View
11
Download
1
Category
Preview:
Citation preview
• Fatma
ŞERBET
• Feyza
ÇORAK
• Kübra CAN
• Burçin
KARADANA
• Rüzgar
KÖKTAŞ
MODEL ORGANİZMALAR,
DENEY HAYVANLARI,
KULLANIM ALANLARI
VE
ETİK
MODEL ORGANİZMA NEDİR?
Belirli biyolojik olayların anlaşılması için yapılan
deneylerde kullanılan canlılara verilen genel bir isimdir.
Bilimsel çalışmaların gizli kahramanları!
İnsan hastalıklarının sebepleri
Bu hastalıkların tedavileri
Bu deneyleri yapmaya neden ihtiyacımız var?
Peki neden insanlar
kullanılmıyor?
Model organizmalar;
İnsan genomu ile benzerlikleri yüksek canlılardır,
Jenerasyonlar arası süre kısadır,
Embriyonik gelişimleri kolayca izlenebilir ve müdahale
edilebilir(Gallus gallus),
Çok sayıda yavru üretebilirler,
Laboratuvar ortamında üretmek ve üretimlerini devam
ettirmek kolaydır,
Maliyetleri ucuzdur,
Genetik analizlere uygundur,
Kısa yaşam döngüsüne sahiptirler.
Model Organizmalar
Genetik M.O.
Deneysel M.O.
Genomik M.O.
GENETİK MODEL ORGANİZMALAR
Genetik analizler için uygundur.
Genetik haritalar çıkarılabilir.
DENEYSEL MODEL ORGANİZMALAR
Jenerasyon süreleri uzun ve zayıf bir genetik haritaya
sahip olan organizmalardır.
Bu iki türün ürettiği dayanıklı
embriyolar, gelişim biyolojisinde
model organizma olarak kullanılır.
GENOMİK MODEL ORGANİZMALAR
o Bu tip organizmaların genetik ya da deneysel avantaj ve
dezavantajlarına bakılmaksızın model organizma olarak
seçilirler. Çünkü evrimsel gelişimde çok önemli bir
noktada olmaları ya da genomlarının bazı kalitesi, bunlar
üzerinde çalışmayı ideal kılar.
Bu zamana kadar tanımlanmış insan hastalık genlerinin
%60 dan fazlası şaşırtıcı bir şekilde meyve sineği ve
nematod genlerine benzemektedir.
Deney Hayvanları
Bilimsel araştırmalarda,
deneylerde ve biyolojik
testlerde kullanılan hayvanlar
‘Deney Hayvanı’ olarak
tanımlanır. Bir ilaç ya da tedavi
yönteminin insan üzerinde
kullanılabilir hale gelebilmesi
için birçok deneme ve
araştırmadan geçmesi
gerekmektedir.
Deney hayvanları laboratuvar ya da çiftliklerde,
bilimsel araştırmalarda kullanılmak üzere
yetiştirilirler. Bu hayvanlar özel olarak
üretilmektedir. Yapay ortamlar olan kafeslerde
doğmakta ve bu ortamda araştırma, deney ve
testlerde kullanıldıktan sonra yine bu ortamda
yaşamları sona ermektedir.
Deney hayvanları daha
çok biyomedikal
araştırmalarda ve
biyolojik hipotezlerin
denenmesinde
kullanılmaktadır. Bu
hayvanlar ile yapılan
çalışmalarda yalın ve
doğrudan sonuca varan
deneylere önem
verilmelidir.
Deney hayvanlarının deneylerde yararlı bir şekilde kullanılması ve onlardan daha çok yarar sağlanabilmesi için bu hayvanlara ait bazı parametrelerin bilinmesi gerekir. Bunlar;
➣ Biyolojileri
➣ Fizyolojileri
➣ Genetik yapıları
➣ Bakım ve beslenmeleri
➣ Hastalıklarıyla mücadele yollarıdır
EN ÇOK KULLANILAN DENEY
HAYVANLARI
Sıçan, fare, tavşan
ORTA DÜZEYDE KULLANILAN DENEY
HAYVANLARI
Kobay, hamster, köpek, kedi, domuz, maymun
AZ KULLANILAN DENEY HAYVANLARI
Koyun, inek, opossum(keseli fare), tavuk, güvercin,
keçi, at, gerbil
ÖZEL DENEYLERDE KULLANILAN
Yılan, kurbağa, kaplumbağa, sirke sineği, bazı
omurgasızlar
Deney
Hayvanı Bilimsel Araştırma Alanları
Fare: Kanser, antikor, ilaç, aşı…
Sıçan (rat): Temel tıp, ilaç, gıda, davranış, toksisite…
Kobay
(guinea-pig): Duyarlılık, aşı, immünoloji, otoloji, diyet…
Tavşan:
Toksisite, antiserum üretimi, göz ve deri
irritasyon testleri, damar sertliği…
Hamster:
Tümör, kan dolaşımı, üreme ve fötüs
bozuklukları, bazı deneysel
enfeksiyonlara (leptospiroz, influenza,
köpek gençlik hastalığı) duyarlık, hipotermi
(kış uykusuna yatar)…
Domuz:,
Deri, pankreas, gastrointestinal sistem,
kardiyovaskü- ler sistem, iskelet gibi pek
çok organları insanlarınkine benzerlik
gösterir. Aşı, gıda…
Koyun ve
keçi:
Antikor geliştirme, cerrahi tekniklerin
geliştirilmesi…
Gerbil:
Epilepsi, kolesterol metabolizması ve damar
sertliği, obezite, filarya,
beyin infarktüsleri…
Kedi:
İlaç geliştirmesinde, kalp-damar hastalıkları,
nöroloji…
Köpek:
Aşı ve ilaç testleri, cerrahi tekniklerin
geliştirilmesi, kalpdamar hastalıkları…
Maymun:
Aşı ve ilaç, davranış, insanlara özgü
enfeksiyon hastalıkları…
Kanatlılar
(tavuk,
güvercin,
bıldırcın):
Beslenme, aşılama, bağışıklık, embriyoloji
ve toksikoloji, fizyoloji ve
davranış, farmakokinetik ve toksikoloji,
Soğukkanlı
omurgalılar:
Sürüngenler zooloji ve karşılaştırmalı
çalışmalarda, amfibiler organ gelişimi
ve moleküler genetik,
Balıklar :
Çevre kirliliği ve genetik araştırmalarında
kullanılırlar.
1997 senesinde Joseph ve
Charles Vacanti tarafından bir
farenin sırtında yetiştirilen
insan kulağı. Bunu yapmak
için bir inekten alınan
kıkırdak hücreleri, farenin
sırtına yerleştirildi ve insan
kulağını üretecek genler
hücrelere eklendi. Böylece
ilerleyen dönemlerde insanlar
için organ üretiminin mümkün
olması umuluyor. Bu konuda,
o zamandan bu yana büyük
atılımlar yaşandı ve bunları,
hayvan deneylerine
borçluyuz.
https://www.youtube.com/watch?v=HTjoPvvLa
Ak&feature=youtu.be
KULLANIM ALANLARI
MODEL ORGANIZMALAR
Biyoteknoloji
Genetik
Moleküler biyoloji
gibi biyolojinin pek
çok dalında farklı
özelliklere sahip
model organizmalar
kullanılabilir.
Genetiği incelemek için kullanılan model
organizmalara örnek olarak; Maya, Batı
pençeli kurbağa, Meyve sineği, Fare, Zebra
balığı verilebilir.
Genetik analizler için uygundur.
MEYVE SINEĞI
Yaklaşık 100 yıldan fazla
kullanılıyor. Genetik ve gelişim
biyolojisinde çok fazla çalışılan
bir organizmadır.
Bu zamana kadar tanımlanmış
insan hastalık genlerinin %60
dan fazlası meyve sineği
genlerine benzemektedir.
FARE
İnsanlarda gözüken
bozuk genlerin taklidiyle
hastalık modellerini
kanıtlamak için fareler
kullanılır.
Bu modeller yeni
ilaçların etkinliğinin testi
içinde kullanılabilir
ZEBRA BALIĞI
Zebra balığına gen transfer
teknolojileri çok gelişmiştir.
İnsan genlerinin karşılaştırmalı
haritalamasında yararlı olan
zebra balığının genetik haritası
bu teknolojiler sayesinde
çıkarılmıştır.
İlaçların denenmesi için de
kullanılır .
Alzheimer hastalığı, konjenital
kalp hastalığı, polisistik böbrek
hastalığı ve kanser gibi
modelleri de içerir.
DENEY HAYVANLARI
HAYVAN DENEYLERININ YAPILDIĞI TEMEL
ÇALIŞMA ALANLARI
Tıp hekimliği
Veteriner hekimlik
Diş hekimliği
Eczacılık ve temel biyoloji alanları
İnsan ve hayvanlardaki hastalıkların
araştırılması, tanı, tedavi ve önlenmesi
HAYVAN DENEYLERININ YAPILDIĞI TEMEL
ÇALIŞMA ALANLARI
İnsan ve hayvanlarda kullanılan ilaç, aşı, toksin
antitoksin ve antiserum gibi maddenin üretimi
ve kullanılabilirliğinin denetlenmesi
İnsan ve hayvanlarda fizyolojik ve etiyolojik
olayların araştırılması
Çevrenin korunması ve çevre kirliliğine karşı
araştırmalardır.
DENEY HAYVANLARININ KULLANILDIĞI ÖNEMLİ
ALANLAR
Tıbbi araştırmalar
Biyolojik, patolojik, biyokimyasal, fizyolojik,
ürolojik, bakteriyolojik, farmakolojik ve
Biyo-genetik araştırma alanları
İlaç sanayii
Kozmetik sanayii
Cerrahi tekniklerin geliştirilmesi
Hayvan Deneyleri Merkezi Etik Kurulu’nun
(HADMEK) in hazırladığı raporlara göre;
2014 yılında 213,366
2015 yılında 386,745
2016 yılında ise 451,914 hayvan deneylerde
kullanılmış.
Temel biyolojik araştırmalar, hastalık tanısı,
tıbbi ürün ve cihazların araştırılması, güvenlik
değerlendirmeleri, eğitim, kalite kontrol, diğer
amaçlar.
Toksiloji, farmakoloji, kanser,
davranış ve enfeksiyon hastalıkları
ile ilgili araştırmalar
Toksiloji, beslenme,
davranış, kanser
araştırmaları
Toksisite testleri, antiserum
üretimi, göz ve deri irritasyonu,
damar sertliği çalışmaları
1) GÖZ TAHRIŞ TESTI
Test edilmek istenen
madde her bir tavşanın
gözüne damlatılıyor ve
gözü kapatılıyor.
Tavşanlar her gün
gözlemlenerek gözlerinde
şişme, kanama,
enfeksiyon olup olmadığı
saptanıyor ve çalışmalar
bazen 3 hafta kadar
sürebiliyor.
2) DERMAL TOKSISITE TESTLERI
Tavşanların kürkleri
kazınıp madde cilde
uygulanıyor.
Tahriş olan yerlerini
kaşımamaları için
hayvanlar bir kutuya
yerleştiriliyor veya
boyunluk takılıyor.
3) YÜKSEK DOZ TESTI (LD-50)
Hayvanlara yenmeyen maddeler zorla
yediriliyor.
LD 50 % 50 öldürücü doz anlamına gelmekte
Deneyin amacı maddenin ne kadarının
hayvanların yarısını öldüreceğini ölçmek.
Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Deney Hayvanları ve Araştırma Laboratuvarı
Dokuz Eylül Üniversitesi Multidisiplin Laboratuvarı Deney Hayvanları Birimi
GATA Tıbbi Farmakoloji Deneysel Farmakoloji Araştırma Ünitesi
Gazi Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dekanlığı Deney Hayvanları Bakım ve Deneysel Araştırmalar Ünitesi
ETİK
Etik
• Bu konuda hayvan hakları ile
ilgilenenlerden, hayvanları yalnızca
sömürülecek bir kaynak olarak görenlere
kadar geniş bir görüş yelpazesi
bulunmaktadır.
Hayvan Etiği
• İnsan-hayvan ilişkilerini ve hayvanların ne
şekilde davranılıp idare edileceğini
tanımlamak için kullanılan bir terimdir.
• Şu konuları içerir;
Hayvan hakları
Hayvan refahı
Hayvan kanunu
Vahşi yaşamı koruma
İnsan dışı hayvanların ahlaki durumu
Brambell’in 5 Özgürlük
Kuralı • 1965’te çiftlik hayvancılığı
üzerine bir hükümet
raporundan sonra
geliştirilmiştir.
• 1) Hayvanların açlık ve
susuzluk çekmemesi.
• 2) Hayvanlar, rahatsızlık
durumundan uzak olmalı.
Brambell’in 5 Özgürlük
Kuralı • 3) Önleme veya hızlı tedavi
ile hayvanlar ağrı, yaralanma
ve hastalıklardan uzak
tutulmalıdır.
• 4) Hayvanlar, yeterli alana ve
imkânlara sahip olmalı ve
kendi türündeki hayvanlarla
temas kurmalıdır.
• 5) Hayvanlar korku ve
sıkıntıdan uzak olmalı, aksi
takdirde tedaviye tabi
olmalıdır.
Hayvan Deneyleri • Yeni ilaçlar geliştirmek ve ürünlerin
güvenliğini test etmek için sıkça hayvan
deneyleri yapılmaktadır.
• Bu deneylerin bir çoğu hayvanların acı
çekmesine neden olmakta ve yaşam
standartlarını düşürmektedir.
Bilinmesi Gerekenler
• Araştırmalarda kullanılan hayvanların %
85'i kemirgenlerdir(sıçanlar, fareler).
• Laboratuvar testlerinin çoğu basit tek tip
testlerdir(diyet değişimi, kan örneği alma,
ilaç vermek).
• Gerekliyse hayvanlara anestezi verilir.
Bilinmesi Gerekenler
• Kedi ,köpek ve insan dışı primat hayvanlar
deney hayvanlarının %3’ünü
oluşturmaktadır.
• İnsanlar hala araştırma ve deney için
kullanılan en büyük gruptur.
Hayvan Deneylerine Farklı
Bakış Açıları • Destekleyen bakış açısı
• Hayvanlar üzerinde deney yapmak şu
durumlarda kabul edilebilir:
Acı mümkün olduğunca azaltılır.
Başka yöntemlerin işe yaramadığı
durumlarda.
Hayvan Deneylerine Farklı
Bakış Açıları
• Desteklemeyen bakış açısı
• Deneyler hayvanların acı çekmesine neden
oluyor.
• İnsana yararları kanıtlanmış değildir.
• Hayvan testlerinin insanlara sağladığı
yararlar başka yollarla da elde edilebilir.
ALTERNA
TİFLER
• Araştırmanın hayvanlar üzerindeki olumsuz etkilerini en
aza indirmek için ortaya atılmıştır.
• 1- Materyali Değiştirme (Replacement): Eğer
mümkünse, hayvan yerine, aynı güvenirlikte sonuçlar
verecek başka materyal yada modeller üzerinde
çalışmak.
• 2- Sayıyı Azaltma (Reduction): İstatistiksel hesabı
etkilemeyecek en az sayıda hayvan üzerinde çalışmak.
• 3- Uygun Koşulları Sağlama (Refinement): Deneylerde
hayvanlarda en az rahatsızlığa yol açacak şekilde
davranmak.
3R Kuralı
3R Kuralı(1-Yerine Geçirme)
• Aynı amaca ulaşacaksa, filogenetik skalada
daha yüksekte yer alan hayvan yerine daha
aşağıda bulunan hayvanı kullanmak.
• Alternatif metotlara(insandan çıkarılmış olan
organ, doku çalışması, hücre ve doku kültürü,
matematik yöntemler vb.) başvurmak.
• 1.a) Avantajları
Benzerliklerin aranması için bilinen prensiplerin yeni
sistemlere uygulanması.
Maliyet azaltma.
3R Kuralı(1-Yerine Geçirme)
• 1.b) Dezavantajları
Temel olarak, herhangi bir model önceden var olan
bilgilere bağlıdır.
Canlı bir organizma kadar karmaşık bir sistemde,
fizyoloji ve patolojideki değişkenlerin tümü
bilinmemektedir.
Bu nedenle, biyolojik süreç üzerine yapılan herhangi
bir araştırma, bir noktada canlı organizma
kullanmalıdır.
3R Kuralı(2-Azaltma)
• Deneylerde kullanılan hayvan sayısının
azaltılması şu yollarla sağlanabilir:
Deneysel yöntemleri geliştirmek
Veri analizi tekniklerini geliştirmek
Diğer araştırmacılarla bilgi paylaşımı
yapmak
İstatistik uzmanına anlamlılık için gerekli
hayvan sayısı konusunda danışmak,
3R Kuralı(3-Uygun Koşulları
Sağlama)
• İnsanlık dışı girişimlerin sıklığını ve
ağırlığını azaltmayı hedefleme
• Protokollerin ağrı ve stresin azaltılması
yönünde değerlendirilmesi
• Uygun anestezi ve analjezi kullanılması
• Hayvanların daha iyi koşullarda yaşatılması
Deney Hayvanı
Kullanımında Uyulması
Beklenen Temel Etik İlkeler • Deney hayvanı olarak en az kompleks tür
kullanılmaya çalışılmalıdır.
• Çalışma protokolü hayvan sayısını en aza
indirecek şekilde olmalı ve kullanılacak
olan dişi ve erkek sayısı mümkünse
(çalışmanın gereği değilse) eşit olmalıdır.
Deney Hayvanının
Öldürülme Metodu
• Deney hayvanının öldürülmesi
gerektiğinde, acı çekmeden öldürülme için
kabul edilmiş kurallar uygulanmalıdır.
• Deney hayvanı herhangi bir nedenle,
çalışmanın amacı dışında, önlenemeyen
şiddetli, ani ya da devamlı ağrı çekerse,
araştırmacı hemen ötenazi uygulamalıdır.
5199 Hayvanları Koruma
Kanunu • Hayvan deneyi yapan kurum ve
kuruluşlarda bu deneylerin yap deneylerin
yapılmasına kendi bünyelerinde kurulmuş
ve kurulacak etik kurullar yoluyla izin verilir.
• Etik kurulların kuruluşu, çalışma usul ve
esasları, Tarım ve Orman Bakanlığı ile
Sağlık Bakanlığının ve ilgili kuruluşların
görüşleri alınarak Bakanlıkça çıkarılacak
yönetmelikle belirlenir.
5199 Hayvanları Koruma
Kanunu
1) Aşağıdakilerden hangisi deney hayvanlarının
kullanıldığı alanlardan biri değildir?
A ) Kozmetik sanayisi
B ) İlaç sanayisi
C ) Farmakoloji
D ) Biyoloji
E ) Botanik
Cevap: E
-SORULAR-
2) 3R kuralı araştırmaların hayvanlar üzerindeki
olumsuz etkilerini en az düzeye indirmek için ortaya
atılmıştır. Hangi başlık 3R kuralına girmez?
A) Replacement(Yerine Geçirme)
B) Reduction(Azaltma)
C) Refinement(Uygun Koşulları Sağlama)
D) Responsibility(Sorumluluk)
E) Hiçbiri
Cevap: D
3) Deney hayvanlarının deneylerde yararlı bir şekilde
kullanılması ve onlardan daha çok yarar sağlanabilmesi
için bu hayvanlara ait bazı parametrelerin bilinmesi
gerekir.
Aşağıdakilerden hangileri bu parametreleri oluşturmaz?
A) Biyolojileri
B) Fizyolojileri
C) Genetik yapıları
D) Biyokütleleri
E) Hastalıklarıyla mücadele yollarıdır.
Cevap: D
4) I. İnsan genomu ile homolojisinin yüksek olması.
II. Kolay kültüre alınması
III. Deney manipülasyonlarına uygun olması.
IV. Etik açıdan fazla sorun oluşturmaması.
Model organizma seçiminde dikkat edilmesi gereken noktalar
hangileridir?
A) I ve III B) II ve IV C) I ve II D) Hepsi E) Yalnız III
CEVAP: D
ht tps: / /epis temturkiye.org/bi l imsel -cal ismalarinin -gizl i -kahramanlari -model-organizmalar/
ht tps: / /prezi .com/69fyvfzs6j2r/model -organizmalar/
ht tp: / /yunus .hacet tepe.edu. tr /~mergen/sunu/s_model .pdf
ht tps: / /bi l imdil i .com/doga -cevre/canli/model -organizmalar-ve-bi l im/
ht tps: / /dergipark.org. t r / tr /download/ar t icle -f i le /187532
ht tp: //kis i .deu.edu.tr / /asl i .memisoglu/Genetik/1 -Genet i%c4%9fe%20gir i%c5%9f.pdf
ht tp: / /www.biyoloj idefter i .com/index.php/model -organizmalar
ht tps: / /neu.edu. tr /wp-content /uploads/2018/01/03/Deneysel -Hayvan-Modeller i -Prof .Dr_.-Hasan-Besim.pdf
BALKAN, D. ( tar ih yok) . HAYVAN ÇALIŞMALARINDA ETİK VE SERTİFİKASYON. Ekim 28, 2019 tar ih inde http://fi le . toraks.org. t r/TORAKSFD23NJKL4NJ4H3BG3JH/mse11 -ppt -pdf/m_balkan.pdf adresinden al ındı
SERT, H. , & UZMAY, A . (2017). Dünya’da Hayvan Refahı Uygulamalar ının Ekonomik ve Sürdürülebi l i r l ik Açıs ından Değerlendir i lmesi . Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bi l imler Enst i tüsü Dergisi .
https ://www.youtube.com/watch?v=DfcpKTKNx0Q
KAYNAKÇA
https://aeuhadyek.ahievran.edu.tr/detay/Deney%20Hayvanlar%C4
%B1/22
http://sosyalarastirmalar.com/cilt12/sayi62_pdf
http://sagens.erciyes.edu.tr/dergi/2010_3/mustafa_zortuk.pdf
https://evrimagaci.org/hayvanlarin-denek-olarak-kullanilmasi-ve-
denek-hayvanlari-uzerine-334
http://web.firat.edu.tr/futdam/Deney_Hayv_Fizy.pdf
Recommended