Pîrê û Rêwî Jolhêrm Vîgdiriyo Azad Mihemed

Biçkol

Silêmanî


168

1978 Jiyan Celîl Seîd Hemîd

Zengene

Celîl Seîd Hemîd

Zengene

Kerkük

1978 Teyrê Elegezê Vaçe Harûtûnyan-

Emerîkê Serdar

Şalîkoyê Sefo –

Rizganê Emo

Elegez

1979 Ker û Kulik Suren Gînosyan- Heciyê

Cindî

Rizganê Emo Elegez

1979 Sînco Qîza Xwe

Dide Mêr

Eskerê Boyîk Rizganê Emo Elegez

1979 Mehdî Umêdî’nin “Bûkî Befir” oyunu Silêmanî’de yayınlanır.

1979 “Mangirtin Ebdulrehman Zengene Birayîm Ferşî Bokan

1979 Fûad Mecîd Mîsirî: “Xec û Siyamend”

1979 Ehmed Salar’ın “Dildaranî Baran” oyunu Silêmanî’de yayınlanır.

1979 Fehmî Kakeyî’nin “Jan” oyunu Silêmanî’de yayınlanır.

1979 Seyda Îbrahîm Selman ““Lêbûk Dastana Mem û Zîna Diguhurît”

1979 Gêçellekanî Heme

Wey

Telet Saman Telet Saman Hewlêr

1979 Direwşikên Muhsîn Umsan Muhsîn Umsan Duhok

1979 Şaxêt Pêşemana Rêber Ferec Rêber Ferec Duhok

1979 Xoragirtin (TV) Zirar Mihemed Mistefa Zirar Mihemed

Mistafa

Bexda

1979 Operêtî Dastanî

Şoriş (TV)

Medhed Bêxem Zirar Mihemed

Mistefa

Bexda

1979 Pirsyar Mihêddîn Zengene Peyan Begok Hewlêr

1979 Şewket

Nagerêtewe

Salim Debax Şemal Ebdulla Elî

Reş

Silêmanî

1980 Gule Mêxek Simko Nakam Osman Çêwar Silêmanî

1980 Dr. Nafî Akreyî’nin “Şêxî Senan” oyunu Bexda’ta yayınlanır.

1980 Mihemed Ebdulrehman Zengine’nin “Man Girtin” oyunu Bexda’ta yayınlanır.

1980 Emînî Mîrza Kerim’in “Serçawey Janêkî Xamoş” oyunu Bexda’ta yayınlanır.


169

1980 Hebû Nebû Qasim Mihemed Sebah

Ebdulrehman

Hewlêr

1980 Bûkî Befir Mêhdî Umêd Telet Saman Hewlêr

1980 Ew Piyawey Bûbe

Seg

Ozvalidirgun – Reûf

Hesen

Fetah Xetab Hewlêr

1980 Gêçelekanî Heme

Wey Wey

Mehdî Umêd Telet Saman Hewlêr

1980 Lalo vaniya Çêxov- Osman Çêwar Ehmed Salar Selahaddin

1980 Memê û Eyşê Xelîl Mûradov Rizganê Emo Elegez

1980 Pêşî Mirin Paşê

Zewicîn

M. Maksîmov Rizganê Emo Elegez

1980 Heyfhildan Eskerê Boyîk Rizganê Emo Elegez

1980 Sinco Qîza Xwe

Dide Mêr

Eskerê Boyîk Mirazê Ûzo Tiflis

1980 Cînar Giyorgî Yogayev Mirazê Ûzo Tiflis

1980 Elî û Omer Giyorgî Yogayev Mirazê Ûzo Tiflis

1981 Heme Kerîm Hewramî: “Gundekem”

1981 Mihemed Abdulrehman Zengene: “Welî Dêwaney Şem.

1981 Xecê û Siyabend Suren Gînosyan –

Tosinê Reşîd

Rizganê Emo Elegez

1981 Xwesî M. Şamxalov Mirazê Ûzo Tiflis

1981 Xanî Viyan Muhemed Viyan Muhemed –

Koma Xanî

Qamişlo

1981 Teneke Yaşar Kemal – Fûad

Mecîd Misrî

Ehmed Salar Hewlêr,

Silêmanî

1981 Zelkaw Maksîm Gorkî Osman Çêwar Silêmanî

1981 Ey Ew Kesey Le

Wêye

William Saroyan – Azad

Berzincî

Fetah Xetab Hewlêr

1982 Heme Kerîm Remezan Hewramî’nin “Xatû Kilawzer” oyunu Bexda’ta yayınlanır.

1982 Ask Şêrko Bêkes Kerim Osman Bexda


170

1982 Qelay Dimdim Telet Saman Telet Saman Hewlêr

1982 Bûkî Befr Mehdî Umedî Telet Saman Hewlêr

1982 Celîl Zengine’nin “Hawarêkî Tasaw” oyunu Bexda’ta yayınlanır.

1982 Kurê min Bajêrvan Ebdulselam Ebdulqadir

Bamernî

Ebdulselam

Ebdulqadir

Bamernî

Duhok

1982 Kawey Asinger Şêrko Bêkes Luqman Mistefa Duhok

1982 Axayê Bêwijdan Rêber Ferec Rêber Ferec Duhok

1982 Eger Roj Helat dê

Ava Bît

Mihemed Elî Mihemed Bedel Ebdulbaqî Duhok

1982 Nehênî Pîşe Ehmed Bedîşe Zirar Mihemed

Mistefa

Rewandiz

1982 Elî Welî Costa Xotagura Rizganê Emo Elegez

1982 Hê Erebe

Welnegeriyaye

Otia Juselian Mirazê Ûzo Tiflis

1982 Simko Mihemed Xelîl Mihemed Xelîl –

Koma Xelat

Qamişlo

1982 Cotkar û Xak Ebdulrezaq Cengo Ebdulrezaq Cengo

– Koma Newroz

Qamişlo

1983 Mirov û Şarekey Azîz Nesîn Simko Nakam Silêmanî

1983 Xanzadêkî Itir Telet Saman Telet Saman Hewlêr

1983 Celalî Mîrza Kerîm’in “Senger” Şehid Aram (Pêşmêrge Matbası)

1983 Evdirehim Rehmî Hekarî: “Memê Alan (1919)”

1983 Dixturê Dilreq Ebdulselam Ebdulqadir Qeyran Ferec Ebdal Duhok

1983 Axa û Millet Sebah Ebdulla Elî Sebah Ebdulla Elî Duhok

1983 Newroz Mihemed Elî Mihemed Qehar Elî Mihemed Duhok

1983 Newroz Çi ye? Fehmî Silêman Ebdulselam Ehmed Duhok

1983 Rezvan Ebdulselam Silêman

Abid

Ebdulselam

Silêman Abid

Duhok


171

1983 Banêkew Dû Hewa Bertolt Brecht Zirar Mihemed

Mistefa

Rewandiz

1983 Sînco Qîza Xwe

Dide Mêr

Eskerê Boyîk Rizganê Emo Elegez

1983 Zavê ji Welatê Der Achot Papayan Mirazê Ûzo Tiflis

1983 Bezor Kirawe Be

Diktor

Moliere – Hîwa Umer

Ehmed

Ferhad Şerîf Erbîl

1983 Letîf Helmet’in “Felestîn Hemîşe” oyunu Bexda’ta yayınlanır.

1983 Seley Nanker Fûad Mecîd Mîsirî Kamîran Raûf Silêmanî

1983 Las û Xezal Nazim Dilbend Sebah

Ebdulrehman

Hewlêr

1984 Kulîlkên Newrozê/

Newroz Çiçekleri

Ayşe Emel – Mahmut

Baksi

Ayşe Emel- Halk Stockholm

1984 Faylî 67 Îsmaîl Fehîl - Osman

Çêwar

Telet Saman Hewlêr

1984 Mala Min Mala Te

Nîne

Girair Ananian Mirazê Ûzo Tiflis

1984 Molet Mihêdîn Zengene Ahmed Salar Silêmanî

1984 Hamlêt Shakespeare Ehmed Salar Silêmanî

1984 Riya Azadiyê Nesîr Bavê Rewşen Nesîr Bavê Rewşen

– Koma Narîn

Qamişlo

1984 Hêvî, Boyaxçî Adil Ismaîl Adil Ismaîl- Koma

Xanî

Qamişlo

1984 Tehsîn Şeban: “Sê Şanogerî”

1984 Operêtî Sewze Fazil Qesab Kameran Ehmed

Fetah

Halepçe

1984 Ebdulqadir Seîd’in “Mergî Bexteweriy” oyunu Silêmanî’de yayınlanır.

1984 Telet Saman’ın “Qelay Dimdim” ile “Şarî Ewîn” oyunları Hewlêr’de yayınlanır. Aynı

yıl Şarî Evîn’i Hewlêr’de yönetir.


172

1984 Baweriyeka Mukim

Çiya Dihejînît

Ebdulselam Ehmed Mihemed Ebdulla Duhok

1984 Çekuç û Kawe Elî Tahir Emer Elî Tahir Emer Duhok

1984 Xewn Rêber Ferec Rêber Ferec Duhok

1984 Rojek dê êt û

Newroz e

Qeyran Ferec Qeyran Ferec Duhok

1984 Mamosta û Qutabî Xazî Mihemed Qehar Elî Emer Duhok

1984 Nama Serbazekî Ebdulselam Sedulla

Fetah

Ebdulselam Sedulla

Fetah

Duhok

1984 Qutabiyê, Şîm Ehmed Hesen Mihemed Elî Ertûşî Duhok

1984 Sunnetçî Ehmed Hesen Ehmed Hesen Duhok

1984 Xanzadekî Tir Telet Saman Telet Saman Hewlêr

1984 Goranî Malawayî A. Çehov – Reûf Hesen Selah Xoşnaw Hewlêr

1984 Nexoşî Didan Osvaldo Dragun – Dana

Raûf

Dilşad Saman Hewlêr

1984 Feylesofî Axir

Zeman

Yusif Biradostî Yusif Biradostî Selahaddin

1984 Hawarêkî Tasaw Celîl Zengene Yusif Biradostî Selahaddin

1985 Xumeynî Ehmed Hesen Gurgîs Şilîmûn Duhok

1985 Firotina Ginciyan Ebdulselam Sedulla

Fetah

Ebdulselam Sedulla

Fetah

Duhok

1985 Azadî Rêber Ferec Rêber Ferec Duhok

1985 Bizav Baîz Umer Ehmed Mufîq Nîmet Akre

1985 Kabra Seyreke Nazım Hîkmet Ebdulî Heme Ciwan Silêmanî

1985 “Xec û Siyamend Fuad Mecîd Misrî Telet Saman Hewlêr

1985 Şarî Ewîn Telet Saman Telet Saman Hewlêr

1985 Lêwe Bebarekan Celîl Qeysî – Ebdulla

Ehmed Dawid

Mewlud Xidir Hewlêr

1985 Xizmetkarêkî

Goyrayel

Celîl Qeysî – Ebdulla

Ehmed Dawid

Ferhad Şerîf Hewlêr


173

1985 Leylan Şefîqe Elî Hiseyn’inin “Şaciwanî Derbend Feqerew” ve “Keyxan”

1985 Heme Kerîm Remezan Hewramî’:“Xewn e û Xewn Niye”

1985 Mangirtin Mihemed

Ebdulrehman Zengine

Koma Niwandin Halepçe

1985 Qelay Dimdim Erebê Şemo- Sadûn

Îwnis

Sadûn Îwnis Hewlêr

1985 Gulî Behar Hat Celîl Alqîsî Hisên Mîsrî Silêmanî

1985 Ji Saet Sisêyan Heta

Şeşan

Alexandre Tchkhaidzé Mirazê Ûzo Tiflis

1985 Pêşmerge, Rext û

Ziman

Adil Ismaîl Adil Ismaîl- Koma

Xanî

Qamişlo

1986 Berxwedan Adil Ismaîl Adil Ismaîl- Koma

Xanî

Qamişlo

1986 Kalîgola Albert Camus Ehmed Salar Silêmanî

1986 Dujminî Gel Henrîk Îbsen Ehmed Salar Silêmanî

1986 Qerec Bekîr Reşîd Bekîr Reşîd Silêmanî

1986 Katê Helo Berz

Efirê

Ahmed Salar Ahmed Salar Silêmanî

1986 Rûbar Mohemed Ferîq Hesen Zahîr Ebdulla Reş Silêmanî

1986 Gurêla Yocîn Otîl – Şêrzad

Hesen

Şemal Umer Hewlêr

1986 Şarî Ewîn Telet Saman Zirar Mihemed

Mistefa

Hewlêr

1986 Giryan Teha Baban Teha Baban Kerkük

1986 Jale Celîl Zengene – Kawa

Ehmed Mîrza

Nasir Hesen Kerkük

1986 Efsaney Çiyay Agirî Yaşar Kemal Telet Saman Hewlêr

1986 Qutabiyê Bêrewişt Rizgar Reşîd Rizgar Reşîd Akre

1986 Newroz di Davbera

Duhî û Evro

Fehmî Silêman –

Ebdulselam Ehmed

Adil Hesen Duhok


174

1986 Kurê Kawey Mihemed Elî Ertûşî Sadîq Şerû Duhok

1986 Dixtur Mihemed Hesen

Heyran

Zahîr Hisên Duhok

1986 Xwîn Rêber Ferec Rêber Ferec Duhok

1986 Mehabad Ebdilrezaq Osê(Rizo) Ibrahîm Ehmed –

Koma Xelat

Qamişlo

1986 Çiqlê Spîndarê Juri Vizbor Mirazê Ûzo Tiflis

1986 Cînar Giyorgî Yogayev Rizganê Emo Elegez

1987 Temo û Lawik Wezîrê Eşo Rizganê Emo Elegez

1987 Birîna Reş Yûsiv Alanî Ibrahîm Ehmed-

Koma Xelat

Qamişlo

1987 Wijdan Adil Ismaîl Adil Ismaîl- Koma

Xanî

Qamişlo

1987 Jiyan û Mergî

Morîta

Pablo Nerûda Zahîr Ebdula Reş Silêmanî

1987 Serçawey Janêkî

Xamoş

Emînî Mîrza Kerim Koma Niwandinê

ya Ezmirê

Silêmanî

1987 Çawerwanî Godo Beckett Şemal Umer Silêmanî

1987 İmparator Jones Eugene O’neill – Azad

Hesen Şerîf

Azad Mewlud Xidir Hewlêr

1987 Dengî Mirovayetî Gezîze Gezîze Hewlêr

1987 Teneke Yaşar Kemal Ehmed Salar Hewlêr

1987 Hemedok Telet Saman Siddîq Ezîz Hewlêr

1987 Helhatinî Mang Lidî Grîgorî Hisên Misrî Silêmanî

1987 Bo çî? Hemdî Ehmed Ebdulselam

Silêman Abid

Duhok

1988 Mirin Xweştir e ji

Jînê

Remzan Reşîd Koma Karî Duhok

1988 Kovana Doşaffiroşê

Hejar

Sedulla Wenûs Rizgar Reşîd Akreyî Akre


175

1988 Kumreşê Dînik Achot Papayan Rizganê Emo Elegez

1988 Ker û Kulik Suren Gînosyan- Heciyê

Cindî

Rizganê Emo Elegez

1988 Tosinê Reşîd: “Siyabend û Xecê”, Stokholm

1988 Ferhad Pîrbal’in “Beyanî Baş Ey Xerîbî” oyunu Danimarka’da yayımlanır.

1988 Xewn û Rastî Hîwa Suad Şanoy Ezmûngerî Hewlêr

1988 Mîwan Manoîl Martinîv Azad Mewlud Xidir Hewlêr

1988 Raşmon Yunsukî Agatacawa –

Ebdulla Ehmed Dawid


1988 Ew Piyawey

Kamergiley Esle

Mêtewe (TV)

Îbrahîm Besrî- Mehmûd

Zamdar

Zirar Mihemed

Mistefa

Hewlêr

1988 Katê Helo Berz

Efirê

Ehmed Salar Ehmed Salar Bexda

1988 Gulekan ok ê? Mihiyedîn Zengene Erselan Derwêş Silêmanî

1988 Diyariya Helepçê Adil Ismaîl Adil Ismaîl- Koma

Xanî

Qamişlo

1988 Karkerên Windayî Adil Ismaîl Adil Ismaîl- Koma

Xanî

Dêrazor

1989 Çalawî Tawan Kemal Hendjîre Kemal Hendjîre Zewa Kampı

(İran)

1989 Şahînê Bekirê Soreklî’nin “Mehkemekirina Silahiddînê Eyûbî” oyunu Stockholm’de

yayımlanır.

1989 Cezîrî Waney Evîn

Dadedat

Ehmed Salar Ehmed Sala Bexda,

Silêmanî

1989 Eskerê Boyîk’in “Mem û Zîn” oyunu Stockholm’de yayımlanır.

1989 Yên Xwedê ji Wan

Stendî

Şaliko Miraz Mirazê Ûzo Tiflis

1989 Ezîze Gerdenzerî’nin “Zarîna Çiyan” oyunu yayımlanır. 1990’da Mirazê Ûzo

tarafından sahnelenir.


176

1989 Terazû Emîn Mîrza Kerîm Hemesiwar Ezîz Selaheddîn

1989 Segekey General A. Çêxov Hîwa Suad Hewlêr

1989 Derya Hadî Mehdî Mîdiya Reûf Silêmanî

1989 Ew Piyawey Xoy Be

Barimte Dana

Mehdî Elîsmawî Hisên Misrî Silêmanî

1989 Diwa Şewî Lorka Celîl Qeysî Zahîr Ebdulla Reş Silêmanî

1989 Gele Gurg Husên Arif Şefîq Mihemed Silêmanî

1989 Le Çaweriwanî

Siyamendî

Şemal Umer Nîgar Hesîbî –

Mîdiya Reuf

Silêmanî

1989 Dartuweke Gezîze Gezîze Silêmanî

1989 Dergake

Nekanewe

Muhsîn Mihemed Muhsîn Mihemed Hewlêr

1989 Qerec Puşkin- Azad Berzencî Selah Xoşnaw Hewlêr

1989 Termî Serşosteke Sedulla Winûs- Usman

Şeyda


1989 Yarî Ludvîx Hulbêrg Rizgar Reşîd Akreyî Akre

1989 Şehiyana Şehîdî Sadîq Şerû Ebdulselam

Silêman Abid

Duhok

1989 Şagirdê Cengawer Qasim Hisên Gurgîs Îsheq Duhok

1989 Xwîn û Xak Rêber Kasanî Rêber Kasanî –

Koma Xanî

Qamişlo

1990 Zindana Bê Dîwar Rêber Kasanî Rêber Kasanî –

Koma Xanî

Qamişlo

1990 M. Zîlanî’nin “Xelek û Peyman” Beyrut’ta yayımlanır.

1990 Neferê Elawat Şaliko Miraz Neferê Elawat Tiflis

1990 Dewê Toros Aziz Nesin Adil Ismaîl Qamişlo

1990 Hût Ferhan Bavê Kasir Ferhan Bavê Kasir-

Koma Narîn

Qamişlo

1990 Hawar Beckett – Mehmûd

Zamdar

Heme Elî Xan Silêmanî


177

1990 Marî Sihdûn Ebêdî- Azad

Mewlud

Azad Mewlud Silêmanî

1990 Pêlewaniyetî

Cengawerêk

Zirar Mihemed Mistefa Zirar Mihemed

Mistefa

Rewandiz

1990 Şêtekaneî Em

Rojgare

Ditrî Yasa Nas – Azad

Heme Şerîf

Cewher Bapîr Hewlêr

Tekstên Piştî 1990î (Çapkirî)

1- Mişko, Mamoste Cemîl, (Rewşen, 1992, Hejmar:2-3-4)

2- Mirin û Jiyan- Hüseyin Kaytan (Rewşen, 1992, Hejmar: 8-9)

3- Kula Dêrsimê, Felat Dilgeş, (Weşanên Koral, 1992)

4- Zembîlfiroş, Aram Gernas, (Weşanên Roja Nû, Stockholm, 1995)

5- Proveyên Bidarvexistinê, Kemal Orgun, (Weşanên Çima, 2000)

6- Qedera Nivîsandî, Marûf Yilmaz, (Weşanên Jîndan, Stockholm, 2002)

7- Bajarê Aqil û Aqilmendan, Marûf Yilmaz (Weşanên Jîndan, Stockholm 2002)

8- Di Tuwaletê De, Rênas Jiyan, (Weşanên Belkî, 2006)

9- Sêva Delalî (Qerf/Şano), Cemîl Denlî, (Weşanên Belkî, 2005)

10- Kurteşano, Şalîkoyê Bêkes, (Weşanên F. Çanda Kurdî, Moskow, 2012)

11- Kurd û Tûtû, Yên Xwedê Ji Wan Stendî (2002), Şalîkoyê Bêkes, Weşanên F. Çanda Kurdî,

Moskva, 2012)

12- Mala Extiyaran, M. Emîn Yalçinkaya, (Şaredariya Amedê, 2008)

13- Mala Dînan, M. Emîn Yalçinkaya, (Şaredariya Amedê- 2008)

14- Zewaca Şaş, Bûbê Eser, (Weşanên Doz, 2009)

15- Li Welatên Wendayî Evîn, Gülistan Ötünç, (Weşanên Do, 2008)

16 - Reşê Şevê, (2008) Berfin Zenderlioğlu, Mirza Metin (Avesta- 2011)

17- Derî Veneke, Kawa Şêxê, ( Weşanên Sema, 2007)

18- Şikeft, Dêwê Bi Çavekî, Kawa Şêxê, (Weşanên Tevn, 2009)

19- Stêrk (Kurdên Nejibîrkirinê), Nûredîn Zaza, (Weşanên Avesta- 2011)

20- Gurî, Hêvî Şanoger (Aram, 2015)


178

Hin Tekstên Werger

1- Selahaddinî Eyyubî, Necip Heddad, (Wer. Daniel Kasab-Hewlêr- 1921) Wergera ji erebî bo

Osmanî 1909 Trabzon. (Ji osmananî, bi Tirkiya îro, weşanên avesta (2011)

2- Riya Teze, H Şalciyan (1934) (Wer. Cerdoyê Genco, Celîlê Celîl) Rewan, 1934

3- Gerdaweka(Bahoz), Shakespeare (Wer. Dr. Cemal Nebez- 1955 Bexda)

4- Zimanê Çiya (1991), Harold Pinter, (Wer. Mehmet Uzun), Doz- 1991

5- Zimanê Çiyê, Harold Pinter (Wer. Mehmet Çakmak) DBŞT, 2009

6- Bexçeyê Vîşnê A. Çêxov (Wer. Firat Cewerî) Nûdem, 1995, Stockholm

7- Li Benda Godot Samuel Beckett (Wer. Firat Cewerî) Nûdem, Stockholm, 1995

8- Li Benda Godot (Ji İngilîzî Wer. Hêja Turk, Wêjestêrk, 2013)

9- Prometheûsê Zincîrkirî, Asxîlos (Aiskhylos), (Wer. Tahirhan Parlak) Doz, 2009

10- Tartuffe/ Sofiyê Sextekar, Moliere, (Wer. Yakup Kandemir) Aram, 2002

11- Nexweşê Newxeşiyê, Moliere, (Wer. Yakup Kandemir) Aram, 2006

12- Dayîka Wêrîn û Zarokên Wê, Brecht (Wer. E. Cantepe, E. Öpengin, H. Kılıç) BGST, 2008

13- Dayka Kûraj û Zaroyên Wê, Brecht (Wer. Casimê Wezîr)

14- Bazirganê Venîsiya, Shakespeare (Wer. Cankurd) Weşanên Helwest, Stockholm, 2002

15- Romeo û Juliet, Shakespeare, (Wer. Aram Gernas) Weşanên Helwest, Stockholm, 2002

16- Girtî, Melih Cevdet Anday (Wer. Cuma Çiçek) Weşanên Aram, 2007

17- Hamlet, Shakespeare, (Wer. Kawa Nemir) Weşanên Lîs, 2013

18- Xewna Şeveke Havînê, Shakespeare, (Wer. Kawa Nemir) Weşanên Lîs, 2014

19- Arîn / Mem û Zîn, Cuma Boynukara (Wer. Fehim Işık, Rahmetullah Karakaya) Weşanên

Evrensel, 2008

20- Mirin Di Xewê De Bû, Bêpar, Cuma Boynukara (Wer. Lal Laleş, Rêzan Tovjîn, Fehîm Işık)

Weşanên Lîs, 2010

21- Theodora, Haşmet Zeybek, (Wer. Aydın Orak) Weşanên Pêrî, 2012

22- Teneke, Yaşar Kemal (Wer. Aydın Orak), Weşanên Berçem, 2006


179

23- Araf, Cihan Şan, (Wer. Aydin Orak, Weşanên Do, 2008)

24- Qedehek Din, Harold Pinter (Wer. Bedirxan Mûhsîn Aybar, Wêjestêrk, 2013)

Hin Tekstên Bo Zarokan

1. Bexçeya zarokan, Gabar Çiyan, (Stockholm, 1992)

2. Mindallekan, Gabar Çiyan, (Stockholm, 1992)

3. Kerek û Heft Gur, Gabar Çiyan, (Stockholm, 1992)

4. Kulîlkên Apê Mûsa, Yaqob Tilermenî, Weşanên Zîbeq, 2012

5. Şengê û Pengê, Çetoyê Zêdo, Weşanên Filîtto, 2014

6. Serxwebûna Mirîşkan, Çetoyê Zêdo

7. Pîre û Luye, M. Malmîsanij (Bi Zazakî)

8. Şengê û Pengê, Sîdar Jîr

9. Gera Geçikê, Yusuf Unay

10. Qêrîna Ajalan, Mehmet Erbey

11. Palyaçoyê Winda, Koma Dijberî Dîwêr

12. Masîreşa Biçûk, Rûgeş Kırıcı (Ji Çirokeke Samet Behrengî) NÇM, 2014

13. Papûcên Min Ên Xweşik, Dersu Yavuz Altun, (Wer. M. Emin Yalçınkaya)

14. Zêrên Masîgir, Şehmus Yığın (Wer. M. Emin Yalçınkaya)

15. Çiya Gîhîşt Behrê, Ülker Köksal (Wer. Leyla Batği- Kemal Ulusoy)

16. Li Rawestgehê Sê Ezezok, Özer Tunca (Wer. Mem Mîrxan, 2010)

Lêkolîn

1- Hizirkirin Di Pirsên Şanoyê De (Teoriya Şanoyê), Muhsîn Osman, (Weşanên Spîrêz,

Duhok,2008/ Şaredariya Amedê, 2012)

2- Mezopotamya (Teoriya Şanoyê), Muhsîn Osman, (Weşanên Spîrêz, Duhok,2008/ Şaredariya

Amedê, 2012)

4- Şanoya Li Jêrzemînê, Mîrza Metîn, (Şaredariya Amedê, 2014)


180

5- Mêjûy Şano Le Edebiyatî Kurdî Da (Lêkolîn), Ferhat Pîrbal, Dezgey çap û Blawkirdnewey

Rewşenbirî (PDF)

6- Ebdilrehîm Rehmiyê Hekarî, Ferhat Pîrbal, (Dezgeha Spîrêz, Dihok, 2002)

7- Heme Kerîm Hewramî, (2001), Dramay Kurdî Le Naw Dramay Cîhanda, Hewlêr: Ministry of

Education Publication.

8- Shwan Jaffar, (1992). Le Theatre Kurde. In Les Kurdes par dela l'exode (pp. 207-232). Paris:

l'Harmattan.

9- Shwan Jaffar, (2012). Le théâtre kurde, espace de protection d’une identité en péril. In M.

Gonzalez, & H. Laplace-Claverie (Eds.), Minority Theatre on the Global Stage: (pp. 119-134).

Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing.

10- B. Qeredaxî (2004). Şanokarî Kurd le yotobiyay ezmûngerîda, (Silêmanî, Hikumetî Herêmî

Kurdistan, Wezaretî Roşinbîrî)

11- Hesen Tenya (1985). Şanoy Kurdewari (Bexda)

12- Selam Ferec Kerîm(2009). Geşesendinî Dramay Kurdî 1975-1995. (Silemanî)

13- Yasîn Berzencî, (2007). Şanoy Kurdî, Silêmanî, Govarî Şano

14- Ref'et Receb Cemal , (2007). Bizava Şanoyê Li Dihokê 1930-2006

15- Ibrahim Ehmed Semo (2007). Şanoy Kurdî le nêwan deqî xomalî û biyanî da. Silemani, Govari

Şano.

16- Keyfî Ehmed Ebdulqadir (2013). Realism le Şanoy Kurdî da, (Hewler, Wezaretî Roşinbîrî)

17- Kawe Ehmedmirza, (2011). Şanoy Kurdî-Silemani: le damezrandinîyewe ta raperini 1991.

Silemani: Karo.

18- Pîter Birûk (Peter Brook) Le Şanoy Hawçerxî Cîhanî da,

19- Gutarî Ezmungerî le Rewtî Şanoy Kurdîda, Dana Reûf, (1995)


181

Berawirdek Li Ser Çar Varyantên “Siyabend û Xecê”

Zeynep Sultan Atlı

Destpêk

Di dîroka gelan de hin kes bi işq û evîna xwe bi nav û deng bûne. Wan kesan ji ber kû rengekî

manevî dane gelê xwe, di dilê gel de jiyane, nehatine jibîrkirin. Di nav Kurdan de herçiqas

navekî taybet ê Mem û Zînê hebe jî bê guman ji bilî wê hin destanên din/dîtir jî hene. Ji bo

mînak Hesen û Nazê, Dimdim, Memê Alan û Sîyabend û Xecê jî dikare bê gotin.

Poyêma SIYABEND û XECÊ di nav medeniyeta Kurdan de cihekî girîng digire. cudahiyeke din

a serpêhatiya Siyabend ew e ku navê wî ne tenê di warê işq û evînê de, di mijara qehremanî û

lehengiyê de jî derbas dibe. Bê guman li ser vê destanê gelek varyant derketine holê û gelek

nivîskarên qedirbilind li serê rawestiyane. Ji Xeynî nivîskaran ji roja pêş da hetanî niha her

dengbêjekî ev poyêm ji yê pêşiya xwe hildaye. Her dengbêjekî jî anegorî dewra xwe tiştinan lê

zêde kirine an jî jê derxistine û bê guman di navbera wan de cudahî peyda bûne.

Em ê di vê nivîsê de li ser çar varyantên Siyabend û Xecê ya Dilbikûlê Cizîrî, Siyabendov

Semend, Ahmet Aras û Seydayê Tîrêj rawestin.

Mijarên Hevpar

Di van her çar poyêma de jî mijara sereke evîna Siyabend û Xecê ye. Em dikarin lehengî, ‘egîdî,

qehremanî û mêrxasiya Siyabendî lê zêde bikin. (Em dikarin lehengî, ‘egîdî, qehremanî, û

mêrxasiya Siyabendî wek mijara ku ji aliyê olî ve hevpar jî gerîn û gazindên li ser felekê ye.

Herwekî din mijara şêr (şêr belkî bibe motîf) jî hevpare; di poyêm a Seydayê Tîrêj de Siyabend

û Elîf, di poyêm a Ahmet Aras de Siyabend û Hesen Axa, di poyêm a Dilbikûlê Cizîrî de Sîbend

(Siyabend) û Şerîf di aliyê şêr de zêdetirî ber bi çav e.

Destpêkên Varyantan

Di nav van waryantên em tehlîl dikin de destpêk cûda û bi rengekî cihê ne.?

Siyabendov Semend; “Di demeke biharê de pîreke belengaz, bê xweyî û xudan dema ku di êlê

de ji bo parsê dewsa waran digere dengê girîneke zarokekî dibihîse û di nav pêçekekê de


182

lawikekî dibîne û wek zaroka wê bixwe be lê sahib derdikeve, bi delalî mezin dike. Navê zarokê

jî dixe Siyabendê Silivî.”

Ahmet Aras; “Dema ku Siyabend heftê xwe temam dike û dikeve sala xwe ya heştan li Silîva

nexweşiyek derdikeve, dê û bav, xûşk û birayên wî dimirin. Siyabend jî bêkes û êtîm dimîne

dikeve destê ap û amojina xwe.”

Seydayê Tîrêj; “Siyabend êtîmekî ber destê ap û amojinê de ye di bin zor û tedayiyê de dijî.”

Dilbikûlê Cizîrî jî destpêka pirtûka xwe wek Mem û Zîn a Xanî dest pê dike. Beşên beriya

destpêka destanê wiha hildide dest; Pesnê Xwedê, Nîmetê Xwedê yên li ser me, Gazî bo

Xwedê, Pesnê Pêxember, Mû’cîzeyên Wî, Welatê bênav, Sebeba nivîsandina pirtûkê û dû re ji

gûndê Siyabend êdî gotinê dibe ser jiyana wî, “Hecî Hamîd bê zuriyet û kesekî dewlemend e.

Gazi Xwedê dike ku lawekî bide ku ew erd û malê wî bê xwedî nemîne, pîştî duayan Xwedê lê

tê rehmê û lawekî didê. Mewlîdekî dide û navê kurê xwe Siyabend taytîne.”

Di Waryantan De Ziman û Uslib

Dema em li ser waryantan radiwestin em dibînin ku varyantên me him bi nezm him jî bi

pexşankî û helbestkî hatine nivisîn.

– Pexşankî û helbestkî: Ahmet Aras vê cureyê bikar aniye. Li ciyên ku rewş, nêrîn an jî

qewîmîna bûyerekê hebe, zêdetir bi pexşankî ye lê diyalog bi nezmê ne. Honaka bûyeran aloz

nîne. Zimanê wê xwerû, zelal û fahmbar e.

– Nezmî: Siyabendov Semend, Dilbikûlê Cizîrî û Saydayê Tîrêj jî bi vê terzê nivîsîne lê ya Cizîrî

û Tîrêj ji malikan pêk tê.

Siyabendov Semend çîrokê bi zimanê kurmanciya jorîn nivîsiye û wê bi biwêj û gotinên pêşiyan

xemilandiye. Ji wana hinek ev in; “qudûmê çokê min sist bûn”, “ba tê baran pê ra dilîlîne”,

“berf dihele, çiya dimîne”, “çem dikêşe, behr dimîne”, “şêr dimire, çerm dimîne”, “mêr dimire,

nav dimîne”. Di ve gotarê de peyvên Tirkî jî hene.

Dilbikûlê Cizîrî jî berhema xwe zêdetirîn di bin bandora berhema Mem û Zînê ya Ehmedê Xanî

de maye û wezna xwe jî ji wê girtiye, bi terza ‘Mefûlû Mefaîlû Feûlun’ nivîsandiye. Berhem ji

94 beşan pêk tê 2100 malikên wê hene û di vê gotarê de gelek motîfên olî derdikevin pêş

me. Zimanekî herikbar û xemilandî bi kar aniye.

Berhema Seydayê Tîrêj, ji 310 malikan pêk tê. Û pîvana kîteyî ya 11yî bi kar aniye. Her malik di

nav xwe de biqafiye ye, cûreyê qafiyeyê jî qafiyeya tam e. Bi zimanê gel vehonandiye.


183

Lehengên Varyantan

Siyabend û Xecê, di dawiyê de jî pêzkovî, di varyantan de heman lehengên sereke ne, ji xeynî

wan, lehengên din em dikarin wiha diyar bikin:

Di berhema Ahmet Aras de ap, jinap, şivan, Qedê, 7 birayên Xecê, Hesen Axa, Êrebê

Lêvdoqandî, Pîrê leheng in.

Di berhema Dilbikûlê Cizîrî de Hecî Hamîd, Sînem, Şerîf, Helîme, Emîr, Hacer, birê Xecê, Tahir,

Zahir, Qasim, Rasim, Nû’man leheng in.

Di berhema Seydayê Tîrêj de ap û amojin, Umer Beg, Zelîxa, Riza Beg, Qereqetran, 7 kurmam,

4 bira û Elîf leheng in.

Di berhema Siyabendov Semend de jî leheng Ehmed Axa, Mîrê Ereba, Axê, Diya Siyabend, 7

birayê Xecê, pîrê û Hespê şê ye.

Di Waryantan de Dem û Cih

Her wekî cudahîyên di vehonandinê de bi vê ve girêdayî cudahî di cih û demê de jî xwe nîşan

didin. Anegorî erdnîgariya ku ev destan lê tê vegotin, taybetmendî û dirûvên wê herêmê jî wek

kirasekî dikêşe ser xwe. Di waryantên di destê me de cihê hevpar Çiyayê Sîpanê û deşt û

qontarê wê ne. Dem di her çar waryantan de jî ne diyar e tenê di berhema Siyabendov Semend

de raste rast em dizanin ku çîrok bi dema biharê dest pê dike.

Di berhema Seydayê Tîrêj de cih; rojhilat, gundê Umer Beg, Hekkarî, Nisêbîn, Birca Belek e.

Di berhema Ahmet Aras de cih; Geliyê Bidlîsê, Mêrga Gulistanê, Textê Hesengolê, etegê Sîpanê

û Elcewaz e.

Di berhema Siyabendow Semend de cih; gundê Silîvanê, gundê nêzî hidûdê Ereban, kaniya

Newrozê û Deşta Silîvanê ye.

Di berhema Dilbikûlê Cizîrî de jî cih; Mûş, Wan, Qesra Emîr, Kaniya gund, mala Xecê, newala

Sîpanê, şikeft û Silîvan e.

Dawiya Waryantan

Dawiya berheman bi heman mijarê diqede, Siyabend li pey pezkoviyekî dikeve ku wî bikuje û

ji Xecê re bîne. Dema ku Siyabend tîne ku ser jê bike pezkovî bi qoçên xwe wî ji çiyê diavêje,

Xecê jî li pey Siyabend dikeve da ku wî bizivirîne. Lêbelê dibîne ku Siyabend birîndar e ew jî

xwe ji çiyê de diavêje û herdu dimirin û berhem diqedin. Wekî din di berhema Dilbikûlê Cizîrî


184

de piştî vê beşeke bi navê ‘Dawiya çîrokê’ lê tê zêde kirin û di vê beşê de ji bo wan dua tê kirin.

Nivîskar navê xwe di vê beşê de bi cih kiriye

Encam

Em dibînin ku cudahî anegorî cih, dem, herêm an jî vegêr çê dibin, lê lehengên sereke

naguherin û her tim li hemberî leheng asteng çê dibin û ew jî bi serfirazî/serkeftî ji wan difilitin.

Hin qalibên hevpar di destanan de naguherin û em dikarin bibêjin ku ev qalib di hişê gel, vegêr

an jî dengbêjan de dimînin û ji nifşekî radigihînin nîfşeke din. Bi saya van qaliban jiberkirin jî

hêsantir dibe. Di van varyantan de jî em vê yekê dibînîn.


185

Daşinasnayîşê Kitabê “Qetlê Ziwanan”

David Crystal:

Profesor David Crystal wareyê ziwanî de pîsporanê dinyayî de tewr verênan ra yo. Serra 1995

de semedê keda ke îngîlîzkî rê kerdo “The Order of the British Empire” (Xelata Nîzamê

Împaratorîya Îngilizî) dîyayo ci.

Tikê eserê ci:

-Redîscover Grammar (Longman, 2004)

-The Cambridge Encyclopedîa of Englîsh Language (Cambridge University Press, 2003)

-English as a Global Language (Cambridge University Press, 2003)

-Words Words Words (Oxford, 2007)

-Dictionary of Linguistics and Phonetics (Blackwell Publishers, 2002)

-Language and the Internet (Cambridge University Press, 2006)

-The Penguin Dictionary of Language (Penguin Boks, 1999)

QETLÊ ZIWANAN [1]

Vateyo Verên

Kongreya Ziwanzanî ya Mîyannetewî ke Quebec de 1992 de bîya de, zîwanzanî nê beyanatî

dayî:

Vîndîbîyayîşê yew ziwanî, semedê însanî ya yew vîndîbîyayîşo bêtelafî bîyayîşî ra, ziwanê ke hê

mirenî yan zî xeterê mergî de yê hetanî nika ser xebate nêbîyo yan zî nêameyo

dokumentekerdişî edebîyatê fekkî yê eyin zî daxîl, qaîdeyanê gramerê înan, ferheng û


186

metnanê înan semedê namekerdişî, programanê dezgeyanê ziwanzanî teşwîqkerdiş û eke

beno paştdayîşî wazîfeyê UNESCO yê tewr verênî yo.

Dima raporê averşîyayîşî de UNESCO wina vat:

Pêro buudê ci nêame zanayişî zî xeylêk cayê dinyayî de bi çapik a vîndîbîyayîşê ziwanan mutlaq

û xeyretanê karê ziwanzanî lezekerdişî wayîrê muhîmîyê tewr berzî yo.

Nê dima çend gamê muhîmî erzîyayî. 1995 de Unîversîteyê Tokyoyî de semedê ziwananê

xeternakî ya odayê karanê mîyannetewî dest bi wazîfe kerd. A serre DYA de Fonê Zîwananê

ke Tehluke de yê nîya ro. Komîteya fonî, cumleyê akerdişî de her çî, bi temamî ard meydan:

Ziwanî, tarîx ra nat merdî la ma çi rey sey nika yew vîndîbîyayîşêko top pîya rê rast nêameyî.

Ma, pisporê ziwanî, duştê yew rasto rutî de yê. Xebatanê ma ra zafî neslê ameyoxî het ra do

nêrî şuxulnayîş. Mîrasê kulturî yê xeylêk zaf komelan verê çimanê ma de vîndî benî û şinî. Ma

eşkenî sucê o tewir vindertiş û çîyêk nêkerdişî bin ra vejî?

Hewna 1995 de Îngilîstan de Weqfê Ziwananê ke Tehluke de yê nîya ro. Weqif bultenê ajansê

xo yê diyînî de ameyoxî de îhtîmalan rêz kena û texmînê bêresmî yê pirsgirekî wina dana:

Mîyanê ziwanzananî ke no halî ser a sereyê xo dejnenî de, ziwanê ke dinya de yê nême ra zafî

hê tehlukeyê vîndîbîyayîşî de, yanî nêeşkenî yew nesil ra neslo bînî rê neqilkerdişî het a

hemfikîrî esto. Wina aseno ke ma û qîjî ma tarîxê însanîyetî de o qeyde yew ca de vindenî ke

belkî qey her di nesilî zî nêmeyê ziwananê dinyayî mirenî.

Mergê ziwanan rast o. Muhîm o? Ma gereke ser bivinderi? No kitab vano muhîm o û ma gereke

ser bivinderi, goreyê îmkanê zanayîşî, rastî bellî biker û dima hîna nêyî akeri xo rê keno armanc.

Mergê ziwanî tam çi yo? Kamî ziwanî hê mirenî? Ziwanî çi ra mirênî?- û qey nika- Ma hê hîrê

persan ver a. Mergê yew ziwanî qey wina muhîm o. Ma eşkenî çîyêk bikeri? Gelo çîyêk bêro

kerdiş? Cewabdayîşê di persê peyênî xeylêk zor o. Munaqeşeyanê xesas û bi dîqet ci rê lazim

o la goreyê fikrê no nuştoxî cewabo tewr peyên rê yew “E”yo qewetîn lazim o.

Mergê Ziwanî çi yo?

Xeberdayîşê mergê yew ziwanî sey xeberdayîşê mergê yew însanî yo. Yewna qeyde nêbeno zî.

Çunke bêînsanî estbîyayîşê ziwanan ra behs nêbeno.

Yew ziwan hinî qalîkerdoxê ci nêmend, mireno. Ziwanê ke pê kitabî ameyê nuştiş û ziwanê ke

qalîkerdoxê ci zafê rê wina yew îhtîmal çin o.


187

Hewzê Ziwanî:

Çend hebî ziwanî hê sekerate de? Çend hebî hê tehluke de? Verê cewabdayîşê nê persan ma

gereke bizan ke dinya de çend hebî ziwan estê? Goreyê tehmînan 1000 ra 10000î ziwanî estî.

Ferqê nê tehmînan zehmetîyê hemî dinya de cigêrayîş û têmîyankerdişê zarava û ziwanan o la

ez rêjeyanê xo beynateyê 5000 û 7000î ra weçînen û goreyê nêyî şîrove kena.

Encamê Pirsgirekî:

Yew ziwan eke qalîkerdoxê ci nêmend merde qebul beno. Qalîkerdoxî çewî ke tede qalî

bikerî û neslo peyênî ra waştoxê musyayîşî çin bî herekîyayîşê xo nêeşkenî ramojnî. La di tenî

qalîkerdoxî têna mendî se yan zî 20 yan zî 200? Çend tenî eşkenî ciwîyayîşê yew ziwanî garantî

bikerî?

Cewabê nê persî zor o. Çunke tena nûfus bê mana yo. Wazîyetê kulturî, yew yew analîzkerdiş

mot ra ke hûmara nûfusî têna bê fayde yo. Yew cayo yabanî de 500 tenê qalîkerdoxî yew

texmîno pozîtîfî rê îmkan dano. Yew bajaro ke lez beno pîl de bi 500 teno vilabîyayî, îmkanê

ganîtepiştişê ziwanî zaf kêmî yo. Dormaleyê Girawayê Pasîfîk de 500 tenî xeylêk zêde û bi

îstîqrar aseno la xeylêk cayê Ewropa de 500 tenî nemuhîm ê.

Yew tabloyê Ethnologue de 6784 ziwan dîyê û înan ra 6059 ziwanî de malumat esto.

Kêmbîyayîşo

Kumulatîf %

Zêdebîyayîşo

Kumulatîf %

Humare %

100 mîlyonî ra

vêşer

8 0,13

99,9

10-99,9 mîlyon 72 1,2 1,3 9,8

1-9,9 mîlyon 239 3,9 5,2 98,6

100.000-

999.000

795 13,1 18,3 94,7

10.000-99.000 1605 26,5 44,8 81,6

1.000-9.999 1782 29,4 74,2 55,1


188

100-999 1075 17,7 91,9 25,7

10-99 302 5,0 96,9 8,0

1-9 181 3,0 99,9

Goreyê înan ma eşkenî vaje ke mîyanê seserrî de %50ê ziwanan benî vîndî. %50, 3000 ziwan

keno. Seserre 1200 menge keno. Goreyê nêyî çend hewteyan de hewî tewr tay yew ziwan do

bimiro. No, zaf dûrê rastîye de nîyo.

Daraxanê(Sewîye) Tehlukeyî:

Goreyê yew teqsîmkerdişî ya hîrê daraxî estî: Ziwanî, emnîyetî de yê, tehlukede yê yan

zî merde yê. Yew zî: Zîwanê ke hetê qijanî ra nêyenî musnayîşî ra hê sekerate de vajîyena. No

îfade zaf weş îfade keno ke no ziwan maneno ganîyê ke nêyenî zêdebîyayîşî ya.

Yewna teqsîmî de ziwanî Ziwanê dewambîyayî, Ziwanê dewambîyayî la ziwanê qijî, Ziwanê

tehluke de yê, Ziwanê ke mergê ci rê tay mendo, Ziwanê merdeyî.

Yewna teqsîmî de Ziwanê ke îhtîmalo ke tehluke kurî, Ziwanê ke tehluke de yê, Ziwanê ke

xeylêk tehluke de yê, Ziwanê ke sekerate(doşegê mergî) de yê, Ziwanê merdeyî.

Netîce:

Mergê ziwanî de ma eşkenî wina xulasa biker:

Vîndîbîyayîşê yew ziwanî yew rêzberkerdiş nîyo. Hîna zêde çîyo ke însanan hal û hareketanê

xo bedilna û ziwananê xo beynateyê neslan de kirişnayiş terikna bena. Bi însanan a nêzdî ra

girêdayeyo û sey yew xaçeperso entellektuel nêyeno rojev.

Çi ra wa xemê ma de bo?

Goreyê zaf kesan gereke wa xemê ma de bo. Humara ziwanan de yew kêmbîyayîş trajedîyo ke

zaf pîlbîyayîş yew het a, yew fîkro ke însanan rê zaf feydeyin o vilabîyaye û raxbetin esto.

Goreyê nê dinya de têna yew ziwan wa bibo. Wina zî fehmkerdiş, roşnayî û aşitî eşkenî peyda

bibê. Nê de tayê problemî estî. Tayê miletî estê ke yew ziwan qalî kenî la hê xo mîyan de şer

kenî. O bîn zî ê ke wina îddîa kenî peynî de wazenî ke ziwanê xo ziwanê dinya bikerî. Yewna

fikîr esto ke vano ziwan nasname yo. Kam nasnameyê xo terikneno. Nê de zî problem esto.

Bingeh de persê “yew ziwan bimiro çi ra wa xemê ma de bo?” tewir tewir cîhetanî ra panc

cewabê ci estê.


189

Çunke ma mehtacê zaftewirî yê.

Senî ke tabîatî de heme ganîyî zaf tewirî yê. Ziwananê însanan zî zaf tewirî yê. No fitrî yo. Senî

ke tabîatî de muwazeneyo ekolojîk est o mîyanê ziwanan de zî çekuye girewtiş û dayîş est o.

No zî ziwanan keno dewlemend. Îngilizkî zî mîsalê no yo.

Çunke ziwan nasnameyî îfade keno.

Nasname , çîyo ke şarê yew komelî qeydeyo ke bêro naskerdiş, keno sey yewbînan. Nê

xususîyetî aseyîşo fîzîkî ra zî beno û adetî, bawerî ûsn çîyan ra zî beno. Mîyanê înan de tewr

asaye ziwan o. Ziwan aseyeyo esasî, sembol û qeydê nasnameyî yo.

Çunke ziwanî embarê tarîx ê.

Merdim biwazo menşe’ê yew miletî bizano gereke muracaatê ziwanî bikero. Miletanê kovîyan

ziwano nuştekî de çîyêk nêverdayo aye ra ma nêzanî tarîxê eyin ra çîyêk bizan la miletê ke

çîyêk nuşto tarîxê înan eşkera yo û ma zanî ke înan se kerdo.

Çunke ziwanî leteyekê pêro zanayîşê însanîyetî yê.

Her zanayiş bi ziwanî yeno vilakerdiş. Ziwan çin bi zanayîş zî vîndî beno. Yew milet bi ziwanê

xo zanayişanê xo kirişnena neslo bîn. O ziwan ke bi vîndî zanayişê ci zî beno vîndî.

Çunke ziwanî xo ser a yew çimeyê alaqayî yê.

Merdimê ke ziwanzanî ser a nêxebetîyê rê ziwanê eşîrê cayîyan zî sey îngilizkî û frensizkî tam

û temîyankewtebîyayîş tewir yeno. Şarê rojavayî vanî dê qey sey eqsê ci yo. Ê vanî, dê

teknolojîyê înan çin o, ziwanê înan zî hema destpêk de yo. No zî mojneno ra ke ziwan bi xo

yew çimeyê alaqayî yo.

Netîce:

Na dinya de fîkrê bînî, nasnameyê bînî, kulturê bînî zî estî. Heme însanî têduşt î. Ma heme

însan î. Cîyabîyayîşê ma est ê. La ma hemeyî bi nê ferqanê xo est î. Gereke ma wayîr ci vejî.


190

Ziwanî çi ra mirenî?

Tarîx de xeylêk ziwanî merdê. Ziwanî nika hê tehlukeyê vîndîbîyayîşî de. Ê temam la çi ra nê

ziwanî hê mirenî. Gelo ewro ziwanî hîna leze hê mirenî? Gereke ma sebebê înan bizan.

Faktorê ke însanan hetê fîzîkî ra fînenî tehluke

Însanî bimirî, ziwanê înan zî mirenî. Erdlerzî, va û virikî, tsunamîyî, şerî ûsn çîyî ra însanî mirenî.

Ancî nêweşîyê pîlî û xela ra însanî mirenî û ziwanê înan zî mireno. Cayek de însanî wina bi top

bêrî merdiş ziwanê înan zî mireno.

Faktorî ke kulturê însanan vurînênî(bedelnenî)

Însanî ganî bî zî beno ke ziwanê înan bimiro. No halî rê têgeho tewr hol asîmîlasyonê kulturî

yo. Yew kultur, tesîrê kulturo hakim de maneno û şar adetan û hareketanê neweyan geno û

nasnameyê xo keno vîndî. No çend qeyde de eşkeno bibo. Nûfus hetî ra taybîyayîş, sey dewrê

emperyalîstan de yew grubê însanî yenî û şarê cayîyan kenî bindest û kulturê înan zî

heremnenî. Yan zî yew grube yena û ziwanê xo kena standart yan zî ziwano fermî û kulturo bîn

helnena.

Netîce

Mergê ziwanî de xeylêk faktorî estê. Ma nêeşkenî vaje ke têna no rid û no rid ra yo.

Ça ra dest pêbikerî?

Ma çîyêk nêkeri ziwanî mirenî û şinî. Ê ma se bikeri ke wa ziwanî nêmirî.

Tayînkerdişê tewr raverîyanê eslîyan

Eşkerayo ke raverîyano tewr verên malumat arêdayîş o. Semedê nê zî ya, pereyî û ziwanzanî

lazim î. Ziwanê ke hê tehlukeyê vîndîbîyayîşî de yê hol cigêrayişan bikerî û hemeyî qeyd bikerî

la semedê nê xeylêk manî zî estê.

Mîyanê şarî de ewnîyayîşê musbetan ramotişî

Mîyanê şarî de ewnîyayîşo musbeti xeylêk kemî yo. Vanî ma no ziwan bizan ma pê se kenî? Çi

hewceyîyê ma vîneno? No qeyde ewnîyayîş zirar dano ziwanî. Tîya de teorîya Maslowî kuwena

dewre. Merdim pîzevêşan bi û nanê ci çin bi, ti nêeşkenî tira vajî ke qey ti ziwanê xo teriknenî.


191

Çimê ey de meseleyê ey o tewr muhîm pîzeyê xo dekerdiş o. Eke ma wazenî no ziwan bimiro

ma gereke ewnîyayîşê şarî bibedeln.

Zafaneyê şarî de ramotişê raştîyî

Ziwan eke mîyanê şar de nêgeyro û nêro şuxulnayîş mireno û gereke ma şarî çim de na raştîye

bimojn û însanan îqna bikeri nîyo se ma bi destê dezgeyan a nêeşkenî bixelesn. Teknolojî,

buroqrasî muhîm ê la esas nîyê. Hîna zêde ho dadî û babî dest de. Dadî û babî qijanê xo rê

ziwanê xo bimusnî o ziwan xelesîyeno.

Zîwanî, leteyê kulturî vînayîş:

Eke şima wazenî kulturê xo bidomnî şima gereke ziwanê xo zî bidomnî. Çunke ziwan yew

aîdîyet o. Ti nêeşkî ziwanê xo qisey bikerî ti a miletî ra nîyî. Ziwanê to bedelîya ti hetê etnîsîte

ra ancî a milet ra yê la kulturê to o kultur nîyo. Aye ra ma gereke rolê ziwanî hol bide şinasnayiş.

Çi eşkeno bîyero kerdiş(?)

Yew ziwanî keye de yan zî dormeleyê şar û beynateyê neslan de wasitayê têkilîkerdiş de şertê

ewilî estê? Ez nê şeş faktoranî rê zaf qiymet dana ci.

1.Yew ziwano ke tehluke de yo eke qalîkerdoxê ci mîyanê komelo hakim de prestîjê xo

bizêdnî aver şino:

Armanco tewr verên, wareyê şarî de estbîyayîşê xo eşkerakerdiş û mîyanê şarî de bîyarî

hîskerdişî. No zî huquq, kar, îdareyê şarî de muhîm o. Hetanî ke komelo hakim de bîyero têduşt.

2. Ziwano ke tehluke de yo eke qalîkerdoxê ci mîyanê komelo hakim de dewlemendîya xo

bizêdnî aver şino:

Eke şarê ziwano ke tehluke de yo, hetê ekonomî ra aver şêrî tesîrê vîndîbîyayîşî beno kêm.

3.Ziwano ke tehluke de yo, eke qalîkerdoxê ci çimê komelê hakim de qewetê xo yo meşru

bizêdnî aver şino.

4. Ziwano ke tehluke de yo eke qalîkerdoxê ci sîstemê perwerdeyî de cayê qewetîn a birasî

aver şino.

5. Ziwano ke tehluke de yo qalîkerdoxê ci qalîkerdişê xo bieşkî binusî aver şino.

6. Ziwano ke tehluke de yo qalîkerdoxê ci teknolojîyê elektrîkî buşuxulnî aver şino.

Rolê ziwanzanî


192

Ziwanzanî peyê nê şeş şertan de xo nimnenî. Sey yew doxtorî nêweşê xo teşhîs kenî, cigêrênî,

name kenî û tedavî kenî. Newe ra ganî kenî. No ganîkerdişî de têna pisporîya ziwanzanî bes

nîyo. Seba aktîf yew endamîya programê ganîkerdişî bîyayîş, hunerê îctîmaî û sîyasî zî lazim ê.

Dokumentekerdiş, pawitişê ziwanî de nêbibo nêbeno. Pêro mesela na ra zî îbaret nîya. Hetanî

nika yew ziwan zî bi dokumentekerdiş nêxelesîyo la dokumentekerdiş heme cigêrayîşan de

tewr verî de yo û ziwan rîskê mergî nêzdî bo, hîna ho ver de. No dokumentekerdiş bi pêro

wasitayan a resmê ziwanî antiş o.

Ekîbê newe ra ganîkerdişî

Ziwanî seba ciwîyayîşî hewceyîya komelî ci rê estê. No rid ra yew ziwano ke tehluke de yo têna

yew komel eşkeno bixelesno. Na nokta esas a.

Seba xelesnayîşê yew ziwanî ekîbêk lazim a. Na ekîpe yew îdarekerdiş û plankerdişo hol,

gereke bîyero pîya. Dima bê dor gereke nê bîyêrî kerdiş.

-Endamê komelî û xebatoxê sahayî ke teber ra ameyî yenî têhet, yewbînan şinasnenî û yew

grubek nanî ro.

– Esasê pirsgirekî ser a umişî kerdiş şert o.(Ziwan tehluke de yo. Gereke çîyêk bêro kerdiş usn.)

-Wazîyeto heremî gereke hol bêro naskerdiş(dîn, polîtîkaya komelkî usn)

-Seba mudeyo kilmî gureyê acîl estê yan ney û seba mudeyo dergi zî balê ekîp çi ser o bi, qerar

girewtiş.

-Şiklê pawitişî rê qerar girewtiş.

– Wazîfeyê endaman bellî kerdiş.

-Qeydkerdiş, dokumentekerdiş, musnayîş usn de armancanê acîlan bellî kerdiş.

-Arêkerdişê malumatan ca ardiş.

– Viraştişê ziwanî sey ferheng, rastnuştiş û gramer analîz kerdiş.

– Hem seba nuştiş hem zî qalîkerdişî de standartîzasyon û alfabe weçînayîş.

– Keye de û cayanê bînan de şuxulnayîşê ziwanî rê stratejîyan bellî kerdiş.

– Seba mîyanê şarî de vilabîyayîşê ziwanê nuştekî stratejî bellî kerdiş.

– Seba mîyanê şarî de vilabîyayîşê ziwanê qalîkerdişî stratejî bellî kerdiş.

– Ziwanî seba wendegehan a ziwanê musnayîşîkerdiş a stratejî bellî kerdiş.

– Seba qijan û pîlan a malzemeyê mufredatî hedrekerdiş.

– Sey hîkaye, şîîr û sanikan a balê şarî ziwan ser antiş a nuşteyî nusîyên û çap benî.

– Ziwanî, seba ziwano fermî yo heremî kerdiş a dusturan bellî kerdiş.


193

Ganîbîyayîşê ziwanî tena bi ekîban nêbeno la dinya de moto ra ke wina xebatî fikîrîyayîşê şarî

bedilnenî û ê ziwanî ke ser a xebat bîyo hema ra zî ganî yê.

Netîce:

Dinya de xeylêk ziwanî hê mirenî. Nika ma çîyêk zî nêkenî û seyr kenî yan zî ma destanê xo

erzenî binê kerra û bi pêro qewetê xo xebetîyênî. Çunke mergê yew ziwanî sey mergê yew

însanî yo.

“Zaravayê Kurdkî ra zazakî/kirdkî zî ha binê riskî de. No qeyde xebatî xelesîyayîşê zaravaya ma

de rayberîye kenî.”

[1] Cyrstal (Davîd), Dillerin Katli, Çarnayox: Gökhan Cansız, Profil, Îstanbul, 2010


194

Mirovê pirziman, miletê pirziman

Murad Ciwan

Ji mêj ve difikirim; me hebûna însanê/a pirzimanî qebûl e, lê fikra miletê pirzimanî qet nayê

hişê me û em serê xwe li ser fenomeneke wiha naêşînin. Gelo wek insanê/a pirzimanî, nikare

miletê pirzimanî jî hebe?

Hemû milet ne xwediyê take zimanekî ne. Beşek ji wan; ne tenê hin takekes an tebeqeyên

wan, seranser civak pirzimanî ne.

Pirzimaniya ku li vir tê behs kirin, ne ya ku dewletek ji yekî bêhtir zimanên resmî di nav xwe de

qebûl dike. Gelek dewlet hene ku xwedan du-sê, heta zêdetir zimanên resmî ne, lê civakên

wan, hemû an hin ji wan yekzimanî ne. Li Kanadayê ku du zimanên resmî (îngilîzî û fransî) hene,

tenê %13ê civakê herdu zimanan dizanin, %87ê xelkê yan tenê îngilîzî, yan tenê fransî dizanin.

Tevî hebûna du zimanên resmî, zehmet e ku meriv ji civakên kanadî re bêje yên duzimanî.

Lê li Tanzaniyayê %90ê seranserê civakan, xwedan du zimanan, an zêdetir in.

Pêwendiya pirzimaniya civakê raste rast bi qebûlkirina ji yekî bêhtir zimanên resmî tuneye.

Hetta pirrê caran, di tarîxê de, ferzkirina takezimanê resmî ji ba dewletekê ve, serdestîya li gel

êş, azar û texrîbata asîmîlekirina civakên cuda, di armancên xwe de biserneketine, lê bûne

sedemê pirzimaniya civakên armanckirî.

Zimanên dînên cîhanşimûlî (latînî, erebî, îbranî, sanskrîtî hwd), yan jî ên xanedaniyên ku piştre

bûne împaratoriyek a ji gelek civakan pêkhatî (rûsî, fransî, almanî, tirkî, farisî, çînî hwd) bêyî ku

qesd bikin rê li pirzimaniya civakan vekirine. Împaratoriyên ku bi sedan sal li ser ruyê erdê

welat dagir kirin, kolonî avakirin jî, bi awayekî bêedaletiya tarîxî yan wek hêzeke mezin a


195

cîhanşimûlî ya siyasî, eskerî, teknolojî-aborî, zanistî û kulturî rol di peydabûna pirzimaniyê de

lîst. Înilîzî, fransî, rûsî û hin zimanên din ên ewropî bi vî awayî li Asya, Afrîqa û Ewropaya Rojhilat

bûne sedemên pirzimaniya civakan. Amerîkanî îro xwedan roleke wiha ye.

Li vê derê behsa me ya esasî ne sepandina hin zimanan bi ser hin civakan de ya bi darê zorê,

an qebûlkirina ji bal civakan ve ji ber hêzdarî û avantajên xwediyên wan e. Ya ku ev nivîs li serê

radiweste, bi çi sedemî dibe bila bibe, peydabûna pirzimaniya di civakan de ye. Li gor lêkolînên

zanistî, hebûna civakên pirzimanî li ser ruyê erdê, ji yên civakên yek zimanî gelek bêhtir in, tevî

ku yek-zimanîya civakan wek normeke seranserî cîhanê di mêjiyan de bi cih buye. Ev îmajeke

gelek şaş e. Ji xwe bi lêkolîneke gelek sivik, rastî kare bê dîtin; li ser ruyê erdê, behsa 6-8 hezar

zimanan tê kirin, lê li dor 200 dewletan hene. Gava wek hev bê parvekirin, serê her dewletekê

dike 30-40 ziman ku çendek ji wan ji ba civakên cuda yên li nav van tên bikaranîn.

Yek ji berbiçavtirîn nimûneyên civakên pirzimanî, miletê kurd bi xwe ye. ‘Cîlweya tarîxê’ û

‘qedera’ vî miletî wiha kiriye ku carinan bi xweşî, pirranî jî di encama çespandineke bi darê

zorê, kurd bûne miletekî pirzimanî. Hebûna kurdan di nav dewleta Sasaniyan de, bi hatina

îslamiyeta erebîziman, misilmanbûna wan, îstîlayên tirkan ji Asyaya Navîn û avakirina

dewletan li ser wan erdan ku kurd jî li serê ne, piştre peydabûna du împaratoriyên mezin;

Osmanî û Îranî ku Kurdistan di nav wan de parçe bû, di destpêka sedsala bîstê de avakirina

dewletên ereb, faris û tirk yanî di midetê bi sedan salan de welê kir ku di destpêkê de elît;

arîstokrat û tebeqeyên ilm, îrfan, huner û rêberên îdarî-siyasî yên kurdan, pişt re jî di dema me

de, miletê kurd buye pirzimanî. Tevî ku civakên serdest bi xwe (tirk, faris, ereb) yekzimanî ne,

kurd li her perçeyî bi kêmasî du (kurdî-tirkî, kurdî-erebî, kurdî-farisî), têgihiştî û elîtên civaka

kurdan ên warên cuda sê-çar zimanî ne.

Helbet bi vê tesbîtê, qesda min ne ew e ku serdestîya miletên farisî-, tirkî- û erebîaxêv, siyaseta

wan a asîmîlekirinê tu pirsgirêk ji ziman, kultur, jiyana ilmî ya civaka me re neanîne. Bileks,

heta van salên nêzîk jî ji ber asîmîlekirinê, ziman û hebûna miletê kurd hat ber tunebûnê. Her

çendî liberxwedana kurdan ev siyaseta bêyom pûç kir jî, ev nirxê hêja hê jî di nav xeterên mezin

de ye. Lazim e bi her awayî kurd xwedî li ziman û kultura xwe derkevin, derfetên wê yên

pêşketinê firehtir bikin.


196

Lê nabe ku em nebînin, ji ber ku me ev pirzimaniya xwe nedîtiye, bi sedan sal in ku wek miletekî

ser ruyê erdê, me para xizmeta xwe ya di avakirina ilm, îrfan û medeniyeta cîhanşimûlî de jî

înkar kiriye, em xwedî lê dernektine. Bi kêmasî ji derketina îslamê bi vir de, bi hezaran zana,

edîb, hunermend û her awe ronakbîrên me derketine. Bes ji bo ku bi erebî, farisî an tirkî

nivîsîne, me ew red kirine, ked û berhemên wan ên hêja bi avê de berdane û ew xizmetkarê

miletên din nîşan dane. Di miletên din de jî gelek dewrên wiha hene ku entelektuelên wan bi

zimanên din nivîsîne, lê wan ew red nekirine, xwedî li wan derketine û keda wan ji xwe

hejmartine.

Êdî roj hatiye ku kurd jî vê meselê ji nuh ve binirxînin û xwedî li tarîxa xwe ya ilm, îrfan û hunerê

derkevin, îtîbara entelektuelên xwe yên bi sedan salan xizmetên hêja kirî li wan vegerînin û bi

wan serbilind bin.


197

FELSEFEYA MORFOLOJIYA ZIMANÊ KURDÎ

Abdusamet Yigit

Em vê yekê divê ku werînine ser ziman ku bi dîrokê re zanîna pêşketîya. Ev gotina, zanîna me

bi dîrokê re pêşketîya, weke gotinaka ´razber´ a û li vir, dema ku mirov li ser ziman re hewl

dide ku rengê pêşketina bi mejiyê xwe re fahm bike, hinekî jî bê, êdî di çerçoveyê re ew razberî

wê vegerihê li şenberîyeka´ ku em li vir dikarê bi heyîn û hebûna ziman re werênina ser ziman

a.

Aqil, dema ku em bahse wê dikin, bi dîrokê re pêşketina wê re, her wusa bi pêşketina ziman

re mirov wê dihêne ser ziman. Rastkirina pergalîya pêşketina aqilî, her wusa wê li ser darêjka

ziman û gotinên re bê. Ev jî, wê weke aliyekî din ê ku em li vir, bi têkiliya ziman û aqil a bihevdû

re ku hildina li dest û werênina ser ziman a. Rastî, li vir, dema ku mirov bahse aqil dike, mirov

bahse pergaliyek têgînî a li hevdû hûnayî ya ziman jî dike. Di vê çerçoveyê de mirov divê ku

werêne ser ziman ku ziman, di vê çerçoveyê de weke aliyekî giring ê ku mirov li vir weke ´hîm´

hilde li dest a. Dema ku mirov di çerçoveya ´gotin´ û ´ziman´ de dihilde li dest, mirov dibînê ku

ziman, weke aqilê li hevdû hûnayî dihe li ber me. Ji xwe filosofên serdemên kevnara û piştre

ên serdemên navîn, ku ev rewş hinekî jî bê didîtin û li ser wê re bahse aqil bi ´gotinên ziman´

re dikirin. Her wusa, ên ku aqil ji hûnandina gotina a li hevdû û pê ve, dîtina jî, di vê çerçoveyê

de li ser vê têgîn û dîtinê re hizrên xwe hanîna ser ziman. Li vir, dema ku mirov di vê çerçoveyê

de li rewşê dinerê, her wusa, ya ku dihê li berçavên mirov, ew a ku weke ku áqil ji gotinan a.´

Ev weke têgîneka ku bi demê re temenê hizirkirina mirov a bi demê re jî ya. Bo vê yekê, têkiliya

aqil û ziman, hertimî, ketîya ber nîqaş û lêpirsînê de. Di vê çerçoveyê de em divê ku ziman baş

fahm bikin. Bo hizirkirineka bi aqilî û pêşketina bi demê re ziman û têgîneka wê bi ´rewşên wê

wênakirina bi gotinî´ û hwd, di çerçoveya têgîna morfolojikî û hwd de, divê ku mirov wê

werêne ser ziman. Her wusa, bi gelek minaq û têgînîn dîrokî ên felsefîkî dikarê ev mijar werê

berfiretir kirin. Emê li vir, bi teybetî, di çerçoveya zanîna morfolojikî de bi dîrokî re hewl bidin


198

ku têgîna zimên bi pêşketinên wê ên di jîyanê de re fahm bikin. Ev, wê bo pêşketineka

hemdemî a bi demê re jî weke pêwîstîtîyeka giring a bi berpirsîyarî bê. Li vir, divê ku mirov vê

yekê li ser ziman re werêne ser ziman ku rêzimanîya ziman, di çerçoveya gotinên wê yên ku bi

hevdu re hatina hûnandin re wê xwediyê temenekî ku em li vir hewl bidin ku fahm bikin bê.

Her wusa, gotinên ziman, dema ku mirov li wan dihizirê, di vê çerçoveyê de em dibînin ku bi

ziman re dema ku dihên ser ziman, bi dengekê ku bi wê re dihên derxistin re dibin. Ev aliyê

gotinê ê morfolojikî û hwd jî, wê her wusa di çerçoveya darêjka li hevdû hatî, wê xwediyê

têgînekê bê. Den, dema ku mirov li wê dihizirê, mirov bi wê levkirina wê re wê fahm dike. Her

wusa, her deng, wê di vê çerçoveyê de xwediyê wê adilandina ku bi wê re bê. Ev adilandin,

aliyê wê dengî û ankû gotinî, bi wê re aliyê wê fizyolojikî ku di laş xwe de biadilandina wê re ku

li gorî wê dibê jî, weke mijareka ku divê ku mirov wê li vir bi teybetî hilde li dest û fahm bike

ya.

Aqil û ziman, weke mijaraka giring, di vê çerçoveyê de dema ku em bi têgîneka rêzimanîya

zimanî re lê dinerin, ew têgîna ´zimannasîya gerdûnî´ xwe biwê re dihêne ser ziman. Têgîna

aqil û her wusa bi gotina aqil re hewldana fahmkirina ziman, di vê çerçoveyê de, wê me bi xwe

re bibe û bigihêne têgîna ´zanîna zimanî a gerdûnî´ jî. Ev jî, her wusa, divê ku mirov wê bi

teybetî werêne ser ziman ku bi aqil û piştre weke ku me bi felsefeyê re hanîna ser ziman

bi´zêhnê´ me re ew dihê û dibê.

Em ku ji kîjan aliyê ve jî lê binerin, em dema ku di çerçoveya zanîna ziman de dihizirin, her

wusa, di vê çerçoveyê de têgîneka aqil û ankû ya áqilê zêhnî´ xwe dide dîyarkirin. Ev jî, her

wusa, di temenê wê de weke hîmî hişarî heya. Em li divê vê yekê bi aqil kifş dikin. Rewşa aqil,

dema ku mirov wê dihêne ser ziman, di vê çerçoveyê de zêhnê mrov jî xwe dide dîyarkirin.

Têkiliya di nava ziman û aqil de, wê bi hişarîya rewşî a ku dibê re rastîyeka zanînî ku em bi zêhn

werênina ser ziman, wê bi me re bide têgihiştin kirin. Ev jî, her wusa, wê weke aliyekî giring ê

zimanî û têgînî ê felsefîkî jî bê. Li vir, dema ku em bahse felsefeyê dikin, em di farqê de na ku

em bahse zêhn û pêvejoyek pêşketinên bi aqilê xwe re dikin. Her wusa, di vê çerçoveyê de, em

divê ku bi gotina ´felsefeyê´ re li ziman û pêşketina wê ya bi demê re bihizirin. Ev jî, wê weke

aliyekî giring bê. Ji xwe dema ku em bahse gotinan dikin, di mejiyê me de, ew yeqînî diafirê ku

mirov bahse aqil´ dike. Her wusa, di vê çerçoveyê de, têkiliyeka dinava ziman û aqil a ji navikê

ve ku heya, vê têgînê û hişmendiyê bi me re dide çêkirin.


199

Em li vir, divê ku vê yekê baş fahm bikin ku ziman, weke gotinna, tenê mirov nikarê wê werêne

ser ziman. Her wusa, ji wê zêdetirî, divê ku mirov vê yekê pêşdedit bibe. Felsefeya serdemên

navîn, her wusa di çerçoveya ´têgîn û madeyê´ de hildeya li dest. Her wusa, felsefeya Manî, di

vê çerçoveyê de, wê weke têgîneka hîmî bê ku em karibin wê li vir werênina ser ziman. Piştî

wî re, li dûv hevdû Sipînoza û piştî wî re Descartes, wê di vê mijarê de û di çerçoveyê de hizrên

xwe werênina ser ziman. Hizrên Descartes ku em dikarin di çerçoveya têgîna ´zêhnê´ de

werênina ser ziman, li vir, ji têgîneka ´madeyî´ na buhurê. Her wusa, di vê çerçoveyê de wê

xwe bide dîyarkirin.

Em li vir, vê yekê fahm dikin ku aqil, li vir, pêşketineka dayimî ya ku bi mejî re dide çêkirin. Ev

jî, her wusa dema ku mirov li wê dihizirê, bi dayimîtî û demê re wê bi gotinan reherîkîneka

tevgerî ya afrîner jî bide çêkirin. Ev tevgerîtîya afrînerî, her wusa wê weke temenê têgîneka

afrandina zimanê hemdem û dengtêgînîya wê bê. Em li vir, dema ku vê yekê dibêjin, em di

mejî xwe de timî têgîna darêjkê´ jî zîndî dihêlin. Di wê çerçoveyê de, em dema ku gotinên xwe

di hunin û dihênina ser ziman, em her wusa bi wê aqiliyê dihênina ser ziman. Lê li vir, dema ku

mirov bahse wê têginîyê dike, em li vir divê ku vê yekê werênina ser ziman ku zanîna ziman,

her wusa, wê xwediyê afrînerîyeka bidemê re bê. Zanîna bi aqil, ku ziman, wê dike ku ´kifş

bike´ û ´werêne ser ziman,´ wê her wusa di vê çerçoveyê de weke têgîneka bi dîrokê re ya ku

wê were esas girtin bê. Em li vir, di vê têgînê de na ku ziman xwediyê wê pêşketina bidîrokê re

ya. Her wusa, di vê çerçoveyê de, bi ziman re levkirina bi pergalî ku heyîya kirin û çêkirin, wê

rengê aqilê me jî bide dîyarkirin. Di vê çerçoveyê de ziman, weke aliyekî giring ê domandina

jîyanê, divê ku mirov wê werêne ser ziman. Jîyan, di çerçoveya wê pergalîya xwe ya ku bi wê

re heya de, ew pêşketina ku em bi wê jîyan xwe re dijîn, wê bi ziman re xwe bi pergalîyeka ku

bi wê re di ahengekê de ya re wê werêne ser ziman. Ev jî, her wusa ziman, bi wê rastkirina wê

ya bi gotinan re dike ku weke aliyekî têgînî ê di jîyanê de ku levkirî bê, werêne li berçav. Li vir,

têgîna darêjkê, divê ku mirov bahse wê bike. Ev jî, wê her wusa bi gotinê re xwe bide dîyarkirin.

Her wusa, dema ku em bahse gotinê dikin, em bahse darêjkek têgînî ya bi hişar bûya dikin. Di

vê çerçoveya wê têgînê de morfolojiya zanîna ziman û dengên wê xwe êdî biçerçoveyî dihêne

ser ziman û dide dîyarkirin. Hizirkirina bi aqil, wê weke aliyekî giring bê. Her wusa, em li vir, vê

çerçoveya bi gotina ´hizirkirinê´ re ku hewl bidin ku fahm bikin, emê hingî, bi wê re bigihijina

wê têgîna zanîna ziman û gotinên wê ên bi demê re ku dibin in. Çêkerîya zimanî a bi zanîna wê

re jî, di vê çerçoveyê de mirov divê ku wê werêne ser ziman.


200

Ku em hewlbidin ku rastîya ziman, di çerçoveya wê ya dîrokî de hildina li dest û fahm dikin,

divê ku em di serî de pêşketinên bi dîrokê re di berçav de bi wesîfîye wan re hildin li dest û

fahm bikin. Li vir, divê ku ez vê yekê werênina ser ziman ku dema ku ez li ziman, dihizirim, hûy

û tevegerîyên mirov ên civatî bi awayekî zêhnî dihênina berbîra mirov. Her wusa, ji vê yekê,

dihêê fahmkirin ku bi zêhnî, têkiliya ziman tevger û xûyên mirov re heya. Dema ku mirov ji

aliyê zêhnî ve dinerê, bi karîgerî û gêrûfê mirov çerçoveya wê ya zêhnî, her wusa mirov dibînê.

Ev jî, her wusa di temenê wê de têgînna zêhnî ên dîrokî ku bi dîrokê re pêş dikevin, di temenê

wê de na.

Çerçoveya tevger û xûy, dema ku mirov li wê dihizirê, di vê çerçoveyê e weke têginekê mirov

kifş dike ku werêne ser ziman ku ew têrkerîya tevgerî ku mirov li ser bûyîn û kirina tevgerîyan

re kifş dike, bi bûyîna wan ya bi demê re, wê weke aliyekî darêjkî xwe bide dîyarkirin. Ji xwe,

dema ku em bahse tevgerî û xûyan bikin, divê ku em di çerçoveyeka têkiliyekê de her wusa bi

fizyolojikî re têkiliya wê bi wê çerçoveya wê ya bandûrî re werêne ser ziman. Tevger, weke

darêjkên ku mirov dikarê wan kifş bike û werêne ser ziman in.

Kirin û kiryar, her wusa, bi mejî re xwediyê heyîna darêjkî na. Mejî, dema ku li wê dihizirê, her

wusa, bi wê re kifşkirinê dike. Hizirkirina mirov bo fahmkirina mirov, wê her wusa, aliyê mirovî

ê aqilî bê. Ev jî, wê her wusa, bi wê re hişariyê weke ardnigarîyê ji xwe re pêşbixe û li ser wê re

vê yekê bike.

Aqil, her wusa, dema ku mirov li wê dihziirê, mirov di kirinîya di jîyanê de wê kifş dike. Kirin,

weke tevgerîya zêhnî a ku bi wê re xwe şenber dike, her wusa, di çerçoveya dîtina bi wê re ku

bi hişarî dibe re êdî rengê xwe bifahmkirinê re distêne. Her wusa, aqil, li vir, dema ku mirov wê

dihêne ser ziman, bi rengê fahmkirina wê ya di vê temenê de mirov wê dihêne ser ziman.

Di nava rûpelên dîrokê re her wusa, civate kurd, dema ku mirov li hebûna wê dihizirê, di vê

çerçoveyê de mirov bi wê pêşketina wê re jî kifş dike. Çerçoveya wê ya têgînî ku em bi

pêşketina wê ya zimanî re wê kifş dikin, her wusa, li vir li ser wê re êdî dikin û wê werênina ser

ziman. Di kurdî de gotinên weke ´zanînê´, hiş´ û hwd, gotinên aqil in û bi dîrokên xwe re ta

serdemên sûmerîyan diçin. Di vê çerçoveyê de mirov wê dibînê. Gotinên weha ên zanînê

gotinên ku aliyekî wan ê giring heya ku mirov dikarê wan kifş dike. Li vir, divê ku mirov vê yekê,

fahm bike ku bi demê re gûharinên ku di dengên ziman de dibin, em vê di gotinan de dibînin.


201

Minaq, gotinên a ´hiş´, ku ddi serdemên gûtî, hûrî û mîtanîyan de dihê bikarhan, wê di

serdemên medîya de ku weke ku di ávêsta´ de jî dihê dîttin, gûharîn û herîkîn di wê de bibe û

bi rengê ´ûs´ û hwd, xwe bide dîyarkirin. Ev rengê gûharînê, ku bi dengê re dibê, her wusa,

weke aliyekî giring ê têgîna morfolojikî jî bide dîyarkirin bê. Gûharînên morfolojikî, dema ku

mirov li wan dihizirê, mirov wan bi demê û dîrokê re kifş dike. Her wusa, herîkîna bi demê re

ku bi dengan re dibê, wê weke aliyekî giring ê ziman bê. Ev, herikîn, wê bi demê re temenê

çêkerîyekê jî bê bi dengnasî û morfolojikî.

Herîkîna di nava dengan de, aliyekî gûharînî ê bi demê re ê ziman jî dide nîşandin. Her wusa,

dema ku mirov li wê dihizirê, mirov vê yekê bi awayekî vekirî dibînê. Ji wê zêdetirî, ev

gûharînên bi herîkînî, wê temenê pêşketinên dengzanî ên ziman ên bi demê re jî bin. Her wusa,

vê yekê, divê ku werênina ser ziman, ku dengên ku di mejî de salixkirina wan bûya, her wusa,

wê aqil bi hişarî wan di xwe de bi tengîneka afrînerî lê bihizirê. Her wusa, dema ku em di

çerçoveya morfolojikîya dengê zimên de ku li wê afirînerîya wê dihizirê, bi wê re mirov vê yekê

weke aliyekî wê yê giring kifş dike. Têgîna gûharînê a bi demê re, mirov dikarê di vê çerçoveyê

de bi gelek rengên wê ên ku dibin re werêne ser ziman. Lê her wusa, dema ku mirov di

çerçoveya bi awakirina deng´re li gotinê dihizirê, di vê çerçoveyê de mirov bi salixkirina wê ya

ku bûyî re rast tê. Salixkirin, weke têgîneka dagerî mirov wê kifş dike. Di vê çerçoveyê de

minaq, di kurdî de gotina ´ga´ ku weke navê sawalaka gir a, wê biheman rengî xwe bide

dîyarkirin. Li ser wê re, bi teybetmendî xûy û tevgerîyên xortbûnê jî, wê bi wê re werênina

salixkirin. Di wê çerçoveyê de wê gotina ´ga´, her wusa xwediyê têgîneka afrînerî jî bê. Ji vê

gotinê gotinên ku li ser teybetîyên "wê" re ku jê hatîna derhanîn, bi wan re salixkirina wê, wê

bi awayekî pergalî, têgînekê bide me. Sawala bi navê ´ga´, pirr mazin û gir a. Her wusa, ji vê

derhanîna gotina ´gayê gir´ wê weke têgîneka xweza a wê bê. Di vê çerçoveyê de wê Ev gotin,

dema ku di temenê têgîna şibandinê de dihê ser ziman, weke ´gir ga´ de dihê ser ziman. Li bir,

bi şibandinê re li pêşîya gotina ´ga´ bicihbûna gotina ´gir´ ku mazinahiya bi cismî û fizyolojikî û

hwd dihêne ser ziman, wê aliyekî wê yê giring ê ku mirov li vir wê fahm bike bê. ´Gayê mazin´,

ku weke ´sawala mazin´, jê re ´gamêşê´ mazin jî dihê gotin. Li dawîya gotina ´ga, bicihbûna

dawika ´...mêş´´ê, wê di çerçoveya salixkirina wê sawalê de bê. Her wusa, di vê çerçoveyê de

dema ev sawal, her wusa navê ´gamêş´´ê stand, êdî li ser wê re bi têgîna şibandinê weke ku

me di hunduvê vê paragrafê de ku li jor kir de, wê bi bahskirina tiştekî bi cism û mazin ku bi

´gir´´bûna wê re werê ser ziman re wê bê gotin ´girgamêş´. Têgîna li vir, bi gotina ´girgamêş´´ê


202

re dihê ser ziman, ew a ku tiştekî bi qasî wê gayê gir a, bahse wê dihê kirin. Yanî, li vir, weke

kirdeyek duyemin ku hatîya afirandin bi wê têgîna şibandinê re li vir bahse wê dihê kirin.

Li vir, dema ku li ser vê rewşê re her wusa bi herîkîna dengî re bahsê bikin, divê ku mirov

werêne ser ziman ku di dengê ´gir´de jî, herîkîn bûya. Minaq, di serdemên weke serdemên

´sûmerîyan´ û hwd de, wê ev den bi rengê ´gil´ jî xwe bide dîyarkirin. Ev herîkîna di deng de bi

ber jidandinê ve çûya. Li şûna ´l´ýê cihgirtina dengê tîpa ´r´ýê, her wusa vê rewşê dide

dîyarkirin. Deng, dema ku mirov li wê dihizirê, her wusa biteybetmendiyên mejî ên salixkirina

wê re rengê têgîna gûharînê bi herîkînî û hwd jî dide dîyarkirin. Minaq, gotina ´ga´, bisesanî û

weke ku tiştek li pêşîya wê nîna derxistina dengê wê, wê aliyê salixkirina wê bê. Her wusa, lê

gotina gil´, her wusa, gûharîna wê ya ku li ser dengê l´ýê re ku bûya, her wusa mirov kifş dike

ku dengê ´l´ û yê ´r´ ku ew navbera di nava wan de a ńêzîk´, di vê çerçoveyê de xwediyê

weynekê ya. Rengê herîkîna dengê ´l´ýê bi ber yê ´r´ de bi teybetî heya. Ev rewşa dengnasîya

tîpan, dema ku mirov li wan dihizirê, her wusa, weke aliyekî têgînî jî xwe dide dîyarkirin. Deng,

xwediyê salixkirineka darêjkî ya.

Dengê l´ýê, dema ku mirov li wê dihizirê, di derxistin wê de qiriq, di dema derxistinê de hinekî

dengê dirêj dike. Di wê çerçoveyê de ew dengê ku dirêj û hinekî ne stûr derdixe, wê ew deng,

di wê navbera ne zêde dirêj lê ku hinekî dirêj de wê xwe di temenê salixkirinê de bigihêne

salixkirina ku em dikarin vê têgîne herikînê bi wê re fahm bike û ankû werênina ser ziman.

Qiriq, dema ku deng derxist, wê bi rengekî ku derxistî wê mejî salixkirina wê bê. Ew salixkirina

ku mejî kir, her wusa li ser deng derxistinê û qaydkirina wê ya di mejî de re, wê şibandina têgînî

û ankû hişarî hin bi hin bike. Ev jî, wê êdî li wê darêjka dengî salixkirinên ku werina kirin wê

temenê wê biafirêne. Ev weke aliyekî afrînerî ê zimanî û zimanzanîyê ya ku em divê ku li vir wê

bi teybetî kifş bikin a.

Her wusa, li vir, divê ku mirov vê yekê werêne ser ziman ku ew deng û tevgerîya ku dike û

derdixe li holê, di vê çerçoveyê de divê ku mirov li wê jî bihizirê. Ev jî, wê weke aliyekî din ê ku

divê ku mirov wê li vir kifş bike bê. Li vir, divê ku mirov vê yekê jî werêne ser ziman ku wê ev

rewşa ku bi hişarî ku me bahse wê kir, wê bi aqil û li ser aqil re bibe. Zanîna ziman, her wusa,

wê aqilê ziman, bi têgîna kirdeyî ya wê re kifş bike. Di vê çerçoveyê de divê ku mirov vê yekê

werêne ser ziman ku bi dengî, her gotin, çend ku ji mirov re bêwate heya ku were, wê bi heman

rengî biwate jî were. Ev jî, wê weke aliyekî wê gotinê ê ku bi teybetî, ku divê ku mirov li ser


203

çerçoveya wê re ku lê bihizirê wê kifş bike û werêne ser ziman. Gotin, bi awayekî hesanî

fahmkirina wê, ew a ku bi hebûna wê ya têgînî a têrkerî re mirov dikarê li navaroka wê li kirdeya

wê bihizirê. Bi wê re wê fahm bike û werêne ser ziman. Kirde, her wusa çerçoveya wê ya gotinî

a darêjkî ku mirov wê kifş dike, bi wê re xwediyê pergeliyek levkirîya ku mirov divê ku wê kifş

bike û werêne ser ziman a. Darêjka gotinê, li vir, di vê çerçoveyê de divê ku mirov wê bi teybetî

lê bihizirê. Darêjk, têrkerîya wê ya ´têgînî´ her wusa ku mirov wê bi salixkirina wê re kifş dike

û ankû dibînê, wê têgîna hebûna gotinê ya ku bi xwe re salix dike wê werêne ser ziman.

Jîr hêzeka hilberîner a. Her wusa fahmkirin jî, hêzeka hilberî ya fêrsî ya. Têgîna Zêhnê, dema

ku mirov li wê dihizirê, her wusa mirov bi gelek awayên wê re kifş dike. Di çerçoveya hêzeka

têgînî de fahmkirina zêhnê û di navaroka wê de hilberîya jîrê û fahmkirinê, di vê çerçoveyê de

divê ku mirov baş fahm bike. Ev fahmkirin jî, wê li ser ziman re bibe. Têgîna ziman, dema ku

mirov li wê dihizirê, her wusa, bi tevgerên mirovî re mirov aliyekî wê dibînê.

Her wusa, dema ku mirov bahse ziman dike, li vir, divê ku mirov hinekî di nava dîrokê de herê.

Di nava rûpelên dîrokê de mirov wê gelek minaqên ku mirov wan fahm bike û werêne ser

ziman wê bibînê. Biharhanîna ziman, her wusa, aliyekî mirov ê ku mirov nikarê wê red û înkar

bike ya. Lê li vir, divê ku mirov vê yekê werêne ser ziman ku ziman, giringîya wê ji fahmkirina

bi wê zêdetirî, bi navaroka xwe xwediyê aqilê ku em di jîyanê de bikardihênin a. Ev aqil, jîyane

jî jî bixwe re rast dike. Li vir, têgîna bi gotina "çendî ku mirov biaqil dibe, zimanê mirov diadilê

û çendî ku zimanê mirov adilî jî wê bi wê re jîyane mirov biadilê", bi xwe re tehereka têgînî ya

bi ziman ku bi aqil re dihêne ser ziman. Ev têgîn, her wusa, li vir, giringîya bi fahmkirinê derdixe

li berçav. Ji vê têgînê, dema ku em gav biavêji û hewl bidin ku fahmkirinekê pêş bixin, emê ji

wê herina zêhn û jîra xwe ya bi aqiilê xwe re. Ya ku êdî têgîneka felsefîkî a bi aqil di jî yanê de

bi me re pêş dixe jî ev a. Her wusa, dema ku em hewl bidin ku di nava fahmkirin û têgîna vê de

pêde herin, dive ku em zansta gîyanê´ jî, her wusa li berçav bigrin û li ser re hinekî jî şîroveyna

bi tevger, xûy û her wusa kirinên mirovî ên kirarî re jî werêne ser ziman. Kirinên mirov ên di

jîyanê de, fahma di derbarê wan de wê her wusa bi aqilekî bê.

Di serdemên buhurî de felsefe, hinekî jî di vê çerçoveyê de bi hewldanên fahmkirinê re bidest

pêşketina xwe dike. Hewldana ´fahmkirinê´ her wusa têgîneka biaqilî a mirovî ya. Lê

fahmkirinê, em divê ku di çerçoveya hebûna zindiyî de werênina ser ziman. Her wusa, di jîyanê


204

de bi jîyane zindî de kifşkirina, ya baş û ne baş, ya ku zirerê dide û ya ku nadê, û hwd, wê bixwe

re di vê çerçoveyê de têgîneka felsefîkî a zêhnî pêş bixe.

Bi dîrokê re pêşketina aqil, pirr zêde bûya. Her wusa, li vir, dema ku em bahse pêşketina aqil

dikin, em bi wê re bahse pêşketina aqilê ku hatî ser ziman dikin. Ev jî, bi serê xwe weke aliyekî

ku mirov di jîyanê de wê bi hişarîya xwe re hîs dike ya. Rewşên jîyanî, ên ku derdikevina li ber

me, mirov wan kifş dike bi qilê xwe. Bi wê re wan dahûr dike. Ev jî, wê weke aqilekî zêhnî ê jîrî

bê. Li vir, divê ku mirov jîra zêhnê, her wusa di vê çerçoveyê de bi têgîna fahmkirina hişarî re

werênina ser ziman. Jîr, weke ku di kurdî de xwediyê wateyê ya, bahse ´mirovê ku bi zêhnê

xwe pêşketî´ dike. Ev gotin, weke gotinaka pirr kevn a jî di kurdî de. Di vê çerçoveyê de dema

ku mirov li ser wê re dihizirê, wê çaxê, mirov digihijê wê têgînê di serê xwe de ku, zêhn,

pêşketina wê pirr zêde zû pêşketîya. Mirov, li ser ziman re jî dema ku li rewşê û gotinên wê

dinerê, mirov vê yekê dibînê. Heta demên Sûmerîyan, gotinên ku dihên dîtin, ên weke "ga",

"ka", "şa", "ha", "hê", "hî", ´za", û hwd in. Em dikarin, di vê çerçoveyê de bi gotinî bi hezaran

gotinên ku em dikarin bi ate bikin û yek û ankû du tîpî na kifş bikin. "ga", navê sawalê gir a.

"Za", dema ku çêlîyek ji sawalekê bû, têne ser ziman, "Şa", navê bidilbûn û tişta bi wê bi dil

dibê ya. "Ka", pirsîna ku li kûderê ya, bi gelek wateyên din re bi xwe re têne ser ziman. "Ha",

bi nîşandanê re hinek wateyên bi têgîna hebûnê re dihênina ser ziman. "Hê", wateya demê ya

bi ´zûbûn´ û ankû ´derengbûnê´ bi gelek wateyên din re dihêne ser ziman. "Hî", wateya

danîşanê bi gelek wateyên bideng axiftinê û hwd, bi xwe re dihêne ser ziman. Her wusa, navê

"jin"ê ku weke navê "pîrekê" ya, wê di van deman de weke "nîn" hebê. Her wusa, navê "jin",

di wateya jîyanê´, pîrozî" û hwd de ya. Her wusa, di van deman de jî wusa ya. Ev rengên gotinî

ên piçûk û pirr wateyî, her wusa tiştekî bi xwe re dide nîşandin. Ew jî, her wusa ew a ku hiş di

mejî de di temenê biw watekirinê û hwd de pêşketî ya û êdî li ser wê re bi wate dike. Rewşên

ku dibin, di çerçoveya deng derxistina bi wan û bo wan de, wê salixkirinê bike. Di vê çerçoveyê

de salixkirinên ku dihênkirin jî, bi dengên kin in. Ev jî, teybetîyeka wan heya. Dengên kin, di

çerçoveya salixkirina wan de jî, kifşkarîyeka mejî ya xort heya. Zelal û kin in. Zû tên têgihiştin.

Her wusa, di mejî de, dema ku ew deng hatina bi gotinkirin, û ew gotin hatina nivîsandin jî, êdî

weke ku ew deng weke têrkerîyeka heyberî, wê xwe bide nîşandin.

´Kû´, bi awayekî xweza, dema ku bi çav dîtinê re ku hat dîtin, ńîşandinê´ bi xwe re dide kirin a.


205

Her wusa, di vê çerçoveyê de di çerçoveyek xwezayî de, dengê xwe yê hîmî ê ji qiriqê ku derdixe

ya. Li herêma rojhilatê kurdistan û başûrê kurdistanê de, herîkîna dengên kurdî, her wusa,

hinekî dîn bi teybetî dihên dîtin. Ev herîkînên ku weke ku ji ´kû´ ku dawiya wê bi ´v´ bicihkirinê

re kûv´ diafirênê û kûv´ jî ku hat afirandin dikeve wate ya tê herê kû´ û ankû tê biçê kûderê´

û hwd bi hinek wateyên din re bi xwe re dihêne ser ziman, wê li van herêmên kurdistanê ên

weke rojhilat û başûr, li şûna ´v´, wê ´r´ were bicihkirin û wê bê gotin ´kûr´ û hwd. Hinek jî,

dengê ´kûr´ weke kokî bikar dihênin û dibêjin bi ´kûr ve(?)´ Di vê çerçoveyê de her wusa

herîkîna li ser dengan re dihê dîtin. Lê ev herîkîna li ser dengan re wê, temenê afirandina

dengên gotinî ên piştre bin. Li vir, mirov vê yekê bi başî fahm dike ku di demên ku hê nivîsandin

pêşneketîya de, gotinên kin weke du û ankû sê tîpî û hwd, wê karekî giring ê di hiş de girtinê jî

bibînin. Li vir, mirov vê yekê kifş dike, ku em dema ku li koka gotinên kurdî dihizirin û wan

lêdikolin, mirov rastî wê tê, hemû jî, di vê çerçoveyê de xwediyê heyînîyeka hebûnî na. Gotinên

du-tîpî, weke teybetîyeka hîmî ya zimanî derdikeve li ber me. Her wusa, "da", "zû", "va", "wa",

"la", "na", "ma", "ja", "ka", "ba", "pa" û hwd. Ev gotin û pirranîyan gotinên bi vî rengî du-tîpî

ku mirov wan dinivîsêne, wê bi wate bikin û kok bin. "Da", di wate dayîn û koka gotinên wê ya.

"Zû", wateya ´lezendin´ û ankû ´lezkirinê´ de û wateya kokî ên gotinên wê de ya. "Va", di

wateya bi destdayîna tiştekî li yekî û gotina ´vaya´ û her wusa hîmê gotinên dayînê ya. 'Wa´,

wateya nîşandina li berçav a û keseyetîyê ya. Her wusa, ´va´ jî weke jî ya. "La´, di wate ya

gotinên ´lêkirin´ û hwd de ya û kok a. "na´, di wateya ´redkirin´ û nebûnê de ya û koka wê ya.

"Ma", di wateya zayendîtîyê û hebûna wê ya keseyetîyê de ya û minaq tawandina gotinê jî bi

rengên weke "mê" û hwd re dibê navê zayendekê û koka wê têne ser ziman. "Ja", ku koka

"aidîyete" bi ´ji wê tîyê´ dihêne ser ziman û koka wê diafirêne. "Ka", ku wateya kokî ya

navkirinê ya û bi tawandina wê re û hwd, weke "kû", "ku", "kê", "ke" û hwd, ku diafirêne weke

têgîneka ku temenê pir-rengên dengî ên gotinî ya. "Ba", di wateya "bal kişandina li ser" û ankû

kişandine heyê li ser dihêne sser ziman û koka wê balê bi wê re diafirêne. Bal, dema ku heya

mirov çû ser tiştekî û li ser wê ma dihêne ser ziman. Her wusa, Ba, piştre bal, piştre jî heta ku

diçê gotina bawerîyê´, wê rengekî gotinî li dûv hevdû bide dîyarkirin. Her wusa "pa" jî, têgîna

"paş", "panî", "par", û hwd bi gelek wate û gotinên din re bi xwe re diafirêne. Dema ku "pa"

hat tawandin, her wusa jê "pê", "pêr", "per", "pen", "pêjn", û hwd bi gelek watên din re bi xwe

re diafirênê. "pêr" di wateya roja duyemin a buhurî de ya. Per" di wateya bask de ya. ´Pen, di

wateya xweşîkatî û bêhnê de ya. Pêjn, di wateyên bêjingê bejnûbalê û hwd de ya. Her wusa,


206

her yek ji wan gotinan, weke hemû gotinên li jor, mirov dikarê hinek wateyên din ên ku li wan

hatina kirin, bi wan re kifş bike û werêne ser ziman. Ev rewş, hemû jî, tiştekî didina nîşandin,

Her wusa, dengê gotinê, her wusa, di mejî de çi di şibênê û bibîrdixê jî, her wusa wê bi xwe re

werêne li holê.

Li vir, dema ku em li ser gotin û salixkirina wan ya li ser deng û wate dayîna wan re dimeşîn,

em vê yekê dibînin ku her wusa salixkirina gotinan bi kokî, ji wan afirîn bûya. Lê li vir, gotinên

kokî, her wusa, temenê wan li ser rewşên jîyanî ku hatina dîtin û kifşkirin a. Minaq, em î ro pirr

gotina "dîrokê" bikardihênin. Weke koka gotina ´dîrokê´ em rastî gotina "dî" tên. 'Dî´, em rastî

gelek watekirinên bi wê re tên. Lê wateya wê ya hîmî bi ´dîtina ku hatî dîtin´ re dihê kifşkirin.

Yanî, tişt û ankû rewşa ku hatî dîtin, bi wê re dihê salixkirin. Di vê çerçoveyê de weke koka wê

ya din jî, "ro" ya. Ro, di wateya dîtin, û rojê de ya. Ji wê, rok´, roj´, roh´ û hwd hatina derhanîn

ku hema bêja di wateyên nêzî hevdû de na. Her wusa, ro, navê wê rohnîya rojê ya. ´Rok´, li

gorî ku hatîya salixkirin, dikeve wateya rojeka ku buhurî de lê ku ne kifşa ku kîjan roj a. Di v ê

çerçoveyê de hanîna rex hevdû ya ´dî´ û ´rok´, her wusa, ´rojek buhurî´ û ankû dîtinek bûyî ûû

an jî kû dîtinek bûhûrî´ bi xwe re salix dike û dihêne ser ziman. Di vê çerçoveyê de dîrok, weke

gotinaka ku hem koka dîtinê a ´dî´ýê û hem jî koka rojê ya ´ro´ýê di ke temen, hundûr û nava

xwe de. Her wusa, li vir, divê ku mirov vê yekê bi teybetî werêne ser ziman ku mirov dikarê li

ser koka ´ro´ re bi gotinên weke ´ronahî´, ´rojbûn´, ´rodên´, ´rodan´, ´rojbîn´, û hwd bi gelek

gotinên din re biafirênin. Em li vir, hinekî din li ser gotina ´ro´ýê kûr herin. Ji ber ku ev hinek

wateyên din bi serekeyî ku em divê ku li vir kifş bikin bi xwe re dide kifşkirin. Minaq, dema ku

me dahûra gotina koka ´ro´ kir, me got bi sereke. ji wê, ´rok´, ´roj´, ´roh´ û hwd, sê gotinên

sereke me hanîn ser ziman. Li vir, gotina dawî a "roh", em divê ku hinekî li ser wê bisekin in.

Her wusa, li vir, dema ku mirov li ser wê dihizirê, ku weke koka wê ´ro´ ya bi wateya ´rohnîyê

re dikeve wateya "ruh" de jî. Ruh, em di zanîn ku roja me de di wate ya gîyanê de, her wusa

dihê bikarhanîn û ser ziman. Ev li vir, vê yekê, werênina ser ziman ku di nava têgîna koka ´ro´

de têgîna ´dî´ ya bi dîtinê re li ser wê têgîna rohnîya rojê ku heya re di nava têgîna koka ´ro´ de

xwe dihêne ser ziman. Di vê çerçoveyê de her wusa têgîna dîtineka salixkirî´, mirov di nava vê

têgîna vê gotinê de kifş dike. Têgîna gotina ´ro´ de, wê her wusa weke tiştekî ku heyî lê ku bi

dest nayê girtin, wate distêne. Ev jî, wê êdî bikeve wateya gîyanê bixwe de jî. Li vir, di rengê

wateya gîyanê û bi navkirina wê de hanîna ser ziman gotina ´roh´ û ankû weke ku di roja me

de dihê ser ziman a ruh´, wê di vê çerçoveyê de xwediyê wateyeka ku em li vir li ser wê bisekin


207

bê. Hizra têgîna ruh´ê, wê her wusa, weke koka xwe têgîna ´ro´ýê bi afirandina xwe ya ´roh´

re bike temen û hîmê xwe de. Di vê çerçoveyê de wê li ser wê re êdî xwe werêne ser ziman. Li

vir, em li ser têgîna bi tîpa kurdî ya ku mirov ji wê fahm dike jî bisekinê. Her wusa koka ´ro´,

dema ku tîpa ´h´ di hilde dawîya xwe ya, her wusa, bi wê re têgîna ´tiştekî ku heyî´ jî bi xwe re

dihêne ser ziman. Bi rengê kokî ´h´´ê, weke kokî "ha" ku mirov wê hilde li dest, têgîn û wateya

´hebû´, ´heyîn´, ´hey´, ´heya´, û hwd bi gelek wateyên din ên bi gotinî re bixwe re dihêne ser

ziman. Her wusa, di vê çerçoveyê de hê, weke têgîna ´hebûnê´ êdî xwe dide dîyarkirin. Li vir,

di vê çerçoveyê de, dema ku bi koka ´ro´ re dihê cem hevdû, her wusa, wateya ´rohnîyeka ku

heyî´, wê bi xwe re werêne ser ziman û dîyar bike. Li vir, di nava rohniyê û ankû rojê de, hertimî

li hebûnekê lêgerîn bûya. Rohnî, weke heyîneka jîyanî ku bûya temenê hewldanên mirov ên

salixkirinê. Hewldanên salixkirina rohnîyê, di vê çerçoveyê de bi hebûnekê, wê di nava têgîna

´roh´´ê de xwe bide dîyarkirin. Ev jî, wê herwusa, temenê wê têgîna ku mirov weke zîndî ku

dijî, ew jîyandina mirov jî ku weke ´hebûneke dijî´ ku were ser ziman. Ev jî, êdî weke têgîneka

´roh´ û ankû êdî bi gotinî weke gotinaka ´rohî´ ku wê salix dike, hatîya dîtin û ser ziman. Roh,

ku bi koka xwe ya ´ro´ re her wusa, weke gotinaka giring ya kokî ya. Rengê wate û kirdeya xwe

ya ji wê rohniya rojê a ku heya digirê.

Dengê gotinî, her wusa, weke dengekî ku ji qiriqê bi du-pêpelokan derdikeve ya. Di vê

çerçoveyê de dengê roýê, di hanîna wê ya ser ziman de, xwediyê têgîneka giring a heyînî ya.

Em li vir, divê ku hinekî din pêde herin. Li vir, me li jor, bahse koka ´dî´ ya zimên kir. Li vir, her

wusa, em divê ku hinekî din li vir, bi wê re herin. Dî´. di wateya dîtinê de ya. Lê her wusa, dema

ku mirov li koka ´di´ dihizirê, her wusa, bi rengê ´weke dîtinaka li şûn mayî´ û anû weke ´tiştê

duyemin´ dike. Bo vê yekê, dema ku di nava hevokê de dihê ser ziman, minaq "Zilan, bahse

tiştekî din dike.", her wusa weke gotinaka ku di wê de ku bi koka ´di´ re tiştekî din ê duyemin

dihêne ser ziman. Di vê çerçoveyê de ´di´, weke têgîneka zimanî ya giring a. Li vir, di hundurê

gotinê de tişta ku bahse wê dihê kirin, bi gotina di hundurê gotinê de a "..tiştekî din .." dike,

bahse yek tiştî dike. Li vir, li dawiya di´´ê ku tîpa n´ hatî bicihkirin, her wusa wê di nava gotinê

de wê tişta ku hatî dîtin, wê dîtina wê salix bike ku hatîya kirin.

Têgîna dengê, her wusa, li vir, divê ku mirov wê werêne ser ziman ku weke aliyekî giring ê

salixkirî mirov wê kifş dike. Salixkirina deng, her wusa, wê di mejî de bibe. Bi wate kirina wê,

wê bi pêşketina aqil û hişarîya aqilê mirov re bibe. Li vir, li ser gotinên zanînê re dema ku mirov


208

bi kokî diçê, mirov rastî rewşeka bi vî rengî tê. Minaq, "za", "ji", "jî", û hwd, wê di wateya

afirandinê de bin. Koka ´za´, di wate ya hanîna dunyê de ya. Her wusa ´ji´ jî, wê têgîn û wateya

"ji wê" û hwd ji xwe re bike temen. Li vir, di vê çerçoveyê de, têgîna ´tişta ku ji wê afirî´ wê bi

wê re were salixkirin. Aqil, ji mejî diafirê. Zanîn, ji aqil diafirê. Her wusa, fahm ji fêrbûnê diafirê.

Weke têgînekê 'ji wê afirîn´, her wusa, wê temenê têgîna pêşketina bi zanebûn û bûyîna wê

bê. Ji xwe, heta roja me jî, gotina ´za´, di wateya welidandina dayikekê, hanîna dunya a

sawalakê çêlika wê û hwd de ya. Di vê çerçoveyê de, di wateya bûyînê de ya. Bûyîn, weke ku

nû li dûnyê bûyî, bi wê re dihê salixkirin. Her wusa, di vê çerçoveyê de têgîna afirandinê´ di vê

çerçoveyê de bi wê re xwe dide dîyarkirin. Dayikek diafirêne bi hanîna dunya a zarokên xwe

re. Her wusa mejî jî, diafirêne bi çêkirina aqil û zanîna wê ya di xwe de. Temenê têgîna bûyînê,

bi hatina dûnyê re her wusa di vê çerçoveyê de xwe dihêne ser ziman. Lê li vir, divê ku mirov

vê yekê biteybetî werêne ser ziman ku têgîna afirandinê, bi gotina ´za´ re bi temem a. Li ser

gotina ´za´ re tişta ku bû, êdî weke tiştekî ku bûyî ya. Tişta ku bûyî, êdî heya û bûya. Ev têgîna

bi gotina bûyînê re jî, wê bi koka ´ba´ û rengê tawandina wê a ´bû´, "bî", "bê" û hwd re werê

ser ziman. Ev têgînên ku bi gotinên kokî ên weke ´bû´, "bî", "bê" û hwd re ku dihên ser ziman,

wê bahse wê tişta ku bûyî bikin. Yanî, wê li vir, ew tişta ku bûyî û êdî heya wê, bahse wê bike.

Ji xwe, bi gotinî, salixkirina wê tişta bûyî, bi gotina ´bû´ re bi ya ´´hebûnê´ re ya. Her wusa,

gotina hebûn´ê, li vir, divê ku mirov bahse têgîna wê ya bingîhîn, bi wê tişta ku bûyî û heyî

weke hebûnekê re heyî bi têgînî bike. Li vir, têgîna hebûnê, li jîyanê, hebûna ku heya, bahse

wê dike. Li vir, cûdahiya di nava koka ´za´ û ya tawandina´ba´ýê ´bû´ de, ew a ku têgîna bi ya

´za´ re ku dihê dîtin, ew tişta ku hê nû ku ji dayikê dibe û dihê dûnyê ya. Lê piştî ku bû, êdî ew

li jîyanê heya weke hebûnekê´. Êdî wê ji wê re weke tiştekî ku heyî û bi hebûnî bahse wê were

kirin û wê bi hebûnê re ew were ser ziman.

Li vir, divê ku mirov vê yekê bi teybetî di çerçoveya dengnasîya zimên de werêne ser ziman ku

têgîna dengî, bi salixkirina wê re, bi afirîna deng re rengê gotinê û ankû bi tîpkirinê afirandîya.

Ev jî, wê pişte temenê salixkirina wê û piştre jî nivîsandina wî bixwe re werêne. Nivîsandin, wê

zimên ji astekê bi buhurêne li astaka din. Em vê yekê dikarin bi teybetî binxatkin û bibêjin. Her

wusa, zimanê kurdî, ji rengê pêşketin û pêdeçûna wê ya gotinî û afirandina gotinî, mirov fahm

dike ku hê di serdemên sûmerîyan de weke zimanê nivîskî pêşketîya. Her wusa, em vê yekê ji

afirandina gotinên dirêj ku du û ankû sê kokakn bi hevdû re dikina nava xwe de ji wan fahm


209

dikin. Minaq, gotina "gilgamêş" nîşanak û birhana vê yekê ya. Têgîna ziman, her wusa, piştî ku

nivîsandin bi wê re dibê, êdî li ser dagerîyên tîpî ên bi nivîskî û hwd re, wê rewşeka xwe ya

dengnasî û hwd bi zelaltir bide nîşandin. Li vir, di naskirina dengan de, bi salixkirina dengan û

her wusa bi dagerkirina wan salixkirinan û bi tîpkirina wan dageran û her wusa piştre

nivîsandina wan, wê her wusa, bi pêvajoyên wê ên pêşketinê ên bi mejî re bin.

Têgîna fahmkirinê a bi nivîsandinê re, wê di serdemên şariştaniyê de pirr zêde pêş bikevin Di

aslê xwe de zimanê nivîskî, êdî zimanê pêşketî ê şariştanîya. Her wusa, ev ziman, di çerçoveya

dengên ku derdixe û levhanîna bi gotinan re ku dike, pergela xwe afirandîya. Ev pergal jî, wê

hin bi hin rengê pêşketina civatê bi pergalê bi demê re di çerçoveya jîyane şariştanî û hwd de,

bide dîyarkirin.

Jîyane şariştanî, temenê wê li ser bineterên nivîskî ya. Her wusa, ew temenê wê yê li ser

bineterên nivîskî ya, em dikarin bi navê ćivatê´ re werênina ser ziman. Gotina civatê, koka wê

li ser ci´ ya ku ev dikeve wateya cih´ û hwd de. Her wusa, gotina civatê, bi koka xwe ya ci´ re,

wê rengê salixkirina kirdeyî ya li hevdû kombûnê bi xwe re bide dîîyarkirin.. Di nava têgîna

civatîtîyê de kombûn ku weke ku kurd di roja me de jî bi nav dikin ´komel´î û hwd heya. Ev jî,

her wusa, di çerçoveyeka zêdebûna mirovan ya bi hevdû re dide nîşandin. Têgîna civatê, her

wusa, di nava kurdan de bi kevnerî kevn heya. Gotina civatê´, di nava kurdan de di du wateyan

de serekeyî mirov dikarê werêne ser ziman. Hinek wateyên din jî hena. Lê bi serekeyî, di

wateya bi ćivatî li hevdû rûniştinê û bi hevdû re axiftinê´ dihêne ser ziman. Her wusa wateya

wê ya sereka a din jî, ew a ku bi girsebûna mirovan a bi hevdû re afirandina civatbûnê dihêne

ser ziman. Têgîna bi hevdû re bûnê, wê di vê çerçoveyê de bi li hevdû kombûn û parvekirinê

re wê pêşbikeve. Di serdemên civatîtî de parvekirin, weke tiştekî bingihîn a. Her wusa, dema

ku em bahse parvekirinê bikin jî, divê ku mirov werêne ser ziman ku ziman jî, wê weke tiştekî

hevpar ê ku bi wê re têkilîyê bi hevdû re didênin bê. Ziman, wê temenê bi hevdû re axiftinê û

têkildanînê bê. Gotinên ziman ên ku hatina bi watekirin û salixkirin, wê her wusa temenê wê

bê. Gotina ku dema ku di serê min de di wateya "hilde", "were", "bigrê", "bixwe", "vexwe" û

hwd, ku hena, wê di serê mirovên din ên wê civatê de jî hebin. Her wusa, dema ku bahse gotina

´bixwe´ hatkirin, ez jî û ên din jî, wê zanibin ku bahse xwarina tiştekî tê kirin. Her wusa, bi

heman rengî wê li ser gotinên din re jî bibe. Di vê çerçoveyê de ziman, weke têgîneka hevbeş

ya têkildanînê bê. Tişta ku temenê têkilîya bi ziman û wateyên wê re diafirêne, her wusa rengê


210

jîyanê û pêwîstînî û pêdîvîyên mirovî ên jîyanî ku mirov dixwezê ku bi wan bijî na. Her wusa,

hewldana domandin û jîyandina jîyanê, wê temenê wê bê. Her mirov, pêwîstîya wî bi xwarinê

heya bo ku bijî. Her mirov, dixwezê ku jîyane xwe bide domandin. Ev, weke xwesteka xwezayî

ya mirovî a zindîyî ya. Di vê çerçoveyê de li gorî jîyanê biwatekirina li ser gotinan û hwd re jî,

diafirê. Têgîna jîyanê, wê her wusa, xwe bi gotinan re werêne ser ziman. Her gotinak, bi

hebûna xwe ya ku salixkirî re, wê rewşek ji wan rewşên jîyane me ya ku em wê dijîn wê bi xwe

re salix bike. Her wusa, di vê çerçoveyê de aqilê mirov jî, xwe diadilêne. Têgîna gotinan,

temenê xwe bi vî rengî ji jîyanê digirê. Gotin, bi rengê ku weke ´têrkerîyekê´ hatî salixkirin, wê

xwediyê heyîneka şenber a dîtbar ya bi têgîna rewşa ku bi wê re hatî salixkirin bê. Di vê

çerçoveyê de gotin, dîtbarîya wê, dema ku mirov bi nirxî li wê dihizirê, wê tiştekî ji mirov re

bibêje.

Li vir, emê ji vir hê mijara xwe bidomênin. Lê li vir, em hinekî li ser tawandina gotinan bisekin.

Her wusa, ev jî, wê weke aliyekî ku mirov bi teybetî divê ku wê hilde li dest û fahm bike ya.

Tawandina gotina, wê weke teybetîyaka kurdî ya kevn bê. Ji vê teybetîyê, mirov dikarê gavê

biavêje û wê weke zimanekî afrîner dikarin werênina ser ziman. Di nava xwe de, gotinên wê

yên ku ji hevdû hatina kitakirin û ew kita ku li wan hat hizirin, bi wan xwandina bigotinî, wê

weke aliyekî wê yê morfolojikî bê. Di vê çerçoveyê de, di wê çerçoveyê de bi awakirina gotinê

û hwd jî, wê weke aliyekî ku di vê çerçoveyê de temem dike bê. Têgîna gotinê, her wusa, li vir,

giringa ku mirov hinekî wê fahm bike. Gotin, dema ku mirov wê dahûr dike, mirov ji wê digihijê

hevbeşîyeka hevgirtinî ya rewşî. Dema ku kitakirina gotinê çê dibe, weke ku ew were ji

hevdûkirin, rewşek dihê li holê. Lê em dizanin ku her gotina ku afirî bi têgîn, awa û kirdeya

têgihiştî bû û pê de, wê di vê çerçoveyê de xwediyê awayekê jî bê.

Di kurdî de, xwandina gotinekê bi bi gelek rengan û her wusa bi gotinekê xwandin û derhanîna

gelek wateyên ku bi hevdû ve girêdayî li dûv hevdû ku mirov dikarê wan kifş bike jî, wê weke

aliyekî giring ê teybet bê. Gotina ´ka´, tawandina wê ya bi rengê ´kê´ wê li gorî reşê bê. Her

wusa, em dema ku tawandinê li ser gotinê re dikin, em dikarin, weke navê ziman, em dikarin

gotina ziman´, di vê çerçoveyê de weke minaq werênina ser ziman. Çerçoveya gotina ziman´,

bi rengê wê yê ku bi wê tê nivîsandin, her wusa bi rengê asayî, weke ´ziman´ dihê nivîsandin.

Di hundurê hevokê de "ez bi zimanê dayika xwe diaxifim", weke gotinaka ku di wê de gotina

´ziman´, bi awayekî xwe yê ku em nûha bikardihênin dihê dîtin. Her wusa, em gotina ku di wê


211

de ´ziman´, dihê bikarhanîn, bahse dayikê dike. Bi wê re jî, dihêne ser ziman ku ew ziman ji

dayikê ya. Mirov, ji vê digihijê vê têgînê ku ´mirov, ji dayikê fêrî ziman dibe´. Lê ev gotina, ku

bi rengê ´mirov, ji dayikê fêrî ziman dibe´, mirov dikarê bi heman rengî gotina ziman di wê de

bitawêne û werêne ser ziman. Bi rengê tawandina gotinê, wê weha bê. "mirov, ji dayikê fêrî

´zimên´ dibe." Li vir, dema ku em li ser wateya ku ev hevok dide ku mirov dihizirê, her wusa,

mirov digihijê wê têgînê ku weke hevdû wateyê dide û ji me re dibêje. Lê dema ku em li

hundurê wê dinerê, di yekê de gotina "ziman" bi rengê tawandî ê "zimên" hatîya nivîsandin.

Têgîna tawandinê, li gorî demê dibê. Her wusa, têgîna demê ya di hundurê vê tawandinê de

berfireh a. Di karê li gorî ´demabuhurî´ jî werê xwandin. Her wusa, lê dikarê li gorî rewşa ku

biwê hatî ser ziman a wê rewşa wê kêlîkê were xwandin. Weke wê rewşa wê kêlîkê xwandina

wê, her wusa, di vê çerçoveyê de adilandinaka li gorî gotinê û hevokê ya bi hevokên din re ya.

Ankû, adilandinaka di nava hevokê de ya li gorî rewşê ya. Ev rewşa ku li gorî wê dihê adilandin,

wê her wusa, têgîna şenber a gotinê a salixkirinî bi wê dîtbarîya wê re bike temenê gûharînên

bi ziman re ên di çerçoveya pêşxistina wê de. Li vir, divê ku mirov vê yekê jî werêne ser ziman

ku ziman, her wusa, li gorî rewşê adilandina wê, wê li ser têgîna salixkirî a gotinê re bê. Li ser

dengê ku bi wê hatîya kirin re bê. Her wusa, dengî ku hatîya salixkkirin, ew deng, wê her wusa,

bi wê hişarîya di derbarê de ku bûya re wê xwe werêne holê û bide dîyarkirin. Li vir, divê ku

mirov vê yekê jî bi teybetî werêne ser ziman ku ev tawandinên ku mirov dikarê bi rewş û demê

re di hemû gotinîn vî zimanî de bike, bi rêzimanî ê zanîna wê re ziman dike rewşeka hilberîner

de. Her wusa, zanîna ziman, ku êdî dikarê biawayekî hilbêrêne, wê bi vê rewşê re xwe bide

dîyarkirin. Zanîna ziman a hilberîner, di vê çerçoveyê de li ser têgîna gotinên ziman ên ne

´statik´ re dibe. Zimanekî ku gotinên wê xwediyê teybetîya tawandinê na, ew ziman xwediyê

zanînnasîyaka zimanî a hilberîner a. Her wusa, em vê rewşê divê ku bi teybetî bi nxat kin û

werênina ser ziman. Têgîna zimanê kurdî, di vê çerçoveyê de dema ku mirov çendî li ser wê

dihizirê û di nava wê de bizanînî û fahmkirina xwe re kûr û dûr diçê, her wusa vê yekê mirov

bizanistîya ziman û zanîna wê re wê kifş dike. Zanîna wateyê, li vir, di vê çerçoveyê de divê ku

mirov wê hilde li dest, Têgîna ziman, di vê çerçoveyê de giringîya wê, bi hebûna wê re dihê li

holê. Li vir, bi teybetîya ´tawandina´ gotinan re em li vir, divê ku bi ´watekirina kitayan a bi

awayîya wêneyî´ re lê bihizirê. Ev rewş, her wusa, bi dîroka ziman re li ser awayê pêşketinên

wê ên bidemê re di wê de û bi wê re diafirin. Di nava kurdî de, di vê çerçoveyê de, mirov vê

rastîya wê bi pêşketina wê û bi dîroka wê ya pêşketinê re bi wê re kifş dike.


212

..... .......

Di kurdî de, xwandina gotinekê bi bi gelek rengan û her wusa bi gotinekê xwandin û derhanîna

gelek wateyên ku bi hevdû ve girêdayî li dûv hevdû ku mirov dikarê wan kifş bike jî, wê weke

aliyekî giring ê teybet bê. Gotina ´ka´, tawandina wê ya bi rengê ´kê´ wê li gorî reşê bê. Her

wusa, em dema ku tawandinê li ser gotinê re dikin, em dikarin, weke navê ziman, em dikarin

gotina ziman´, di vê çerçoveyê de weke minaq werênina ser ziman. Çerçoveya gotina ziman´,

bi rengê wê yê ku bi wê tê nivîsandin, her wusa bi rengê asayî, weke ´ziman´ dihê nivîsandin.

Di hundurê hevokê de "ez bi zimanê dayika xwe diaxifim", weke gotinaka ku di wê de gotina

´ziman´, bi awayekî xwe yê ku em nûha bikardihênin dihê dîtin. Her wusa, em gotina ku di wê

de ´ziman´, dihê bikarhanîn, bahse dayikê dike. Bi wê re jî, dihêne ser ziman ku ew ziman ji

dayikê ya. Mirov, ji vê digihijê vê têgînê ku ´mirov, ji dayikê fêrî ziman dibe´. Lê ev gotina, ku

bi rengê ´mirov, ji dayikê fêrî ziman dibe´, mirov dikarê bi heman rengî gotina ziman di wê de

bitawêne û werêne ser ziman. Bi rengê tawandina gotinê, wê weha bê. "mirov, ji dayikê fêrî

´zimên´ dibe." Li vir, dema ku em li ser wateya ku ev hevok dide ku mirov dihizirê, her wusa,

mirov digihijê wê têgînê ku weke hevdû wateyê dide û ji me re dibêje. Lê dema ku em li

hundurê wê dinerê, di yekê de gotina "ziman" bi rengê tawandî ê "zimên" hatîya nivîsandin.

Têgîna tawandinê, li gorî demê dibê. Her wusa, têgîna demê ya di hundurê vê tawandinê de

berfireh a. Di karê li gorî ´demabuhurî´ jî werê xwandin. Her wusa, lê dikarê li gorî rewşa ku

biwê hatî ser ziman a wê rewşa wê kêlîkê were xwandin. Weke wê rewşa wê kêlîkê xwandina

wê, her wusa, di vê çerçoveyê de adilandinaka li gorî gotinê û hevokê ya bi hevokên din re ya.

Ankû, adilandinaka di nava hevokê de ya li gorî rewşê ya. Ev rewşa ku li gorî wê dihê adilandin,

wê her wusa, têgîna şenber a gotinê a salixkirinî bi wê dîtbarîya wê re bike temenê gûharînên

bi ziman re ên di çerçoveya pêşxistina wê de. Li vir, divê ku mirov vê yekê jî werêne ser ziman

ku ziman, her wusa, li gorî rewşê adilandina wê, wê li ser têgîna salixkirî a gotinê re bê. Li ser

dengê ku bi wê hatîya kirin re bê. Her wusa, dengî ku hatîya salixkkirin, ew deng, wê her wusa,

bi wê hişarîya di derbarê de ku bûya re wê xwe werêne holê û bide dîyarkirin. Li vir, divê ku

mirov vê yekê jî bi teybetî werêne ser ziman ku ev tawandinên ku mirov dikarê bi rewş û demê

re di hemû gotinîn vî zimanî de bike, bi rêzimanî ê zanîna wê re ziman dike rewşeka hilberîner

de. Her wusa, zanîna ziman, ku êdî dikarê biawayekî hilbêrêne, wê bi vê rewşê re xwe bide

dîyarkirin. Zanîna ziman a hilberîner, di vê çerçoveyê de li ser têgîna gotinên ziman ên ne

´statik´ re dibe. Zimanekî ku gotinên wê xwediyê teybetîya tawandinê na, ew ziman xwediyê


213

zanînnasîyaka zimanî a hilberîner a. Her wusa, em vê rewşê divê ku bi teybetî binxat kin û

werênina ser ziman. Têgîna zimanê kurdî, di vê çerçoveyê de dema ku mirov çendî li ser wê

dihizirê û di nava wê de bizanînî û fahmkirina xwe re kûr û dûr diçê, her wusa vê yekê mirov

bizanistîya ziman û zanîna wê re wê kifş dike. Zanîna wateyê, li vir, di vê çerçoveyê de divê ku

mirov wê hilde li dest, Têgîna ziman, di vê çerçoveyê de giringîya wê, bi hebûna wê re dihê li

holê. Li vir, bi teybetîya ´tawandina´ gotinan re em li vir, divê ku bi ´watekirina kitayan a bi

awayîya wêneyî´ re lê bihizirê. Ev rewş, her wusa, bi dîroka ziman re li ser awayê pêşketinên

wê ên bidemê re di wê de û bi wê re diafirin. Di nava kurdî de, di vê çerçoveyê de, mirov vê

rastîya wê bi pêşketina wê û bi dîroka wê ya pêşketinê re bi wê re kifş dike.

Têgîna tawandinê, her wusa, mirov divê ku hinekî din jî di çerçoveya watekirina wê de pêde

herî. Ev yek, li vir, weke pêwîstînîyekê bo fahmkirinê ya. Dema ku mirov li gotinên ziman

dihizirê, her wusa, di vê çerçoveyê de, mirov bi vê rengê wê bi wê re kifş dike.

Têgîna tawandina gotinan, her wusan, li vir, çend ku cih bi cih dikarê bi demê´ re jî were hanîn

li ser ziman, wê her wusa bi di nava hevokê de giranîya dîtbarîya bi rewşê re weke ku zêdetirî

derdikeve li pêş. Her wusa, têgîna ´demê´ jî, wê êdî xwe di nava wê ya rewşê de xwe bide

windakirin û yankû veşartin.

Rengê tawandina gotina, ku me bi minaqî li jor hanî ser ziman, her wusa, temenê bikarhanîna

ziman bi awayekî afrîner a jî. Her wusa, bi gotinî hilberînerîya têgînî, temenê wê di vê

çerçoveyê de bi awayekî xwezayî weke ku di afirê rewşek dihê li holê. Li vir, divê ku mirov vê

yekê werêne ser ziman ku têgîna rewşê, her wusa, têgîna tawandinê, li vir, wi di çerçoveya

afirandina zimanî a bi hilberînerî de xwe bide dîyarkirin.

Ziman, gotinên wê bi rengên ku hatina salixkirin, weke ku dervî têgîna demê na. Her gotin, her

wusa, wusa wê hîsekî bi xwe re bi mirov re bide çêkirin. Lê gotin, bidemê re ya. Her wusa, ji

ber ku her gotin, bitêgîna xwe ya demkî re salixkirina wê bûya. Bi du awayan mirov dikarê

salixkirina gotinan werêne ser ziman bi demê re. Yek, weke ńav´ û hwd, wê weke ku dervî

demê bin, wê xwe bidina dîyarkirin. Lê bi nirxî salixkirina rewşê û ankû bi navkirina wê, wê di

çerçoveya têgînek demî de bê. Di vê çerçoveyê de hebûna têgîna demê, di hundurê zimên de,

weke mijaraka ku mirov dikarê ji pirr aliyan ve lê bihizirê û wê werêne ser ziman a.


214

Têgîna tawandina gotinan, wê weke aliyekî giring ê afrîner ê ziman bê. Dema ku mirov di vê

çerçoveyê de her wusa lê dihizirê, mirov wê aliyê wê, hinek têgînên din re jî kifş dike. Zimanê

ku bi vî rengî karibê hemû gotinên xwe yê zimanî ên ku bi şenberkirina, wê karibê hevgirtinê jî

bi xwe re ji hinek aliyan ve bide çêkirin. Li vir, dema ku em li zimanê kurdî dinerin, vê rewşê bi

wê re dibînin. Her wusa, hevgirtin(sentez)kirin, weke rewşek ku mirov divê ku ji gelek aliyan

ve bi ziman re biteybetî û li gorî xosletên wê ên bi ziman re li wê bihizirê û wê werêne ser

ziman. Her wusa, ev alî, weke aliyekî ku wê aliyê tawandinê ji aliyekî din ve jî dihêne ser ziman

a. Her wusa, mirov vê yekê jî, divê ku bi teybetî werêne ser ziman.

Di zimanê kurdî de, bi çend gotinan jî bê, divê ku mirov bahse´hevgirtina di hundurê zimanê

kurdî de bike. Emê piştre di dewama wê de vegerehina hanîna li ser ziman a ´tawandina gotina

û wate û giringîya wan ya di afrînerîya ziman de. Her wusa, li vir, ev wê weke aliyekî giring ê

ziman jî bê. Dema ku mirov bahse zimanekî kir, divê ku mirov bi hemû aliyên wê re di derbarê

wê de xwediyê zanînê bê. Zanîna ziman, temenê têkiliya baş a bi hevdû û di nava xwe de ya.

Bi demê re pêşketina di kurdî de her wusa, wê di çerçoveya hevgirtina gotinan de bi demê re

gotin biafirin. Î ro, di jîyane xwe de di nava kurdan de, gelek gotinên weke "jê", "jêr", "jê re",

"pêre", "pevre", "jevre", û hwd, ku em dikarin gelek gotinan li van zêde bikin, wê weke gotinên

hevgirtî(sentezkirî) bin. Wate gotinên hevgirtî jî çi ya? Wateya wê ew a ku gotinek, ji çend

gotinan bi hevdû re pêkhatîya. Her wusa, dema ku ew tê ser ziman, wateya wan gotinên ku bi

hevdû re, bi yekcarê dihêne ser ziman. Gotinên hevgirtî, bi serê xwe xwediyê hinek teybetîyên

cuda na ku mirov divê ku wan bi teybetî fahm bike û werêne ser ziman. Her wusa, ew jî, aliyekî

giring ê ziman û zanîna wê diafirênin. Li vir, divê ku mirov vê yekê bi vê rengê werêne ser ziman

ku têgîna ziman, wê li vir, di vê çerçoveyê de xwe bide der. Fahma ji gotinên hevgirtî, fahmaka

ku mirov dikarê ji hevokekê bigrê ya. Herwusa, di hin rewşna de, gotinên hevgirtî, weke

hevokekê bi wate û xwedî wate na. Em li vir, divê ku di serî de li vir vê rastiyê bi gotinên hevgirtî

re fahm bikin ku gotinên hevgirtî, wê xwediyê têgînên giring bin. Her wusa, li ser gotinên

hevgirtî de, bahse ´pirr-zanînê´ bi gotinekê re kirin jî, wê rast bê. Di vê çerçoveyê de gotinên

hevgirtî, weke xwediyê têgînek livandinê a hevbeş in. Her wusa, dema ku mirov gotinên

hevgirtî dahûr dike, bi wê re mirov her wusa bi wê re pirr-zanetîyê jî kifş dike. Hevbeşîya gotinê,

biawayekî vekirî bi wê re heya.


215

Minaq, gotinên hevgirtî ku me li jor bahse wan kir mirov dikarê bi vî rengî wan ji hevdû derxe.

"Jê", weke gotina ku bahse "ji wê" û ankû "ji wî" dihêne ser ziman a. "Jêr", weke gotinaka ku

"li jêr" û ankû "ji wî re" û an jî kû weke "ji wî re dihêne ser ziman. "Jê re", weke gotina ku bi

gelek gotinan re bahse "ji wî re" û ankû "ji wê re bike ya. Di çerçoveya levhanîna du tiştan de

jî, bi dîtina tiştekî din re ku bibêje ji "ya din re ya" dihêne ser ziman. "Pêre", bi gelek wateyan

re dikarê di wate ya "bi wê re û ankû bi wî re" de werê hanîna li ser ziman. Gotina "pevre",

weke gotinaka ku dîsa bi gelek wateyên dikarin werina derxistin re, bi wateya "bi hevdû re" û

ankû "bi hevdû re na" û hwd werêne ser ziman. Gotina "jevre", weke gotinaka ku bi wate ya

"ji hevdû re" û ankû "ji hevdû re baş in" û hwd, dikarê werêne ser ziman. Weke ku tenê bi

gotinên ku me bi watekirina wan re hanî ser ziman de jî, dihê dîtin ku weke ku her yekê ji du û

ankû sê gotinan diafirê. Di vê çerçoveyê de, divê ku mirov werêne ser ziman ku gotin, her

wusa, bi hevgirtînîya wê re heya.

Gotinên hevgirtî, her wusa, weke rengê li ser wate û ankû gotinê bixwe re ku bi hanîna cem

hevdû û ankû bi rêzkirina tîpan û hwd re ku biawayekî nû hatî nivîsandin weke bêjeyek nû ku

wan wateyên wan gotinên ku bi wê re hatina cem hevdû bi hevdû re di çerçoveyek nû de ku

werêne ser ziman. ..

Li vir, divê ku mirov vê aliyê her wusa, di çerçoveya têgîneka afrînêr de werêne ser ziman. Ev

aliyekî bi zanîna ziman ku hilberîn di nava ziman de li ser temenê zanîn, rêzimanî, watekirin, û

hwd re ku dikê ya. Di vê çerçoveyê de têgîna hevgirtinê, her wusa, weke têgîneka giring a

zimanî ya. Divê çerçoveyê de, divê ku mirov vê yekê jî bi teybetî binxatkê û werêne ser ziman

ku bo ku mejiyek wê hilberîna ziman bi zanîna wê re bike, divê li ziman serwer bê. Ev yek jî,

weke aliyekî giring ê ziman a. Dema ku ev nebê, wê nikaribê biafirêne. Wê nikaribê wê

afrînerîyê bide nîşandin û wê hilberînê bi ziman û gotinê re bike.

Li vir, divê ku em vê yekê jî bibêjin ku di serdemên buhurî de ev hevgirtin û çêkirin di nava

zimanê kurdî de hatina kirin. Gelek gotinên hevgirtî ku em î ro bikardihênin, ên wan demên

buhurî na. Ev jî, wê dide nîşandin ku di demên buhurî de di derbarê zanîna ziman û gotinê de

têgîneka baş ku wan dikarê li ziman serwer bike bi wan re heya. Ev jî, bûya temenê afirandin

û hilberînên giring bi rengê hevgirtinkirina gotina û çêkirina gotinên hevgirtinî û hwd. Ev jî, divê

çerçoveyê de, weke birhanaka û ankû nîşanayaka ku em divê ku di vê çerçoveyê de ku

werênina ser ziman a. Her wusa, li vir, divê ku mirov vê yekê jî, werêne ser ziman ku têgîna


216

hevgirtinî a zimanî, her wusa, di temenê wê zanînaka zimanî a biserwerî heya. Ev jî, temenê

wê afirandin û hilberînê de ya.

Li vir, divê ku mirov vê yekê jî, werêne ser ziman ku ziman, heyîneka giring a ku diafirênê ya

her wusa gotinên ziman, dema ku mirov li wê dihizirê, di vê çerçoveyê de divê ku mirov werêne

ser ziman ku di nava afirandinaka mazin de na. Ziman, bi aliyê xwe yê ku di karê gotinên xwe

bitawêne û her wusa bi aliyê xwe bi afirandina gotinên hevgirtî(sentez) re hertimî di nava

hilberînekê de ya. Em vê yekê, her wusa bi ziman û dîroka wê re pirr baş û qanc kifş dikin.

Dema ku em li demên ku buhurîna ku li wan dinerin, em vê yekê, her wusa biawayekî vekirî

kifş dikin û dibînin. Têgîna ziman, di vê çerçoveyê de weke hêzeka afrînerî ya çêkerî di jîyanê

de xwediyê afrînerîyeka zêhnî û têgînî ya di jîyanê de ya. Her wusa, bi teybetî, ev herdû aliyên

ziman ên bi tawandina gotinan û her wusa hevgirtin(sentezkirina)a gotinan re, wê her wusa,

zanîna ziman a hilberîner xwe bide dîyarkirin. Di nava jîyaneka têgîhişti de jî, her wusa zimanê

afrîner, zimanê pêşketinê ê ku dikarê pêvajoyê biadilênê ya. Li vir, divê ku mirov vê yekê jî

werêne ser ziman ku ziman, di vê çerçoveyê de di nava afirandinekê de ya. Ev xosletên ziman,

her wusa, çendî ku ew ziman li jîyanê werê bikarhanîn, wê afirandinê bi rengê hilberînerîyê bi

wê re bide çêkirin. Ev, weke rewşeka xwezayî ya ku mirov dikarê li vir wê kifş bike û werêne

ser ziman. Têgîna ziman, di vê çerçoveyê de bi adilîna wê ya bi gotinan re, êdî wê rewşê bi

demê re diafirêne. Li vir, em divê ku hinekî li ser têgîna ziman a afrîner biskein in. Piştî hinekî

hanîna ser ziman a xosletên ziman ên tawandin û hevgirtinîya bi gotinan, êdî her wusa li ser

têgîna pêşxistina bi ziman re jî mirov dikarê li ser wê bisekinê. Ev jî, wê êdî vê temenê fahmkirin

û bikarhanîna van xosletên ziman bi xosletên wê ên din re di jîyanê de bide nîşandin.

Têgîna gotinên hevgirtî, di çerçoveya levhanîn û levkirina wan de heya. Di vê çerçoveyê de,

dema ku mirov dahûrya gotinên hevgirtî werêne ser ziman, mirov divê ku li ser têgîna kirdeyî

û wateyî ya gotinê re wê bike. Di vê çerçoveyê de levhanîn û çêkerîya ku bi kirdeyî hatî çêkirin,

bi gotinî êdî li wê bi nivîsandina gotinê bi rengekî nû re weke kirasekî ku li wê were kirin dibê.

Her wusa, divê çerçoveyê de, têgîna kirdayî, dema ku em bi dahûrîya wê ya di çerçoveya gotina

hevgirtî de werênina ser ziman, divê ku mirov bi çêkerîyeka têgîhiştî re wê werêne ser ziman.

Ev çêkerî, her wusa, weke aliyekî wê yê giringa ku mirov divê ku werêne ser ziman a. Di aslê

xwe de, weke aliyekî afrînerîya zanîna ziman bi awayekî hilberînerî, di vê çerçoveyê de dihê


217

dîtin. Têgîna afirandinê, di vê çerçoveyê de bi awayekî zêhnî, mirov wê li ser gotinn hevgirtî ên

têgîhiştî re kifş dike.

Dema ku mirov ji aliyê aqil û zêhnê mirov re li vê rewşa afirandina gotinên hevgirtî binerê, her

wusa rewşeka teybet ya ku em divê ku wê kifş bikin derdikeve li holê. Her wusa fahmkirina,

wê têgîna gotina hevgirtî, wê weke levkirina darêjkî ku bi awayekî çêkerî hatîya afirandin, wê

temenê fahmkirina aqilê zêhnê mirov jî bê. Li vir, divê ku mirov vê yekê jî, werêne ser ziman

ku zanîna ji zêhnê, ji kurdî gotina ´jîrê´ ji wê re tê bikarhanîn. Her wusa di wê wateyê de dihê

bikarhanîn. Ev gotina jîrê jî, weke gotinaka pirr kevn a serdemên serdemê a kurdî ya. Jîr, têgîna

têgîhiştî a zanîna aqilê mirov a.

Ji aliyê aqil ve, dahûrkirina gotinên hevgirtî, wê mirov bi awayekî xweza li ser têgînên ziman û

wê çerçoveya wan gotinan û afirandina wan û her wusa bi levkirina wan ya bi wateyî re ku bi

çêkerî hatina çêkirin re, wê mirov bigihêne têgîna zêhn û zanîna wê. Li vir, di aslê xwe de,

gotinên hevgirtî, weke têgînna zêhnî jî mirov dikarê werêne ser ziman. Ev jî, her wusa, wê weke

aliyekî giring ê fahmkirin me ya ji zimên bê.

Em li vir, hê jî divê ku di fahmkirina vê gotina hevgirtî de kûr û dûr herin. Ev, weke aliyekî

têgîhiştî ê ziman jî ya. Her wusa, di nava ziman de, gotinên hevgirtî, weke aliyekî zêhnî ê di

nava zimên de ku êdî dihê afirandin de. Yanî, bi gotinaka din, êdî di nava ziman de bi awayekî

şenber bi gotinkirina têgîna zêhnê ya. Li vir, em ku bahse wê hevgirtina wateyî ya gotinê dikin,

her wusa pirr-wateyî bi wê re em dibînin ku dihê dîtin. Pirr-wateyî, bi awayekî ńaqşeyî´, weke

têgînekê jî xwe dide dîyarkirin. Em dema ku di vê çerçoveyê de li wê naqşaya gotina hevgirtî

dihizirin, her wusa, bi awayekî bi hanîna cem hevdû û ankû ji hevdû afirandina wateyên wê,

têgîneka bi rengînî a naqşayî ya zêhnî jî xwe dide dîyarkirin. Li vir, bi gotinaka din, em d ikarin

bibêjin ku gotinên hevgirtî, weke naqşayna zêhnî ên ku di nava ziman de bi zanîna zimên re ku

hatina afirandin in. Zimanê zanînê ku mirov bahse wê bike, her wusa, di vê çerçoveyê de mirov

dikarê biawayekî ji ewla bahse wê bike.

Zimanê zanînê, li vir, li ser vê rewşê re mirov divê ku hinekî li wê bihizirê. Têgîna zanînê, dema

ku mirov li wê dihizirê, mirov di çerçoveya ziman de wê dibînê. Ziman, bi hanîna ser ziman a

aqil re her wusa wê rewşê diafirêne. Li vir, em vê yekê bi awayekî din jî divê ku werênina ser

ziman. Zimanê zanînê, her wusa, dema ku mirov bi aqil û zanîna zimên, ku di nava zimên de,


218

bi têgîneka çêkerî li ser wate û kirdeyê re bi levkirinê re ku mirov bahse wê dike, wê weke

aliyekî wê yê zanînî jî bê. Ji vir, mirov divê ku hinekî bi zanîn û afirandina bi zimên re li zanîna

zimên jî bi hizirê. Di vê çerçoveyê de ziman, weke awayekî giring ku mirov divê ku wê werêne

ser ziman a. Têgîna zanînê, di nava ziman de, her wusa bi gotinê re, bi rengê gotinê re dihê li

holê. Piştî ku nivîsandin pêşket û pê de, ew rengê nivîsandin bi gotinan re wê êdî weke aliyekî

şenber ê têgînî ê aqil bê. Her gotin, dema ku hat bi tîpkirin û nivîsandin, ew rengê wê gotinê ê

bi tîpkirinê bisalixkirinên di navaroka wê de, wê xwe bi awayekî aqilî bide dîyarkirin. Her gotin,

tiştekî ji me re dibêje. Ev, weke têgîneka zimanî ya ku em divê ku li vir werênina ser ziman a.

Têgîna ziman, li vir, dema ku em bi gotinê û li ser nivîsandina wê re lê dihizirin, her wusa em

weke aliyê zanînê ziman dihênina ser ziman. Li vir, ziman, weke aliyekî têgînî xwe dide

dîyarkirin.

....... ......

Têgîna şenberkirinê ya gotinan, her wusa, di serdemên berê de jî, wusa dihê ser ziman. Ez

dema ku li wê şenberkirinê dihizirê, ew naqşên ku ji destê dayikên kurd derdiketin dihên

berbîra min. Her wusa her dayikek kurd, dema ku dirûnişt, bi dirûtinê, ew naqş kêl bi kêl

dihûna. Her kêla ku diavêtiyê de, weke ku ew naqş berafirandinekê dibir. Ew afirandin, çend

ku kêl zêde dibûn û hin bi bin reng diafirî, wê weke ńaqşaya şahmaran´ hwd, wê naqş werina

çêkirin û afirandin. Di vê çerçoveyê de ew naqş, cihê ku gotin, bi şenberî ku bi têrker dibû û

dighişt heyberîyekê. Her wusa divê ku mirov wê rastîya wê ya biwê afirandinê re werêne ser

ziman. Gotin, di wê çerçoveyê de digihiştina dagerekê. Rengê gotinan bi wêneyî dibû. Her

wusa, di vê çerçoveyê de fahmkirina gotinan, di çerçoveya zanîna ziman de wele têgîneka

pêşketî a dema aqil xwe dide dîyarkirin. Li vir, divê ku mirov vê yekê jî, bi wê re werêne ser

ziman kj şenberkirina gotinê, weke aliyekî giring ê wê bi wan naqşayan re dihê ser ziman. Her

wusa, çawa gotin, dihat bi wênekirin, mirov bi wê rewşê re wê yekê pirr baş û xweşik dibînêt.

Her wusa, çêkirina naqşaya şahmaran, ku ji destê dayikên kurd derdiket, divê ku mirov weke

minaqeka têgihiştî li vir bi zanîna ziman re werêne ser ziman.

Em bi dîrokê û têgîna gotinê ya bi hevdû re hizirkirina xwe dewam bikin. Ji ber ku hewceyî bi

vê rengê bi fahmkirinê heya. Em li ser gotinan dihizirin, em dema ku gotinê dahûr dikin, em

hinekî ji aliyê têgînî ve bi kirde û wateya wê re hewl didink ku «aqilê wê» fahm bikin. Ev, aliyê

tenê ku mirov bi têgînî fahm dike, tenê aliyekî fahm bikirinê ya. Her wusa, her gotinên serdema


219

aqil, divê ku mirov werêne ser ziman ku pirr-wateyî û kirdeyî na. Her wusa, gotin bi têgina xwe

re di hundurê gotinê de ya. Ev jî, weke aliyekê gotinên serdema aqil in. Gotinên ku hatina

avakirin, her wusa bi rengekî hatina avakirin û biwê têgîna ku bi wê werina ser ziman re hatîya

bi wate kirin. Divê çerçoveyê de hatîya ser ziman. Lê li vir, em ku tenê minaqekê bidin bi gotina

«zanebûnê» re, her wusa, mirov dikarê bibêje ku herî hindik ser deh-gotin´ên ku bi kirdeyên

xwe re hena di hundurê wê de mirov dikarê kifş bike. Ev tenê weke çavderîyeka sereka ya li

gotina «zanebûnê» ya. Lê dema ku mirov bi kûrî ku li wê bihizirê, bêgûman, mirovê kifşkirinên

mazintir di hundurê ê gotinê de tenê bi gotinî û zanîna ziman re bi wê re kifş bikin. Di kêlîyeka

pirr piçûk de di dema ku min ev hevok di nivîsand de di ber re jî ez li gotina «zanebûnê» hizirîm,

herî hindik, ser hevdeh(17) gotinên ku di hundurê wê de ez di mejiyê xwe de rastî wê hatim.

Yanî di gotinê de gotin di hevdû re û bi hevdû re hena. Li ser kirdeyê re, mirov dikarê ji aliyê ve

li hebûna gotinê bi hizirê û ji navaroka wê kifş bike. Bi aliyê din ê duymin j î, li wer rengê gotin

û hebûna wê bixwe re mirov dikarê wê dahûrî bike. Bi gotina zanebûnê re, pêşî ji aliyê kirdeyê

ve li navaroka wê bihizirin û bi kirdeyî gotinên ku di wê de vêşarî na, hinekan ji wan kifş bikin

û werênina ser ziman. Minaq, gotina «zanebûne», ji hundurê wê ´za´, ´za ne (di wateya ku

sawalek çêliya xwe hanîya dûnyê û bûya de tê gotin ´za ne´) ', ´zan´, ´zane´, ´zaneb´, ´za bûn

(wateya hanîna dûnyê de) ´, án´, áne´, áne(nûha) bûn´, é(ya) bû´, ńebû´, ńebûn´, ńeb´,

´zane bû! , bû´, ´bûn´, ûn´ û hwd, mirov rastî wan tê ku ji gotinê gotina zanebûnê derdikevin.

Ev gotinên ku me bi serekeyî ji hundurê gotina zanebûnê kifşkirin, hemû jî, bi wate û kirdeya

wan re mirov dikarê wan fahm bike û werêne ser ziman.

Ev rengê gotinê, dema ku mirov li wê dihizirê, her wusa, li ser rengê gotinî ê bi vî rengî re mirov

digihijê têgihiştineka kûr. Gotinên serdema aqil, her wusa ku di hevdû re buhurî, xwediyê

pirrgotinîyê na. Her wusa, di serî de divê ku mirov werêne ser ziman, di vê çerçoveyê de

zanebûna bi gotinê re giringa ku mirov li wê bihizirê û werêne ser ziman. Gotin, weke têgîneka

ku konsantrabûyî ya. Lê ev konsantrabûyîna wê, her wusa, bi sereka bi rengê gotina ku em wê

dihênin ser ziman, li ser têgînekê re hatîya hanîn ser ziman, Minaq, gotina «gotina», bi hizirin,

ev gotin, di hundurê xwe de, ´go´, ´got´, ´gotî´, ´gotin´, ótin´, ó ti´, ´ti´, ´tin´, ´îna (îna dikarê di

wateya ńûha´ de were xwandin) ´, ´în´, ńa´, ´tina´û hwd bi sereke mirov ji wê kifş dike. Lê ku

mirov hinekî din dema xwe bidiyê de û li wê bihizirê, her wusa mirov wê hê jî di wê de kifş

bike. Ev gotinên ku em ji hebûna «gotina» kifş dikin jî, hemû jî bi kirde, darêjkî û wateyî û hwd,

mirov dikarê li wan bihizirê û dahûr bike û werêne ser ziman. Her wusa, bi heman rengî em li


220

navaroka gotina ´têgihiştinê´ jî binerin. Gotina «têgihiştin» ´ê de ´tê´, ´têg´, ´têgî´, ´têgih´,

´têgihî´, ´ê (weke kesê ku gihişt) gihişt´, ´gih´, ´gihi´, ´gihiş´, ´gihişt´, ´hiş´, ´hişt´, ´hiştî´, ´hiştin´,

´tin´ û hwd in. Bi vî rengî li ser kirdeyê re mirov dikarê li hemû gotinên kurdî binerê.

Di vê çerçoveyê de rastîya gotinê dema ku mirov hewl dide ku wê fahm bike, mirov wê weke

têgîneka ku bi gelek wateyî dibînê. Her gotin, di xwe de hinek nepenîyan di veşêrê. Her wusa,

di vê çerçoveyê de nepenîya gotinê, mirov nikarê bêje ku mirov wê bi çend gotinan wê werêne

ser ziman. Gotina ku em bi wê aqilekî û ankû zanînekê dihênina ser ziman, bi wê rengê ku em

bi bikardihênin, weke kompozisyonekê mirov wê kifş dike. Divê çerçoveyê de ev tenê ya li ser

gotinê re ku mirov divê ku wê werêne ser ziman a. Her wusa, di vê çerçoveyê de divê ku mirov

werêne ser ziman ku gotin, ji ya ku em dizanin û bi wê dihênina ser ziman, zêdetir û bêhtir

heya û dihêne ser ziman. Divê çerçoveyê de divê ku mirov wê werêne ser ziman. Her wusa

gotin, weke têgînekê ya. Li vir, mijar ew a ku mirov gotinê hizir dike û wê dihêne ser ziman a.

Ya ku dide dîyarkirin li vir hinekî jî aqilê mirov a. Çerçoveya wê aqilê mirov a. Aqil, li vir, dema

ku mirov bivê rengê li gotinê dinerê û gotinê dahûr dike bi gotinî, mirov bi wê re kifş dike ku

aqil bi wê aqilîya xwe re dibê xwediyê kifşkarîyaka ku mirov divê ku balê bikişêne li ser wê.

Çerçoveya têgîna aqil a bi gotinê re her wusa, bi wê konsantra û kompozisyonîya xwe re, bi vê

rengî mirov wê kifş dike. Aqil, li vir, mirov wê bi gotinekê dihêne ser ziman. Lê ew aqil, dema

ku mirov li wê hizirî, bi çi rengî û çawa lê hizirî û ew kifşkir, wê di çerçoveyê de li ser dengên ku

me bi tîpan re salixkirina re gotina wê aqilê bi afirêne û werêne ser ziman. Bi wê re jî, êdî hewl

bide ku wê werêne ser ziman. Piştî ku ew gotina wê hat afirandin û ew aqil bi wê hat ser ziman,

ku mirov hinekî li şûn xwe di vegerihê û li wê gotina ku mirov ew afirandî ku li wê dinerê, her

wusa mirov bi wê gotinê re gelek gotinan û ankû kirdeyan kifş dike. Di vê çerçoveyê de

têgîhiştina gotinê ya bi gotinî, xwediyê têgîneka ku mirov wê bi teybetî hilde li dest û werêne

ser ziman a. ..


221

LÊKER (KAR) DI ZIMANÊ KURDÎ DE (6)

Deham Ebdulfetah

(11)

BIRRÊ YAZDEHEM

- Karên Wateder

1- Ji hêla hêzê ve

- Bazdan

- Paldan

- Bandan

- Beravêtin

- Barkirin

- Çavdan

- Lezandin

2 - Ji hêla Demê ve

3 - Ji hêla Têgehê ve

- Karên Wateder


222

Mebesta me ji navlêkirina (karên wateder), ew diyardeya rêzimanî ye, ya ku gihiştiye

hindek karên lêkdayî. Di zimanê me de hindek karên lêkdayî di binesaziya xwe de derhingêv

in, lê di warê xebitandinê de bi wateyên karên nederhingêv bikar tên, anku ji wateyên xwe yên

derhingêvî têne der û bi wateyên karên nederhingêv tên xebitandin.

Bi vê têgehê ev kar wateder in. Ji bilî wan karên lêkdayî, hin karên xwerû (sade) jî, di

pêvajoya qissekirinê de, hin caran ji çarçewa wateyên xwe yên resen têne der û wateyeke dîtir

didin.

Bo zelalkirina mijarê divê em karên wateder ji van hêlan ve ronî bikin:

- Ji hêla hêzê ve

- Ji hêla demê ve

- Ji hêla têgehê ve

1 - Ji Hêla Hêzê ve:

Em dizanin ku kar ji hêla hêzê ve du cor in:

a - Karên derhingêv (têper)

b - Karên nederhingêv (têneper)

- Karên derhingêv ew kar in, ên ku bûyerên wan dihingivin berkarên rasteder (rastewxo).

Wek:

- Zînê gul çinîn

- Karên nederhingêv jî ew kar in, ên ku bûyerên wan derbasî ser berkarên rasteder nabin.

Wek:

- Zîn çû gulistanê.

Hin karên lêkdayî ji nav û karên xwerû, yên derhingêv saz bûne, wek: (Bazdan, paldan,

bandan, beravêtin, barkirin, çavdan, lezandin, gazîkirin, koçkirin...) ne li gora forma xwe bikar

tên

Berçav e ku ev kar di bêjesaziya xwe de derhingêv in, lê nederhingêv tên xebitandin, anku

forma wan û bikaranîna wan naguncin hev (li hev nakin):

- Bazdan (baz + dan):


223

- Bêjesaziya derhingêv:

Di ferhengên Kurdî de (13), gotina (baz) bi wateya (qeviz, çeng, çindik) hatiye. Li vê gorê:

- Min bazda:

- Min xwe qevast

- Min xwe çengkir

- Min çindik dan xwe

Xweqevastin û xweçengkirina li pey hev jî şêweyek ji şêweyên bazdanê ye, wilo jî

çindikdana peyapey.

- Bikaranîna nederhingêv:

Di rojeva xebitandinê de karê (bazdan) bi wateya karekî nederhingêv bikar tê:

- Min bazda:

- Ez revîm / reviyam

- Ez bezîm / beziyam

- Te bazda:

- Tu revîyî (revî)

- Tu bezîyî (bezî)

- Wî bazda:

- Ew revî / reviya

- Ew bezî / beziya

- We bazda:

- Hûn revîn / reviyan

- Hûn bezîn / beziyan

- HD............................

13 - Gêwê Mukiryanî : Ferhenga Kurdistan

- Hejar Mukiryanî : Henbane Borîne

- Fadil Nizamiddîn : Estêre Geşe.


224

Diyar e ku (bazdan) karekî derhingêv e. Reseniya bikaranîna vî karî ev e: (Min baz da xwe),

wek: (Min lotik da xwe). Bi demê re hevok li ser zimanan bi vî şêweyî sivik bûye:

- Berkarê rasteder (baz) bi karê / da / re karekî lêkdayî (bazda) saz kiriye: (Baz + da =

bazda).

- Berkarê nerasteder (xwe) ji hevoka resen hatiye avêtin: (Min bazda xwe = Min bazda....).

- Paldan (Pal + dan):

Peyva (pal) bi wateya (kêlek, rex, tengal) tê xebitandin (paldan) jî karekî lêkdayî û

derhingêv e.

Reseniya hevoksaziya vî karê lêkdayî jî ev e:

- Min pala xwe da darê

- Ew pala xwe dide dîwêr

Li hin herêman jî, (paldan), weku karekî lêkdayî, bi vî şêweyê derhingêv bikar tê:

- Min xwe palda

- Te xwe paldaye

Lê ev kar jî li ser zimanan sivik bûye û li hin herêman weku karekî nederhingêv tê

xebitandin:

- Min palda (min xwe dirêj kir)

- Te li ber siya darê paldabû

- Wî li ser xalîçeyê paldaye

- Bandan (Bang + dan):

- Ev karê lêkdayî jî, di binesaziya xwe ya resen de derhingêv e:

- Melayê mizgeftê banga nimêjê da

Lê bi dirêjahiya demê re ev derbirîn sivik bûye,karê (dan) û berkarê wî (bang), bi hev re

karekî lêkdayî (bangdan) sazkiriye.

Bi vê sivikbûn û pevxistinê karê (bandan) bi wateyeke nederhingêv tê xebitandin:

- Melayê me bo nimêjê banda

- Va melê banda (azanda)


225

- Mela bandide (azandide)

- Bi bandana melê re ez radibim

Di van mînakan de (bandan) bi wateya karê (ragihandin) tê, lê bi têgeheke nederhingêv:

- Melê bo nimêjê banda

(Melê ragihan ku bû dema nimêjê)

- Beravêtin (ber + avêtin):

Reseniya karê (beravêtin) karekî derhingêv e, ji karê xwerû (avêtin) û berkarê wî yê

rasteder (ber) pêk hatiye:

- Darê berê xwe avêt (weşand)

- Bizinê berê pêşîn avêt

Her du hêmanên karê lêkdayî (ber + avêtin) li ser hev (ber - avêtin) bi wateya karekî

nederhingêv tên xebitandin:

- Fatê ji tirsa beravêt (berê xwe avêt)

- Bizina şivên beravêt (berê xwe avêt)

- Barkirin (bar + kirin):

- (Barkirin) karekî lêkdayî ye, di reseniya bêjesaziya xwe de derhingêv e:

- Temo bar li pişta xwe kir

- Hemo mala xwe ji gund barkir

Di mînaka yekê de, (bar) berkarê rasteder ê karê xwerû (kir) e. Di mînaka duwem de, (mal)

berkarê karê lêkdayî (barkir) e.

Li dirêjahiya demê karê (barkir) bi wateya karekî nederhingêv hatiye xebitandin:

- Seydayê Keleş ji nav me barkir

- Welatê nanê te lê nebe, jê barke

- Em ji welatê xwe barnakin !

- Çavdan (çav + dan):

Ev karê lêkdayî jî di reseniya xwe de derhingêv e, bi

wateya karekî nederhingêv hatiye xebitandin:


226

- Memo çavdida Zînê

- Mîr çavdida Beko (tiştek jê dixwest)

- Lezandin (lez + andin):

Ev kar dariştî ye, di binesaziya xwe de derhingêv e. Di dema borî de bi cînavên koma / min / re

tê veguhestin:

- Min lezand

- Te lezand

Berkarê rasteder ji hevoka karê (lezandin) hatiye avêtin:

- Min (xwe) lezand

(min / liva xwe / lezand)

- Wan (xwe) lezand

(Wan / liva xwe / lezand)

Di xebitandinê de hevok sivik bûye û bi wateya karekî nederhingêv bikar hatiye:

- Me lezand: Em zû çûn

- We lezand: Hûn bilez çûn

- Wan lezand: Ew sivik liviyan

Wisan jî (gazîkirin, koçkirin, bangkirin...). Ev jî di binesaziya xwe de derhingêv in, bi wateya

karinî nederhingêv bikar tên.

Di vî warî de pirs ev e:

Gelo em ê çawa van karên derhingêv (ên ku bi wateya karên nederhingêv tên xebitandin),

ji yên derhingêvên asayî binasin ?

- Bo bersivdana vê pirsê gerek em di bîra xwe de bînin, ku hevokên karên derhingêvên

asayî bêyî berkarên rasteder sergihayî nabin.

Wek: (avdan, berdan):

- Remo gulistanê avdide

- Temo jina xwe berda


227

Lê karê ku bi wateya karên nederhingêv tên xebitandin, hevokên wan bêyî berkarên

rasteder sergihayî dibin.

Wek: (bazdan, paldan):

- Werzişvan li yarîgehê bazdidin

- Memo li ber darê paldaye

2 - Ji Hêla Demê ve:

Her wekî em tev dizanin, ku bûyerên karan di çarçewa her sê demên sereke (borî, nuha û

paşeroj) de diqewimin:

- Sîno rojname xwendiye

- Sîno rojnameyê dixwîne

- Sîno dê rojnameyê bixwîne

Lê hin caran rastbûyîna karan ji wê têgeha demê derdikeve. Anku, raweya karan di

çarçewa dema nîşankirî de wateyekê dide, lê mebest ji wê raweyê wateyeke dîtir e.

Wek: (Zîn pirtûkê dixwîne. Têlefonê bo wê lêda:

- Ka tu nehatî ?!

Zînê got: Va ez têm (dihêm).

Di vê mînakê de karê (têm) di dema nuha de ye, bi wateya (va ez bi rê ve têm), digel ku

Zîn hêj neçûye jî. Mebesta Zînê ji karê (têm) ew e, ku wê dixwest bibêje, (va ez ê zû bêm).

Anku, bi niyaza lezê, dema nuha li şûna dema paşeroj bikar aniye.

Carinan jî dema borî li şûna paşeroj, bi wê mebesta me amaje pê kirî, bikar tê:

- Ma tu li kû mayî, Zînê ?!

(Zîn hêj neçûye)

- Va ez hatim !

3 - Ji Hêla Têgehê ve:

Têgeha bûyerên karan, bi şêweyekî giştî, di çarçewa demê de tê nasîn. Bi vê wateyê, divê

rûdana her karekî di nîrê demeke nîşankirî de biqewime. Çi bûyera heye, bêyî dem, di warê

rûdana jêderî de dimîne, wek (çûn, hatin, dan, kirin...). Ev rûdan jî nakeve rêza raweyên karan.


228

Lê ku rûdan (bûyer) di demeke nîşankirî de qewimî, hingê têgeh zelal dibe: (Ez çûm, ez

diçim, ez ê biçim):

Lê carinan, digel destnîşankirina demê jî, têgeha bûyerê di hin derbirînan de zelal nabe,

nemaze di dema nuha de, wek Nimûne:

1 - Fermo, çayê vexwe !

- Sipas, ez çayê venaxum !

2 - Tu nayê (nayêyî) em herin avjeniyê bikin ?

- (Na...., ez avjeniyê nakim !)

3 - Were ser şîvê, şîva me savar e

- (Xweşî be... ! Ez nikarim !)

Di bersiva mînaka / 1 / ê de (ez çayê venaxum), dibe ku min berî nuha ça vexwaribe û nuha

dilê min nabijê, loma (ez venaxum). Dibe jî ku ez ji çayê hez nakim, loma (ez çayê yekcar

venaxum).

Di bersiva, mînaka / 2 / ê de (ez avjeniyê nakim) jî, reng e ku ez westiyabim, yan nexweş

bim, nuha (ez avjeniyê nakim). Reng e jî ku ez nizanim avjeniyê bikim, ez newêrim, loma (ez

avjeniyê nakim).

Di bersiva mînaka / 3 / yê de (ez naxum). Ew jî dibe ku min şîv xwaribe, ez têr bim, (ez

naxum). Dibe jî ku xwarina savarê bo min ne baş be, ez wê yekcar (naxum).

Bo zelalkirina têgeha derbirînên wek van mînakan, gerek mebesta bersivdêr ji pêvajoya

hevokê zelal be.


229

Doctoral Dissertation

The Acquisition of Split-Ergativity in Kurmanji Kurdish

(part 1)

Laura Jahnavi Mahalingappa

Acknowledgements This dissertation may represent the culmination of many years of

graduate study, but it is also a reflection of the support and contributions of many people

without whom I would not have been successful. I first wish to thank my co-supervisors,

Richard Meier and Keith Walters, who have patiently provided me with constant support,

advice, and thought-provoking questions and comments throughout the whole process. In

short, they have been real mentors for me as a scholar, researcher and educator, and I could

not have asked for better ones. I would also like to thank my other committee members, Cathy

Echols, Pattie Epps, Lisa Green, and Tony Woodbury for providing such valuable feedback in

such a short amount of time. I know that the comments you gave will help make this

dissertation and all subsequent projects substantially better.

I also wish to thank my friends at UT who shared with me the ups and downs of graduate

school life: Elaine Chun, Shannon Finch, Er-Xin Lee, Liberty Lidz, Ginger Pizer, Malavika Shetty,

Laura Tamayo-Gambarino, Alex Teodorescu, and Christina Willis. Also, thanks to Qing Zhang,

who always lent me an ear and wrote many letters. Finally, to Kathy Ross and Ben Rapstine,

thanks for helping me understand and jump through the many official hoops to degree

completion.

I would like to acknowledge the following organizations for providing support for my graduate

training and research: the National Science Foundation; the US Department of Education; and


230

the University of Texas at Austin, including the College of Liberal Arts and the Department of

Linguistics.

My gratitude goes to the Kurdish community, particularly the participants, for welcoming me

and sharing their time for this project. They opened their doors, fed me countless cups of tea

and snacks, and put up with hours of taping and questions. vi Finally, I am particularly grateful

to my family. The entire Polat clan, especially my mother-in-law, not only supplied me with

love and a constant supply of food, but also helped me recruit participants and provided much

needed knowledge of the Kurdish language. In particular, Fuat spent countless hours

transcribing data, traveling on buses throughout the entire region (getting sick every time),

and providing me with unparalleled assistance with every step of data collection – I certainly

could not have completed this project without his help. My mother, sisters, and brothers have

always given me encouragement and emotional and material support throughout my years of

schooling. Last but not least, to Zeki, my cherished little boy, and Nihat, my husband and

lifelong friend – you both have been such a source of love, putting up with the long hours of

writing and giving me a reason to persevere and finish.

The Acquisition of Kurmanji Kurdish

Previous research about the acquisition of the case-marking systems of ergative languages

suggests that children acquire ergative and accusative languages equally easily (Van Valin

1992), depending on the degree to which the case morphology is consistently ergative or

accusative and the degree to which adults use the morphology (Pye 1990). However, split-

ergative languages incorporate both accusative and ergative systems, some in the midst of a

shift away from ergativity, thus providing variable and inconsistent input for children. Yet

previous research suggests that children can acquire variable linguistic forms at early stages,

reflecting frequencies in which the forms occur in caregiver input (Henry 1998, 2002, Miller

2006, 2007, Westergaard 2009). This study examines the acquisition of split-ergativity in

Kurmanji Kurdish, where the direct case is used with both present-tense agents and past-tense

patients and the oblique case is used with past-tense agents and present-tense patients.

However, recent research suggests the weakening of ergativity in Kurmanji (Dorleijn 1996),

resulting in variable use of casemarking. This study examines the acquisition of split-ergativity


231

in Kurmanji when considering the split systems and inconsistent adult input. Data from

children (n=12) and caretakers (n=24) include spontaneous speech samples and results from

a modified Agent-Patient test (Slobin 1985). Four children from three age groups, 1;6, 2;6, and

3;6, were recorded interacting with caretakers every three months for one hour over a 12-

month period. Statistical analyses were conducted focusing on adult patterns (input for

children) and children’s production at different ages. Results suggest that Kurmanji may be

shifting away from a split-ergative system, with the past tense extending to a double oblique

pattern and nouns gradually losing oblique case-marking altogether, resulting in variable case-

marking. Data show that children first use ergative case as early as 2;0 and show evidence of

repeated use of split-ergative case-marking by 2;6. Even at these early ages, children use

similar variability and frequency in case-marking as their caretakers, closer to usage of

younger adults versus older adults. Thus children seem to use ergative case-marking early,

and when faced with inconsistent input, they ultimately conform to the patterns modeled by

the adult community.

Chapter 1: Introduction

Questions surrounding the acquisition of ergative languages, in which agents of transitive

clauses and subjects of intransitive clauses are not marked with the same case, have been

addressed by a number of studies (Bavin 1992; Ezeizabarrena & Larrañaga 1996; Fortescue &

Lennert Olsen 1992; Imedadze & Tuite 1992; Ochs 1982; Pye 1990; 1992; Saleemi 1995;

Schieffelin 1985). Children appear to acquire ergative systems quickly and with few errors (Van

Valin 1992). Pye (1990) suggests that children may acquire the morphological systems of

ergative and accusative languages equally easily. The ease of acquisition depends on the

extent of regularity with respect to whether the morphology of the language is consistently

ergative or accusative and the degree to which adults use the morphology.

However, some languages incorporate elements of both accusative and ergative systems, a

situation which is generally referred to as split-ergativity. In fact, it may be that no language is

consistently ergative (Dixon 1994). One of the common ways languages manifest a split is

between tense-aspect categories, with the ergative systems appearing most often in the past


232

tense or perfective aspect (Payne 1997). Not only do split-ergative languages provide two

different systems to mark grammatical relations, but those which have morphological

ergativity also show inherent instability and are likely to change (Dixon 1994, Nichols 2003)).

Such languages in the apparent midst of language change may have variable linguistic forms,

thus providing inconsistent input for children trying to acquire complex grammatical systems.

Yet previous research suggests that children can acquire variable linguistic forms at an early

stage, reflecting frequencies in which the forms occur in caregiver input (Henry 1998, 2002;

Miller 2006, 2007; Westergaard 2009).

This study examines the acquisition of split-ergativity in Kurmanji Kurdish, where the direct

case (DIR) forms are used with marks both present-tense agents and past-tense patients and

the oblique case (OBL) marks past-tense agents and present-tense patients. However, recent

research suggests the weakening of ergativity in Kurmanji (Dorleijn 1996), as demonstrated

by disappearing OBL on masculine nouns and increasing use of OBL on objects in past-tense

structures. Therefore, children acquiring Kurmanji must learn a system of grammatical

relations where case-marking varies depending on the tense, but also where input from

caretakers may be inconsistent. The question posed in this study is what are the case-marking

and word order patterns displayed by children acquiring Kurmanji? An investigation into the

development of case-marking and word order must take into account both the split-ergative

pattern of case-marking and the variability in adult input due to the changing nature of

ergativity in the language. In this study, I suggest that children acquire the split-ergative

system early and ultimately use the same patterns of case-marking demonstrated by the

adults–that children acquire the same degree of variability used by adults.

Data include spontaneous speech samples and experimental data from a modified Agent -

Patient test (Slobin 1985) from both children (n=12) and caretakers (n=24). For the

spontaneous data, four children each from three age groups, 1;6, 2;6, and 3;6, were recorded

interacting with caretakers every three months for one hour (four sessions total) over a 12-

month period. Statistical analyses were conducted focusing on adult patterns (input to the

children) and children’s production at different ages. For the experimental task, both children

and adults participated in an elicited production task focusing on casemarking of agents and


233

patients in present and past-tense transitive sentences. Statistical analyses were conducted

to address the effects of speaker age and the differences between word types and

grammatical relations on the use of split-ergative case-marking.

Although Kurds represent the largest minority group in Turkey and are also significant minority

groups in other countries in the region, there have been few studies on any dialect of Kurdish.

Kurmanji has been understudied with no published grammar in English, very few grammatical

studies, and no study to date on its acquisition. This study will therefore benefit a number of

fields. First, by investigating the acquisition of Kurmanji, this study can aid educators and

policy makers in Turkey by presenting information about the normative patterns of language

development in Kurmanji, providing a long-term benefit to the Kurmanji-speaking population

there.

The study is also significant in terms of enhancing our understanding of the similarities and

differences of child language development in different languages by providing the first study

of the acquisition of Kurdish, which is a severely understudied language. In the introduction

to his edited volume on the crosslinguistic study of language acquisition, Slobin (1985) notes

that while the purpose of the study of language acquisition may be to reveal universal trends

in development,

…one cannot study universals without exploring particulars… By combining

attention to universals and particulars, we are beginning to discern a more

differentiated picture of child language–one in which we can see why patterns

of acquisition of specific properties vary from language to language, while they

are determined by common principles of a higher order (4-5).

In addition to adding to the cross-linguistic data on case-marking, word order, and child

language development in split-ergative languages, this study also increases our understanding

of the acquisition of variable forms and the interaction between acquisition and language

change. Research on child language acquisition tends to focus on a single target grammar, not

making an allowance for children being presented with input which is highly variable.

However, in reality, there may be interspeaker and intraspeaker (i.e., bidialectal) variability in


234

the grammars of monolinguals (Henry 1998). When language change is in progress, the

likelihood of variable forms is greater, often with no one form significantly favored over

another. Even if one form is favored over another, children seem to be aware of the existence

of both choices and may use them with roughly the same frequency as adults (Henry 1998,

2002; Westergaard 2009). In this study, Kurmanji may be undergoing language shift from a

split-ergative to a fully nominative/accusative system; at present, variable case-marking forms

are allowed for both agents and patients. Therefore, the study of the acquisition of these

forms by children in this community may add to an understanding of how acquisition occurs

in the presence of ongoing language change and variable forms.

In this dissertation, in Chapter 2, I first give an overview of the Kurdish-speaking population

and Kurmanji as spoken in Turkey including a brief sketch of ergativity and split ergativity in

Kurmanji. Then I review pertinent literature on the acquisition of ergative languages, case, and

variable linguistic forms. Chapter 3 reports the research methods including research

questions, participants, setting, data collection and data analysis techniques. Chapter 4

presents the results of a naturalistic study of case-marking and word order in the speech of

caretakers and children. Chapter 5 provides the results of an experimental study on the use

of case-marking in elicited transitive structures. Finally, Chapter 6 situates the study findings

within the framework of the previous literature. It also presents implications, discussing

limitations and future directions for further study.

To be continued.


235

Verbal inflection in Kurdish (3) Rêbîn Kerîm

2.6 Verb Forms with Tense-Aspect-Mood

As noted throughout this chapter, the verb stems in Central Kurdish are divided into two main

forms: present and past stem. In spite of their name, these stems do not contain tense

features. There is even no specific morpheme representing tense in the language, as argued

in section 2.5.1. Nevertheless, the various TAM distinctions can obviously be expressed in the

language. Based on the use of either present or past verb stem, the following verb forms of

grammaticalized TAM can be obtained in both the indicative and subjunctive moods.

2.6.1 Present Stem Verb Forms

2.6.1.1 Present Indicative

Most verbs in the present tense are used in the present indicative form. This verb form is

formed of the indicative mood prefix de-, the present stem of the verb, and a relevant verbal

agreement suffix. The transitivity of the verb does not affect the choice of the agreement

morpheme. This is because, as noted in section 2.5.4, in the present tense only verbal

agreement markers are used to show agreement with the subject. The negative form of

present indicative is formed via the use of the negation particle na-, as noted in section 2.4.1.

The paradigm of rroîştin ‘to go’ below demonstrates the verb forms in the present indicative

mood.

de-(/na-)rro-m (IND-(/NEG-)go.PRS-1SG) ‘I am (/not) going.’

de-(/na-)rro-ît (IND-(/NEG-)go.PRS-2SG) ‘You are (/not) going.’

de-(/na-)rrw-at (IND-(/NEG-)go.PRS-3SG) ‘S/he is (/not) going.’

de-(/na-)rro-în (IND-(/NEG-)go.PRS-1PL) ‘We are (/not) going.’

de-(/na-)rro-n (IND-(/NEG-)go.PRS-2PL) ‘You are (/not) going.’

de-(/na-)rro-n (IND-(/NEG-)go.PRS-3PL) ‘They are (/not) going.’


236

he present indicative is used to express actions or states that are in progress, generic, habitual

in the present. It is also used to refer to future time.

2.6.1.2 Present Subjunctive

The present subjunctive is formed by adding the subjunctive (irrealis) prefix bi- to the present

stem of the verb followed by a relevant verbal agreement marker. As in the present indicative,

the transitivity of the verb does not affect the choice of the agreement morpheme. With the

verb being in the present stem, the subject-agreement morpheme is always the verbal

agreement marker (see also chapter four). The paradigm of the same verb royîştin ‘to go’ is

again used to demonstrate verb forms in the present subjunctive mood.

bi-rro-m (SUB-go.PRS-1SG) ‘I may go…’

bi-rro-ît (SUB-go.PRS-2SG) ‘You may go…’

bi-rrw-at (SUB-go.PRS-3SG) ‘S/he may go…’

bi-rro-yn (SUB-go.PRS-1PL) ‘We may go…’

bi-rro-n (SUB-go.PRS-2PL) ‘You may go…’

bi-rro-n (SUB-go.PRS-3PL) ‘They may go…’

The present subjunctive verb form has both independent and dependent usage (Fattah 1997:

158). In its independent usage, it expresses a wish, hope, or desire on the part of the speaker.

It can also be used in compliments or in greeting, as shown in (34a) and (34b) respectively. It

is also used in conditional if-clauses, as in (34c).

(34)

a. bi-j-ît! SUB-live.PRS-2SG ‘May you live’

b. be xêr bi-be-n. with good SUB-come.PRS-2PL ‘lit. May you bring goodness’ ‘welcome!’

c. eger bi-rro-m, tûrre de-b-ê(t). if SUB-go.PRS-1SG angry IND-become.PRS-3SG ‘If I go, she

will become angry.’

The dependent usage of the present subjunctive means that the verb form is preceded by

certain elements such as modals, certain verbs that express liking or preferences, or some

conjunctions or expressions that denote intention or probability. Some of these preceding

elements are exemplified in (35) below.

(35)


237

a. pêwîst-e bi-xwên-im. necessary-be.PRS.3SG SUB-study.PRS-1SG ‘It is necessary that I

study.’

b. wîst=man bi-rro-în. want.PST=1PL.CL SUB-go.PRS-1PL ‘We wanted to go.’

c. be niyaz-im bi-xwên-im. with intention-1SG SUB-study.PRS-1SG ‘I intend to study.’

d. lewane-(y)e bi-xwên-im. Perhaps-be.PRS.3SG SUB-study.PRS-1SG ‘It is possible that I may

study.’

2.6.1.3 Imperative and Prohibitive

As noted in section 2.4.2.2, the same irrealis prefix bi- used for subjunctive is also used to

express imperative or prohibitive meanings. The prefix is added to the present stem of the

verb followed by the agreement suffix –e or -Ø for singular and -(i)n for plural (see also section

2.5.4), as was shown in (21) and repeated here as (36) for convenience.

(36)

a. bi-rro-Ø! IMP-go.PRS-2SG ‘Go!’

b. kax’ez-eke bi-sutên-in. paper-DEF IMP-burn.PRS-2PL ‘You (all) burn the paper!’

c. kax’ez-eke bi-sutên-e. paper-DEF IMP-burn.PRS-2SG ‘Burn the paper!’

The prohibitive, which is the negated imperative, is achieved by replacing the imperative

prefix bi- with the negation particle me-, as noted in section 2.4.1. Hence, the example in

(36a) can be made into prohibitive by replacing the prefix bi- with me-, as shown in (37) below.

(37) me-rro-Ø! NEG-go.PRS-2SG ‘Don’t go!’

2.6.2 Past Stem Verb Forms

2.6.2.1 Past Perfective

Past perfective in Central Kurdish is formed of the past stem of the verb plus an appropriate

agreement morpheme. Depending on the transitivity of the verb, the subject agreement

morpheme is either the verbal agreement suffix or the pronominal clitic. If intransitive, the

agreement morpheme is a relevant verbal agreement suffix. If transitive, a relevant

pronominal clitic is used to show agreement with the subject.14 Both intransitive and transitive

14 6 In past transitive structures, the verbal agreement suffixes show default agreement with the object (see also chapter four). Since the marker is phonologically null in 3rd person singular in the past tense, it does not


238

verb paradigms are shown in the following (see also chapter four for a detailed discussion on

agreement in Central Kurdish).

INTRANSITIVE

hat-im (come.PST-1SG) ‘I came.’

hat-ît (come.PST-2SG) ‘You came.’

hat-Ø (come.PST-3SG) ‘S/he came.’

hat-în (come.PST-1PL) ‘We came.’

hat-in (come.PST-2PL) ‘You came.’

hat-in (come.PST-3PL) ‘They came.’

TRANSITIVE

xward=im (eat.PST=1SG.CL) ‘I ate (it).’

xward=it (eat.PST=2SG.CL) ‘You ate (it).’

xward=î (eat.PST=3SG.CL) ‘S/he ate (it).’

xward=man (eat.PST=1PL.CL) ‘We ate (it).’

xward=tan (eat.PST=2PL.CL) ‘You ate (it).’

xward=yan (eat.PST=3PL.CL) ‘We ate (it).’

Past perfective refers to actions that are completed prior to the moment of speaking. When

used in subordinate clauses, it can denote future event, as in (38).

(38)

ke hat-im, pê=t de-łê-m. that come.PST-1SG to=2SG.CL IND-tell.PRS-1SG ‘When I come, I will

tell you.’

2.6.2.2 Past Imperfective

Past imperfective is formed of the past stem of the verb, which is prefixed by the indicative

marker de-. Like all verb forms in the past stem, the transitivity of the verb affects the choice

of the subject agreement marker. Accordingly, in the past intransitive, the verbal agreement

surface. Thus, the 3rd person singular -Ø should be inserted between the verb stem and the clitic, as shown below. This is true for all the past transitive paradigms. The implied object in the English translation is also put between optionality brackets. Thus, I have not shown this 3rd singular marker –Ø to avoid cluttering up the glosses. xward-Ø=im (eat.PST-3SG=1SG.CL)


239

markers perform the subject-verb agreement, whereas in the past transitive, pronominal

clitics attach to the prefix de- to double the subject. The following paradigms show both

transitive and intransitive past imperfective verb forms.

INTRANSITIVE de-rroîşt-im (IND-go.PST-1SG) ‘I was going.’

de-rroyişt-ît (IND-go.PST-2SG) ‘You were going.’

de-rroyişt-Ø (IND-go.PST-3SG) ‘S/he was going.’

de-rroîşt-în (IND-go.PST-1PL) ‘We were going.’

de-rroyişt-in (IND-go.PST-2PL) ‘You were going.’

de-rroîşt-in (IND-go.PST-3PL) ‘They were going.’

TRANSITIVE

de=m xward (IND=1SG.CL eat.PST) ‘I was eating (it).’

de=t xward (IND=2SG.CL eat.PST) ‘You were eating (it).’

de=î xward (IND=3SG.CL eat.PST) ‘S/he was eating (it).’

de=man xward (IND=1PL.CL eat.PST) ‘We were eating (it).’

de=tan xward (IND=2PL.CL eat.PST) ‘You were eating (it).’

de=yan xward (IND=3PL.CL eat.PST) ‘They were eating (it).’

Past imperfective is used to describe a progressive or a habitual action/event in the past. The

habitual meaning is usually accomplished by an adverbial modification (Fattah 1997: 152), as

shown in (39a) below. Past imperfective can also refer to unfulfilled wishes or desires, as in

(39b).

(39) a. hemû beyanî-ek werziş=im de-kird. every morning-INDEF exercise=1SG.CL IND-do.PST

‘I was exercising every morning.’

b. xozge de-hat-in. wish IND-come.PST-3PL ‘I wish they were coming.’

2.6.2.3 Present Perfect

As noted in section 2.5.2, present perfect in Central Kurdish is formed on the past stem of the

verb, which is followed by the perfect aspect marker –û/w and the present stem of auxiliary

‘be’, which is phonologically realized only in 3rd person singular as -e. As can be seen in the

paradigm of rroîştin ‘to go’, only in the 3rd person singular the auxiliary surfaces as –e, which


240

might be due to the fact that the verbal agreement marker in the past tense is phonologically

null (see Table 2.1 in section 2.5.4).15 The evidence for considering this morpheme as the

present auxiliary ‘be’ can be found in past perfect aspect, in which the past stem of ‘be’ bû is

used (see also section 2.6.2.4). Thus, the best explanation is that since the auxiliary in the

present tense is phonologically null, the verbal agreement markers are used as conjugated

auxiliary markers.

The transitivity of the verb affects the choice of the agreement markers. With intransitive

verbs, the past stem of the verb is suffixed by the perfect aspect marker –û, which is in turn

followed by the conjugated present form of auxiliary ‘be’. With transitive verbs, the past stem

of the verb is suffixed by the perfect aspect marker –û/w, which is in turn followed by an

agreeing pronominal clitic and the 3rd person conjugated auxiliary -e.16 The paradigms of the

intransitive verb rroîştin ‘to go’ and the transitive verb xwardin ‘to eat’ in the present perfect

are shown below.

INTRANSITIVE

rroîşt-û-m (go.PST-PERF-be.PRS.1SG) ‘I have gone.’

rroîşt-û-ît (go.PST-PERF-be.PRS.2SG) ‘You have gone.’

rroîşt-û-Ø-e (go.PST-PERF-be.PRS.3SG) ‘S/he has gone.’

rroîşt-û-în (go.PST-PERF-be.PRS.1PL) ‘We have gone.’

rroîşt-û-n (go.PST-PERF-be.PRS.2PL) ‘You have gone.’

rroîşt-û-n (go.PST-PERF-be.PRS.3PL) ‘They have gone.’

TRANSITIVE

xward-û=m-e (eat.PST-PERF=1SG.CL-be.PRS.3SG) ‘I have eaten it.’

xward-û=t-e (eat.PST-PERF=2SG.CL-be.PRS.3SG) ‘You have eaten it.’

xward-û=î-e (eat.PST-PERF=3SG.CL-be.PRS.3SG) ‘S/he has eaten it.’

15 In fact, in some varieties of Central Kurdish the present auxiliary with intransitive verbs is realized after the verbal agreement suffix, as shown in the following example. roîşt-û-m-e. go.PST-PERF-1SG-be.PRS ‘I have gone.’ 16 There is a phonological modification with regard to the transitive third person singular. Thus, the conjugated auxiliary -e attaches to the verb stem; whereas the clitic will surface as the outermost of the string. Since both are vowels, it seems a consonant t comes between the two, as shown below. xward-û-et=î ‘S/he has eaten it.’


241

xward-û=man-e (eat.PST-PERF=1PL.CL-be.PRS.3SG) ‘We have eaten it.’

xward-û=tan-e (eat.PST-PERF=2PL.CL-be.PRS.3SG) ‘You have eaten it.’

xward-û=yan-e (eat.PST-PERF=3PL.CL-be.PRS.3SG) ‘They have eaten it.’

The present perfect is used to express a completed action/event in the past, which still has

effect in the present. Its use is mostly similar to that of the present perfect in English.

2.6.2.4 Past Perfect

Like in the present perfect, the past stem of the verb is used to form past perfect in Central

Kurdish. However, unlike in the present perfect, no specific perfect aspect marker such as –û

is used. Besides, the tense of the auxiliary ‘be’ is in the past form, which is bû.

Again, the transitivity of the verb affects the choice of the agreement morphemes. With

intransitive verbs, the past stem of the verb is followed by the past tense auxiliary ‘be’, which

is in turn followed by a relevant verbal agreement suffix, as demonstrated in the paradigm of

the intransitive verb rroîştin ‘to go’ below. With transitive verbs, instead of the verbal

agreement markers, pronominal clitics follow the past stem of the verb and the past auxiliary

‘be’, as demonstrated in the paradigm of the transitive verb xwardin ‘to eat’ below.

INTRANSITIVE rroîşt-bû-m (go.PST-be.PST-1SG) ‘I had gone.’ rroîşt-bû-ît (go.PST-be.PST-2SG)

‘You had gone.’ rroîşt-bû-Ø (go.PST-be.PST-3SG) ‘S/he had gone.’ rroîşt-bû-în (go.PST-be.PST-

1PL) ‘We had gone.’ rroîşt-bû-n (go.PST-be.PST-2PL) ‘You had gone.’ rroîşt-bû-n (go.PST-

be.PST-3PL) ‘They had gone.’

TRANSITIVE

xward-bû=m (eat.PST-be.PST=1SG.CL) ‘I had eaten (it).’

xward-bû=it (eat.PST-be.PST=2SG.CL) ‘You had eaten (it).’

xward-bû=î (eat.PST-be.PST=3SG.CL) ‘S/he had eaten (it).’

xward-bû=man (eat.PST-be.PST=1PL.CL) ‘We had eaten (it).’

xward-bû=tan (eat.PST-be.PST=2PL.CL) ‘You had eaten (it).’

xward-bû=yan (eat.PST-be.PST=3PL.CL) ‘They had eaten (it).’

Past perfect in Central Kurdish conveys the meaning of a completed action/event in the past

in regard to another action/event in the past. In other words, it expresses the meaning of past


242

in the past. As Fattah (1997: 153) points out, this is the reason why past perfect is usually

associated with subordinate clauses, as exemplified in (40) below.

(40) ke hat-im, rroîşt-bû-n. that come.PST-1SG go.PST-be.PST-3PL ‘When I came, they had

gone.’

2.6.2.5 Past Subjunctive

In addition to the present subjunctive verb forms (section 2.6.1.2) and the past imperfective

(section 2.6.2.2), other subjunctive or conditional forms in Central Kurdish are expressed via

the use of past subjunctive verb forms. The past subjunctive has three different verb forms

each of which depends mainly on the past stem of the verb and the auxiliary ‘be’ for its

formation. Each different verb form is used to express a different level of conditional meaning

in the language. In the following, through three different paradigms of the intransitive verb

kewtin ‘to fall’ and the transitive verb xwardin ‘to eat’ the three different conditional

meanings are shown.

The first past subjunctive, which can be called simple past subjunctive, is formed on the past

stem of the verb followed by the auxiliary ‘be’. For the intransitive verb, the auxiliary is in its

present stem form, whereas for the transitive verb, it is in the present irrealis form.9 As in

other verb forms with past stem, the transitivity of the verb affects the choice of the

agreement marker. Specifically, with intransitive verb, the agreement marker referring to the

subject is the verbal agreement affix. With transitive verb, pronominal clitics refer to the

subject.

INTRANSITIVE

kewt-b-im (fall.PST-be.PRS-1SG) ‘(if) I have fallen.’

kewt-b-ît (fall.PST-be.PRS-2SG) ‘(if) you have fallen.’

kewt-b-ê(t) (fall.PST-be.PRS-3SG) ‘(if) s/he has fallen.’

kewt-b-în (fall.PST-be.PRS-1PL) ‘(if) we have fallen.’

kewt-b-in (fall.PST-be.PRS-2PL) ‘(if) you have fallen.’

kewt-b-in (fall.PST-be.PRS-3PL) ‘(if) they have fallen.’

TRANSITIVE

xward-bêt=im (eat.PST-be.PRS.IRR=1SG.CL) ‘(if) I have eaten (it).’

xward-bêt=it (eat.PST-be.PRS.IRR=2SG.CL) ‘(if) you have eaten (it).’


243

xward-bêt=î (eat.PST-be.PRS.IRR=3SG.CL) ‘(if) s/he has eaten (it).’

xward-bêt=man (eat.PST-be.PRS.IRR=1PL.CL) ‘(if) we have eaten (it).’

xward-bêt=tan (eat.PST-be.PRS.IRR=2PL.CL) ‘(if) you have eaten (it).’

xward-bêt=yan (eat.PST-be.PRS.IRR=3PL.CL) ‘(if) they have eaten (it).’

Although the main verb is in the past stem form, the time of the sentence is present. This is

obviously due to the auxiliary ‘be’, which is in present irrealis form. Simple past subjunctive is

used to express hypothetical or improbable situations in the past, which still have an effect in

the present, as can be seen in (41).

(41) eger xward-bêt=im, pê=t de-łê-m.

if eat.PST-be.PRS.IRR=1SG.CL to=2SG.CL IND-say.PRS-1SG

’If I have eaten (it), I will tell you.’

The second past subjunctive, which can be called imperfective past subjunctive, is again

formed on the past stem of the verb, which is preceded by the subjunctive (irrealis) prefix bi-

(see also section 2.4.2.2). It is worth noting that the prefix can sometimes be dropped. The

auxiliary ‘be’ is again used with this verb form albeit differently from that of the first past

subjunctive. The auxiliary is in the past irrealis form, which is -aye. Almost all literature (e.g.

Fattah 1997; McCarus 2009; Öpengin 2013) on the language considers this -aye as a

(conditional/subjunctive) suffix. However, it is actually the past irrealis form of auxiliary ‘be’.

In fact, considering -aye as a suffix seems problematic for the derivation of the verbal complex

and the TP structure in the language (see section 3.4). The paradigms of kewtin ‘to fall’ and

xwardin ‘to eat’ are given for illustration in the second past subjunctive.

INTRANSITIVE

bi-kewt-im-aye (SUB-fall.PST-1SG-be.PST.IRR) ‘(if) I had fallen.’

bi-kewt-ît-aye (SUB-fall.PST-2SG-be.PST.IRR) ‘(if) you had fallen.’

bi-kewt-Ø-aye (SUB-fall.PST-3SG-be.PST.IRR) ‘(if) s/he had fallen.’

bi-kewt-în-aye (SUB-fall.PST-1PL-be.PST.IRR) ‘(if) we had fallen.’

bi-kewt-in-aye (SUB-fall.PST-2PL-be.PST.IRR) ‘(if) you had fallen.’


244

bi-kewt-in-aye (SUB-fall.PST-3PL-be.PST.IRR) ‘(if) they had fallen.’

TRANSITIVE bi=m xward-aye (SUB=1SG.CL eat.PST-be.PST.IRR) ‘(if) I had eaten (it).’

bi=t xward-aye (SUB=2SG.CL eat.PST-be.PST.IRR) ‘(if) you had eaten (it).’

bi=î xward-aye (SUB=3SG.CL eat.PST-be.PST.IRR) ‘(if) s/he had eaten (it).’

bi=man xward-aye (SUB=1PL.CL eat.PST-be.PST.IRR) ‘(if) we had eaten (it).’

bi=tan xward-aye (SUB=2PL.CL eat.PST-be.PST.IRR) ‘(if) you had eaten (it).’

bi=yan xward-aye (SUB=3PL.CL eat.PST-be.PST.IRR) ‘(if) they had eaten (it).’

This past subjunctive verb form is used to express an unreal or hypothetical action in the past.

In particular, it conveys a hypothetical situation in the past, as exemplified in (42a). It can also

express an unrealized wish in the past, as in (42b).

(42)

a. eger zû bi-rroîşt-im-aye, if early SUB-go.PST-1SG-be.PST.IRR ‘If I had gone early,’

b. birya ne-rroîşt-im-aye. if only NEG-go.PST-1SG-be.PST.IRR ‘I wish I hadn’t gone.’

The third past subjunctive verb form, which can be called past perfect subjunctive, is also

formed on the past stem of the verb plus the past form of auxiliary ‘be’. As noted in section

2.6.2.4, the past tense of auxiliary ‘be’ is used in past perfect tense in Central Kurdish. Besides,

like the imperfective past subjunctive, the past irrealis form of the verb bûn ‘to be’, which is –

aye, is again used. The transitivity of the verb stem affects the choice of the agreement

markers, as demonstrated below with the paradigms of the intransitive verb kewtin ‘to fall’

and the transitive verb xwadin ‘to eat’.

INTRANSITIVE kewt-bû-m-aye (fall.PST-be.PST-1SG-be.PST.IRR) ‘(if) I had fallen.’

kewt-bû-ît-aye (fall.PST-be.PST-2SG-be.PST.IRR) ‘(if) you had fallen.’

kewt-bû-Ø-aye (fall.PST-be.PST-3SG-be.PST.IRR) ‘(if) s/he had fallen.’

kewt-bû-în-aye (fall.PST-be.PST-1PL-be.PST.IRR) ‘(if) we had fallen.’

kewt-bû-n-aye (fall.PST-be.PST-2PL-be.PST.IRR) ‘(if) you had fallen.’

kewt-bû-n-aye (fall.PST-be.PST-3PL-be.PST.IRR) ‘(if) they had fallen.’


245

TRANSITIVE

xward-bû=m-aye (eat.PST-be.PST=1SG.CL-be.PST.IRR) ‘(if) I had eaten (it).’

xward-bû=ît-aye (eat.PST-be.PST=2SG.CL-be.PST.IRR) ‘(if) you had eaten (it).’

xward-bû=î-aye (eat.PST-be.PST=3SG.CL-be.PST.IRR) ‘(if) s/he had eaten (it).’

xward-bû=man-aye (eat.PST-be.PST=1PL.CL-be.PST.IRR) ‘(if) we had eaten (it).’

xward-bû=tan-aye (eat.PST-be.PST=2PL.CL-be.PST.IRR) ‘(if) you had eaten (it).’

xward-bû=yan-aye (eat.PST-be.PST=3PL.CL-be.PST.IRR) ‘(if) they had eaten (it).’

The past perfect subjunctive verb form is used to convey unreal or hypothetical

actions/situations in the past. The action or situation is farther in the past than that of the

imperfective past subjunctive. Being of perfect aspect, the action is seen from a specific point

of time established in the past, as shown in (43).

(43) eger dwênê nan=im xward-bû-aye…

if yesterday bread=1SG.CL eat.PST-be.PST-be.PST.IRR

‘If I had eaten yesterday…’

2.7 Summary

This chapter has basically characterized the verbal morphology in Central Kurdish. Resolving a

number of incorrect assumptions about the status of certain verbal morphemes was one of

the main aims of the chapter. Contrary to common understanding and assumption on the

verbal morphology of Central Kurdish, it was manifest that the verb stem does not take as

many as seven suffixes. Excluding the preverbal particles from the inflectional prefixes, only

two main sets of prefixes, which are in complementary distribution, were proposed.

Moreover, although the verb stem is always either in the present or past stem form, no

specific tense morpheme is suggested for the language. Still, the various tense-aspect-mood

distinctions could be found. Particularly, it was observed that the auxiliary ‘be’ plays a

significant role in a number verb forms such as perfect aspect and subjunctive forms. The

findings of this chapter have important implications for the overall verbal structure of the

language. Without such groundwork characterization, the analysis proposed in the coming

chapters would prove problematic.

Documents

KANÎZAR, KOVARA ZIMANÊ KURDÎ HEJMAR 16/2018 · 2018-02-12 · KANÎZAR, KOVARA ZIMANÊ KURDÎ HEJMAR 16/2018 3 Bi inglîzî vê carê em hem li ser belavkirina berhema Rêbîn