View
0
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE
ACADEMIEJAAR 2015 – 2016
MVO en strategie: Evolutie in de handboeken strategisch management
Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van
Master of Science in de Bedrijfseconomie
Diederik Haegeman
onder leiding van
Prof. Dr. ir. Yves Fassin
UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE
ACADEMIEJAAR 2015 – 2016
MVO en strategie: Evolutie in de handboeken strategisch management
Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van
Master of Science in de Bedrijfseconomie
Diederik Haegeman
onder leiding van
Prof. Dr. ir. Yves Fassin
PERMISSION
I declare that the content of this Master’s Dissertation can be consulted and/or reproduced if the
sources are mentioned.
Name student:…………………………………………………………………………………………………………………………………..
Signature:
i
Voorwoord
In de eerste plaats wil ik mijn Promotor, Prof. Dr. ir. Yves Fassin, bedanken voor het aanreiken van
het onderwerp voor deze masterproef en de verdere begeleiding en feedback tijdens het verloop van
dit onderzoek. Vervolgens wil ik ook mijn vriendin bedanken voor de morele steun en praktische
raad.
ii
Inhoudsopgave
VERKLARENDE WOORDENLIJST ........................................................................................................ IV
LIJST VAN GEBRUIKTE FIGUREN EN TABELLEN ................................................................................... V
1. INTRODUCTIE ............................................................................................................................1
2. STRATEGISCH MANAGEMENT ........................................................................................................4
2.1 Wat is strategisch management? ............................................................................................................. 4
2.2 De plaats van CSR in het domein strategisch management ...................................................................... 6
3. ONDERZOEKSMETHODOLOGIE ..................................................................................................8
3.1 Selectie van de bronnen ........................................................................................................................... 8
3.2 De conceptmatrix ................................................................................................................................... 11
3.3 Andere kwantitatieve en kwalitatieve gegevens .................................................................................... 13
4. LITERATUURSTUDIE VAN DE THEMATIEK ROND CSR ............................................................... 15
4.1 Corporate Social Responsibility .............................................................................................................. 15
4.2 Corporate Social Responsibility & Social Responsibility .......................................................................... 18
4.3 Business Ethics ....................................................................................................................................... 19
4.4 Corporate Social Responsibility & Business Ethics .................................................................................. 19
4.5 Philanthropy .......................................................................................................................................... 20
4.6 Corporate Citizenship ............................................................................................................................. 20
4.7 Stakeholder Theory ................................................................................................................................ 22
4.8 Corporate Governance ........................................................................................................................... 23
4.9 Corporate Social Performance ................................................................................................................ 24
4.10 Sustainable Development..................................................................................................................... 26
4.11 Samenvatting ....................................................................................................................................... 27
iii
5. ANALYSE ....................................................................................................................................... 28
5.1 De evolutie van de thematiek rond CSR ................................................................................................. 28
5.1.1 Relatieve frequentie van (C)SR ........................................................................................................... 29
5.1.2 Relatieve frequentie van Business Ethics, Stakeholder Theory en Corporate Governance .................... 31
5.1.3 Evolutie van de andere concepten ...................................................................................................... 32
5.1.3.1 Relatief aandeel van de concepten onderling .............................................................................. 33
5.1.3.2 Relatieve frequentie van de thematiek rond CSR ......................................................................... 35
5.1.4 (C)SR als hoofdonderwerp .................................................................................................................. 37
5.1.4.1 Absolute frequentie van de concepten ........................................................................................ 38
5.1.4.2 Relatieve frequentie van het concept CSR als hoofdonderwerp ................................................... 39
5.1.5 Verband met onderzoeksvraag 1 ........................................................................................................ 40
5.1.6 Extra analyse – Evolutie in verschillende edities van eenzelfde handboek ........................................... 42
5.2 Het belang van de thematiek rond CSR .................................................................................................. 43
5.2.1 Relatief aandeel van de thematiek rond CSR naar aantal bladzijden .................................................... 44
5.2.2 De invloed van een boek - gewogen relatieve frequentie van (C)SR..................................................... 45
5.2.3 Tijdscorrectie voor boeken met meerdere edities ............................................................................... 51
5.2.4 Gewogen relatieve frequentie van alle concepten .............................................................................. 56
5.2.5 Verband met onderzoeksvraag 2 ........................................................................................................ 58
5.2.6 Extra analyse - Plaats en context van de thematiek in het handboek ................................................... 59
6. CONCLUSIE ................................................................................................................................... 62
7. BIBLIOGRAFIE ............................................................................................................................... 67
8. BIJLAGEN ...................................................................................................................................... 77
Bijlage 1: Lijst concepten .............................................................................................................................. 77
Bijlage 2: Conceptmatrix .............................................................................................................................. 78
Bijlage 3: Overige gegevens .......................................................................................................................... 82
iv
Verklarende woordenlijst
CSR Corporate Social Responsibility
SR Social Responsibility
BE Business Ethics
CG Corporate Governance
SD Sustainable Development
CC Corporate Citizenship
CSP Corporate Social Performance
ECC Essentialy Contested Concept
v
Lijst van gebruikte figuren en tabellen
Figuur 1: De CSR piramide van Carroll (Carroll, 1991). ...................................................................................... 17
Figuur 2: Het Corporate Social Performance model van Carroll (Carroll, 1979). ................................................ 25
Figuur 3: Relatieve frequentie van (C)SR .......................................................................................................... 30
Figuur 4: Relatieve frequentie van Business Ethics, Corporate Governance en Stakeholder Theory .................. 31
Figuur 5: Relatief aandeel van de concepten onderling per periode ................................................................. 33
Figuur 6: Relatieve cumulatieve frequentie voor alle concepten ...................................................................... 36
Figuur 7: Percentage handboeken waarin de concepten worden besproken .................................................... 38
Figuur 8: Relatieve frequentie van het concept (C)SR als hoofdonderwerp ...................................................... 39
Figuur 9: Relatief aandeel van het handboek dat de thematiek rond CSR bespreekt (in aantal bladzijden) ....... 44
Figuur 10: Gewogen relatieve frequentie van (C)SR, per periode ..................................................................... 47
Figuur 11: Gewogen relatieve frequentie van (C)SR, per jaar ........................................................................... 49
Figuur 12: Verdeling van het aantal citaten over de handboeken ..................................................................... 50
Figuur 13: Gewogen relatieve frequentie van (C)SR, per periode, met tijdscorrectie meth 1 ............................ 53
Figuur 14: Gewogen relatieve frequentie van (C)SR, per periode, zonder en met tijdscorrectie meth 2 ............ 55
Figuur 15: Gewogen relatieve frequentie van de thematiek rond CSR, per periode, met tijdscorrectie meth 2 . 57
Figuur 16: Plaats van het hoofdonderwerp in het boek .................................................................................... 60
Tabel 1: vergelijking methodes van tijdscorrectie ............................................................................................ 54
1
1. Introductie
In 1970 verscheen het artikel ‘The social responsibility of business is to increase its profits’ van Milton
Friedman. In dat artikel trok hij ten strijde tegen de notie dat bedrijven een sociale
verantwoordelijkheid zouden hebben. Bedrijven zouden volgens hem enkel de verantwoordelijkheid
hebben om winst te maken voor de aandeelhouders. Hoewel er nog steeds bedrijfsleiders te vinden
zijn die deze visie aanhangen, doet het merendeel van de invloedrijke en zichtbare bedrijven
tegenwoordig toch aan activiteiten die duiden op een zekere maatschappelijke verantwoordelijkheid.
Amerikaanse en Britse bedrijven uit de Fortune Global 500 spenderen meer dan 15 miljard dollar aan
Corporate Social Responsibility activiteiten (Financial Times, 12 oct, 2014).
Het concept Corporate Social Responsibilty (Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, MVO) kent
een lange ontstaansgeschiedenis. Vele academici zien de publicatie Social Responsibilities of the
Businessman (1953) door Howard R. Bowen als startpunt van het moderne tijdperk van corporate
social responsibility (CSR) (Carroll, 1979; Carroll, 1999). In het artikel Corporate Social Responsibility,
Evolution of a Definitional Construct beschrijft Carroll hoe het begrip CSR sinds dan verder is
geëvolueerd. Na de start in de jaren '50 ontwikkelde de literatuur rond CSR zich verder in de jaren
'60. In de jaren '70 werd er gezocht naar een omvattende definitie voor het begrip. Verschillende
specifieke definities werden naar voor geschoven. In de jaren '80 verschoof de aandacht van het
zoeken naar specifieke definities voor CSR naar meer fundamenteel onderzoek. Bijgevolg nam het
onderzoek in verband met CSR een vlucht. Er werd bijvoorbeeld getracht CSR te gaan meten. Een
voorbeeld hiervan is de bredere acceptatie en gebruik van het gerelateerd concept corporate social
performance (CSP). In de jaren '90 tenslotte werden er andere, verwante en alternatieve concepten
in verband met CSR naar voor geschoven (zoals bijvoorbeeld business ethics, stakeholder theory,
corporate citizenship ...). Er werden echter geen nieuwe definities gezocht voor CSR. Hoewel auteurs
het concept in deze periode niet verwerpen, werd het eerder gebruikt als bouwsteen voor nieuwe
thema's.
Bij het bekijken van de literatuur rond corporate social responsibility en aanverwante concepten
wordt snel duidelijk dat CSR een heel ambigu en controversieel onderzoeksdomein is (Wang, 2015).
Er bestaat nog steeds onenigheid over een duidelijke definitie van CSR. Verder lijkt een duidelijke
afbakening tussen CSR aan de ene kant en verwante concepten (zoals business ethics, corporate
citizenship, ...) aan de andere kant nagenoeg onmogelijk. Bovendien tonen elkaar tegensprekende
2
academische artikels vooral aan dat het ook nog steeds niet duidelijk is hoe deze concepten zich
hiërarchisch tot elkaar verhouden. Jamali et al. (2008) tonen zo bijvoorbeeld aan dat bepaalde
teksten corporate governance beschouwen als een onderdeel van corporate social responsibility.
Andere teksten keren deze relatie om en beschouwen corporate social responsibility net als een
onderdeel van corporate governance. Op deze problemen komen we verder in dit onderzoek
uitgebreider op terug.
Het lijkt er op dat corporate social responsibility een blijvend en actueel onderwerp is, dat ook in het
domein van het strategisch management zijn intrede heeft gemaakt. Er is een geloof dat het
aanwenden van goede CSR praktijken de financiële resultaten van een bedrijf ten goede kan komen.
Sommige studies lijken deze stelling te ondersteunen en veronderstellen dat er inderdaad een
positieve correlatie is tussen corporate social performance en financiële resultaten (Tsoutsoura, M.
2004; Waddock & Graves, 1997). Andere studies wijzen echter op een eerder neutrale relatie
(McWilliams & Siegel, 2001). Desalniettemin merken we toch een blijvende en groeiende aandacht
voor CSR in het domein strategisch management. Door de jaren is er veel inkt gevloeid over het
onderwerp CSR en heeft het een vaste plaats verworven zowel in de academische wereld als in de
bedrijfswereld. "Corporate social responsibility, once a do-gooding sideshow, is now seen as
mainstream." stelt The Economist (17 jan, 2008).
Het doel van dit onderzoek is te achterhalen hoe de thematiek rond corporate social responsibility is
geëvolueerd in het domein van het strategisch management. Afgaande op wat we zien,
veronderstellen we dat het domein van CSR door de jaren heen aan belang heeft gewonnen en
mainstream is geworden. We willen echter nagaan of we deze veronderstelling bevestigd zien in de
handboeken strategisch management. Logischerwijs willen we ook nagaan hoe de aandacht voor
deze thematiek is geëvolueerd. Meer specifiek is onze onderzoeksvraag tweeledig.
1) Hoe is de thematiek rond corporate social responsibility door de jaren heen geëvolueerd
in de handboeken strategisch management?
2) Heeft de thematiek rond corporate social responsibility door de jaren heen aan belang
gewonnen in deze handboeken?
Zoals hierboven beschreven, hebben er door de jaren heen vele aan CSR aanverwante concepten hun
intrede gemaakt. We willen daarom niet louter focussen op het concept CSR maar willen ook deze
andere gerelateerde concepten opnemen in deze studie aangezien deze vaak als onderdeel van CSR
3
worden beschouwd of zelf het concept CSR omvatten. Er zal dus niet enkel voor het concept CSR (in
de eng gedefinieerde zin van het woord) een antwoord gevonden trachten te worden op
bovenstaande vragen. Ook de bredere waaier aan nauw gerelateerde concepten zal telkens in
beschouwing worden genomen. Meer specifiek zijn we in dit onderzoek tot volgende negen
gerelateerde concepten gekomen: corporate social responibility, social responsibility, business
ethics, stakeholder theory, corporate governance, sustainable development, philanthropy,
coroporate citizenship en corporate social performance. Vandaar dat we in de hierboven
gedefinieerde onderzoeksvragen de formulering thematiek rond corporate social responsibility
gebruiken als verzamelnaam voor deze negen concepten in plaats van enkel corporate social
responsibility. We zullen een antwoord op deze onderzoeksvragen trachten te zoeken door middel
van een systematische literatuurstudie van de handboeken strategisch management.
Er bestaan meerdere studies die de evolutie van corporate social responsibility bespreken. Zoals
hierboven reeds beschreven, bracht Carroll (1999) de evolutie van het concept CSR in kaart. Wang
(2015) evalueerde de trends in CSR, en baseerde zich hierbij op een selectie van toonaangevende
academische tijdschriften. Onze studie onderscheidt zich van voorgaand onderzoek op twee wijzen.
Ten eerste is er de focus op de opkomst van CSR in het specifieke vakgebied 'strategisch
management'. Ten tweede is er het gebruik van handboeken als bron voor deze literatuurstudie, in
plaats van artikels uit wetenschappelijke tijdschriften. Deze praktische handboeken zijn een reflectie
van onderzoek gedaan in de academische wereld. Dit onderzoek kan dus ook inzicht bieden in hoe
academisch werk zijn weg heeft gevonden naar de praktijk. In tegenstelling tot academische
publicaties zijn deze handboeken namelijk eerder gericht op studenten en bedrijfsleiders. Hierdoor is
er meer focus op de evolutie van het belang van CSR in de praktijk dan de op de evolutie van het
belang van CSR in de academische wereld.
Na deze inleiding wordt er in Hoofdstuk 2 dieper ingegaan op het onderzoeksdomein 'strategisch
management' en wordt besproken hoe het concept CSR in dit domein past. Hoofdstuk 3 bespreekt
gedetailleerd de methodologie van dit onderzoek. Er wordt besproken op welke wijze we onze
tweeledige onderzoeksvraag zullen trachten te beantwoorden. In Hoofdstuk 4 bespreken we de
hierboven vermelde concepten gerelateerd aan CSR die werden gebruikt in dit onderzoek.
Vervolgens presenteren we in Hoofdstuk 5 de analyses samen met de bevindingen en resultaten
hiervan. Tenslotte wordt dit onderzoek afgesloten in Hoofdstuk 6 met enkele conclusies, en een
bespreking van de beperkingen van deze studie en mogelijke opportuniteiten voor verder onderzoek.
4
2. Strategisch management
Zoals gezegd in de inleiding onderscheidt ons onderzoek zich van voorgaand onderzoek door te
focussen op de opkomst van corporate social responsibility in het domein strategisch management.
Dit hoofdstuk bespreekt ten eerste de definitie en identiteit van strategisch management. Op deze
manier schetst het een beeld van de algemene context waarin onze onderzoeksvragen zich bevinden.
Ten tweede wordt ook ingegaan op de plaats die CSR kan innemen in het domein strategisch
management.
2.1 Wat is strategisch management?
Strategisch management is een algemeen gekend begrip waarover intuïtief consensus bestaat
waarop het betrekking heeft, maar dat toch niet eenvoudig valt te definiëren. Chandler geeft in 1962
volgende definitie voor het begrip ‘strategy’:
'Strategy is the determination of the basic long-term goals of an enterprise, and the adoption of
courses of action and the allocation of resources necessary for carrying out these goals.'
Deze definitie brengt enkele begrippen naar voor die een eerste breed beeld geven over strategie.
Het gaat over doelstellingen over de lange termijn, die een bedrijf tracht te behalen door het bepalen
van specifieke acties en de inzet van bepaalde middelen. We willen echter specifiek nog verder
inzicht krijgen in wie aan strategisch management doet, de context van strategisch management,
enzovoort.
In 1979 herdoopten Schendel en Hofer het domein ‘business policy’ tot ‘strategic management’ (Nag,
Hambrick & Chen, 2007). Sinds dan hebben talrijke invloedrijke auteurs hun eigen definitie en
invulling naar voor geschoven van het begrip strategisch management. Het overlopen van de enorme
hoeveelheid beschikbare definities valt buiten de scope van dit onderzoek. Daarom wordt een
recente definitie naar voor geschoven, die tot stand is gekomen door middel van een grootschalig
onderzoek bij academici in het vakgebied. Hierbij werd duidelijk dat er een fundamentele consensus
bestaat over de identiteit van strategisch management (Nag, Hambrick & Chen, 2007).
‘The field of strategic management deals with the major intended and emergent initiatives taken by
general managers on behalf of owners, involving utilization of resources, to enhance the performance
of firms in their external environments.’ (Nag, Hambrick & Chen, 2007)
5
Deze definitie bestaat uit zes elementen die samen afbakenen wat juist behoort tot het domein van
het strategisch management. Deze zes elementen zijn:
1. the major intended and emergent initiatives: dit wijst op wat strategisch management
omvat. Niet enkel de opzettelijke, geplande strategieën maar evengoed de opkomende
strategieën behoren tot het onderwerp van strategisch management.
2. taken by general managers on behalf of owners: dit element focust op door wie strategie
voornamelijk in de praktijk wordt aangewend. De dominante actoren in het strategie-proces
zijn volgens deze definitie de CEO's, directeurs en leden van de raad van bestuur enerzijds en
de aandeelhouders anderzijds. Opvallend in deze definitie is dat hier duidelijk de
shareholders (aandeelhouders) naar voor komen als dominante actoren en niet de bredere
groep stakeholders.
3. involving utilization of resources: dit element bespreekt hoe aan strategie wordt gedaan,
namelijk door inzet van middelen. Dit wordt verder uitgediept in twee dimensies. Interne
middelen omvatten elementen zoals kennis, capaciteiten en bekwaamheden binnen het
bedrijf. Externe middelen, daarentegen, staan dan voor de relaties met de omgeving die een
organisatie heeft zoals de relaties met leveranciers en afnemers.
4. enhance the performance: dit element van de formule vertelt waarom er aan strategisch
management wordt gedaan. Het gaat over de resultaten en doelen die een organisatie wil
behalen, zoals een competitief voordeel, een bepaalde groei of financiële resultaten.
5. of firms: dit vijfde element geeft de focuseenheid van de analyse van strategisch
management aan (voor wie). De focuseenheid is een groep die eenzelfde organisatiedoel
nastreeft. Voorbeelden hiervan zijn een bedrijf of een strategische business unit.
6. in their external environments: het zesde element ten slotte geeft aan waar strategisch
management plaatsvindt. Het behandelt de externe omgeving. Kernbegrippen hierbij zijn de
markt, de competitie, de industrie, ... Maar ook bredere begrippen zoals onzekerheid, risico
en bedreigingen maken deel uit van dit element (Nag, Hambrick & Chen, 2007).
Deze definitie geeft dus een breed beeld van wat allemaal tot het domein van strategisch
management behoort. En inderdaad, als we de handboeken beschouwen die werden onderzocht,
merken we op dat deze basiselementen steeds naar voor komen, ongeacht de structuur en
samenstelling van het boek. Bovenstaande definitie geeft dus een algemene context waarin we het
oplossen van de onderzoeksvragen kunnen plaatsen.
6
2.2 De plaats van CSR in het domein strategisch management
In deze sectie willen we nagaan in welke van de elementen van bovenstaande definitie de thematiek
omtrent sociale verantwoordelijkheden van een bedrijf aan bod kan komen. Hierbij wordt verwezen
naar concepten die gerelateerd zijn aan CSR. Door een beeld te krijgen van hoe de thematiek rond
CSR in een algemene definitie van strategisch management kan passen, wordt extra context
gecreëerd en wordt duidelijk dat strategisch management en corporate social responsibility
onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden. Deze concepten werden in Hoofdstuk 1 reeds opgelijst en
worden op een gestructureerde manier bepaald en gedefinieerd in Hoofdstuk 3 en Hoofdstuk 4.
Onder het tweede element uit de definitie ('door wie') wordt in deze definitie vooral verwezen naar
de managers die de strategie bepalen ten voordele van de shareholders van een organisatie. Zoals
verder wordt duidelijk gemaakt, kunnen andere stakeholders hier ook een rol in spelen. Indien
managers enkel handelen in opdracht van de shareholders zullen voornamelijk financiële resultaten
worden nagestreefd (Freeman & Reed, 1983). Indien echter ook andere stakeholders in overweging
worden genomen, zullen ook andere dan louter economische doelen worden nagestreefd.
Bovendien kan onder dit element uit de definitie ook het concept corporate governance geplaatst
worden. Corporate governance verwijst namelijk naar de mechanismen die een efficiënte en
verantwoorde leiding garanderen binnen een bedrijf, waarbij verantwoording voor het gevoerde
beleid dient te worden afgelegd aan alle belanghebbenden. Dit omvat dus ook de relatie tussen het
management en de shareholders/stakeholders.
Ook in het element 'hoe' kunnen twee concepten van de thematiek rond CSR een plaats hebben.
Meer specifiek gaat het over het gebruik van interne en externe middelen door een bedrijf. Het
spreekt voor zich dat bij de keuze van deze middelen concepten als business ethics en corporate
social responsibility een belangrijke rol kunnen spelen. Een voorbeeld hiervan is de keuze van
specifieke, fysieke grondstoffen die sociaal verantwoord zijn of bepaalde ethische waarden van het
bedrijf die meespelen bij het bepalen van relaties met leveranciers.
Het element 'waarom', vervolgens, betreft de resultaten die een bedrijf nastreeft. Ook in dit deel
kunnen een aantal concepten worden geplaatst. Streeft het bedrijf enkel economische resultaten na
of gaat het ook social responsibility nastreven? De 'triple bottom line' is een begrip dat in 1994
bedacht werd door John Elkington, de oprichter van SustainAbility (The Economist, 17 nov, 2009) Het
stelt dat de prestaties van een bedrijf op drie vlakken zou moeten gemeten worden: economisch (de
7
klassieke financiële resultaten van het bedrijf), sociaal (de sociale verantwoordelijkheid dat een
bedrijf hanteert in zijn werking) en ecologisch (hoe milieuvriendelijk het bedrijf is). Hier nauw aan
gerelateerd is het concept sustainable development of duurzame ontwikkeling. Dit begrip wijst er op
dat een bedrijf moet trachten aan de eigen noden te voldoen zonder hierbij de noden van
toekomstige generaties in het gedrang te brengen. Tenslotte kan ook het concept philanthropy in dit
element een plaats vinden. Dit kan dan worden gezien als een verlengde van de sociale dimensie van
de 'triple bottom line' waarbij de filantropische dimensie ingebed zit in de missie en visie van het
bedrijf.
We hebben nu een aantal van de gerelateerde concepten kort vernoemd en de plaats besproken die
ze kunnen innemen in het domein van het strategisch management. In Hoofdstuk 4 wordt dieper
ingegaan op de concepten zelf.
8
3. Onderzoeksmethodologie
Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de methodologie die wordt gehanteerd om een antwoord op
de onderzoeksvragen te vinden. Om deze te kunnen beantwoorden, zal er gebruik worden gemaakt
van een literatuurstudie. Volgens Machi & McEvoy (2012) onderzoekt een literatuurstudie de huidige
stand van zaken in een bepaald onderzoeksgebied. Op basis daarvan kan vervolgens een bepaalde
stelling worden aanvaard of weerlegd. Concreet toegepast op deze studie wordt het
onderzoeksgebied gevormd door de intersectie van corporate social responsibility enerzijds en
strategisch management anderzijds. De stelling die wordt onderzocht bestaat uit de tweeledige
onderzoeksvraag zoals geformuleerd in Hoofdstuk 1. Volgende stappen worden nadien als essentieel
beschouwd in het voeren van een literatuurstudie (Khan et al., 2003; Petticrew & Roberts, 2008). Ten
eerste moet de selectie van de bronnen worden vastgelegd. Deze dienen logisch voort te vloeien uit
de context van de onderzoeksvragen. Idealiter worden zo veel mogelijk bronnen onderzocht en
worden op voorhand regels gedefinieerd voor de inclusie of exclusie van werken. Vervolgens moet
worden bepaald hoe de inhoud van deze bronnen zal worden geëvalueerd en hoe gegevens zullen
worden geëxtraheerd om de analyse te dienen. Aangezien er omtrent de relatie tussen CSR en de
aanverwante concepten heel uiteenlopende interpretaties bestaan, weiden we aan deze analyse
extra aandacht. Ten derde specificeren we een aantal algemene analyses, los van deze concepten.
Beide analyses dienen op voorhand duidelijk te worden afgebakend zodat alle bronnen op een
gelijkaardige manier worden benaderd en op die manier iedere bron evenveel bijdraagt tot de
analyse. Een vierde stap in een literatuurstudie bestaat uit de synthese van de resultaten en de
analyse hiervan. Het opmaken van een tabel is veelal een manier om de resultaten weer te geven en
te analyseren. Als vijfde stap moeten de resultaten worden geïnterpreteerd en besproken. Deze
laatste twee stappen worden uitgevoerd in Hoofdstuk 5. Ten laatste moeten deze resultaten in de
context van de onderzoeksvraag worden gebracht zodat een duidelijk antwoord op deze vragen als
besluit van de literatuurstudie kan dienen. Deze stap wordt concreet uitgevoerd in Hoofdstuk 6.
3.1 Selectie van de bronnen
Ten eerste trachten we de bronnen af te bakenen. Zoals geformuleerd in de onderzoeksvragen, is het
doel van deze studie na te gaan hoe de thematiek rond corporate social responsibility evolueert in de
handboeken strategisch management. Logischerwijs wordt een eerste afbakening dus gevormd door
enkel handboeken rond strategisch management op te nemen in de onderzochte bronnen.
9
Aangezien het onmogelijk is alle handboeken strategisch management te onderzoeken, moeten we
werken met een steekproef van deze populatie. Idealiter is deze steekproef zo representatief
mogelijk tegenover de volledige populatie zodat een extrapolatie mogelijk wordt naar de volledige
populatie handboeken strategisch management (Lohr, 2009). Omdat we specifiek gebruik maken van
handboeken, wordt ten rade gegaan in de bibliotheken van de belangrijkste universitaire instellingen
voor management: Universiteit Gent, Vlerick Management School, Vrije Universiteit Brussel en
Universiteit Antwerpen.
Om representatieve bronnen te vinden, wordt gezocht naar algemene handboeken strategisch
management. Wij houden hierbij rekening met de definitie van handboeken zoals deze wordt
gegeven door A.O. Kouwenhoven (1981). Deze stelt twee eisen voorop, die de eerste twee
inclusie/exclusie regels vormen:
1. Volledigheid: een handboek geeft een volledig beeld van een wetenschapsgebied of
deeldiscipline. Dit wil zeggen dat enkel de boeken die een globale stand van zaken
weergeven met betrekking tot strategisch management worden opgenomen in deze studie.
Uitdiepende, specialiserende boeken worden daarom in deze studie niet weerhouden.
2. Actualiteit: deze tweede eis stelt dat het boek op moment van publicatie up-to-date en
actueel is.
Om verder tot een werkbare sample te komen enerzijds en om reeds gedeeltelijk tegemoet te komen
aan de volledigheidseis zoals hierboven beschreven anderzijds, worden enkel de handboeken met de
termen strategie/strategy en strategisch/strategic in hun titel of subtitel weerhouden voor deze
studie. Dit vormt een derde duidelijke inclusie/exclusie regel.
Ook worden algemene handboeken die zich toespitsen op een specifiek domein binnen het
strategisch management niet opgenomen in deze studie (voorbeelden hiervan zijn handboeken
strategisch management in KMO's, strategisch management in de technologiesector, strategisch
management in de publieke sector, ...). Hoewel deze in veel gevallen aan zowel de volledigheids- als
de actualiteitseis voldoen zoals hierboven gedefinieerd, vallen ze buiten de scope van dit onderzoek
aangezien de focus voornamelijk ligt op de algemene handboeken strategisch management. We
breiden met andere woorden de volledigheideis verder uit van een loutere inhoudelijke volledigheid
naar een zogenaamde algemene volledigheid. Enkel handboeken die in principe in de algemene
context van strategisch management bruikbaar zijn en dus in elk subdomein van het strategisch
10
management toepasbaar zijn, worden opgenomen. Dit vormt onze vierde en laatste inclusie/exclusie
regel.
Op basis van deze regels komen we tot drie types handboeken. Een eerste is het klassieke handboek
strategisch management. Dit is een handboek geschreven door één of enkele auteurs, waarbij de
hoofdstukken elkaar opvolgen volgens een bepaalde logica en het hele domein van het strategisch
management bestrijken.
Ten tweede worden er ook enkele handboeken opgenomen die men eerder zou kunnen classificeren
als compendium. Het hele domein van strategisch management wordt wel bestreken, maar de
volgorde van de hoofdstukken kent niet het standaard logische verloop van de klassieke
handboeken. Enkele voorbeelden hiervan zijn boeken die bepaalde begrippen uit de wereld van
strategisch management bespreken en deze begrippen alfabetisch rangschikken of handboeken die
bepaalde tools bespreken en deze chronologisch oplijsten volgens de periode waarin ze hun opkomst
hebben gemaakt.
Een laatste categorie wordt gevormd door verzamelwerken waarbij een verzameling artikels door
een of meerdere redacteurs worden samengebracht. Dit type boek ligt in de grijze zone van wat nog
beschouwd kan worden als handboek. Gebundelde boeken die focussen op een bepaald deelaspect
van strategisch management worden uiteraard niet weerhouden. Maar wat met de boeken die
artikels bundelen die samen het hele domein bespreken? Wanneer wordt teruggegrepen naar de
twee eisen voor een handboek zoals vooropgesteld door Kouwenhoven, is het tegemoetkomen aan
de eis van volledigheid hier onzeker. De gebundelde artikels bestrijken onderling wel de verschillende
aspecten van strategisch management, maar de artikels op zich gaan in veel gevallen specifieker in
op de ontwikkelingen in een bepaald deelaspect. Aan de eis van actualiteit wordt daarentegen wel
duidelijk voldaan. Deze boeken worden samengesteld naar aanleiding van een conferentie rond
strategisch management en is dus het type boek bij uitstek dat een beeld geeft van wat er op dat
moment leeft. Net om deze reden wordt dit type boek toch opgenomen in bepaalde analyses in het
onderzoek indien zij ook voldoen aan de twee andere inclusie/exclusie regels. Door de specifieke
vorm van deze compendia en verzamelwerken zullen deze in bepaalde analyses echter niet
opgenomen worden. We bespreken dit meer in detail in Hoofdstuk 5.
Per bron wordt steeds notie gemaakt van volgende algemene gegevens: de titel en eventuele subtitel
van het boek en de auteur(s) en het jaartal waarin het boek is verschenen. Ook noteren we over
welke editie of hoeveelste druk van het boek dat het gaat. Zo kan een eventuele evolutie in de
verschillende drukken van een handboek worden gedetecteerd. Het type handboek wordt ook
11
genoteerd zodat bepaalde types buiten beschouwing kunnen worden gelaten in bepaalde analyses
indien nodig.
Nu de steekproef is afgebakend, bepalen we op welke wijze de bronnen zullen worden geanalyseerd.
Om een zo volledig mogelijk inzicht te krijgen in de evolutie van CSR in de literatuur rond strategisch
management, zullen zowel kwalitatieve als kwantitatieve methodes worden toegepast.
3.2 De conceptmatrix
Een inhoudsanalyse is een wetenschappelijke en systematische methode voor het observeren en
analyseren van informatie (Budd et al. 1967). Meer specifiek wordt in dit onderzoek gebruik
gemaakt van de technieken van zowel een summatieve inhoudsanalyse als van een manifeste
inhoudsanalyse met als doel een inzicht te verkrijgen met betrekking tot de aan CSR gerelateerde
concepten. Een summatieve inhoudsanalyse is een methode voor kwalitatieve inhoudsanalyse. Het
doel is om een inzicht te krijgen in de context waarin een concept wordt gebruikt. Dit wordt gedaan
door het identificeren en kwantificeren van een aantal concepten in een tekst. Deze kwantificering
wordt niet gedaan met de bedoeling om 'betekenis' te achterhalen van bepaalde concepten maar
wel om het 'gebruik' ervan te onderzoeken (Hsieh en Shannon, 2005). Een manifeste inhoudsanalyse
heeft meer betrekking op de verschijning van de concepten in de bronnen. Voorbeelden hiervan zijn
duidelijk herkenbare criteria zoals bijvoorbeeld de plaats waar het concept in de tekst voorkomt.
Deze aanpak lijkt geschikt om de evolutie van het gebruik van de geselecteerde concepten in kaart te
brengen. Het resultaat van deze inhoudsanalyse zal een conceptmatrix zijn. In deze matrix worden de
handboeken chronologisch weergegeven en wordt per bron aangeduid welke concepten van CSR
worden besproken. Zoals reeds vermeld in de inleiding zijn deze concepten niet altijd even duidelijk
gedefinieerd en gemakkelijk van elkaar te onderscheiden. In eerste instantie moet dus worden
nagegaan welke concepten en onderdelen van CSR zullen worden onderzocht en hoe deze zullen
worden gedefinieerd. Hiervoor wordt een iteratief proces gehanteerd. Concreet wordt eerst in de
literatuur en in academische artikels gezocht naar concepten die frequent in relatie tot CSR
opduiken. Deze gerelateerde concepten vinden we terug in het boek Key Concepts in Corporate
Social Responsibility (Benn & Bolton, 2011) en Small-Business Owner-Managers' Perceptions of
Business Ethics and CSR-Related Concepts (Fassin, Van Rossem, & Buelens, 2010). Hieruit wordt een
eerste lijst geëxtraheerd bestaande uit verschillende concepten (Bijlage 1).
12
Vervolgens wordt bij het analyseren van de handboeken gezocht naar deze concepten verwant aan
CSR. Na een steekproef bij de eerste dertig handboeken die in dit onderzoek werden opgenomen,
wordt een eerste schifting uitgevoerd met betrekking tot deze concepten. Concepten uit de lijst die
tot dan toe niet voorkomen in de boeken, worden geschrapt. Voorbeelden hiervan zijn de
specifiekere concepten zoals fair trade, postcolonialism, product stewardship, ... Andere termen,
zoals bijvoorbeeld globalisation, zijn dan weer te ruim. Ze worden vaak wel besproken in de
handboeken, maar indien ze niet gebruikt worden in context van CSR nemen we hiervan geen notitie.
Om de validatie van de conceptenlijst zo onafhankelijk mogelijk te maken van deze eerste sample
boeken, wordt bij de verwerking van de volgende twintig boeken een tweede schifting uitgevoerd.
Alle concepten die tot dan toe nog maar maximum twee keer worden vernoemd, worden ook
geschrapt uit de lijst. Het is de bedoeling om te zoeken naar enkele kernconcepten die veel
voorkomen, zodat vooral bepaalde trends en tendensen kunnen ontdekt worden. Concepten die in
academische literatuur worden gebruikt, maar slechts heel weinig worden vermeld in de voor deze
studie relevante bronnen, zijn van weinig nut.
Dit proces resulteert in een lijst bestaande uit negen verschillende concepten die regelmatig worden
aangetroffen in de handboeken en als relevant worden beschouwd om de thematiek van CSR te
beschrijven. Met de thematiek rond CSR bedoelen we in dit onderzoek dus de verzameling van
volgende concepten: corporate social responibility, social responsibility, business ethics, stakeholder
theory, corporate governance, sustainable development, philanthropy, coroporate citizenship en
corporate social performance. Deze concepten vormen de basis voor de conceptmatrix (Bijlage 2).
Hierin staan de handboeken chronologisch geordend en wordt per boek aangeduid welke concepten
er in besproken worden. Zoals hiervoor vermeld, worden de summatieve en manifeste
inhoudsanalyse enkel gebruikt om het gebruik van de concepten in relatie tot CSR na te gaan en niet
om een eenduidige definitie te achterhalen van deze concepten. De verdere inhoudelijke uitwerking
van deze concepten wordt uitgevoerd aan de hand van een afzonderlijke literatuurstudie in
Hoofdstuk 4.
Op basis van deze conceptmatrix willen we enkele kwantitatieve analyses uitvoeren om na te gaan
hoe de thematiek rond corporate social responsibility evolueert en aan aandacht wint of verliest
door de jaren heen. Hiervoor kijken we in de eerste plaats naar de frequentie boeken waarin de
thematiek rond CSR wordt besproken tegenover het aantal boeken waar dit helemaal niet aan bod
komt. Het bespreken van één van de concepten in een bepaald handboek veronderstelt dat we dit
concept (de term op zich) tegenkomen in het boek. Hiervoor raadplegen we steeds in eerste plaats
de index van het boek. Daarna kijken we verder in de inhoudsopgave, en ten slotte ook in de tekst
13
zelf. Een voorkomen van een concept kan dus zowel betekenen dat het slechts één keer wordt
vernoemd of dat het een volledig hoofdstuk inneemt. In beide gevallen noteren we dit concept als
aanwezig in de conceptmatrix. Voor enkele concepten worden nog andere criteria vooropgesteld
alvorens ze op te nemen in de conceptmatrix. Deze voorwaarden bespreken we verder in Hoofdstuk
4 waar de concepten verder worden uitgediept.
Zoals we in Hoofdstuk 4 ook verder zullen bespreken, is er veel onenigheid en onduidelijkheid in de
literatuur over hoe deze concepten zich hiërarchisch en inhoudelijk tegenover elkaar en tegenover
het begrip corporate social responsibility in het algemeen verhouden. Daarom wordt bij het
analyseren van de concepten in de handboeken steeds nota gemaakt van welk(e) concept(en) als
hoofdonderwerp(en) naar voor komen in het boek. Hiermee bedoelen we de concept(en) waar in het
boek het meeste aandacht naar gaat en de concept(en) waaronder eventuele andere concepten
worden besproken. Als belangrijkste graadmeter wordt hierbij gekeken naar de (sub)hoofdstuktitels.
Indien dit niet voldoende is, wordt ook verder gekeken naar bepaalde vormelijke aanwijzingen in de
tekst zoals bijvoorbeeld concepten die vetgedrukt staan of die met een afzonderlijke definitie in een
kaderstuk of in de marge staan. Ook inhoudelijk wordt gekeken of er een bepaalde hiërarchie tussen
de concepten verondersteld wordt. We geven daarom in de conceptmatrix ook aan welk(e)
concept(en) als hoofdonderwerp(en beschouw word(en).
3.3 Andere kwantitatieve en kwalitatieve gegevens
Naast de concepten worden ook andere gegevens opgenomen die toelaten enkele kwantitatieve en
kwalitatieve analyses uit te voeren (Bijlage 3). We willen nagaan welke plaats het gedeelte over de
thematiek rond CSR inneemt in het boek en hoeveel plaats het inneemt in het geheel.
Om na te gaan welke plaats het inneemt, wordt nota gemaakt van het (sub)hoofdstuk waarin de
thematiek van CSR aan bod komt. Hiervoor wordt steeds de inhoudstafel vooraan in het boek als
referentie gebruikt. We maken nota van een eigen hoofdstuk indien het in deze inhoudstafel terug te
vinden is als hoofdtitel of één niveau lager, als subtitel. Lagere niveaus van subtitels worden niet
genoteerd als eigen hoofdstuk omdat sommige inhoudstafels heel ruim gaan. Indien er in een boek
meerdere concepten worden besproken over verschillende hoofdstukken, noteren we het hoofdstuk
van het concept dat we als hoofdconcept beschouwen. Verder wordt ook de titel van het hoofdstuk
genoteerd. Op deze manier trachten we een zicht te krijgen in de plaats die de thematiek inneemt in
het boek en in welke context het wordt besproken.
14
Om na te gaan hoeveel plaats de thematiek rond CSR inneemt, wordt het aantal bladzijden
genoteerd waarin de concepten van CSR worden besproken. Ook het totaal aantal bladzijden van het
boek wordt genoteerd, wat toelaat inzicht te krijgen welk gedeelte van het boek aan de thematiek
rond CSR wordt besteed. Voor het 'totaal aantal bladzijden' nemen we steeds de laatste bladzijde
van het laatste hoofdstuk in het handboek. Hierdoor worden eventuele woordenlijsten, indices en
afzonderlijke casestudies uit dit totaalcijfer geëlimineerd.
Tenslotte wordt voor elk boek ook het aantal Google Scholar citaten genoteerd. Deze worden in
bepaalde analyses gebruikt om een gewogen invloed aan een individueel boek toe te kennen. We
gaan in Hoofdstuk 5 verder in op het gebruik van deze citaten.
15
4. Literatuurstudie van de thematiek rond CSR
Het doel van de onderzoeksvragen is om de opkomst van de thematiek rond CSR in de handboeken
strategisch management te onderzoeken en de evolutie ervan na te gaan. Hiervoor hebben we een
duidelijke omlijning nodig van de concepten die deze thematiek uitmaken. We hebben in Hoofdstuk
3 besproken hoe we tot de negen concepten gekomen zijn. Deze negen concepten die de thematiek
rond CSR uitmaken zijn: corporate social responibility, social responsibility, business ethics,
stakeholder theory, corporate governance, sustainable development, philanthropy, coroporate
citizenship en corporate social performance. We gebruiken 'de thematiek rond CSR' als verzamelterm
als we deze negen concepten samen willen benoemen. Voor de duidelijkheid herhalen we dat het
concept corporate social responsibility, eng gedefinieerd als term, slechts één van de negen
concepten is dat deel uitmaakt van de verzamelterm 'de thematiek rond CSR'. In dit hoofdstuk zullen
we deze negen concepten verder uitdiepen.
Zoals Hoofdstuk 1 reeds vermeld, kent het begrip corporate social responsibility een lange evolutie.
Door de jaren heen is het begrip inhoudelijk op meerdere wijzen gedefinieerd en ontstonden er
nieuwe dimensies (Rahman, 2011). Ook werden in de literatuur steeds meer aanverwante
(sub)concepten geïntroduceerd. Recente academische studies wijzen ook op een toenemende
vaagheid en overlapping in de concepten van business ethics en CSR (Fassin et al, 2010). We merken
zelf ook bij de literatuurstudie van deze concepten en in de bestudeerde handboeken dat er talrijke
definities te vinden zijn voor deze concepten en dat hiërarchische relaties tussen verschillende
concepten niet steeds even duidelijk zijn. Deze diversiteit en overlap in terminologie en concepten
belemmeren het academische debat en onderzoek (Van Marrewijk, 2003). We trachten in het kader
van dit onderzoek de belangrijkste concepten van elkaar te onderscheiden, zodat we tot werkbare
concepten komen die een afspiegeling zijn van wat de thematiek rond corporate social responsibility
nu juist inhoudt. Het behoort niet tot de scope van ons onderzoek om zelf definities en hiërarchische
relaties te gaan definiëren.
4.1 Corporate Social Responsibility
‘The social responsibility of business is to increase its profits’. Deze bekende, provocerende uitspraak
van de gerenommeerde economist Milton Friedman dateert reeds van 1970 en is sindsdien
onderwerp geweest van felle discussies in het domein van corporate social responsibility. Hoewel er
16
tegenwoordig bij de meerderheid een algemene consensus geldt dat een bedrijf meer moet doen
dan enkel winsten behalen, is er toch nog veel discussie en onzekerheid over wat net die verdere
verantwoordelijkheden inhouden en hoe ver deze moeten gaan.
Corporate social responsibility wordt door McWilliams en Siegel in 2001 omschreven als 'actions that
appear to further some social good, beyond the interests of the firm and that which is required by
law.' (McWilliams & Siegel, 2001). Dit is één van de vele definities van CSR die terug te vinden is in
de literatuur. Er is echter geen algemeen aanvaarde, universele definitie voor CSR te vinden. Gallie
(1956) stelde dat er termen zijn die niet vatbaar zijn voor een eenzijdige definitie ondersteund door
empirisch bewijs en logica. Hij verwijst naar die soort termen als zogenaamde 'Essentialy Contested
Concepts' (ECC). Het begrip CSR voldoet volgens Okoye (2009) aan de voorwaarden die een ECC
uitmaken. In dit opzicht is het volgens de auteur niet nuttig om een universele definitie te zoeken
voor CSR. Er is echter wel nood aan een basis, namelijk een referentiepunt dat het concept vorm
geeft.
Aangezien we op zoek gaan naar CSR in uiteenlopende handboeken strategisch management zullen
steeds uiteenlopende definities en omschrijvingen van CSR worden gehanteerd. Het lijkt daarom
nuttig in het kader van dit onderzoek, om niet te focussen op één definitie maar om te gaan kijken
naar onderzoek dat de achterliggende aspecten en dimensies van CSR tracht te achterhalen.
Alvorens dit te doen bespreken we eerst het populairste en meest bekende model dat de
verantwoordelijkheden van een bedrijf naar zijn omgeving toe weergeeft. Dit wordt beschreven door
Carroll (1991) die vier verschillende niveaus onderscheidt in CSR. Later stelt hij deze vier niveaus voor
in een piramide die wordt weergegeven in Figuur 1.
17
Figuur 1: De CSR piramide van Carroll (Carroll, 1991).
Zoals Figuur 1 aangeeft, heeft een bedrijf vier vormen van verantwoordelijkheden: economische,
legale, ethische en filantropische verantwoordelijkheden. Ten eerste moet het bedrijf aan zijn
economische verantwoordelijkheden voldoen. Het moet rendabel zijn om tegemoet te komen aan de
eisen van de shareholders, de werknemers en de klanten. Dit is het niveau dat Friedman erkende als
zijnde de enige verantwoordelijkheid van een organisatie. Carroll gaat echter verder en stelt dat ook
de regels van de wet moeten gevolgd worden. Dit tweede niveau omvat dus de regels opgelegd door
het wettelijk kader waarin het bedrijf zich bevindt. Ten derde komen de ethische
verantwoordelijkheden aan bod. Dit zijn de waarden en normen van een bedrijf; wat het bedrijf zelf
ziet als zijnde juist en fout. Een vaak gehoorde stelling in de ethiekleer is ‘business ethics begins
where the law ends’. Als vierde niveau zien we filantropische verantwoordelijkheden. Dit duidt op de
verantwoordelijkheden van het bedrijf die als wenselijk worden beschouwd door de maatschappij,
de gemeenschap en alle andere partijen die een belang hebben in het bedrijf (de stakeholders).
Vergelijken we deze piramide met de definitie van McWilliams en Siegel, dan wordt duidelijk dat
deze laatsten CSR situeren in de bovenste twee niveaus; zij duiden alles dat verder gaat dan de
wettelijke verplichtingen van een bedrijf aan als CSR.
Nu enkele veelgebruikte, algemene definities werden besproken, gaan we dieper in op wat de
specifieke dimensies van CSR zijn. Het valt op dat er bepaald academisch werk bestaat dat CSR
opbreekt en op zoek gaat naar achterliggende dimensies en aspecten. Garriga en Melé (2004)
bijvoorbeeld gingen op zoek naar de achterliggende aspecten van CSR in moderne theorieën. Ze
18
kwamen in hun onderzoek tot vier achterliggende aspecten in CSR theorieën: doelstellingen behalen
die lange-termijnwinsten garanderen, gebruiken van business macht op een verantwoordelijke
manier, integreren van social demands en bijdragen aan een goede samenleving door ethisch correct
te handelen. Ook Dahlsrud (2006) merkte op dat CSR vele en uiteenlopende definities kent. Hij ging
op zoek naar achterliggende dimensies in de definities en in lijsten van concepten en kwam tot de
vaststelling dat vaak wordt verwezen naar eenzelfde set van vijf dimensies: environmental, social,
economic, stakeholder en voluntariness dimension. Het ontbreken van een universele definitie voor
CSR is daarom niet zo problematisch, aangezien definities steeds verwijzen naar dezelfde vijf
dimensies (Dahlsrud, 2006).
Het is duidelijk dat er door de jaren heen vele pogingen zijn gebeurd om het concept van CSR vorm te
geven, te definiëren en af te bakenen. De meer recente onderzoeken hieromtrent lijken echter te
stellen dat het vooral de achterliggende dimensies en aspecten van CSR zijn die het concept
vormgeven, en dat er daarom niet zozeer nood is aan een universeel aanvaarde definitie. Veel
academisch onderzoek bevindt zich intussen voorbij het stadium van louter definiëren en vormgeven
van CSR. Meer en meer onderzoek spitst zich toe op de strategische rol die CSR kan spelen in
organisaties (McWilliams, Siegel & Wright, 2005). Hieruit kunnen we voorzichtig afleiden dat,
ondanks het ontbreken van een universele definitie, er wel een algemene consensus bestaat over
wat corporate social responsibility inhoudt.
4.2 Corporate Social Responsibility & Social Responsibility
De publicatie 'Social Responsibilities of the Businessman' (Bowen, 1953) wordt in de literatuur gezien
als de start van het moderne tijdperk met betrekking tot dit onderwerp (Carroll, 1999). Zoals de
naam van deze publicatie doet vermoeden, werd er in de begindagen eerder gesproken over Social
Responsibilities (SR) dan over CSR. Hoewel CSR als term reeds wordt gebruikt sinds begin jaren ’60,
beginnend met George Goyder's boek 'The responsible company' (1961) (Katsoulakos et al., 2004), is
het bij de analyse van de handboeken duidelijk dat toch nog vaak de oudere term social responsibilty
(maatschappelijke verantwoordelijkheid) frequent wordt gebruikt, ook bij de recentere handboeken.
In dit onderzoek worden beide termen als concept opgenomen. Op deze manier kunnen we nagaan
of we deze evolutie van het gebruik van de term SR naar de term CSR bevestigd zien in de
handboeken. Deze twee termen worden echter beschouwd als mutueel exclusief, wat wil zeggen dat
beide als equivalent worden beschouwd. Indien beide dus voorkomen, wordt enkel de recentere
term CSR opgenomen.
19
4.3 Business Ethics
Stark (1993) beschrijft hoe in de jaren ’50 en ’60 de voorstanders van (C)SR met antwoorden kwamen
op de vraag 'waarom moeten managers ethisch zijn?'. Hierop volgde echter een logische tweede
vraag: 'hoe bepalen managers een ethische koers gegeven een bepaalde situatie en hoe blijven ze
deze koers aanhouden onder competitieve druk?'. Om deze tweede vraag te beantwoorden
ontstond in de jaren ’70 het concept van Business Ethics (BE). Ook business ethics is een begrip
waarvoor een overvloed aan definities ter beschikking is, elk met een veranderlijke conceptuele
invulling.
In Sectie 4.1 werd al verwezen naar de veelgehoorde uitspraak: 'business ethics begins where the law
ends'. In dit opzicht kan de wet worden beschouwd als een minimum gedragsstandaard waar
bedrijven zich aan moeten houden. Veel moreel verwerpelijke kwesties worden echter niet gedekt
door de wet, ondanks dat deze wel door de maatschappij worden verondersteld (Matten & Crane,
2010). Matten & Crane (2010) definiëren business ethics als volgt: 'Business ethics is the study of
business situations, activities, and decisions where issues of right and wrong are addressed.' Business
ethics gaat dus over de vraag wat moreel juist en fout is. Dit vraagstuk kent duidelijk geen sluitend
'correct' antwoord.
Net zoals wordt gezocht naar achterliggende dimensies in de verschillende theorieën en definities
van CSR, trachtte ook Lewis (1985) tot een synthese te komen van de verschillende definities voor BE
in de literatuur. De auteur kwam tot de volgende samengestelde definitie: 'business ethics' is moral
rules, standards, codes or principles which provide guidelines for right and truthful behaviour in
specific situations'.
4.4 Corporate Social Responsibility & Business Ethics
Corporate social responsibility en business ethics zijn dus beide ruime en ambigue concepten die
slechts op een hoog, abstract niveau kunnen worden omschreven. Als we de CSR piramide van
Carroll (Figuur 1) opnieuw bekijken zouden we BE kunnen plaatsen daar 'waar de wet eindigt',
namelijk in de laag 'ethische verantwoordelijkheden' boven de laag 'legale verantwoordelijkheden'.
In deze visie is BE dan één van de vier onderdelen van CSR waardoor men CSR als concept
20
hiërarchisch hoger zou plaatsen. We zien echter dat deze twee begrippen in de literatuur overlappen
en bijna inwisselbaar worden gebruikt (Fassin et al., 2010). Gezien de vaagheid en overlap in de
definities, ligt het buiten het bereik van dit onderzoek om deze begrippen verder conceptueel van
elkaar te scheiden.
4.5 Philanthropy
Net als 'ethische verantwoordelijkheden' vormen ook 'filantropische verantwoordelijkheden' één van
de lagen in de CSR piramide van Carroll (Figuur 1). Volgens Carroll (1991) omvatten filantropische
verantwoordelijkheden de acties die een bedrijf stelt als antwoord op de maatschappelijke
verwachting dat een bedrijf handelt als good corporate citizen. 'Filantropische
verantwoordelijkheden' onderscheiden zich van 'ethische verantwoordelijkheden' doordat ze
discretionair en vrijwillig van aard zijn.
Carroll (1999) stelt verder dat CSR als concept is ontwikkeld vanuit een basis filantropie door
business leiders. Anders gezegd zou men dus kunnen stellen dat filantropie de historische kern vormt
waaruit CSR is gegroeid. Bovendien is liefdadigheidswerk heden vaak één van de meest zichtbare en
meetbare CSR activiteiten van een bedrijf (Caldwell, 2006). In de initiële, iteratieve zoektocht
(Hoofdstuk 3) naar wederkerende, aan CSR verwante concepten in de handboeken strategisch
management, wordt het duidelijk dat filantropie een term is die frequent terug opduikt. Een reden
hiervoor kan zijn dat er veel informatie beschikbaar is over deze filantropische activiteiten en dat het
de historische kern vormt van CSR. Daarom nemen we filantropie ook als afzonderlijk concept op in
de conceptmatrix.
4.6 Corporate Citizenship
Corporate Citizenship (CC) is een term die vooral in recentere CSR rapportage wordt geïntroduceerd,
nu steeds meer bedrijven zichzelf gaan presenteren als 'burgers' in een globale business community
(Matten & Crane, 2005). Het is dus eerder een afgeleid begrip van corporate social responsibility dan
een begrip dat helemaal op zichzelf staat. Carroll (1998) gaat op zoek naar wat corporate citizenship
nu net betekent. Wat moeten bedrijven doen om een goede corporate citizen te zijn? Hij
onderscheidt hierbij vier facetten van CC: een economisch, een wettelijk, een ethisch en een
filantropisch facet. Bedrijven die zich als corporate citizens willen gedragen, worden verondersteld
21
aan deze vier facetten te voldoen. Elk facet brengt bepaalde verantwoordelijkheden met zich mee
net zoals private citizens zich ook aan deze verantwoordelijkheden moeten houden. Elk van deze
facetten is nauw met elkaar verbonden en kan niet geïsoleerd van de anderen worden bekeken.
Hieruit volgt dat deze facetten simultaan en niet sequentieel moeten worden nagestreefd, wil men
een goede corporate citizen zijn.
Het valt onmiddellijk op dat deze inhoudelijke afbakening van het concept corporate citizenship zoals
ze door Carroll wordt voorgesteld onder de vorm van vier facetten, overeenkomt met de vier niveaus
in de verantwoordelijkheidspiramide van CSR (Figuur 1). Corporate citizenship is hier dus eerder een
andere zienswijze om CSR te beschouwen. Het grootste verschil is dat de piramide van CSR in Figuur
1 een bepaalde hiërarchie en sequentialiteit veronderstelt met het economische aspect als basis en
het filantropische helemaal bovenaan de top van de piramide. CC daarentegen vereist zoals gezegd
gelijktijdigheid van de vier verschillende facetten.
We zien dus dat corporate citizenship een term is die in de literatuur vaak wordt gelijk gesteld aan
CSR. Matten & Crane (2005) onderscheiden in de literatuur twee traditionele zienswijzen op CC: een
equivalente zienswijze die CC in grote lijnen gelijkstelt aan CSR (zoals bij de facetten en de piramide
van Carroll) en een beperktere zienswijze die CC gelijkstelt aan strategische filantropie. Zowel CSR als
filantropie werden hierboven reeds omschreven en worden als afzonderlijke concepten opgenomen
in de conceptmatrix. Matten en Crane schuiven echter nog een derde zienswijze naar voor, die ze de
uitgebreide zienswijze op CC noemen. Deze zienswijze erkent ook de politieke rol die een bedrijf
speelt in de maatschappij. Citizenship brengt enkele rechten met zich mee voor individuen en
corporate citizenship beschrijft de rol die organisaties spelen bij de governance van deze rechten. Er
worden drie basisrechten beschreven.
Ten eerste zijn er de sociale rechten. Deze rechten staan voor vrijheid van participatie in de
maatschappij. De rol van het bedrijf is hierin die van provider of ignorer. Voorbeelden hiervan zijn
hulp voor daklozen, de gentrificatie van verarmde buurten,... De rol van provider is een rol die
traditioneel voor overheden is weggelegd maar steeds meer overgenomen wordt door bedrijven.
Ten tweede zijn er de burgerrechten. Hiermee bedoelt men vrijheid van misbruik en inmenging door
derden (voornamelijk overheden). De rol van het bedrijf is hier disabler of enabler. Een voorbeeld
van de rol als disabler is de rol die Shell in Nigeria speelde. Shell ontmoedigde namelijk de overheid
om de burgerrechten van de lokale, inheemse bevolking (de Ogoni) te handhaven.
Ten derde onderscheidt men politieke rechten. Traditioneel betekent dit het recht om te stemmen of
te participeren in bestuur. Hierbij is de rol van het bedrijf die van channel of blockage. We zien de
22
politieke rol van bedrijven als channel in bijvoorbeeld het uitoefenen van invloed door lobbyen of
geldinzamelingen voor politieke doelen.
Het is dus duidelijk dat ook corporate citizenship een breed begrip is dat in een eng opzicht wordt
gelijkgesteld aan louter filantropie, en in een breder opzicht wordt gelijkgesteld aan CSR. In een nog
breder opzicht wordt ook de politieke rol van een bedrijf beschreven. Corporate citizenship wordt
ook als concept opgenomen in de conceptmatrix. Aangezien we opnieuw met een breed omschreven
concept te maken hebben, wordt enkel nota gemaakt van de term indien we corporate citizenship
als afzonderlijke term tegenkomen in de tekst zoals we stelden in Hoofdstuk 3.
4.7 Stakeholder Theory
In het begin van dit hoofdstuk werd reeds de beruchte uitspraak van Friedman aangehaald: ‘The
social responsibility of business is to increase its profits’. Deze uitspraak weerspiegelt de zienswijze
die voor lange tijd heerstte in het domein van bedrijfseconomie en management, namelijk dat
bedrijven (en hun managers) enkel en alleen aan de aandeelhouders van het bedrijf verplichtingen
hebben. Volgens deze visie wordt de vraag of een bedrijf een bepaalde actie al dan niet moet
ondernemen steeds afgewogen tegenover de voordelen dat dit voor de aandeelhouders genereert.
Deze voordelen worden dan gemeten met financiële maatstaven (zoals aandeelprijs, opbrengst per
aandeel, ...) (Freeman & Reed, 1983).
Met de Stakeholder Theory ontstond een alternatief voor deze traditionele shareholder of
stockholder zienswijze. In het boek 'Strategic management: a stakeholder approach' (1984)
omschrijft Freeman de stakeholder als 'any group or individual who can affect or is affected by the
achievement of an organization's purpose'. De stakeholder wordt hierin dus zeer ruim gedefinieerd.
Het omvat niet louter de aandeelhouders, werknemers, leveranciers en klanten maar ook onder
andere overheidsagentschappen, protestgroepen en concurrenten. De te ondernemen acties en
strategieën moeten in deze visie steeds worden afgewogen aan de belangen van alle betrokken
stakeholders. Weelde en waarde kunnen niet worden gedefinieerd op basis van louter financiële
termen. Er werd aangetoond dat indien enkel de rijkdom van de aandeelhouders wordt nagestreefd
dit uiteindelijk zelfvernietigend werkt (Clarkson, 1988). Eerlijkheid en balans in de verdeling van
gecreëerde weelde en waarde naar de belangrijkste stakeholders toe is van groot belang. Indien een
belangrijke stakeholder zich oneerlijk behandeld voelt, zal deze zich op termijn terugtrekken uit het
23
stakeholder systeem waardoor de overleving van de organisatie op het spel komt te staan (Clarkson,
1995).
Donaldson & Preston (1995) onderzoeken de literatuur rond de stakeholder theory en ontwaren drie
aspecten in deze theoriën: een descriptief, instrumenteel en normatief aspect. Eerst en vooral is de
stakeholder theory descriptief aangezien het een model is dat omschrijft hoe de organisatie en zijn
omgeving zich tot elkaar verhouden. Ten tweede is het instrumenteel aangezien het een raamwerk
aanbiedt dat toelaat aan stakeholder management te doen teneinde de doelstellingen van het bedrijf
te behalen. Maar, zo stellen de auteurs, de stakeholder theory is ook fundamenteel normatief,
aangezien het uitgaat van een duidelijke, intrinsieke waarde van de stakeholders. De stakeholder
theory wordt gebruikt bij het identificeren van de filosofische en morele richtlijnen van een
organisatie. In dit fundamentele normatieve aspect (dat volgens Donaldson & Preston de ultieme
rechtvaardiging biedt voor de stakeholder theory) wordt de verwantheid met het begrip CSR
duidelijk. Het identificeren van morele richtlijnen behandelt immers de vraag wat juist of fout is en
de verantwoordelijkheden die een bedrijf heeft naar zijn belanghebbenden toe. Deze theorie heeft
dan ook zijn opkomst gemaakt als het dominante paradigma in CSR (McWilliams; Siegel, 2001).
Samengevat heeft de stakeholder theory door de jaren heen in belangrijke mate een plaats
ingenomen als alternatief voor het klassieke shareholder gezichtspunt. Er is bovendien een duidelijke
relatie met het concept van CSR door het normatieve aspect van de theorie. Daarom nemen we ook
dit concept op in het onderzoek. Aangezien 'stakeholder' een heel ruim begrip is, nemen we het
echter enkel op als er duidelijk verwezen wordt naar deze stakeholder theory en er dus een
duidelijke relatie met CSR aanwezig is.
4.8 Corporate Governance
Corporate Governance (CG) staat voor de mechanismen die een efficiënte en verantwoorde leiding
garanderen binnen een bedrijf, waarbij verantwoording voor het gevoerde beleid dient te worden
afgelegd aan alle belanghebbenden (de stakeholders).
Bij het bekijken van de handboeken wordt snel duidelijk dat CSR en CG vaak samen worden
besproken en dat er bepaalde verbanden zijn tussen de twee. Echter stelt ook hier zich weer een
probleem, meer bepaald in hoe deze twee concepten zich tegenover elkaar verhouden, en hoe ze
elkaar beïnvloeden. Harjoto & Jo (2011) onderzoeken de relatie tussen CSR, corporate governance en
24
firm value/performance. Zij komen tot de vaststelling dat CSR een belangrijke conflict-oplossende rol
speelt bij belangenconflicten tussen managers, shareholders en andere stakeholders en dit heeft op
zijn beurt een invloed op de firm value/performance. Of anders gezegd, in bedrijven waar managers
CSR activiteiten gebruiken als onderdeel van corporate governance, meer bepaald om conflicten met
stakeholders op te lossen, zien de auteurs dat deze bedrijven betere resultaten hebben dan andere
bedrijven die dit niet doen.
Jamali et al. (2008) beschouwen de literatuur omtrent de relatie tussen CSR en CG en beschrijven
drie verschillende modellen die deze onderlinge relatie beschrijven. Een eerste model beschouwt CG
als pilaar van CSR. Hierin wordt gesteld dat goede CG een vereiste is om goede en geïntegreerde CSR
activiteiten te garanderen. CG is hierin dus een onderdeel van CSR. Een tweede model draait de
relatie dan weer om en stelt dat CSR een dimensie is van CG. CG wordt in deze visie als concept open
getrokken en stelt dat naast de gebruikelijke elementen van CG (structuur van de raad van bestuur,
strategisch leiderschap, ...) ook CSR een integraal deel uitmaakt van CG. Deze visie zagen we reeds
hierboven bij Harjoto & Jo (2011). Een derde model tenslotte, ziet CG en CSR als complementaire
onderdelen van eenzelfde corporate accountabilty continuum. Hierin zijn CG en CSR twee zijden van
dezelfde munt.
Het is duidelijk dat CG als concept gelinkt kan zijn aan CSR, maar ook hier zijn verschillende visies op
wat specifiek de onderlinge relatie is tussen de twee. In de conceptmatrix maken we slechts nota van
CG indien er effectief een link gemaakt wordt met CSR en het dus voldoet aan één van de hierboven
beschreven modellen.
4.9 Corporate Social Performance
Het meten van het succes van een onderneming was vroeger beperkt tot het meten van de
tevredenheid en de gecreëerde waarde voor slechts één stakeholder, meer specifiek voor de
aandeelhouder (Clarkson, 1995). Zoals in Sectie 4.7 reeds werd vermeld, is dit echter niet voldoende
en zelfs nefast om enkel deze stakeholder te beschouwen. In dit kader kunnen we de opkomst van
het concept Corporate Social Performance (CSP) verklaren. Waar de traditionele financiële resultaten
een beoordeling zijn van de (financiële) waardecreërende activiteiten van een bedrijf doorheen een
bepaalde periode, staat CSP voor de beoordeling van de CSR activiteiten van een bedrijf doorheen
een bepaalde periode.
25
Net zoals bij de andere begrippen, zijn er in de literatuur verschillende visies te vinden voor wat het
concept corporate social performance inhoudt. Opvallend is dat er aanvankelijk veel literatuur
bestond over de inhoud van het concept CSP alvorens tot een definitie te komen. Carroll (1979)
bijvoorbeeld vermijdt een definitie maar is wel de eerste om het concept voor te stellen als een drie-
dimensionele integratie van corporate social responsibility, corporate social responsiveness en social
issues.
Figuur 2: Het Corporate Social Performance model van Carroll (Carroll, 1979).
Bij de social responsibility categorieën (op de y-as in Figuur 2), komen duidelijk de vier niveaus van
CSR van de CSR piramide uit Figuur 1 terug. Enkel de categorie met betrekking tot filantropische
verantwoordelijkheden wordt hier vervangen door gelijkaardige, maar ruimer omschreven,
discretionaire verantwoordelijkheden. Belanghebbenden die de CSP van een bedrijf willen nagaan
moeten dus ten eerste onderzoeken hoe succesvol het bedrijf is geweest in deze vier categorieën,
beginnende vanaf de basis, namelijk de economische verantwoordelijkheden.
Social responsiveness (op de z-as in Figuur 2) wordt in dit model voorgesteld als een continuüm
gaande van louter actie ondernemen als het expliciet noodzakelijk is (reaction) tot proactief inspelen
op allerhande situaties (proaction). Het gaat dus na hoe responsief het bedrijf is. Een bedrijf dat
sociaal responsief is zal dus proactief zijn.
De social issues op de x-as in Figuur 2 ten slotte, worden in dit model niet exhaustief voorgesteld, en
kunnen variëren naar gelang de belanghebbende die de CSP van een bedrijf wil evalueren. Zo zal een
26
klant van een bedrijf die de CSP wil nagaan bijvoorbeeld eerder social issues zoals product safety
voorop stellen.
Het model van Carroll in Figuur 2 geeft een algemene omkadering van corporate social performance
en geeft een idee met betrekking tot de dimensies waaruit CSP bestaat. Indien we echter verder
zoeken naar een definitie voor CSP, merken we dat deze definities vaag en ambigu zijn en elk hun
tekortkomingen hebben. Wood (1991) komt tot een definitie die een antwoord biedt op de
problemen die zich stelden met voorgaande definities, en omschrijft CSP als ‘a business
organization's configuration of principles of social responsibility, processes of social responsiveness,
and policies, programs, and observable outcomes as they relate to the firm's societal relationships.’
Verder is veel onderzoek verricht naar de relatie tussen CSP en de financiële resultaten van een
bedrijf. In 1985 kwam Ullman (Ullman, 1985) tot de conclusie dat de link tussen beide concepten nog
steeds grotendeels onduidelijk blijkt. Ook recenter onderzoek brengt hierover geen uitsluitsel.
Sommige studies lijken een positieve correlatie tussen CSP en financiële resultaten te ontdekken
(Waddock & Graves, 1997; Tsoutsoura, 2004). Andere studies wijzen echter op een eerder neutrale
relatie (McWilliams & Siegel, 2001).
In tegenstelling tot de andere begrippen zou men er hier intuïtief van uit gaan dat er wel een
duidelijke relatie te vinden is tussen corporate social responsibility en corporate social performance.
Eenvoudig gesteld is CSP dan de beoordeling van de CSR activiteiten van een bedrijf en is er dus een
duidelijke oorzaak-gevolg relatie merkbaar. Toch blijkt deze veronderstelling wat te eenvoudig en
zien we deze niet bevestigd in relevante literatuur. Zoals besproken, ziet Carroll CSR als één van de
drie dimensies van CSP. CSP wordt dus nog beïnvloed door 2 andere dimensies en staat in deze visie
dus hiërarchisch hoger dan CSR.
4.10 Sustainable Development
De bekendste, en meest gebruikte definitie van Sustainable Development (SD) wordt gegeven door
het Brundtland rapport van 1987: ‘Sustainable development is development that meets the needs of
the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs’.
Ondanks het bestaan van deze bekende definitie, wordt het begrip in de literatuur toch op
verschillende wijzen ingevuld, en bovendien is ook met betrekking tot de relatie met CSR geen
27
eenduidig compromis. Net als CSR blijkt ook sustainable development een ‘essentially contested
concept’ (ECC) (Gallie, 1956).
Baumgartner (2006) onderzoekt hoe SD wordt gedefinieerd en hoe de relatie met CSR wordt
omschreven in toonaangevende wetenschappelijke artikels. Zijn onderzoek resulteert in vijf
verschillende categorieën waarin deze artikels worden onderverdeeld. Een eerste categorie bekijkt
SD vanuit de triple bottom line: zowel ecologische, economische als sociale aspecten moeten in
overweging worden genomen om zowel aan de huidige noden als aan de toekomstige noden te
kunnen voldoen. De definitie hierbij is deze van het Brundtland rapport uit 1987 zoals we deze
hierboven omschreven. Deze categorie maakt geen directe link met CSR. Een tweede categorie
bekijkt CSR vanuit een stakeholder standpunt, waarbij het sociale aspect voorop staat. CSR is in deze
groep één van de sociale 'draden' die SD vormen. De eventuele ecologische en economische
dimensie van CSR worden hierin dus achterwege gelaten en CSR is louter één van de sociale
dimensies van SD. De derde groep ziet SD als basis voor CSR. SD wordt hierin gezien als een ruim,
maatschappelijk concept. CSR is dan de benaming die wordt gegeven aan de concepten van SD
binnen een organisatie-context. Bij een vierde categorie artikels worden CSR en SD als synoniemen
gebruikt. Hierbij wordt geïmpliceerd dat CSR steeds de drie dimensies van de triple bottom line
omvat (in tegenstelling tot de tweede categorie). Tenslotte is er nog een vijfde groep artikels met
uiteenlopende opinies over de definities en relaties tussen de twee begrippen, die nergens in de
overige vier groepen kunnen worden ondergebracht.
Sustainable development is het laatste concept dat we zullen opnemen in dit onderzoek. We maken
hiervan enkel nota als we de term op zich tegenkomen.
4.11 Samenvatting
We nemen in deze studie dus meerdere concepten op die elk duidelijk zijn gerelateerd aan Corporate
Social Responsibility en in sommige gevallen zelfs kunnen worden gelijkgesteld aan CSR. Indien we in
dit werk verder verwijzen naar de thematiek rond CSR, worden hiermee de hierboven gedefinieerde
negen concepten bedoeld. Aangezien de concepten CSR en SR mutueel exclusief zijn, kan een boek in
totaal dus acht verschillende concepten van deze thematiek rond CSR bespreken.
28
5. Analyse
Hoofdstuk 3 gaf reeds aan welke gegevens worden verzameld en op welke manier. Nu wordt
getracht met deze gegevens een antwoord te vinden op de centrale onderzoeksvragen, namelijk: (1)
hoe de thematiek rond CSR door de jaren is geëvolueerd in de handboeken strategisch management,
en (2) of deze thematiek aan belang heeft ingewonnen. Sectie 5.1. probeert een antwoord te vinden
op het eerste deel van de onderzoeksvraag (1). Nadien wordt het tweede deel van de
onderzoeksvraag (2) behandeld in Sectie 5.2.
5.1 De evolutie van de thematiek rond CSR
Alvorens de gegevens dieper te analyseren, bekijken we eerst het resultaat van het
dataverzamelingsproces, onder de vorm van een conceptmatrix (Bijlage 2). Deze conceptmatrix
vormt de basis voor verdere analyses. Alvorens gestructureerde kwantitatieve analyses toe te
passen, wordt nagegaan of het mogelijk is in de conceptmatrix met ruwe data reeds bepaalde trends
en tendensen waar te nemen. Op het eerste zicht valt alvast één zaak op. Kolom 5 tot 13 geeft per
concept aan of dat concept aanwezig is in een bepaald handboek. Dit wordt weergegeven met een
kruisje (X). Dit gedeelte van de tabel lijkt 'dichter' te worden in de latere periodes. Dit wijst er op dat
er meer concepten besproken worden in de latere boeken en dat de thematiek rond CSR complexer
wordt.
Een tweede vaststelling is dat bepaalde concepten opvallend meer voorkomen in vergelijking met
andere concepten. Zo is duidelijk te zien dat vooral corporate social responsibility, social
responsibility, business ethics, stakeholder theory en corporate governance naar voor komen als veel
besproken concepten. Philanthropy, sustainable development, corporate social performance en
corporate citizenship komen beduidend minder voor.
In de volgende subsecties wordt grondiger ingegaan op het eerste deel van de onderzoeksvraag door
middel van kwantitatieve analyses. Het doel van deze analyses bestaat erin de evolutie van het
begrip CSR op zich en bij uitbreiding de thematiek rond CSR kwantitatief weer te geven en te
analyseren.
29
5.1.1 Relatieve frequentie van (C)SR
Om te beginnen met het kwantitatieve onderzoek naar de evolutie van CSR in de handboeken
strategisch management, wordt met een eenvoudige analyse gestart waarbij op zoek wordt gegaan
naar de relatieve frequentie waarmee CSR of SR voorkomt in deze handboeken voor een gegeven
periode. Concreet wordt nagegaan in hoeveel handboeken (C)SR wordt besproken tegenover het
totaal aantal boeken in die periode. Met de notering '(C)SR' bedoelen we steeds de verzameling van
beide termen CSR en SR op zich, losstaand van de andere gerelateerde concepten. Alle types
handboeken worden opgenomen in deze eerste analyse. Deze relatieve frequentie geeft de evolutie
weer van de aanwezigheid van beide begrippen in de handboeken doorheen de gegeven periodes.
Alvorens van start te gaan, moet eerst worden bepaald hoe ruim deze periodes zullen genomen
worden. Indien per jaar wordt gekeken, zal deze periode te beperkt zijn. Er worden maar een aantal
handboeken per jaar uitgegeven en aangezien we met een steekproef werken is het mogelijk dat we
in onze sample niet voor elk jaar een boek hebben. Bovendien zoeken we bepaalde trends en
tendensen, die moeilijker zichtbaar zijn als we de gegevens per jaar zouden voorstellen. Om de
resultaten jaar per jaar te gaan bekijken is de sample handboeken met 94 elementen bovendien te
beperkt en wordt het ook moeilijker om een tendens waar te nemen.
Indien de beschouwde periode te groot wordt genomen, bijvoorbeeld per decennium, dan gaan we
waarschijnlijk bepaalde tendensen missen die opgaan in het gemiddelde van die periode. Bovendien
is het overgrote deel van de gevonden boeken van na 1980. Dit betekent dat als we per decennium
zouden werken, er slechts 3 representatieve periodes zouden zijn ('80, '90 en '00). Dat is duidelijk te
beperkt om een evolutie na te gaan. Daarom wordt in dit onderzoek gewerkt met periodes van vijf
jaar. Hiervoor is enerzijds de steekproef per periode voldoende groot om een representatief en
genuanceerd beeld te geven van de aandacht die in een bepaalde periode naar (C)SR gaat en is
anderzijds deze periode klein genoeg om eventuele evoluties waar te nemen.
Volgende formule wordt gehanteerd om een eerste zicht te krijgen op de evolutie van het belang van
(C)SR in de handboeken:
p
boekenp
Q
m
B
.
Parameter m geeft aan of (C)SR in het betreffende boek wordt vernoemd (1) of niet (0) en dit wordt
gesommeerd voor alle boeken aanwezig in periode p. Qp is het totaal aantal boeken voor periode p.
30
Dit geeft ons Bp , de relatieve frequentie van het concept (C)SR voor een gegeven periode p. De
relatieve frequentie wordt hier dus uitgedrukt als het aantal boeken dat (C)SR bespreekt tegenover
het totaal aantal boeken. Zoals reeds gezegd zijn de begrippen CSR en SR mutueel exclusief zodat een
boek steeds een score van ofwel 1 of 0 zal toebedeeld krijgen. Dit resulteert in een gemiddelde score
tussen 0 en 1 voor iedere periode. Naargelang (C)SR meer besproken wordt in de periode zal deze
score dus dichter bij de 1 liggen. Figuur 3 geeft het resultaat van de eerste analyse weer.
Figuur 3: Relatieve frequentie van (C)SR
Zoals duidelijk merkbaar, kent de grafiek in Figuur 3 een grillig verloop en moet ze voorzichtig
worden geïnterpreteerd. Er is momenteel enkel gemeten of (C)SR besproken wordt of niet. Deze
metriek zegt nog niets over het belang dat het boek aan (C)SR geeft of het belang van het boek zelf.
Toch kan al met enige voorzichtigheid een stijgende tendens worden waargenomen. In de eerste drie
periodes is duidelijk dat het percentage boeken dat (C)SR bespreekt ongeveer 40% tot 60% is. Hierna
valt dit percentage terug naar 40% voor de periode 96-00. In de laatste drie periodes, daarentegen,
worden terug hogere gemiddelden geregistreerd gaande van 60% tot 80%.
Deze metriek geeft tot nog toe enkel op dichotome wijze weer of (C)SR wordt vermeld in een boek, ja
(1) dan neen (0). Gaandeweg in de analyses, is het de bedoeling een genuanceerder beeld te
verkrijgen dat meer dan twee mogelijkheden in acht neemt bijvoorbeeld door het belang dat deze
0%
20%
40%
60%
80%
100%
…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15
Per
cen
tage
Periode
Gemiddelde Bp Trendlijn
31
boeken (C)SR toebedelen mee in overweging te nemen. Alvorens dit te doen, wordt echter eerst
nagegaan of er bij de andere aanverwante concepten ook dezelfde voorzichtige of eerder een meer
uitgesproken tendens valt te ontdekken.
5.1.2 Relatieve frequentie van Business Ethics, Stakeholder Theory en Corporate
Governance
Bij het verzamelen van de gegevens valt op dat naast (C)SR drie andere aanverwante concepten
eveneens veel worden besproken in de handboeken: business ethics, stakeholder theory en
corporate governance. Dit valt enigszins te verwachten aangezien het alle drie heel ruime concepten
zijn die bovendien vaak hiërarchisch naast, boven of los van corporate social responsibility worden
beschouwd. In Sectie 5.1.4.1 bespreken we verder de verschillen van aanwezigheid tussen de meer
besproken concepten en de minder besproken concepten.
We voeren nu dezelfde analyse uit voor elk van deze gerelateerde concepten, analoog aan de
analyse voor het concept (C)SR. Er wordt bepaald wat de ratio is van het aantal boeken waarin het
concept wordt besproken tegenover het totaal aantal boeken. Ook hier wordt getracht een tendens
te onderscheiden.
Figuur 4: Relatieve frequentie van Business Ethics, Corporate Governance en Stakeholder Theory
0%
20%
40%
60%
80%
100%
…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15
Per
cen
tage
Periode
Business Ethics Stakeholder Theory Corporate Governance
32
Over het algemeen is een duidelijke stijgende trend voor de drie begrippen merkbaar in Figuur 4. In
vergelijking met Figuur 3 is deze stijging niet enkel rechtlijniger, maar ook groter. We bespreken nu
de bevindingen voor de drie concepten afzonderlijk.
Voor corporate governance is het merkbaar dat de grafiek vanaf de periode 91-95 plots sterk begint
te stijgen. Hoewel corporate governance als begrip reeds langer meegaat, is deze plotse stijging toch
opvallend. Een mogelijke verklaring hiervoor kan zijn oorsprong vinden in de eerste helft van de jaren
‘90. Een golf van ontslagen van CEO's (oa. Kodak, IBM, Honeywell) door hun raden van bestuur
maakten van corporate governance een veelbesproken onderwerp in deze periode (Denis & Denis,
1995). Het valt dan ook niet te verwonderen dat de aandacht voor het onderwerp ook in de
handboeken strategisch management sterk stijgt. Aan de start van het volgende decennium, blijft
corporate governance actueel, met nieuwe tot de verbeelding sprekende schandalen zoals
bijvoorbeeld Enron in 2001 (Vinten, 2002). Naar dit voorbeeld wordt dan ook frequent verwezen in
de tekstboeken uitgegeven in de jaren die er op volgen.
Ook de grafiek voor het concept stakeholder theory in Figuur 4 kent een stijgend verloop. Net als bij
corporate governance is dit ook een begrip dat al enige tijd bestaat, maar waarvoor men toch nog
steeds een groeiende aandacht kan waarnemen. Sinds het verschijnen van het zeer invloedrijke boek
Strategic Management - a Stakeholder Approach (Freeman, 1984), heeft dit concept sterk aan
aandacht gewonnen, wat duidelijk zichtbaar is in Figuur 4. Bovendien vermoeden we ook hier dat de
bovenvermelde schandalen ervoor hebben gezorgd dat dit een actueel thema bleef door de jaren
heen. Dergelijke gebeurtenissen lijken immers de basisveronderstelling van de stakeholder theory te
bevestigen: de shareholder theory is moreel onhoudbaar en kan in de slechtste gevallen leiden tot
dergelijke schandalen.
Het concept business ethics ontstond reeds in de jaren '70. Toch valt ook hier op dat dit in grote
mate een begrip is dat nog steeds aan belang inwint in de handboeken strategisch management door
de jaren heen. Algemeen gesteld kunnen we dus besluiten dat steeds meer boeken deze drie
gerelateerde concepten (corporate governance, stakeholder theory en business ethics) bespreken
door de jaren heen.
5.1.3 Evolutie van de andere concepten
Tot nu toe werden reeds de meest voorkomende concepten (corporate social responsibility, social
responsibility, corporate governance, stakeholder theory en business ethics) geanalyseerd.
33
Aangezien de andere concepten (philanthropy, sustainable development, corporate citizenship en
corporate social perfromance) veel minder voorkomen, lijkt het minder nuttig om deze elk
afzonderlijk in kaart te brengen. Een eventuele trend kan zich dan door toeval manifesteren, wat kan
leiden tot foutieve conclusies. Daarom gaan we in deze sectie de concepten samennemen voor de
analyses.
5.1.3.1 Relatief aandeel van de concepten onderling
Allereerst willen we nagaan hoe de concepten zich per periode tegenover elkaar verhouden.
Wanneer we alle boeken beschouwen in een bepaalde periode, dan willen we proberen een zicht te
krijgen op de aandacht die in die periode wordt gegeven aan de verschillende concepten. Het doel is
om na te gaan welk aandeel een concept binnen een periode tegenover de andere concepten
inneemt en het aantal concepten dat per periode voorkomt. Figuur 5 geeft dit weer door per periode
over alle boeken de aanwezigheid (1) per concept op te tellen en dit aandeel relatief weer te geven
tegenover de andere concepten.
Figuur 5: Relatief aandeel van de concepten onderling per periode
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15
Aan
dee
l
Periode
Corporate Citizenship
Corporate Social Performance
Sustainable Development
Corporate Governance
Philanthropy
Stakeholder Theory
Business Ethics
Social Responsibility
Corporate Social Responsibility
34
Het is belangrijk op te merken dat in Figuur 5 de relatieve aandelen enkel per periode kunnen
worden beschouwd en niet over de verschillende periodes heen kunnen worden vergeleken. Het
aandeel SR in de periode ...-85 lijkt veel groter dan het aandeel SR in 96-00 bijvoorbeeld, terwijl het
concept in de periode ...-85 slechts twee keer besproken wordt tegenover vier keer in de periode 96-
00. Dit wordt veroorzaakt door een grotere sample gevonden handboeken voor de periode 96-00 en
het groter aantal verschillende concepten dat besproken wordt in deze periode.
Een eerste vaststelling die volgt uit Figuur 5 is de overgang van de term Social Responsibility naar de
term Corporate Social Responsibility. In de eerste periodes is te zien dat SR nog de overhand heeft
over CSR. Vanaf de jaren '90 tot en met het begin van dit millennium, worden beide termen frequent
gebruikt. In de laatste twee periodes zien we dan dat CSR het als term overneemt van SR. Het valt
wel op dat CSR het pas in de laatste jaren als dominante term heeft overgenomen in de handboeken
van de oudere term SR. Een mogelijke reden hiervoor kan te vinden zijn in het werk van Carroll. Hij
publiceerde in 1991 zijn artikel met daarin de populaire piramide van CSR (Figuur 1). We merken op
dat vele later verschenen handboeken deze piramide uit Figuur 1 ook bespreken. Deze herkenbare
figuur zou dus mee kunnen hebben bijgedragen tot de populariteit van de term CSR.
Figuur 5 laat ook toe meer inzicht te krijgen in de hoeveelheid deelconcepten die per periode worden
besproken. In de eerste drie periodes worden minder verschillende concepten (4 tot 6 verschillende
concepten) besproken vergeleken met de laatste 4 periodes (7 tot 9 verschillende concepten). In de
periode 96-00, komen alle concepten aan bod in de handboeken. Bovendien is er in de volgende
periodes (01-05, 06-10 en 11-15) een redelijk evenredige verdeling te vinden tussen de frequente
concepten onderling ((C)SR, business ethics, stakeholder theory en corporate governance) en de
minder frequente concepten onderling (philanthropy, corporate citizenship, corporate social
performance en sustainable development). Er lijkt dus sprake te zijn van een stabilisatie van de
relatieve aandacht met betrekking tot de verschillende concepten. Figuur 4 toonde reeds aan dat de
meer frequente concepten in de latere periodes sterker aanwezig zijn dan vroeger. Bij de minder
frequente concepten is merkbaar dat sustainable development en corporate citizenship voornamelijk
in de latere periodes voorkomen. Het begrip corporate social performance verdwijnt dan weer uit de
handboeken in de laatste twee periodes.
35
5.1.3.2 Relatieve frequentie van de thematiek rond CSR
Zoals in de inleidende studie naar de concepten reeds werd benadrukt, zijn alle omschreven
concepten ambigu, moeilijk te definiëren en hiërarchisch moeilijk te linken. Van alle begrippen kan
men echter wel stellen dat ze, heel ruim genomen, een aspect belichten betreffende de sociale
verantwoordelijkheid van een organisatie. Samen vormen ze de thematiek rond CSR. Daarom lijkt het
interessant om alle begrippen nu samen te nemen en te kijken hoe deze als geheel, door de jaren
heen, aan bod zijn gekomen in de handboeken. Hiervoor wordt de volgende berekening gebruikt:
8
concepten
m
n .
Per boek wordt de aanwezigheid m (0 of 1) van ieder concept opgeteld. De noemer geeft dus met
andere woorden weer hoeveel van de concepten er worden besproken per boek. Dit wordt dan
gedeeld door acht, namelijk het totaal aantal verschillende concepten. We merken nogmaals op dat
CSR en SR mutueel exclusief zijn en dat dit de reden is waarom er wordt gedeeld door acht en niet
door negen. Dit leidt tot een ratio n die aangeeft hoeveel van de acht concepten worden besproken
in het betreffende boek. Indien een boek dus geen enkel concept bespreek zal n gelijk zijn aan nul (of
0%) en indien een boek alle concepten bespreekt zal dit gelijk zijn aan 1 (of 100%). Alle types boeken
worden opgenomen in deze analyse. Per boek wordt n bepaald en per periode wordt over alle
boeken in die periode het gemiddelde van deze metriek n genomen. Figuur 6 geeft deze
gemiddelden per periode weer.
36
Figuur 6: Relatieve cumulatieve frequentie voor alle concepten
In de grafiek in Figuur 6 kan een stijgende trend worden opgemerkt. Op zich zegt Figuur 6 nog steeds
niets over het belang dat aan deze concepten gegeven wordt in de boeken; er wordt nog altijd met
een dichotome variabele gewerkt die louter aanwezigheid of afwezigheid per boek registreert. Toch
kan men met enige zekerheid enkele elementen afleiden. Deze stijgende grafiek kan namelijk op drie
manieren worden geïnterpreteerd. Ofwel zijn er een groter aantal handboeken die (één van) deze
concepten bespreken. Ofwel is het aantal verschillende concepten dat wordt besproken per boek
groter in de recentere periodes. Ofwel, en dit lijkt het meest waarschijnlijke scenario, is het een
combinatie van beide. We bekijken of we deze stelling verder kunnen hard maken. In Figuur 3 en
Figuur 4 zagen we reeds dat (C)SR, BE, CG en ST in meer en meer handboeken worden besproken
door de jaren heen. Aangezien dit veruit de meest besproken concepten zijn (zoals we verder zullen
zien in Sectie 5.1.4.1) kunnen we inderdaad al stellen dat een groter aantal boeken deze concepten
bespreekt. Als we Figuur 5 bekijken zien we dan weer dat de minder voorkomende concepten
voornamelijk in de laatste periodes aanwezig zijn in combinatie met de eerder vernoemde veel
besproken concepten. Dit lijkt dan weer de stelling te bevestigen dat er een groter aantal concepten
zijn die worden besproken.
Zowel het groter aantal boeken dat deze concepten bespreekt, als het groter aantal verschillende
concepten dat wordt besproken per boek geeft aan dat er meer aandacht is voor de thematiek rond
CSR.
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
35%
40%
45%
…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15
Per
cen
tage
Periode
37
5.1.4 (C)SR als hoofdonderwerp
Zoals reeds vermeld, is er in de academische literatuur enige onzekerheid met betrekking tot de
hiërarchische relatie tussen de verschillende concepten die de thematiek rond corporate social
responsibility uitmaken. In deze sectie wordt specifiek gefocust op het concept corporate social
responsibility (en bij uitbreiding zijn equivalent social responsibility). Op die manier trachten we na te
gaan of dit concept effectief hiërarchisch de overige concepten in de thematiek bevat, zoals intuïtief
zou worden verondersteld.
Ten eerste wordt nagegaan welke plaats het concept (C)SR inneemt in de thematiek rond CSR. Dit
wordt onderzocht door per concept na te gaan hoeveel keer het over alle boeken en over aller
periodes wordt vernoemd. Op die manier wordt inzicht verkregen in welke deelconcepten het meest
worden gebruikt om de thematiek rond corporate social responsibility aan te kaarten. In
tegenstelling tot voorgaande analyses, wordt nu dus naar de absolute frequentie gekeken in plaats
van naar de relatieve frequentie.
Ten tweede willen we op een meer inhoudelijke manier nagaan in welk aandeel van de boeken het
concept (C)SR als hoofdonderwerp wordt besproken en waar bijgevolg de andere concepten
hiërarchisch onder vallen. In Sectie 3.2 werd reeds toegelicht wanneer een concept wordt
beschouwd als hoofdonderwerp. Deze analyse zou moeten achterhalen of het concept (C)SR effectief
als overkoepelende term wordt beschouwd voor de thematiek rond CSR. Op die manier trachten we
bovendien de dichotome variabele die louter aanwezigheid/afwezigheid registreert voor (C)SR in
Figuur 3, uit te breiden met extra detail. Dit detail wordt bepaald door de manier waarop het zich
verhoudt tot de algemene thematiek.
38
5.1.4.1 Absolute frequentie van de concepten
Als eerste stap wordt onderzocht of er in de handboeken een consensus heerst met betrekking tot
het belangrijkste concept. Dit wordt gedaan door na te gaan welke van de negen concepten het
meest wordt besproken in alle handboeken. We bekijken met andere woorden de absolute
frequentie waarmee de concepten voorkomen. In een eerste, high-level analyse van de
conceptmatrix in Sectie 5.1, was reeds op te merken dat bepaalde concepten meer worden
besproken dan andere. Dit wordt nu in meer detail onderzocht.
Als concept wordt (C)SR duidelijk het meest besproken: 55 van de 94 gevonden handboeken
bespreken dit concept. Andere vaak besproken concepten zijn stakeholder theory (48 boeken),
business ethics (42 boeken) en corporate governance (38 boeken). Hierna is er een grote kloof met
de minder frequent besproken concepten. Corporate citizenship wordt in 9 boeken besproken,
corporate social performance in 8 boeken en philanthropy en sustainable development beiden in 6
boeken.
We stellen deze gegevens uitgedrukt in percentages tegenover het totaal aantal boeken voor in
Figuur 7.
Figuur 7: Percentage handboeken waarin de concepten worden besproken
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
Per
cen
tage
Concepten
39
5.1.4.2 Relatieve frequentie van het concept CSR als hoofdonderwerp
Voorgaande analyse van de absolute frequenties van de concepten gaf weer dat het concept (C)SR
het meest wordt besproken. Zoals gezegd, trachten we nu verder te gaan door na te gaan welk
aandeel boeken (C)SR als hoofdonderwerp beschouwen relatief tegenover de andere concepten, en
dit in relatie tot de thematiek rond CSR. In Sectie 3.2 werd reeds uitgelegd wanneer een concept als
hoofdonderwerp wordt beschouwd. Hiervoor worden voornamelijk (sub)hoofdstuktitels, vormelijke
aanwijzingen in de tekst en andere inhoudelijke aanwijzingen gebruikt.
In deze analyse worden alle boeken opgenomen die het concept (C)SR bespreken. Binnen deze groep
boeken, wordt elk boek dat (C)SR als hoofdonderwerp bespreekt een score van 1 toebedeeld, alle
andere boeken krijgen een score van 0. Figuur 8 geeft de gemiddelde score per periode.
Figuur 8: Relatieve frequentie van het concept (C)SR als hoofdonderwerp
Figuur 8 dient met enige voorzichtigheid te worden geïnterpreteerd. De steekproef handboeken in
deze analyse is kleiner aangezien enkel de handboeken worden opgenomen die effectief (C)SR
bespreken. Dit vertaalt zich in 55 handboeken in plaats van 94. In de periode ...-85 bijvoorbeeld,
blijven er nu maar drie boeken over. Deze drie boeken beschouwen SR inderdaad allen als een
hoofdonderwerp waardoor ze 100% scoren. Ook in de andere periodes is merkbaar dat CSR in het
0%
20%
40%
60%
80%
100%
…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15
Per
cen
tage
Periode
40
merendeel van de handboeken als een hoofdonderwerp wordt beschouwd. Voor periodes na ...-85
kan men zien dat (C)SR in zo'n 65% tot 80% als hoofdonderwerp wordt beschouwd.
Opvallend is terug het heel lage percentage in de periode 96-00 en, in mindere mate, de periode 01-
05. Als we nauwkeuriger kijken in de gegevens, wordt duidelijk dat in deze periodes business ethics
en corporate governance frequent als hoofdonderwerp worden besproken. In Sectie 5.1.2 werd
reeds besproken dat deze onderwerpen in die periodes inderdaad meer aandacht kregen onder
invloed van gebeurtenissen in de actualiteit. Als we dit combineren met Figuur 8, kan dus
geconcludeerd worden dat deze concepten niet alleen meer aandacht kregen, maar ook dat ze in
deze periode meer als hoofdonderwerp werden beschouwd in de materie rond sociale
verantwoordelijkheid ten nadele van het concept (C)SR. Vanaf de eeuwwisseling zien we echter dat
CSR terug meer en meer als het hoofdonderwerp wordt gezien, ondanks het feit dat deze
gerelateerde onderwerpen actueel blijven en op zich niet verdwijnen uit de handboeken.
We kunnen dus concluderen dat (C)SR wel als het dominante onderwerp naar voor komt in de
algemene thematiek rond corporate social responsibility. Het is het concept dat tegenover de andere
concepten het meeste wordt besproken in de handboeken. Bovendien wordt (C)SR vaak als een
hoofdonderwerp gezien binnen de thematiek. Uitzondering hierop vormt de periode rond de
eeuwwisseling waar (C)SR als term tijdelijk plaats ruimt voor de concepten business ethics en
corporate governance om daarna terug aan belang in te winnen.
5.1.5 Verband met onderzoeksvraag 1
De analyses uit Sectie 5.1.1 tot 5.1.4 geven een eerste zicht op de eerste onderzoeksvraag, namelijk
met betrekking tot de opkomst en de evolutie van de thematiek rond corporate social responsibility
in de handboeken strategisch management. Meer specifiek wordt deze opkomst en evolutie ook
beschouwd vanuit de concepten gerelateerd aan de thematiek van CSR (Sectie 5.1.2 en Sectie 5.1.3).
Het is interessant om een vergelijking te maken met wat de academische literatuur bespreekt met
betrekking tot de opkomst van CSR en zijn gerelateerde begrippen. Op deze manier kan worden
nagegaan of de opkomst van de verschillende concepten in het domein strategisch management
parallellen vertoont met de academische literatuur.
Als uitgangspunt hiervoor verwijzen we naar het artikel Corporate Social Responsibility - Evolution of
a Definitional Construct van Archie B. Carroll (1999). In dit artikel beschrijft de auteur hoe het begrip
CSR sinds de jaren ’50 tot het verschijnen van het artikel in 1999 werd gedefinieerd en hoe het is
41
geëvolueerd. Carroll beschrijft hoe in de jaren '80 de interesse voor CSR niet uitdoofde, maar eerder
dat onderzoek naar CSR er voor zorgde dat er alternatieve concepten, theorieën en thema's aan
aandacht wonnen. Hij haalt onder andere de stakeholder theory en business ethics aan als
onderwerpen die naar de voorgrond traden. Deze tendens wordt in dit onderzoek inderdaad
bevestigd in Figuur 4 waar een stijging waar te nemen valt van het gebruik van beide begrippen in de
handboeken in de tweede helft van de jaren '80. In de handboeken strategisch management zien we
echter wel dat (C)SR in deze periode nog frequent als hoofdconcept wordt beschouwd (Figuur 8).
In de jaren ’90 stelt Carroll dat het concept CSR verder plaats moet ruimen voor alternatieve thema's
en concepten. CSR wordt hier in de eerste plaats een bouwsteen voor deze andere gerelateerde
onderwerpen. Als we Figuur 6 beschouwen die de concepten van dit onderzoek bundelt, valt
inderdaad op dat in de jaren ’90 het cumulatief gebruik van de concepten hoog blijkt te liggen. Figuur
3 laat dan toe af te leiden dat in de tweede helft van de jaren '90 de focus van het begrip CSR op zich
verschuift naar de gerelateerde concepten. Ook Figuur 5 bevestigt dit en laat bovendien zien dat de
aandacht voor de verschillende gerelateerde concepten vrij evenredig is verdeeld. Vooral de
opkomst van corporate governance valt op in Figuur 4 en Figuur 5. We trachtten hiervoor al een
verklaring te formuleren in Sectie 5.1.2 in de vorm van de schandalen die in deze periode
voorkwamen. Het lijkt er echter op dat dit opnieuw de evolutie ondersteund die Carroll beschrijft van
het concept CSR dat terrein verliest aan de andere gerelateerde concepten. Het begrip CSR op zich
wordt niet afgeschreven, maar er worden weinig nieuwe definities voor het concept naar voor
geschoven en de aandacht verschuift naar de alternatieve concepten.
Waar het onderzoek van Carroll stopt in 1999, stelt dit onderzoek ons echter in staat om verder te
kijken naar de recente vijftien jaar die volgen op het verschijnen van het artikel van Carroll.
Focussend op de jaren die volgen op de eeuwwisseling, is merkbaar dat het cumulatief gebruik van
de verschillende concepten nog verder sterk stijgt (Figuur 6). Dit lijkt er op te wijzen dat de
verschillende alternatieve concepten die in jaren ’80 werden geopperd en in de jaren ’90 verder
werden uitgediept, rond de eeuwwisseling een bepaalde maturiteit behaalden en zo een vaste plaats
in de handboeken verkregen. Opvallend is dat in deze jaren het concept CSR zijn plaats terug meer
opeist als hoofdonderwerp gerelateerd tegenover de andere concepten (Figuur 8). De recente
financiële crisis heeft het belang van CSR nogmaals benadrukt (Harjoto & Jo, 2011), wat een
verklaring kan zijn voor het feit dat CSR algemeen als hoofdonderwerp terug meer naar de voorgrond
treedt.
Meer recent is de bezorgdheid omtrent klimaatsverandering één van de grootste drijfveren voor
aandacht voor CSR (The Economist, Jan 17, 2008). Ook dit wordt voorzichtig bevestigd in onze
42
gegevens als we het concept sustainable development bekijken. Dit concept is het sterkst gelieerd
met deze ecologische bezorgdheid. Hoewel dit concept niet heel frequent wordt besproken in de
handboeken (Figuur 7) is het toch opvallend dat wanneer we het terugvonden, het zich hoofdzakelijk
situeerde in de handboeken van de laatste tien jaren (zoals we kunnen zien in de ruwe gegevens in
Bijlage 2).
We bekijken nu terug onze eerste onderzoeksvraag: 'Hoe is de thematiek rond corporate social
responsibility geëvolueerd door de jaren heen in de handboeken strategisch management?'
We kunnen een evolutie zien van de thematiek rond CSR in de handboeken op enkele vlakken. Ten
eerste worden er meerdere gerelateerde concepten besproken worden door de jaren heen. Ten
tweede zien we dat er een stijging is in het aantal boeken dat ten minste één concept bespreekt. Ten
derde wordt het concept CSR bovendien reeds sinds het begin vaak als hoofdonderwerp gezien
tegenover de andere concepten. En als laatste valt op dat de opkomst en het voorkomen van de
gerelateerde concepten in de handboeken parallellen vertoont met de ontwikkelingen in de
academische literatuur en maatschappelijke trends en issues.
5.1.6 Extra analyse – Evolutie in verschillende edities van eenzelfde handboek
Ter afsluiting van dit gedeelte, lijkt het interessant om de aandacht te vestigen op de aanwezigheid
van verschillende edities van eenzelfde boek in de steekproef. Het is nuttig om specifiek binnen deze
boeken na te gaan of een evolutie kan worden vastgesteld door de jaren heen, over de verschillende
herzieningen en drukken.
Bij enkele boeken wordt geen noemenswaardige trend opgemerkt. Meer specifiek zijn er
handboeken die bepaalde concepten bespreken in oudere edities en deze ook blijven bespreken in
nieuwere edities (Onder andere Strategy - Process, Content, Context - An International Perspective,
De Wit & Meyer; Strategic Management and Competitive Advantage, Barney & Hesterly, Strategic
Management - Awareness & Change, Thompson & Martin). Andere boeken bespreken zowel in hun
oudere drukken als in hun nieuwere drukken geen enkel concept (Strategic Management &
Organisational Dynamics , Stacey).
Bij een andere groep boeken, merken we wel een verschuiving op. Deze wijst op een toenemende
aandacht voor het onderwerp. Het invloedrijke handboek Exploring Corporate Strategy van Gerry
Johnson en Kevan Scholes bespreekt in de tweede druk van 1989 de concepten social responsibility
en stakeholder theory over vier pagina's (dit betekent 1,2% van het totale boek). Bij latere drukken
43
uit de jaren 2008 en 2011 zien we dat er enkele andere concepten zijn toegevoegd, die nu ook hun
plaats hebben gekregen in het boek. Business ethics, filantropie en corporate governance worden nu
ook allen besproken en bovendien nemen al deze concepten samen nu ongeveer 3% in van het totale
boek (zie Bijlagen 2 en 3).
Ook bij een ander invloedrijk boek valt een verschuiving waar te nemen. Het boek Contemporary
Strategy Analysis waarvan vijf edities aanwezig zijn de sample, bespreekt in de tweede en in de derde
editie uit 1995 en 1998 respectievelijk nog geen enkele van de concepten. Vanaf de zesde editie
komen plots meerdere concepten naar voor die worden behandeld in het boek. Corporate social
responsibility, stakeholder theory, corporate governance en sustainable development zijn allen te
vinden vanaf deze zesde editie van dit boek.
Algemeen gesteld valt een opwaartse tendens op met betrekking tot de aanwezigheid van de
thematiek rond CSR bij een gedeelte van de boeken met verschillende edities. Eens CSR en zijn
gerelateerde concepten hun intrede hebben gemaakt, zien we ook dat dit blijvend is.
5.2 Het belang van de thematiek rond CSR
Sectie 5.1 gaf een zicht op de evolutie van corporate social responsibility en de gerelateerde
concepten en trachtte op die manier een antwoord te bieden op de eerste onderzoeksvraag. Deze
evolutie kan op zich ook worden beschouwd als een bepaalde graadmeter voor het belang dat aan
de thematiek rond CSR wordt gehecht in de handboeken. Dit belang wordt gevat door de tweede
onderzoeksvraag. De bedoeling is dus een stap verder te gaan en dieper in te gaan op het belang dat
aan de thematiek wordt gegeven. Dit wordt op twee manieren aangepakt. Ten eerste wordt het
aantal bladzijden dat wordt besteed aan de bespreking van de thematiek rond CSR onderzocht. Op
die manier wordt niet enkel de aanwezigheid van een concept gemeten op een dichotome manier
(zoals in Figuur 3, Figuur 4 en Figuur 6), maar wordt detail toegevoegd onder de vorm van het
relatieve aandeel in bladzijden dat de thematiek inneemt in het boek. Dit wordt gedetailleerd
besproken in Sectie 5.2.1.
Ten tweede wordt extra rekening gehouden met de relatieve invloed van een handboek en wordt
deze invloed als gewichtscomponent gebruikt om de frequentieanalyses van Sectie 5.1 verder te
nuanceren. Het spreekt voor zich dat er een belangrijke nuance wordt gecreëerd in het feit dat een
invloedrijk boek CSR helemaal niet bespreekt en een weinig invloedrijk boek CSR heel uitgebreid
bespreekt. Deze nuance willen we vatten in Sectie 5.2.2.
44
5.2.1 Relatief aandeel van de thematiek rond CSR naar aantal bladzijden
Het doel van deze Sectie is om extra detail toe te voegen aan de analyse weergegeven in Figuur 6. De
bedoeling is om een onderscheid te maken tussen boeken die slechts kort de thematiek bespreken
en boeken die er bijvoorbeeld een volledig hoofdstuk aan weiden. Kortom, voor een bepaalde
periode wordt op een meer gedetailleerd niveau weergegeven hoeveel aandacht aan CSR wordt
besteed.
Het aantal bladzijden dat een boek besteed aan de aan CSR gerelateerde concepten is een duidelijke
en eenvoudige graadmeter voor de aandacht en het belang dat een boek besteed aan de thematiek
rond corporate social responsibility. Hiervoor wordt het relatieve aandeel van de thematiek voor een
boek berekend als het percentage van het aantal bladzijden dat aan de negen concepten wordt
besteed tegenover het totaal aantal bladzijden. Voor deze analyse worden enkel de boeken
opgenomen die ten minste één concept bespreken. Bovendien worden enkel de klassieke
handboeken opgenomen. De reden hiervoor is dat het aantal bladzijden dat wordt besteed aan de
thematiek rond CSR in de twee andere types boeken minder relevant is aangezien deze boeken niet
gestructureerd zijn zoals een klassiek handboek. Dit zorgt voor een steekproefgrootte van 63
handboeken. Figuur 9 geeft de resultaten weer, gemiddeld per periode:
Figuur 9: Relatief aandeel van het handboek dat de thematiek rond CSR bespreekt (in aantal bladzijden)
0,00%
0,50%
1,00%
1,50%
2,00%
2,50%
3,00%
3,50%
4,00%
4,50%
…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15
Per
cen
tage
Periode
45
Figuur 9 toont een duidelijke stijging. Een eerste reden hiervoor is een logisch gevolg van de analyse
in Sectie 5.1.3.1 die wordt weergegeven in Figuur 5. Figuur 5 toont namelijk dat er door de jaren
heen meer en meer concepten worden besproken in de handboeken. Logischerwijs zal dus ook het
aantal bladzijden toenemen dat aan de thematiek in het algemeen wordt besteed. Een tweede reden
voor deze stijging kan zijn oorsprong vinden in het feit dat er niet alleen meer concepten worden
besproken, maar dat er ook meer bladzijden worden besteed aan de concepten op zich. Dit is echter
een complex probleem om na te gaan. Aangezien meerdere concepten vaak op dezelfde pagina's in
het handboek door elkaar besproken worden is het in de praktijk moeilijk om het aantal bladzijden
per concept te scheiden van elkaar. Daarom hebben we voor dit onderzoek enkel gewerkt met het
totaal aantal bladzijden waarop de verschillende concepten besproken worden. Deze tweede reden
kunnen we daarom niet hard maken, omdat we niet beschikken over de nodige gegevens.
Als we de verzameling concepten beschouwen als onderdelen van de thematiek rond CSR, kan dus
worden gesteld dat het aantal bladzijden dat wordt besteed aan deze thematiek door de jaren heen
is gestegen. Aangezien het aantal bladzijden kan worden beschouwd als een schatting van het belang
van de thematiek rond CSR kan men voorzichtig afleiden uit Figuur 9 dat de aandacht inderdaad is
toegenomen over de jaren heen. Verder zien we ook een gelijkaardige verloop met Figuur 6. Als we
Figuur 9 en Figuur 6 naast elkaar beschouwen kunnen we samenvattend dus stellen dat een groter
aantal boeken de thematiek bespreekt, een groter aantal verschillende concepten van deze
thematiek besproken wordt en er meer bladzijden aan deze concepten per boek besteed worden,
wat opnieuw aangeeft aan dat er meer aandacht en belangstelling is voor de thematiek rond CSR
door de jaren heen.
5.2.2 De invloed van een boek - gewogen relatieve frequentie van (C)SR
In Sectie 5.1 werden reeds relatieve frequentie-analyses gedaan voor (C)SR enerzijds en voor de
gerelateerde concepten anderzijds door te gaan kijken per periode hoeveel boeken (C)SR dan wel de
gerelateerde concepten bespreken tegenover het totaal aantal boeken. Nu trachten we dit beeld
echter verder te nuanceren. In de steekproef werden alle handboeken strategisch management
opgenomen voor zover deze aan vier ruime inclusie voorwaarden voldeden zoals omschreven in
Sectie 3.1. De handboeken moeten handelen over strategisch management in het algemeen en het
woord ‘strategie’ moet onder een bepaalde vorm vervat zitten in de titel van het boek. Dit vertaalt
zich in heel diverse steekproef, gaande van heel dunne, eenmalig gedrukte boeken tot omvangrijke
werken die door de jaren heen meerdere keren herzien en herdrukt werden. Enerzijds zijn er boeken
46
in de steekproef vervat die weinig invloed (gehad) hebben op de praktijk en anderzijds ook
standaardwerken die heel ruim worden gebruikt.
Hierdoor willen we niet louter nagaan of (C)SR al dan niet wordt besproken, maar wensen we een
gewicht toe te kennen aan de boeken in de sample. Boeken die belangrijker en invloedrijker zijn
moeten hierbij meer gewicht toebedeeld krijgen dan boeken met een beperkte invloed. Een
belangrijke graadmeter die de invloed en het belang van een boek weergeeft, is het aantal keren dat
een boek wordt geciteerd door andere auteurs. Hiervoor maken we gebruik van het aantal citaten
dat wordt weergegeven in Google Scholar. Google Scholar heeft enkele voordelen tegenover andere
bronnen voor citatiedata zoals de (Social) Science Citation Index and the Journal Citation Reports. Het
bevat een heel brede verzameling bronnen, waardoor het uitermate geschikt is voor onderzoek naar
andere bronnen dan academische artikels, zoals bijvoorbeeld (hand)boeken, conferentie papers,
niet-Engelstalige bronnen, enzovoort. Bovendien geeft het meer omvattende citatieresultaten
specifiek in de domeinen Management en International Business (Harzing, Van der Wal, 2007). Deze
voordelen zijn in het kader van dit onderzoek zeer gunstig. Bij de opzoeking van de Google Scholar
citaten merken we grote verschillen tussen de boeken in de steekproef: sommige boeken worden
enkele keren geciteerd, terwijl andere tot tienduizend keer worden geciteerd.
We trachten nu de invloed van een boek onder de vorm van deze citaten te combineren met de
basisformule gedefinieerd in Sectie 5.1.1. Op die manier kan de relatieve frequentie-analyse uit
Sectie 5.1.1 uitgevoerd worden met dit gewicht en wegen boeken die invloedrijker zijn meer door.
Alle types handboeken worden hierbij opgenomen.
We komen tot de volgende formule die wordt toegepast op elk boek uit de sample:
(1) (2)
)1
(*tot
bb
C
CmB
Hierbij wordt een score Bb berekend aan de hand van twee componenten: (1) of het concept
besproken wordt of niet en (2) welk gewicht het boek wordt toebedeeld op basis van het aantal
citaten, met andere woorden de invloed van het boek.
De eerste component (1) m geeft aan of (C)SR wordt vernoemd (1) of niet (-1). Hier krijgen de
boeken die (C)SR niet vermelden een score van -1 in de plaats van 0 (zoals in voorgaande analyses)
omdat anders de gewichtscomponent verloren gaat. Een heel invloedrijk boek (hoge
47
gewichtscomponent) dat (C)SR niet vermeld is een belangrijke bevinding die niet genegeerd mag
worden, maar moet worden weerspiegeld in de analyses.
In de tweede component (2) is Cb het cumulatief aantal citaten voor een boek, waarbij alle gevonden
citaten voor alle edities van het boek door Google Scholar worden opgeteld. Hierbij tellen we 1 op
omdat een boek dat niet wordt geciteerd, maar wel CSR bespreekt anders zou uitkomen op een
totaalscore Bb van 0. Ctot is de optelsom van alle citaten voor alle boeken in de steekproef. Voor twee
boeken kon het aantal citaten niet worden teruggevonden en deze werden uitgesloten uit deze
analyse, resulterend in een uiteindelijke steekproefgrootte van 92 boeken. Dit leidt tot een score Bb
die omvat hoe invloedrijk het boek is tegenover de hele steekproef gevonden handboeken. Deze
score is positief dan wel negatief naarmate het handboek in kwestie het concept (C)SR respectievelijk
wel of niet bespreekt. Zo zal een invloedrijk boek dat (C)SR wel bespreekt een grote positieve score
hebben en een minder invloedrijk boek dat (C)SR niet bespreekt negatieve score hebben dicht bij 0.
Om de resultaten beter grafisch te kunnen voorstellen wordt elke score vermenigvuldigd met
honderd en analoog aan onze analyse in Sectie 5.1.1 wordt het gemiddelde per omschreven periode
genomen. Deze analyse wordt weergegeven in Figuur 10.
Figuur 10: Gewogen relatieve frequentie van (C)SR, per periode
Uit Figuur 10 valt onmiddellijk op dat deze grafiek minder grillig is dan bij de eerste analyse in Figuur
3. Bovendien verschilt ook de vorm sterk. Figuur 10 illustreert dat Bb hoog begint en dan daalt om in
de periodes 91-95 en 96-00 onder nul te zakken. In de laatste vijf periodes zien we terug in grote
-1,0
-0,5
0,0
0,5
1,0
1,5
2,0
…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15
Gem
idd
eld
e B
b
Periode
48
mate een stijgende lijn voor het gemiddelde Bb per periode, wat er op lijkt te wijzen dat de
voornaamste handboeken wel degelijk het concept (C)SR terug meer bespreken.
De hoogste waarde van de figuur bevindt zich in de periode boeken tot en met 1985. Hier is een
verklaring voor: het toonaangevende boek Corporate Strategy van Igor Ansoff uit 1965 bevindt zich
in deze groep. Igor Ansoff wordt algemeen beschouwd als de vader van strategisch management en
het boek Corporate Strategy is het eerste boek dat enkel focust op het domein van strategisch
management (The Economist, 18 juli, 2008). Dit boek is met 10,280 citaten dan ook veruit het meest
geciteerde boek uit de lijst. Bovendien is de periode tot en met 1985 met slechts 7 boeken ook de
periode met het minst aantal boeken in de steekproef, waardoor elk individueel boek op zich een
sterke invloed uitoefent op het gemiddelde.
De invloed van het citeergewicht is ook duidelijk in de periode 86-90. Hoewel hier redelijk wat
boeken (6 op een totaal van 14) te vinden zijn die CSR niet bespreken (en dus een negatieve
component (1) hebben) zijn dit allen boeken met een lage tot zeer lage citeerscore (en dus een lage
component (2) hebben). Deze grote hoeveelheid minder invloedrijke boeken wegen echter niet op
tegen het zeer vaak geciteerde boek Exploring Corporate Strategy uit 1989 dat het concept wel
bespreekt waardoor dit gemiddelde beduidend omhoogtrokken wordt.
Het is duidelijk dat bij het formuleren van conclusies rekening moet worden gehouden met de
invloed die één boek kan hebben op de gemiddelde score. Figuur 11 illustreert deze invloed. Het
enige verschil met Figuur 10 is dat de gemiddelden nu per jaar voorgesteld worden. Door per jaar de
gemiddelde score te gaan bekijken kunnen we inzicht krijgen in de uitschieters aanwezig in de
steekproef.
49
Figuur 11: Gewogen relatieve frequentie van (C)SR, per jaar
Figuur 11 illustreert duidelijk de grote verschillen in citeergewicht aanwezig in de verschillende
handboeken. Meer bepaald vallen vier grote pieken op die een score Bb van 4 of meer behalen.
De twee eerste pieken in 1965 en 1989 betreffen de toonaangevende boeken Corporate Strategy van
Ansoff en Exploring Corporate Strategy van Johnson & Scholes respectievelijk die hierboven reeds
werden vernoemd. We hebben de y-as van deze figuur op een maximum van zes voorgesteld om de
figuur aanschouwbaar te houden. Het boek van Ansoff heeft echter een score van 9,82 en valt dus
buiten Figuur 11.
De derde piek in 1995 is sterk negatief. Het betreft het zeer invloedrijke boek Contemporary Strategy
Analysis - Concepts, techniques, applications van Grant dat het concept van (C)SR niet bespreekt.
Bekijken we terug Figuur 10, dan is merkbaar welke invloed dit enkele boek heeft op de gemiddelde
totaalscore voor de periode 91-95. De score voor deze periode is de laagste in deze figuur. Bovendien
werd reeds opgemerkt dat, conform de bevindingen van Carroll (1999) in de jaren '90 in de
handboeken meerdere gerelateerde concepten opkomen ten koste van CSR. Dit kan ook verder de
twee negatieve scores voor de periodes 91-95 en 96-00 in Figuur 10 verklaren.
Een vierde piek in Figuur 11 is merkbaar in het jaar 2008. Deze positieve piek is te wijten aan twee
invloedrijke boeken uit die periode. Het eerste, en meest invloedrijke van de twee is Exploring
Corporate Strategy - Text and Cases van Johnson, Scholes & Whittington. Het tweede boek dat
bijdraagt tot deze positieve piek is echter een verrassing. Het betreft opnieuw het boek
-6
-5
-4
-3
-2
-1
0
1
2
3
4
5
6
1965 1973 1979 1983 1987 1989 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2015
Gem
idd
eld
e B
b
Jaar van uitgave
50
Contemporary Strategy Analysis van Grant dat in 1995 nog zorgde voor een sterke negatieve piek. En
inderdaad, waar de auteur in de tweede druk van dit boek het concept (C)SR nog niet besprak, wordt
het concept wel besproken in de achtste editie van dit boek uit 2008 . In Sectie 5.1.6 zijn we reeds
dieper ingegaan op de evolutie in verschillende edities van de handboeken.
Het is duidelijk uit Figuur 11 dat een invloedrijk boek veel invloed heeft op het gemiddelde per
periode. Bovendien is er een groot verschil in het aantal keer dat een boek wordt geciteerd tussen de
beperkte top van invloedrijke handboeken en de brede basis die wordt uitgemaakt door de andere,
minder invloedrijke boeken. Dit laatste wordt weergegeven in Figuur 12.
Figuur 12: Verdeling van het aantal citaten over de handboeken
In Figuur 12 worden alle handboeken op de x-as gerangschikt van minst geciteerd tot meest
geciteerd. Boeken met minder dan 50 citaten (ongeveer een derde van het totale aantal boeken) zijn
amper waarneembaar in Figuur 12 door de grote schaal die we moeten hanteren voor de y-as. De
afgevlakte plateaus die merkbaar zijn voor de waarden 6148 en 7223 op de y-as, zijn boeken waarvan
meerdere edities werden opgenomen, in dit geval de boeken Contemporary Strategy Analysis en
Exploring Corporate Strategy respectievelijk.
Figuur 12 verklaart dus enkele van de grote pieken in Figuur 11 die exponentieel uitspringen boven
de gemiddelde score van de meerderheid die zich voornamelijk tussen -1 en de 1 bevindt. Dit komt
echter overeen met de realiteit en wat we wensen weer te geven. Een boek dat meer dan 6,000 keer
wordt geciteerd en dus impliciet een invloedrijk boek is, mag duidelijk opvallen in de analyses
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
Cit
aten
Handboeken
51
tegenover de vele anderen boeken die slechts tussen 0 en 300 keer worden geciteerd. Het feit dat
deze boeken zodanig meer worden geciteerd, betekent ook dat ze veel meer invloed hebben
(gehad).
5.2.3 Tijdscorrectie voor boeken met meerdere edities
In de steekproef zijn meerdere handboeken verschillende keren opgenomen: een nieuwe, herwerkte
editie van het boek werd steeds als apart boek ingegeven. Zoals in Sectie 5.2.2 werd vermeld,
werden alle citaten van Google Scholar voor één boek samengeteld, over alle edities heen. Er werd
voor deze aanpak gekozen omdat Google Scholar zelf alle citaten voor alle boeken cumuleert tot één
score. Zolang een boek met verschillende edities eenzelfde titel behoudt, kan niet verder worden
nagegaan hoe dit aantal zich verdeeld over de verschillende edities. Pas indien er iets wijzigt in de
titel of in de subtitel van het boek, zal Google Scholar het aantal citaten voor deze versie apart
weergeven. We hebben er daarom voor geopteerd alle citaten voor alle versies van een bepaald
boek samen te tellen in het geval er meerdere edities zijn.
Dit brengt echter een nieuw probleem mee. Als voorbeeld wordt het boek Contemporary Strategy
Analysis van Grant beschouwd. Hiervan werden vijf edities opgenomen met als oudste editie deze uit
1995 en als recentste deze uit 2013. Deze vijf edities werden dus in de voorgaande analyses vijf keer
opgenomen aan eenzelfde aantal van 6,148 citaten. We kunnen ons echter de vraag stellen of dit
boek enerzijds evenveel invloed had op het moment van verschijnen tegenover nu, en of het boek
anderzijds vroeger evenveel geciteerd werd als nu. Een handboek bouwt door de jaren heen een
bepaalde reputatie op en de invloed ervan neemt toe waardoor er meer naar wordt gerefereerd. Bij
het refereren zal men ook vooral naar de nieuwste versie teruggrijpen. Bovendien is het sinds de
opkomst van het internet en de bijbehorende online mogelijkheden steeds eenvoudiger geworden
voor academici om aan wetenschappelijke teksten te geraken. Wetenschappers lezen gemiddeld
50% meer sinds de jaren '70, en spenderen minder tijd per werk (Renear & Palmer, 2009).
Wetenschappelijke bronnen zijn dus eenvoudigweg meer beschikbaar geworden en bereiken een
groter publiek. Een logisch gevolg hiervan is dat ze ook meer zullen worden geciteerd. Daarom
menen we dat we zelf tot een bepaalde herverdeling van de citaten moeten komen over
verschillende edities heen. Idealiter wordt hierbij rekening gehouden met de volgorde van
verschijnen om zo een bepaalde tijdscorrectie aan te brengen en meer citaten te verdelen (en
impliciet dus meer gewicht en belang) te geven aan de recentere boeken.
52
Een eerste, heel intuïtieve mogelijkheid is om de citaten lineair te verdelen over de verschillende
edities. Hiervoor wordt een nieuwe Cb (aantal citaten) berekend voor elk van de verschillende edities
van het boek, die dan in de basisformule van Sectie 5.2.2 kan worden gebruikt. Cb wordt bepaald op
basis van de volgende methode:
Cb1 = q * r
Cb2 = (q-1) * r
Cb3 = (q-2) * r
...
Waarbij Cb1 de meest recente versie is van een bepaald boek, Cb2 is de tweede recentste versie, en zo
verder. q staat voor het totaal aantal edities van het boek die aanwezig zijn in de steekproef. Deze
vermenigvuldigen met een coëfficiënt r, die we op de volgende manier berekenen:
)1...)2()1((
*
qqq
qCr
b
We nemen een eenvoudig voorbeeld om dit te illustreren. Stel dat we van een boek 3 edities hebben
gevonden, met een totaal van 40 citaten, dan is r = 40 * 3 / (3+2+1) = 20. Dit wil zeggen dat de citaten
als volgt worden verdeeld over de verschillende boeken: Cb1 = 3 x 20 = 60 citaten, Cb2 = (3-1) x 20 = 40
citaten en Cb3 = (3-2) x 20 = 20 citaten. Er wordt een evenredige, lineaire verdeling verkregen van de
citaten waarbij in dit geval de meest recente editie drie keer meer citaten krijgt toegewezen dan de
oudste gevonden editie. We krijgen nu een figuur gelijkaardig aan Figuur 10 met een verrekende
tijdscorrectie volgens deze eerste methode voor de boeken met meerder edities.
53
Figuur 13: Gewogen relatieve frequentie van (C)SR, per periode, met tijdscorrectie methode 1
Uit Figuur 13 wordt duidelijk dat de gevonden trend uit de voorgaande analyse in Figuur 10 nog
duidelijker naar voor komt. Dit is logisch aangezien de invloed en bijgevolg ook het belang van een
boek wordt verschoven naar de recentere edities. Wanneer we Figuur 10 en Figuur 13 vergelijken,
wordt echter duidelijk dat er een al te groot verschil is ontstaan tussen de oorspronkelijke en de
aangepaste methode. In het voorbeeld van het boek van Grant zal het gewicht voor het meest
recente boek nu namelijk vijf keer groter zijn dan het gewicht van het oudste boek. Dit zorgt
natuurlijk voor enkele aanzienlijke verschuivingen in de resultaten. Daarom wordt een tweede
alternatieve methode voorgesteld die op een minder extreme wijze rekening houdt met een
tijdscorrectie. We baseren ons hiervoor op het begrip van de 'constante groeivoet' zoals deze wordt
gebruikt in de financiële wereld. Deze groeivoet wordt steeds opgeteld bij een bepaalde waarde of
stam waardoor een constante groei wordt bekomen.
In deze tweede methode wordt analoog aan de eerste methode op zoek gegaan naar een nieuwe
waarde Cb (aantal citaten voor een boek) om in de algemene formule zoals beschreven in Sectie 5.2.2
te gebruiken. We definiëren nu Cb echter op volgende manier:
Cb1 = stam + (r*q)
Cb2 = stam + (r*(q-1))
…
-1,0
-0,5
0,0
0,5
1,0
1,5
2,0
…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15
Ge
mid
de
lde
Bb
Periode
54
Om de parameter stam te bepalen, wordt eerst het aantal gevonden edities q van een boek
(verminderd met één) vermenigvuldigd met het aantal keer dat dit boek wordt geciteerd over alle
edities van het boek. Vervolgens wordt dit gedeeld door het totaal aantal edities q.
q
CqStam
b*)1( .
Coëfficiënt r wordt als volgt berekend:
)1...)2()1((
qqq
Cr
b.
Op deze manier worden niet het totaal aantal citaten van alle edities lineair herverdeeld over alle
edities zoals in onze eerste methode, maar is het slechts het aantal citaten van één editie dat lineair
toegevoegd wordt aan een vaste waarde (de stam).
We verduidelijken dit terug met het eenvoudige voorbeeld van voorheen. Gegeven is opnieuw de
situatie van een boek met 3 edities en een totaal van 40 citaten. De stam is in dit geval stam = (3-
1)*40/3 = 26,67. En r = 40/(3+2+1) = 6,67. We verdelen de citaten dus als volgt: Cb1 = 26,67 + (3*6,67)
= 46,67 citaten, Cb2 = 26,67 + (2*6,67) = 40 citaten en Cb3 = 26,67 + (1*6,67) = 33,34 citaten.
In Tabel 1 worden de twee methodes naast elkaar gelegd en wordt duidelijk dat Methode 2 leidt tot
meer gematigde resultaten.
Methode 1 Methode 2
Recentste boek 60 46,67
Middelste boek 40 40
Oudste boek 20 33,34
Totaal 120 120
Tabel 1: Vergelijking methodes van tijdscorrectie
Er wordt voorkeur gegeven aan de resultaten van Methode 2 aangezien deze voor een gematigdere
en naar ons aanvoelen realistischere verdeling zorgen van de citaten over verschillende edities van
een boek. Methode 2 zorgt bovendien voor een kleine maar significante correctie in de resultaten.
Het belang van (C)SR, waarbij de invloed van een boek met eerdere edities wordt bepaald volgens
55
Methode 2, wordt samengebracht met de oorspronkelijke resultaten zonder tijdscorrectie in Figuur
14.
Figuur 14: Gewogen relatieve frequentie van (C)SR, per periode, zonder en met tijdscorrectie methode 2
Figuur 14 toont het originele verloop zonder tijdscorrectie (analoog aan Figuur 10) en het verloop
met tijdscorrectie, zoals uiteengezet in Methode 2. De tijdscorrectie zorgt voor een aantal kleine
verschuivingen ten voordele van de recentere edities. Methode 2 wordt voor volgende analyses
verder gebruikt wanneer het belang van verschillende edities van eenzelfde boek moet worden
bepaald.
In Sectie 5.2.2 werd reeds uitvoerig gewezen op de invloed dat één specifiek boek kan hebben op het
verloop van de grafiek. Het is daarom belangrijk steeds voor ogen te houden dat de grafiek
voornamelijk de aandacht voor (C)SR weergeeft in functie van de invloed dat een boek heeft. Een
invloedrijk boek dat (C)SR al dan niet bespreekt gaat de grafiek sterk naar boven dan wel naar
beneden duwen. Aangezien het aantal keer dat de boeken worden geciteerd exponentieel verdeeld
is (Figuur 12), betekent dit ook dat één heel invloedrijk boek significant meer invloed zal hebben op
het verloop van de grafiek dan meerdere boeken met een lagere invloed.
Concluderend kan worden gesteld dat er wel degelijk belang wordt gehecht aan (C)SR in de
handboeken strategisch management. Vijf van de zeven periodes hebben een positieve score. Indien
rekening wordt gehouden met de vaststelling dat invloedrijke boeken een sterk effect kunnen
hebben op de score kunnen we stellen dat voor deze periodes ook de meest invloedrijke boeken
-1,0
-0,5
0,0
0,5
1,0
1,5
2,0
…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15
Gem
idd
eld
e B
b
Periode
Zonder correctie Correctie methode 2
56
(C)SR bespreken. Dit is een belangrijk resultaat doordat het feit dat deze invloedrijke handboeken
CSR bespreken, het concept ook algemeen gekender en mainstream zal worden.
In de overige twee periodes kan worden opgemerkt dat de gemiddelde score negatief is. Voor de
periode 91-95 hebben we gezien dat dit voornamelijk wordt veroorzaakt door het zeer invloedrijke
boek Contemporary Strategy Analysis van Grant. Dit boek is met 6148 veruit het meest geciteerde en
dus meest invloedrijke boek uit deze periode, dat bovendien (C)SR niet bespreekt. Voor de periode
96-00 zagen we reeds in Figuur 3 dat (C)SR op zich minder wordt besproken in de handboeken.
Bovendien hebben enkele van de boeken uit deze periode een gemiddeld tot hoog citeergewicht
(hoge invloed). Dit kan niet gecompenseerd worden door enkele andere handboeken met een
gemiddeld citeergewicht die (C)SR wel bespreken. Dit resulteert in een negatieve score voor periode
96-00 wat betreft het belang dat aan het concept van CSR wordt gegeven.
5.2.4 Gewogen relatieve frequentie van alle concepten
Nu per decennium het al dan niet bespreken van (C)SR gewogen is aan de (academische) invloed dat
een handboek heeft, trachten we deze analyse ook uit te voeren voor alle negen omschreven
concepten. Samen geven deze namelijk een totaalbeeld voor de hele thematiek rond corporate social
responsibility. We vertrekken vanuit dezelfde basisformule zoals deze werd gebruikt in Sectie 5.2.2.
(1) (2)
)1
(*tot
bb
C
CnB
Deze formule dient te worden aangepast aangezien het niet meer louter gaat om een ja-of-nee vraag
zoals in Sectie 5.2.2, waar boeken die CSR bespreken een score van respectievelijk 1 of -1 krijgen
toebedeeld. Daarom vertrekken we in deze analyse vanuit de ratio n zoals deze werd berekend
Sectie 5.1.3.2.
8
concepten
m
n
Het aantal besproken concepten per boek wordt gedeeld door acht (het totaal aantal concepten),
wat resulteert in een afzonderlijke score per boek. Deze score geeft ons zoals vermeld een ratio n die
57
aangeeft hoeveel van de acht concepten worden besproken in het betreffende boek (1). Deze ratio
wordt vervolgens vermenigvuldigd met het gewicht dat de invloed van het boek weergeeft (2). De
ratio n werkt in deze formule als een soort hefboom die de citeergewichtscomponent (2) groter
maakt naarmate er meer concepten worden besproken en er dus meer belang aan de thematiek
rond CSR wordt gegeven wordt door een boek. Op die manier zal Bb hoog zijn voor boeken die zowel
invloedrijk zijn als meerdere concepten bespreken. Anderzijds zal Bb laag zijn voor boeken die weinig
concepten bespreken en weinig invloed hebben. Een belangrijk verschil met de analyse die enkel het
voorkomen van de term (C)SR meet (Sectie 5.2.2) is dat een boek in deze analyse geen negatieve
score kan krijgen. Indien een boek geen enkel concept bespreekt is Bb gelijk aan 0. Voor boeken met
meerdere edities hebben we bij de berekening van het gewicht (met andere woorden de invloed)
gebruik gemaakt van de tijdscorrectie volgens Methode 2 die werd beschreven in Sectie 5.2.3. Figuur
15 geeft het resultaat weer.
Figuur 15: Gewogen relatieve frequentie van de thematiek rond CSR, per periode, met tijdscorrectie methode 2
De vorm van de grafiek in Figuur 15 is gelijkaardig aan deze uit Figuur 14: namelijk een daling in de
eerste drie periodes gevolgd door een continue stijging. Het hefboomeffect is hier duidelijk zichtbaar
in de meer uitgesproken stijging in het tweede deel van Figuur 15. Zoals Figuur 6 reeds duidelijk
maakte, bespreken de handboeken in de latere periodes inderdaad meerdere van de concepten die
de thematiek rond CSR uitmaken. In Figuur 11 zagen we dan weer dat in de latere periodes ook
0,00
0,10
0,20
0,30
0,40
0,50
0,60
0,70
0,80
0,90
1,00
…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15
Ge
mid
de
lde
Bb
Periode
58
meerdere invloedrijke boeken voorkomen die ten minste het concept (C)SR bespreken. De
combinatie van deze twee tendensen uit Figuur 6 en Figuur 11, zorgt voor de grote stijging die wordt
waargenomen in de latere periodes van de grafiek in Figuur 15.
De hoge piek uit Figuur 14 in de periode …-85 komt nu in Figuur 15 plots gematigder naar voor. Een
verklaring is hiervoor te vinden in het feit dat de hoge citeergewichtscomponent van het boek
Corporate Strategy van Ansoff wordt gematigd door een lagere score n. Dit komt omdat het boek
slechts twee concepten bespreekt. Het meest invloedrijke boek laat zich dus nog duidelijk zien, maar
wordt toch verder genuanceerd.
Wanneer een verdere vergelijking wordt gemaakt met Figuur 14, is duidelijk dat de periode 91-95
ook hier een lage gemiddelde score heeft. Deze periode wordt nog steeds sterk beïnvloed door het
zeer invloedrijke boek Contemporary Strategy Analysis van Grant dat geen enkele van de concepten
bespreekt. Voor de periode 96-00, is merkbaar dat het gemiddelde, relatief gezien tegenover de
andere periodes, wel hoger ligt dan in Figuur 14. Dit valt te verklaren doordat hier alle concepten
worden opgenomen in deze periode waar (C)SR minder aan bod kwam (zoals we reeds zagen in
Figuur 3).
Als we de thematiek van corporate social responsibility bekijken, met inbegrip van alle gerelateerde
concepten, kan worden vastgesteld dat een duidelijke blijvende stijging kan worden waargenomen
vanaf de periode 91-95 met betrekking tot het belang dat aan deze thematiek wordt gegeven. Het
belang voor deze thematiek wordt bepaald door verschillende factoren. Een groter aantal boeken
dat per periode tenminste één van de concepten bespreekt zal voor een stijging zorgen. Het aantal
concepten zal deze stijging verder vergroten. Ten slotte zal de invloed van een boek de grootste
impact hebben op deze gemiddelde score.
5.2.5 Verband met onderzoeksvraag 2
De analyses uit Sectie 5.2.1 tot 5.2.4 geven ons een zicht op onze tweede onderzoeksvraag, namelijk
hoe de thematiek rond corporate social responsibility aan belang gewonnen heeft in de handboeken.
We hebben in deze Sectie gekeken naar het belang dat aan de thematiek rond CSR wordt gegeven in
de handboeken strategisch management door na te gaan in welke mate de invloedrijke boeken deze
thematiek bespreken. Meermaals werd de aandacht gevestigd op de impact dat één boek kan
hebben op deze gemiddelde scores. Wanneer we opnieuw het meest geciteerde boek, Corporate
Strategy van Ansoff, als voorbeeld nemen, wordt duidelijk dat dit de score voor de periode …-85
59
sterk naar boven duwt. Dit is terecht, Ansoff bespreekt namelijk social responsibility en philanthropy
(Ansoff, 1965). Wel wijdt hij slechts 2 bladzijden van de totale 222 bladzijden aan deze begrippen.
Daarom vergelijken we nu Figuur 15 die het belang voor de thematiek rond CSR in de invloedrijke
boeken weergeeft met Figuur 9 die het percentage bladzijden weergeeft dat aan de thematiek wordt
besteed.
Dit brengt een genuanceerder beeld naar voor. In de periode 86-90 en voornamelijk de periode …-85,
is duidelijk dat de thematiek wel wordt besproken in enkele invloedrijke handboeken, maar het
percentage bladzijden dat wordt besteed aan de thematiek is zeer laag. De periode 91-95 wordt
gekarakteriseerd door een lage score in Figuur 15. Zoals reeds gezegd, wordt dit voornamelijk
veroorzaakt door het zeer vaak geciteerde boek Contemporary Strategy Analysis van Grant. We zien
echter wel dat de minder invloedrijke boeken uit deze periode wel meer pagina's besteden aan de
thematiek in vergelijking met de voorgaande periodes.
Ook voor de periode 96-00, merken we een relatief lage score op in Figuur 15. Net als in de
voorgaande periode zien we echter terug een sterke stijging in het aantal bladzijden.
Vanaf de periode 01-05 wordt het echt duidelijk dat de thematiek aan belang heeft ingewonnen door
de jaren heen. Naast het feit dat meer en meer invloedrijke boeken de thematiek bespreken, worden
een groter aantal concepten besproken en het totaal aantal bladzijden dat wordt uitgetrokken voor
die bespreking blijft hoog.
We bekijken nu terug onze tweede onderzoeksvraag: 'Heeft de thematiek rond corporate social
responsibility aan belang gewonnen in de handboeken door de jaren heen?' In conclusie kan worden
gesteld dat er sprake is van een toename in het belang van de thematiek rond corporate social
responsibility in de handboeken strategisch management. Het aantal bladzijden blijft duidelijk stijgen
en ondanks het feit dat enkele invloedrijke handboeken in de jaren '90 de thematiek niet bespreken,
zien we vanaf de eeuwwisseling terug een stijging waarbij ook de invloedrijke handboeken de
thematiek bespreken.
5.2.6 Extra analyse - Plaats en context van de thematiek in het handboek
Nu het belang van de thematiek rond CSR door de jaren heen is besproken, willen we ter afsluiting
nagaan op welke plaats in het boek de concepten worden besproken. Dit zegt niet onmiddellijk iets
over het belang dat aan CSR wordt gegeven door het boek, maar het kan wel duiden op een
60
specifieke context waarin de thematiek rond CSR wordt besproken. We nemen hiervoor steeds de
plaats van het hoofdstuk waarin het hoofdonderwerp (zoals het in Hoofdstuk 3.2 werd gedefinieerd)
besproken wordt. Dit wordt bekeken in verhouding tot het totaal aantal hoofdstukken in het boek.
Een boek met een laag percentage wijst op het behandelen van CSR als hoofdonderwerp in het begin
van het boek. Een boek met een hoog percentage daarentegen, bespreekt het concept dat als
hoofdonderwerp wordt beschouwd eerder tegen het einde van het boek. In deze analyse worden
enkel de klassieke handboeken opgenomen. De plaats in het boek in het geval van een compendium
of een verzamelwerk is namelijk niet relevant, aangezien deze niet volgens een bepaalde
terugkomende structuur zijn opgebouwd zoals wel het geval is bij een klassiek handboek. Bovendien
worden terug enkel de boeken opgenomen die ten minste een van de concepten bespreken. Dit
resulteert in een steekproefgrootte van 61.
Figuur 16: Plaats van het hoofdonderwerp in het boek
Figuur 16 geeft een histogram weer dat het aantal boeken weergeeft voor verschillende mogelijke
plaatsen in een boek. Deze figuur illustreert een duidelijke trend. De concepten worden voornamelijk
besproken ofwel in het begin van het boek ofwel helemaal op het einde. 24 op een totaal van 61
boeken bespreken de concepten in het eerste vijfde van het boek (0-10% en 11-20%) en 16 boeken
bespreken de concepten in het laatste vijfde van het boek (81-90 en 91-100%). Door naar het
specifieke gedeelte of hoofdstuk te kijken waarin de concepten worden besproken, kan extra inzicht
worden verworven in dit resultaat.
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
0-10 11-20 21-30 31-40 41-50 51-60 61-70 71-80 81-90 91-100
Aan
tal b
oek
en
Relatieve plaats in boek
61
We bekijken eerst de boeken die de concepten in het eerste deel bespreken. Hier merken we op dat
er twee categorieën naar voor komen. Meer specifiek zijn er twee soorten hoofdstukken waarin de
concepten een plaats hebben gekregen. Ten eerste zijn er de algemene, inleidende hoofdstukken.
Deze hebben titels als 'the strategic management proces', 'the content of strategy', 'the nature of
strategic management', 'the concept of strategy', ... Deze boeken bevinden zich voornamelijk ook in
de eerste 0-10% categorie. Doordat de boeken de concepten van sociale verantwoordelijkheid
(voornamelijk business ethics en CSR) in dit eerder algemene, inleidende gedeelte bespreken,
kunnen we stellen dat zij deze alleszins als een integraal onderdeel van strategisch management
beschouwen.
Een tweede categorie die we onderscheiden, bevindt zich voornamelijk in het gedeelte 11-20%. Hier
is vooral sprake van hoofdstuktitels met bepaalde kernwoorden: 'goals', 'mission', 'objectives',
'values' en 'purpose', maar ook 'social responsibility' als kernwoord op zich. Deze begrippen bevinden
zich allen in ongeveer dezelfde inhoudelijke sfeer en het lijkt inderdaad een logische plaats in het
boek om de concepten te bespreken. De kernwoorden spreken voor zich: het zijn de hoofdstukken
die handelen over de overkoepelende missie en visie van een organisatie, met andere woorden de
reden van hun bestaan met de daarbij horende waarden en verantwoordelijkheden. Deze
hoofdstukken bevinden zich ook logischerwijze vooraan in het boek.
Dit brengt ons vervolgens bij de groep boeken die de thematiek rond corporate social responsibility
helemaal op het einde bespreken. In tegenstelling tot de boeken die de concepten in het begin
bespreken, is het hier moeilijker om aan te voelen in welke context de concepten hier worden
besproken. Wanneer specifiek de hoofdstukken worden bekeken waarin ze worden besproken,
wordt duidelijk dat de hoofdstukken onderling diverser zijn tegenover in het begin van de
handboeken. Het is wel duidelijk dat één relatief dominant onderwerp optreedt. Ongeveer de helft
van de boeken in de groepen 81-90 en 91-100% bespreken in de laatste hoofdstukken de thematiek
rond corporate governance. Overigens zijn er ook enkele boeken die een hoofdstuk wijden aan CSR
achteraan het boek.
Samenvattend kan worden besloten dat de concepten van CSR voornamelijk vooraan in de boeken
worden besproken, in het kader van de missie en bestaansreden van een organisatie. In dit opzicht
zien de handboeken die CSR bespreken dit dus effectief als een belangrijk en integraal deel van het
domein strategisch management, en niet als een losstaand gegeven. Verder merkten we op dat
indien CSR eerder achteraan het boek wordt besproken, dit voornamelijk in het kader van corporate
governance gebeurt.
62
6. Conclusie
In Hoofdstuk 1 werd verondersteld dat CSR een onderwerp is dat door de jaren heen aan aandacht
heeft gewonnen. Met dit onderzoek wordt getracht na te gaan of deze veronderstelling wordt
bevestigd in de handboeken strategisch management. Hiervoor werden twee gerelateerde
onderzoeksvragen vooropgesteld. Hoe is de thematiek rond CSR geëvolueerd door de jaren heen in
de handboeken strategisch management? En heeft de thematiek rond CSR aan belang ingewonnen in
deze handboeken door de jaren heen?
Om op deze vragen een antwoord te vinden, hebben we gebruik gemaakt van een literatuurstudie in
de handboeken strategisch management. Eerst werd besproken hoe relevante bronnen werden
geselecteerd en welke data uit deze bronnen verzameld zou worden. Naast louter kwantitatieve
gegevens, werd ook gefocust op kwalitatieve gegevens met betrekking tot de inhoud, onder de vorm
van bepaalde concepten. Deze concepten gerelateerd aan CSR werden elke afzonderlijk toegelicht
door middel van een afzonderlijke literatuurstudie. Hierbij kwamen we tot enkele belangrijke
vaststellingen. Meestal bestaat voor deze concepten geen universeel aanvaarde definitie. Dit zorgt
ervoor dat zowel de inhoudelijke reikwijdte van een concept als de onderlinge relatie en hiërarchie
tussen deze concepten niet steeds even duidelijk is. Daarom werd hoofdzakelijk gefocust op het
achterhalen van de achterliggende aspecten en dimensies van deze concepten en hun relatie met
CSR. Verder werd ook algemeen het domein van strategisch management besproken, vergezeld van
de plaats die CSR in dit domein inneemt.
Daarna stelden we de resultaten voor die uit dit onderzoek voortkwamen. Deze resultaten worden
nu samengevat aan de hand van de onderzoeksvragen om tot een eenduidig antwoord te komen
voor beide vragen.
Hoe is de thematiek rond CSR geëvolueerd door de jaren heen in de handboeken strategisch
management?
In een eerste analyse werd per periode nagegaan hoeveel boeken het begrip (C)SR bespreken
tegenover het totaal aantal handboeken voor die periode. Hierbij was een stijgende tendens
merkbaar, maar deze evolutie was nog te grillig om reeds sterke uitspraken te formuleren. Als we
deze zelfde analyse uitvoerden voor de drie frequent voorkomende concepten (en dan vooral
stakeholder theory en corporate governance), werd een duidelijke stijging merkbaar. Als laatste werd
deze analyse ook uitgevoerd voor alle concepten samen, namelijk voor de thematiek in het
63
algemeen. Hier was terug sprake van een positieve tendens, wat erop wijst dat meer handboeken de
thematiek rond CSR bespreken.
Vervolgens werd ook naar de evolutie van de concepten onderling gekeken. Hier konden twee
vaststellingen worden gemaakt. Ten eerste dreef CSR als term door de jaren heen de oudere term SR
naar de achtergrond. Ten tweede werd duidelijk dat voornamelijk sinds het tweede deel van de jaren
'90 de handboeken meerdere andere concepten gerelateerd aan CSR beginnen te bespreken.
Omdat door de jaren heen steeds meer concepten besproken worden, zijn we nagegaan hoe het
begrip CSR zich specifiek verhoudt tegenover de andere concepten. De literatuurstudie met
betrekking tot de concepten toonde aan deze overlappen en inwisselbaar worden gebruikt. Daarom
wilden we nagaan in hoeveel van de handboeken CSR als hoofdconcept naar voor kwam. Uit deze
analyse kwam naar voor dat (C)SR van alle concepten het meest wordt besproken in de handboeken.
Wanneer verder inhoudelijk wordt gekeken, wordt duidelijk dat (C)SR ook frequent als een
hoofdonderwerp wordt beschouwd. Enkel in de periode rond de eeuwwisseling nemen andere
concepten (voornamelijk business ethics en corporate governance) tijdelijk de plaats over van (C)SR
als dominant hoofdonderwerp.
Deze eerste analyses bevestigden de evolutie van het concept CSR die Carroll beschreef in het artikel
Corporate Social Responsibility - Evolution of a Definitional Construct van 1999. De opkomst van de
verschillende concepten sinds de jaren ‘80 in de academische literatuur wordt ook in de handboeken
bevestigd. Ook het stijgend belang voor deze onderwerpen in de jaren '90 wordt weerspiegeld in de
handboeken doordat CSR als hoofdonderwerp aan belang inboet. De laatste jaren heeft CSR zijn
plaats als hoofdonderwerp terug opgeëist. Ook aandacht voor bepaalde maatschappelijke
problemen wordt in de handboeken weerspiegeld. Het concept corporate governance krijgt meer
aandacht in het kader van de grote schandalen met CEO's in de jaren '90 en '00. Ook de opkomst van
sustainable development komt in de handboeken naar voor, parallel aan de stijgende aandacht voor
problemen als klimaatsverandering.
Op basis van deze analyses komen we tot een antwoord op de eerste onderzoeksvraag. Er is een
evolutie van de thematiek rond CSR in de handboeken strategisch management in die mate dat er
meerdere concepten worden besproken in de latere periodes en dat er een stijging is in het aantal
boeken dat ten minste één concept bespreekt. CSR wordt bovendien reeds sinds het begin vaak als
hoofdonderwerp gezien tegenover de andere concepten. De opkomst en het voorkomen van de
gerelateerde concepten vertonen verder ook parallellen met de ontwikkelingen in de academische
literatuur en maatschappelijke hot topics.
64
Heeft de thematiek rond CSR aan belang gewonnen in deze handboeken door de jaren heen?
Nu een antwoord werd geformuleerd op de eerste onderzoeksvraag met betrekking tot de thematiek
rond CSR in de handboeken, is het de bedoeling om na te gaan of er meer belang uitgaat naar deze
thematiek. Dit belang werd op twee manieren nagegaan. Ten eerste werd dit belang uitgedrukt als
percentage van het aantal bladzijden dat de boeken besteden aan de thematiek van CSR tegenover
het totaal aantal bladzijden. Hierbij kon een duidelijke stijgende trend worden opgemerkt. Deze
stijgende lijn kan deels worden verklaard door het groter aantal concepten dat opkomt door de
jaren. Aangezien deze concepten echter allen gerelateerd zijn aan de thematiek rond CSR kan
alleszins wel worden gesteld dat een groter percentage bladzijden wordt besteed aan het bespreken
van deze thematiek.
Ten tweede wordt het belang ook uitgedrukt in functie van het al dan niet bespreken van de
thematiek rond CSR door invloedrijke handboeken. Hier wordt verondersteld dat indien invloedrijke
handboeken de thematiek bespreken door de jaren heen, men ervan uit kan gaan dat het belang
voor de thematiek stijgt. Hoe meer invloed een handboek heeft, hoe meer gewicht het kreeg in de
uitgevoerde analyses. Om de invloed te bepalen van een boek werd gekeken naar het aantal keer dat
het wordt geciteerd. Bij deze analyses werd bovendien een tijdscorrectie doorgevoerd voor de
handboeken met meerdere edities, waarbij meer gewicht aan de recentere boeken wordt gegeven
en minder gewicht aan de oudere. Op deze manier werd geprobeerd de toenemende reputatie en
betere beschikbaarheid van deze boeken te in te calculeren.
Ten eerste werd opnieuw gefocust op het verloop voor enkel het concept (C)SR. Hiervoor werd het
al dan niet bespreken van (C)SR gekoppeld aan een gewichtscomponent bepaald door de invloed van
het boek. Hierbij was er sprake van een duidelijke de impact van invloedrijke boeken op de
gemiddelde scores per periode. Bij de periodes 91-95 en 96-00 werd een negatieve score
geregistreerd. Een oorzaak hiervoor kon gevonden worden in enkele invloedrijke boeken die (C)SR
niet bespreken en de algemene vaststelling dat in deze periode (C)SR in minder boeken besproken
werd ten voordele van andere gerelateerde concepten. Bij de overige periodes bemerkten we wel
een positieve score. Indien rekening wordt gehouden met de vaststelling dat invloedrijke boeken een
sterk effect hebben op deze score, kan worden gesteld dat voor deze periodes ook de meest
invloedrijke boeken (C)SR bespreken. In de laatste drie periodes is een sterk stijgende lijn merkbaar,
wat betekent dat meer en meer invloedrijke boeken (C)SR bespreken.
De onderzoeksvraag is echter breder en daarom werd ook nagegaan hoe het belang evolueert voor
de thematiek rond CSR. Dezelfde analyses werden uitgevoerd voor de volledige groep gerelateerde
concepten. Hierbij kwam ongeveer eenzelfde tendens naar voor als in de analyse voor het concept
65
(C)SR op zich. Het voornaamste verschil bemerken we in de stijging in de latere periodes die veel
meer uitgesproken is ten gevolge van enkele invloedrijke boeken die meerdere concepten
bespreken. Bovendien werd duidelijk dat eenzelfde boek met meerdere edities de thematiek in
eerdere uitgaven niet bespreekt, maar dit in latere edities wel doet. Eens de thematiek zijn intrede
heeft gemaakt in deze boeken, blijft het ook aanwezig in latere edities.
Een analyse werd ook uitgevoerd met betrekking tot de plaats van het boek waarin de thematiek van
CSR wordt besproken. In het merendeel van de gevallen wordt de thematiek besproken in de
algemene, inleidende hoofdstukken en in het kader van de goals, missie, waarden en bestaansreden
van een organisatie. In de meeste andere gevallen wordt het achteraan het boek besproken in het
kader van corporate governance.
Op basis van deze analyses kan een antwoord worden geformuleerd voor de tweede
onderzoeksvraag. Er is een voorzichtige stijging merkbaar in het belang voor de thematiek rond CSR
vóór de eeuwwisseling. Er worden steeds meer bladzijden besteed aan de thematiek, maar enkele
invloedrijke handboeken blijven nog achter in de bespreking van de thematiek. Voor de laatste 15
jaren bemerken we een duidelijke stijging voor het belang dat aan de thematiek gegeven wordt.
Meer invloedrijke boeken bespreken de concepten en het aantal bladzijden dat gespendeerd wordt
aan deze bespreking blijft hoog.
Afsluitend bespreken we nog enkele beperkingen die deze studie kent en de eventuele
mogelijkheden tot verder onderzoek. Een eerste beperking ligt in de selectie van de bronnen, meer
specifiek de handboeken strategisch management. Er werd geprobeerd een representatieve sample
te bekomen door ten rade te gaan in de voornaamste universitaire instellingen voor management.
Hoe verder in het proces van het verzamelen van de gegevens, hoe frequenter steeds dezelfde
boeken gevonden werden in deze bibliotheken. Dit doet vermoeden dat de voornaamste werken
werden opgenomen in deze studie en dat zoveel mogelijk een werkbare en representatieve
steekproef werd bereikt. We wezen echter meermaals op de impact dat één boek kan hebben in de
analyses die een citeergewichtscomponent berekenen voor de handboeken. Het is dus mogelijk dat
bepaalde handboeken die een impact zouden hebben op deze analyses buiten deze steekproef zijn
gevallen.
Een tweede beperking ligt in het verzamelen van de gegevens in de handboeken strategisch
management. Voor bepaalde gegevens is de verzameling ervan eenvoudig en duidelijk (voorbeelden
hiervan zijn de titel van het boek, het jaar van uitgave, het totaal aantal bladzijden, ...). De
verzameling van andere gegevens is echter minder eenduidig en meer afhankelijk van een menselijke
inschatting (voorbeelden hiervan zijn het hoofdonderwerp in een boek, het type handboek, ...). We
66
hebben steeds getracht voor het verzamelen van deze gegevens zo sluitend mogelijke regels voorop
te stellen maar toch blijft er steeds een kleine marge open die een bepaalde menselijke inschatting
en beslissing vereist.
Dit leidt ons onmiddellijk naar mogelijkheden voor verder onderzoek. Met de digitalisering van
handboeken, zoals bijvoorbeeld uitgevoerd door Google Books, kunnen in de toekomst meer
nauwkeurige analyses worden uitgevoerd. Hierbij kunnen concrete en zeer specifieke metrieken
worden bepaald zoals bijvoorbeeld het expliciet tellen van het aantal keer dat een concept
voorkomt, het nagaan van de volgorde waarin de concepten voorkomen, het aantal keer dat het per
hoofdstuk wordt besproken, … Deze specifieke metrieken die door de digitalisering van deze boeken
mogelijk wordt gemaakt, brengt een waaier aan zeer nauwkeurige, kwantitatieve analyses met zich
mee. Bovendien stelt deze digitalisering het onderzoek ook in staat om een grotere sample te
bemachtigen. Hierdoor zouden de conclusies significanter kunnen worden.
Een tweede mogelijk pad voor verder onderzoek wordt gevormd door een gelijkaardig onderzoek
van handboeken die specifiek handelen over Corporate Social Responsibility. Hoewel dit zal leiden
tot een kleinere sample, kan dit inzicht geven in de evolutie van de specifieke concepten die worden
beschouwd als deel van CSR door de jaren heen. Analyses met deze boeken als onderwerp kunnen
ook sommige conclusies in deze studie versterken. Indien bijvoorbeeld het aantal boeken specifiek
gefocust op CSR stijgt, kan dit ons resultaat bevestigen dat er inderdaad sprake is van een
toenemend belang voor CSR.
67
7. Bibliografie
Afuah, A. (2004). Business Models – a Strategic Management Approach. New York: McGraw Hill.
Albert, K. J. (1983). The Strategic Management Handbook. New York: McGraw-Hill.
Amason, A. C. (2011). Strategic Management – From Theory to Practice. New York: Routledge.
Angwin, D., Cummings, S., & Smith, C. (2007). The Strategy Pathfinder – Core Concepts and Micro
Cases. Malden: Blackwell Publishing.
Ansoff, I. H. (1965). Corporate Strategy: an Analytic Approach to Business Policy for Growth and
Expansion. McGraw-Hill.
Arora, P., & Dharwadkar, R. (2011). Corporate governance and corporate social responsibility (CSR):
The moderating roles of attainment discrepancy and organization slack. Corporate Governance: an
International Review, 19(2), 136-152.
Asch, D., & Bowman, C. (1989). Readings in Strategic Management. London: Macmillan.
Barney, J. B., & Hesterly, W. S. (2006). Strategic Management and Competitive Advantage – Concepts
and Cases. New Jersey: Pearson-Prentice-Hall Inc.
Barney, J. B., & Hesterly, W. S. (2010). Strategic Management and Competitive Advantage – Concepts
and Cases (3rd ed.). New Jersey: Pearson-Prentice-Hall, Inc.
Benn, S., & Bolton, D. (2011). Key Concepts in Corporate Social Responsibility. Sage.
Besanko, D., Dranove, D., Shanley, M., & Schaefer, S. (2007). Economics of Strategy (4th ed.). New
Jersey: John Wiley & Sons, Inc.
Bowman, C., & Faulkner, D. (1997). Competitive and Corporate Strategy. Times Mirror International
Publishers Ltd.
Budd, R. W., Thorp, R. K., & Donohew, L. (1967). Content Analysis of Communications. Macmillan
New York.
Cannon, T. J. (1968). Business Strategy and Policy. New York: Harcourt, Brace & World, Inc.
Capon, C. (2008). Understanding Strategic Management. Harlow: Pearson Education Ltd.
68
Carpenter, M. A., & Sanders, W. G. (2007). Strategic Management – a Dynamic Perspective. New
Jersey: Prentice-Hall, Inc.
Channon, D. F. (1997). Encyclopedic Dictionary of Strategic Management. Oxford: Blackwell
Publishers Ltd.
Coda, V. (2010). Entrepreneurial Values and Strategic Management. Hampshire: Palgrave MacMillan.
Collis, D. J., & Montgomery, C. A. (1997). Corporate Strategy – Resources and the Scope of the Firm.
McGraw-Hill.
Coulter, M. (2002). Strategic Management in Action (2nd ed.). New Jersey: Prentice-Hall, Inc.
Coulter, M. (2013). Strategic Management in Action (6th ed.). New Jersey: Prentice-Hall, Inc.
Croon, P. (1973). Strategie en Strategiebepaling. Rotterdam: Universitaire Pers.
David, F. R. (1999). Strategic Management – Concepts and Cases (7th ed.). New Jersey: Prentice-Hall
Inc.
De Wit, B., & Meyer, R. (2004). Strategy: Process, Content, Context – An International Perspective (3rd
ed.). Andover, Hants: Southwestern – Cengage Learning.
De Wit, B. & Meyer, R. (2010). Strategy: Process, Content, Context – An International Perspective (4th
ed.). Andover, Hants: Southwestern – Cengage Learning.
Digman, L. A. (1990). Strategic Management: Concepts, Decisions, Cases (2nd ed.). Boston: Richard D.
Irwin, Inc.
Dobson, P., & Starkey, K. (1993). Blauwdruk voor Strategisch Management. Oxford: Blackwell
Publisherd Ltd.
Douma, S. (1993). Ondernemingsstrategie. Den Haag: Kluwer Bedrijfswetenschappen.
Ebner, D., & Baumgartner, R. J. (2006, September). The relationship between sustainable
development and corporate social responsibility. In Corporate Responsibility Research
Conference (Vol. 4, No. 5.9).
Carroll, A. B. (1979). A three-dimensional conceptual model of corporate performance. Academy of
Management Review, 4(4), 497-505.
69
Carroll, A. B. (1991). The pyramid of corporate social responsibility: Toward the moral management
of organizational stakeholders. Business Horizons, 34(4), 39-48.
Carroll, A. B. (1998). The four faces of corporate citizenship. Business and Society Review, 100(1), 1-7.
Carroll, A. B. (1999). Corporate social responsibility evolution of a definitional construct. Business &
Society, 38(3), 268-295.
Chandler, A. D. (1990). Strategy and Structure: Chapters in the History of the Industrial
Enterprise (Volume 120). MIT press.
Clarkson, M. B. E. (1988). Corporate social performance in Canada, 1976-86. In L. E. Preston (Ed.),
Research in corporate social performance and policy (pp. 241-265). Greenwich, CT: JAI Press.
Clarkson, M. B. E. (1995). A stakeholder framework for analyzing and evaluating corporate social
performance. Academy of Management Review, 20(1), 92-117.
Crane, A., & Matten, D. (2007). Business Ethics: Managing Corporate Citizenship and Sustainability in
the Age of Globalization. USA: Oxford University Press.
Dahlsrud, A. (2008). How corporate social responsibility is defined: an analysis of 37
definitions. Corporate Social Responsibility and Environmental Management, 15(1), 1-13.
Denis, D. J., & Denis, D. K. (1995). Performance changes following top management dismissals. The
Journal of Finance, 50(4), 1029-1057.
Donaldson, T., & Preston, L. E. (1995). The stakeholder theory of the corporation: Concepts,
evidence, and implications. Academy of Management Review, 20(1), 65-91.
Egels, N. (2005). Sorting out the mess. A review of definitions of ethical issues in business. GRI
Reports.
Evans, V. (2013). Key Strategy Tools. Harlow: Pearson Education Ltd.
Faulkner, D., & Johnson, G. (1992). The Challenge of Strategic Management. London: Kogan Page.
Fassin, Y., Van Rossem, A., & Buelens, M. (2011). Small-business owner-managers’ perceptions of
business ethics and CSR-related concepts. Journal of Business Ethics, 98(3), 425-453.
Fitzroy, P, & Hulbert, J. M. (2005). Strategic Management – Creating Value in Turbulent Times.
Chichester: John Wiley & Sons, Ltd.
70
Freeman, R. E. (2010). Strategic Management: a Stakeholder Approach. Cambridge University Press.
Freeman, R. E., & Reed, D. L. (1983). Stockholders and stakeholders: a new perspective on corporate
governance. California Management Review, 25(3), 88-106.
Friedman, M. (13 september 1970). The social responsibility of business is to increase its profits. New
York Times Magazine, p. 173-178.
Garriga, E., & Melé, D. (2004). Corporate social responsibility theories: Mapping the territory. Journal
of Business Ethics, 53(1-2), 51-71.
Ghemawat, P. (1999). Strategy and the Business Landscape – Text and Cases. Reading,
Massachusetts: Addison-Wesley Publishing Company.
Grant, R. M. (1995). Contemporary Strategy Analysis: Concepts, Techniques, Applications (2nd ed.).
Oxford: Blackwell Business.
Grant, R. M. (1998). Contemporary Strategy Analysis – Concepts, Techniques, Applications (3rd. ed.).
Oxford: Blackwell Business.
Grant, R. M. (2008). Contemporary Strategy Analysis (6th ed.). Oxford: Blackwell Business.
Grant, R. M. (2010). Contemporary Strategy Analysis (7th ed.). Chichester: John Wiley & Sons Ltd.
Grant, R. M. (2013). Contemporary Strategy Analysis – Text and cases (8th ed.). Chichester: John Wiley
& Sons Ltd.
Grant, R. M., & Jordan, J. (2012). Foundations of Strategy. Chichester: John Wiley & Sons Ltd.
Grant, R. M., & Jordan, J. (2015). Foundations of Strategy (2nd ed.). Chichester: John Wiley & Sons Ltd.
Greenley, G. E. (1989). Strategic Management. Hertfordshire: Prentice Hall.
Haberberg, A., & Rieple, A. (2001). The Strategic Management of Organizations. Harlow: Pearson
Education, Ltd.
Hardy, L. (1987). Successful Business Strategy – How to Win the Market Place. London: Kogan Page.
Harjoto, M. A., & Jo, H. (2011). Corporate governance and CSR nexus. Journal of Business
Ethics, 100(1), 45-67.
Harzing, A. W., & Van der Wal, R. (2007). Google Scholar: the democratization of citation
analysis. Ethics in Science and Environmental Politics, 8(1), 61-73.
71
Hatten, K. J., & Hatten, M. L. (1988). Effective Strategic Management: Analysis and Action. New
Jersey: Prentice-Hall, Inc.
Henry, A. E. (2011). Understanding Strategic Management (2nd ed.). Oxford: Oxford University Press.
Hill, C. W. L., & Jones, G. R. (1998). Strategic Management – An Integrated Approach (4th ed.). Boston:
Houghton Mifflin Company.
Hill, C. W. L, & Jones, G. R. (2009). Theory of Strategic Management (8th ed.). Chichester: John Wiley
& Sons Ltd.
Hitt, M. A., Freeman, R. A., & Harrison, J. S. (2001). The Blackwell Handbook of Strategic
Management. Oxford: Blackwell Publishers Ltd.
Hitt, M. A., Ireland, R. D., & Hoskisson, R. E. (2003). Strategic Management – Competitiveness and
Globalization (5th ed.). Ohio: Thomson Southwestern
Houlden, B. (1990). Understanding Company Strategy – An Introduction to Thinking and Acting
Strategically. Oxford: Basil Blackwell Ltd.
Houthoofd, N. (1996). Strategisch Management – Concepten, Analysemethoden en Toepassingen.
Leuven: Garant.
Howe, W. S. (1986). Corporate Strategy. Hampshire: MacMillan Eduction, Ltd.
Hsieh, H. F., & Shannon, S. E. (2005). Three approaches to qualitative content analysis. Qualitative
Health Research, 15(9), 1277-1288.
Hunger, D. J., & Wheelen, T. L. (1996). Strategic Management (5th ed.). Reading, Massachusetts:
Addison-Wesley Publishing Company.
Hunger, D. J., & Wheelen, T. L. (2001). Essentials of Strategic Management (2nd ed.). New Jersey:
Prentice-Hall, Inc.
Hussey, D. (1998). Strategic Management – From Theory to Implementation (4th ed.). Oxford:
Butterworth-Heinemann.
Jamali, D., Safieddine, A. M., & Rabbath, M. (2008). Corporate governance and corporate social
responsibility synergies and interrelationships. Corporate Governance: an International
Review, 16(5), 443-459.
72
Jauch, L. R., & Glueck, W. F. (1988). Business Policy and Strategic Management (5th ed.). Singapore:
McGraw-Hill.
Johnson, G., & Scholes, K. (1989). Exploring Corporate Strategy. Hertfordshire: Prentice Hall.
Johnson, G., Scholes, K., & Whittington, R. (2008). Exploring Corporate Strategy – Text and Cases (8th
ed.). Hertfordshire: Prentice Hall.
Johnson, G., Scholes, K., & Whittington, R. (2011). Exploring Strategy – Text and Cases (9th ed.).
Hertfordshire: Prentice-Hall.
Jones, G. R., & Hill, C. W. L. (2012). Strategic Management Essentials (3rd ed.). Andover, Hants:
Southwestern - Cengage Learning.
Karlöf, B. (1987). Business Strategy in Practice. Chichester: John Wiley & Sons, Ltd.
Katsoulakos, P., Koutsodimou, M., Matraga, A., & Williams, L. (2004). A historic perspective on the
CSR movement. CSRQuest Sustainability Framework.
Khan, K. S., Kunz, R., Kleijnen, J., & Antes, G. (2003). Five steps to conducting a systematic
review. Journal of the Royal Society of Medicine,96(3), 118-121.
Kouwenhoven, A. O. (1981). Inleiding tot de Bibliografie: Ten Dienste van Opleiding, Onderzoek en
Praktijk. Van Gorcum.
Lewis, P. V. (1985). Defining ‘business ethics’: Like nailing jello to a wall. Journal of Business
Ethics, 4(5), 377-383.
Lohr, S. (2009). Sampling: Design and Analysis. Nelson Education.
Lynch, R. (2009). Strategic Management (formerly ‘Corporate Strategy’) (5th ed.). Harlow: Pearson
Education Ltd.
Machi, L. A., & McEvoy, B. T. (2012). The Literature Review: Six Steps to Success. Corwin Press.
Mansfield, R. (1986). Company Strategy and Organizational Design. Kent: Croom Helm Ltd.
Matten, D., & Crane, A. (2005). Corporate citizenship: Toward an extended theoretical
conceptualization. Academy of Management Review, 30(1), 166-179.
73
McCarthy, D. J., Minichiello, R. J., & Curran J. R. (1975). Business Policy and Strategy: Concepts and
Readings. Boston: Richard D. Irwin, Inc.
McGee, J., Thomas, H., & Wilson, D. (2010). Strategy – Analysis and Practice (2nd ed.). Berkshire:
McGraw-Hill.
McWilliams, A., & Siegel, D. (2001). Corporate social responsibility: a theory of the firm
perspective. Academy of Management Review, 26(1), 117-127.
McWilliams, A., Siegel, D. S., & Wright, P. M. (2006). Corporate social responsibility: Strategic
implications. Journal of Management Studies, 43(1), 1-18.
Miller, A. (1998). Strategic Management (3rd. ed.). New York: McGraw-Hill.
Montanari, J. R., Morgan, C. P, & Bracker, J. S. (1990). Strategic Management – A Choice Approach.
Orlando: The Dryden Press.
Moon, J. (2007). The contribution of corporate social responsibility to sustainable
development. Sustainable Development, 15(5), 296-306.
Morden, T. (1999). An Introduction to Business Strategy – A Strategic Management Approach (2nd
ed.). Berkshire: McGraw-Hill.
Nag, R., Hambrick, D. C., & Chen, M. J. (2007). What is strategic management, really? Inductive
derivation of a consensus definition of the field. Strategic Management Journal, 28(9), 935-955.
Okoye, A. (2009). Theorizing corporate social responsibility as an essentially contested concept: is a
definition necessary?. Journal of Business Ethics,89(4), 613-627.
Pearce, J. A. II, & Robinson, R. B. J. (2003). Strategic Management – Formulation, Implementation and
Control (8th ed.). New York: McGraw-Hill.
Pearson, G. (1990). Strategic Thinking. Hertfordshire: Prentice-Hall.
Peng, M. W. (2009). Global Strategic Management (2nd ed.). Andover, Hants: Southwestern –
Cengage Learning.
Petticrew, M., & Roberts, H. (2008). Systematic Reviews in the Social Sciences: a Practical Guide. John
Wiley & Sons.
Pettigrew, A., Thomas, H., & Whittington R. (2002). Handbook of Strategy and Management. London:
Sage Publications Ltd.
74
Pitts, R. A., & Lei, D. (2000). Strategic Management – Building and Sustaining Competitive Advantage
(2nd ed.). London: Southwestern – Thomson Learning.
Pümpin, C. (1987). The Essence of Corporate Strategy. Brookfield, Vermont: Gower
Rahman, S. (2011). Evaluation of definitions: ten dimensions of corporate social responsibility. World
Review of Business Research, 1(1), 166-176.
Renear, A. H., & Palmer, C. L. (2009). Strategic reading, ontologies, and the future of scientific
publishing. Science, 325(5942), 828-832.
Robert, M. (1993). Strategy Pure and Simple. New York: McGraw-Hill.
Roberts, R. W. (1992). Determinants of corporate social responsibility disclosure: an application of
stakeholder theory. Accounting, Organizations and Society, 17(6), 595-612.
Rowe, A. J., Mason, R. O., & Dickel, K. E. (1982). Strategic Management and Business Policy: a
Methodological Approach. Reading, Massachusetts: Addison-Wesley publishing company.
Rowe, A. J., Mason, R. O., Dickel, K. E., & Snyder, N. H. (1990). Strategic Management: a
Methodological Approach (3rd ed.). Reading, Massachusetts: Addison-Wesley Publishing Company.
Rowe, A. J., Mason, R. O., Dickel, K. E., Mann, R. B., & Mockler R. J. (1994). Strategic Management: a
Methodological Approach (4th ed.). Reading, Massachusetts: Addison-Wesley Publishing Company.
Saloner, G., Shepard, A., & Podolny, J. (2001). Strategic Management. New York: John Wiley & Sons
Ltd.
Sanchez, R., & Heene, A. (2004). The New Strategic Management – Organization, Competition and
Competence. New York: John Wiley & Sons, Ltd.
Schendel, D., Hofer, C. W. (1979). Strategic Management: a New View of Business and Policy
Planning. Toronto: Little, Brown and Company.
Smith, A. (12 oktober 2014). Fortune 500 companies spend more than $15bn on corporate
responsibility. Financial Times.
Spulber, D. F. (2004). Management Strategy. New York: McGraw-Hill.
Stacey, R. D. (1996). Strategic Management and Organizational Dynamics (2nd ed.). London: Pitman
Publishing
75
Stacey, R. D. (2000). Strategic Management and Organizational Dynamics – The Challenge of
Complexity (3rd ed.). Harlow: Pearson Education Ltd.
Stacey, R. D. (2011). Strategic Management and Organizational Dynamics – The Challenge of
Complexity (6th ed.). Harlow: Pearson Education Ltd.
Stark, A. (1992). What's the matter with business ethics?. Harvard Business Review, 71(3), 38-40.
Sutherland, J., & Canwell, D. (2004). Key Concepts in Strategic Management. Hampshire: Palgrave
MacMillan.
The Economist (17 januari 2008). Just good business. The Economist.
The Economist (18 juli 2008). Guru. The Economist.
The Economist (17 november 2009). Triple Bottom Line. The Economist.
Thomas, H., & O’Neal, D. (1996). Strategic Integration. Chichester: John Wiley & Sons, Ltd.
Thomas, H., O’Neal, D., & Ghertman, M. (1997). Strategy, Structure and Style. Chichester: John Wiley
& Sons, Ltd.
Thompson, J. L. (1990). Strategic Management – Awareness and change. London: Chapman and Hall.
Thompson, J. L. (2001). Strategic Management (4th ed.). London: Thomson Learning.
Thompson, J. L., & Martin, F. (2005). Strategic Management – Awareness and Change (5th ed.).
London: Thomson Learning.
Thompson, J. L., & Martin, F. (2010). Strategic Management – Awareness and Change (6th ed.).
Hampshire: Southwestern, Cengage Learning EMEA.
Thompson, A. A. J, & Strickland, A. J. III. (1992). Strategic Management – Concepts and Cases (6th ed.).
Boston: Richard D. Irwin, Inc.
Thomson, N., & Baden-Fuller C. (2010). Basic Strategy in Context – European Text and Cases.
Chichester: John Wiley & Sons, Ltd.
Tsoutsoura, M. (2004). Corporate Social Responsibility and Financial Performance. Center for
Responsible Business.
76
Ullmann, A. A. (1985). Data in search of a theory: a critical examination of the relationships among
social performance, social disclosure, and economic performance of US firms. Academy of
Management Review, 10(3), 540-557.
Van Marrewijk, M. (2003). Concepts and definitions of CSR and corporate sustainability: Between
agency and communion. Journal of Business Ethics,44(2-3), 95-105.
Vinten, G. (2002). The corporate governance lessons of Enron. Corporate Governance: The
International Journal of Business in Society, 2(4), 4-9.
Waddock, S. A., & Graves, S. B. (1997). The corporate social performance-financial performance
link. Strategic Management Journal, 18(4), 303-319.
Wang, S. (2015). Literature review of corporate social responsibility. In Chinese Strategic Decision-
making on CSR (pp. 7-28). Springer Berlin Heidelberg.
Wartick, S. L., & Cochran, P. L. (1985). The evolution of the corporate social performance
model. Academy of Management Review, 10(4), 758-769.
Wheelen, T. L., & Hunger, J. D. (2002). Strategic Management and Business Policy (8th ed.). New
Jersey: Prentice-Hall, Inc.
White, C. (2004). Strategic Management. Hampshire: Palgrave MacMillan.
Witcher, B. J., & Chau, V. S. (2010). Strategic Management – Principles and Practice. Hampshire:
Cengage Learning EMEA.
Wright, P., Pringle, C. D., & Kroll, M. J. (1992). Strategic Management – Text and Cases. Needham
Heights: Allyn and Bacon.
Wood, D. J. (1991). Corporate social performance revisited. Academy of Management Review, 16(4),
691-718.
77
8. Bijlagen
Bijlage 1: Lijst concepten Agency Theory Business Ethics Civil Society Codes of Conduct Code of Ethics Community Relations Complexity Theory Corporate Accountability Corporate Citizenship Corporate Responsibility Reporting (Corporate) Social Responsibility Corporate Sustainability Eco-Efficiency Employee Engagement Employee Health and Safety Environment Ethical Consumerism Fair Trade Globalisation Corporate Governance Green Marketing Greenwash Human Rights Inter- and intragenerational Equity NGO's Corporate Social Performance Philantropy Pollution and waste management Postcolonialism Product Stewardship Resource-Based View Responsible Leadership Risk Management Shareholder Value Social and Societal Marketing Social Capital Social Entrepreneurship Social Partnerships Socially Responsible Investment Stakeholder Theory Stewardship Sustainable Development Sweatshops System Approaches Triple Bottom Line Voluntary Regulation
78
Bijlage 2: Conceptmatrix
Titel Handboek Auteur(s) Jaar Druk CSR SR BE Sthol Phil CG SD CSP CC
Ondernemingsstrategie - Analyse van het ondernemingsbeleid, gericht op groei en expansie Ansoff 1965 1
x
x
Business strategy and policy Cannon 1968 1
Strategie en strategiebepaling Croon 1973 1
Business policy and strategy - concepts and readings McCarthy, Minichiello, & Curran 1975 1
x
Strategic Management - a new view of business policy and planning Schendel & Hofer (Eds.) 1979 1
Strategic Management & Business Policy - A Methodological approach Rowe, Mason, & Dickel 1982 1 x
x
x
The strategic management handbook Albert (Ed.) 1983 1
Company strategy and organizational design Mansfield 1986 1
x
Corporate Strategy Howe 1986 1
The essence of corporate strategy Pumpin 1987 1
Successful business strategy - how to win the market-place Hardy 1987 1
Business strategy in practice Karlöf 1987 1
Effective strategic management - analysis and action Hatten & Hatten 1988 1
x
x
Business policy and strategic management Jauch & Glueck 1988 5
x
x
Readings in strategic management Asch & Bowman (Eds.) 1989 1
x x
Exploring Corporate Strategy Johnson & Scholes 1989 2
x
x
Strategic management Greenley 1989 1
x x x
Understanding company strategy - an introduction to thinking and acting strategically Houlden 1990 1
Strategic management - A choice approach Montanari, Morgan & Bracker 1990 1
x x
Strategic thinking Pearson 1990 1
x
Strategic management: concepts, decisions, cases Digman 1990 2
x
Strategic management - a methodological approach Rowe et al. 1990 3
x
Strategic Management - Awareness & change Thompson 1990 1
x x x
x
Strategic management - Text and cases Wright, Pringle & Kroll 1992 1 x
x
Strategic management - concepts and cases Thompson & Strickland 1992 6 x
x x
x
The challenge of strategic management Faulkner & Johnson 1992 1
79
Titel Handboek Auteur(s) Jaar Druk CSR SR BE Sthol Phil CG SD CSP CC
Blauwdruk voor strategisch management Dobson & Starkey 1993 1
x x x
Ondernemingsstrategie Douma 1993 1
x
Strategy Pure & Simple Robert 1993 1
Strategic management - a methodological approach Rowe et al. 1994 4 x
x x
x
Contemporary Strategy Analysis - Concepts, techniques, applications Grant 1995 2
Strategisch management - concepten, analysemethoden en toepassingen Houthoofd 1996 1
Strategic integration Thomas & O'Neal (Eds.) 1996 1 x
x
x
Strategic Management Hunger & Wheelen 1996 5
x x x
x
x
Strategic management & organisational dynamics Stacey 1996 2
Strategy, structure and style Thomas, O'Neal & Ghertman (Eds.) 1997 1
Encyclopedic Dictionary of Strategic Management Channon (Ed.) 1997 1
x
Competitive & Corporate strategy Bowman & Faulkner 1997 1
Corporate Strategy - Resources and the scope of the firm Collis & Montgomery 1997 1
x
Strategic management Miller 1998 3
x
x
Strategic management - from theory to implementation Hussey 1998 4 x
x x
x x
Strategic Management - an integrated approach Hill & Jones 1998 4 x
x x
x
Contemporary Strategy Analysis - Concepts, techniques, applications Grant 1998 3
An introduction to business strategy - a strategic management approach Morden 1999 2
x x x
x
x
Strategic management - Concepts & Cases David 1999 7
x x
x
Strategy and the business landscape - text and case Ghemawat 1999 1
Strategic Management - Building and sustaining competitive advantage Pitts & Lei 2000 2
x x
Strategic management & organisational dynamics - the challenge of complexity Stacey 2000 3
Strategic Management Saloner, Shepard & Podolny 2001 1
The strategic management of organisations Haberberg & Rieple 2001 1
x x
x
The blackwell handbook of strategic management Hitt, Freeman & Harrison (Eds.) 2001 1 x
x x
x
x
Essentials of strategic management Hunger & Wheelen 2001 2
x
x
x
Strategic management Thompson 2001 4
x x
Handbook of strategy & management Pettigrew, Thomas & Whittington (Eds.) 2002 1 x
x x x x
x
Strategic management in action Coulter 2002 2 x
x x
Strategic Management and business policy Wheelen & Hunger 2002 8
x x x
x
80
Titel Handboek Auteur(s) Jaar Druk CSR SR BE Sthol Phil CG SD CSP CC
Strategic management - formulation, implementation, and control Pearce & Robinson 2003 8 x
x x
x
Strategic management - competitiveness and globalization Hitt, Ireland & Hoskisson 2003 5
x
x
Key concepts in strategic management Sutherland & Canwell 2004 1 x
x
Management Strategy Spulber 2004 1
x x
The new strategic management - organization, competition and competence Sanchez & Heene 2004 1
x x
x
Business Models - a strategic management approach Afuah 2004 1 x
x x
x
Strategy - Process, Content, Context - An international perspective De Wit & Meyer 2004 3
x
x
x
x
Strategic Management White 2004 1 x
x
x
x
Strategic Management - creating value in turbulent times Fitzroy & Hulbert 2005 1
x x
x
Strategic Management - Awareness & change Thompson & Martin 2005 5
x x x
x
Strategic management and competitive advantage - concepts and cases Barney & Hesterly 2006 1
x
The strategy pathfinder - core concepts and micro cases Angwin,Cummings & Smith 2007 1 x
x
x x
x
Strategic management - a dynamic perspective Carpenter & Sanders 2007 1
x
x
Economics of strategy Besanko et al. 2007 4
x
Understanding strategic management Capon 2008 1
Contemporary Strategy Analysis Grant 2008 6 x
x
x x
Exploring Corporate Strategy - text and cases Johnson, Scholes & Whittington 2008 8 x
x x x x
Strategic management (formerly 'Corporate strategy') Lynch 2009 5 x
x x
x
Global strategic management Peng 2009 2 x
x x
x x
Theory of strategic management Hill & Jones 2009 8
x x
x
Entrepreneurial Values & strategic management Coda 2010 1
x
Basic strategy in context - european text and cases Thomson & Baden-fuller 2010 1 x
x x
x
Strategic management - principles and practice Witcher & Chau 2010 1 x
x x
x
Strategy - Analysis and practice McGee, Thomas & Wilson 2010 2 x
x
x
Strategic Management - Awareness & change Thompson & Martin 2010 6
x x x
x
Strategic management and competitive advantage - concepts and cases Barney & Hesterly 2010 3
x
Strategy - Process, Content, Context - An international perspective De Wit & Meyer 2010 4
x
x
x
x
Contemporary Strategy Analysis Grant 2010 7 x
x
x x
Strategic Management - from theory to practice Amason 2011 1
x
Understanding strategic management Henry 2011 2 x
x
81
Titel Handboek Auteur(s) Jaar Druk CSR SR BE Sthol Phil CG SD CSP CC
Strategic management & organisational dynamics - the challenge of complexity Stacey 2011 6
Exploring Strategy - text and cases Johnson, Scholes & Whittington 2011 9 x
x x x x
Foundations of strategy Grant & Jordan 2012 1 x
x x
x
Strategic management essentials Jones & Hill 2012 3
x x
x
Key strategy tools Evans 2013 1 x
x
Strategic management in action Coulter 2013 6 x
x x
Contemporary strategy analysis - text and cases Grant 2013 8 x
x
x x
Foundations of strategy Grant & Jordan 2015 2 x
x x
x
CSR Corporate Social Responsibility; SR Social Responsibility; BE Business Ethics; Sthol Stakeholder Theory; Phil Philanthropy; CG Corporate Governance; SD
Sustainable Development; CSP Corporate Social Performance; CC Corporate Citizenship
x concept besproken; x concept besproken en hoofdonderwerp
82
Bijlage 3: Overige gegevens
Titel Auteur(s) Jaar Blz TotBlz Hfdstk TotHfdstk Type Cit
Ondernemingsstrategie - Analyse van het ondernemingsbeleid, gericht op groei en expansie Ansoff 1965 2 222 4 10 HB 10280
Business strategy and policy Cannon 1968
HB 148
Strategie en strategiebepaling Croon 1973
HB 3
Business policy and strategy - concepts and readings McCarthy, Minichiello, & Curran 1975 3 490 5 9 HB 64
Strategic Management - a new view of business policy and planning Schendel & Hofer (Eds.) 1979
Verz 1274
Strategic Management & Business Policy - A Methodological approach Rowe, Mason, & Dickel 1982 13 682 5 13 HB 420
The strategic management handbook Albert (Ed.) 1983
Verz 61
Company strategy and organizational design Mansfield 1986 1 176 2 12 HB 30
Corporate Strategy Howe 1986
HB 55
The essence of corporate strategy Pumpin 1987
HB 12
Successful business strategy - how to win the market-place Hardy 1987
HB 31
Business strategy in practice Karlöf 1987
HB 21
Effective strategic management - analysis and action Hatten & Hatten 1988 16 314 9 22 HB 62
Business policy and strategic management Jauch & Glueck 1988 3 418 2 12 HB 869
Readings in strategic management Asch & Bowman (Eds.) 1989 19 427 Verz 55
Exploring Corporate Strategy Johnson & Scholes 1989 4 318 5 11 HB 7223
Strategic management Greenley 1989 11 395 6 14 HB
Understanding company strategy - an introduction to thinking and acting strategically Houlden 1990
HB 42
Strategic management - A choice approach Montanari, Morgan & Bracker 1990 20 416 11 12 HB 65
Strategic thinking Pearson 1990 2 222 2 10 HB 71
Strategic management: concepts, decisions, cases Digman 1990 4 401 3 12 HB 189
Strategic management - a methodological approach Rowe et al. 1990 9 355 4 12 HB 420
Strategic Management - Awareness & change Thompson 1990 5 614 5 15 HB 563
Strategic management - Text and cases Wright, Pringle & Kroll 1992 5 276 3 11 HB 8
Strategic management - concepts and cases Thompson & Strickland 1992 6 276 2 10 HB 172
The challenge of strategic management Faulkner & Johnson 1992
HB 61
Blauwdruk voor strategisch management Dobson & Starkey 1993 7 151 5 5 HB 3
83
Titel Auteur(s) Jaar Blz TotBlz Hfdstk TotHfdstk Type Cit
Ondernemingsstrategie Douma 1993 1 353 2 12 HB 12
Strategy Pure & Simple Robert 1993
HB 82
Strategic management - a methodological approach Rowe et al. 1994 16 572 3 11 HB 420
Contemporary Strategy Analysis - Concepts, techniques, applications Grant 1995
HB 6148
Strategisch management - concepten, analysemethoden en toepassingen Houthoofd 1996
HB 0
Strategic integration Thomas & O'Neal (Eds.) 1996 82 400 Verz 6
Strategic Management Hunger & Wheelen 1996 22 411 3 15 HB 371
Strategic management & organisational dynamics Stacey 1996
HB 2744
Strategy, structure and style Thomas, O'Neal & Ghertman (Eds.) 1997
Verz 3
Encyclopedic Dictionary of Strategic Management Channon (Ed.) 1997 3 308 Comp 34
Competitive & Corporate strategy Bowman & Faulkner 1997
HB 184
Corporate Strategy - Resources and the scope of the firm Collis & Montgomery 1997 19 197 8 8 HB 453
Strategic management Miller 1998 7 457 1 12 HB 4
Strategic management - from theory to implementation Hussey 1998 20 691 8 30 HB 101
Strategic Management - an integrated approach Hill & Jones 1998 14 471 2 14 HB 3029
Contemporary Strategy Analysis - Concepts, techniques, applications Grant 1998
HB 6148
An introduction to business strategy - a strategic management approach Morden 1999 20 503 9 28 HB 6
Strategic management - Concepts & Cases David 1999 7 339 1 10 HB 2467
Strategy and the business landscape - text and case Ghemawat 1999
HB 554
Strategic Management - Building and sustaining competitive advantage Pitts & Lei 2000 18 462 1 13 HB 168
Strategic management & organisational dynamics - the challenge of complexity Stacey 2000
HB 2744
Strategic Management Saloner, Shepard & Podolny 2001
HB 15
The strategic management of organisations Haberberg & Rieple 2001 5 657 2 16 HB 127
The blackwell handbook of strategic management Hitt, Freeman & Harrison (Eds.) 2001 19 740 Verz 166
Essentials of strategic management Hunger & Wheelen 2001 12 197 2 11 HB 371
Strategic management Thompson 2001 8 904 3 25 HB 2483
Handbook of strategy & management Pettigrew, Thomas & Whittington (Eds.) 2002 36 488 17 21 HB 245
Strategic management in action Coulter 2002 4 335 2 8 HB 289
Strategic Management and business policy Wheelen & Hunger 2002 26 339 2 13 HB 2420
Strategic management - formulation, implementation, and control Pearce & Robinson 2003 16 344 2 11 HB 1760
84
Titel Auteur(s) Jaar Blz TotBlz Hfdstk TotHfdstk Type Cit
Strategic management - competitiveness and globalization Hitt, Ireland & Hoskisson 2003 7 436 10 13 HB 2893
Key concepts in strategic management Sutherland & Canwell 2004 3 284 Comp 32
Management Strategy Spulber 2004 4 411 2 14 HB 36
The new strategic management - organization, competition and competence Sanchez & Heene 2004 6 211 8 14 HB 226
Business Models - a strategic management approach Afuah 2004 13 255 13 13 HB 531
Strategy - Process, Content, Context - An international perspective De Wit & Meyer 2004 42 643 11 11 HB 1043
Strategic Management White 2004 8 801 18 18 HB
Strategic Management - creating value in turbulent times Fitzroy & Hulbert 2005 24 418 13 14 HB 82
Strategic Management - Awareness & change Thompson & Martin 2005 9 853 2 18 HB 563
Strategic management and competitive advantage - concepts and cases Barney & Hesterly 2006 4 341 * * HB 799
The strategy pathfinder - core concepts and micro cases Angwin,Cummings & Smith 2007 32 317 10 11 HB 27
Strategic management - a dynamic perspective Carpenter & Sanders 2007 12 396 2 13 HB 219
Economics of strategy Besanko et al. 2007 5 581 Verz 2503
Understanding strategic management Capon 2008
HB 67
Contemporary Strategy Analysis Grant 2008 10 463 2 17 HB 6148
Exploring Corporate Strategy - text and cases Johnson, Scholes & Whittington 2008 20 592 4 15 HB 7223
Strategic management (formerly 'Corporate strategy') Lynch 2009 13 747 6 20 HB 948
Global strategic management Peng 2009 30 434 12 12 HB 11
Theory of strategic management Hill & Jones 2009 23 474 11 13 HB 84
Entrepreneurial Values & strategic management Coda 2010 11 226 Verz 13
Basic strategy in context - european text and cases Thomson & Baden-fuller 2010 48 405 6 16 HB 14
Strategic management - principles and practice Witcher & Chau 2010 4 314 2 11 HB 24
Strategy - Analysis and practice McGee, Thomas & Wilson 2010 25 545 15 16 HB 132
Strategic Management - Awareness & change Thompson & Martin 2010 9 764 6 17 HB 563
Strategic management and competitive advantage - concepts and cases Barney & Hesterly 2010 4 341 * * HB 799
Strategy - Process, Content, Context - An international perspective De Wit & Meyer 2010 49 649 11 11 HB 1043
Contemporary Strategy Analysis Grant 2010 2 475 2 18 HB 6148
Strategic Management - from theory to practice Amason 2011 9 277 10 10 HB 24
Understanding strategic management Henry 2011 23 431 12 12 HB 182
Strategic management & organisational dynamics - the challenge of complexity Stacey 2011
HB 2744
85
Titel Auteur(s) Jaar Blz TotBlz Hfdstk TotHfdstk Type Cit
Exploring Strategy - text and cases Johnson, Scholes & Whittington 2011 16 531 4 15 HB 7223
Foundations of strategy Grant & Jordan 2012 33 487 1 10 HB 36
Strategic management essentials Jones & Hill 2012 24 259 2 9 HB 92
Key strategy tools Evans 2013 9 339 Comp 3
Strategic management in action Coulter 2013 3 214 2 7 HB 289
Contemporary strategy analysis - text and cases Grant 2013 4 429 2 16 HB 6148
Foundations of strategy Grant & Jordan 2015 2 363 1 10 HB 36
HB klassiek handboek; Comp compendium; Verz verzamelwerk
* Business Ethics besproken in afzonderlijke kaderstukken doorheen het boek, geen specifiek hoofdstuk
Recommended