View
222
Download
6
Category
Preview:
Citation preview
FaculteitLetteren&Wijsbegeerte
SeanH.Arijs01200426
PaterEdmondBoelaert:eenstrijdtegendeblankepest
OverdeinvloedvanhetVlaamsevolksnationalismeenhetradicaalindigenismeophetantikolonialebewustzijnvaneenkatholiekemissionarisinhettwintigste-
eeuwsekolonialeCongo
MasterproefvoorgedragentothetbehalenvandegraadvanMasterindeGeschiedenis
2015-2016
Promotoren Prof.Dr.MichaelMeeuwis VakgroepAfrikaanseTalen&Culturen Prof.Dr.GeertCastryck VakgroepGeschiedenis
2
Verklaringinverbandmetauteursrecht
Deauteurendepromotorengevendetoelatingdezestudiealsgeheelvoorconsultatiebeschikbaar
testellenvoorpersoonlijkgebruik.
Elkandergebruikvaltonderdebeperkingenvanhetauteursrecht,inhetbijzondermetbetrekking
totdeverplichtingdebronuitdrukkelijktevermeldenbijhetaanhalenvangegevensuitdezestudie.
Hetauteursrechtbetreffendedegegevensvermeldindezestudieberustbijdepromotoren.
Hetauteursrechtbeperktzichtotdewijzewaaropdeauteurdeproblematiekvanhetonderwerp
heeftbenaderdenneergeschreven.
Deauteurrespecteertdaarbijhetoorspronkelijkeauteursrechtvandeindividueelgeciteerdestudies
eneventueelbijhorendedocumentatie,zoalstabellenenfiguren.
Deauteurendepromotorenzijnnietverantwoordelijkvoordebehandelingeneneventuele
doseringendieindezestudiegeciteerdenbeschrevenzijn.
3
Voor-endankwoord
Doorheenmijnopleidinggeschiedenishebiksteedseengrotevoelinggekendmethetkolonialever-
ledenvanWest-Europa.Sindsde15eeeuwontmoettenbeschavingenelkaarnatijdperkenvanafzon-
derlijkeontwikkeling,datfascineertmijeindeloos.DeEuropeseexpansiedrangwascruciaalvoorhet
verdereverloopvanheteigencontinentenzounogvoorlangetijddiensplaatsindewereldbepalen.
Doordeprimairedrijfveer vanwinst en verblinddoor een superieur zelfbeeld, gingdit echter ten
kostevananderen.Dekolonisatie,opgevolgddooreenperiodevan imperialisme,naardeNieuwe
Wereld,hetVerreOostenenhetzwartecontinenttoe,vertoonde(zelfsbijeengemenebenadering)
weinigmomentenvangeweldloosheidofeenneigingtothetabsorberenvanelkaarsverschillen.
Toenikvoormijnmasterproefdekanskreegditallesbepalendefenomeenteonderzoekenlangsde
eigenzinnigefiguurvanEdmondBoelaert,greepikzedanookmetbeidehandenaan.Hetverleende
mijeenuniekperspectiefopdeeigenBelgischekolonialegeschiedenis,dienaarmijnsinziensnogte
vaakwordtoverzieninhetalgemeennationaalgeheugen.
Alvorensovertegaantotdemasterproefzelf,wens ikgraageenaantalmensentebedankenvoor
hunsteunenverleendediensten,diezoditprojecthebbenmogelijkgemaakt.
Allereerstmijnpromotoren,Prof.Dr.MichaelMeeuwisenProf.Dr.GeertCastryck,diemijdoorheen
ditacademiejaarhebbenbegeleid.
VervolgenswilikookgraagHonoréVinckvernoemendiealsauteurenarchivarismijenormopweg
hielpbijditonderwerp.MarcvanMelckebekeommijfotomateriaaluitzijnpersoonlijkeverzameling
teverlenenenookMarcCarlierdiedezetekstzoweltaalkundigalsstilistischwistbijteschaven.
Natuurlijkbedankikgraagmijnfamiliediemijdekansbooddezestudietekunnenvolgenenzomijn
passievoorhetverledentelatenachternagaan.Dezethesisstelteentoonbeeldvoorvanmijnver-
worvenkunde,alsookeentekenvandankbaarheid.
Mijnvriendenwilikvermeldendie,ondankshuneigenverplichtingen,altijdklaarstondenommijte
steuneneninteressetetonen,waardoordezeondernemingsteedsdragelijkbleef,zelfs inmindere
periodes
Tenslottewil ikdezemasterproefzeergraagopdragenaan‘mygrandpa’:RogerDegelaen.Hoewel
hijditwerknooitmeerzalkunnenlezen,hebikallesaanhemenzijncorrectiestedanken.Zowisthij
dezelaatstevierjaaralmijnvoorgaandepapersendienslezerstebehoedenvoormijntypischestijl
vaneindelozeformelezinnen,gevleesdmetontzaglijkarchaïschtaalgebruik.
4
“Lijkonzevooroudersdeuitmoordendepestbetiteldenals‘zwartedood’,
kunnenhelaasdezeNkundosprekenvan‘blankedood’.Mochthetniette
laatzijn,enmochtendenoodigedrastischemiddelenaangewendworden
omdezeziektederbeschavinginzegederbeschavingteveranderen.”1
—EdmondBoelaert
1E.Boelaert,“Ontvolkingdoorkolonisatie”,in:Aequatoria,7(1945),3,p.94.
5
Inhoudsopgave
Inleiding..........................................................................................................................................7
DeelI–Onderzoeksopzet..............................................................................................................11
DeelII–Algemeentheoretischkader............................................................................................13
HetVlaamsevolksnationalisme.............................................................................................................................13
Nationalismealseenpolitiekeideologie.................................................................................................13
Subcategorievanvolksnationalisme.......................................................................................................15
EenhistorischoverzichtvanhetVlaams-nationalisme(1830-1966).......................................................16
Hetradicaalindigenisme.......................................................................................................................................33
IndigenismeincontextvankoloniaalCongo...........................................................................................34
Radicaalindigenisme...............................................................................................................................44
Hetantikolonialisme..............................................................................................................................................47
Eenhistorischoverzichtvanhetantikoloniaaldenksysteem...................................................................50
Uiteenzettingvanenkelecentralebegrippen.......................................................................................................59
Etniciteit...................................................................................................................................................59
DeMongo................................................................................................................................................63
DeelIII–Methodologie.................................................................................................................69
DeelIV–Biografieinhaarbredehistorischecontext....................................................................71
Jeugdenvorming..................................................................................................................................................71
DeVlaamsetijdsgeest...........................................................................................................................................73
Hetmissie-engagementteCongo.........................................................................................................................75
VoorGod,voorvolk,voortaal...............................................................................................................................79
Argwaanenradicaliseringinoorlogscontext........................................................................................................84
TerugkeernaarBelgië............................................................................................................................................91
DeelV–HetantikoloniaalbewustzijnvanEdmondBoelaert.........................................................98
Boelaertsantikoloniaaldenken.............................................................................................................................98
Antikolonialismevanuithetradicaalindigenistischdenken....................................................................98
Antikolonialismevanuithetvolksnationalistischdenken......................................................................104
Antikolonialismevanuithetanti-moderndenken.................................................................................111
Boelaertsantikoloniaalhandelen........................................................................................................................115
6
Eenenquêtenaarlandenheer..............................................................................................................115
Conclusie....................................................................................................................................123
Bibliografie.................................................................................................................................126
Wordcount:48339
7
Inleiding
Dezemasterproefheeftalsdoeleenhistorischgesitueerdeencontextuelebeschrijvingtegevenvan
decomplexerelatiestussendriedenksystemendievaninvloedzijngeweestopdeBelgischekoloni-
aleperiode.MeerbepaaldgaathethierbijomdeonderlingeverhoudingentussenhetVlaamsevolks-
nationalisme,hetradicaalindigenismeenhetantikolonialisme.
Dezerelatieszullenbestudeerdworden indecontextvanBelgischCongo indetwintigsteeeuwen
aan de hand van de historische,missionair-wetenschappelijke figuur van Edmond Boelaert (1899-
1966).2Hij was een flamingant en een katholiekemissionaris die in de eerste helft van de vorige
eeuw(meerbepaaldtussen1930-1954)actiefwas indetoenmaligeAfrikaansekolonietendienste
vandeCongregatiedermissionarissenvanhetHeiligeHartvanJesus(MissionariiSacratissimiCordis
Iesu,MSC).EdmondBoelaertwordtvooralherinnerdvoorzijninzetvoorhetMongo-volk,eengrote
etnischeconglomeratievanverschillendebevolkingsgroepeninCentraal-Afrikadiegekarakteriseerd
wordendoorverschillendemaaraanverwantedialecten.Taalkundigkunnendezeevenwelterugge-
brachtwordentoteeneenheidstaal,hetLomongo,waarvoorBoelaertbelangrijkwerkleverdeopzo-
welgeschiedkundigalslinguïstischvlak.3
Terillustratieverwijzenwehiervoornaarhetetnologisch-missiologischtijdschriftAequatoriadathij
in1937insamenwerkingmetmissionarisGustaafHulstaertopstarttewaardoorBoelaertondermeer
bijdroegtotdeemancipatieenerkenningvanhetLomongo.4
OpmerkelijkisdatBoelaertsverwezenlijkingeneninzetvaakgekleurdwordendooreensterkeanti-
koloniale ingesteldheid. Zo valt in zijn oeuvre regelmatig vast te stellen dat hij de kolonisatie om-
schrijftalseen“pesteblanche”,ofhoehijhetkolonialeBelgischebestelaanzietalsde“verkrachters
vandenatuurwetten”.5
Hetiszijntypischvolksnationalistischdenkenevenweldataandebasisligtvandezeantikolonialege-
zindheiddieinCongoverderzouevoluerentoteensoortradicaalindigenisme.6Datiseenzienswijze
2H.Vinck,“EdmondBoelaert”,in:C.Winters,ed.InternationalDictionaryofAnthropologists,NewYork,Garland,1991,pp.69-70.3H.Vinck,“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,in:RevueAfricainedesSciencesdelaMission,4(1996),pp.131-133;T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),Gent(onuitgegevenlicentiaatsverhandelinguniversiteitGent),1992,p.5(promotor:R.Pinxten).4H.Vinck,“EdmondBoelaert:25eanniversairedesamort”,in:AnnalesAequatoria,12(1991),pp.564-566.5E.Boelaert,“DeNkundo-Mongo:éénvolk–ééntaal”,in:Aequatoria,1(1938),p.42;H.Vinck,“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,p.138.6B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,Gent,AcademiaPress,2003,pp.448-449.
8
waarbijmenerenerzijdsvanuitgaatdatelk volkswezen zichhetnatuurrechtvoorbehoudtopeen
eigenaardentaal,enmenanderzijdsdeovertuigingdeeltdathetkolonialebestelmetzijncultureel
enlinguïstischimperialismedeinheemseculturenvanhuneigenheidontvreemdt.7
VoorBoelaertbetekendeditvooraldestrijdtegenhetgebruikvandedoordestaatgepromote lin-
gua franca,metnamehet Lingala.8Hijwaservanovertuigddathetkolonialebewindhiermeeeen
tweeledigdoelbeoogde,metnamedeCongolesebevolkingzoweleconomischproductiefmakenals
politiekdocielhouden.NetzoalsandereradicaleindigenistenvondBoelaertdathetsprekenvaneen
taaldietotaalgeenlinkenhadmetdeeigencultuur,zouleidentotdeontwortelingvanhetvolk.Het
wasdusaangewezenteinvesterenindelokaletalen,eerderdaninde linguaefrancae,diehijarti-
ficieelachtte,ofinternationaletalenzoalshetFrans.Daaromschreefhij:
“Ontvreemdingaaneigenkultuurentaalkanweleenheelpraktischmiddelzijnomeenvolkzijnge-
voelvaneigenwaardetedoenverliezenenhetgemakkelijkeronderonzenpolitiekeninvloedtekrij-
gen, maar het lost alle natuurlijke banden van behoud en voert tot ontzedelijking en ondergang.
OnzeNkundo -Mongo stervenweg "als sneeuw voor de zon" zij sterven aan ontwrichting hunner
maatschappij.Latenwijvoorhenreddenwattereddenisvanhunvolkszijn:huntaal,alsgrootmid-
delvanzelfbewustzijnenzelfverheffinginhetgrootkongoleeschstaatsverband.”9
OptemerkenvaltdatinBoelaertsvolksnationalismedenatuurlijkevolksgemeenschappenvoorrang
kregenopdestaatseenheid.10Belangrijkdaarbij istevermeldendathijzijneigenrolalsmissionaris
evenwelnooitzouondergraven,maaraltijdtrouwbleefaandegedachtedatmissioneringlosstond
vanhetfenomeenvandekolonisatie.11ZozoudeKerkalleendechristianisatievandeinheemsebe-
volkingbeogen,waarbijBoelaertalsindigenistdebeschermingvanalhettraditioneleennatuurlijke
erbijnam.Dittoondevolgenshemsterkhetcontrastaanmetwatdestaatprobeerdeteverwezen-
lijken,metnamepuurmaterieelgewin.
Het volksnationalistische denken van Boelaert vloeit voort uit zijn Vlaams-nationalistische achter-
grondwaarbijdeVlaamsebewegingvoorzijnvertreknaarCongoincultuurflamingantischerichting
wasgeëvolueerd.12AandehandvanBoelaertseindverslagoverzijnstudietijdmeentHonoréVinck
evenweldathijhetcultuurnationalismeallangoverstegenhadeninderichtinggeëvolueerdwasvan
7M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),Leuven,Garant,1995,pp.87-88.8B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,pp.443-445.9E.Boelaert,“DeNkundo-Mongo:éénvolk–ééntaal”,p.51.10B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,p.445.11B.Ceuppens,Idem,pp.460-462.12H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,in:MededelingenvandeHeemkundigeKringvanErpemere,45(2002),2,p.23.
9
eenveelradicalerepolitiek-Vlaamseburgerzin.
DelinkmethetVlaams-nationalistischgedachtegoedenhoehijdezemetzichmeenamnaardeBel-
gischekolonie,wordtondermeeraangetoondinhetartikelvanNancyRoseHunt.13Zijbeschrijfthoe
debeweegredenenvanBoelaert,dieinhetmiddenvandetwintigsteeeuwinhettekenstondenvan
destrijdtegendefertiliteitscrisisonderhetMongo-volk,voortkwamenuithetdegeneratiefdiscours
dateigenwasaandeVlaamseBeweging.Ditdiscoursontstondalsgevolgvanhetprocesvanindus-
trialiseringinBelgiëwaarbijheteconomischezwaartepuntinWalloniëlag.Ditbrachtontvolkingmet
zichmeeomdatveelVlamingennaarhetzuidentrokkenwaardoorhetFransinmenigVlaamshuis-
gezinzijnintrededeed.Vlaanderendaarentegenwerdalsstatischenminderlevendbeschouwd,wat
LodewijkDeRaet,netalsanderebelangrijkekopstukkenvandeVlaamsebeweging,in1906deedop-
merkendathethogeregeboortecijferinVlaanderendeenigefactorwasdieervoorzorgdedatereen
numeriek evenwicht tussende twee taalgroepenbehoudenkonworden.Dezepositievedemogra-
fische componentwerd dan ook voorgesteld als de factor die de Vlaming behoedde van denatio-
nalisatie.Deze strijd endedaarmee gepaard gaande vreesherkennenweookbij Boelaert,meent
Hunt,dieCongoervoeralseenpre-industrieelVlaanderen.VanuitditVlaamseperspectiefendiens
gevoelighedenkondeconsternatievanBoelaertomtrentdeonvruchtbaarheidendeontvolkingvan
hetMongo-volkgevatworden:
“He[Boelaert]cametotheCongofromaworldofnostalgiaforalost,pre-industrialworldofsimple,
independentpeasantsandurbancloth-makers,andwitnessedanotherpeasantworldwhosewayof
lifewasalreadythreatened.[...]DiscussionaboutdegenerationwascommonwithintheFlemishmo-
vement frombefore the founding of Belgium in 1830 right through to at least the 1910’s, and in-
creasingly itmetacounterdiscourseof ‘Volkskracht’.Bothof these languages,asweshall see, re-
surfacedinrelationtoMongodepopulationintheCongo.”14
DitVlaams-nationalistischebewustzijngaatopzijnbeurtterugophetalgemeenklassiekeachttiende-
ennegentiende-eeuwsenationalistischegedachtengoedwaarbij eennatuurlijke volksgemeenschap
gelinktwerdaaneenbevolkingsgroepmeteenzelfdetaal,cultuurengeschiedenis.15Zoalsdathetge-
valwasbijhetVlaamsediscoursenhetstrevennaareenzohoogmogelijkgeboortecijfer,zullenook
dezedrieelementenBoelaertsdenkwijzekenmerken,zijhettoegepastopeenCongolesesetting.Zo
steldehijdestandaardiseringvooropvandeinheemseLomongo-taalomhetontstaanvaneenMon-
13N.R.Hunt,“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,in:PastandPresent,198(2008),1,pp.197-198.14N.R.Hunt,Idem,p.197.15N.R.Hunt,Idem,p.201;E.VermeerschenJ.Braeckman,DeriviervanHerakleitos:eeneigenzinnigevisieopdewijsbegeerte,Antwerpen,Houtekiet,2012,pp.221-223.
10
go-natieteverwezenlijken,netzoalshijmeendedatdeformaliseringvanhetNederlandsdeVlaamse
staatzouverzekeren.16VaakwordtdaaromverwezennaardewijzewaaropdemissionarisdeMon-
go-natie,netalsVlaanderen,alseennatuurlijkgegevenvoorsteldewaarbijhijhetkolonialebestel,
alsinstrumentvandeBelgischestaat,slechtsalseenartificiëleconstructieaanzag.
Tochvaltoptemerkendathetalgemeen-klassieknationalismeookrechtstreekshaarinvloedwistuit
teoefenenophetdenkenvanBoelaert,zonderdaarvoorhetmediumvanhetVlaamsegedachten-
goedtegebruiken.ZogafMichaelMeeuwisondermeeraandatfigurenalsBoelaert,dieuitgingen
vaneencomplexe“ideologievanhetnatuurlijke”, indeCongolesecontextmaarweinigproblemen
haddenmethetgebruikvanhetFransalsinternationalespreektaal.17
Boelaertgebruikte somszelfhetFransbijhet schrijvenvan zijnwetenschappelijke studies,enook
zijntijdschriftAequatoriawastweetalig.18MenkandusstellendatBoelaert,vanuitzijnklassiekna-
tionalistischegedachtegoed,opeensomsverbetenprincipiëlewijzehandelde.Zoweerdehijzichte-
genelkedominantestructuurvaninterveniërendevreemdeofartificiëletaleninsferenzoalsheton-
derwijs,watvolgenshemelknatuurlijkvolkswezenopgebiedvanverleden,cultuurentaaldreigde
teondermijnen.
16H.Vinck,“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,pp.138-142;N.R.Hunt,“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,p.203.17M.Meeuwis,“FlemishnationalismintheBelgianCongoversusZairiananti-imperialism:continuityanddiscontinuityinlanguageideologicaldebates”,in:MoutonClassics:fromsyntaxtocognition,fromphonologytotext,Berlijn,MoutondeGruyter,2002,pp.679-681.18B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,pp.452-461.
11
DeelI–Onderzoeksopzet
Zoalsindeinleidinggezegdzalindezemasterproefgepoogdwordenomaandehandvandefiguur
EdmondBoelaertendiensgedachtengoedtoteendieperinzichttekomenindeconjunctievandrie
prominentedenksystemenuithetkoloniale tijdperk.De relevantievanditonderzoek ligt vooral in
het feitdat totophedendeverbandentussenhetvolksnationalisme,het indigenismeenhetanti-
kolonialismenooitaaneendergelijkestudieonderworpenwerden.M.Meeuwisbestudeerdewelal
derelatiestussendeeerstetweegedachtenstromingen,metnamehetVlaams-nationalismeenhet
radicaalindigenisme,maarliethetantikolonialismeonbesproken.19Daaromzalditlaatsteaspecthet
meestbelichtwordenindezemasterproef.
De keuze voor Edmond Boelaert en de studie van diens antikolonialisme kunnen gerechtvaardigd
wordendoorhetfeitdathijeenvooraanstaandfiguurwas,zowelgedurendezijnmissionaireambts-
termijninBelgischCongoalstijdensdekorteperiodeernabijzijnterugkeernaarBelgië.Dithadhij
hoofdzakelijktedankenaanzijnwetenschappelijkwerk,meerbepaaldzijnaanzienlijkehoeveelheid
publicaties, zijn rol als medeoprichter van het destijds zeer bekende blad Aequatoria, zijn naam-
bekendheid,enz.TweederedenvooronzekeuzeisdathetlevenenwerkvanBoelaertintegenstel-
lingtotdezevanzijncollegaGustaafHulstaertnooit intensiefbestudeerdwerden.Wekunnendan
ookstellendatBoelaerteeninvloedrijkmaarafentoeonderbelichtfiguurisgeweestindekoloniale
periode,endaaromeengoedecasusvormtomerdelinkstussendedriehierbovengenoemdedenk-
systemenmeeteonderzoeken.
MetdezemasterproefzullenwijproberendeeigenheidvanBoelaertslaatstvernoemdegedachten-
goedaantetonen.Ditwordtbeoogddooreendiepgaanderestudievanzijnvolksnationalismeinde
hoopzodehoedanigheidervanbinnenhetdiscoursvanhetradicaal indigenismetekunnenaanto-
nen,aldannietdooreenvergelijkingtemakenmetandereindigenisten.
Eentweededoel,meer inverbandmethetpraktischantikolonialismezelf, ishetvindenvanspeci-
fiekehandelingenvanBoelaert,opzijnpamflettenna,waarmeehijhetkolonialebestelvanbinnen-
uittrachtteteondermijnen.EendergelijkepoginglijktaangeradenenwerdalondernomendoorN.R.
Hunt.20Zij toondeaanhoedemissionarissenBoelaertenHulstaerterinslaagdenviadeondersteu-
ningvandeexcentriekeenpseudowetenschappelijke figuurvanLodewycksendiens stellingen,de
19M.Meeuwis,“FlemishnationalismintheBelgianCongoversusZairiananti-imperialism:continuityanddiscontinuityinlanguageideologicaldebates”,pp.675-717.20N.R.Hunt,“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,pp.185-215.
12
politiek getinte ‘healing’-beweging van de Likili te promoten, ondanks dat deze door de koloniale
staatonderdruktenverbodenwerd.
13
DeelII–Algemeentheoretischkader
VooraleerdieperintegaanopdestudievanBoelaertenderelatiestussendedriedenksystemen,is
hetnuttighetalgemeentheoretischkaderteschetsen.Allereerstrichtenweonsopdedefiniëringen
historischebehandelingvandedrieafzonderlijkecomponenten,metnamehetVlaamsevolksnatio-
nalisme,hetradicaalindigenismeenhetantikolonialisme.Daarnavolgteenuiteenzettingvanenkele
specifieke,centralebegrippendiebetrekkinghebbenopdezemasterproef,indehoopzoookdele-
zerdiemindervertrouwdismetdematerie,eenhelderinzichtaantebieden.
HetVlaamsevolksnationalisme
Hetisaangewezeneerstaandachttebestedenaanhetoverkoepelendebegripnationalismeomver-
volgensover tegaan totde ideologie vanhetVlaams-nationalismealspolitiekebeweging.Webe-
ginnenmeteenoverzichtvandewetenschappelijketheorieoverhetcontainerbegripnationalisme,
waarnaeenbesprekingvolgtvandevormingenhetwezenvanhetVlaamsevolksnationalismezelf.
Nationalismealspolitiekeideologie
Overhetnationalismeinhaarbredebetekenisbestaatgeenoverkoepelendetheorie.VolgensBruno
DeWeverenAntoonVrintsishetbegriptoepasbaaropverschillendefenomenen:doctrinesenideo-
logieënovernaties;bewegingendiestrevennaarnatievorming;nationalesymboliekendiscours;na-
tionalegevoelens;entenslotteookopnatievormingsprocessen.21.
Devaakstgeciteerdedefinitievannationalisme isvandehandvanErnestGellnerdienationalisme
omschreefalseenpolitiekprincipedatervanuitgaatdatdepolitiekeennationale territorialeeen-
hedensamenhorentevallen.22Ineenartikeldathijkortvoordezedefiniëringschreef,steldehijdat
nationalismeopzijnminsteennatuurlijkuitvloeiselisvandehoedanigheidvandemoderneofmo-
derniserende samenlevingen.23Hij verwees daarbij naar de opkomst van natiestaten als gecentra-
liseerdepolitiekeentiteitenmeteenmobieleanoniemepopulatieenhomogenecultuurwaarbinnen
industrialiseringenvooraleducatieeenessentiëlerolspelen:“Nationalismisessentiallythetransfer
21H.Waltmans,EuropaenhetNationalisme,Hilversum,UitgeverijVerloren,1995,p.9;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,in:L.SandersenC.Devos,eds.PolitiekeideologieëninVlaanderen,Antwerpen,StandaardUitgeverij,2008,pp.322-323.22E.Gellner,Nationsandnationalism,Oxford,Blackwell,1983,p.1;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.323.23E.Gellner,“Nationalism”,in:TheoryandSociety,10(1981),6,pp.753-758.
14
ofthefocusofman’sidentitytoaculturewhichismediatedbyliteracyandanextensive,formaledu-
cational system. It isnot themother tongue thatmatters,but the languageof theécolematernel-
le.”24
Hiermee behoort Gellner tot de groep van modernistische en constructivistische auteurs als Eric
Hobsbawm, Anthony Giddens en Benedict Anderson.25Ook zij poneerden dat moderne naties tot
stand kwamen in de context van zogenaamde moderniseringsprocessen. Daarmee bedoelden zij
meer precies het fenomeenwaarbij de industrialisering, bureaucratisering en staatsvorming nood
haddenaanhomogeniseringendisciplinering,watviadestaatsinstrumentenvanonderwijsenleger,
enviadestaatspropaganda,verspreidviadekunst,deliteratuurendewetenschap,bereiktworden.
Hierbijgingendenieuweeliteshunbelangenverwerkenineennationaleideologiewaardeloyaliteit
vandeburgerstenopzichtevandestaatvooropgesteldwerd.Detraditiesvandealoudenatie,waar-
vandemodernestaatslechtseenemanatieis,werdengerehabiliteerdendoorgeschiedschrijversin
grote nationale epossen voorgesteld, alsof de opkomst van de betreffende natie onontkoombaar
was.Vroegeretheorieënoverhetnationalismegingenhierbijnoguitvaneennatuurlijkeeneeuwen-
oudeautogenesevandenaties,envormdendeachtergrondwaartegenhetmodernistischeencon-
structivistischeparadigmavanondermeerGellnerzichzouverzetten.Hetweesderolvandeelites
enhoezijaandegrondslagvandenatielagen,af,maarbleefweltrouwaanhetdoorslaggevendebe-
langvandemoderniseringsprocessen.
ProblematischaanhetparadigmavanGellner,waaropondermeerMichaelBilligheeftgewezen, is
hetfeitdathetnationalismeindegevestigdenatiestatenimplicietvanaardwasendusnietalseen
politiekprogrammawerdomschreven.26WatBilligtrachtteteverwoordenmet“banalnationalism”
was eenpogingomaan te tonendat nationalisme zich kan verhullen in patriottisme,waarbij niet
elkevormvanpatriottismegelijkgesteldkanwordenaannationalisme.Terwijlpatriottismezichspe-
cifiek richt tothet staatsbestel,diedaarbij zowelmultinationaalofmulti-etnischvanaardkanzijn,
richthetnationalismezichalleentotdenatieansich.DeWeverenVrintsgavenwelaandat inde
praktijkhetverschiltussenpatriottismeennationalismesomsmoeilijktemakenvalt,aangezienhet
eerstemeestalconformeertaandedominanteetniciteitofnatieindestaat.
DemeestgezaghebbendeauteurmetbetrekkingtothetnationalismeismomenteelAnthonySmith,
dieinzijndefinitiehetfenomeennationalismeloskoppeltvanhetfenomeenstaat,endaardoorhet
24E.Gellner,“Nationalism”,p.757.25B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.329.26M.Billig,BanalNationalism,Londen,Sage,1995,208p;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.323.
15
gellneriaanse paradigma verlaat.27Hij beschouwt het nationalisme eerder als een ideologische be-
wegingdietotdoelheeftnationaleautonomie,eenheidenidentiteitteverkrijgenentebehouden,
waarbij eenaantalbevolkingslagenvanmeningmoeten zijndat ze sameneennatieof tenminste
eenpotentiëlenatievormen.
Nationalismewordtgekoppeldaanhetbegripnatiewaarbijdenadrukgelegdwordtophetfeitdat
diteenproduct isvandeondernemingendernationalisten.Het strevennaarnationaleautonomie
kandaarbijnaasteeneigenstaatookanderevormenvangeïnstitutionaliseerdezelfbeschikking in-
houden.VolgensDeWeverenVrintsheeftdezedefinitiehetvoordeeldathetverschillendevormen
vannationalismedekt,ondermeerookdezebinneneenfederalestaat.
Nationalisme als ideologie stelt geenwelomlijndedoctrine voor, omdat ze op zich geen antwoord
biedtaanbepaaldesocialeenpolitiekekwestieszoalssocialerechtvaardigheid,verdelingvandewel-
vaart en conflictbeheersing.28Omdie redenwordthetnationalismevaakals een zwakke ideologie
aanziendieslechtsalseenverlengstukdientvansterkereideologieënalshetliberalisme,socialisme
enconservatisme.Dit isderedenwaaromhetnationalismeeenbrede ladingdekt,gaandevande-
mocratische,emancipatorischebewegingenzoalshetantikolonialenationalismeinAfrikaenAzië,tot
totalitaireregimeswaarvanhetDuitsenationaalsocialismehetvoorbeeldbijuitstekis.
Subcategorievanvolksnationalisme
WathetVlaamsevolksnationalismebetreft,valthetteverantwoordenomdemeernauwgezettebe-
schrijvingvanvolks-ofetnischnationalismetehanteren.Zoalswebijdehistorischebenaderingvan
hetVlaams-nationalismezullenzien,gaathetdiscourshierbijvooraluitvanhetgeloofineenVlaams
volkalseeneigen‘etniciteit’(cfr.infra).29Dedrangomdezeetniciteitalscriteriumtegebruikenter
profileringvandienseenheid–enzichzoaftezettentegende‘afzonderlijke’Waalsesociaal-cultu-
releidentiteit–vormtdanookdebelangrijkstevoorwaardeomvaneenVlaamsvolksnationalismete
spreken.30
Dezeeenheidstelteenvolksgemeenschapvoorvanmensendiebijelkaarhorenomdatzevannature
zeerspecifiekeengemeenschappelijkekarakteristiekenzoudenbezitten,dienietopeenkunstmatige
27A.Smith,Nationalism,Cambridge,PolityPress,2001,pp.9-10;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,pp.323-324.28B.DeWeverenA.Vrints,Idem,p.324.29B.DeWeverenA.Vrints,Idem,p.361.30J.Breuilly,Nationalismandthestate,Manchester,ManchesterUniversityPress,1993,p.6;H.Waltmans,EuropaenhetNationalisme,pp.9-10.
16
wijze,maarnaverloopvantijdtotstandzijngekomen,aldusHenkWaltmans.31OokRonaldNiezen
steldebijzijnbenaderingvanhetvolksnationalismehoevolkerenhuncollectieveetnischeidentiteit
trachten af te grenzen door een bepaald cultureel en linguïstisch beding.32De volksgemeenschap
vormtzichvervolgenstoteennatiealseengroepmensen,georganiseerdineeneigenstaatsverband,
of,correctervoordeVlaamsecontext,dergelijkverbandbegerend,zichopgrondslagvaneengeza-
menlijkverledenendoorgaansookvaneenzekerehomogeniteitvantaal,cultuurenafstamming,als
eeneenheidvoelen,endezeinstandwensentehouden.33BijhetVlaamsvolksnationalismevertaalt
zichditvooral ineenverlangennaarerkenningdievervolgensuitmondt inzelfbestuurenderegio-
naliseringvanBelgië.
EenhistorischoverzichtvanhetVlaams-nationalisme(1830-1966)
a.HetontstaanvandeVlaamsebeweging
BijhetontstaanvanBelgiëalseenonafhankelijkestaat in1830verkreeghetalgauwdestatuseen
vandemeeststabieleregimestezijnophetEuropesecontinent,ondanksdelinguïstischeheteroge-
niteit.34SindsdevooravondvandeGroteOorlogechter,valthettegenovergesteldewaartenemen,
wathetbestkangeïllustreerdwordenaandehandvandebriefuit1912dieJulesDestrée,eenbe-
langrijkkopstukvandeWaalsebeweging,aankoningAlbertIschreef.35Metzijnsindsdienvaakgeci-
teerdezinsnede“Sire,iln’yapasdeBelges”impliceerdehijdeideevanderegionaliseringvanBelgië
opbasisvandevoorondersteldeaanwezigheidvantweeafzonderlijkevolkeren,zijndeVlamingenen
Walen.Hierbijkunnenwenietandersdanderadicaletransformatievaststellenvaneenpasontstaan
enrelatiefeendrachtigBelgischbestelnaareenmaatschappijgekenmerktdooreenradicalebreuklijn
tussenVlamingenenWalen,diehetgevolgwasvanenigebeduidende19e-eeuwsesociaaleconomi-
scheenpolitiekeontwikkelingen.
OmhetontstaanvandeVlaamsebewegingtekunnenbeschrijven,zijnwijonvermijdelijkgedwongen
eersteenomschrijvingtegevenvandegeheleBelgischehistorischecontext,indehoopzotekunnen
vattenwaardekleineVlaamse‘natie’haarnationaleaspiratiesvandaanhaalde.
31H.Waltmans,EuropaenhetNationalisme,pp.9-10.32R.Niezen,Theoriginsofindigenism:humanrightsandthepoliticsofidentity,Berkely,UniversityofCaliforniaPress,2003,p.8.33H.Waltmans,EuropaenhetNationalisme,p.15.34A.Zolberg,“ThemakingofFlemingsandWalloons:Belgium:1830-1914”,in:TheJournalofInterdisciplinaryHistory,5(1974),2,pp.179-180.35G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,Gent,AcademiaPress,2012,p.120.
17
EentoepasselijkstartpuntdaarvoorisdeeigenlijkeBelgischerevolutiediein1830eeneindewistte
makenaanhet voormaligVerenigdKoninkrijk derNederlandenen aanhet zeggenschap vandiens
vorst,WillemI,overhetZuiden.36Vooralopvallendaandezeopstandwasdewijzewaarophijgedra-
genwerddoortweetotaaluiteenlopendesociaal-politiekestromingen.Enerzijdswasereenprogres-
sievebewegingdievooralbestonduitmensenafkomstigvandemiddenklassediezichengageerden
omdat zij zichonderhetmodernemaar reactionairebewindvanWillem Iuitgeslotenvoeldenvan
enigepolitiekemacht.Zijstreefdennaarveranderingen inde lijnvandeFranseRevolutie,zoalsde
eisnaaralgemeenstemrechtineenparlementairregimeendevrijheidvanpers.Anderzijdswaser
ookeenconservatiefkampbestaandeuitdeclerus,katholiekebehoudsgezinden,ledenvandeoude
adel,grootgrondbezittersenbepaaldekooplui/ondernemersdieuitwarenophetherstelvandepar-
ticulierevrijhedenvanhetAncienRégime.Zijhooptenmetditverzetdetendensvanmodernisering,
alsookdezevandescheidingtussenKerkenStaat,tegentegaan.
ZoalsAristideZolbergaangaf,speeldedetaalbijditconflictnogeenteverwaarlozenrol.37Dezestel-
lingondersteundehijmethetargumentdatingeenenkelkampdetaaleendrijfveervormdeommet
hetregimevanWillemItebrekenof–inhetgevalvandeorangisten–hetteblijvensteunen.Ookna
desuccesvolleafscheuringenvormingvandeBelgischestaat,geleiddooreenfrancofoonunitairre-
gime,kendemenoptaalvlakweinigproblemen.Deverwijzinghierbijnaardeorangistenslaatopde
industriëleburgerijuitdecentravanLuikenvooralGentdie,omwillevanhetgunstigeconomisch
beleid,trouwwenstenteblijvenaanhethuisvanOranje.38
Niettemin,zogavenGitaDeneckereetaliiaan,wasdetaalkwestieniethelemaalafwezig,maarwas
zijondergeschiktvanaard.39WillemIhechtegrotewaardeaandeeenheidvantaalterbevordering
vaneenefficiëntbestuur.ZowenstehijhetNederlandsals staatstaalop te leggen indeZuidelijke
Nederlandenopzulkeenmanierdathijdefrancofoneindustriëleelitesnietzouaffronteren.Zoging
hijovertothetnemenvanbepaaldemaatregelenterbevorderingenherstelvanhetNederlandsals
bestuurs- enonderwijstaal inVlaanderen.Datwas in verval geraakt omdat een groot deel vande
eliteverfranstwasgeraakt,waardoorondermeerdeadministratieinhetZuidengrotendeelsinhet
Franswerdgevoerd.DaarnaastwaserdeaanhechtingbijhetFranseKeizerrijkgeweestdiedezever-
fransingnogindehandhadgewerkt.
DepogingvanhetHuisvanOranjevolgdeonmiddellijkopeenintensieveperiodevanverfransing.Bij
deseculiere,stedelijkemiddenklasse inVlaanderen,dieondermeerbestonduit leraars,advocaten
enambtenarenonthuldedeinvoeringvanhetNederlandsalsstandaardtaalhetbestaanvaneenbij-36G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.47-49.37A.Zolberg,“ThemakingofFlemingsandWalloons:Belgium:1830-1914”,p.186.38G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.49.39G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,Idem,pp.49-51.
18
naonopgemerkteenzelfsonderdruktemoderneliteratuurenwetenschappelijkecultuurineentaal
dieinBelgiëbijnaidentiekwasaanhetdialectdatergesprokenwerd,aldusA.Zolberg.40
Deze invoering van hetNederlands als standaardtaal, en enkele anderemaatregelen vanWillem I
zoalsdeopnamevandeNederlandseliteratuurstudieindecurriculavanderijksuniversiteiten,zorg-
denervoordateenkleinegroepVlaamsgezindeintellectuelenzichkonvormen,waarvansommigen
zichaltijdenshetFransekeizerrijktegendeonderdrukkingvanhetNederlandshaddenverzet.41Het
gafdeorangisteneenextrastimulansomdathunloyaliteitaanWillemIeenruimerebetekeniskreeg
dan een louter economische.42Voor hendie de taalpolitiek vanOranje genegenwaren, kwamhet
orangismeneeropeenwijzevannationaleidentiteit.
Na de Belgische onafhankelijkheid werd taalvrijheid in de nieuwe grondwet ingeschreven.43Deze
leiddeinrealiteittotdesuprematievanhetFrans,detaalvandeelite.DatwasookzoinVlaanderen,
hoewelmeerdan95procentvandeVlaamsebevolkinggeenFranssprakmaareenNederlandsdia-
lect.ZijvormdededemografischemeerderheidinBelgië.DeWeverenVrintsschrijvenhierover:
“Behalvealseennoodwendigheidvooreenmoderneophandelenindustriegerichtestaat,kreegde
Franseeenheidstaalookeensymbolischebetekenis,namelijkophetvlakvandeculturelenatie-op-
bouw.HetFranswasdetaalvandenieuwverworvenonafhankelijkheidenmarkeerdedebreukmet
het‘Hollandse’AncienRégime.DenieuwemachthebbersputtenlegitimiteituithetFransalsprestigi-
euzecultuurtaal.HetFranswerdeenonderdeelvandeBelgischenationaletrots.”44
TegendezediscriminatieenveronachtzamingvandevolkstaalinVlaanderenkwamendezogenaam-
de‘taalminnaars’,waarvansommigenalsorangistenbekendstonden,alvroeginopstand.Sommige
vandeze‘flaminganten’stamdenuitFranstaligesocialemilieus,waardoorhuninzetvoorhetNeder-
landsmaaropweinigsympathiekonrekenen,ofwaardoorzeinsommigegevallenzelfsalsonvader-
landswerdengestigmatiseerd.Ondankshunstrevenidentificeerdeeengrotemeerderheidvandeze
taalminnaarszichmethetBelgischenationalisme,wantdeactiestengunstevandevolkstaalwerden
steedsineenBelgischpatriottischkadergeplaatst.HetmiddeleeuwseVlaanderenwerddanookvaak
indeBelgische staatspropagandageëxploiteerd.Het is indeze cultuurpolitiekdatde taalminnaars
aanknopingspuntenvondeninhunstrijdvoordeerkenningvanhetNederlandsendietezelfdertijd
40A.Zolberg,“ThemakingofFlemingsandWalloons:Belgium:1830-1914”,pp.190-191.41G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.51.42A.Zolberg,“ThemakingofFlemingsandWalloons:Belgium:1830-1914”,pp.190-191.43B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,pp.330-331.44B.DeWeverenA.Vrints,Idem,p.330.
19
legitimeerdenalsBelgischnationalisme.Datwasdanookde redenwaaromdeBelgischeoverheid
haarsteungafomdevolkstaalalseencultureelartefactteondersteunen.
OpvallendisdemanierwaaropdeBelgischeoverheidopdiemaniereenrolspeeldeindestandaar-
diseringencodificatievanhetNederlands.Ditwasvoornamelijk vanbelangdaarernoodbestond
aan vertalingen ten gunste vanbepaaldeondergeschikte besturen inVlaanderen.Dezebereidheid
wasmerkwaardig omdat de Vlaamse beweging erg doordrongenwas van de filosofie van Johann
GottfriedvonHerderdietaalbeschouwdealsdeoorsprongvannationaliteit.45DeBelgischeoverheid
haderevenwelvertrouwenindatdeVlaamsebewegingzichinhetBelgischenationalismezelfzou
inschrijven.DeaandachtvoorhetvoortbestaanvanhetNederlandswerdnochdoordetaalminnaars,
nochdoordeBelgischestaatbeschouwdalsdevoorbodevaneennieuwestaatkundigeentiteit.
WaaromdetaaldiscriminatievandeVlamingenalnietindenegentiendeeeuwleiddetoteennatio-
nalistischebewegingnaargellneriaansmodel,kanverklaardwordenaandehandvandestellingen
vanMiroslavHroch.46
Hijontwikkeldeeenzogenaamdemodernistischenationalisme-theoriewaarmeehijtrachtteeenver-
klaringtevindenvoorhetfeitdatkleineEuropesenatieszichindenegentiendeeeuwkondenont-
wikkelenophetgrondgebiedvaneendominerendestaat.Daaromsteldehijhetprocesvannatievor-
mingalseensociaalgegevenvoordatinherentdeeluitmaaktvandeovergangvaneenfeodalestan-
denmaatschappijnaareenkapitalistischsysteemvanburgerswaarbijdederdestand,waaronderook
dearbeiders,zichmetdenatiegingenvereenzelvigen.Hrochgafdaarbijaandathetslagenoffalen
vaneennationalebewegingtemakenheeftmetdematewaarinhetnationalebewustzijnzichweet
teverspreidenoverindividuen,waarbijhetverloopnauwsamenhangtmetdesocialeconditieswaar-
indebewegingzichbevindt.Zomerktehijopdatinstatenwaarinkleineonderworpennatiesvoor-
komen,desocialeennationaletransformatiewerdbemoeilijktdoordeinspanningenvandiekleine
nationalebewegingen,diezichenerzijdsverzetten tegendeoudestandenvanhetAncienRégime,
maar anderzijds – via de integratie van arbeiders – ook tegendenieuwe leidende klasse. Volgens
hemvormdedetaalvoordiebewegingeneenbelangrijkstrijdmiddel.
WatVlaanderenbetreft,leggenDeWeverenVrintsuitdatdeeerstegeneratietaalminnaarsopgeen
enkelmomentechtebelangstellingtoondevoordesocialeleefomstandighedenvandeNederlands-
talige bevolking. Zelfs na de politisering van de beweging vanaf de jaren ’40 van de negentiende
eeuw,warendetaaleisenindeeersteplaatsgerichtopdekleinburgerlijkebelangenvandeVlaams-
gezindemiddenklassevanonderwijzers,lagereambtenarenenclericidiezichverzettentegendeon-
45E.VermeerschenJ.Braeckman,DeriviervanHerakleitos:eeneigenzinnigevisieopdewijsbegeerte,p.222;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.330.46B.DeWeverenA.Vrints,Idem,pp.331-334.
20
eerlijkeconcurrentiediezeondervondenvanwegeFranstaligendiebeterepositieswistenteverwer-
ven.
Decrucialefasewaarineennationalebewegingovergaattotmassificatieenintegratievandearbei-
dersklasseontbreektnagenoegindeVlaamsebewegingvandenegentiendeeeuw,ondankshetgun-
stigeklimaatomtaalverzuchtingentekoppelenaansociaaleconomischeeisen.Zowaserdeongelij-
keeconomischegroei tussenVlaanderenenWalloniëdat tenvolle vande industrialiseringwist te
profiteren.Maar,zogevenDeWeverenVrintsaan:
“DekleinburgerlijkeVlaamsebewegingkeerdezichechterafvandesocialestrijd.Dekatholiekefla-
mingantendiedemeerderheidvormdenvandeVlaamsebeweging,haddeneenuitgesprokencon-
servatieve enpaternalistische visie opde sociale kwestie. Zij beschouwdenhun strijd voorde volk-
staalalseenonderdeelvaneenkatholiekprojectdateropgerichtwashetvolktebehoudenvoorde
ideeënvandeFransRevolutie.DekatholiekeVlaamsebewegingdefinieerdezichzelfalskatalysator
vaneenVlaamsesocialebewegingenalseendamtegenhetsocialisme.”47
De levensbeschouwelijke tegenstellingen tussen de katholieken en de liberalen, meer bepaald de
breuklijn tussendeklerikalenendeantiklerikalen,bemoeilijktendeVlaamsestrijdvanafheteinde
vandejaren1850.48Deverlagingvandekiescijnsin1848hadervoorgezorgddatmeermensenuit
de lageremiddenklasse hun stem konden uitbrengen,waardoor ook het aandeel vanNederlands-
taligeninhetelectoraatsteeg.DatzorgdeervoordatdeklachtenoverdediscriminatievanhetNe-
derlandsendeijvervoordeerkenningvandemoedertaalalsbestuurstaalookpolitiekgehoorkre-
gen.TerillustratiekanverwezenwordennaardeGrievencommissiediederegeringoprichttein1856
omteonderzoekenhoezeaandetaalklachtentegemoetkonkomen.Decommissieleverdeweinig
concrete resultatenopwaardoor zij voorlopigmaarweinig veranderingbracht in de gangbareop-
vattingdateenFranstaligbestuurzowelpolitiekalsadministratiefnoodzakelijkwas.
Eentweederedenvoordebeperktebelangstellingvoordetaaleisen,wasdereedsvermeldelevens-
beschouwelijke breuklijn die de vorming van een overkoepelende Vlaamse beweging in de weg
stond.DeneckereetaliitonenaanhoeaanliberalezijdeeenaantalVlaamsgezindeverenigingenont-
stonden,zoalsbijvoorbeeldin1851hetWillemsfonds,dieerhunliberaleachterbanvantrachttente
overtuigen dat demiskenning van het Nederlands net de reden vormde waarom het liberale ge-
dachtengoedinVlaanderenzomoeilijk ingangvond.Deliberaleflamingantenwarendeovertuiging
toegedaandatdeverfransingverantwoordelijkwasvoor“deonwetendheidvanhetVlaamsevolken
47B.DeWeverenA.Vrints,,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.334.48G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.85-87,116;A.Zolberg,“ThemakingofFlemingsandWalloons:Belgium:1830-1914”,pp.204-208.
21
achtten haar dus in het voordeel van de katholieken”.49Onder de katholiekendeed zich eenzelfde
bewegingvoor.In1875werdbijvoorbeeldhetDavidsfondsopgerichtdatdekatholiekepartijduide-
lijk probeerde temakendatde volkstaal net als het katholicismedeel uitmaakte vanhetVlaamse
volkskarakter.DaaromwasdebeschermingvanhetNederlandsevenbelangrijkalskatholicismezelf.
Deneckereetaliimenendanookdathetgeen toevalwasdatdeVlaamsebewegingaanhangver-
wierfbijdeultramontanen.50ZijbeschouwdendeVlaamsetaalalseenrelictuitdetijdvanhetAn-
cienRégimewaarhetVlaamsevolknoggevrijwaardwasvanideeënuitdeFranseRevolutie,enwaar
deKerknoggenootvanhaaronaantastbarestatus.
b.Hetcultuurflamingantisme
IndetweedehelftvandenegentiendeeeuwraaktedeVlaamsebewegingverdeeldineenliberaalen
eenkatholiekkamp,watoplangeretermijneenstructurelezwaktebetekende.51Opkortetermijnre-
sulteerdedezeverdeeldheidindeuitvaardigingvaneenaantaltaalwetten.Zowerdin1873dewet
ophetgebruikvanhetNederlandsinstrafzakenuitgevaardigd.In1878volgdedewetdietoelietdat
hetbestuurinVlaanderentweetaligmochtzijnendusnietlangeruitsluitendenverplichtFranstalig.
In 1883 werd bij wet bepaald dat in het middelbaar rijksonderwijs bepaalde vakken in het Ne-
derlandsmochten worden onderwezen. Deze taalwetten waren het resultaat van de druk die de
Vlaamsgezindeninbeidepolitiekekampenuitoefenden.Zijvormdenereennietonbelangrijkeach-
terbandienochdeliberalennochdekatholiekenkondennegeren.Toch,zostellenDeneckereetalii,
warendezewettenonvoldoendeomdeverfransinginVlaandereneenhalttoeteroepen.
TijdensdelaatstetweedecenniavandenegentiendeeeuwwondeVlaamsebewegingsteedsmeer
aan invloed,wat veel temaken hadmet de veranderendemaatschappelijke context.52Ten eerste
waserdetweedeIndustriëlerevolutie,dievormgafaaneenopkomendeVlaamsgezindeindustriële
ondernemersklasse. Zijwist voorheteerstdeVlaamsgezindheid te verbindenaan sociaaleconomi-
schebelangen.Deneckereetaliimerkenhierbijopdatnationalebewegingenaltijdeensterkeimpuls
krijgenalssocialegroepenhunbelangenwetentekoppelenaandievandenationalebeweging.Een
tweede factor die de Vlaamse beweging aan invloed deed winnen, was de invoering van het Al-
gemeenMeervoudigStemrechtin1893.53Datgafeenbelangrijkestimulansaandeontwikkelingvan
49G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.86-87.50G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,Idem,p.87.51G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,Idem,p.87.52G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,Idem,p.116.53A.Zolberg,“ThemakingofFlemingsandWalloons:Belgium:1830-1914”,pp.204-208;G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.116-117.
22
eenVlaamsgezindepolitiekeklasseomdatdoordezehervormingdenoodzaakompolitiektevoeren
inhetNederlandstoenam.
AanheteindvandenegentiendeeeuwwasdeVlaamsebeweginguitgegroeidtoteenbredesociale
bewegingmeteeneigenenniet teonderschattenpolitiekevertegenwoordiging.54DeVlaamsgezin-
denbegonnendaardoorprominentereeisentestellenophetvlakvandegelijkberechtigingvanhet
Nederlands.Naeenmassalemobiliseringoverdepartijgrenzenheenzoudezeinspanningin1898lei-
dentotdezogenaamdeGelijkheidswet,diehetNederlandsalseenofficiëlestaatstaalerkende.Deze
wettelijkegelijkberechtigingwasvangrotesymbolischebetekenisvoordeVlaamsgezindenenbeves-
tigdehet beginsel dat de tweetaligheid vanhet heleBelgische territoriumals leidraad kondienen
vooreennieuwbeleid.VolgensDeWeverenVrintszorgdedewetevenwelvooreenonverwachte
wending.Er reeshevigprotestvanwegedeFranstaligendiezichophunbeurtgroepeerden ineen
eigenWaalse beweging.55Zij wensten de Franstalige integriteit vanWallonië te verdedigen, maar
steldendaarbijookhetbehoudvandetweetaligheidinVlaanderenvoorop.Deredenhiervoorwas
dat er in Vlaanderen veel ingeweken Walen woonden die verder in het Frans bestuurd wilden
worden.VoorhenwasdeGelijkheidsweteenbedreigingomdatdezekonresulterenineeneentalig
Vlaanderen,ookalteldedeVlaamsebewegingveelaanhangersvaneentweetaligegelijkwaardigheid
overhetheleBelgischegrondgebied.56Dezeomstredenhouding vandeWaalsebewegingwason-
aanvaardbaarvoordeVlaamsgezindenenleiddeuiteindelijktotdeverderefederaliseringvanBelgië.
DeweverenVrintsmenendatalsgevolgvandezeterritorialewendingbelangrijkestappenwerden
gezet inde totstandkomingvaneeneigenVlaamse (sub)natie,metalsextraeffectdathet flamin-
gantismeeenechtenationalebewegingwerd.57Deovergangvanhetflamingantismealsdrukkings-
groepvoordegelijkheidvanbeidelandstalennaareenbewegingdiedeeentaligheidvanVlaanderen
vooropstelde,maakteeennatuurlijkonderdeeluitvandeontwikkelingvanhetVlaamsnationalisme.
ZoalsookAnthonySmithaantoont,maaktenzowel feitelijkeals figuurlijkegrenzeneen fundamen-
teelaspectuitvanhetprocesvannationale identificatie.Dat iseenbelangrijkepremisseomdatze
implicietinhoudtdathetVlaamsnationalismeoplangetermijnhetpotentieelbezittekunnenrivali-
serenmetdeBelgischenatiezelf.58
54B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,pp.334-335;G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.117.55B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.335.56G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.119.57B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.335.58A.Smith,Nationalismandmodernism.Acriticalsurveyofrecenttheoriesofnationsandnationalism,Londen,Routledge,1998,pp.185-187;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.335.
23
Niettemin,zovervolgenDeWeverenVrints,wasdezewendingslechtseenonderdeelvaneenbre-
derprocesvanzowelideologischevernieuwingalsverdiepingvanhetflamingantisme.Dooreenop-
portuun omgaan met de bovenvermelde maatschappelijk ontwikkelingen gingen de flaminganten
huntaalrechtensteedsmeerverbindenaaneensociaaleconomischprogramma,waarbijdediscrimi-
natievanhetNederlandswerdgehanteerdalsoorzaakvandesociaaleconomischeachterstandvan
hetVlaamsevolk.Dezeperiodegafvormaanwathetcultuurflamingantismewordtgenoemd:
“Datiseenwatmisleidendeterm,omdathetlijktdathetoverVlaamsebewegersgaatdieuitsluitend
incultureletermendachten.Debetrachtingwaseencultureleelitetevormen,alsmotorvandeont-
voogdingophetgebiedvantaal,dieVlaanderenookuitzijn intellectueleenmateriëleachterstand
zouoptillen.[…]HetcultuurflamingantismewildeookkomafmakenmetdeFranstaligeelitediede
administratie,hetgerechtenallepositiesmeteengrotestatusinVlaandereninnam,enhetijverde
resoluutvooreentaligheid.”59
Taalwerdnualseenonderdeelbeschouwdvaneenbredersociaaleconomischproces,waarbijmen
er vanuit ging dat de achterstelling van de Vlaamse volkstaal zware economische implicaties in-
hield.60Hetcultuurflamingantismehadtweedoelenvoorogen:enerzijdsmoesthetNederlandsde-
zelfdestatuskrijgenalshetFrans,anderzijdsmoestendeVlamingendemogelijkheidkrijgenzichin
huneigentaalteontwikkelen.Vanzelfsprekendkwamhierdoordevernederlandsingvanhetonder-
wijs,metinhetbijzonderhetuniversitaironderwijs,zeerhoogopdeagendatestaan.
EenbelangrijkdenkerbinnenhetcultuurflamingantismewasdeliberaalJuliusMacLeod.Hijwaseen
verlichtflamingantdieervanovertuigdwasdathetVlaamsevolkzijneigenintellectueleelitemoest
vormen,wildeVlaanderenzijnsociaaleconomischeachterstand inhalen.DatdiendeviaeenNeder-
landstaligeuniversiteittegebeuren.MacLeodtoondeaanhoedoordetaalbarrièredeverfranstebo-
venlaaginVlaanderenzoweldementalealsdemateriëlearmoedeinstandwisttehouden.Daarom
pleittehijsterktegenhetwijdverbreideideedatalleenhetFransalsechtecultuur-enwetenschap-
pelijketaalkongelden.DesocioloogLodewijkDeRaetwaseentweedebelangrijkefiguur.61Hijwas
ervanovertuigddatalleendevernederlandsingvanhetonderwijskonbijdragentoteenhogerescho-
lingsgraadvandeVlaamsebevolking,watzouleidentotdegewensteeconomischeexpansie.DeRaet
ging daarbij uit van de notie volkskracht die stelde dat de volkeren in België, het Vlaamse en het
Waalse, onder elkaar strijd leverdenmetdeeconomischedominantie als bekroning.DeWever en
Vrintsvullenaan:
59G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.117-118.60G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,Idem,p.118.61B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.336.
24
“’Aderlatingen’zoalsdemassaleimmigratievanVlaamsepaupersnaardeFranseenWaalseindus-
triebekkens,moestengedichtwordenomdeVlaamse‘volkskracht’temaximaliserenmethetoogop
destrijdvoordeeconomischedominantiebinnendeBelgischestaat.”62
Het cultuurflamingantismewas bijgevolg zowel elitair als emancipatorisch van aard.63De Vlaamse
volkskrachtmoest totontwikkeling gebrachtwordendooreen intellectueleelite,waarvanhetdis-
coursgekenmerktwerddooreengrotegerichtheidnaardetoekomst.ZoalsDeneckereetaliistellen,
wasdevernederlandsingvandeGentseRijksuniversiteitdanookdeeisbijuitstekvanhetcultuurfla-
mingantisme. Haar mobiliserende kracht zorgde ervoor dat Vlaamsgezinde politici over de partij-
grenzenheen,gezamenlijkbegonnenteijverenvoordevernederlandsingvandeGentseuniversiteit
envoorandere taalwettenopdiversemaatschappelijkdomeinen.Ter illustratiekanhierverwezen
worden naar het opmerkelijke verbond van de Drie kraaiende hanen, de katholiek Frans Van
Cauwelaert,de liberaalLouisFranckendesocialistCamilleHuysmans,dieeensgezindop24maart
1911eenwetsvoorstelneerlegdendatdegeleidelijke invoeringvanhetNederlandsaandeGentse
universiteitbeoogde.64Hetschreefdaarinondermeervoorhoehooglerarendienietwensteninhet
NederlandstedocerendooreenNederlandstaligetitularisdiendenvervangenteworden,alsookdat
FranstaligedocentenbijhunoverlijdennietvervangenkondenwordendoorFranstaligen.Niettemin,
zogeeftFienDanniauaan,zoudenvertragingsmanoeuvresendeEersteWereldoorlogervoorzorgen
dathetwetsvoorstelnooitindeKamerwerdbehandeld.Ookhetactivismezouhetvoorstellangna
deoorlogonbespreekbaarmaken(cfr.infra).
c.WereldoorlogIenhetbeginvandeVlaamseradicalisering
DoordeDuitse invalop4augustus1914raaktehetneutraleBelgiëbetrokken inhetgrootstemili-
taireconflicttotdantoe.65DezeonverhoedseschendingvandeBelgischesoevereiniteitloktebijde
bevolkinggroteverontwaardiginguit,ookbijdeVlaamsebeweging,meteenuitdrukkelijkBelgisch-
nationalistischelantotgevolg.Ookdepropagandaronddefiguurvandevorstenopperbevelhebber
AlbertIgafeenbelangrijkeimpulsaanhetBelgischepatriottisme.66DeVlaamsebeweginggingmee
inditpatriottischeelandoorhaarbesluittrouwteblijvenaandezogenaamdeGodsvrede.Zestelde
eenovereenkomstvooraandeBelgischepolitiekekrachten–ookweldeUnionSacréegenoemd–
62B.DeWeverenA.Vrints,,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”p.336.63G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.118-119;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,pp.336-337.64F.Danniau,1910:Driekraaiendehanen,in:<http://www.ugentmemorie.be/gebeurtenissen/1910-drie-kraaiende-hanen>,geraadpleegdop20/03/2016.65B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.337.66G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.142.
25
waarbijdeideologischestrijdtijdelijkwerdgestaaktzodatalleinspanningengebundeldkondenwor-
denomhetvaderlandteverdedigenentebevrijden.HoewelaandevooravondvanWereldoorlogI
de invloedendeeisenvandeVlaamsebewegingsterkwaren toegenomenenhet taalconflictwas
geëvolueerdnaareenbelangenconflicttussentweeafzonderlijkevolkeren,wasdeverontwaardiging
overdeschendingvandeBelgischeneutraliteitvoorveelflamingantenvoldoendeomhunloyaliteit
tebetuigenaanvorstenvaderland.Velengingenuitvandeveronderstellingdathuninzetentrouw
aanBelgiënadeoverwinningopdeDuitseagressorbeloondzouwordendoordeinwilligingvanbe-
paaldeVlaamseeisen.
TochwasereenminderheiddiezichlietverleidendoordeDuitseFlamenpolitikendestaprichting
collaboratiezette.67DebezetterkendedeVlaamsesituatieenprobeerdehetcommunautaireconflict
inzijnvoordeelomtebuigen.DatgebeurdeonderanderedoornategaanhoezedeVlaamsgezinden
vanhunmedewerkingkondenovertuigendoorhetmakenvaneenaantalpolitiekebeloftes.Zowas
erbijvoorbeelddetoezeggingin1916omdebelangrijksteeisvandeVlaamsebewegingintewilligen
endeGentseuniversiteit tevernederlandsen.DezeVlaamsgezindebereidheid tothet steunenvan
deDuitsemilitairemachtenhetopleggenvandiensprogrammategendevolkswil in,werdbekend
alshetactivisme.DaaroverschrijvenDeneckereetalli:
“[Het activisme]werd dan ook door het gros van de bevolking (het grootste deel van deVlaamse
beweging incluis) scherp van de hand gewezen, om niet zeggen uitgespuwd. Uiteindelijk kon het
activismeooknietmeer dan eenpaar duizendVlaamsgezindenovertuigen.Desondanks is het een
belangrijkpolitiekfeitindeBelgischegeschiedenis.Hetmarkeerdedegeboortevaneenanti-Belgisch
Vlaams-nationalisme,eenstromingindeVlaamsebewegingdieBelgiëprincipieelafweesenzichniet
langergebondenvoeldeaaneenloyauteitjegensdeBelgischewetten.”68
Daarnaastontstondaanhetfront,deelsonderinvloedvanhetactivismeendeelsonderinvloedvan
de IersePaasopstand (1916),deFrontbeweging.69Zijwasontstaandooreencombinatievan facto-
ren.TeneerstewerdhetlegergeleiddooreenconservatiefFranstaligofficierenkorpsdatelketaaleis
als subversief beschouwde. Dat bemoeilijkte de relatie met de vele Vlaamsgezinde soldaten. Ten
tweedewaserhetgeruchtoverdeVlaamsecollaboratieinbezetBelgiëdatnogmeerverzuringte-
weegbracht.DaardoorwerdVlaamsgezindheidalgauwopeenlijngezetmetDuitsgezindheid,hoe-
weldeVlaamsgezindefrontsoldatennet loyaalblevenomdatzehooptenopde inwilligingvanhun
67G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.143-144.68G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,Idem,p.144.69B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.338;G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.144-145.
26
eisennadeoorlog.Tenderdewaserdepolitiekesituatiediemaaktedatdetegemoetkomingenaan
deVlaamsgezindenondanksdeopofferingenuitbleven.Vooreenmeerderheidbinnenderegeringin
ballingschapwas de timing hiervoor ongeschikt, omdat daardoor de Godsvrede op de helling zou
wordengezet.DeregeringwouiniedergevalvermijdendatdeFranstaligeconservatievemilieus,en
dusookdeovergrotemeerderheidvandelegerleiding,ontstemdzoudenraken.Zijstondenweiger-
achtigtegenoverdeinwilligingvandeVlaamseeisen.
GeconfronteerdmetdezerealiteitorganiseerdendeVlaamsgezindefrontsoldatenzichvanaf1916in
deFrontbeweging.Daarbijginghetomeenpaarduizendsoldatenenonderofficierendieinhetnor-
malelevenintellectuelen,studentenengeestelijkenwaren.ZijwenstenaanhetfrontdeVlaamsebe-
weging teorganiseren.DeBelgische legerleiding verbooddat,wat in1917 leidde tothetontstaan
vandeGeheimeFrontbeweging,diezeeranti-Belgischwasencontactenonderhieldmetdeactivis-
teninhetbezettelandsgedeelte.
ZoalsDeWever enVrints aantonen, leiddeWereldoorlog I voor het eerst tot de vorming vaneen
radicale,anti-BelgischevleugelbinnendeVlaamsebeweging.Zijhadeennationalistischprogramma
datvolledigindelijnlagvanhetgellneriaanseparadigma.Zijtrokcategorischdekaartvaneeneigen
Vlaamsestaat.
d.Deideologischeenmethodologischeversplinteringtentijdevanhetinterbellum
DeVlaamsebewegingkwammetimagoverliesenstructurelezwakteuitWereldoorlogI.70Hetland-
verraadvanhetactivisme–waarookdeFrontbewegingdeelsmeegeflirthad–zorgdeervoordat
hetblazoenvandehelebewegingbesmeurdwasgeraakt.NietteminzaaidehetactivismeinVlaan-
derenweldeideevaneeneigenpubliekrechtelijkestructuurdiedenotiebevattedatzeovereenei-
genstaathoordetebeschikken,eenideedatdeVlaamsebewegingsindsdiennooitmeerzoulosla-
ten.71Dat gaf aanleiding tot een nadrukkelijker nationale profilering,wat op zijn beurt zou zorgen
vooreennieuweinterneverdeeldheidenonzekerheidoverdetevolgenpolitiekestrategie.
Deverdeeldheidkwamneeropeentweestrijdtussenhet‘minimalistische’enhet‘maximalistische’
kamp, verwijzend naar het zogenaamdeMinimumprogramma.72Dit programma hield de volledige
vernederlandsingvanVlaanderenin,waarbijdewettelijkeenfeitelijkegelijkberechtigingvanhetNe-
derlands inBelgiëeenmustwerd.Tothetminimalistischekampbehoordendiegenenvoorwiede
verwezenlijkingvanditprogrammadevoornaamsteeiswas.DebelangrijkstefiguurwasdeVlaams-
70G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.154.71B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.341.72G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.154.
27
gezindekatholiekFransVanCauwelaert.73Hijwistzichtijdensdeoorlog,doorzijnstrijdtegendeFla-
menpolitikentegendesystematischeweigeringvanderegering inballingschapomtoegevingente
doen,optewerpenalsdékopmanvandeloyaleflaminganten.Viaparlementairewegstreedhijon-
dermeervoordeinvoeringvanhetMinimumprogramma.DeWeverenVrintsstellen:
“Metzijnpleidooivoor‘bestuurlijkeaanpassing’en‘grondwettelijkzelfbestuur’hieldVanCauwelaert
duidelijkafstandvanhetnationalismeingellneriaansezin,maarzettehijontegensprekelijkstapjesin
de richting van het nationalisme zoals Anthony Smith het begrijpt. Wat Van Cauwelaert van de
Vlaams-nationalistenonderscheidde,wasgeenszinseenverschilinnationaleidentificatie.[…]Heton-
derscheidlagelders,ophetvlakvandepolitiekestrategie,watechtergeenszinsbetekentdathetniet
ideologischgeladenzouzijn.VanCauwelaertbrak(wellichtdeelsuitpolitiekeberekening)definitief
methetflamingantischeelitarisme,hoewelookhijzelfvoordeoorlognietbijsterveelhadopgehad
metdedemocratie.HijzetteinopdedemocratiseringsgolfdiedeEersteWereldoorloghadteweeg-
gebracht,omeendraagvlakoptebouwenvoordeVlaamsebewegingenviaparlementairewegzijn
programmateverwezenlijken.”74
Hieruit kunnenweopmakendatdeaanpak vanVanCauwelaerteerderdemocratischen reformis-
tischvanaardwas.75TezelfdertijdprobeerdehijomdeVlaamsebeweging te latenopnemen inde
gedemocratiseerdekatholiekepartijomzodenodigesocialeenpolitiekemachtsbasisteverzekeren,
eerderdanintezettenopeenapartenationalistischepartijdieelkesociologischankerpuntindesa-
menlevingmiste.DezeingesteldheidvanVanCauwelaertschrijvenDeWeverenVrintstoeaanzijn
typische“volkskrachtdenken”.VanCauwelaertgingervanuitdatineendemocratischeomgevingen
meteentoenemendebevolkingalseconomischepotentieeldeVlamingenonvermijdelijkaanmacht
zoudenwinnen.
Daartegenover stond hetmaximalistische kamp dat verderwilde gaan dan gelijkberechtiging.76Zo
streefdensommigennaargedeeltelijkeregionaliseringenzelfbestuuropbasisvantaalgroepen,wat
bijverschillendefractiesaanleidinggaftottalvanfederalistischeblauwdrukken.
Daarnaastopereerdenerradicalen–voormaligeactivistenenledenvandeGeheimeFrontbeweging
–die ijverdenvooreenonafhankelijkVlaanderen.HetactivismeendeFrontbewegingwarennade
oorlogsamengesmoltentotdeFrontpartij,deeersteVlaams-nationalistischepartijdieVlaamszelfbe-
stuuralsbelangrijksteprogrammapuntnaar voren schoof.Dezeondernemingwaseenkortstondig
73B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,pp.338-339.74B.DeWeverenA.Vrints,Idem,p.339.75B.DeWeverenA.Vrints,Idem,pp.339-340.76G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.154-156;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,pp.341-345.
28
levenbeschorenvanwegedeonoverbrugbareideologischediversiteitdiedeFrontpartijkenmerkte.
HetwastekenendvoordeideologischeverscheurdheiddiehetVlaams-nationalismeindejaren1920
ondervondendieuiteindelijk zowel vorm zougevenaaneen reformistischeenpluralistische stro-
mingdieopdemocratischewijzederegionaliseringvanBelgiëwenstetebewerkstelligen,alsaaneen
radicaleenkatholiekestrekkingdieheteindevanBelgiënastreefde,aldannietviaeenrevolutionai-
restrategie.DeWeverenVrintsmerkenhieroverop:
“Detweepolenverschildennietalleenopvlakvandepolitiekemethode,ookindekernvanhunna-
tionalistische ideologie.Waar voor de ene pool Vlaams zelfbestuur een publiekrechtelijk probleem
wasdatkonwordenopgelostdooreneventueelbinnendeBelgischestaatstructuren,waservoorde
anderpooleenonoverbrugbareklooftusseneendoorGodgeschapenVlaamsvolkeneenonnatuur-
lijke Belgische staat die het Vlaamse volk corrumpeerde met verfransing en met ‘Belgische poli-
tiek’”.77
Toch,zostellenDeneckereetalii,kreegdezestromingondankshaarinterneverdeeldheidheelwat
kansomtegroeien.DeoorzaaklagbijdelateenvergeefsetoegevingenvandeopeenvolgendeBel-
gische regeringenmetbetrekking totde taalkwestie.78Als verklaring voordeze traagheid goldnog
altijddateendeelvanhetBelgischeestablishmentelketoegevingaandeVlaamsebewegingalseen
ondergravingvanhetstaatsbestelzag.IronischgenoegzoupreciesdezehoudingdeBelgischestaat
tengronderichten.MenhadimmershetgeduldvandeVlamingenzodanigopdeproefgestelddat
devernederlandsingvandeGentseuniversiteit in1930endedaaropvolgendewettendiedeeen-
taligheid inhetonderwijs,deadministratieenhetgerecht inVlaanderenverankerden,deVlaams-
nationalistennauwelijkstevredenkondenstellen.Zijwarenallangafgestaptvaneenuitsluitendstre-
vennaar eentaligheidbinnenVlaanderenenwaren intussen geëvolueerd in de richting van verre-
gaanderedoelstellingen,waaronderaldannietdevernietigingvanBelgië.
In de jaren dertig van de vorige eeuw evolueerde de Vlaamse beweging steedsmeer in extreem-
rechtserichtingwaarbijdeafkeervoordedemocratiegroeide.DeeconomischecrisisdieBelgiëvan-
afdetweedehelftvanhetjaar1930trof,washiervoordeelsverantwoordelijk.79Velenmeendendat
delaagconjunctuurmethaardrastischesocialegevolgentewijtenwasaanhetfalenvanhetdemo-
cratischesysteem.AnderzijdswaserookdepolitiekecontextwaarbijhetVlaams-nationalismenog
altijdeenminderheidsbewegingwasdiegeenkanszagomooitdemeerderheidinhetparlementte
behalen.Datvoeddeeenvormvanradicalismedievooralgreepzoukrijgenopjongemilitanten.
77B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.345.78G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.158-162.79G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,Idem,p.158.
29
Deze twijfels over de parlementaire democratie bestonden in heel Europa. Zowel vanuit extreem-
linkse (hetcommunisme)alsvanuitextreemrechtsehoek (het fascisme)diendenzichalternatieven
aantervervangingvandewestersedemocratieën.HoewelBelgiëhaardemocratischefundamenten
wisttebehouden,waserveelsympathievoordetendensendiezichinhetbuitenlandaftekenden.
BinnendeVlaamsebewegingwerddoorJorisVanSeverenop6oktober1931hetVerbondvanDiet-
seNationaalSolidaristen(Verdinaso)opgericht.VanSeverenspeeldealsindsdejarentwintigeenbe-
langrijkerol indeideologischeherbronningvanhetVlaamsnationalisme.80Zowashijdeleidervan
het Katholiek VlaamsNationaal Verbond (KVNV) geweest dat streefde naar de oprichting van een
Vlaamsestaatsinrichtingwaardekatholiekeleerhoordetewordengehanteerdterbevorderingvan
eenculturele, socialeeneconomischeorde.Metdezekatholiekgeïnspireerde solidariteitsleerwas
VanSeverenop zoekwasnaareen ‘nieuweorde’,waarbij naastde staatsinrichtingookdegehele
maatschappij hoorde te veranderen. Het KVNV stond voor een organisch geordende Vlaamse ge-
meenschap ter vervanging van de afbrokkelende en individualistisch ingestelde, liberale samenle-
ving.DaarbijontwikkeldeVanSeverendedaaropvolgendejarenookeenGroot-Nederlandsdiscours,
datbelangrijk zouworden inde ideologie vanhetVerdinaso.Hij ontwikkeldede ideevaneenpo-
litiekeverenigingvanVlaanderenmetNederland,ofwelhetDietseideaal,datDeWeverenVrintsbe-
schouwden:“[…]alseenlogischeconsequentievaneenessentialistischetaal-nationalistischeideolo-
gievolgenshetHerderiaanseprincipe‘detaalisgansvanhetvolk’.”81
Bij de oprichting van het Verdinaso enkele jaren later bouwde Van Severen op bovenstaand pro-
grammavoort. Zovoorzagdebewegingbinnenhaarkatholieke solidariteitsleerdrie fundamentele
ennatuurlijkelevensgemeenschappen,zijndedefamilie,deberoepscorporatieeneenoverkoepelen-
de volksgemeenschapwaar vreemdelingen (‘andersdenkenden’, vooral joden) buitengeslotenwer-
den.HetVerdinasowerddaarnaastgekenmerktdoorvagepolitiekestandpunten.Hetprobeerdein
de eerste plaats opportunistisch in te spelen op de publieke opinie.82Tochwist de beweging zich
voortestellenalsdemiddenwegtussenhetcollectivismeenhetliberalisme,waarbijhetzichpromi-
nentantidemocratischopstelde.In1934zetteVanSevereninopeenheroriënteringvanzijnbewe-
gingdoorhetVlaams-nationalismeteverlatenenbijhetideaalvaneenGroot-Nederlandsestaatook
WalloniëenhetGroothertogdomLuxemburgtebetrekken.83DatzouervoorzorgendatVanSeveren
80J.Creve,HetVerdinasoenzijnmilities.MilitievormingtussenbeidewereldoorlogeninVlaanderenenNederland(1928-1941),Gent(onuitgegevenlicentiaatsverhandelinguniversiteitGent),1985,pp.44-57(promoter:H.Balthazar);StudiecentrumJorisVanSeveren,JorisVanSeveren,in:<http://www.jorisvanseveren.org/>,geraadpleegdop22/03/2016;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.346.81B.DeWeverenA.Vrints,Idem,p.346.82J.Creve,HetVerdinasoenzijnmilitie.MilitievormingtussenbeidewereldoorlogeninVlaanderenenNederland(1928-1941),pp.44-57.83G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgiëp.166;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.348.
30
eengrootdeelvanzijnaanhangverlooromdatdetoenaderingtotWalloniëalseeninbreukophet
Vlaamsevolksbeginselwerdaangezien.
DekoerswijzigingvanhetVerdinasohaddeelstemakenmetdeoprichtingvanhetVlaamsNationaal
Verbond(VNV)inhetjaar1933.84VeelVlaams-nationalistenstondenopdezelfdeideologischelijnals
VanSeveren,maarkondenzichmoeilijkvindenindetotalebreukmethetparlementarismedathet
Verdinasovooropstelde.DaardoorkwamhetVNVtotstanddat ingrote lijnenhetDietseprogram-
mamet zijnorganisch-solidaristische staatsordeningovernam,maardaarentegenwelactiefwas in
deverkiezingen.OpdezewijzewisthetVNVhetVerdinasoteovervleugelen,ookalprobeerdeVan
Severentevergeefsmeteenheroriënteringtereageren.
Het VNV bleef wel steunen op het Vlaams-nationalisme, waardoor het zich kon opwerpen als de
meestgeestdriftigeverdedigervanhetflamingantisme.Opdiemanierwistheteengroteaanhangte
verwerven. Toch bleef ook deze partij niet gespaard van interne, ideologische strubbelingen. Eén
vleugelbestonduitrevolutionaireNieuweOrde-gezindendiedeBelgischstaatmanumilitariwens-
tenneertehalen.Deanderevleugel,hoeweleveneensanti-Belgisch,wasgematigder.Zijhieldvast
aandeparlementairestrategiehoewelzijallangnietmeergeloofdeinhetdemocratischesysteem.
DepartijmethaartweevleugelswerdbijeengehoudendoorhaarleiderStafDeClerq,dieeerderde
voorkeurgafaanderadicalevleugel.OpdeeersteVNV-Landdagin1934werdduidelijkdatdepartij
naarhetfascismeneigde.DeLanddagtoondeeenspektakeldatindejarenvoordienookalinItalië
enDuitslandtezienwasgeweest.Geüniformeerde ledenbrachteneenRomeinsegroetwaarbijde
toespraakvan‘denleider’StafDeClerqcentraalstond.
Tegenhetmiddenvanjaren‘30verloordekatholiekepartijveelvanhaarkiezersaanhetVNV,maar
deelsookaanhetWaalse,fascistischeRex.85Nadeverkiezingsnederlaagvan1936voeldedepartijde
noodzaakomteherstructureren,daarbijvooralaangemoedigddoordeVlaamsgezindekatholieken.
De toenmalige Katholieke Unie werd afgeschaft en vervangen door de Katholieke Vlaamse Volks-
partij,diesamenmetdeFranstaligePartiCatholiqueSocialhetBlokderKatholiekenvormde.Bijde
KatholiekeVlaamseVolkspartijwerdenonder invloedvandeVlaamsgezindeopiniemeteenkartel-
onderhandelingen aangeknoopt met het VNV, wat samen met haar wedijver naar een publiek-
rechtelijkstatuutvoordeVlaamsevolksgemeenschaponderdeeluitmaaktevanhaarelectoralerecu-
peratiestrategie.86Tochzouonder invloedvandeKerkendechristelijkearbeidersbeweging (ACW)
deunitaireBelgischetendensdominantblijven,enzouhetvoorstelvandeVlaamsgezindekatholie-84G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.166;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.348-354.85G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.167.86B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.355.
31
kentotverenigingmethetVNVvanbeidekantenafgewezenworden.Datverhinderdenietdathet
oplokaalniveauherendertotsamenwerkingkwam.
e.WereldoorlogII:Vlaams-nationalismeverzeiltincollaboratie
BijhetuitbrekenvanWereldoorlogIIwerdinhetbezetteBelgiëeenpolitiek‘vanhetminstekwaad’
gevoerd.87LeopoldIIIhadnetalszijnvaderbeslotenombijzijnonderdanenteblijvenenbeslisteals
opperbevelhebbervanhetBelgischelegerop28mei1940totcapitulatieovertegaan.Datnamende
geallieerdenhembijzonderkwalijk.AlskrijgsgevangenevandeDuitsersverkeerdedevorstindeon-
mogelijkheidom te regeren,hoewelhij achterde schermen tevergeefspolitiekedemarchesbij de
bezetterbleefondernemen.HetbestuurvanBelgiëkwamdoordeafwezigheidvandegevluchtemi-
nistersinhandenvandesecretarissen-generaaldiezichhoordenteschikkennaarhetnaziregime.Er
was sprakevaneen zogenaamdeAufsichtsverwaltung,watneerkwamopeenDuits toezichtopde
Belgischebestuurdersdiedebezettershoordentebedienenzolangdezedaarbijnietingingentegen
deBelgischewetten.Deze accommodatiepolitieknoodzaakteniet alleen tot juridischeenpragma-
tischeafwegingen,zostellenDeneckereetalii,maarhieldookeenaantalideologischgeladenbeslis-
singenin.Dediffusegrenstussenwatwelofnietlangeracceptabelwas,werddanookgrotendeels
bepaalddoordepolitiekeovertuiging.
ToendeoorloguitbrakgingendeledenvanhetVNValgauwovertotabsolutecollaboratiemetde
Duitsebezetter,enkendedepartijweinigmoeiteomzichbijdenationaalsocialistischeideologieaan
tesluiten.88HetVNVwensteeenmachtsmonopolieoptebouwen inVlaanderenwaarbij zehandig
beroepkondoenopdeFlamenpolitikdiedeDuitsersopnieuwaanhingen.MetdehulpvanDuitse
verordeningenwerden leden van het VNV zowel op lokaal als nationaal niveau op strategisch be-
langrijke bestuurlijke posten geplaatst (secretarissen-generaal, gouverneurs, burgermeesters en
schepenen),waardoordepartijdemeestbevoorrechtepartnervandeDuitserswerd.Tegen1943
zoudendehelftvandeburgemeestersinVlaanderenlidzijnvanhetVNV.89Depolitiekvanhetmin-
stekwaadkwamdaardooronderzwaredruktestaan,zekeromdatdeVlaamsecollaborateursbereid
warenveelverdertegaandandegemiddeldeBelgischegezagsdrager,aldusDeneckereetalii.
87G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.174-175.88A.Sax,VoorVlaanderen,volkenFührer:demotivatieenhetwereldbeeldvanVlaamsecollaborateurstijdensdetweedewereldoorlog,1940-1945,Antwerpen,Manteau,2012,pp.13-23.89G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.180.
32
AlineSaxmeentdatdepartij zich totdoel steldeVlaanderenzoveelmogelijk vertrouwd temaken
methetnationaalsocialistischegedachtengoed.90DaaromwerddegematigdevleugelvanhetVNVal
snelhetzwijgenopgelegd.Denadrukkwamdaardoorte liggenopde integratievanVlaanderen in
hetGermaanse rijk, zodatdeplannenvooreenGroot-Dietse toekomstvoorlopigopgeborgenwer-
den.DaarbijhadhetVNVnaasthaarinternetwistenmetbetrekkingtothaarnationalistischeprofiel,
ook te kampenmet een soms zeer openlijkemachtsstrijdmet een nieuwe, concurrerende Groot-
Duitsepolitiekebeweging, deDuits-VlaamseArbeidersgemeenschap (DeVlag).Nadat al in 1940de
VlaamseSSwasopgerichtdieijverdevoordeVlaamseaanhechtingbijDuitsland,werdin1941deze
tweedebelangrijkecollaboratievereniginguitgebouwdmetdesteunvandeDuitseSS.91Watdege-
volgenhiervanwarenvoordeconcurrentiestrijdmethetVNVomschrijvenDeWeverenVrintsals
volgt:
“Toensteedsduidelijkerwerddatdecollaboratievanuitnationalistischstandpunteenfiascodreigde
teworden,doordatBerlijn steedsduidelijkerdekaartvandeSS,DeVlagenRex trok,weigerdede
partijleidingdevoordehandliggendeconclusiestetrekken.Hetblindevertrouwendatzevanhaar
volgelingeneiste,vormdeookhetsluitstukvanhaareigenpolitiek.Aanheteindevandebezetting
washetVNVeengehate,belaagdeengeïsoleerdekleineminderheid,verderdanooitverwijderdvan
denatiediezepretendeerdeteincarneren.”92
f.HetVlaams-nationalismeinhetpost-oorlogsetijdperk
NadebevrijdingbereiktehetVlaams-nationalismehaardieptepunt.93Erwerdkomafgemaaktmet
alleVlaams-nationalistischestructurendietijdensdebezettingtendienstevandevijandhaddenge-
staan.Bovendienwashetnationalismealsideologiezwaarverbrand.DatbrachtdeheleVlaamsebe-
wegingindiskrediet.HetfiascovandecollaboratiepolitiekhadeendeelvandeVlaams-nationalisten
erzelfsaltijdensdebezettingtoegebrachtomzichopnieuwmethetBelgischediscoursteverzoe-
nen.DeelsnoodgedwongendoordeafbraakvandenationalistischestromingleekdeVlaamsebewe-
gingtemoetenteruggrijpennaardeaanpakvanVanCauwelaert,watinhielddatzeopnieuwmoest
trachten totemancipatie tekomenbinnendeunitaireBelgische staat, steunendop sluitende taal-
wetgeving,Vlaamseeconomischeexpansieenuitgaandvandeeigendemografischekracht.Vanhet
federalisme,enalzekervandeDietsegedachte,werddanooktijdelijkafstandgenomen.
90A.Sax,VoorVlaanderen,volkenFührer:demotivatieenhetwereldbeeldvanVlaamsecollaborateurstijdensdetweedewereldoorlog,1940-1945,pp.13-23.91B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,pp357-358.92B.DeWeverenA.Vrints,Idem,pp.358-359.93B.DeWeverenA.Vrints,Idem,pp.359-361.
33
Niettemin, zo stellen De Wever en Vrints was het Vlaams-nationalisme te diep geworteld in het
Vlaamsegedachtegoedom zelfs nadeze zwartstepaginauit zijn geschiedenis, volledig te verdwij-
nen.94Dekoningskwestieenhetongenoegenoverdenaoorlogsezuiveringendiealsanti-Vlaamsen
dus als pogingenwerden aanschouwd ommet de Vlaamse beweging voor goed komaf temaken,
zorgdenvooreenheropflakkeringvanhetnationalistischegedachtegoed.Datdestellingoverdepo-
litiekerolvandezuiveringennietopging,zogeeftKoenAertsaan,hielddetotstandkomingvaneen
nieuwepolitiekepartijmetVlaams-nationalistischeaspiraties,deVolksunie,niettegen.95Aandeba-
sis vandezepartij diewerdopgericht in1955, stonden tweebelangrijke figuren:HendrikElias,de
voormaligetweedemanvanhetVNV,enzijnpupilFransVanderElst.Zijstuurdenbeideneropaan
omviaparlementairewegdefederaliseringvandeBelgischestaattebereiken.Vanuithunuitgangs-
puntkondetaalwetgevingbinneneenBelgischkadernooitvoldoendezijnvoordeVlaamsezaaken
hoordedeVlaamsenatiedanookintezettenopdevormingvaneeneigenstaat.DeVolksuniewerd
vanbijhetbegingekenmerktdooreennationalistisch-communautairprogrammadatstreefdenaar
dehervormingvandepubliek-rechterlijkestructuurvandeBelgischestaatinderichtingvaneenfe-
deraalstelsel.DaarnaastzettedezeprilleVlaams-nationalistischepartijzichinvoordeamnestievan
collaborateurs,watnietverwonderlijkwasaangezienzijgrotendeelsdoorvoormaligecollaborateurs
gedragenwerd.
AlgemeenkangesteldwordendatdeVolksunieeenrechtsenchristelijkgeïnspireerddiscoursaan-
hingwaarmeezeeenorganischevisieaanhieldtenopzichtevandesocialeverhoudingen.Huncom-
munautairestrategiewasdaarbijookwendbaargenoeg,zogevenDeWeverenVrintsaan“omniet
inhetvooroorlogsaandoendeprofielteblijvensteken,maaromzichintegendeelaantepassenaan
denodenvandetijd.Nieuwemaatschappelijkontwikkelingenvondenhunvertalinginhetprogram-
mavandepartij.”96
Hetradicaalindigenisme
Het indigenismekanbegrepenwordenalseenhumanistischgeïnspireerddenksysteemdatals toe-
verlaatfungeerdevaninheemsevolkereneninhetbezitwasvaneeneigenideologischebeweging,
aldusHenriFavre.97Zekanaanzienwordenalseenstromingdieuitgingvandenoodaanbescher-
mingvan inheemsevolkerentegeneenvreemdedominantie.Daarompleittehet indigenismevoor
94B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.360.95K.Aerts,“DebestraffingvandecollaboratieinBelgiënadeTweedeWereldoorlog:beeldvormingenonderzoek”,in:BijdragentotdeEigentijdseGeschiedenis–Cahiersd’HistoireduTempsPrésent,21(2009),p.62.;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,pp.360-363.96B.DeWeverenA.Vrints,Idem,p.363.97H.Favre,L’Indigénisme,Parijs,PressesUniversitairesdeFrance,1996,p.3.
34
deherwaarderingvandeeigenkwaliteitenenattributendiedooroverheersingdreigdenverlorente
gaan.Hoeweldewetenschappelijke literatuurveelaandachtheeftvoorhet indigenisme indecon-
temporainesetting,ishetvoordezemasterproefvanbelanghetfenomeentebenaderenvanuitde
historischeBelgisch-Congolesecontext.ZozullenweopmerkenhoedezestrominginMidden-Afrika
eennogalapartverloopkende,watonszaltoelatendetoepasbareradicalevariantvanhet indige-
nismeuiteentezetten.Hierbijzijnwegenoodzaakteenomschrijvingvanhetbrederehistorischeka-
derteschetsen,watonsmeteendekansgeefthetbegripkoloniaalCongotoetelichten.
IndigenismeindecontextvankoloniaalCongo
a.Congo-Vrijstaat:assimilationismeversusadaptionisme
Hetlaatstekwartvande19eeeuwwashettijdperkvanhetimperialismedatdeveroveringalsonder-
werpinginhieldvangrotedelenvanAzië,OceaniëenAfrika.98Nietzoalsbijdevroegmodernekolo-
nialemogendhedenwerdbijdezewereldwijdeexpansiedriftgestreefdnaarzoweleconomische(in-
dustriële)exploitatiealsnaardepolitiekeoverheersingvandeterraincognita.Vanaf1870zouzode
westersebeschavingwereldwijdverspreidworden.Tussendewestersestatenzorgdededrangnaar
wereldheerschappijvoorterritorialeconcurrentie.
DeBelgischekoningLeopold IIwasalop jonge leeftijdobsessiefgeïnteresseerdgeraaktdoordeo-
verzeesegebiedenengeraakteervanovertuigddat zijn landnoodhadaaneeneigenkolonie.99Zo
konzijnkoninkrijkdeeluitmakenvanhetimperiaalgebeuren,watzijngrandeuralleenmaartengoe-
dekonkomen.Demeerderheidvandepolitiekeeneconomischeelite inBelgiëwashierinminder
geïnteresseerdenvreesdedateenkoloniaalprojectonheilmetzichmeezoubrengen.Enerzijdswas
Belgiëalsjongenatiegedwongentotstrikteneutraliteit,zekerintijdenvantoenemendegeopolitieke
rivaliteit.DaarnaaststondBelgiëeconomischgezienbekendalseenvandemachtigstenatieswaar-
vandeafzetmarktvooralindebuurlandenlag.Hetverrebuitenlandlagnietmeteeninhetvizier,wat
ervoorzorgdedatLeopoldIIgedwongenwaszijn(megalomane)ambitiesopzelfstandigebasisnate
streven.
Wanneer inhetmiddenvande jaren1870EuropeseontdekkingsreizigersMidden-Afrikawisten te
doordringen,greepLeopoldIIopnieuwzijnkans,ondankshetfalenvaneerderemissiesinZuid-Ame-
98G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.122.99G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,Tervuren,Lannoo,2007,pp.25-30.
35
rikaenAzië.100GuyVanthemschegafdaarbijreedsaandatzijnAfrikaansprojectendiensverrassen-
deeindresultaatCongo-Vrijstaat,eerderhetresultaatwasvaneensamenloopvanomstandigheden
dandeuitkomstvaneenuitgewerktontwerp.
In1876riepdekoninginBrusseleenInternationaleGeografischeConferentiebijeen,dieaanleiding
zougeven totdevormingvaneen InternationaleAfrikaanseVereniging (Association Internationale
Africaine).DeorganisatiezouCentraal-Afrikaverkennen,enwasdaarbijgehuldineenwetenschap-
pelijkenhumanitairdiscours.IndepraktijkzouLeopoldII–geheelindelijnvanhetimperialistische
denken – al gauw de ontdekte gebieden voor zichzelf opeisen. Vervolgens wist de koning Henri
MortonStanleyaanzichtebinden,eenontdekkingsreizigerdienazijnexpeditieinhetgebiedvande
CongostroomernietingeslaagdwasdeBrittenteinteresserenvoordezestreek.InnaamvandeBel-
gischekoningenhet recentopgerichteStudiecomitévoorOpper-Congo (Comitéd’EtudesduHaut-
Congo),die lateropgevolgdzouwordendoordeInternationaleVerenigingvoorCongo(Association
Internationale duCongo,AIC), keerde Stanley in 1879 terugnaar demonding vandeCongo.Daar
trokhijsteedsdieperhetgebiedin,slooterverdragenafmetinheemsemachtshebbers,enstichtte
nederzettingen.Naast de erkenningdoorAfrikaanse chefswerdhetAIC, door concurrerende aan-
sprakenophetgebied,gedwongenopzoektegaannaardegoedkeuringvandeimperialistischemo-
gendheden,enmetsucces.ZoschrijvenDeneckereetalii:
“De onderneming van Leopold kreeg internationale erkenning om de eenvoudige reden dat noch
Frankrijk, nochGroot-Brittannië op diemanier het territorium konden inpalmen.De grootmachten
gunden elkaar Congo niet, in een gebiedwaarop ook Portugal enDuitsland aansprakenmaakten.
Leopold had het bovendien tot vrijhandelszone uitgeroepen, zodat geen enkele grootmacht zich in
theoriebenadeeldmoestvoelen.”101
Indejaren1884-1885gingendebetreffendelandeninhetkadervandeInternationaleConferentie
van Berlijn over tot de erkenning van het AIC.102Deze conferentie, georganiseerd door Otto von
Bismarck,wasbedoeldomdezogenaamdeScrambleforAfricatedoenverlopenopeenzogeweld-
loosmogelijkemanier.DaarbijwerdhetzwartecontinentalspuzzelstukjesverdeeldonderdeEuro-
pesegrootmachten.LeopoldIIslaagdeerinzijnclaimopCongotelatenerkennen.HetAICwerdom-
gedoopt totdeonafhankelijkeenneutraleCongo-Vrijstaat,methemzelfals soeverein.Theoretisch
gezienzouhetanderekoninkrijkvanLeopoldII,België,daarbijgeenenkelebandhebbenmetdeko-
100G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,pp.30-32;G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.124-127.101G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,Idem,p.127.102G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,pp.31-32;G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.127.
36
lonie.
Inhetkolonialebeleidvandeimperialistischegrootmachtenvielereenonderscheidtemakentussen
tweevormenvanbestuur.Deeerste,dievaakgeassocieerdwerdmetdeFranseenPortugesekolo-
nisatie,was vanassimilationistischeaard.103Hierbij, zo gevenMarcDepaepeen LiesVanRompaey
aan,vertrokmenvanuitdesuperioriteitvandewestersebeschavingdiezosnelenzoruimmogelijk
moestwordenovergedragenaandeinheemsebevolking.104Bijgevolgvoeldemendenoodzaakdeei-
genadministratieve,politieke, juridischeeneducatievestructurenaandekolonialegebiedenopte
leggen.SamenmetBambiCeuppensduidendeauteursophet feitdaterbinnendeze theoriewel
degelijkrekeningwerdgehoudenmetdemogelijkheidvaneenintellectuelegelijkwaardigheidonder
de ‘rassen’,maar dit ging quasi automatisch samenmet de praktische realiteit van de Afrikaanse
inferioriteittenopzichtevandeblankekolonisator.105
AnderelandenzoalsGroot-BrittanniëenDuitslandopteerdenvooreenindirectrule.Hierbijwerdeen
politiekvanadaptionisme(ofacculturatie)gevoerdwaarbijmenervanuitgingdatde inheemsebe-
volking, zelfs op langere termijn, nooit dewesterse beschaving zou kunnen assimileren.106Daarbij
werdhetraadzamergeachtdebevolkingbinnenhaareigenvertrouwdemilieutelatenevolueren,er
zorgvoordragenddatditmilieuzelfaanvaardbaarwerdgemaaktvoordewestersebeschaving.
In Congo-Vrijstaatwas de situatie complexer.Daarwerd een combinatie vande tweebestuurlijke
visiesgehanteerd.107Enerzijdswerdophetniveauvandepolitiek,deadministratieenderechtspraak
geopteerdvoordeprincipesvandeindirectrule.Anderzijdskoosmenophetgebiedvancultuuren
taal voor de assimilationistische strategie.Dat laatste hield in datmen – zoals in dewoorden van
BarbaraYates–eenware“Belgianization”vanCongovoorogenhad.Daarbijwildemende ‘Belgi-
sche’cultuuraandeinboorlingendoorgeven.DathieldookindateenEuropesetaalzouwordenop-
gelegd.108OnderLeopoldIIgenoothetNederlandsinBelgiënogaltijdnietdezelfdeofficiëlestatusals
103M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,in:LanguageMatters,42(2011),2,p.190;A.Conklin,Amissiontocivilize:therepublicanideaofempireinFranceandWestAfrica,1895-1930,Stanford,StanfordUniversityPress,1997,pp.1-3;A.Goheneix,“Stratificationlinguistiqueetségrégationpolitiquedansl’empirefrançais”,in:Glottopol,20(2012),pp.83-84.104M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),pp.52-55;M.Meeuwis,“FromtheCapetotheCongoandback:AfrikanersandFlemingsinthestruggleforDutchinAfrica”,in:LanguageMatters,46(2015),3,p.335.105B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,pp.448-449.106M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),pp.52-55.107M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.190.108B.Yates,“TheoriginsoflanguagepolicyinZaïre”,in:TheJournalofModernAfricanStudies,18(1980),p.260.
37
hetFrans(cfr.supra).Datwerdookindekolonieopdiemanieraangehouden.109Hetassimilationis-
tischebeleidhielddaaromookdepogingtotverfransingvanCongoin,dieevenwel,netalsde“Belgi-
anization”inhetalgemeen,omeenaantalredenenweinigvooruitgangboekte.110
M.MeeuwisduidthierbijophettekortaanEuropees,laatstaanBelgisch,personeelindeoverzeese
koloniealsbelangrijkefactor.VeelvandeEuropeanenindeCongolezeadministratiewarengeenBel-
gen.ZijhaddenweinigkennisvandeBelgischecultuurofdegeprivilegieerdeFransetaal.Hetzelfde
goldvoordemissionarissendieuitverschillendelandenafkomstigwaren.ZelfsbijdeeigenBelgische
congregatieswarenergeestelijken(uitdeVlaamsecontreien)dieonvoldoendeFranskendenomhet
assimilationistischebeleidterealiseren.
Overhetalgemeenstondendemissionarissenzeerweigerachtigtegenoverdeeuropeaniseringvan
Congo.ZijwarennaarCongogekomenindehoopviahunchristelijkbeschavingswerkhetideaalvan
depremoderneruralegemeenschappenteverwezenlijken,ongeschondendoordeprincipesvande
FranseRevolutie.111ZijwenstendemodernewestersecultuurenhetFransdaaromnietbijhunbe-
keerlingenteverspreiden.DaarnaastwarenerVlaamsemissionarissendieomwillevanhunVlaams-
nationalistische overtuiging niet geneigd waren het Frans te propageren. Zij brachten de Vlaams-
emancipatorischestrijdmeenaarCongo.Hunvolksnationalistische ideologieging,zoalswehierbo-
venzagen(cfr.‘ideologievanhetnatuurlijke’),uitvanhetgeloofinhetbestaanvanethno-linguïsti-
schegeledingen.Datlegdehendemoreel-religieuzeverplichtingopdedoorGodgeschapeninheem-
sevolkerentebehoedenvooreuropeanisering:
“AmajorthemeinthenationalismoftheFlemishMovementinthe19thcenturywasthedenuncia-
tionoftheunnatural.TheimpositionofFrenchinFlandersledtoafundamentaldistortionoftheori-
ginalnationalsouloftheFlemishpeople.ItmadeitimpossiblefortheFlemishpeopletobe“itsown
authenticself”anditledtotheadulterationofthepurityoftheFlemishbeing,thepietyandhonesty
ofahard-workingruralpeople,theirculture,theirlanguage,theirliteraryheritage,etc.Inthisideo-
logy, the Flemishness of the Flemishwas an a-historical, natural, of-all-times, God-created reality,
whiletheintroductionofFrenchintotheschoolsandinallotherformsofpubliclifewasahistorical
accidentcausedbyhumanintervention,resultinginasituationofunnaturalness,contamination,im-
purity,deterioration,andcaptivity.Preservationofthenationalselfandlinguisticandculturalfree-
dom therefore constituted the principalwar cry in this “ideology of the natural”. […] The relation
betweentheferventCatholicismtypicaloftheWest-FlemishParticularistsandthemissionaryvoca-
tionofmanyFlemishpriestsfromthatBelgianprovinceinthelate19thandearly20thcenturyisevi-
109M.Meeuwis,“Bilingualinequality:linguisticrightsanddisenfranchisementinlateBelgiancolonization”,in:JournalofPragmatics,43(2011),p.1281.110M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,pp.192-193.111B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,pp.230-231,454;M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,pp.192-193.
38
dent.[…]Certainindividualswithinwhatwascalled“theexportationofFlanders’andGod’ssonsto
CentralAfrica”broughtalonganexportationoftheideologyofthenatural,whichwasaccomplished
atvaryingdegreesofconsciousnessandexplicitrecognition.”112
b.OvergangnaarBelgisch-Congo
NadeinternationaleerkenningvandeCongo-VrijstaatwasLeopoldIIeropuitdeeffectievepolitieke
macht in het gebied te verkrijgen en de belangrijkste handelsbelangen te verzekeren.113Daarvoor
sloothijofwelalliantiesmetdereedsaanwezige‘gearabiseerde’machtshebbers,ofwelschoofhijze
manumiliariaandekant.DaarvoorwerdeenberoepgedaanopdeForcePublique,hetofficiëleleger
vanCongo-Vrijstaat,datbestonduitAfrikaansehuurlingenenplaatselijkerekrutenonderleidingvan
Belgischeofandereblankeofficieren.Omdegevechtentelegitimerenwerdenzevoorgesteldalseen
strijdtegendeslavernij,hoeweldemateriëleambitiesvanLeopoldIIdeechtedrijfveervormde.De
afschaffingvandeslavenhandelmaaktetrouwensalvlugplaatsvooranderevormenvanverplichte
tewerkstelling,dwangenonderdrukkingvandeinheemsebevolking.DenieuweAfrikaansepolitieke
entiteitmaaktevolgensVanthemsche“[…]zekergeeneindeaanhetgewelddatersluimerendaan-
wezigwas,maarhijverergerthetengeeftereennieuwedimensieaan.”114
Naeenweiniglucratievebeginperiodevantienjaar,waarbijCongo-VrijstaatzelfsdoordeBelgische
overheidbehoedmoestwordenvaneennakend faillissement, voerde Leopold II in zijnAfrikaanse
staatviaeenreekswettenenreglementenhetdomanialesysteemin.Allegrondendienietdoorde
Congolezen gecultiveerdwerden, verkregen de status van ‘vacant’ enwerden automatisch staats-
bezit.Zowistdevorstallenatuurlijkrijkdommenopteeisen,waarbijCongo-Vrijstaathetalleenrecht
bezatzeteontginnenenteverkopen.Hoeweldekoningvoordeexploitatieencommercialiseringer-
vanconcessiesverleendeaanbepaaldeprivébedrijven (ABIRen l’Anversoise),bleefdevrijehandel
dieindeAktevanBerlijn(1885)plechtigwasbeloofd,dodeletter.
Omstreeks1895zoudehandelinivoorenwildrubberveelgeldopbrengen.Viahetdomanialesys-
teemkwamendezeinkomstendeBelgischekoningtoe.Samenmetdeconcessiehoudersdeedhijer
allesaanom intespelenopdewereldwijdetoenemendevraagnaarrubber.Hetopdrijvenvande
productie zorgdeervoordathet zeer strengeontginningssysteemwaaraande inheemsebevolking
onderworpenwerd, steedsmeer uit de hand liep. Naast het gewetenlooswerkregimewerden de
Congolezendagelijksgeconfronteerdmetmachtsmisbruik.Elkevormvanweerstandwerddekopin-
112M.Meeuwis,“FlemishnationalismintheBelgianCongoversusZairiananti-imperialism:continuityanddiscontinuityinlanguageideologicaldebates”,p.691.113G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,pp.32-33.114G.Vanthemsche,Idem,p.33.
39
gedrukt.Daarvoorwerdenmethodesalshetafbrandenvandorpen,gijzeling,marteling,verkrachting
enmoordnietgeschuwd.Deterreurzorgdeervoordathetaantalinwonersspectaculairdaalde,met
zelfsontvolkinginbepaaldestrekentotgevolg.
Hetgruwelijke rubberbeleidbleefnietonopgemerkt.115AlarmwerdgeslagendoordeAmerikaanse
enBritse journalistenGeorgeW.WilliamsenEdmundDeneMorel, endeprotestantsemissionaris
William Sheppard. Dat zorgde bij het begin van de twintigste eeuw voor veel ophef, ook buiten
Groot-Brittannië. De commotie zette de Britse regering er toe aan haar plaatselijke consul, Roger
Casement,eenonderzoeksopdrachttegeven.Zijnrapportbevestigdedebeschuldigingen.Casement
zettesamenmetMoreldeanti-Congolesecampagneverder.Daartoewerdin1904deCongoReform
Associationopgericht.Decampagnekendealgauweengroteaanhang,mededankzijhet tentoon-
stellenvanfoto’s,meestalvandehandvanAliceHarris,diedetolvanhetrubberregimeopdebevol-
king aangrijpend in beeld brachten.116Ondanks een tegencampagne van Leopold II rezen in België
steedsmeer vragenoverhetbewind inCongo-Vrijstaat.Datdwongdevorst ertoeomeenonder-
zoekscommissieopterichtenvaneminentejuristen,dietegenalleverwachtingenindeaantijgingen
vanmisbruikenindekolonieinvoorzichtigebewoordingenbevestigden.Datbetekendedestartvan
deparlementairegesprekkenoverdeovernamevanCongoVrijstaatdoorBelgië.MethetKoloniaal
Chartervan15november1908werdnaeenverbetenstrijdtussendekoningenderegeringCongo
VrijstaatofficieeldoordeBelgischeoverheidgeannexeerd.Datluiddehetbegininvandeeigenlijke
Belgischekolonialegeschiedenis.
HetCharter,dathetbeleidinhetoverzeesegrondgebieduitstippelde,weekweinigafvandevroe-
gereassimilationistischepolitiek,deverfransingvanCongo incluis.117Hoewelartikel3degelijkheid
vanhetNederlandsenhetFransgarandeerde,zagdepraktijkerhelemaalandersuit.118HetNeder-
landszouinCongonooitvoetaandegrondkrijgen,wattotgrootongenoegenbijdeVlaamsgezinden
leidde. AdelfonsHenderickx, een fervent flamingant, protesteerde op 13maart 1914 in het parle-
ment tegendemanierwaarophetonderwijs voorCongolezenwerdgeorganiseerd.119Hierbijwerd
uitsluitendgebruikgemaaktvanhetFrans,watvolgensHenderickxingingtegenhetKoloniaalChar-
terendealgemeneverfransingvanCongoindehandwerkte.DatbrachtdetoekomstvanhetNeder-
115G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,p.36.116N.R.Hunt,“Anacousticregister,tenaciousimages,andCongolesescenesofrapeandrepetition”,in:CulturalAnthropology,23(2008),2,p.222;G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,p.36;G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.129.117M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.193.118M.Meeuwis,“FromtheCapetotheCongoandback:AfrikanersandFlemingsinthestruggleforDutchinAfrica”,p.335;M.Meeuwis,“Bilingualinequality:linguisticrightsanddisenfranchisementinlateBelgiancolonization”,pp.1281-1282.119M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.194.
40
landsendeVlamingenindekolonieingevaarbracht.Henderickxclaimdedaarbijdatdeverfransing
vanCongodekoloniedaardoornogaantrekkelijkermaaktevoordekolonialeaspiratiesvanbuurland
Frankrijk.
DezeVlaamseonvredebleeftijdensdeeerstehelftvandetwintigsteeeuwaanhoudenenbereikte
haar hoogtepunt in de jaren 1950. De zaak Grootaert kan hiervoor als illustratie dienen.120 Deze
Vlaamse rechter in Congowerd in 1952 uit zijn functie ontzet omdat hij alleen in hetNederlands
rechtwildespreken.Zijndissidentieleiddeerweltoedatvijf jaarlateralleNederlandstaligeninde
kolonie van alle schriftelijke en mondelinge communicatie in hun moedertaal verzekerd werden,
eerstalleeninderechtspraakmaarvanaf1958ookinhetonderwijsendeadministratie.121
Hettoondeaanhoenaverloopvantijdmeerenmeerstemmenopgingentegenhetassimilationis-
tischeaspectvanhetBelgischekolonialebeleid,ennietalleenwatdeverfransingbetreft.Zovaltte
verwijzennaar Louis deBrouchovendeBergeyck, eenparlementsliddat een voorstel indiende ter
uitbreidingvanhetomstredenderdeartikeluithetKoloniaalCharter.122Meerbepaaldsteldehijvoor
omBelgendiedeambitiehaddentewerkenindekolonialeadministratie,hetgerechtofhetleger,te
verplichtentenminsteeenCongolese‘hoofdtaal’tekennen.ZowoudeBergeyckdeaandachtvesti-
genophetfeitdat inhetderdeartikeldetaalrechtenvandeCongolezencompleetoverhethoofd
werden gezien.Natuurlijkwerddit voorstel als te gewaagdenexcentriekbeschouwden vondhet
nooitzijnwegnaardekolonialejudicatuur.
c.LouisFranckenhettijdperkvanhetabsoluteadaptionisme
Indelaatstemaandenvanhetoorlogsjaar1918werddeliberale‘kraaiendehaan’(cfr.supra)Louis
Franckaangesteldalsministervankoloniën,eenpositiediehijtotin1924zouuitoefenen.123Belang-
rijkhierbijwasdatFranckeenechteomschakelingindeBelgischekolonialeattitudewisttebewerk-
stelligen.MeerprecieszorgdehijervoordathetassimilationismewerdverlatenenhetBelgischeko-
lonialebeleidvoortaaninadaptionistischezinwerdgevoerd.IndeliteratuurzounaarditCongolese
bestuursbeleidvanacculturatietentijdevanhetinterbellumverwezenwordenmetdetermindige-
nisme.Naeenperiode van zowelpolitieke als publiekedesinteresse inBelgisch-Congowilde Louis
Franckviaeenambitieussociaal-politiekprojectvolopinzettenopdevalorisatievandekolonie.124Hij
120B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,p.216.121HetgerechtwistrechterGrootaertaanteklagendooraantetonendatdewettendiehetNederlandsalseenofficiëletaalvanBelgisch-Congoerkendennooitgeratificeerdwarengeweest,waardooralleenFransalsenigelegaletaalkongelden(in:M.Meeuwis,“Bilingualinequality:linguisticrightsanddisenfranchisementinlateBelgiancolonization”,p.1281).122M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.193.123M.Meeuwis,“FromtheCapetotheCongoandback:AfrikanersandFlemingsinthestruggleforDutchinAfrica”,p.335;M.Meeuwis,“Bilingualinequality:linguisticrightsanddisenfranchisementinlateBelgiancolonization”,p.1281.124M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,pp.194-195.
41
zettezijnaspiratieskrachtbijdoorteverwijzennaarde–inzijnogen–gefaaldeassimilationistische
praktijkenvanhetFranseenPortugeseimperialisme,alsooknaardeBelgischebeginnersfoutenvan
hetgemengdekolonialebeleid.
OnderFrancksbewindgingmenuitvanhetbelangvandeinstituties,gewoontenentraditiesvande
Congolesevolkeren,waarbijbijvoorbeeldookhetonderwijsafgestemddiendetewordenopde in-
heemse setting.125Deze ingesteldheid zorgde ervoor dat op bestuurlijk niveau nieuwe geo-admini-
stratieve eenheden geïntroduceerdwerden,waarbij het netwerk van inheems-lokale regentschap-
penverdergeconsolideerdgeraakte.Zowerdenverschillendechefferiesdieenigeetnischeverwant-
schapmetelkaarhadden,samengevoegdtotgroteresecteurs.126Hetuiteindelijkedoelwasdeopde-
ling van Congo in verschillende protectoraten,meer precies in grote etnisch homogene gebieden
waareenzekerematevanzelfbestuurzouheersen.Integenstellingtotdehervormingvandecheffe-
rieszouditdoelnooitgerealiseerdworden.Daarnaastzienweookdatmetbetrekkingtotderecht-
spraakhetgewoonterechttendienstewerdgehoudenvoordeinboorlingen.Ookoplinguïstisch-cul-
tureel vlak vonden er belangrijke hervormingen plaats die voorM.Meeuwis demeest noemens-
waardigezijn.127Zowerdvolopingezetopdebeschermingvandelokaleculturen,eerderdanopde
europeaniseringvandeCongolesevolkeren,enhoordeallecommunicatietussendekolonisatoren
degekoloniseerdevoortaanindeAfrikaansetalentegebeuren,waarbijhetgebruikvanFransvande
handwerdgewezen.
DemotiveringvanministerFranckvoordezeindigenistischeomwenteling lag inzowel ideologische
alspragmatischeargumenten,ensoms ineencombinatievanbeide.128Zowaserteneerstedezin
omdekolonie zogoedkoopmogelijk te laten functioneren,waardoorhetdureassimilationistische
beleidwerdverworpen.FranckwaserookopgebrandhetomstredenimagovandeBelgischekolo-
nisatieoptesmukkendoorze,alsreactieopdeAngelsaksischekritiek,opeenzelfdeadoptionistische
lijnteplaatsenalsdeBritten.VervolgensspeeldeookdeinterneBelgischepolitiekeenrol,meerpre-
ciesdecoalitiemetdeKatholiekePartijwaaropde liberalensteunden.Omdekatholiekengoedge-
zindtehoudenwasFranckbereidzijnbeleidaftestemmenopdekatholiekemissiescholen,wathem
tegelijkde inspanningbespaardehetbeperkte rijksscholennetwerk inCongouit tebreiden.Erwas
ookdevrees,diedoormeerkoloniserendelandengedeeldwerd,dateenlinguïstischencultureelas-
similationismezou leidentothetontstaanvaneenarroganteAfrikaanseelite.Diezouenerzijdsde
125M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.195.126T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),p.16.127M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.195.128M.Meeuwis,Idem,pp.195-197.
42
eigeninheemsebevolkingderugkunnentoekeren,maaranderzijdsookeenbedreigingkunnenvor-
menvoordeautoriteiten.VervolgenswasFranckerzichvanbewustdat,zelfsnadeBelgischeover-
namevanCongo,demigratienaardekoloniezeerbeperktbleef.Hetdeedhemdanookbeseffendat
erinAfrikaeenbesteltotstandmoestgebrachtwordenvoorCongolezen,ennietvoorEuropeanen.
Eenbijkomendeenbelangrijke ideologischefactorvoorzijnaversietegenhetassimilationismewas
hetfeitdatdeministervankoloniëneenprominentVlaams-nationalistwas,enalspoliticusdusvoor-
ingenomenwasindestrijdtegenhetgeprivilegieerdeFrans:129
“UsingAfricanlanguagesasamediumofinstructionwas,moreoveranelegantsolutiontoavoidre-
producingtheproblemsbetweenFrench-speakersandDutch-speakerstoCongo.Avoidingsuchtrou-
blewas theexplicitwishofLouisFranck,whomusthavealso realized thatafter the1908Colonial
Charter,whichgrantedequal rights to FrenchandFlemish inCongo (i.e. as in the twoofficial lan-
guages), Frenchwas in fact stillmoreequal thanFlemish,as itwas inBelgium.At the same time,
officially accepting anAfrican vernacular as the language of education could serve as ameans to
keepFrenchhegemonywithinbounds,whichwasprobablyanimportantconcerntotheFlamingant
Minister.”130
Daarnaastwas Franckovertuigd vaneen fundamentele culturele enbiologischeondergeschiktheid
vandezwarteaandewestersebeschavingenintelligentie,dienietteverenigenvielen.Dezeracisti-
scheopvattingginguitvandeveronderstellingdatdeimplementatievanEuropesesocialeinstituties
onmogelijkenonwenselijkwasdoordatdezeeeninbreukzoudenbetekenenopdeinheemsemen-
taliteit.
Franckwashierin zwaarbeïnvloeddoorde ideeënenaanbevelingenvanhetAmerikaansePhelps-
StokesFund,eenprivateorganisatiediezichtoelegdeopdeAfro-Amerikaanseducatieenopderas-
senrelatiesinzowelAmerikaansealsAfrikaansecontext.131Zijontwikkeldeeducatievetheorieënvan-
uitdeveronderstellingdatzwartenals‘ras’apartecognitieveeigenschappenbezatenwaardoordeze
nood hadden aan afzonderlijke en aangepaste onderwijsmethoden en scholen. In 1921 zou het
Phelps-StokesFundnaeenstudiereis inCongodeBelgischeautoriteitenadviserenteopterenvoor
eenadaptionistischeducatiefsysteem,hetgeenFranckenzijncommissieookeffectiefzoudendoor-
voerenop10 juli1922.Hetsteldedeeerstepogingvoortothetsystematischenuniforminrichten
vanhetkoloniaalonderwijs,waarvoorheendeorganisatiemeestalgebaseerdwasopimprovisatie.
129C.Young,PoliticsintheCongo:DecolonizationandIndependence,Princeton,PrincetonUniversityPress,1965,p.129;M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,pp.197-198.130M.Seghers,“Phelps-StokesinCongo:transferringeducationalpolicydiscoursetogovernmetropoleandcolony”,in:PaedagogicaHistorica,40(2006),4,p.473.131M.Seghers,Idem,p.458;M.Meeuwis,“Bilingualinequality:linguisticrightsanddisenfranchisementinlateBelgiancolonization”,p.128;M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.198.
43
MetbetrekkingtotdealgemeneadaptionistischestrategievanFranckishetvanbelangoptemerken
datmenbijdebewaringvandeAfrikaanseculturenselectiefenconditioneeltewerkging.132Ookel-
dersophetzwartecontinentwarenvormenvanindirectrulevasttestellen,waarbijgeopteerdwerd
voor inheemse culturen waarvan de kenmerken hetmeest in overeenstemming gebracht konden
wordenmetdedoelstellingenvandekolonisator.Omdeeconomischevalorisatietekunnenverze-
kerendeedFranckdanookalleeneenberoepopdiecultuursystemendiedaarpraktischgezienhet
meestgunstigvoorwaren.Dit laatstehieldopnieuweenbelangrijke linguïstischecomponent in,zo
legtM.Meeuwisuit:
“Buttoeverystatementtothiseffecthe[Franck]immediatelyaddedthatthenumberofAfricanlan-
guagesspoken in theCongowassohighthat itwouldbe impractical tomaintainanduseofallof
them.Instead,aselectivemanagementoflinguisticdiversityhadtobecarriedout‘fromabove’[…]
Inotherwords, ifFranck’sadaptationismadvocateda ‘respect’ fortheAfrican linguisticrealities, it
wasacreatedrealitythatwastoberespected,arealityshapedandmouldedtotheneedsandwi-
shesofthecolonizer.Itwasnotbasedonanunconditionalacceptanceoftheexistingdiversityofover
200Congoleselanguages,butonapurposefulreductionofthisdiversityand,moregenerally,anin-
terventionistreorganisationoftheCongo’slinguisticecology.Throughoutthesesocio-linguisticplans,
thetypicallycolonialblindfaithinthetopdownmalleabilityofAfricansoicetyshinesassparklesinall
itsglory[…]“133
Franckstreefdemetanderewoordennaareenstandaardiseringvandelinguïstischerealiteit,omze
tendienstetekunnenstellenvandestaat.134Hierbijbepaaldehijwelketalendestatusvan‘officiële’
taal zouden kunnen krijgen, waardoor een soort van hiërarchie ontstond tussen de verschillende
Congolesetalen.ZosteldedeministervankoloniënalleBantutalenvooralseencollectiefvandialec-
ten.Volgenshemwashetde taakvandestaatomdaarééndialectvanuit tekiezenendatopte
waarderentotdéstandaardtaal.Zozoudezegeleidelijkkunnenuitgroeientoteenlinguafrancavoor
alle Congolezen en als communicatiemiddel tussen de blanken en de zwarten. Tegen 1920 had
Franckvier talengeselecteerd: Lingala,Kiswahili,CilubaenKikongo,waarbijM.Meeuwisaantoont
hoehijomwillevanstrategischeredenendeartificiëleverspreidingvandelinguaefrancaenegeerde.
Methet Lingala inhetnoordenenhetnoordwesten,hetKiswahili inhetoosten,hetCiluba inhet
centrumenhetKikongo inhetzuidwesten,werdbewustnietgeduidophet feitdatdezegeografi-
sche uitstorting lang niet overeenkwammet de ongerepte pre-kolonialewerkelijkheid. De linguae
francaesteldennamelijkhetresultaatvoorvandekoloniserendepraktijkeneninterventiesuitdeja-
132M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.195.133M.Meeuwis,Idem,pp.198-199.134M.Meeuwis,Idem,pp.199-200.
44
ren1880-1890.
FrancksvoorkeurgingnaarhetLingala,waarbijhijzijnaspiratiesnietonderstoelenofbankenstak
omdezeomtedopentotdeofficiëleAfrikaansetaal inheelCongo.Hijargumenteerdedaarbijdat
hetLingalaalgebruiktwerd inhetCongolese legerendathet intrinsiekewetenschappelijkekwali-
teitenhad.
Francksbeleidstondvoortdurendterdiscussie.135Tochwekenzijnopvolgersnogweinigafvanhet
adaptionistismedathijhadingezet.Denieuweministervankoloniën,HenryCartondeWiart,ende
dienstgouverneur-generaal, Martin Rutten, waren uitgesproken assimilationisten, maar door de
weerstandendedrukvandeplaatselijkemissionarissenenleraarsslaagdenzeernietinaanhetsys-
teemvandeindirectruleteraken.Hetzelfdegoldvoordevolgendeministersvankoloniënwaarvan
velenzichkondenvindeninhetindigenistischebeleid.
DediscussiewerdookgevoerdoverdewenselijkheidhetLingalategebruikenvoordeverticalecom-
municatie indekolonie.Zowarener in1933depublicatiesvanEdouardDeJonghedie,voorhij in
dienst trad als administrateur onder Franck, ondermeer actiefwas als ethnograaf en hoogeleraar
aandeLeuvenseuniversiteit.136HijpleittevoorhetCilubaalsCongolesestandaardtaal,datnaarzijn
meningdaarvoorhetmeestgeschiktwas.Datzorgdevooreenpolemiekonderdeindigenistenover
welkevandevier linguaefrancaehetmeestgeschiktwas.Daarnaast leiddendepublicatiesvanDe
Jonghe ook tot andere reacties. Sommige missionarissen, ethnologen en linguïsten begonnen de
noodaanéénenkeleCongolesestandaardtaal invraag te stellen.Zijwildenhetadaptionismeveel
drastischerdoorvoeren.Vandaardatoverhengesprokenwerdalsderadicaalindigenisten.
Hetradicaalindigenisme
Hierbovenhaaldenwealaanhoemetde term indigenismeverwezenwordtnaarhetadaptionisti-
sche beleid in Belgisch-Congo. Thomas Van Langendonck omschrijft de indigenisten als een groep
voorstandersvaneengroteraandeelvandeoorspronkelijkeCongolesebevolkingindekolonie.Ter
verdedigingvandeinlandsetalenenculturenverzettenzijzichtegenelkevormvaneuropeanisering
vandeAfrikaansevolkeren.137VanLangendonckgeeftdaarbijaandatdeideologievanhetindigenis-
medeultiemeexpressie isvandegrotemissiologischeprincipesuitde20eeeuwenmeerbepaald
135M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,pp.200-201.136A.Schampaert,“EdouardDeJonghe,1878-1950:wegbereidervoorkolonialeinstellingenenadministratie”,in:BijdragentotdeEigentijdseGeschiedenis–Cahiersd’HistoireduTempsPrésent,22(2010),pp.97-104;M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.201.137T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),pp.56-60.
45
van de aanpassingstheorie. Het beginsel stelde dewijze voorwaaropmissionarissen zich hoorden
aantepassenaandeculturelemilieuswaarzijactiefwaren.Dezeaanpassingstheoriekendepasin-
gangnadeprofessionaliseringvandemissiologiealswetenschap.Zijwasophaarbeurthetgevolg
van de groeiende bekommernis van de paus over demissionering. Vooral naWereldoorlog I ont-
stonddenoodzaakaandemissiologischewetenschap.ZijontstondinDuitslandopheteindevande
19eeeuwmetdezogenaamdeSchoolvanMünster.Dezewetenschapvertaaldezich indeuitbouw
vandemissionarissenopleidingwaarvandeideologiehetbestkanwordenuitgedruktindewoorden
vanpausPiusXI,ookweldemissiepausgenoemd:“Ilfauts’yintégrer,demanièreréellement,às’in-
digéniser”.Hetwerdaangeradenomdeinlandsetalenengewoontestebestuderen,allekenvooral
utilitaireoverwegingenhierbijdedrijfveertevormen.ZosteltVanLangendonckdatdemissionaris-
seninhetkadervanhetaanpassingsbeginselverplichtwareneenonderscheidtemakentussengoe-
deenverwerpelijketradities.Daarbijhoordensommigetewordenaangepastzodatzezoudenover-
eenstemmenmethetvooropgesteldebeschavingskader, terwijlanderekordaatwerdenafgeschaft.
DeparallellenmethetbeleidvanLouisFranckzijnhierbijdanookonweerlegbaar.
Tochvormdezichbinnendeindigenistischestromingeengroeperingdiezichverzettetegenhetge-
bruikvandevier linguae francae inelkecontext.138Deze radicale indigenisten,met figurenals Leo
Bittremieux,GustaafHulstaert,GastonVanBulck en EdmondBoelaert, beschouwdendeze ‘meng-
talen’alsevenonwenselijkalshetFrans.Zenamenhetnietdatdeze linguaefrancaeopeenzelfde
assimilationistischeendusverwerpelijkemanieraandeCongolesebevolkingwerdenopgelegd.Tege-
lijkertijdwezenzijeropdatdezetalenweinighistorische,cultureleof linguïstischewaardehadden,
waaropM.Meeuwisaanvult:139“Theyinsteadmaintainedthatonlythevernacular,ethnicallycoter-
minous,languagesoftheCongo,whichtheyoftenreferredtoastheonly‘real’Congoleselanguages
(lesvraies languescongolaises), shouldbeused.”140In tegenstelling tothetadaptionistischebeleid,
waarhetindigenismetendienstekwamtestaanvandekolonisator,gingdezeradicalestrekkingzich
uitsluitendinzettenvoordebeschermingenhetwelzijnvandeinheemsevolkerenenhuncultuur.141
Elkevormvaninterventie,zoalshetopleggenvanhetLingalaineencontextwaarzevoordeplaatse-
lijke bevolking een totaal onbekende taal betekent,moest ten zeersteworden vermeden. Anders
dreigdeontvreemdingvandeeigencultuurenidentiteit.
138M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,pp.201-202.139M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),pp.70-72.140M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.201.141M.Meeuwis,“FlemishnationalismintheBelgianCongoversusZairiananti-imperialism:continuityanddiscontinuityinlanguageideologicaldebates”,p.699.
46
De radicaal indigenisten waren niet alleen een handvol linguïsten. Hun rangenwerden aangevuld
doortheologen,filosofen,juristen,onderwijsexperts,sociologenenpoliticologen.142Elkwarenzijop
huneigendomeinovertuigdvandenoodzaakomhetadaptionismezoabsoluutmogelijkintevullen
enhieldendaarovermetelkaarcontact.VanuithundoorgaansVlaamsgezindeovertuigingredeneer-
denderadicaal indigenistensteedsvanuiteen‘ideologievanhetnatuurlijke’ (cfr.supra).Daardoor
haddenzemeestaleenantikolonialeingesteldheid.
Ditlaatste,zotonenB.Ceuppens,M.DepaepeenL.Rompaeyaan,betekendenietdateenVlaams-
nationalist indekolonieonvermijdelijkeenradicaal-indigenistwerd.143Hetwasevenweldetoepas-
singvanhetgeloofinhetprimordiaalbestaanvanethno-linguïstischegeledingen–inherentaanhet
volksnationalisme – die radicaal-indigenisten aanzette tot verzet tegen allerhande interventies.M.
Meeuwiswaarschuwtvoorveralgemeningenmetbetrekking totde link tussen linguïstische ideolo-
gieën en het Vlaamse nationalisme. Hij laat zich daarbij leiden door de analytische methode van
NicholasThomas,waarinbelangwordtgehechtaanconcretedifferentiatie.ZoponeertThomas:
“I[N.Thomas]advocateanunderstandingofapluralizedfieldofcolonialnarratives,whichareseen
lessassignsthanaspractices,orassignifyingpracticesratherthanelementsofacode.Inthisem-
phasisby,ifnotrigorouslyfollowing,theworkofPierreBourdieu,hisinterestinlocatedsubjectivities
informs an analytic strategy which situates colonial representations and narratives in terms of a-
gents,locationsandperiods;thesetermsareconducivetoafarmoredifferentiatedvision–ofcolo-
nialismsratherthancolonialism.”144
MeeuwisverwijstondermeernaarB.YatesdiehetradicaalindigenismebijdeVlaamsemissionaris-
senvolgenshemtenonrechteveralgemeendealseengevolgvanhunVlaamseafkomst.145Volgens
YateskwamdeadaptionistischevariantvoortuitdeafkeervandeVlaamsemissionarissenomhet
Franstepromoten,alsgevolgvanhetaanhoudendetaalconflicttussenVlamingenenWaleninhun
thuislandBelgië.CrawfordYoungzagookdelinktussenhetVlaamsevolksnationalisme(viade‘ideo-
logievanhetnatuurlijke’)enhet radicaal indigenisme,maarnuanceerdedatde radicaal indigenis-
tischekritieknietzozeergerichtwasopeenspecifieketaalmaareerderopelkevormvanlinguïsti-
scheofcultureleinterventie.Daarbijwisthijrelevantenamen,tijdstippenenplaatsenteduiden:
142M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.202.143B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,pp.445-449;M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),pp.92-93;M.Meeuwis,“FlemishnationalismintheBelgianCongoversusZairiananti-imperialism:continuityanddiscontinuityinlanguageideologicaldebates”,pp.678-679,702.144N.Thomas,Colonialism’sculture:anthropology,travelandgovernment,Cambridge,PolityPress,1994,pp.8-9.145M.Meeuwis,“FlemishnationalismintheBelgianCongoversusZairiananti-imperialism:continuityanddiscontinuityinlanguageideologicaldebates”,pp.679-681;B.Yates,“TheoriginsoflanguagepolicyinZaïre”,p.263.
47
“Itwasthetaskoffourmajorwriters,threemissionariesandanadministrator,toaccreditthethesis
ofasingleMongopeople.Thesefour,E.Boelaert,G.Hulstaert,E.P.A.deRop,andGeorgesVander-
kerken[sic],becamededicatedadvocatesofMongohood[...] It isnomerecoincidencethatallfour
wereFlemish; theparallelsarestrikingbetweenwhatwasadvocated for theMongoanddemands
thenformulatedbythegrowingFlemishnationalistmovementfortheunificationanddevelopment
oftheirlanguageandpeople.”146
TochvindtMeeuwisdat Young zichnogaltijd schuldigmaakt aaneen zekere veralgemening.147Zo
valtafte leidenuitbovenstaandfragmentdatYoungervanuitgaatdatdedoorhemgenoemdefi-
gurendefilosofievanhetnatuurlijkedroegenomwillevanhunVlaams-nationalisme.Daarbijheefthij
geenaandachtvoorde individueleachtergrondvandeze figurennochvoorhunspecifiekeverhou-
dingtotdeVlaamsebeweging.EenafzonderlijkebiografischestudievanBoelaert,zoalsdezeverder
indezemasterproefaanbodkomt(cfr.deelIV),isdanooknoodzakelijkomdeaangeradenmetho-
dologievanN.Thomasgeenoneeraantedoenenelkevormvanveralgemeningtevermijden.
Totslotvaltnogtezeggendatderadicaalindigenistendoorhundiepeessentialistischevisiemetbe-
trekkingtotras,taalenetniciteitgrotegenegenheidvoeldenvoordeethno-linguïstischeideologieën
opbasiswaarvandeZuid-Afrikaansegemeenschapwasgevormd.148Sinds1940zoudeapartheidals
dehoogstevormvanhetadaptionismewaargenomenworden.Indeogenvanderadicaalindigenis-
tenwasdit de enige adequatemanier omdeAfrikaanse culturelediversiteit te beschermenen te
kunnenwaarderen–opnieuwvolledigenexclusief inde‘interesse’vande inboorlingen.Daarnaast
zouhetookdeperfectevoorbereidingvoorstellenteroprichtingvandehomogeneAfrikaanssoeve-
reinestaten,watalshetultiemeeinddoelwerdbeschouwd.
Hetantikolonialisme
Bijdebesprekingvanhetradicaalindigenismewerdreedshetverbandmethetantikolonialismege-
legd (cfr. supra).We zagenhoedoor hun volksnationalistischdenkenen het principe vanhet ‘na-
tuurlijke’bijveelVlaamsekolonialeactoreneenafkeeraanwezigwastegenelkeopgedrongenvorm
vanpolitieke,economischeofculturele interventie.Daarom ishetwenselijkkort in tegaanopdat
antikolonialisme,opnieuwindetijdsgeestvanEdmondBoelaertsactieveloopbaan.Viaeennauwge-
146C.Young,PoliticsintheCongo:DecolonizationandIndependence,pp.248-249.147M.Meeuwis,“FlemishnationalismintheBelgianCongoversusZairiananti-imperialism:continuityanddiscontinuityinlanguageideologicaldebates”,p.680.148M.Meeuwis,“FromtheCapetotheCongoandback:AfrikanersandFlemingsinthestruggleforDutchinAfrica”,pp.339-340.
48
zettedefiniëringenhistorischebenaderingzullenwijprobereneenbeeldteschetsenvandemanier
waarop inEuropahetkolonialismewerdbegrepenen inwelkematemenerzichvandistantieerde
enmenerzichtegenzouemanciperen.Wezullenookproberenteduidenhoeuniekdeantikoloniale
tendenswasbinnenhetradicaalindigenisme.Datzullenwelaterconcreetbelichtenindecasusvan
Boelaert(cfr.deelV).
Voordebeschrijvingvanhetconceptantikolonialismesteunikhoofdzakelijkopdebevindingenvan
JonathanDerrickomwillevandeaandachtdiehijinzijnboekbesteedtaandeAfrikaansecontextin
relatietothetwesten,enmeerinhetbijzondertotdeAngelsaksischewereld.149Deaandachtvoorde
bredereEuropesecontext,eerderdanvooreenuitsluitendBelgischebenadering,kanverantwoord
wordendoorhet feitdathetbijhetantikolonialismeveelalgingomdegedachtenenhandelingen
vanzowel individuenalsgroeperingendieopeentrans-en internationaalniveaucommuniceerden
engeorganiseerdwaren.
Bij zijnoverzicht vanhet fenomeen legtDerrickuit dathet antikolonialismeonderdeEuropeanen
sindshetvroegmoderneSpaansimperialismeeengeleidelijkontplooiendgedachtegoedvoorstelde.
Ontstaan vanuit kritiek op de gewelddaden van het koloniale systeem ontwikkelde deze stroming
zich geleidelijk naar eenmentaliteit die de imperiale overheersing verderfelijk achtte. Derrick, die
zichinzijnboekeerdertoelegtopdemeerradicaleenmilitantegroeperingenenaantoontopwelke
wijzezijzichindeogenvande(koloniale)autoriteitenalsuitdagersprofileerden,schrijft:
“Europeancountriesconqueredandcolonizedothercontinentsforfivecenturies,buttherewascon-
stantresistance.Africans,AsiansandpeoplesoftheNewWorld,AustralasiaandthePacificcommon-
lyresistedtheinitialoccupationandoftenroseinrevolt later.Fromthe19thcenturysomeofthem
used theeducationbroughtbyWesternmissionariesandcolonizers tovoiceopposition to imperial
rule.AndtherewerecommonlysomeEuropeanswhoopposedtheircountries’imperialism.Theydid
soforvariousreasons,quiteoftenbasedonEuropeanself-interest,butnotalways:therewasoppo-
sition to imperialismonmoral grounds, condemning the seizure and plunder of other parts of the
worldandtheenslavementandoppressionofthepeoplethere.”150
Antikolonialismekanenerzijdsgedefinieerdwordenalseenstromingwaarbijdeinboorlingendege-
welddadige confrontatie aangingenmet de Europese kolonisator in de hoop zo hun soevereiniteit
terug tewinnen.Daarnaast ontstond er vanaf de 19e eeuwook eenminder agressieve,maar nog
149J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,Londen,Hurst&Company,1988,pp.7-56.150J.Derrick,Idem,p.7.
49
steeds antagonistische houding van westers opgeleide inlanders. Hoewel de autoriteiten over de
machtbeschiktenomdissidentieindeoverzeesegebiedenaldanniethardhandigaantepakken,wa-
rener inEuropaendeVerenigdeStatenminderbezwarentegendergelijkeantikolonialemeningen
engedragingen,watmeteenookdecontextvormdewaarindezelaatstegroepopregelmatigewijze
tewerkging.151Terillustratiekanverwezenwordennaardeeerstepan-Afrikaanseconferentiediein
1900teLondenwerdgeorganiseerdopinitiatiefvanHenrySylvesterWilliams,eenadvocaatvanTri-
nidadiaanseafkomst,watopzichaltekenendwasvoordepan-Afrikaansesolidariteit indeNieuwe
Wereldenophetzwartecontinentzelf.152HierbijkwamenintellectuelenvanAfrikaanseafkomst,zo-
alsWilliamEdwardBurghardtduBoisenbisschopJamesJohnson,samenomhunkritiekenverzette-
genhetkolonialebeleidendeblankesuprematieteuiten.Niettemin,zogeeftDonaldR.Wrightaan,
werdendezevormenvansolidariteitpasechtzichtbaarvanafdeeerstehelftvande20eeeuw.153Zo
schrijfthij:
“TheveryideaofAfricanunity–ofPan-Africanismormoresimplyblackbortherhoodandsisterhood
–seems largerly tobeacreation fromoutsideAfricathatNorthAmericansofAfricandescents im-
portedintothecontinent. ItwasthelikesofEdwardW.Blyden,MarcusGarvey,andW.E.B.DuBois
[sic],amongothers,whodevelopednotionsofPan-Africanismintheearlyyearsofthetwentiethcen-
tury(withthehelpofaracially-identifiedenemy:colonialrulersinAfricaandexploitersandoppres-
sors in theAmericas)and thenwroteand spokeof the conceptwithineye-andearshotofAfrican
intellectuals,oratleastworkedoutthebasicsofthenotionalongwithearlyAfricannationalists,who
wereorganizingpeopleintheircoloniestoimprovetheirlivingconditionsundercolonialrule.”154
Zoals ook Derrickmet zijn zogenaamd ‘ontplooiend principe’ aantoont,moet het antikolonialisme
danookgezienwordenalseenrelatiefrecentgegeven,datdeuitkomstvoorsteldevaneeneeuwen-
langideologischproces.VoordestudievandeVlaamsemissionarisEdmondBoelaertishetnatuur-
lijk relevanter om inzicht te krijgen in de antikoloniale ingesteldheid onder de Europeanen zelf.
Derrickgeefthieroveraandatdegrootstekritiekenophet imperialistischebeleidwerdengevoerd
vanuiteerderpersoonlijkebelangen,waarbijhetindezeconvictiemeestalneerkwamophetstand-
puntdatdekolonialeondernemingnietsandersdangeldverspillingvoorstelde(cfr.sceptischeBelgi-
scheondernemersuitdetweedehelftvande19eeeuw,dieweigerachtigstondentegenoverdekolo-
151J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.4-5.152J.Derrick,Idem,pp.22-23.153D.R.Wright,“”WhatdoyoumeantherewerenotribesinAfrica?”:thoughtsonboundaries–andrelatedmatters–inPrecolonialAfrica”,in:HistoryinAfrica,26(1999),p.426.154D.R.Wright,Idem,p.426.
50
nialeambitiesvanLeopoldII).155Nietteminwarenerookandereactorendieeerderuitmoreleover-
wegingenprotesteerden.
Eenhistorischoverzichtvanhetantikoloniaaldenksysteem
a.LasCasasenhetabolitionisme:debakermat
Bartolomé de Las Casas wordt vaak als een van de pioniers van het antikoloniale denken be-
schouwd.156HijwaseenSpaansedominicaandiehet inde16eeeuwopnamvoorde indiaansebe-
volkingindeCaraïbenenhetZuid-Amerikaansevasteland.LasCasaswordtdaarbijvooralherinnerd
voordemanierwaarophijdezevolkerenalsevenwaardigofzelfs superieur trachtte tevergelijken
metdeklassiekeGriekenenRomeinen.157Eenstandpuntdatweindecontextmoetenplaatsenvan
hettoenmaligetheologischedebatoverdevraagofdeoorspronkelijkebewonersindeNieuweWe-
reldaldannietals‘mensen’kondenwordenaangezien,enmeerbepaaldofzealdannietinhetbezit
waren vandezelfde geest als deblanke, christelijke veroveraars.Depriesterondersteundedaarbij
zijnstellingdoortewijzenopdewettenenbestuursvormenvandeinboorlingendievoorhemhoog-
staand genoeg waren om te kunnen spreken van een competente beschaving.158Het grootste en
enigegebrekdat LasCasashen toeschreef,washet feitdat zehet christendomnietkenden–net
zoalsdatookvoordeklassiekeGriekenenRomeinenhetgevalwasgeweest.Hijverwierpdanookde
wandaden van de conquistadores en het Spaanse overzeese beleidmet betrekking tot de Ameri-
kaansevolkeren.159
Dezestellingengingenlijnrecht integendeeerdercourantevisies,zoalsverwoorddoorJuanGinés
deSepúlveda,eenprominenthumanistdiezichtijdensdejaren1540bezighieldmetdebeschrijving
vandenatuurvanverschillendeindianengroepenendaarvooreenberoepmeendetemoetendoen
opdezogenaamdeAristotelischedoctrine.160Alsafgeleidedaarvankwamhijtotdeconclusiedatde
SpaanseveroveringgerechtvaardigdwasomdatdeAmerikaansevolkeren‘barbaren’warenwegens
hunonmogelijkheidomeenduurzaambestuuropterichtenenomdathijverdervanmeningwasdat
huncultuurgekenmerktwerddoorsodomie,kannibalismeenmensenoffers.
155J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,p.29.156J.Derrick,Idem,p.29;H.Favre,L’Indigénisme,pp.10-12.157D.A.Brading,“TheIncasandtheRenaissance:TheRoyalComentariesofIncaGarcilasodelaVega”,in:JournalofLatinAmericanStudies,18(1986),1,pp.1-16.158C.PaillerenJ.-M.Pailler,“UneAmériquevraimentlatine:pourunelecture"dumézilienne"del'incaGarcilasodelaVega”,in:Annales,Histoire,SciencesSociales,47(1992),1,p.208.159D.A.Brading,“TheIncasandtheRenaissance:TheRoyalComentariesofIncaGarcilasodelaVega”,pp.1-16.160A.Losada,“ControversybetweenSepúlvedaandLasCasas”,in:J.FriedeenB.Keen,eds.BartolomédelasCasasinHistory:TowardanUnderstandingoftheManandhisWork,Dekalb,NorthernIllinoisUniversityPress,pp.279-309.
51
DezelaatstevisiebleefinEuropagedurendelangetijdgehandhaafd.161Deopvattingenoverhetkolo-
nialismewaren doordrongen van de zienswijze dat het dankzij de economische opbrengsten even
voordeligwasvoordekolonisatoralsvoordegekoloniseerde,omdatdezezobevrijdgeraaktevanal-
lerleikwaad.
HethumanismeendeVerlichtingdedendevisieopdemaniervan levenvande inboorlingenaan-
zienlijkveranderen.Vooralhetgelijkwaardigheidsbeginselspeeldehierbijeenbelangrijkerol.162Dat
principezettedeslavernijzwaaronderdruk.DaarbijspeeldevolgensDerrick,naasthetwerkvanen-
keleanderegeïsoleerde individuen,deAngelsaksisch-christelijkebewegingvandeQuakerseenbe-
langrijkerol.163Hunabolitionistischestrijd,waarbijzedemoraliteitvandeslavernijinvraagstelden,
wonaanpopulariteitnaarheteindevande18eeeuw toeenheeft zo in1807bijgedragen tothet
eindevandeBritsebijdrageaanhetsysteemvandeTrans-Atlantischeslavenhandel,enlaterookaan
deafschaffingervanviadeSlaveryAbolitionActuit1834.
Deabolitionistische tendensdiedoorheenEuropaopgangmaakte,brachtdeEuropesemogendhe-
denertoeomuiteenzogenaamdemoreleplichtteinterveniërenalssuperieureentoonaangevende
beschavingeninderestvandewereld,waarverhalenvandaankwamenovertribaleoorlogen,bar-
barismeenslavenhandel.164Hetisdanooknietverwonderlijkdatbijdegrotekolonisatiegolfophet
zwartecontinentindejaren’70vande19eeeuw,bekendalsdeScrambleforAfrica,ondermeerde
afschaffingvandeslavernijgehanteerdwerdalslegitimatiemiddelvooreenexpansievepolitiek(cfr.
supra).165JulesFerry,degroteverdedigervanhetFranseimperialisme,omschreefhetals“ledevoir
desracessupérieuresvis-à-visdesracesinférieures”,maardemeestbekendeverwoordingkomtna-
tuurlijkvandeBritseauteurRudyardKiplingenzijnWhiteman’sburden.166
Voordeinheemsebevolkingbrachtdeafschaffingvandeslavernijnietdirectuitzichtopeenhuma-
nerbestaan.167Tochwerden fenomenenalsdwangarbeid regelmatiggecounterddoorhumanitaire
bewegingen–ooksomsvanmissionaireaard–diezichalsechtepressiegroepenontpoptenmetals
doel verzet te bieden tegen de meest onmenselijke gedragingen van het Europese imperialisme.
Derrickonderstreeptechterdathetbijdeze lobby’sveelalgingomhetstrevennaareenmeerge-
rechtvaardigdeenmedemenselijke“colonialrule”,eerderdanomhetijverenvoordeafschaffinger-
161J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.10-12.162R.DoomenS.Zemni,VrijheidenGelijkheid,Gent(onuitgegevensyllabus),2014,pp.34-35.163J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,p.30.164J.Derrick,Idem,pp.10-12.165G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.123-127;G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,p.32.166J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.10-12.167J.Derrick,Idem,pp.32-35.
52
van.Vaneenechteantikolonialehoudingishiernoggeensprake,watvooralteverklarenvaltdoor
detijdsgeest:
“Grantedthatcampaignersonbehalfofvictimsofcolonialismdidnotquestioncolonialismassuch,it
isstillremarkablethattheirprotestscouldstrikeachordinBritainattheheightoftheimperialistera.
OneneedstorecallthecommonmentalityinEuropeatthattime.InBritaingreatnumbersofpeople
were swallowingand repeating racist ideas, imbibingKipling,writingand readingboy’s adventure
storiesstarring“hostiletribesmen”,sniggeringaboutcannibals,discussingoutlandishandoffensive
theoriesaboutdifferentraces,gapingatAfricansdisplayedasexhibitsatmajorexhibitions[…]The
leastonecansayisthatnoteverybodywasinfluencedonlybyracistandsuperiorattitudesthewhole
time.ConcernforpropertreatmentofAfricansundercolonialrulewasmuchmorewidespreadthan
doubtabouttherightnessofcolonialaggression”168
b.Socialismealseendisparaatantwoord
Eeneersteuitgesprokenengeorganiseerdewesterseantikolonialehouding,naastde inspanningen
vanbepaaldeindividueleschrijversenjournalisten,vindenweterugbijdemarxistischeensocialisti-
schebewegingeninEuropa.169
VanafdetweedeInternationalein1889washetvoordelinksgezindebewegingenmogelijkomanti-
kolonialeresolutiesdoortelatenvoeren,zoalsdatgebeurdetijdensdeCongressenvanParijs(1900),
Amsterdam(1904)enStuttgart(1907).170Deledenvandesocialistischepartijengingenbijgevolgook
inhuneigennationaleparlementenopregelmatigewijzehetkolonialebewindveroordelen.Derrick
verwijst naar de rol van de Labour Party inGroot-Brittannië.171Zij namhet op voor deAfrikaanse
zaak,hoewelzevanuithaartoenmaligepositieinhetparlementweinigwistteverwezenlijken.Vol-
genshemliepdeoprichtingvandetweedeInternationaleparallelmeteennieuweimperialistische
golfeneenwankelendeattitudeonderbijvoorbeelddeBritseliberalestrekkingendeFranseRadica-
len.
Dezelaatstengingenzichsteedsmeermetdeoverzeesepolitiekverzoenenwaartegenzezichvoor-
dienhaddenverzet.OokinBelgië,zosteltVanthemsche,deedzichhetzelfdevoor.172Deradicaleli-
beralen,die in1908nogfelverzet leverdentegendeannexatievanCongo-Vrijstaat,gingensteeds
meeropindeklassiekeliberalebewegingdiedeCongoleseonderneminggunstigergezindwas.Daar-
168J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.37-38.169J.Derrick,Idem,pp.43-44.170C.R.Ageron,L’anticolonialismeenFrancede1871à1914,Parijs,PressesUniversitairesdeFrance,1973,pp.23-24.171J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.33-44.172G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,p.62;J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.40-44.
53
naastmaaktensommigeradicaleliberalendeoverstapnaarhetsocialistischekamp,datdankzijdeli-
beralehoudingvrijwasomgedurendedeScramblehetideologischevacuümintevullenentestre-
vennaardeontruimingvandekolonies.
IndeDuitseReichstagwaser constantkritiekopbijvoorbeelddekolonialebegrotingendedispo-
sitiesdieeraanverbondenwaren.DeSociaalDemocratischePartij,aldannietmetdesteunvande
Centrumpartij, veroordeelde regelmatigde imperialistischebezettingenadministratie,hetwerkre-
gime,delandonteigeningendemilitaireoperatiesinondermeerKameroenenhetzuidwestenvan
Afrika.DeDuitsesocialistenwerdendaarbijvooralvoortgestuwddoordemeestlinksevleugelmetfi-
gurenalsRosaLuxemburgen‘depausvanhetmarxisme’KarlKautsky.173
De situatie in Duitsland staat nogal in contrastmetwat er in demeeste andere Europese landen
gaandewas.174Daartekendezichnietzeldeneeneerderwispelturige,zelfsopportunistischehouding
tenopzichtevanhetantikolonialismeaf.OokinBelgiëdeedzichhetzelfdevoorwantdesocialisten
gavenhunverzettegendekolonisatievanafdeEersteWereldoorloggeleidelijkop(cfr.infra).175
Vanthemscheschrijfthierover:
“DeBWPschaartzichhaastgeruisloosachterdebaniervandecommunisopiniooverdekolonie.De
socialistenverdedigenhoogstenseen‘reformistische’versievanhetkolonialebeleidwaarbijzemeer
deklemtoonleggenopdenoodzaakomde‘socialevooruitgang’bijdebevolkingtebevorderenter-
wijlzeenigwantrouwenblijvenkoesterentegendemachtvandegrotekapitalistischeonderneming-
en.”176
HijverwijstdaarbijnaarderolvanEmileVanderveldegedurendehetinterbellum,dieeensomsam-
bivalentepositieinnam.177Meerprecieszienwehetsocialistischekopstukindejaren1930-1932zo-
welhet tewerkstellingsbeleidalsdewredeonderdrukkingvandeopstanden inCongo inhetparle-
mentaankaarten.DergelijkehumanitairetussenkomstenwarenvolgensVanthemscheeerderuitzon-
derlijkomwillevandeandereprioriteitendiedeWerkliedenpartijlegde.Daarnaaststeldendeanti-
koloniale interventies eerder veelal tevergeefs pogingen voor ommeer socialistische politici in de
Belgischekolonialestructurentedirigeren.
173R.DoomenS.Zemni,VrijheidenGelijkheid,pp.100-101.174J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.40-44.175G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,p.62.176G.Vanthemsche,Idem,p.62.177G.Vanthemsche,Idem,p.62.
54
c.HetintermezzovanWereldoorlogI
Naeen kwarteeuwvanontwrichting, geweld, vernieling enomwentelingophet grootstedeel van
hetAfrikaansecontinentzouhetuitbrekenvanWereldoorlogIhetantikolonialismealleenmaarver-
sterken.178Omdeoorlogsmachinedraaiendetehoudenzoudennogmeereisengesteldwordenaan
deoverzeeseonderdanen,waarbijduizendenAfrikanen–aanbeidekantenvanhetslagveld–ook
militairzoudenwordeningezet.Normaalgeziengebeurdederekruteringdaarbijopvrijwilligebasis,
maardehistorischewerkelijkheidwasinbepaaldegevallen,zoalsondermeerinNigeria,anders.
Metdemedewerkingvandesocialistischepoliticiaandeoorlogsregeringenin1914,waaronderook
deBelgische,zagendelinksgezindebewegingendeutopischedroom,waarindeEuropesearbeiders
zichviasolidairestakingengezamenlijkzoudenverzettentegenhetgewelddadigemilitaireconflict,
inrookopgaan.Inplaatsdaarvanzoudenzijdewapensopnemenentegenelkaarrichten.Tochwa-
renernogsteeds talrijkegevallenvandissidenteactiviteitenoptemerken,ook indemarxistische
kampen,dieafstandvandezeimperialeoorlognamen.179ZomoetondermeerKarlLiebknechtende
onvermijdelijkeRosaLuxemburgvermeldwordenbijdehoudingdiedeSociaalDemocratischePartij
inDuitslandaannam,enishetooktoepasselijkdeBritsecasusvanArchibaldFennerBrockwayaante
halen.
Brockwaywaseen jonge, linksgezindedissidentwiensverhaalaantoonthoeonderdepacifistische
bewegingooksommigengedrevenwerdendoorantikolonialeafwegingen.Wegenshetweigerenvan
zijn legerdienst als gewetensbezwaarde werd Brockway veroordeeld tot 28maanden gevangenis-
straf,waarnahijlaterbijdeLabourPartyzouuitgroeientoteenvandemeestprominentecampag-
nevoerdersindestrijdtegenhetBritskoloniaalbeleid.
HetBritsebestuurzelfwastentijdevandeGreatWarweinigbegaanmetkolonialezaken.Eenbe-
langrijkeuitzonderingdaaropvormdedeofficieelgeorkestreerdepropagandavandeBritten tegen
hetDuitsekoloniaalbestuur,indehoopzonadeoorlogdeoverzeesebezittingenvanhunGermaan-
seconcurrenttemogenovernemen.180OndankshetfeitdatdeBrittendezeuiteindelijkmetdeFran-
senmoestendelen,warenerookvoorstellenomdevoormaligeDuitsekoloniesonderinternationa-
lecontroletebrengenendiendedeLabourParty in1917tevergeefseenmotie inomdiekolonies
simpelwegopteheffen.
178J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.46-47.179J.Derrick,Idem,pp.46-47.180J.Derrick,Idem,pp.55-56;R.Palmer,J.ColtonenL.Kramer,Ahistoryofthemodernworld:since1815,NewYork,McGraw-Hill,2007,p.712.
55
DezedebattenoverdetoekomstvandeDuitseoverzeesebezittingenwarendaarbijergverwikkeld
metdiscussiesopmacroniveaubetreffendedewezenlijkeuitkomstvandeoorlog,waarinhetvooral
gingomhet vinden vanmanierenom toekomstige conflicten van soortgelijke aard te voorkomen.
Hetzouin1919leidentotdecreatievandeVolkenbonddieopzichweldeideeënscheentereflec-
terenomhetkoloniaalbestuur indeAfrikaansebezittingenteverbeterenvoorhetbestaanvande
inheemsevolkeren.181DitlagindelijnvanWoodrowWilson’s14-puntenplan,dathandeldeoverhet
principevanzelfbeschikkingsrecht,maarwaarbijsnelbleekdatditnooitechtopgesteldwasvanuit
deoptiekomhetinstituutkolonialismeaftebreken.
d.Hetinterbellumenhetcommunistischealternatief
Ook tijdenshet interbellumzienwedat inEuropadevooroorlogseopvattingenoverhetkoloniale
systeem ingrotematebehoudenblijven.182Zowarenernogsteedsheelwatmissionaireen (secu-
liere)humanitairesympathisanten,diebereidwarenoptekomentegendemishandelingenenon-
rechtvaardighedenvanhetkolonialisme.Tochblevenzevasthoudenaandeovertuigingdateender-
gelijkrechtmatig instituutmutueelvoordeligwas.Samenmetdezepaternalistischevisiewerdenzij
gedrevendooreensoortmoreleverplichtingindegeestvanfigurenalsWilliamWilberforceendoor
deVerklaringvandeRechtenvandeMens:
“MissionarieswereamongthosewhochampionedAfricanvictimsofoppressionmostconsistently.In
addition, theChristianevangelisationandeducationprovidedwere in the long term toenableand
encourage Africans to reject alien rule, and the colonial rulers and propagandists knew this well.
Whilemostmissionariesfavouredcolonialruleand,likealmostallchurchmeneverywhere,toldtheir
flockstoobeyauthority,relationsbetweenthemandthecolonialgovernmentswerenevereasy.Still
lesseasywererelationsbetweenthosegovernmentsandtheWestern-educatedAfricans.”183
Nietteminontwikkeldezichvanafdejaren1920inminderemateeenkritischegeestomtrenthetwe-
zenvandekolonieszelf,waarbijwekunnenverwijzennaardebewegingvandezogenaamdeindigé-
nophiles.184DitwaseenFransehumanitairebewegingdieaanvankelijkgekantwastegenhetbestuur
in IvoorkustendemilitaireonderdrukkingdieerplaatsvondtijdensdeEersteWereldoorlog,maar
dieverderradicaliseerdetoteenechteantikolonialegroepering.Zovormdende indigénophileseen
actieveminderheidbinnendeLiguedesDroitsdel’Homme.OnderdeleidingvanFélicienChallayver-
181R.Palmer,J.ColtonenL.Kramer,Ahistoryofthemodernworld:since1815,pp.710-712.182J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.97-103.183J.Derrick,Idem,p.424.184P.Dewitte,LesmouvementsnègresenFrance1919-1939,Parijs,Harmattan,1985,pp.58-62.
56
zettenzijzichtegenhetFranseimperialisme.185In1909gafhijnogeenboekuitoverdewandadenin
Congo-Vrijstaat,maarwasondertussendeleidergewordenvaneenantikolonialebewegingdiekom-
afwenstetemakenmethetEuropeseimperialisme,nietuiteigenbelangmaarpuurgedrevendoor
zijnpersoonlijkemoreleovertuiging.
DetotstandkomingvanhetcommunismeinRuslandgafookeenbelangrijkeimpulsaandevorming
vanhetantikolonialedenkenendiensverspreiding,alwasdatlangnieteenvoudig:“Fromthebegin-
ning the communistmessage to colonial subject was twofold. It called for an end to imperialism,
hence for liberation of subject peoples; it also called for liberation of the oppressed classeswithin
colonialterritories.”186
Dediscussiehieldverbandmetdevraaghoedecommunisteneenantwoordkondenvindenophet
befaamde‘nationalevraagstuk’,waarfigurenalsLenin,Stalin,RosaLuxemburg,OttoBauerenJames
Connollyalsinds1917meebezigwaren.187Meerbepaaldgingheteromhoedeoproeptotopstand
tegenhet imperialismeendusdebevrijdingvandeonderdruktevolkerenmethetprogrammavan
klassenstrijdkonwordenverzoend.Hoordenzijtestervenvoordenatieofvoorhetmarxisme?
JamesConnollywasdaareengoedvoorbeeld van.Hij stichttede Ierse socialistische republikeinse
partijin1896enondervondtoenaldemoeilijkheidomdeaardvandeIersevrijheidsstrijdteduiden.
Waszijnationaalofsociaalvanaard?DekeuzewerdvoorhemgemaaktnademisluktePaasopstand
in 1916.Hierbij kwamConnolly omhet leven,waarna hij herinnerd zouworden als eennationale
helddiezijnlevengafvooreenvrijIerland,eerderdanvoorhetsocialisme,ietswatLeninsteedszou
betreuren.
Moskouwerdniettemineenbelangrijkcentrumvanwaaruitsteunwerdverleendaananti-imperia-
listischebewegingenenindividuen.188SindsdeCominternvan1920wasaandecommunistischepar-
tijeninhetWestendeopdrachtgegevenallenationalebevrijdingsbewegingenindekolonieszogoed
mogelijk testeunen.De jaren1925-1932wordendanookdoorDerrickbeschrevenalsdegrootste
communistischesuccesperiodeophetvlakvanantikolonialebedrijvigheid.Terillustratieverwijsthij
naardecampagnedie in1925-1926georganiseerdwerddoorFranseenSpaansecommunistenter
ondersteuningvanAdbel-Krim,detoenmaligeleidervandeRif-stammeninMarokkodieeenbevrij-
dingsstrijdvoerdentegendeSpaanseenFransebezetting.Decommunisten,vooralgeleidvanuitde
185J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.40-41.186J.Derrick,Idem,p.104.187W.Connor,ThenationalquestioninMarxist-Leninisttheoryandstrategy,Princeton,PrincetonUniversityPress,1984,pp.172-179;M.Löwy,“Marxismandthenationalquestion”,in:R.Blackburn,ed.Revolutionandclassstruggle:areaderinMarxistPolitics,Sussex,TheHarvesterPress,1978,pp.136-160;J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,p.104.188J.Derrick,Idem,pp.151-154.
57
PartiCommunisteFrançais, pleittendaarbij tevergeefs vooreenonmiddellijke vrede tussendebe-
trokkenkolonialemogendhedenenAbdel-Krim,eenvolledigeterugtrekkinguitMarokko,deonaf-
hankelijkheid van de Riffijnen ende verbroedering tussen de Franse soldaten en deMarokkaanse
vrijheidsstrijders.
Opvallendaanditconflictwashoetoenaleengeleidelijkeenalgemenebreuktussendecommunis-
tenendesocialistenvielvasttestellen.InFrankrijkzoudesociaaldemocratischepartijin1925haar
stem in het parlement onthouden, eerder dan openlijk steun te betuigen aan de communistische
campagne.Zoalswereedshierbovenhebbengezienwarensommigesocialistischepoliticibereidfle-
xibelmethunantikoloniale ingesteldheidomtegaan,envormdeditnietaltijdeenevengrotepri-
oriteitwanneerzijindepositiekwamenhetnationalebeleidtegaanbepalen.Weverwijzenhierbij
naar RamseyMacDonald, de eerste socialistischePrimeMinister van Groot-Brittannië. Gedurende
zijnambtstermijn–hijwerdverkozenin1924enherkozenin1929–veranderdeerweinigaanhet
Britsekolonialebeleid.189Hoewelhetopportunistischomgaanmetdeantikolonialegedachteonder
desocialistenlangnietdeenigeredenwasvoorditschisma,betekendehetweleenbelangrijketroef
voordecommunistendiezichzoalsenigebondgenootvandekolonialeonderdruktenkondenprofi-
leren,deelsmetsucces.ZoschrijftDerrick:
“Communismoccupiesalargepartofthisbook,notbecauseitcreatedoppositiontoWesterncoloni-
alism,butbecauseAfricanandotheropponentsofthatcolonialismsawCommunismasanewsource
ofsupport,andintheviewofsomeaparticularlypromisingonewhoseideassomeofthemaccepted
fully.Othernon-Africansupporthadbeensoughtsincethe19thcentury,frompoliticians,thepress,
andchurchesandvariousorganisations intheWest.ManyothersbesidesCommunistsofferedsup-
portforAfricanprotestsanddemandsintheinter-warera,suchasLabourPartypoliticiansinBritain
andindividualwritersandcampaignerssuchasNormanLeysandFélicienChallaye.ButCommunists
seemedtooffermore,andoftenderidedthoseothersas“reformists”.”190
HetCongresvanBrusselin1927wasdaarbijtekenendvoordegroeiendebreuktussendesocialisten
endecommunisten.191Tussen10en15februariwerdinhetEgmontpaleiseenbijeenkomstgehou-
denmetantikoloniale gedelegeerdenuitdiversehoekenvandewereld.Geïnitieerddoorde voor-
aanstaandeDuitse communistWilliMünzenbergdie zelf reeds voorer goedkeuringkwamvanhet
Kremlinvanstartgingmetdeorganisatievananti-imperialistischeactiviteiten,wasditCongresge-
richttegendewandadeninondermeerMarokko,ChinaenSyrië,waarnaopdezevijfdaagsegelegen-
189J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.100-101.190J.Derrick,Idem,p.429.191J.D.Hargreaves,“Thecominternandanti-colonialism:newresearchopportunities”,in:AfricanAffairs,92(1993),367,pp.255-256;J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.172-185.
58
heidbeslotenwerddeLigategenimperialismeenkolonialeonderdrukkingopterichten.Hoewelde
Ligaalseeninternationaleontmoetingsplaatsfungeerdevoorgeëngageerdeledenvanverschillende
slag(dusookvoorapolitiekeofniet-communistischgezindeactivisten,ennationalisten),warenhet
tochvooraldecommunistendieerdeplakzwaaidenenbepaaldenwiewelkomwasofniet.Zovalt
optemerkendatsindsMacDonaldstweedeambtstermijnalsEersteMinister,ergeenBritsesocialis-
tenmeerindeLigaaanwezigwaren,watveeltemakenhadmetdetoegenomenagitatietengevolge
vandeopenlijkeenvijandelijkeveroordelingvansociaaldemocratendoordecommunistenhetjaar
ervoor.
DeLigategenimperialismeenkolonialeonderdrukkingwerdhoofdzakelijkgeorganiseerdvanuitBer-
lijn,watnietgeheeltoevalligwasomdatDuitslandtentijdevandeWeimarrepubliekeenvandebe-
langrijkstecentrawasgewordenvoorantikolonialeactiviteiten.192OnderdeDuitsebevolkingwaser
sindsWereldoorlogIeengroteaversieontstaantegenoverdeFranseenBritseimperialerijken,on-
dermeertengevolgevanheteerloosverlies in1918datookhetafstaanvandeeigenkolonies in-
hield.Zelfsderegeringdurfde,volgensDerrick,inbepaaldeomstandighedendezeafkeeruittedruk-
ken.Het ging daarbij vooral om voormalige koloniale officials en imperialistische voorstanders die
hunkritiekniet spaardenvoorhetFransebestuur inondermeerKameroenenanderevoormalige
Duitse territoria.Hunveroordelingen lagenondankshungebrekaanaffiliatieofenige ideologische
voorkeurnietteminvollediginlijnmetdestandpuntenvandecommunisten.
Uiteindelijkzoudeinternationalecontextvanafdejaren’38vande20eeeuwervoorzorgendatde
antikolonialecampagnevoeringzowelinEuropaalsinAfrikazelfafnam.193Veelhadnatuurlijktema-
kenmetdeopkomstendeangstvoorhetfascismeennazisme,datondermeerookdeDuitseclaim
tot koloniale restoratie inhield. De hernomen internationale spanningen tussen de imperiale mo-
gendheden primeerden dus boven het enthousiasme voor het antikolonialisme. Zo concludeert
Derrick:
“Manyotherpeople’sstronglyfeltideaswerethrownintodisarrayatthattime,includingespecially
FrenchandBritishCommunists,whohadtodefendtheNazi-SovietPactof23August1939andsoon
afterwards to condemn thewar as an “imperialistwar” inwhich neither sidewas better than the
other.”194
192R.Palmer,J.ColtonenL.Kramer,Ahistoryofthemodernworld:since1815,pp.710-712;J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,p.256.193J.Derrick,Idem,pp.408-409.194J.Derrick,Idem,p.420.
59
In de Belgische politiek viel tijdens het interbellum weinig uitgesproken antikolonialisme vast te
stellen. De katholieken en liberalen zwaaiden zonder scrupules met de koloniale vlag, aldus
Vanthemsche.195Ookdesocialistenzoudenuiteindelijknietbrekenmetdezetendens.DeBelgische
CommunistischePartij, opgericht inhet jaar1921enalomgewantrouwdondankshaar geringe in-
vloed,zettezichaanvankelijkprincipieelaftegendekolonisatie.NietteminzoudeKPB,vollediginlijn
metdeandereBelgischepolitiekeformaties,vanafdejaren1945evengoedvan‘OnzeCongo’spre-
ken,omzichna1950opnieuwtekantentegendekolonisatie.
DezeantikolonialeonthoudinginhetBelgischepolitiekelandschapwashetgevolgvaneenalgemene
consensusdiedetwistenrondCongohoordewegtehoudenvandebinnenlandsebreuklijnen.Het
debatwasdaarbijdusnietafwezig,maarwerdelders–inofficieuzekringen–gevoerd(cfr.deelIV).
Uiteenzettingvanenkelecentralebegrippen
Terverduidelijkingenomtoteendieperebenaderingtekomenvanbepaaldeconcepten,zalhetthe-
oretischkadervandezemasterproefafgeslotenwordenmeteenuiteenzettingvandevolgendeen
samenhangendecentraletermen:etniciteitenMongo.
Etniciteit
AlvorensdieperintegaanopdebevolkingsgroepvandeMongo,ishetvanbelangkortaandachtte
bestedenaanhetbegripetniciteit,ookindeAfrikaansecontext.Etniciteitwordtveelalbegrepenals
de sociaal-culturele identiteitdiemenhanteertomtoteenbepaaldegroep tebehorenofomzich
vananderenteonderscheiden.Willenweditconceptbestuderenineenniet-westersesetting,danis
hetvanbelang,zogeeftookD.R.Wrightaan,besef tehebbenvandefundamentelevoorbeschou-
wingen diewe vanuit ons eigen cultureel denksysteemmet onsmeedragen.196Daarbijmogenwe
nietvergetendathetbezorgdebewijsmateriaalomtrentditfenomeennietgeheelontoevalligdoor
Europeanenisvoortgebracht,watmogelijkonsbegrijpenvandeAfrikaansegeschiedeniszoukunnen
hinderen.
D.R.Wrightzelfschreefoverdepre-kolonialegeschiedenisvandebewonersvanNiumi,gelegenin
hethuidigeWest-AfrikaanselandGambia.VolgensdeBritsekolonialebestuurdersendeGambiaanse
195G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,pp.62-63.196D.R.Wright,“”WhatdoyoumeantherewerenotribesinAfrica?”:thoughtsonboundaries–andrelatedmatters–inPrecolonialAfrica”,p.410.
60
regeringvormdendeMadinkaerdegrootsteetnischegroep.197Wrightwasdanookverrasttoenhij
inNiumiMadinkaontmoettediemeerderetalensprakenenzelfshuwelijkspartnerszochtenoverde
etnischegrenzenheen.
BijzijnstudieondervondhijhoemoeilijkhetwasteachterhalenopwelkewijzedemensenvanNiu-
mizichidentificeerden.Ditkwamnietalleendooreengebrekaanbewijs,maarookdoorhetfeitdat
deidentiteitdoorheendetijdveranderdeenduseerdervariabelwas.Wrightzouuiteindelijkdrieni-
veausonderscheidenwaarlangsmenzichinNiumikonidentificeren,zijndedefamilie(geschiedenis),
deklasseenhetdorp,waarbijhethemopvielhoelokaalvanaarddezeidentiteitenwaren,zoalsdat
ookhetgevalwasinEuropavoordevalvanhetfeodalesysteem.Hoewelhijzijnstudiebeslootdoor
testellendatdebevolkingvaneengedeeldeNiumi-identiteitgenoot,bleefdevraagovereindofdeze
mensennuMandinkawarenofniet.
HijgreepdaarvoorterugnaarderolvandeEuropeseontdekkingsreizigersdiesindsde15eeeuwde
Gambiaanse rivierenwarenopgevaren en hunobservaties haddenneergeschreven.Afkomstig van
eencontinentwaardeleefwereldwasgebaseerdopensamengehoudendoorhetdominantedenk-
beeld van het etnisch nationalisme, gingen deze zeelieden en administrators bij hun aankomst in
Afrikanatuurlijkuitvandeveronderstellingginds‘stammen’aantetreffen,waardevolkerenteon-
derscheidenvielenopbasisvanetnie.DeAfrikaanserealiteitdiezijaanschouwdengingenzeschik-
kenenbegrijpeninwestersetermen,zovuldeWrightaan:“Intheirrecordsandontheirmaps,they
bespokeboundariesanddrewlinesaboutthevariousvillages,statesandethnicgroups.ItwasaEu-
ropeannotionofhowAfricanslived,ratherthananAfricanone.”198
Vanafhetbeginvande20eeeuwwerdendezefigurenopgevolgddoorantropologen,insamenwer-
kingofzelfsindegedaantevankolonialeadministrateurs.199Hoeweldeenealprofessionelertewerk
gingdandeandere,warenzijallenonderwezeninwatWrightomschreefalsde“anthropologicalpre-
sent tense”. Daarbij gaat het om een destijds typische benaderingswijzewaar alleswatmen aan-
schouwtsteedswerdgeachtvanbestendigeaardtezijn(‘hoedevolkerennuleven,iszoalszealtijd
hebbengeleefd’).Naasthunbeschrijvingenvandeinheemselevensstijl,washunbijdragevooralde
individuele observaties met betrekking tot grote bevolkingsgroepen te generaliseren en die dan
trachtentestructurereninafzonderlijkeetnischeentiteiten.Vanafdeeerstehelftvande20eeeuw
werden de Afrikanen dus inderdaad ‘tribaal’. Zij lazen de Europese studies over ‘zichzelf’ en ont-
dekten zo hun etnische identiteiten, hoewel deze een creatie van buitenaf waren. John Reader
schrijfthierover:“(E)thnicitywasnotaculturalcharacteristic thatwasdeeply rooted in theAfrican197D.R.Wright,“”WhatdoyoumeantherewerenotribesinAfrica?”:thoughtsonboundaries–andrelatedmatters–inPrecolonialAfrica”,pp.416-420.198D.R.Wright,Idem,pp.419-420.199D.R.Wright,Idem,pp.419-420.
61
past; it was a concisely crafted ideological tradition that was introduced during the colonial peri-
od.”200
Ook Leroy Vail poneert in zijn inleiding hoe het etnische bewustzijn een alomvattende ideologie
voorstelde, die zoals alle andere ideologieën, over een bepaalde tijd heen zijn gecreëerd.201In de
contextvanzuidelijkAfrikazaghijdetotstandkomingvanetniciteit,alsookvananderevormenvan
bewustzijn,alseenresponsopdekolonialeontwrichtingdiesindsdejaren1890en1900lokalege-
meenschappenhaddenoverweldigdenverzwakt.Zogafhijondermeerdeprimordialistischeinter-
pratieaanmetbetrekkingtotderolvanGemeinschaftindenotievanDurkheim,waarmensengre-
pennaareenzinvoorgemeenschap(lees:etniciteit)voorhuneigensocialeenpsychologischeveilig-
heid.Opdezewijzekonhetkolonialevoortbrengselvanetniciteit zeergauwalseennatuurlijk,en
zelfsonvergankelijkgegevenoverkomen.
Deze sociaal-culturele identiteit zouvervolgensenkelmaarbestendigdwordennaarheteindevan
hetkolonialetijdperkendenakendeonafhankelijkheidsgolfinAfrikatoe.202ZowerdenveleAfrikaan-
sepolitiekepartijengevormdlangsbepaaldeetnischelijnenenwerddekoloniale‘creatie’zoverder
gehanteerdtenbehoevevanzowelpolitiekealsindividueleinteresses.
TerenceRangerschreefsamenmetEricHobsbawmhetboek‘Theinventionoftradition’,waarinhij
ondermeerdesystematischeuitvindingvan‘Afrikaanse’traditieszoalshetgewoonterecht,traditio-
nelereligieenetniciteitwouaantonen.203Waarpre-koloniaalAfrikawerdgekenmerktdoorzakenals
veelvuldigeidentiteitenflexibiliteit,moestmennutoegevenhoesindshetEuropeseimperialismede
meest fundamenteleAfrikaanseculturelekarakteristiekendooreenkolonialeactorwaren ingevuld
ofher-ingevuld.LaterzouRangertoegevendatzijn“inventedtradition”endiensbenaderingtotetni-
citeiteenmeercomplexgegevenvoorsteltdandatzijnhoofdstukinhetboektoeliet,waardooreen
meernauwgezetteherzieningeenmustwas.
Hij lietzichdaarbij leidendoordegeschriftenvanStevenFeierman,diebetoogdedenotievaneen
top-downkolonialeinterventieteverzoenenmethetideevaneenaan-enstandhoudendeculturele
traditie.204MeerpreciesschreefFeiermanoverhoeculturelecontinuïteitcompatibelzoukunnenzijn
meteenactieveenopgelegdecreatie,wathijaantoondeaandehandvandeinheemseintellectue-200J.Reader,Africa:abiographyofthecontinent,NewYork,AlfredA.Knopf,1998,p.616.201L.Vail,TheCreationofTribalisminSouthernAfrica,London,Currey,1989,pp.5-10;T.Ranger,Theinventionoftraditionrevisited:thecaseofcolonialAfrica,in:<www.ojs.ruc.dk>,geraadpleegdop1/10/2015,p.13.202D.R.Wright,“”WhatdoyoumeantherewerenotribesinAfrica?”:thoughtsonboundaries–andrelatedmatters–inPrecolonialAfrica”,p.421.203E.HobsbawmenT.Ranger,eds.Theinventionoftradition,Cambridge,CambridgeUniversityPress,1983,pp.211-262;T.Ranger,Theinventionoftraditionrevisited:thecaseofcolonialAfrica,pp.6-11.204S.Feierman,PeasantIntellectuals.AnthropologyandhistoryinTanzania,Madison,UniversityofWisconsinPress,1990,p.3;T.Ranger,“Theinventionoftraditionrevisited:thecaseofcolonialAfrica”,pp.20-23.
62
lenteShambaa.Zijwareninstaattekiezenuitdeopgelegdetraditiesener,zelfstentijdevandeko-
lonisatie,creatiefmeeomtegaan.Dus,ondanksdeuitvindingvan‘stammen’endebeperkingvan
culturelekeuzes,warendeze“peasantintellectuals”nogsteedsinstaateeneigeninvullingtegeven
aandeze‘tradities’.
ZobeslootRangerhetbegripvan‘uitvinding’te latenvallenenvoortaantesprekenvan“imagined
traditions”, zoals naar de ‘imagined communities’ van Benedict Anderson.205Op dezemanier doet
menniet langerdeAfrikaanseparticipatieen innovatiebinnendekolonialehegemonieoneeraan.
Rangerbleeferbijdatsommigetradities inkoloniaalAfrikaeffectiefwaren ‘uitgevonden’dooreen
kolonialeofficiervooreenbepaaldeenlosstaandegelegenheid,maarhetbeeldoverfenomenenals
gewoonterecht, religieenetniciteithoordentewordenbijgesteldals imagined.Doordatdit laatste
ondernomenwerddoorveleenverschillendeactorenovereenlangetijdheen,bestonderdanook
eenveelvuldigheidaan‘verbeeldingen’,waarvandeverschillendebetekenisseninconstantecontes-
tatiemetelkaarbestonden:tradities imagineddoorblankenwerdenheringebeelddoorzwartebe-
langengroepen,dieophunbeurtweerovergenomenenverbeeldwerdendoorandereactoren.Dit
maaktdegeschiedenisvandemodernetraditienatuurlijkveelcomplexerdanvoorheengeacht.
WemerkendusophoeRangerzijnnotievaninvention,waarbijbijvoorbeeld‘stammen’werdenbe-
dachtomtotbegrijp-enbestuurbareeenhedenvoordekolonialeadministrateurstekomen,plaats
doetmakenvoorhetnauwkeurigerbegripimagination.206Hijtoondeditaanmeteenherwerkingvan
zijncasusvandeNdebele,eenzelfbewustetribaleentiteitdieopkwaminde20eeeuwinZuid-Rho-
desië(nuZimbabwe).
Oorspronkelijk beschreef Ranger de opkomst van de Ndebele als een uitgevonden etniciteit door
Britsekolonialeadministrateurs.Dezelaatstescheptenvoordezebevolkingsgroepeenidentiteitge-
lijkaardigaandezevandeZulu,eenetniciteitmetaanziendiedeNdebeleindunas(chefs)maaralte
graagovernamen.InsamenwerkingmetdeNdebeleindunaswistendeBrittenopdiemanierdeko-
loniale hegemonie te behouden tegen opstanden van onder meer bedreigende religieuze bewe-
gingen.Rangerzoustellendatbovenstaandeformuleringennietpersefoutiefwaren,maarweleni-
getekortkomingenkennen:
“Therewere‘Europeanideas’ofethnicclassificationsandtheydidplayakeyrole;therewasapatri-
archalalliance;therewasonetypeof‘Ndebele’identitywhichexpressedparticularlytheinterestsof
Ndebeleindunas.Thesefactorsplayedincombinationaveryimportantpartinthefirststagesofin-
205T.Ranger,Theinventionoftraditionrevisited:thecaseofcolonialAfrica,pp.24-25.206T.Ranger,Idem,pp.24-27.
63
ventingNdebele,andmanyother,ethnicidentities.Butthesereallyareverymuchfirst-stageexpla-
nations.”207
HijsteldedatdeEuropeseclassificatiesen‘uitvindingen’vanras,stamoftaal infeiteneerkwamen
opdecreatievan‘legedozen’.208Hetwarendekolonisatorsdiedewandenvandezedozenoptrok-
ken,maardeinhoudwaseengegevendatmenminderkonbepalen.Meerprecieswashetperfect
mogelijkvormtegevenaandeetniciteitvandeNdebele,maarwatdepreciezebetekenisvandeze
identiteithoordetezijnwaseeneerdercomplexencontesteerbaargegeven.Rangervervolgt:
“Whitesinalliancewithpatriarchs,couldsuggestsomeverybasicmeaningsderivedfromsimplifica-
tionsofAfricanhistoryor from industrialandurbanoccupational stereoptypes.Butsuchmeanings
weretoosimpletosustainanddevelopself-identity.Andthiswasparticularlyso if […] thecolonial
‘invention’of tribalismwas less thanfullyhegemonic; if theproductionof ‘tribes’wasessentiallya
devicetodelegatethedefinitionandoperationofsocialmoralityawayfromthecolonialstate.Under
such circumstances the significance of being ‘Ndebele’ […] was bound to be a matter of internal
struggle.Itsimaginationcouldnotbelefttothepatriarchs,especiallyastheyrarelycommandedthe
intellectualtoolsrequiredtoshape‘tribal’discourse.”209
DeMongo
VandaagwordendeMongobij een van grootste volkeren vandeDemocratischeRepubliekCongo
(DRC) gerekend.210Zebewoneneenuitgestrekt gebied tussendeCongostroom inhetnoorden,de
KasaïinhetzuidenendeLualabatenoosten,datgrotendeelsovereenkomtmetdehuidigeprovincie
vanEquateur.Opvallendaandezeetnischegroepis,dat,hoewelzijnlinguïstischeencultureleeen-
heidnogonbestaandewasomstreeks1900, zij alseenexclusieveenbewusteentiteit (metpromi-
nente figurenals JustinBombokaen inzekerezinookPatriceLumumba)sindsdeCongoleseonaf-
hankelijkheidvan1960politiekeinvloedwistteverwerven.Zoslaagdemenerzelfsintussen1962en
1964voorkortetijdeeneigenMongo-staattevormen.
207T.Ranger,Theinventionoftraditionrevisited:thecaseofcolonialAfrica,p.27.208T.Ranger,Idem,p.27.209T.Ranger,Idem,p.27.210T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),pp.4,35.
64
Opdevraagwaarditetnischbewustzijnvandaankwam,moetverwezenwordennaarderolvanen-
keleVlamingengedurendehetmiddenvandejaren1930.211HetwasC.Youngdiealseerstedestel-
lingverdedigdedatdeMongoeenbevolkingsgroepwasmeteenlossestructuur.Zonderenigbesef
ofenigeaanwijzingvanhuneenheid,evolueerdendeMongodoorhetwerkvanenkeleflamingante
missionarisseneneenkoloniaalambtenaarinzeerkortetijdnaareengrootvolkdatbewustwasvan
haareendrachtenverbondenheid.212YoungverwijstdaarbijnaarEdmondBoelaertenzijnartikel‘De
Nkundo-Mongo: één volk, één taal’ (gepubliceerd in het allereerste exemplaar van Aequatoria in
1938) die daarin als eerste de eenheid van het Mongo-volk zou hebben aangeduid. T. Van
langendonckspreektditechtertegendoortestellendatookGeorgesVanderKerkenditquasiter-
zelfdertijdponeerde,hoewelzijninvloedrijkemonografie‘L’ethnieMongo’pasin1944zouverschij-
nen.
Dezelaatstewaseenkoloniaaladministratordiealsradicaalindigenisteengrootaanhangerwasvan
hetdecentralebestuurssysteem,endaarbijeengroteparticipatievoorzagvande inheemsebevol-
king(cfr.supra).213InzijnbelangrijkemonografiebeschreefVanderKerkenhetideevanhetbestaan
vaneengroteMongo-groepwaarbijhijpleittevoordeverenigingvandezeetniciteit ineenenkele
provincie.HijvoorspeldezelfsdatdeMongoooitvaneeneigenstaatzoudenkunnengenieten.
VanlangendonckschrijftdathetnauwelijksoverdrevenisomaantenemendatVanderKerkenhier-
meevooreengrootdeeldeuiteindelijkegrenzenvandeMongobepaalde,alsookdatsindsdiende
termMongoalgemeneingangvondinhetetnologischjargon.VoordiensprakmennogvandeBalolo
ofdeBakuti,aanduidingenafkomstigvandeeersteontdekkingsreizigers,enwarenerookdebena-
mingenNkundoenNkundo-Mongo,dieoorspronkelijkgehanteerdwerdendoortweemissionarissen
vanhetHeiligeHartvanJezus,GustaafHulstaertenEdmondBoelaert.
NetalsVanderKerkenverdedigdenookdezetweepatersgelijkaardigeideeënmetbetrekkingtotde
eendrachtvanhetMongo-volk.214Ineendoorgedrevensamenwerkingwaarvanhetetnologischtijd-
schriftAequatoriahetdecorvormde,streefdendezeconfratersnaardehertekeningvandeAfrikaan-
se staatwaarbij grenzen de ligging van homogene volksgroepen dienden te respecteren.Duidelijk
valthierhun(Vlaams)volksnationalistischdenkenoptemerkenwaarbijmensteedshetvolkboven
211T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),pp.5,35-36.212C.Young,PoliticsintheCongo:DecolonizationandIndependence,p.248;T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),pp.5,37-41.213T.VanLangendonck,Idem,pp.37-42.214H.Vinck,“LeCentreAequatoriadeBamanya:cinquanteansderecherchesafricanistes”,in:Zaire-Afrique,27(1987),212,p.81;T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),pp.5,47-52.
65
destaatdoetprimeren.MetHulstaertkwamdenadrukdaarbijveeleeroplinguïstischvlakteliggen.
Hijbegondeplaatselijke taal,het Lomongo,grondig tebestuderenenwensteereeneenheidstaal
vantemakenvooralleMongo.215Zopubliceerdedepatervanaf1933verschillendemis-enschool-
boekjesinhetLomongo,indehoopzodebevolkingmeertaal-envolksfierheidbijtebrengen.
Zoalsreedsvermeld,begonnenbeidemissionarissenVanderKerkensbenamingMongoovertene-
men,waarbij zijmoesten toegeven dat deze naam via de kolonisatie tot standwas gebracht. Het
drietalbeseftedatzijdeeerstenwarendiedecultureleeenheidvandeMongoonderkenden,eerder
dandatditbijdebevolkingsgroepzelfhetgevalwas.Hulstaertschreefdezeonwetendheidtoeaan
deruimeverspreidingvanhetMongo-volkineendaarbijzeerontoegankelijkwoongebied.Dankzijde
rolvanEuropesecentraendemissiesechter,waarbijvooraldemissionarissenindeeenmakingen
gangbareaanwendingvanhetLomongoeenbelangrijkerolspeelden,konhetetnischbewustzijndan
tochookonderdeMongoverspreidworden.Zeervlotverliepdit laatstenietaltijd:hetgebiedwas
klerikaalgezienzeerversnipperd.Losvandeveleveranderingendiezichindeloopvandejarenvol-
trokken,kunnenwestellendathetMongo-grondgebiedonder zesverschillendekatholiekemissie-
ordenwasverdeeld.Hiervanwarendeconfratersslechts inééndomeinactief,watdecultureleen
linguïstische eenmaking lang niet in de handwerkte. Al zeker nietwanneer bepaaldemissieorden
beslotengeengebruik temakenvanhet Lomongoalsonderwijs- envoertaal. Zoopteerdenonder
meerdePatersvanScheutalzeervroegvoorhetgebruikvanhetLingala,enookdePatersPicpussen
enPatersPassionistenschakeldenindejaren1940overophetTshitetela.
Niettemin bleven Hulstaert en Boelaert zich inzetten voor de Mongo en ‘hun’ Lomongo. Daarbij
ijverdenzijvooreenfederalestructuurinCongo,naarmatedeonafhankelijkheidvanhetlanddich-
terbij kwam. DeMongo hoorden volgens hen, net zoals Van der Kerken datmeende, een aparte
provincietekrijgenwaarhetprincipevanzelfbestuurzouheersen.Vanafdejaren‘50voegdezichbij
ditgezelschapnogeenvierdebelangrijkefiguur,missionarisAlbertDeRop.Alsdoctoraatsstudenten
latereprofessor indeAfrikaanse linguistiekaande Lovanium-universiteit van Leopoldstad (nuKin-
shasa)benaderdehijhetLomongoopeenmeerwetenschappelijkemanier.
VooreentheoretischbenaderingvandeinplantingvanhetMongo-bewustzijnwerdeenpogingon-
dernomen door Vanlangendonck die daarvoor hetmodel van de reeds besproken L. Vail hanteer-
215Jezouhierbijdekritischebemerkingkunnenmakenwatpreciesdezeeenheidstaalonderscheidtvandelinguaefrancaewaardezeradicaal-indigenistenzichzotegenverzetten.ZijzagenechterhunstandaardiseringvanhetLomongonietneerkomenopeenvereenvoudigingvandelinguïstischepluraliteit.Dezesteldenamelijkeengeheelaanaanverwantedialectenvoor,gelijkaardigaandesituatieinVlaanderen.Enookdaarhoordeeenuitgewerkteenerkendeeenheidstaalbijtedragentotdeemancipatievandiensnatie;T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),pp.47-52.
66
de.216HoeweldiensmodelvooralopgesteldwasvoordecontextvanzuidelijkAfrika,rechtvaardigde
VanlangendonckzijnkeuzedoortestellendatdemeestemodaliteitenookvooreenCongoleseca-
susvoldoendevantoepassingwaren.
Vailonderscheiddebij zijnbenaderingdriebelangrijkevariabelendiealsvoorwaardengoldenvoor
de totstandkoming van de etnische ideologie.217Ten eerstmoest er de aanwezigheid zijn van een
groepintellectuelen,diehijdetermvan“culturebrokers”toeschreef.Dezeindividuen–meestalvan
Europeseafkomst–haddenalsdoeldeetnischeboodschapuittewerkenenteformuleren.
Vanlangendonck gaf deze rol van aanbrengers der culturele symbolen aan demissionarissen. Het
waren zij,metonderwijs als cruciaalmiddel, diedeAfrikaanse realiteit verengden totdie vaneen
tribalemaatschappij,waardoorwezodenotievan‘stam’alseenmoderngegevenkunnenbeschrij-
ven.Meerbepaaldwarendemissionarisseninstaatdegesprokentalentereducerentotgeschreven
talenwaarbijzetegelijkdekeuzewistentemakenomuithetveelvuldigaanbodde‘juiste’taaluitte
kiezen.Opdezewijzewistendezeculturebrokers,diezichondermeerookinlietenmetdeopstelling
vandehistoriografievandezevolkeren,grote invloeduit teoefenenopdeverenigingenopdeling
vandetalen(groepen).
VervolgensbeschreefVail hoeals tweedevariabeleer aanwezigheidhoorde te zijn vanAfrikaanse
tussenpersonen,diealsdoelhaddendecultureleboodschapvandeculturebrokersgeloofwaardigte
maken.Hierbijspeeldehetsysteemvanindirectruleeenbelangrijkerol.HetwarendeAfrikaansein-
tellectuelen,diealseennieuwegardeuithetmissieonderwijs instondenvoordeverderepropage-
ringvandeetnischeideologieindedagdagelijkserealiteit.Dezelaatstenwarenzelfovertuigdvandie
cultureleboodschap,tengevolgevandeoudewaarden,gebruikenentraditiesvanhunvoorvaderen
diezij tijdenshunopleiding ‘herontdekten’.Ervaltdusduidelijkeenparallel te trekkenmetde in-
planting vanhetnationalismedie zich in Europaop soortgelijkewijze voordeedgedurendede19e
eeuw.
Als laatstemodaliteithoordeeronderdegewonemenseneengrotenoodofvraagtezijnnaarde
traditionelewaarden,watmogelijkwasbinneneenomgevinggekenmerktdoorsnellesocialeveran-
deringen.Vanlangendonckvervolgt:
“De ideologie van etniciteit heeft, net zoals het nationalisme, iets zeer ambigu. Enerzijds is er het
reactionaire, conservatieve aspect. Teruggrijpen naar het verleden en de zogenaamde traditionele
waarden.Anderzijdsisheteenideologiediehelptmethethedentekunnenomgaanenzelfsuitzicht
216T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),p.10.217L.Vail,TheCreationofTribalisminSouthernAfrica,pp.11-16;T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),pp.10-16.
67
heeftopdetoekomst:het iseen ideologiediedeemancipatievaneenbepaald“volk” inzekerezin
bevordert.”218
Wemoetenbijbovenstaandebenaderingwelwijzenophetgebrekaanaandachtvoorhetfenomeen
innovatie,waardoorhetconceptimaginationzoalsbeschrevendoorT.Rangerhiergrotendeelsont-
breekt(cfr.supra).
Met de opkomst van cultuurverenigingen in Coquilhatstad en Leopoldstad zienwe vanaf de jaren
1950hoedeMongo-cultuurdoorévoluéeswerdtoegeëigend.219Hetproceszouevenwelaanleiding
geven tot twee averechtse reacties. Enerzijds gingen bepaaldeMongo-figuren zoals Jean-François
IyekizichverzettentegenhetgebruikvanhetLomongo,doordatzijhetgebruikvaninheemsetalen
aanschouwdenalseenmiddelomdezwartenuittesluitenvanenigevooruitgang.Anderzijdswaren
erévoluésdienetdergelijkebeweringengingenbestrijdenengrotewaardetoeschrevenaanhetLo-
mongo,alsookaandeverwezenlijkingenvanactorenzoalsHulstaertenBoelaert.Eenvandieperso-
nenwasdereedsvermeldeJ.Bomboko,dieaandebasislagvanhetMongo-nationalisme.Hijzelfwas
eenoud-leerlingenmedewerkervanHulstaertenzouin1960eenvandeprominentegrondleggers
wordenvanUnPartiPolitiqueUniondeMongo(UNIMO),deeerstepolitiekevertegenwoordigingvan
deMongo,waarvandevoorloperdeUnionCulturelleMongouit1959was.Departijschreef inzijn
ideologischprogrammaeenetnischedimensie inwaarbij geregeldverwezenwerdnaarpublicaties
vanHulstaert,zomeentH.Vinck.OokhetstrijdpuntvaneenonafhankelijkeMongo-staatsloothier
logischerwijsnauwbijaan.
218T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),p.13.219T.VanLangendonck,Idem,p.6;H.Vinck,“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,pp.131-147.
68
Afbeelding1:EtnologischekaartvanCongo,metaanduidingvandeMongo220
220H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,Brussel,AcadémieRoyaledesSciencesd’Outre-Mer–KoninklijkeAcademievoorOverzeeseWetenschappen,2011,p.15.
69
DeelIII–Methodologie
Voordezemasterproefzalberoepgedaanwordenopprimairbronnenmateriaal,vooral indevorm
vannotitiesenwerkstukkenvanBoelaertzelf.Daarnaastzalerookoogzijnvoorcorrespondenties
tussenpersonendieeennietonbelangrijke,aldannietversterkendeinvloedhebbengehadoponze
protagonist, zoalsGustaafHulstaert,en tekstenvan tijdgenotendiehandelenover soortgelijkege-
spreksthema’s,metofzonderovereenkomstigemotieven.
Het lijktaangewezenombijdeanalysevanBoelaertseigengeschrevenbronnenendiensgeladen-
heid,gebruiktemakenvandecriticaldiscourseanalysis,oftochtenminstevandemeerrecenteen
bijgeschaafdeversiedoorJanBlommaertenChrisBulcaen.221Decriticaldiscourseanalysis(ookwel
afgekortalsCDA)iseenbenaderingswijzevoordeontledingvaneendiscoursdatzichkenmerktdoor
haargroteaandachtvoorrelatiesvanmachtenongelijkheidintaal.222CDAprobeertopeenexplicie-
temaniereensociaal-theoretischinzichtteincorporerenbinnendediscours-analysewaarbijgepleit
wordtvoorsociaalengagementeninterventionismeinhetonderzoek.
Dezevormvananalysewerdgeïntroduceerd inde late jaren ’80vande20eeeuwenwordthoofd-
zakelijk toegeschrevenaanNormanFaircloughen zijnoeuvre: LanguageandPower.223Men stelde
daarbijdatCDAalsdoelhadzowelopakeals transparantestructurelerelatiesvandominantie,dis-
criminatie,macht en controle bloot te leggen zoals dezeworden voortgebracht in taal. Fairclough
schetsteopdezemanier eendrieledige stelling voor de analyse vandiscourswaarbij hij succesvol
grootschalige hegemonische processen zoals democratisering, commodificatie en technologisering
wist te identificerenvanuit tekstconstructiesen–stijlen,maarophetzelfdemomentookmanieren
ondervondvanindividuendiezichbewogendoorheengeïnstitutionaliseerdediscursieveregimes.Zij
werdendaarbijgekenmerktdooreigengeconstrueerdesocialecategorieënenrealiteiten.
BlommaertenBulcaenvullenhierbijaan:
“CDA'slocusofcritiqueisthenexusoflanguage/discourse/speechandsocial structure.It is inun-
coveringways inwhich social structure impingesondiscoursepatterns, relations,andmodels (in
theformofpowerrelations,ideologicaleffects,andsoforth),andintreatingtheserelationsaspro-
blematic,thatresearchersinCDAsituatethecriticaldimensionoftheirwork.Itisnotenoughtolay
barethesocialdimensionsoflanguageuse.Thesedimensionsaretheobjectofmoralandpolitical
221J.BlommaertenC.Bulcaen,“CriticalDiscourseAnalysis”,in:AnnualReviewofAnthropology,29(2000),pp.447-466.222J.BlommaertenC.Bulcaen,Idem,pp.447-448.223N.Fairclough,LanguageandPower,Londen,Longman,1989,259p;J.BlommaertenC.Bulcaen,“CriticalDiscourseAnalysis”,pp.447-488.
70
evaluation and analyzing them should have effects in society: empowering the powerless, giving
voicestothevoiceless,exposingpowerabuse,andmobilizingpeopletoremedysocialwrongs.”224
DegrootstekritiekopdeoorspronkelijkevormvanCDAhadenerzijdsbetrekkingopdeproblemati-
schestatusvancontextbinnendeanalyse,enanderzijdsopdewatdeterministischevisieopdemen-
selijke agency, namelijk dat elke tekst een ideologischebetekenis zoubezittenwaarmende lezer
probeertvanteovertuigen.225BlommaertenBulcaenhebbendaaromeennieuw,eerderkritischpa-
radigmanaarvorengeschovenwaarbijdeCDAnogsteedsdeoriginelebijdrageheeftvoorgeleverd,
maarwaarbijrekeningwordtgehoudenmetdeeerdervermeldetekortkomingen.Zoheeftdezebe-
naderingswijzeeenhernieuwdeaandachtvoorondermeerideologie,ongelijkheidenmacht,enso-
cialetheorie.
Naasthetprimairebronnenmateriaalzaldezemasterproefuiteraardookgebruikmakenvansecun-
daireliteratuur.HetgebruikvantekstendiehandelenoverBoelaertzelf,zijndadeneninvloedzullen
belangrijke inputgevenvoor zijnbiografieenkarakterisering,waarbijookuitgewekenkanworden
naaralgemeneliteratuuroverdedriedenksystemen(cfr.supra).Opdezemanierzalgetrachtwor-
denBoelaertsgedachtegoedteplaatsenineenalgemenerecontext.
224J.BlommaertenC.Bulcaen,“CriticalDiscourseAnalysis”,p.449.225J.BlommaertenC.Bulcaen,Idem,pp.455-460.
71
DeelIV–Biografieinhaarbredehistorischecontext
EdmondBoelaertstaatindezemasterproefcentraalalscasusomderelatiestussendriegedachten-
stromen,zijndehetVlaamsnationalisme,hetradicaalindigenisme,enhetantikolonialisme,zoalsze
zichinBelgischCongototelkaarverhielden,teportretteren.Alvorenshieropintegaan,ishetnood-
zakelijkaandachttebestedenaaneenbeschrijvingvanzijnlevenswandel.Dithoofdstukbiedteenbi-
ografische situering van deze katholiekemissionaris, geplaatst binnen een algemenere historische
context,ondermeerdooroog tehebbenvoorbepaaldehistorisch-maatschappelijke structurenen
tendensen.
Jeugdenvorming
Op1december1899werd inhetOost-VlaamseAaigemEdmondBoelaertgeborenalsnegendeen
jongste kind van Bernardus Boelaert en Sidonie Hendrickx.226Opgegroeid in een Vlaamsgezind en
rooms-katholiekgezin,volgdeEdmonddeklassiekehumanioraaanhetmissieseminarieinAsse.Dat
deschoolbekendstondvoorhaaraandachtvoorliterairevormingverklaartvolgensH.Vinckde“uit-
gebreideliterairebelezenheid”vandejongeBoelaert.227Indeperiode1917-1918begonhijalspoë-
sis-enretoricastudentonderdeschuilnaam“JongHerwig”gedichtenenessaystepublicereninhet
plaatselijkebladDeDendermonde (waarbij hij ook contactenonderhieldmetde flamingantenex-
pressionistischdichterWiesMoens).OverBoelaertsschrijftrantenbelangstellingmerktVinckop:
“Hij[Boelaert]vertolkteerderomantischekeuzevoordenatuur,gekoppeldaandechristelijkemo-
raliseringvandestadalssymboolvanleegheidenbedrog.Destadloktnaarhetkwade,devrijena-
tuurstraaltgoedheid,grootsheidenliefdeuit.InKongozalhijdezelfdekeuzemaken.”228
AlvroegwordtdeliteraireaanlegvanEdmondBoelaertduidelijk.Hijkoppeltzeaaneengrootanimo
voorhetchristendomenaaneenvoorliefdevoorhet(aldannietVlaamse)ruralelandschap.
Nazijnmiddelbare studies tradBoelaert in1918 inhetnoviciaatderMissionarissenvanhetHeilig
HartvanJesus(MissionariiSacratissimiCordisIesu,MSC)inHeverlee.229.Nahetafleggenvanzijneer-
226H.Vinck,“EdmondBoelaert”,p.69;H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.21.227H.Vinck,Idem,p.22.228H.Vinck,Idem,p.22.229M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,in:BulletindesSéances,AcadémieRoyaledesSciencesColoniales–MededelingenderZittingen,KoninklijkeAcademievoorKolonialeWetenschappen,14(1967),1,p.167;A.DeRopenJ.Vlamynck,BibliografievandeMissionarissenvanH.Hart,Belgischeprovincie1921-1971,Borgerhout,MissionarissenvanhetH.Hart,1971,p.3.
72
stekloostergeloftenstudeerdehijkerkelijkewijsbegeerteentheologie.Ooknukreeghijzijnliteraire
geschriftenmoeiteloosgepubliceerd.230Tussen1919en1925verschenenonderzijnnaam54teksten
over demeest uiteenlopendeonderwerpen. Boelaert schreef ondermeer over schoonheid, kunst,
geloof, enz.Veel aandacht besteeddehij ook aanhetmissiewerk van zijn congregatie enhaar ge-
schiedenis.VinckmeentaandehandvaneenvanBoelaertsgedichtenuit1920tekunnenaantonen
hoegebrandhijeropwasommissionaristeworden:
“[…]Zestervenaanliefdenood
[…]wiehoorthunklacht?
Mijiszedoordezielgegaan
koortsisinmijontbrand
nooitzalikmeerterustestaan
tenzijin’thartevanhunland.”231
Dezevastberadenheidvindenwenietalleenteruginzijnliterairewerkmaarookinverschillendeac-
tiviteiten.232Tijdenszijnscholasticaatwarenverschillendeclubsenkringenactiefdiealsdoelhadden
destudentenwarmtemakenvoordemissies.DeMissiekringhieldlezingenendiscussiesmetdeei-
genmissionarissenopverlof.Boelaertzoueralvanaf1918ijverigaandeelgenomenhebben.
Op3augustus1924werdBoelaertinLeuventotpriestergewijd.233Hijhadgehooptonmiddellijkals
missionaristekunnenvertrekken,maarhijwerdtotpropagandistbenoemd.234Daarbijdiendehij in
Belgiëgeld intezamelenenreclametemakenvoorhetmissionairewerkvanzijnbroeders.Zowel
MarcelStormealsVinckwijzeneropdatBoelaerttochopzijnelanverdergingenzijnactiviteitennog
aanzienlijkopdreef.235Naasttalrijkelezingenenvoordrachtenbleefdejongepriesterverschroeiend
veelpubliceren.Zowerdhijondermeerrecensentenlatermedewerkervandemissienummersvoor
BoekengidsenvooralvanToneelgids,schreefhijartikelsvoorheteigenpropagandatijdschriftAnna-
lenvanO.L.VrouwevanhetH.Hart,verzameldehijeenomstandigecatalogusvanallemissielitera-
tuurinVlaanderen,schreefhijtoneeleneenmissieromanHetkruisvanTugude.Datboekwerdge-
publiceerddoorhetDavidsfonds,latervertaaldinhetFransentenslottealstoneelstukverwerkt.Op
heteindevandejaren1920eninhetbeginvandejaren1930leekzijnbelangstellingvooraluitte
gaannaarhetwerkvanzijnconfraters inNieuw-GuineaenNoord-Australië,zovalttebesluitenuit
230H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,pp.23-24.231H.Vinck,Idem,p.24.(Gedichtin:DeToekomst(1920-1921),p.155.)232H.Vinck,Idem,p.24.233H.Vinck,“EdmondBoelaert”,p.69.234M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.167.235H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,pp.24-25;M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.167.
73
tweepublicaties indeXaveriana in1930,eenreeksoverbijzondereproblemenmetbetrekkingtot
depraktischemissionering.
Op21september1930werdEdmondBoelaertuiteindelijktochalsmissionarisnaarBelgisch-Congo
gestuurd,meerpreciesnaarde recent samengevoegdeapostolischeprefectuur vanCoquilhatstad,
gelegenaande linkeroever vandeCongo-rivier.236Deze functie vormdedeaanzet vooreennieuw
hoofdstukinzijnleven.Eindelijkkonhijzijnaspiratiesproberenwaartemaken.
DeVlaamsetijdsgeest
VooraleerovertegaantothetCongolesehoofdstukinBoelaertslevens,ishetnietonbelangrijkaan-
dachttebestedenaanenkelealgemenetendensendiezichinzijnomgevingvoordeden.Dooroogte
hebbenvoorzoweldecontextwaarinhijopgroeidealsdemilieuswaarinBoelaertsindszijnadoles-
centievertoefde,kunnenwe inzichtverwerven indeachtergrondende ideologische ingesteldheid
vandejongemissionarisvoorhijnaarBelgischCongovertrok.HierbijzullenwezijnVlaams-/Vlaams-
nationalistischegezindheidbelichten, zonderdaarbijdieper in tegaanopwatweal inhet tweede
hoofdstuk(cfr.deelII)hebbenbesproken.
In1898,het jaarvoordegeboortevanBoelaert, zettedeVlaamsebewegingviadeGelijkheidswet
eenbelangrijkestapvooruitindegelijkberechtigingvanhetNederlandsdat,naasthetFrans,alsoffi-
ciëletaalwerderkend.237Ondankshetsymbolischebelangbetekendedatnietdatdeeffectievege-
lijkheidtussendetweelandstalensnelinconcretefeitengerealiseerdwerd.Dathadvoornamelijkte
makenmet het feit dat er binnen de Vlaamse beweging zelf een ideologische verschuiving plaats
vond,waardoorhetconflicttussendeNederlands-enFranstaligenhoelangerhoemeereensociaal-
economischedimensieaannam:
“Deze ideologische evolutie wordt aangeduid met het begrip ‘cultuurflamingantisme’. […] De be-
trachtingwaseencultureleelitetevormen,alsmotorvandeontvoogdingophetgebiedvantaal,die
Vlaanderenookuitzijn intellectueleenmateriëleachterstandzouoptillen.Vanzelfsprekendwasde
vernederlandsingvanhetonderwijs, envooral vanhetuniversitaireonderwijs,daarvooreennood-
zakelijkevoorwaarde.HetcultuurflamingantismewildeookkomafmakenmetdeFranstaligeelitedie
deadministratie,hetgerechtenallepositiesmeteengrotestatusinVlaandereninnam,enhetijver-
236M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.167.237G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.117-119.
74
deresoluutvooreentaligheid.[…]Wiecultureelachtergesteldwordtomdatzijnmoedertaalgediscri-
mineerdwordt,ondervindtdaarvanookdeeconomischegevolgen.”238
DekinderjarenvanEdmondBoelaertspeeldenzichdanookaftijdenseencommunautaironstuimige
periode.239DeVlaamsebewegingmaakteaanspraakopeeneentaligVlaanderenwaaruithet Frans
zoumoetenverdwijnen,eerderdanopeengelijkwaardigheidvandetweelandstalenoverhethele
Belgischegrondgebied.240Datwasondermeerhetgevolgvanhet standpuntvandeWaalsebewe-
gingdieenerzijdsstondvooreeneentaligWalloniëmaaranderzijdseistedatVlaanderentweetalig
zoublijven.
DeEersteWereldoorloghadminderinvloedophetgedachtegoedvanBoelaert,zobetuigtookVinck,
dieeropwijstdatnaarheteindevandeoorlogtoeinBoelaertstekstenprominenteBelgischegevoe-
lensnaarvorenwerdengeschoven.241Hoewelzijnbroerstussen1914en1918alssoldaatinhetBel-
gischlegerhaddenmeegevochtenendeespritvandegefrustreerdeenVlaamsgezindefrontsoldaat
metzichmeenaarhuishaddengebracht, leekBoelaertzelfgeneigdmeetestappen indehouding
vandemeerderheidvanVlamingen,die loyaliteitaandestaatendekoningvooropstelden.242Dat
waseenrechtstreeksgevolgvandealgemeneverontwaardigingoverdeDuitseinvalendeschending
vandeBelgischeneutraliteit,gepaardaaneengrootschaligpropagandaoffensiefdatAlbertIalseen
ware‘koning-ridder’voorstelde.Datzorgdevooreengolfvanvaderlandsliefde,zelfsbijdiegenendie
normaalgesprokennieteropdynastieketrouwgesteldwaren,zoalsdesocialistenendeVlaamsge-
zinden.
Niettemin zouookbij EdmondBoelaertde latentaanwezigeVlaamsgezindheidontwaken.Volgens
VincknamBoelaerttussen1911en1919“[…]gaandewegdetijdsgeestopvanhetVlaamseontwa-
kenindestudentenmiddensvandietijd[…]datzichbijvoorkeuruitdrukteindeletterkunde”.243
Hoewelnognietnauwkeurigwerdonderzocht inhoeverredemissieschoolvanAssezijnVlaamsge-
zindheidaanwakkerde,zoalsdatbijvoorbeeldhetgevalwasinhetKleinSeminarievanRoeselare,of
watdepolitiekevisiewasvandegeestelijke leraars, isVinckervanovertuigddathetdaarwasdat
zijn Vlaamsgezinde gevoelens vorm kregen.244Nog volgens Vinck evolueerde Boelaerts Vlaamsge-
zindheid tijdens zijn noviciaat inHeverlee, dat hij in 1918aanving, in de richting vaneen “politiek
238G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.117-118.239H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.22.240G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.119-120.241H.Vinck,“EdmondBoelaert,schooheidentoewijding”,p.22.242G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.142-143.243H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.21.244A.DeRopenJ.Vlamynck,BibliografievandeMissionarissenvanH.Hart,Belgischeprovincie1921-1971,p.3.
75
Vlaamsnationalisme”,eerderdaninderichtingvanhetcultuurflamingantisme,datopdatmoment
zeer dominantwas onder de scholastieken van deMissionarissen van het Heilig Hart.245Van deze
laatstenisgewetendatzijdeelnamenaandecultureleactiviteitenindestad,waaronderookevene-
mentenvandeVlaamseculturelestrijd.
Hetmissie-engagementteCongo
MetenigezekerheidkangesteldwordendatBoelaert,alsnieuwstezendelingvandeMissionarissen
vanhetHeiligHart,op21 september1930metgrote sympathie voordeVlaamseontvoogdingen
zelfstandigheidnaarAfrika vertrok.Hij pastedaarbij perfect inhetprofiel vande20e-eeuwsemis-
sionarisdienaarCongoafreisde.246EnkelenalleengedrevendoorzijnroepingverlietBoelaertBelgië
methetplanderestvanzijnlevenindekolonieteblijvenenslechtsafentoevooreenkortevakan-
tieterugtekeren.BoelaertwasnetalsveelvanzijnconfratersafkomstiguiteenbescheidenVlaamse
plattelandsfamilie.Zijvormdeneengrootcontrastmetdemeesteambtenarenenbedienden inde
overzeeseondernemingendievoorenkelejarennaarCongotrokkenomergoedgeldteverdienen.
Natuurlijkwas Boelaerts congregatie reeds voor zijn komst actief in Belgisch-Congo.Meer precies
warendeMissionarissenvanhetHeiligHartsinds1924werkzaamindeapostolischeprefectuurvan
Coquilhatstad,gelegenindeEvenaarsprovinciedieaanvankelijkdoordePatersTrappistenvanWest-
mallewasgeëvangeliseerd.247Dezelaatstenhaddenzicheralomstreeks1894gevestigdmaarbeslo-
tenuiteindelijkhunwerkinCongostoptezettenwaarnahetmissiegebieddoorhetMSCwerdover-
genomen.OokBoelaertwerddoorzijnoverste,Mgr.VanGoethem,naardezeapostolischeprefec-
tuurgestuurd.Daarzouhijgedurendedevolgendedecenniawerken.
AlsindsdeperiodevanCongo-Vrijstaatvervuldendekatholiekemissieseenbelangrijkerolinhetbe-
stuurvandekolonie.248Samenmetdestaatsadministratieendeondernemingenvormdezijdezo-
genaamde ‘koloniale triniteit’, een samenwerkingsverbond dat vooral na de Eerste Wereldoorlog
blijkgafvaneencollectiefproject.249ProtestantsemissieswarenookinBelgischCongoactief,maar
werdenaanzienalseenbuitenlandse,vooralAngelsaksischedreiging,waaropmentoenemenddruk
245H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.21.246G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,p.55.247J.VanWing,“DekatholiekemissiesinBelgisch-CongoenRuanda-Urundi”,in:AlgemeneAtlasvanCongo,Brussel,KoninklijkBelgischKoloniaalInstituut,1948,p.5;M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),pp.21-22;M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.167.248G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.127.249M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),pp.45-46.
76
uitoefende,parallel lopendmetdeconsolidatievanhetoverzeesebestuur.250De rolvandekatho-
liekemissiesinCongolagnaastdeevangelisatievooralophetvlakvanhetonderwijs.Hetisdanook
niet verwonderlijk dat Boelaert, toen hij op 19 oktober vanhet jaar 1930, in Bokuma (op 60 kilo-
metervanCoquilhatstad,hethuidigeMbandaka),alsdirecteurvaneenrecentopgerichtKleinSemi-
nariewerdaangesteld.251
M.DepaepeenL.VanRompaeywijzeneropdathetkerkelijkeoverzeeseapparaatopdezewijzein-
tegraaldeeluitmaaktevandeeconomischeexploitatievandekoloniewaarbijdekatholiekemissie-
scholendiendenomdeinheemsebevolkingincontacttebrengenmetdewestersenormenendenk-
patronen.252Zokwamenhunpedagogischeactiviteitenneeropeensoortsocialisatieprocesmetals
resultaateenbronvangoedkope, ijverigeengehoorzamearbeidskrachtendiekondenaangeboden
wordenomdekolonialetriniteitefficiënttedoenfunctioneren.
OokMarvinMarkowitztoontaanhoedekatholiekemissionarissententijdevanCongo-Vrijstaatvia
allerleivoordelenaangemoedigdwerdenomdeCongolezenteonderrichtenzodatzeingezetkonden
worden ten voordele van de staat of de ondernemingen.253Leopold II vond weinig Belgen bereid
naarCongo-Vrijstaattekomen.Noodgedwongenmoesthijeenberoepdoenopbuitenlanders.254
OokBelgischebedrijvenondervondendezelfdeproblemenwaardoorzijsteedsminderbereidwaren
teinvestereninhetland.Demissiesdaarentegenwarenveelbetergeorganiseerdenkondenwelde
juistemensenvinden.Daardoorleverdenzeeencrucialebijdrageaandekolonialetriniteitenaldus
aandeconsolideringvanhetkolonialebestuur.
Daaruit blijkt dat in de koloniale context de relaties tussen de christelijkemissies en de koloniale
overhedeneerdersamenhangenddanantagonistischwaren.JohannesFabianmerktdaarbijeenver-
schilopmetdesituatie inBelgië,waareenproblematischerverhoudingbestondtussendekerken
devaakliberaleenmilitantantiklerikalemachthebbers.255
OoknadeovernamevanCongo-VrijstaatdoordeBelgischestaatop15november1908raaktende
250H.WakelinCoxill,“NotabijdekaartderprotestanstemissiesinBelgisch-KongoenRuanda-Urundi”,in:AlgemeneAtlasvanCongo,Brussel,KoninklijkBelgischKoloniaalInstituut,1948,pp.1-5;J.Fabian,“MissionsandthecolonizationofAfricanlanguages:developmentsintheformerBelgianCongo”,in:CanadianJournalofAfricanStudies,17(1983),2,p.168.251B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,p.434;M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.167.252M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),p.46.253M.Markowitz,“ThemissionsandpoliticaldevelopmentintheCongo”,in:JournaloftheInternationalInstitute,40(1970),3,pp.238-239;G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,p.54.254M.Markowitz,“ThemissionsandpoliticaldevelopmentintheCongo”,p.235.255J.Fabian,“MissionsandthecolonizationofAfricanlanguages:developmentsintheformerBelgianCongo”,p.169.
77
missiesineensteedsvoordeligerpositie.256Datkwamdoordatdemachtinkolonialezakennuhoofd-
zakelijkinhandenlagvandeKatholiekePartijdiedeKerkgoedgezindwas.Viadegrootstepolitieke
partij in België kon zijmeer invloed uitoefenen dan ooit het geval zou geweest zijn onder koning
LeopoldII,aldusMarkowitz.
Markowitzverklaartditfenomeendoorondermeeraantetonenhoeweinigpersoonlijkebandener
warentussenhetmoederlandendekolonie.257HetBelgischevolkheeftaltijdweinigenthousiasme
getoondvooreeneigenkoloniaalrijk,endeovernamevandeVrijstaatbrachtdaarinweinigveran-
dering.Voornamelijkdoordegrotevoorspoed inBelgiëzelfbleefooknadeannexatiedemigratie
naarCongobeperkt.DitwerdvolgensMarkowitzbovendiennogversterktdooreenaantalspecifieke
tendenseninhetthuislandzelf,meerpreciesdebittererelatiestussenVlamingenenWalen,tussen
klerikalenenantiklerikalen,enhoedezeopeeneerderparadoxalewijzeeensfeervanverzoening
veroorzaakten in het politieke milieu. Zowel de katholieken, liberalen als socialisten trachtten te
voorkomendatdebinnenlandsebreuklijnenzoudenkunnenlijdentotdeondermijningvanhetkolo-
nialegezagoverCongo.Alsderdeenlaatstekanttekeningkanwaargenomenwordendatdezetwee
laatstepolitiekeformatiesindezeperiodeookminderbekommerdwarenvoordekolonialezaakdan
voorhetbinnenlandsebeleid(cfr.deelII).ZowarendeBelgischesocialisten,ondankshunantikolo-
niale ideologie,meerbezigmetgewichtigeeconomischeensocialehervormingen ineigen land,en
warendeliberalenhoofdzakelijkbegaanmetzakenalsdepromotievanseculierescholen.Bankiers
en industriële ondernemers, die investeringen hadden in Congo, en die deel uitmaakten van de
liberalepartij,wistendaarbijdeantiklerikalereactiebinnendeeigenrangenteontzenuwenzolang
dekatholiekemissiesmaarhielpenbijdeinstandhoudingvanhunbedrijfsscholenenrustonderde
werkkrachtenwistentebrengen.Daarmeekanalgemeengesteldwordendatzowelliberalenalsso-
cialistenbereidwarendekolonialeaffairesinquasiexclusievehandentelatenvandeKatholiekePar-
tijvanwiewel tegemoetkomingenopanderevlakkenverwachtwerd.Voorbeeldendaarvanwaren
legio,maarhaddenveelaltemakenmetdevoor-oftegenstandtenaanzienvanseculierescholenin
België, of denodigeadhesiebij de verdeling vanministeriëleportefeuilleswanneerer sprakewas
vancoalities.
VanthemschenuanceertMarkowitz’stellingenoverhetongenaakbarekatholiekebastionendecon-
sensus tussen de politieke partijen (en andere koloniale actoren) over de grondlijnen van het be-
256N.R.Hunt,“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,p.192;G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.129;M.Markowitz,“ThemissionsandpoliticaldevelopmentintheCongo”,pp.236-237.257M.Markowitz,Idem,pp.236-238.
78
leid.258Hoewelhijdegroteterughoudendheidindeparlementairedebattenoverhetoverzeesebe-
stuurerkent,alsookhoedecontroleopderegeringweinigvoorstelde,wijstVanthemscheophetfeit
hoewrijvingenweldegelijkaanwezigwaren,zijndeindemeerofficieuzekringenronddeoverheids-
instellingen.HijverwijstdaarvoornaardeverschillentussendeBelgischepolitiekenhetCongo-be-
leid,waarbijdezelaatstevooralgekenmerktwerddooreengrotereinbrengvanprivéspelers,inhet
bijzonderdeKerkendezakenkringen.Ditonderscheidhingnatuurlijknauwsamenmetdetoestand
terplaatse,zoalshierbovenbeschreven.ZowijstVanthemscheeropdatmissiesengroteonderne-
mingen(waarindeoverheidvaakfinancieelparticipeerde)alsware‘afgevaardigden’of‘onderaanne-
mers’publiekeensemi-publieketakenopzichnamen,watvelepersoonlijkebandentussenhenen
deoverheidonvermijdelijkmaakte.HetbeheervandekolonieinBrussel,steldehij,wasdusinhan-
denvaneenelitebestaandeuitkerkelijkehoogwaardigheidsbekledersentopindustriëlendiezichbe-
wogenbinneninformelenetwerkenvanwaaruitzijdegrotenlijnenvanhetkolonialebeleiduitstip-
pelden.Hetisbinnendezekringendatdetwisten,endusdeessentievandedebattenplaatsvonden,
meerbepaaldtussendeministervankoloniën,deondernemersendeKerk.
Inhet52-jarigebestaanvandekoloniezoudendekatholiekengedurende39jaardeministervanko-
loniënleveren(tegenover133maandenvoorde liberalenenéénenkeleweekvoordesocialisten),
dietothetbeginvandejaren’50vandevorigeeeuwvolledigvrijvanparlementairedrukkonfun-
ctioneren.259IndiecontexthaddenookdekatholiekemissiesenhetgouvernementinBelgischCongo
een relatief grote bewegingsvrijheid, en speelden scheiding tussen kerk en staat en scheiding der
machtennauwelijkseenrol.
Ophetzelfdemomentwistenzehetthuislandteovertuigenvanhuneigenonderwijssysteeminde
koloniedooraantetonendatditveelgoedkoperenefficiënterfunctioneerdedanwatdestaaten
haareigenseculiereversieooitzougekundhebben,zondergrotedruktemoetenzettenopdeover-
zeese financiën. Dit was nodig omdat de liberaalgezinde gouverneur-generaalMaurice Lippens in
1923nogsprakoverhetfalenvanhetCongoleseonderwijssysteemenopkwamvooreengroterein-
spanningvandeoverheidom,metdehulpensteunvangediplomeerdeleerkrachten,zowellekenals
religieuzeneenbetereeducatietekunnenleveren.260Lippens’hardehoudingtegenoverdechriste-
lijkemissiesenzijneisvoordeuitbreidingvande inlandsemachtsstructuren,dieoverigensookde
opbouwvanvoortgezetonderwijsimpliceerde,werdenhemnietindankafgenomendoordekatho-
lieke rechterzijde. Voorspelbaarwas de katholieke partij succesvol doordat zemeer gewicht in de
schaalkonwerpendanLippens,watvolgensM.DepaepeenL.VanRompaeyzowelrechtstreeksals258G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,p.59-66.259M.Markowitz,“ThemissionsandpoliticaldevelopmentintheCongo”,p.238.260M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),pp.57-58.
79
onrechtstreeksleiddetotzijnontslagalsgouverneur-generaalvanCongo.Opdezemanierwistende
katholiekenin1925-1926hunprogrammadoortedrukkenzodatdestaatssubsidiesnogenkelgingen
naarde(katholieke)missionsnationales.261
VoorGod,voorvolk,voortaal
InBokuma,gelegenaande linkeroevervandeRuki (eenzijriviervandeCongo),werdBoelaert tot
halverwege1933tewerkgesteldalsdirecteurvanhetplaatselijkKleinSeminarie,waarnahijnogdrie
jaaraandezelfdeinstellingbleefwerkenalsleraar.262Hetwasdevoormaligebestuurdervandebe-
roepsschool inFlandria-Boteka,missionarisGustaafHulstaert,diehemtijdensdit intermezzodeed
vervangen.263Detweepaterszoudenechterheelnauwsamenwerken,zekerwanneerhetgingom
destudievanhetlokaleMongo-volk.Opsystematischewijzebegonnenbeidendaarbijopzoweltaal-
kundigalsetnologischvlakbelangrijkonderzoekteleveren.264
Hetseminarievandetweemissionarissendiendeomjongemensenuitverspreidegebiedensamen
tebrengenindehoopalduseengemeenschapsbewustzijntecreërendatzoweldeverscheidenheid
alshetgemeenschappelijkevandebewonersuitdeCongolesemiddenkuiprespecteerde.Het iste-
vensdeplaatswaarzijindejaren1934-’35eeneigenonderwijsprogrammazoudenopzetten,gedo-
ceerdinhetinheemseLomongo.265Omdeonderlingeeenheidvandietaalgroeptekunnenbekrach-
tigendedenzowelBoelaertalsHulstaertinhetjaar1937bijkomendonderzoekdoormiddelvanvele
linguïstischeendialectologischeenquêtes.H.Vincknoteerthierover:
“Apartirde1933,HulstaertsemetàéditerdeslivretspourlesécolesprimairesduVicariat.Dansle
BukueaMbaanda(Livredelecturede1935),ilyaurauneleçondelecturesur“NotreLangue”,Ils’en
prendouvertementàlamaniedevouloirparlerlefrançaisoulelingala.Lesenfantsyapprennentque
leurlangueestunedesplusbellesdumondeetqu’onsaitabsolumenttoutexprimeràtraversd’elle.
L’Histoiredesgroupsquicomposentlepeuplemongoyestenseignéeselonlesconnaissanceslesplus
avancéesdel’époque.L’unitédeMongoyestprônéeetlesdifférencesaveclesgroupesenvironnants
nettementaffirmées:“Ilsontleurspropresmanières.Ilsnesontpascommenous”.Unpeuplevoisin
estqualifiéde“méchantetguerrier”.”266
261M.Markowitz,“ThemissionsandpoliticaldevelopmentintheCongo”,p.238.262H.Vinck,“Laguerrede1940-45vecueàCoquilhatville(Mbandaka,R.D.duCongo)”,in:AnnalesAequatoria,22(2001),p.25;M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.167.263H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.25.264A.DeRopenJ.Vlamynck,BibliografievandeMissionarissenvanH.Hart,Belgischeprovincie1921-1971,pp.4-5.265H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.21;H.Vinck,“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,pp.131-133.266H.Vinck,Idem,p.132.
80
Inhetalgemeenvielerbijdemissionarisseneenniet-eenzijdigepedagogischehoudingoptemerken
metbetrekkingtotdevormingsmogelijkhedenvandeCongolezen.Markowitztoontaandatmissio-
narissennaasthunrolalsevangelistenzichzelfbewustalsonbewustalssocialeengineersbeschouw-
den.267Veel zendelingen stelden zich tot doel de bouwers teworden van eennieuwe ‘christelijke’
maatschappij,zonderdatdithoefdebijtedragentotdevernielingvandetraditioneleAfrikaansecul-
tuur.Dieafbraakwasvolgenshentoeteschrijvenaandekolonialeoverheden,eninhetbijzonderde
commerciëlebedrijven. Integenstellingdaarmeebeoogdenzijenkeldeintroductievanhetchriste-
lijkegeloofineensamenlevingdienogongeschondenwasdoorenignationalismeofsecularisme.
B. Yatesmeenthierbij driemissiologischehoudingen te kunnenonderscheiden in verbandmetde
opvoedbaarheidende intellectuelecapaciteitenvande inheemsevolkeren.268Teneerstevermeldt
ze een eerder optimistische stroming die de inlanders beschouwde als ware ‘kinderen’ die bijge-
schaafdmoestenworden op zowel emotioneel,moreel als intellectueel vlak. Daarnaast neemt ze
een eerder pessimistisch ingestelde denkrichting waar die de Afrikaan vergeleekmet een ‘wilde’,
wienskansopvormingalszeergeringwerdingeschat.Alslaatsteentegelijkookgrootstegedachte-
stromingonder demissionarissen identificeert ze ongeloof in de theoretischemogelijkheidopbe-
schavingvandeinheemsevolkeren,maarwaarbijdemogelijkheidtochnietgeheelwerduitgesloten
vanwegedelonendemissiepraktijken.
In deel II hebbenwede twee tegenovergestelde bestuursvormen vanhet assimilationismeenhet
adaptionisme reedsbesproken,waarbijookgeduidwerdopde radicalehoudingdieBoelaertaan-
nambinnendezelaatstestroming.Hetginghierbijhoofdzakelijkomdestrijdtegendedoordestaat
gepromote linguae francae,eenstrategiehijgelijksteldemetde filosofievanhetassimilationisme.
Hij, samenmetHulstaert,gingervanuitdathetgebruikvandergelijke ‘volksvreemde’talen,waar-
onderdusookhetFrans,het immanentegevaarinhield lokaletalenenculturentenondertedoen
gaan.269De missionaris wees het argument van het gebruik van één taal ter bevordering van de
staatkundige koloniale eenheid principieel af vanwege zijn uitgangspunt dat aan alle ‘natuurlijke’
volksgemeenschappenvoorrangmoestverleendwordenbovenhetinzijnogenkunstmatigebestel.
NetalsN.R.HuntkunnenwehierhetverbandleggentussenBoelaertsradicaal indigenismeenzijn
Vlaams-nationalistische ingesteldheid, dat reeds duidelijk klassiek-romantische allures had aange-
nomen.270Zijschrijfthierover:
267M.Markowitz,“ThemissionsandpoliticaldevelopmentintheCongo”,p.235.268B.Yates,“WhiteviewsofBlackminds:schoolinginKingsLeopold’sCongo”,in:HistoryofEducationQuarterly,20(1980),pp.27-52.269B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,p.445.270N.R.Hunt,“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,p.201.
81
“WritingasoulfortheMongobecamelinked,forBoelaertandHulstaert,toprocessesofwritingand
revivingaFlemishnationalsoul.WhiletheygavesomeattentiontocreatingindividualMongoselves
withmoralconsciencesandskillsinreadingandwritingtheLomongolanguage,itwasespeciallythe
collectivesubject,nationandmemorythatHulstaertandBoelaertwereafter.Weneedtoremember
how important theRomanticnotionofaFlemish soulwas to theCatholicdepictionof theFlemish
movementasfundamentallynaturalandoriginal.ThisHerderiannotionwastransposedtothecolo-
nialcontext,wheretheseFlemishpriests,inValentinMudimbe’swords,‘inventedtheMongo’.”271
EenbelangrijkeinspiratiebronvoorBoelaertsvolksnationalistischdenkenwasdeeigentijdseJacques
Leclercq,eenBrusselsgeestelijkeengeleerdediealsprofessorondermeerdienstdeedaandeLeu-
venseuniversiteit.272Ondankshij politiek gezieneerderweigerachtig stond zich te engageren,was
Leclercqwelenormbedrijvigomtrenthet ‘Waalsevraagstuk’.Belangrijk inzijndenken,enwatook
prominent in zijn boekDe la communauté populaire naar voor komt,was het onderscheid tussen
staat, natie en volksgemeenschap. Bij deze laatste liet Leclercq zichnamelijk graag leidendoorde
Duitse notie van Volksgemeinschaft, en betoogde hij in België het bestaan van een afzonderlijk
VlaamseenWaalsevolksgemeenschap.Derolvandestaatkwamvoorhemneeropeenlouterjuri-
dischinstituut,dateenbemiddelendeenvooralvrijwarendefunctiebezat.Hetfenomeenvandede-
centralestaatdanookzeercentraalbijLeclercq,enwatookweookmakkelijkzullenterugvindenin
Boelaertslaterebetoog(cfr.deelV).
Overhetalgemeenkangesteldwordendatdecongregatievandetweepaters,zeker inhetbegin,
ergbekommerdwasomdeinlandsecultuur.273Terillustratiedaarvanvolstaathetteverwijzennaar
hunoverste,deapostolischeprefectMgr.VanGoethem.274Hijhadreeds20jaarervaringopgedaan
inNieuw-Guinee,en legde zich toeopde inlandse talenengewoonten,waarbijVanGoethemhet
zeerbelangrijkachtteeenpositieveattitudeteontwikkelentegenoverdeMongo-cultuur.
Erwaren ookmissionarissen diemaarweinigwaardering kondenopbrengen voor het traditionele
milieu.275Velenonderhenvondenereenbevestiging in vanhun stereotiepeopvattingenoverhet
egoïsme,deverwaandheidendesensualiteitvandezwarteenzagendanooknietdeminstereden
om het onderwijs in Afrikaanse zin te heroriënteren. Het is dan ook niet verwonderlijk, zoals M.
271N.R.Hunt,“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,pp.200-201.272P.Sauvage,“LeclercqJacques”,in:Nouvellebiographienationale,Brussel,Académieroyaledessciences,deslettresetdesbeaux-artsdeBelgique,1988,pp.233-237;J.Leclercq,Delacommunautépopulaire,Parijs,EditionsduCerf,1938,97p.273M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),p.88.274H.Vinck,“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,p.131.275M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),pp.92-93.
82
DepaepeenL.VanRompaeystellen,dathetassimilatie-begripindeloopvandejarendertigvande
vorige eeuw, een andere inhoudelijke interpretatie zou krijgen.276De oorspronkelijke invulling, die
betrekkinghadopdegeleidelijkeovergangvande inlandsecultuurnaardebeoogdewesterseset-
ting,moestplaatsmakenvooreenconceptwaarindeklemtoonmeerophetdecimerenvandeloka-
lezedenengeloofsbelijdenissenkwamteliggen.Dezestroming,diesomsgelinktwordtaandefiguur
vandeHemptinne,steldedatdeindirectepolitiekvanhetadaptionismegelijkstondaanhetbouwen
oploszand.Bestendigenvanautochtonetradities,verklaardedeHemptinne,hadweinigzinomdat
hetvoorhemoverduidelijkwasdatbepaaldeCongolesevolkerengewoonzonderenigebeschaving,
cultuur, filosofieofgodsdienst leefden.Hij vonddewesterse intellectuelebelangstellingvoordeze
volkerenmaarniks,enbepleittedatdeadaptionistischehandelswijzehetinherentegevaarinhieldin
Belgisch-Congotweesoortenvansamenlevingtedoenontstaan:eenblanke,Europeesgeoriënteer-
degemeenschapeneen zwarte,eerderAfrikaansgezinde,wateenharmonieuzeontwikkelingvan
het land indeweg zou staan.Deaanhangersvandevernieuwdeassimilatietheorie–haar invloed
mag zeker niet overschat worden – waren voorstander van een westers georiënteerd onderwijs,
omdat zeervanovertuigdwarenhiermeede inheemsebevolkingdebestemiddelenaan te reiken
omvanhunvoorvaderlijkegeloofenheidensegebruikenaftegeraken,alsookdateenopgelegde,en
mindergradueleovernamevandewestersedenk-enleefwerelddeenigemanierwasomverande-
ringophetzwartecontinentmogelijktemaken.
De jaren1940zoudenvoorderadicaal ingesteldemissionarissenBoelaertenHulstaerteerderpro-
blematischwordenwanneerdekolonialeoverhedeneffectiefeenbeperkteassimilationistischeweg
besloten in te slaan.277In1944werdendemissionarissenvanhetHeiligHartdoordeapostolische
delegaatinKongo,Mgr.Dellepiane,opgedragenhunonderwijsprogrammatestakenenhetaandat
vanhetvicariaatteKisantuaantepassen.DaardoormoestenhetgebruikvanhetLomongo,evenals
deuitweidingenoverdeinlandsecultuur,uiteindelijkwordenstopgezet.Ditverzetvandekerkelijke
hiërarchie tegen de ondernemingen van Boelaert en Hulstaert, verklaren M. Depaepe en L. Van
Rompaey,werdengenomenuitvreesvoordeaantastingvandekolonialestructuren.
DeperiodevóórdekomstvanHulstaertwordtvoorBoelaertgekenmerktdooreeninnigverbonden
relatiemetdeinlandersendepublicatiesvankorte(biografische)geschriftenoverondermeerzijn
eerste indrukkeneneigenaardigefiguren inenronddemissiepost,metbijkomendebeschrijvingen
276M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),pp.89-92.277M.DepaepeenL.VanRompaey,Idem,pp.88-89.
83
van plaatselijke gebruiken en kenmerken van het Mongo-volk.278Tot 1933 deed hij dit voor het
propagandabladAnnalenvanO.L.VrouwvanhetH.Hart,waarnahijovergingnaarHogerLevenmet
eenseriegenaamdSchetsenuithetMissieland.
Sinds 1932 was de apostolische prefectuur van Coquilhatstad bevorderd tot vicariaat, wat onder
meerinhielddatdeplaatselijkemissieactiviteitensterkuitbreidden.279Ditwasvoornamelijkdereden
waaromMgr.VanGoethemin1936BoelaertnaarCoquilhatstadstuurde,waarhijverantwoordelijk
werdvoordedrukkerijdieindatzelfdejaarwerdgeïnstalleerd.280Daarnaastwerdhemookdeoplei-
dingopgedragenvandeKatholiekeActieindepasopgerichteparochieteCoq-Bakusu,waarhijzich
ookeffectiefzougaanhuisvestenenwerdhijbenoemdtotreispatervoordedorpenrondCoquilhat-
stad.H.Vinckmerktdaarbijopdatdezedrie(eigenlijkvoltijdse)mandatenopzichergveruiteenla-
gen,maardatditindekolonialecontextgeenuitzonderingwas.
Zoalshierbovengezien,lietpaterBoelaertalsindszijnjeugdenopleidinggeenmomentonbenutom
tepubliceren,enooknuwasditweiniganders.ZobegonBoelaertmethet,zijhetonregelmatiguit-
gevenvanverschillendetitelsvoordiversegroepenvandeKatholiekeActie,waarnahijlaterookme-
dewerkerenafwisselendhoofdredacteurwasvanhetbladLeCoqChante.281Zeerbelangrijkhierbijis
hetfeitdatdituitgerekenddeperiodiekwasdieinhetjaar1949zouopgevolgdwordendoorEtsiko
enopdiensbeurtdoorLokoleLokiso,waarinBoelaertzijneerstebijdrageninhetLomongozoupubli-
ceren.282M.StormebespreekthetbelangvandezeperiodevoorBoelaertdooreroptewijzendatzijn
functiealsredacteurhemsteedsmeerdeedtoespitsenopdeinheemsecultuur:
“Eenwerkterreindatwijdehorizontenopendevoordeonverzadigbareapostelenvorser.Hijlanceer-
debladenvoordeinlanders,inhetLomongoopgesteld.Daaringafhijnietalleenrichtlijnenenraad-
gevingeninverbandmetkatholiekeensocialeaktie,maarhijbeijverdezichookvoordeontwikkeling
endevooruitgangvandeMongo-kultuur,zowelopprofaanalsopreligieusgebied,envoordeeen-
makingenveredelingvanhuntaal.Doordevolkserubriek„vragenenantwoorden”,doorletterkun-
digeengeschiedkundigeprijsvragenendoor vrijwillige inzendingenbekwamhijbovendieneenbe-
langrijkenzeeruitgebreidmateriaalvoorzijnwetenschappelijkestudiesenzelfswaardevolledoku-
menteninverbandmetdegesprokenMongo-literatuur.”283
278H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.25.279M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.168.280H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.25.281H.Vinck,Idem,p.25.282H.Vinck,“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,pp.135-140.283M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.168.
84
Dietoespitsingkanookaangetoondwordeninheteigenetnologisch-missiologischtijdschriftAequa-
toriadathijinsamenwerkingmetHulstaertin1937uitbrachtopdeeigenpersenteCoquilhatstad.284
Hetwasheteerstewetenschappelijke tijdschrift inCentraal-Afrikawaarindemedeoprichter regel-
matigartikelspubliceerdeovertaal-envolkenkundeendegeschiedenisvandeMongo.285Opdeze
wijzeslaagdenBoelaertenHulstaerterinhetLomongoopdelijstvanAfrikaansetalentebrengen,
metalshoogtepuntdedeelnamevanzevenMongo-Congolezen(waarvandrieafkomstiguitkatholie-
kemissies en vier uit protestantse) aande internationale literatuurwedstrijd vanhet International
AfricanInstituteteLonden.286
Hettijdschriftgoldalseenbelangrijkmiddelvoordeverspreidingvanhunideeënenwerdalduseen
verlengstukindeemancipatiestrijddiedetweeradicaal-indigenistenvoerden.287Terillustratiedaar-
vanverwijzenwenaarhetfeitdatAequatoriaindejaren1941-’42sterkwerdgecontesteerdomwille
vandeverstrekkendekritiekdiedeauteurs leverdenopdeLingala-convictievanMgr.E.DeBoeck,
enomwillevandedissidentehoudingtegenoverdeeerderassimilationistischekoersdiedekoloniale
staatindezeperiodeaanhield.Vandaarhettijdelijkverschijningsverbodin1945.288
Argwaanenradicaliseringinoorlogscontext
In december 1938 keerdeBoelaert een eerstemaal voor een verlof- enherstelperiode terugnaar
België,met de bedoeling het volgende jaar in oktober opnieuw te vertrekken naar het Congolese
missiegebied.289MeteengerusthartdeedBoelaertditzekerniet.Doordeweigeringvanzijnleger-
dienst,waarvoorhij in1931wasopgeroepenomzich inCongo te laten registrerenbijde reserve-
troepen,washijinaanvaringgekomenmetdeBelgischestaat.BijeenterugkeernaarBelgiëdreigde
daardooreeneventuelegevangenisstraf.290OfficieelluiddehetdatBoelaertalsgewetensbezwaarde
geweigerdhad,maaranderzijdsishetnietuitgeslotendathetvoornamelijkzijnVlaams-nationalisti-
schevoorliefdewasdiehemhiertoeaangezethad.Tentijdevanhetinterbellumwerdhetnegeren
vaneenoproepvoormilitairedienstnochtansalsheelverwerpelijkaanschouwd,ookbinnendekle-
rikalekringen.291DemythischefigurenvandeKoning-ridderAlbertIendechauvinistischekardinaal
MercierwarennogsteedsprominentinhetcollectiefbewustzijnvandeBelgenaanwezig,waardoor
veelwaardewerdgehechtaanhetnakomenenvervullenvandedienstplicht.284H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.25.285M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.168.286H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.25.287H.Vinck,“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,pp.132-135.288M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),p.449.289M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.169.290H.Vinck,“EdmondBoelaert,schooheidentoewijding”,p.26.291H.Vinck,“Laguerrede1940-45vecueàCoquilhatville(Mbandaka,R.D.duCongo)”,pp.55-60.
85
BoelaerthadalsindszijnaankomstindeBelgischekolonieeenzeerhachelijkerelatiegekendmetde
militaireoverheden,waarhetvoorvaluit1931geenuitzonderingvanwas.292Zijngewetensbezwaar
datfeitelijkpasvanafhetjaar1964inBelgiëeenlegitiemeredenvormdeomdienstplichttekunnen
weigeren,verantwoorddehijopvolgendewijze:
“Laraisonprofondeenestquejesuisconvaincuenconsciencequeleservicemilitaireestcontrelaloi
naturelle,etdonccontrelevraibiencommun,aumoinsdanslaconceptionetlescirconstancesmo-
dernes.”293
Demoeilijkerelatiemetdeoverhedenwasvooralhetgevolgvanzijnprincipiëlestugheid.294Zowei-
gerdehijeenberoeptedoenophetargumentdatzijndriebroersaldiensthaddengedaan inhet
Belgischeleger,wateeneminenteredenzougeweestzijnomopschortingtekrijgenvandemilitaire
dienst.Voorhijopverlofgingkreeghijuiteindelijktochvrijstellingalsdankvoordeinzetvandiens
drievoltijdsebroederdiensten.295
Zijn eerste verlofperiode bracht hij hoofdzakelijk door in Tervuren,waar Boelaert zich verder toe-
legdeopzijnstudiewerk.296HijwerkteervoornamelijksamenmethetplaatselijkMuséeColonial,en
besloot tezelfdertijdover te gaan totdepublicatie vaneen reeks artikels overde sociaal-politieke
problematiek in de Belgische kolonie en opnieuw te gaan recenseren voor Boekengids enNieuw
Vlaanderen.OpvallendisdatwegensvolgendcitaatuitBoekengidsH.VinckclaimtdatBoelaertsanti-
kolonialeopvattingenpreciesindezeperiodehetsterksttotuitingkwamen:
“Waaromisdezedelijkheiddernegersonderinvloedderkolonisatieoneindigachteruitgegaan?Och
ja, Kongomet zijnoerwoud is “een frisscheen verjongendebron van inspiratie” vooronze kunste-
naars,maaralleechtekunstwerkenwordeneraanklachtentegendekolonisatiealstegendengroot-
stengruweldesgeschiedenis.”297
Op30november1939kwamBoelaertopnieuwnaarCoquilhatstadwaarhijzijnvoormaligefuncties
alsreispaterenhoofdvandedrukkerijenderedactieweeropnam.298Hetisooknaardezeplekdat
hijtweejaarlaterbeslootteverhuizen,meerpreciesnaardeProcure,indeblankewijkvandestad.
292H.Vinck,“Laguerrede1940-45vecueàCoquilhatville(Mbandaka,R.D.duCongo)”,pp.55-60.293H.Vinck,Idem,pp.58-60(briefvanBoelaertaanDeVré,14/11/1940).294H.Vinck,Idem,p.57.295H.Vinck,“EdmondBoelaert,schooheidentoewijding”,p.26.296H.Vinck,Idem,p.26.297H.Vinck,Idem,p.26(in:Boekengids,17(1939),1,pp.6-7).298H.Vinck,Idem,p.26.
86
DenauwesamenwerkingmetHulstaert teremancipatievanhungeliefdeMongo-volkwerdbij zijn
wederkeer meteen weer opgenomen. Dat verklaart onder meer de georganiseerde etnologische
kunsttentoonstellingvan1941inCoquilhatstad-BakusuendeliteratuurwedstrijdvoorMongo-dicht-
kunstgelanceerdinhetvertrouwdeLeCoqChante.
OokdeBelgischekoloniebleefnietgespaardvanhetgewelddatlosbarstteinEuropaenalgauwzou
uitmonden indeTweedeWereldoorlog.Doordathet totalitarismedoorEuropa raasde,wistennog
maartienvande27Europeselandenhundemocratischefundamententebehouden.299Maarookin
deze landen,waaronder België,was er veel aanhang voor het fascisme dat dreigde het democra-
tischesysteemonderuittehalen.DeagressievanhetgefrustreerdeenprovocerendeDuitsenazi-re-
gime tegen Polen in 1939 deed uiteindelijk de oorlog losbarsten,waar ook Belgisch-Congo bij be-
trokkengeraaktenadeDuitseaanvalvan10mei1940opdeBelgischesoevereiniteit.300Nadecapi-
tulatievanhetBelgischeleger18dagenlateropbevelvankoningLeopoldIII,beslootdetoenmalige
regering,dieuitgewekenwasnaar Londen,de strijdaande zijdevandegeallieerdenvoort te zet-
ten.301Ookgouverneur-generaalRyckmansdeedvoorBelgisch-Congohetzelfde.302
HetwasbekenddatVlamingenenWaleninCongoeigenculturelelevensleidden,vanelkaargeschei-
dendoorlinguïstischegrenzen,alishetbelangrijkoptemerkendatnietallekolonialeVlamingenna-
tionalistenwaren,ennietalleWalenBelgicisten.303Feitwasweldatallekolonistendetoegangtot
(lokale)politiekerechtenwerdenontzegd,endatmethetuitbrekenvanWereldoorlogIIhetgouver-
nement-generaal viade legislatieveordonnantie van27mei1940een complete samenwerkingen
eengeheel‘politiekcorrecte’houdingvanhaaronderdaneneiste.Datbetekendeechternietdater
zich indezeperiodegeen tegengesteldemeningenontwikkeldendieaanleidinggaven tothetont-
staanvanwederzijdseparanoïdegedragingentengevolgevandebreukenhetisolementmethetva-
derlandengroeiendeonzekerheidoverhetverloopvandeoorlog.
DehardvochtigehoudingvandekolonialeoverhedenendecollaboratieinBelgiëmaaktenBoelaert
viazijnuitgesprokenVlaamsgezindheidnatuurlijkergverdacht.304Hetwasalombekenddathijpessi-
mistischwasoverdepolitiek-religieuzesituatieinhetwesten,hetdemocratischebestelendegealli-
eerden.OokzijnaversietegenoverdefiguurvangeneraalDeGaullehielpweinigomhemvanzijndu-
299R.Palmer,J.ColtonenL.Kramer,Ahistoryofthemodernworld:since1815,pp.819-825.300R.Palmer,J.ColtonenL.Kramer,Idem,pp.837-839.301G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.173.302H.Vinck,“Laguerrede1940-45vecueàCoquilhatville(Mbandaka,R.D.duCongo)”,pp.23-24.303H.Vinck,Idem,pp.28-39.304H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.26.
87
bieuzeprofielaftehelpen.305AnaloogmetdemeestekatholiekeVlamingeninBelgiëbleefhijloyaal
aandeBelgischevorst,maaromdezelfderedenenalsvoorheen–gewetensbezwaren–bleefhijwei-
gerenzichaantemeldenvoordemilitairedienst,dit totgroteergernisvanzijnoverste,Mgr.Van
Goethem, die, zelfs na zijn verzoek tot het tekenen van een aanwezigheidsdocument, geconfron-
teerdwerdmethethardnekkigeprotestvanBoelaert.306Zeertekenendwashoeditconflictverder
culmineerdewaarbijBoelaertinfebruari1941ookbetichtzouwordenvanhetuitvoerenvaneenHit-
lergroet.307Depaterzouhetvoorvalsteedsontkennen(zobeweerdehijdathetenkelenalleenmaar
gingomeenalledaagsegroetbewegingnaarCongolesegewoonte),watH.Vinckerooktoedoetbe-
sluitenhoeonwaarschijnlijk het voorBoelaert zou geweest zijn opdergelijkewijze te gaanprovo-
ceren.Waarofniet,het is in iedergevaleenmooi toonbeeldvandeargwaandieCoquilhatstad in
dezehooggespannenoorlogsperiodekoesterdetegenoverhetflamingantisme.
EenbeschuldigingvandefaitismeensympathievoordeDuitserszouvoorBoelaertuiteindelijkniet
uitblijven.308Ditzorgdeervoordathijalshetware‘verbannen’werdnaardemissiepostvanBokuma,
gelegenopzo’n60kmvanCoquilhatstad,waarhij in1942benoemdwerdtot reispater inBoteka-
Flandria,metbijzonderezorgvoor Ingende-Bokatola.Vanaf1946zouBoelaertdaarvergezeldwor-
dendoorzijnassociéHulstaert,dieookindezemissie-streekzouwordenaangesteld.
AlsreispatermaakteBoelaertvanzijnfunctiehandiggebruikomzijnwetenschappelijkebedrijvigheid
uit tebreiden.309Zogingdemissionarisover tothetoptekenenvangetuigenissenoverde rubber-
oogstperiodeomopdezemanierdeverhalenvanoverlevendenenhoezijhetregimevanLeopoldII
hebben overleefd, te kunnen vastleggen.310Aan de hand van deze bronnen publiceerde hij onder
meereenartikel inAequatoriawaarhijondermeerde tragischeverhalenvan inlandersbeschreef
diehunhelefamilieverlorenhadden–eenuitmuntendmediumomzijnduidelijkantikolonialesen-
timententeprofileren:
“Ilfautavoirvupleurerlessurvivantsdecestempssurleurfamilledisparue,telcebonvieuxIndom-
bedeBolingola,dont lepère fut tuéenforêtet lamèresur lacourdessoldatsà Inkanja.Sonfrère
ainéfuttuéenforêt,lesuivanttuépendantlafuiteetsafemmeàlacourdessoldats,lesuivanttué
en forêt. Une soeur et sonmari tués en forêt, une autre soeur emmenée prisonnière, ainsi qu’un
dernierfrère.Dehuitenfants,luiseulasurvécu.Oncomprendalorslamornetristessed’unBombon-
305H.Vinck,“Laguerrede1940-45vecueàCoquilhatville(Mbandaka,R.D.duCongo)”,pp.31-42.306H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.26.307H.Vinck,“Laguerrede1940-45vecueàCoquilhatville(Mbandaka,R.D.duCongo)”,pp.44-52.308H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.26.309M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.168.310N.R.Hunt,“Anacousticregister,tenaciousimages,andCongolesescenesofrapeandrepitition”,pp.226-230.
88
go,patriarchedesBoamba,quisurvitseulaussidesestrentefemmesetdecesdix-septenfantsetqui
n’aplusqu’unseullosako:«Liongol’elo,mboonk’elo»=lavieapportedubonheuretdumalheur,
maisplusdemalheur.”311
Dezesentimentenwarennaarheteindevandejaren1940toebijBoelaertweerduidelijkertemer-
kenomdathij daarbijweinig kritiek spaardeopde kolonisering, zo getuigdeook zijn archiefstudie
van één van de meest gekende en beruchte rubbercompagnies, de ABIR.312Zijn standpunten en
denkwijze zoudenhemopnieuw in conflict brengenmet zijnoversten,ditmaal indepersoonvan
bisschopMgr.HilariusVermeien.NietteminkonBoelaertinzijnnieuwefunctiealscorresponderend
lidvanhetKoninklijkBelgischKoloniaal Instituut in1947viadeMededelingenderZittingeneenal-
ternatiefvindenomzijninzichtenteverspreiden.
Zijnbijzondereaandachtvoorderubberoogstwasdaarbijlangniettoevallig.GedurendedeTweede
Wereldoorlogmoestendegeallieerden,doorhetverliesvanondermeerMaleisië,SingaporeenIn-
donesië, op zoek naar alternatieven voor het verkrijgen van militair-strategische grondstoffen.313
Congohoordethuisindezecategorie.Daaromwerdenin1942plannenopgemaaktvooreenpropa-
gandacampagnediedeoogstvanvoornamelijkrubbermoestaanzwengelen.Denogaldubieuzehou-
dingvanhetgouvernement-generaalomdoorheendezeperiodedeordinaireCongoleeszoveelmo-
gelijkinonwetendheidtehoudenmetbetrekkingtothetoorlogsgebeuren,endoorhennuplotste
gaanaanmoedigenombijtedragenaandewezenlijkebehoeftenvandiezelfdeoorlog,werdnatuur-
lijkalsneleenbronvankritiek,waarookhetduoBoelaert-Hulstaertnietongevoeligvoorwas.Zeker
toenmenhenopdroegpropagandatevoereninhetbladLeCoqChante,waardetweepriestersop
regelmatigeenafwisselendewijzehoofdredacteursvanwaren,wezenzijeropdatdezeonderneming
totaalgeenbesefleektehebbenvoordegeschiedenisvanderegio,nochvoorhettraumavanLeo-
poldsrubberregime,datvolgenshennogsteedspresentwasindeCongolesepsyché.Uiteindelijkzou
nietsinhetbladzelfverschijnen,maarwerderweleenafzonderlijkebrochureuitgegeven.Niettemin
blevenzowelBoelaertalsHulstaertkritiekuitoefenenophethervattenvanderubberoogstwaarbij
zevooralwezenopderisico’sdiedezeoorlogseisenhaddenopdefertiliteitenhetbestaanvanhet
Mongo-volkinhetalgemeen:
“L’administration coloniale ne témoigne pas de respect pour la culture du peuple. Elle impose ses
corvées et ses langues. Les Pères Boelaert et Hulstaert sont traumatisés par les abus du système
colonialqu’ilsvoientautourd’eux.Ilsvoientquelepeuplesemeurt,lesMongon’ontplusd’enfants.
311E.Boelaert,“LesBongili”,in:Aequatoria,10(1947),1,p.31.312H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,pp.26-27.313H.Vinck,“Laguerrede1940-45vécueàCoquilhatville(Mbandaka,R.D.duCongo)”,pp.65-69.
89
C’estladénatalité.Desentreprisescolonialesrapacesdépossèdentlepeupledesesterresancestrales
etrecrutentleurmain-d’oevredeforce,eninvoquantdesrèglementsjamaisappliqués.Ellesenarri-
ventmêmeàdéporterdespopulationsentièrespourparticiperà l’effortdeguerre.“Uneguerre in-
ventéeparlesBlancs”.Boelaertparledelacolonisationcommedela“PesteBlanche”.LesNoirsde-
viennentdesdéracinésdans leurproprepays. Ils se ridiculisenten imitant lesBlancsetenarrivent
mêmeàdéprécierleurlangue,leursorigines”.314
Dezenasleep,defertiliteitcrisisendeimminentedepopulatievanhetMongo-volk,kreegvooralveel
aandachtinhetartikelvanN.R.Hunt.ZijverklaartdeconsternatievanBoelaertoverdezedemogra-
fischeproblematiekvanuitzijnVlaamsgezindestandpunt.315Indevroege jarenvandeVlaamsebe-
wegingwasernamelijkookeeneigendegeneratiefdiscoursdat groeideviade industrialisering in
België.Menmerkteooktoenophoemetheteconomischzwaartepunt inWalloniëveleVlamingen
naarhetzuidentrokken,enhoeookindeVlaamsehuishoudenshetFranssteedsmeerzijnintrede
maakte.Vlaanderenwerdalsstatischenminder levendbeschouwd,waardoorLodewijkDeRaet in
1906 verklaardedat alleenhethogere geboortecijfer inVlaanderener voor zorgdedathet nume-
riekeevenwicht tussenVlamingenenWalenbehoudenkonworden.Dezepositievedemografische
factorsteldehijvooralsde‘VlaamseVolkskracht’,dieVlaanderenvoorverderedenationalisatiebe-
hoedde.
DaarnaaststiptHuntaanhoede flamingantischemissionariszich liet inspirerendoorhetwerkvan
W.H.R.Rivers.316HijwaseenBritsedokter,zeervermaardvoorzijnbehandelingvanoorlogsvetera-
nenmetschellshock,dieindejaren1920dedegeneratieinMelanesiëhadonderzocht.Inzijnstudie
belichttehijdatdeontvolkingindezekoloniehetgevolgwasvaneenpsychologischeshock,eerder
danvanorganischeontaardingofgeslachtsziekteszoalseerderwerdaangenomen.Dezeshockzou
teweeggebracht zijndoorhet kolonialisme,enmeerbepaalddoordewijzewaarop inlandershun
traditionelegewoontenontnomenwerdenentotvreemdeenvooralhardearbeidsomstandigheden
werdengedwongen.
BoelaertenHulstaertzoudendaarinhuneigendiscoursbelangrijkeaspectenvanovernemenenin
de context plaatsen van de TweedeWereldoorlog. Het verdiepende historische bewustzijn geba-
seerdophetluisterenenopschrijvenvangetuigenissenvanlokalemensenoverhetverledenmaakte
hetvoordetweemissionarissenbijnaonmogelijkomhetinfertiliteitsprobleemtedefiniërenalseen
louterprobleemvanorganischedegeneratieof geslachtsziektes. Zij zagen, analoogmetde ‘shock-
theorie’vanRivers,deontvolkingeerderalshetgevolgvaneconomischeenpsychischeeffectenaf-
komstigvanstructureelkoloniaalgeweld.Dit soortgewelddroegbij totdeversterkingvande link
314H.Vinck,“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,p.132.315N.R.Hunt,“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,pp.198-200.316N.R.Hunt,Idem,pp.207-215;R.Slobodin,W.H.R.Rivers,NewYork,ColumbiaUniversityPress,1978,pp.59-66.
90
tussentraumaenonvruchtbaarheidentussentraumaenherinnering.Zovieldede-populatievande
Mongotentijdevanoorlogsamenmetdeverdubbelingvandeverplichtearbeidsvereistenvanzo’n
120dagenwerkenperjaar,eenritmedatmenzelfstotin1947bleefaanhouden.317Daarbijzouden
dezeeisen,grotendeelsgeassocieerdmetderubberoogst,bijvelenherinneringenoproepenaande
gebeurtenissenvanveertigjaareerder,netalsofiedereenhetregimevanLeopoldIIherbeleefde.318
Inapril1948zouBoelaertvooreentweedemaalopverlofterugkerennaarBelgiëomop28oktober
vanhetvolgendejaarweervanuitAntwerpentevertrekkenrichtingCongo.319Bijzijnderdeenlaat-
ste termijn alsmissionariswerdBoelaert aangesteld als aalmoezenier vanhet hospitaal te Coquil-
hatstad en als reispater voor de omliggende dorpen en eilanden van de stroom. In datzelfde jaar
werktehijookeenbelangrijk literairwerkafwaarhijalsindsdebeginjarenvanzijnmissietijdmee
bezigwas,heteposvanNsong’aLianja.320Totaal inde lijnvanzijn interessevoor literatuurenzijn
hoogachting voor deMongo-cultuur verzamelde Boelaert teksten en deed hij onderzoek naar het
stichtingsverhaalvanditvolk.Vandesage,diegezongenwerdoverdeavonturenvanLianja,de‘va-
der’ van deMongo, en diens zuster/echtgenoteNsongo, liet hij een synthese opstellen in het Lo-
mongo.EenFransevertalingverscheenalsbijzondernummervanAequatoria.321Huntbenadrukthoe
voorBoelaerthetLianja-epossterkereminiscentiesvertoondemetdeeigenVlaamseliterairetradi-
ties,enalszodanigeenbelangrijkmiddelvormdeomdegeestkrachtenvitaliteitvandeinlandsecul-
tuurtebeamen:322
“[…]seekingverseandwonderashe[Boelaert]focusedoncollectingoraltraditionasawaytonur-
turetheMongosoulandkeepitalive.ForBoelaert,theMongosoulespeciallycouldbediscernedin
theLianjaepic;andhespentagoodpartofhislifecollecting,compilingandtranslatingversionsof
thisepicthatremindedhimofFlemishfolktraditions[…]PerformancesoftheLianjaepicdemonstra-
tedthevitalityofthisculture,thewealthofitssoul,yettheideathatalargepopulationwithlarge
familieswasnecessaryforsuchvigourremainedevenstrong.”323
Boelaertzouin1949opgenomenwordenindecommissievoorAfrikaanseTaalkunde,opgerichtdoor
hetMinisterievanKoloniën,waarhijvooraldepositieinnamterverdedigingvanhetLomongoenin-
stondvoordeeenmakingvandespelling.Hetjaar1954,tevenszijnlaatstejaaropCongolesebodem,317H.Vinck,“Laguerrede1940-45vecueàCoquilhatville(Mbandaka,R.D.duCongo)”,pp.71-72.318N.R.Hunt,“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,pp.210-211.319M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.169.320H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.27.321E.Boelaert,“Nsong’aLianja,L’EpopéenationaledesNkundo”,in:Aequatoria,12(1949),1,pp.1-8;E.Boelaert,“LaprocessiondeLianja”,in:Aequatoria,25(1962),1,pp.1-9.322N.R.Hunt,“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,pp.201-202.323N.R.Hunt,Idem,pp.201-202.
91
wasnaardemeningvanH.Vinckeenuiterstbedrijvigjaarvoordekatholiekepaterwanneerweop-
nieuwmeerdaneenglimpopvangenvanzijnantikolonialeingesteldheid.324Vinckonderbouwtdeze
stellingopvolgendewijze:
“Zijngrotebekommernissenkwamennu totuiting:deaandacht voordeBatswa (Pymeeën)diehij
had lerenkennen indestreek Ingende-Bokatola,deontvolkingalsgevolgvande industrialisatieen
kolonisatie, dehistorische schuld vande rubberoogst onder Leopold II, degrondeigendom,het on-
rechtvanhetkolonialesysteem.[…]Opeenwatstoutewijzeconfronteerdehijdevromeblankenmet
deonrechtvaardighedenvanhetkolonialesysteem.”325
EdmondBoelaertzounogvoorheteindevandatjaar,op14september,vooreenderdeverlofperio-
denaarBelgiëterugkeren.326VolgensM.Stormewasdithetgevolgvan“jarenlangerustelozearbeid
onderdetropenzon”dieBoelaertsgezondheidgevoeligzouhebbenaangetast.327
TerugkeernaarBelgië
InBelgiëverbleefBoelaertvooreenkorte tijd inhet theologischstudiehuisvanzijncongregatie te
Heverleetothij in1956eenvastebenoeminginzijngeboortelandaanvaardde,endusbeslootniet
meernaarCongoterugtereizen.328HijverhuisdenaarhetprovinciaaldomicilieteBorgerhoutwaar
de voormalige zendeling zijnwetenschappelijke arbeid onverminderd voortzette.329Zowoonde hij
tot1960ijverigallezittingenbijvandeKoninklijkeAcademievoorkolonialeWetenschappenenver-
zorgdehijalsredacteurvoordejaren1956en1958hetpropagandabladvandemissionarissenvan
hetHeiligeHart,deAnnalenvanO.L.VrouwvanhetH.Hart.OmdeveertiendagenreisdeBoelaert
naarBreewaarhijaanhetscholasticaatvandeCongregatieeencursus(Afrikaanse)etnografiedo-
ceerde.VervolgenswashijeenregelmatigesprekeropdeopeenvolgendecongressenvandeVlaam-
se filologenwaarhijhethadoverheteposNsong’aLianjaenoverdealgemeneMongo-poëzie. In
hetoogspringendwasookdelezingdiehijop20november1956gafaandeKolonialeHogeschoolte
Antwerpen,waartoehijwasuitgenodigdomertesprekenoverdegrondeigendominCongo.330Tus-
sen1949en1960handeldendemeestevanzijnpublicatiesnagenoeguitsluitendoverdezeonder-
werpen(cfr.deelV),metdaarnaastookblijvendeaandachtvoordegebeurtenissenverbondenaan
324H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.27.325H.Vinck,Idem,p.27.326H.Vinck,Idem,p.27.327M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.169.328H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.27.329M.Storme,“E.P.Boelaert,m.s.c.”,p.169.330H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.27.
92
derubberoogst.Datbeweesdeessaywedstrijddiedekatholiekepaternogin1953organiseerdeen
waarzo’n170 leraars, studenten,klerkenenchefsaandeelnamen.331InhetLomongomoestenzij
optekenenhoezehet tijdperkvanCongo-Vrijstaathaddenervaren,watvoorBoelaerteennieuwe
bronvaninspiratieleverdeomverderteschrijvenoverhetgeweldendevernielingvanhetrubber-
regime.
In1956zouhijuiteindelijkzijnmagnumopusdoenverschijnenbijdeKolonialeAcademie,L’EtatIn-
dépendant et les terres indigènes, waarna hij nog verscheidene bijdragen leverde voor gespeciali-
seerde tijdschriftenwaaronder Aequatoria.332Ook inDe Standaard verschenen van 1957 tot 1959
zo’nzesartikelsvanzijnhand,maaronderdeschuilnaamvanLeoBaert,waarhijhethadoverde
eerderactuelekoloniaalpolitiekeonderwerpen,metinhetbijzonderzijnlaatstewerkstuk,genaamd
EenpleidooivooreenfederaalCongo.
OpvallendwashoeBoelaertindezomervan1958,metzijnzoveelstebijdrageaandeAcademie,nog
heelwatstofdeedopwaaien.333MetalstitelAfrikaansetaleninhetonderwijsinBelgisch-Congobe-
kritiseerdehijzoweldebevorderingvanhetFransinhetCongoleseonderwijsalsdetoenmaligemi-
nistervanKoloniën.Hijgafaandaterdoorheendekolonialeperiodebijhetdocerensteedsgrotege-
negenheidwasvoorhetgebruikvaninlandsetalen,zekerbinnenhetlageronderwijs.Probleemwas
hierbijdathetbestuurdaarvooraldelinguaefrancaevoorogenhield,watvoorBoelaerteenonver-
geeflijke inbreukwasopde linguïstisch-pluriformerealiteit.Daarnaastvielvanafde jaren1940ook
de tendens op temerkendat hetmiddelbaar onderwijs en zelfs het lager onderwijs, steedsmeer
werdenverfranst(cfr.supra).DitopdringenvanhetFransalsvoertaalkendeuiteindelijkzijnhoogte-
puntmethetdecreetdattijdensdejaren1956-’57ingediendwerd,waarnaastookeenberoepbleef
gedaanworden op de gebrekkige linguae francae om te helpen bij het aanleren van de Europese
taal. Boelaert argumenteerde dat deze aanpassing inbreuk deed op de rechten van volksgemeen-
schappenenelknatuurrecht inhetalgemeen,alsookregelrecht inging tegendeadviezenenricht-
lijnen van zowel nationale als internationale commissies.Hij steldede taalpolitiek vandeminister
vooralspuurcultureel imperialismewaarbijdegeleidelijkeverfransingvanhet lageronderwijsals
doel had de volledige verfransing van het middelbaar onderwijs te kunnen bewerkstelligen, wat
moestleidennaareenuitsluitendFranstalighogeronderwijs.
Tijdensdecommotiehieroververdedigdedepaterzichopvolgendemanier:
331N.R.Hunt,“Anacousticregister,tenaciousimages,andCongolesescenesofrapeandrepitition”,pp.226-230.332H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.28.333E.Boelaert,“AfrikaansetaleninhetonderwijsinBelgisch-Congo”,in:BulletindesSéances,AcadémieRoyaledesSciencesColoniales–MededelingenderZittingen,KoninklijkeAcademievoorKolonialeWetenschappen,4(1958),4,pp.861-876.
93
“Alabasedudésaccorddesopinionsnoustrouvonsundésaccordsurlavaleurrelativededeuxréa-
litéssocialesantagonistes:nationetétat.Cesontlescommunautésethniquesetlinguistiques,eth-
niesoucommunautéspopulaires,quinaissentspontanémentdes famillesélargiesetqui sontdonc
plusnaturelles,plusprèsdelanaturehumaine,plusnécessairesquelesétats.Cesontellesquisont
lescréatricesdesculturesvariéesetquiconstituentainsilemilieunatureloùleshommesviventetse
développent.”334
In datzelfde jaar zou vervolgens beslist worden dat er in het koloniaal onderwijs weer aandacht
moestuitgaannaardetypischAfrikaanseaangelegenheden,waarbijmenzichtotdoelsteldeomin
demiddelbarescholendeleerlingenteonderrichteninAfrikaansegeschiedenisensociologie.335De
professoren van het Lovanium, die het programma hadden opgesteld, legden daarbij een rolweg
voor Boelaert. Hij moest terugkeren naar Coquilhatstad om die doelstelling te implementeren en
daarnaastook contactenmetdegepolitiseerdeévolués teonderhouden.Uiteindelijk zoudezeon-
dernemingtochnietdoorgaan,waarnahijzichinBelgiëlietaccrediterenals journalistbijdeRonde
TafelconferentieteBrussel.Tijdensditevenement,waarbijnaafloopop30juni1960eenpuntwerd
gezet achter het Belgisch koloniaal bewind, zou een griep ervoor zorgen dat de pater al na twee
dagenmoestafhaken.336In1961zouBoelaertvervolgensnogvooreenlaatstemaaleenlezinggeven
indeKoninklijkeAcademievoorOverzeeseWetenschappendiedetitelVersunétatMongodroeg.
Hiermeezouzijnwetenschappelijkengeëngageerdwerkeeneindekennen.
Vanaf1960deedBoelaertafentoedienstalsaalmoezenierinhetziekenhuisvanEkeren,waarnazijn
artsenhemin1962deraadgavenzijnactiviteitenzoveelmogelijktebeperken.337Hijzouindiezelfde
Sint-Lucaskliniekzijnintreknemenwaarhijop22augustus1966overleedalsgevolgvaneenhartin-
farct.338
334E.Boelaert,“Réponseauxinterventionsdanssacommunication,intitulée"AfrikaansetaleninhetonderwijsinBelgisch-Congo"”,in:BulletindesSéances,AcadémieRoyaledesSciencesColoniales-MededelingenderZittingen,KoninklijkeAcademievoorKolonialeWetenschappen,4(1958),4,p.935.335H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.28.336G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.132.337H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.28;M.Storme,“E.P.Boelaert,m.s.c.”,p.169.338H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.28.
94
Afbeelding2:EdmondBoelaertalspas
gewijdpriesterin1924339
Afbeelding3:E.BoelaertbijzijneerstevertreknaarCongoin1930(vierdevanlinks)340
339CentreAequatoria,in:<http://www.aequatoria.be/04frans/080photos/080photos.htm>,geraadpleegdop2/07/2016.340CentreAequatoria,Idem.
95
Afbeelding4:GroepsfotoMSCteBokumametE.Boelaert(zittend,uiterstrechts),G.Hulstaert(zittend,uiterstlinks)enMgr.E.VanGoethem(staand,derdevanlinks)341Afbeelding5:DrukkerijvandemissieteCoquil-hatstadwaarondermeertussen1937en1962deoplagesvanAequatoriawerdengedrukt342
341PersoonlijkecollectieM.VanMelckebeke.342CentreAequatoria,in:<http://www.aequatoria.be/04frans/080photos/080photos.htm>,geraadpleegdop2/07/2016.
96
Afbeelding6:E.Boelaertop‘DeProcure’inCoquilhatstadrond1950343
Afbeelding7:StudentenaanhetkleinseminarieteBokuma344
343CentreAequatoria,in:<http://www.aequatoria.be/04frans/080photos/080photos.htm>,geraadpleegdop2/07/2016.344CentreAequatoria,Idem.
97
Afbeelding8:KaartvanhetMSC-missiegebiedvanCoquilhatstad(Mbandaka),aangeduidmetgelegrens345
345J.Vereecken,ed.“50jaarinZaïre:missionarissenvanheth.hart”,in:ExtraeditievanM.S.C.Kring,4(1975),8,pp.24-25.
98
DeelV–HetantikolonialebewustzijnvanEdmondBoelaert
Metditvijfdehoofdstukzijnwetoegekomenbijhetorgelpuntvandezemasterproef.Meerprecies
zalhierondereenuiteenzettingvolgenvanBoelaertsantikolonialegedachtegoed.Daarbijzalonder
meereenberoepwordengedaanopdehiervooruiteengezette theoretischeenbiografischegege-
vens.Aandehandvanzijneigengeschriftenzullenwijzijnideologischeopvattingenduiden.Daarna
volgteencasusdiezijnideologischhandelenzalverduidelijken.
Boelaertsantikolonialedenken
Hetdoelvandezemasterproefissteedsgeweesteenbeterinzichttekrijgeninhetantikolonialebe-
wustzijn vanEdmondBoelaert.Als verklaring vandeoorsprongvan zijnminachting voorhet kolo-
nialisme,dieprominent in zijngeschriftennaarvorenkomt,gingenweuitvan tweegedachtestro-
mingendieophemhebbeningewerkt:hetVlaamsevolksnationalismeenhetradicaalindigenisme.In
dithoofdstukgaanwehierverderop inaandehandvanzorgvuldiguitgekozencitatenuit zijnge-
schriften.
Antikolonialismevanuithetradicaalindigenistischdenken
Hierbovenhebbenwealderelatietussenhetantikolonialismeenhetradicaalindigenismetoegelicht
(cfr.deelII).WezagenondermeerhoeeengrootaantalmissionarisseninCongoeengemeenschap-
pelijke Vlaamse en sociaaleconomische afkomst hadden,waarbij ook inherente Vlaams-nationalis-
tischeovertuigingenvaakvoorkwamen.Hetwarenzij,samenmetnoganderekoloniaal-flamingante
figuren, die inBelgischCongoovergingen tot het radicaal indigenisme.Datwashet gevolg vande
koppelingvanhunmissionaireaanpassingsprincipeaande‘ideologievanhetnatuurlijke’.Vanuitdit
profiel,waardefiguurvanBoelaertvollediginpast,kunnenheuseantikolonialegevoelensverklaard
worden.Zijvoeldenimmersdedrangelkedreiginginzakedenationalisatievanspecifiekecultureleof
etnischeentiteitentegentehouden.
Terillustratievanditantikolonialismevanuithetradicaalindigenistischdenkenkunnenweverwijzen
naarwatBoelaertponeertinhetallereerstenummervanAequatoria,meerpreciesalshijhetheeft
overhoecruciaalhijdestudievandeautochtonetalenvond.346Depatersteltdateendieperekennis
346E.Boelaert,“VergelijkendeTaalstudie”,in:Aequatoria,1(1938),pp.8-10.
99
hiervan:“[…]onontbeerlijk[is]voordeernstigekennisvanhetinlandschrechtwaaropwijdeverdere
harmonischeontwikkelingderonstoevertrouwdestammenmoetengrondvesten.”347
Welezenhoebelangrijkhijhetvondominzichttekrijgenindeveelzijdigelinguïstischerealiteitom
enigvattekunnenkrijgenopdeinlandseidiomen.Eerderdanmeteenterugtevallenopdelinguae
francae(zoalshetLingala),dievolgensBoelaerttearmwarenomereenkolonialemaatschappijmee
optebouwen,moesteersteendieperewetenschappelijkeanalyseuitgevoerdwordennaardever-
schillendetaleninCongo.ZoverklaartBoelaert:
“Dezetheorie[denoodaanlinguaefrancae]houdtgeenrekeningmethetstamgevoelderinlanders,
methetvolksrecht.Zijsteuntdaarbijophet feit,datertéveel inlandschetalenzijn.Endezereden
staatopaltelossengrond,zoolangdedialektenstudienietgrondigisdoorgevoerd.Hoedikwijlsheeft
deblanke,missionnarisofstaatsbeambte,nietgemeendvooreenheelvreemdetaaltestaan,waar
latereenbeterestudiehemlietzien,daterenkelvaneendialektvaneengrootetaaleenheidsprake
zijnmocht.Alleendieperestudiekaneenrationeeleeenmakingderdialektenbewerkeneneenaan-
gepastealgemeeneomgangs-enkultuurtaalscheppen.”348
In diezelfde jaargang van zijn tijdschrift schrijft Boelaert nog een tweede artikel dat op het vorige
voortbouwt.HijbekritiseertdeopgedrongenpolitiekeeenheidvanCongodieinzijnogenneerkwam
opeenrechtstreekseaanvalopde‘onaantastbarenatuurlijkerechten’vandeinheemsevolksaarden
totnietanderskonleidendantotdienstotalevernieling.349Boelaertbeweertdaarbijdatdegeschie-
denissteedshadaangetoonddatelkecultureleonderdrukkingnefastafliepenzichuiteindelijkook
keerdetegendeaansprakelijke“verkrachtersvandenatuurwetten”.Hetvaltmoeilijkteontkennen
datBoelaertsradicaal indigenismehemaanzettetotscherpeantikolonialegevoelenstegenoverhet
Belgischoverzeesbestel,vooralomdathethemweinigtotgeenblijk leektegevenvanenige inzet
tengunstevandeinheemsevolksaard:
“Namenzijnetiketten,diegemakkelijkveranderbaarzijn,dievaakopverschillendetijdenofplaatsen
ookverschillendewaardekken.Ook inonzeeuropeeschegeschiedenissendekteenzelfdenaamniet
hetzelfdevolkofgebiedindeverschillendeperioden.Stamnamenengroepsnamenwordenvaakdoor
buitenstaanders anders gegeven, veranderd.We zien echter, hoede ééne, groote stamfamilie zich
langzaamontwikkelt,deondergroepenontwikkelen,enscheidenzich,elkeenofanderennaammee-
dragendvandegemeenschappelijkevoorouders[…]Menheeftzekerveelenmoeizaamwerkverricht
omdeondergroepenenklansethnischteorganizeeren.Maarhetschijntweldatmentenslottete-
347E.Boelaert,“VergelijkendeTaalstudie”,p.8.348E.Boelaert,Idem,p.9.349E.Boelaert,“DeNkundo-Mongo,éénvolk–ééntaal”,p.42.
100
ruggeschrikt isvoordegrootegroepeeringdervolksstammen,waaropdievoorstudieswezen.Voor
onbillijke eischen voor autonomie van intrigeerende ondergroepen heeftmen de groote lijnen van
organischenopbouwprijsgegeven.Enmeerenmeergaatdebelangstellinguitnaarindustrieelein-
vloedssfeerenensecteurs.Zoodatdehoopopeenorganischeopbouwder inlandschemaatschappij
volgenshuneigenfamiliaalethnischkultuur-systeemmeerenmeerverlorengaat.”350
Een groot deel van Boelaerts radicaal indigenistische overtuiging richt zich tot de taal, de ‘levens-
geest’vanelkevolksgemeenschap,maarookopanderedomeinenmeenthijdathetkolonialegezag
tekortschiet.Voorbeeldenhiervanzijndebedreigdeenmiskendestructuurvandeclanmaatschappij
endekwestieinverbandmethetgrondeigendom.Telkenszethijzichaftegenelkevormvanassimi-
lationismeofgeveinsdindigenisme.
Zosteltdemissionarisdekolonialepolitiekveelalvooralshetresultaatvantweetegengesteldever-
lichtingsidealen: gelijkheid en vrijheid.351Onder hetmom van gelijkheid vormt zich een groep van
‘Europeanisten’ die zich inzetten voordeassimilatie vandeCongolese volkeren,watneerkomtop
hetdoenovereenstemmenvandeautochtonebeschavingmetdewesterse.Deindigenistendaaren-
tegengelovendathetdroombeeldvandebeschavingzichopverschillendemanierenkanincarneren.
Terwijldeeerstendeeenheidvandemenstrachtenteaccentueren,benadrukkendetweedennet
deverschillen.
Hoewelde liberale stromingde invloedvanhet assimilationismeophetBelgischekolonialebeleid
steedsheeftwetentetemperen,zietBoelaertdatlaatstevanafdejaren1940-‘50weeropgangma-
ken.Dithadveeltemakenmetdeopkomstvandezogenaamdeévoluées,diehunhuidigetoestand
beschouwdenalseenintellectueelpurgatoriumenhunzinnenhaddengezetopeuropeaniseringter
zelfemancipatie.
Dezetendenswashoofdzakelijkgerichttegendeinheemseclancultuur,waarbijmenmeendedatde-
zeonmogelijkovereenvieltestemmenmetdealgemenebeschaving,nochmetdechristelijkegods-
dienst.352Gelijkaardigestemmengingenopbijbepaaldeindigenisten,dieBoelaertoprigoureuzewij-
zebeantwoordde:
“Sicelaestvrai,silacivilisationousilechristianismedemandel’abolitionduclan,del’autoritéhié-
rarchiqueetpatriarcaleetdelapropriétépatriarcale,nouspouvonstoutauplusencoretolérerlaso-
350E.Boelaert,“DeNkundo-Mongo,éénvolk–ééntaal”,p.51.351E.Boelaert,“Assimilation”,in:Aequatoria,14(1951),1,p.1.352E.Boelaert,Idem,p.2.
101
ciétéclaniqueestunorganismevivantdontlastructuresocialeestlecorpsetlaculturel’âme.Con-
damnerlesbasesmêmesduclan,c’estcondamnerletout.”353
Hijwijstopdevernietigendegevolgendiedeopheffingvandeclanstructuur,debasisvandeinland-
semaatschappij,teweegzoukunnenbrengen.DezestellingponeerdeBoelaertaltalrijkekereneer-
der, zoals in het tijdschriftNieuwVlaanderen toen hij het had over de passieve nataliteit die zich
voordeedindegebiedenvanUele,Tshuapa,LukolelaenvooralBefale,waardeinheemsevrouwen
slechtseengemiddeldevan0,4kinderenkregen.354Hijschreef:
“Hetmagdanookzekerzoonietvoortgaan.Maarhetkomteropaan,deaangetastevolksgroepen
deverlorenweerstandskrachtterugteschenken,weerlevensmoedenlevensfierheidtegeven,datzij
zichherpakkenkunnenvoordathettelaatzij.Enhebbenwijhiernietjuistdedieperegrondenvan
hunverval?Wezien immersdatdeontvolking juisthetergstewordt indiévolksgroepen,dienooit
eengrootpolitiekgemeenschapslevengekendhebben,maardiesteedsinkleinefamilialevolksgroe-
penhebbengeleefd,inuiterstebeperktepatriarkaleekonomie.Indiekleinemaaraangepastekaders
haddenzijhetlevenzoogeregeld,datzijzegevierenddenstrijdomhetbestaankondenvoeren.Het
plotsuiteenvallenvandiekaders,devolledigedesorganisatievanhunfamiliaalensociaallevenheeft
elkenvastengrondslagontnomen,heeftaandie kleinevolksgroepenalle levensdoelontnomen,en
willoosenstuurlooshebbenzij zich latenafdrijven,metdenstroomderontzedelijking :“verbreken
derfamilialekaders”,schrijfteenonlangsbekroondwerk,“moestonvermijdelijkvolledigelosbandig-
heidveroorzaken,enalsnatuurlijk,onvermijdelijkgevolg,destijgendeontvolkingdieopeengegeven
ogenblik bliksemsnel moet gaan”. Niet eenige enkelingen buiten hunne natuurlijke volksgemeen-
schap,maardevolksgemeenschappenzelfmoetenwijbeschaven: latenwijzehungoedegewoon-
ten,huntaal,vooralhunRechtbewarenofteruggeven,enopdiegrondslagenzullenzijopnieuwbe-
trouwenenlevensmoedhervinden.”355
Daarnaastbekritiseerthijdestellingdatdeclanmaatschappijonverenigbaarzouzijnmetdewesterse
beschavingendechristelijkedoctrine.356ZovraagtBoelaertzichafhoeaangeradenhetiseenmodel
opteleggenafkomstigvaneencontinentdatzichzelfineenfasevanverloederingbevindt,enwaar-
ommendeinheemsefamiliestructuurzoumoetenontbindenalsdeKerkerinhetthuisland(viade
geprefereerdesocialecelvankerngezin)zelfnieteensinslaagtzichteverzettentegendesecularise-
ring?
353E.Boelaert,“Assimilation”,p.2.354E.Boelaert,“SterftKongouit?”,in:NieuwVlaanderen,15/07/1939,s.p.355E.Boelaert,Idem,s.p.356E.Boelaert,“Assimilation”,p.3.
102
EengelijkaardigbetoogvoerdeBoelaertreedsbijdebecommentariëringvanhetwerkvanNatalDe
Cleene.357Opnieuwginghetoverhet(matriarchale)clan-fenomeen,waarbijmenuitgingvandete-
genstrijdigheid ervanmet de christelijke beschaving,meer precies de katholieke huwelijksmoraal.
Naast het feit dat de auteur teweinig aandacht schonk aan de culturele en structurele diversiteit
weesBoelaertDeCleeneopvolgendewijzeterecht:
“Hij[N.DeCleene]schijntnergensrekenschaptehoudenmetdemogelijkheidvaneenorganischen
opbouwdermaatschappijvolgensnatuurlijkegeledingen,zelfnietmethetstrevenenzoekenvanEu-
ropa’sbestekrachtennaarorganischemaatschappij-opbouw.Voorhemschijnthetgezinheteerste
eneenig-noodigeorgaantezijn.Trouwensvoorvelekatholiekedenkersenzoekersblijftdepatriar-
kale,diedeninlandschenklansterkbenadert,eenidealersocialeceldanhethuisgezin[…]”358
EenbelangrijkekritiekvanBoelaertophetassimilationismeisdatzijstreeftnaarhetopleggenvan
eensysteemvangelijkheid,goedwetenddatzedegeünificeerdeCongolesevolkerennooitalseen
gelijkezouaanzien.359Hijmeentdatdergelijkbeleidneerkomtopdeintroductievaneenwestersen
superieurgeachtmodel,eenbeschavingsmethodediedeinheemsecultuurenidentiteitvernietigten
nietsindeplaatszet.
TerillustratievanzijnpleidooitegenhetassimilationismekunnenweverwijzennaarwatBoelaertin
Aequatoriaponeertovereengenealogischonderzoekdatin1944werdgevoerdindestreekvanBo-
katolainhetIngende-gewest.360Hetdoelvandezewetenschappelijkeondernemingwasommeerin-
zichttekrijgenindeontvolkingbijdeplaatselijkeMongo-groepen.Hijgafaanhoemenondervond
datditdemografischefenomeensindsdeblankebezettingingangvond,envooralbijdetweelaatste
generaties zwaar toesloeg. Zohaddendezeweleenkinderwensmaarwisten zedezenietwaar te
makendooreengebrekaanmoedoflevenswil.Boelaertergertzichdaarbijaandegehanteerdeter-
menzoals“desillusionatemelancholy”inhetbesluitvanhetonderzoek:
“Het is nutteloos omde feiten onder zeer geleerdewoorden en hypothesen te verdoezelen.De in-
vloedderkolonizatieophetuitstervenkanbezwaarlijkgeloochendwordenvooronzeNkundo,even
alsvooranderevolkeren[…]Gewoonlijkmaaktmenerzichgemakkelijkvanaf,doortebeweren,dat
dergelijkepréstataire[sic]volkenzichnietwetenaantepassenaandebeschaving.Maardatisijde-
leuitvlucht:hetisdebeschaverdiezijnmethodenmoetaanpassenaandeonbeschaafde,devoogd
moetzichaanpassenaanzijnpupil,dedokterzijngeneesmiddelenaandenpatiënt.”361
357E.Boelaert,“QuelquesnotessurlesBatswadel’Equateur”,in:Aequatoria,9(1946),4,pp.157-158.358E.Boelaert,Idem,p.158.359E.Boelaert,“Assimilation”,p.3.360E.Boelaert,“Ontvolkingdoorkolonisatie?”,p.92-94.361E.Boelaert,Idem,p.94.
103
OokvallenbepaaldeantikolonialeuitsprakentebegrijpenvanuitBoelaertsweerzintegenhetadap-
tionistischebeleid.Dezestaatvoorhemteveeltendienstevandekolonisator,waarbijelkezorgom
deinlandsestructurengevoerdwordtvanuiteerderpraktischeoverwegingen.Zulksoortvangeringe
belangstellingvergrootvoorBoelaertenkelmaardekanstotmiskenningenneigingtotsimplificering
vandeinheemserealiteit.Eenperfectvoorbeelddaarvanwarendechefferiesdieingeschakeldwer-
deninhetbestuurvandekolonie:
“SilachefferieestconsidéréeauCongoBelge,etdéjàdansl’EtatIndépendant,commel’unitépoliti-
queparexcellence,cen’estpasparrespectpourlesdroitsethniquesdesindigènes,maisparnéces-
sitéd’ordeadministratif.”362
Metdedecretenvan1906en1910werdenalleinboorlingenindekolonieondereenerkendechef-
ferie geplaatst,waardoor naast het geschreven recht ookhet plaatselijke gewoonterechtwerd er-
kend.363Indevolgende jarenhooptemenzode inboorlingenonderhetgezagvandeze lokalepo-
litiekeentiteiten–conformaanhuneigentraditiesenstructuren–opeenprogressievemaniereen
hogeremoreleenmateriëleontwikkelingbijtebrengen.HieroverschrijftBoelaert:
“La théorieestbelle,maiselle sembled’applicationdifficiel. En1914 il yavait3.643chefferies.En
1915 il y enavait 5.612 et en 1917: 6.096. LaProvincede l’Equateur avait 927 chefferies et sous-
chefferies.Aulieud’arriveràuneorganisationhiérarchique,onallaitàl’émiettementetàuneespèce
d’anarchie.”364
Hijvervolgtdoortestellendatdoordetoepassing (encreatie)vandezechefferies,mennetdreigt
meerkwaadtedoen.365Dezeindigenistischepolitiekmiskentnamelijkdesuperieuretribaleenetni-
schewerkelijkheid,doordatmetdeinheemsechefeenbelangrijkstapbinnendetraditionelemachts-
structuurwordtovergeslagen:
“Les clans, propriétaires des terres et cellules sociales et politiques sont à réunir en chefferies, les
chefferiesenunitéstribales,lestribusenunitésethniquesouethnies.Lesethniesenuneféderation
englobantlacolonie.Onavaitcréeleschefferies.Etencoreenméconnaissanttotalementlabasemê-
med’édifice:lesclans.Maisaulieud’aideràunemeilleureprisedeconsciencetribaleetethnique,on
362E.Boelaert,“VersunétatMongo?”,in:BulletindesSéances,AcadémieRoyaledesSciencesColoniales-MededelingenderZittingen,KoninklijkeAcademievoorKolonialeWetenschappen,7(1961),3,p.384.363E.Boelaert,“L’histoiredel’immatriculation”,in:Aequatoria,14(1951),1,pp.6-7.364E.Boelaert,Idem,p.7.365E.Boelaert,Idem,p.7.
104
n’organisait rien,onnoyait la consciencenationaleendécomposant l’uniténationaleendepetites
chefferiesjuxtaposées.”366
Doorhetontbrekenvanenigbewustzijnofrekenschapvandekolonialeadministratieontregeltmen
zo het clanwezen dat nochtans belangrijke sociale en politieke functies heeft.367Wat de gevolgen
daarvankunnenzijn,vatBoelaertopvolgendewijzesamen:
“Malheureusement, l’Administration n’a pas assez tenu compte de cette organisation coutumière.
Elleabienessayéderechercherlegroupsuzerainaînédelachefferie,pourluiconférerl’autoritépoli-
tique,maisellen’a jamaisreconnulesgroupementssuzerainscadetsetneconnaitquelesvillages,
agglomératsdisparatesdegroupementssuzerainsetvassauxauxquelselle imposeuncapita [chef]
quelconque qui n’a tout au plus qu’une autorité coutumière sur l’un de ces groupes. La tendance
coutumièreàpaterniserlessujetsetlesbiensestencorefavoriséechezceschefsetcapitaparl’au-
torité reçuede l’Administration. Très souvent ils tâchentd’accaparerà leurprofit les droits sur les
personnes[…]Pourtantlesdangersd’abussontplusgrandssurlaquestiondesbiensfonciers.Carici
lesdangersviennentautantetplusencorede l’Administrationeuropéenne.Laméconnaissancedes
droitsfonciersdesvraispropriétairesdevientnéfastepourledévelopmentnormaldesgroupements
coutumiers,aucopal,maissurtoutauximpositionsdeculturesd’ordreeducatif,audeplacementde
villages,àlacessiondeterrainesauxCompagniesetColons,mêmeauxplantationsetculturesindigè-
nesindividuelles.”368
HetisduidelijkdatzijnradicaalindigenismeBoelaertdekolonisatiedoetbeschouwenalseenmiddel
totcultureel imperialisme,hetzijalseennefastevereenvoudigingenmiskenningvanhet inheemse
wezenendiensculturelediversiteit.
Antikolonialismevanuithetvolksnationistischdenken
WehebbenerindeelIIopgewezenhoeveralgemeningenmetbetrekkingtothetVlaamsevolksna-
tionalisme,waarde‘ideologievanhetnatuurlijke’inherentdeelvanuitmaakt,kostwatkostmoeten
wordenvermeden.M.Meeuwis,volledig in lijnmetdemethodologischestellingenvanN.Thomas,
spoordedaaromaantotdenauwkeurigestudievanelkeindividueleenafzonderlijkeachtergrond.Zo
warenweverplichteenbiografischonderzoek tevoerenomdepreciezeverhoudingvanBoelaerts
volksnationalistischedenken totdeVlaamsebeweging te kunnendefiniëren (cfr.deel IV).Het laat
366E.Boelaert,"L’histoiredel’immatriculation",p.7.367E.Boelaert,“Leclanéquivoque”,in:Aequatoria,11(1948),1,pp.15-19.368E.Boelaert,Idem,pp.18-19.
105
onstoetesprekenovereenmeergedifferentieerdevisiebijeenandersveralgemeendenenkelvou-
digantikolonialisme.
a.Vlaams-nationalisme
InzijnbiografiegavenwereedsaanhoeBoelaert,netalsveleandereconfraters,eenzeerconventi-
onelevoelingmetCongokoesterde(cfr.deel IV).Opnostalgischewijzeervoerhijdestreekalseen
waarpre-industrieelVlaanderen,watwekunnenaantonenaandehandvaneenvanzijnbrievendie
hijschreefbijdeaanvangvanzijnmissionairambt:
“[…]envoormijnvensterpasseerteenrustigekuddekoeienengeiten.SeffenszalJefMoeyenswelne
keerafgestesseldkomen,endaarnaweereenuurtjekletsenmetPaterJansenBroederHermandaar-
bij, dat de leukste artistenclub van Antwerpen erbij verbleekt. Jongen,wat is er hier toch al afge-
praatenafgelachenengeluktgeweest.DeKongoheeftmijeigenlijknognooitzooopeenVlaamsch
zomerlandschapgelekenlijkhiernudeez’dagen.Uitdentijd,datdekri[sis?]nognietindeluchtzat
enernogtevredenmenschenophunlandwerktenalzingen.”369
Dezeverbondenheidhelptonsbegrijpenwaaromdepaterzosterkbegaanwasmetwatzich inde
kolonieafspeelde.HetliethemtoezijnVlaamsgezindegevoelensineenanderecontextuittedruk-
ken,waarmeehetinherenteHerderiaansedenkenBoelaertdeautochtonevolkerenopvolgendewij-
zedeedaanschouwen:
“Lasociétéfondamentaleàlaquelleappartientuntelindigèneestlasociéténaturelleforméeparl’o-
rigine,lesang,lalangueetlaterre.C’estenellequ’iltrouvesonhistoire,safamille,saculture.C’està
ellequevasondevoirdepatriotisme.C’estellequiestsacommunautépopulaire,sonethnie,sana-
tion.”370
Wemerkenduidelijkdathijuitgaatvandenatuurlijkeeneeuwenoudeautogenesedernaties,deno-
tiewaartegendebesprokenmodernistischeenconstructivistischeauteurszoalsE.Gellnerzichzou-
denverzetten(cfr.deelII).Nietteminhadditdenkenintermenvan‘natuurlijke’volksgemeenschap-
peneenbelangrijkeinvloedgehadopzijnradicaalindigenistischeingesteldheid,zoalswehierboven
reedshebbenbeschreven.ZozaghijdanookdeCongolesebevolkingssgroepenbedreigddoordeop-
gelegdekolonialestructuren.DatschrijfthijondermeerinNieuwVlaanderen:
369PersoonlijkarchiefM.Meeuwis,briefE.BoelaertaanbroerR.Boelaert,18/07/1932.370E.Boelaert,“L’O.N.U.etlesterritoiresnonautonomes”,in:Aquatoria,14(1951),2,p.75.
106
“EuropaheeftdehandopAfrikagelegdenindenblindegrenzengetrokken,metbehulpvandreigen-
dekanonnenendiplomatie,maarzonderookmaarenigszinstedenkenaandebelangenzelfderin-
landers,derinlandschevolksgemeenschappen.BelgiëkreegvoorzijndeelbrokstukkenvanSoedanee-
zen,Niloten,Hamieten,West-Bantoes,Oost-BantoesenZuid-Bantoes.Doordestaatkundigegrenzen
werdendiebrokstukkenuithunnenatuurlijkegemeenschappenweggeruktomeennieuwe,kunstma-
tigestaatkundigeeenheidtevormen.”371
We lezen hoe hij meent dat de vestiging van de Belgische soevereiniteit op alle samenhangende
volkseenhedenheeftgeleidtotdecreatievanéénstaatkundiggeheel,waarbinnenaldezedoor‘God
geschapen’entiteitenwordensamengebonden,ditmetalsdoelombinnenonafzienbaretijdeenon-
deelbare,inlandsegemeenschapvoorttebrengen.Boelaertsteltdaarbijechterdevraagofditstre-
vennaareeneengemaakteCongolesevolksgemeenschapwelzowenselijkis,alsookinhoeverrezo’n
ondernemingmogelijkis,waarbijhijzichzelfrechtvaardigtdoorteverwijzennaardeVlaamsekwes-
tie:372
“Kunnenwijdatwel?Zelfsmetallemodernemiddelenvanpropagandaenverkaptendwang?Een
volksgemeenschaptochiseennatuurlijkorganisme,datinafkomst,geschiedenis,kultuurentaalvan
andereverschilt,endatzichduszoomaarnietkanofmaglatendwingen.WebegonneninVlaande-
rentochstilaantebegrijpen,dacht ik,hoeonnatuurlijkdeunificatie-zuchtwerkenkan?Ofmoeten
wijanderenontzeggenwatwijvooronszelfopeischen?MoetenwijdeStaatsredenen,diewijbijons
ontkennen,toteenexport-artikelmakenindekolonie?”373
Dathetbestaanvandevooropgestelde, inheemsevolksgemeenschappennogontkendwordtdoor
eenaantalfiguren,kanBoelaertbestvatten.374Zogeefthijtoedathetnationaalbewustzijnbijdeze
Congolesevolksgemeenschappensomsnogvertezoekenis.Boelaertverklaartditdoortestellendat
kleinevolks-,clan-enstamgroepenweleengezamenlijkbewustzijnvertonen,maardatdezeeerder
tevergelijkenvaltmetdesituatiezoals inhetmiddeleeuwseVlaanderen.Zoverwijstdepaternaar
deGentenaren, Bruggelingen, Brabanders en Antwerpenaren, en hoe zij in demiddeleeuwen hun
natienognietgroteraanvoeldendanderechtstreeksebehoeftehentoentoeliet.Nietteminwaren
zijcultureelentaalkundignauwmetelkaarverwant,netalsdeinlandsebevolkingsgroepeninCongo,
waaronderdeMongo.Dezeverbondenheidwasreëel,maardeedzichnogslechtsafzonderlijkvoor:
371E.Boelaert,“Volkenstaat”,in:NieuwVlaanderen,19/08/1939,s.p.372E.Boelaert,Idem,s.p.373E.Boelaert,Idem,s.p.374DitponeerdeBoelaerttijdensdeeindjaren1930(in:E.Boelaert,“Volkenstaat”,s.p.).
107
“Maaraldieklansenstammenhebbeneendiepbesefvanhunsamenhorigheidineenééneengroo-
tevolksgemeenschap,verbondendoordebandenvanbloed,vangeschiedenisenvanbeschavingge-
vestigdopgelijkeprinciependergoddelijkegrondwetten.”375
Daaromkonden zij alswareetnischeen taalkundige gehelenaanschouwdworden.Hetbewustzijn
vanhunalgehelenationaleeenheidwasaanhetbeginvanBoelaertsmissionaireambtstermijnenkel
nogonuitgesproken,deelsomdatdezeooktegengewerktwerddoorhetoverzeesebestel.376
OpdevraagofdeBelgischestaathetrechtheeftintegaanopdezelatentemaarnatuurlijkesamen-
horigheidantwoordthijonomwonden:
“Ookdeslapendenatuurkanmennietongestraftverkrachten.Wieeenstaatsgemeenschapwilop-
bouwen,zonderrekeningtehoudenmetdenatuurlijkbelangendervolksgemeenschappen,dieerde
organenmoetenvanzijn,kanenkeldebewustwordingdervolksgemeenschappenverhaastenenop-
standwekken.[…]Denatuurlaatzichnietdwingen,maarontwikkeltzichlangsbanenvanlangzame
geleidelijkheid.Alleenhij kanhaar leermeester zijndiehaarwildienen.Alswijgeenkoloniewillen
kweekenvantotaal-ontwortelden,vanvaderlandsloozen,vangeluksloozeproletariërs,moetenwijde
inlandschegemeenschappenhunrechtlaten.”377
b.Anti-etatisme
Eenextrainspiratiebronvoorzijnvolksnationalistischdenken,endieookdeelsvormgafaandeaard
vanzijnflamingantisme,washetwerkvanJ.Leclercq,datwereedskorthebbenaangehaaldinhet
vorigehoofdstuk(cfr.deelIV).InzijnboekDelacommunautépopulairewaarnaarBoelaertopregel-
matigewijzeverwijst,beschrijftLeclercqhetconceptvandevolksgemeenschapendienshoedanig-
heidbinnendemondialemaatschappij.Hijaanschouwtdezealseenspontanezinnaarsamenhorig-
heidondereenonbepaaldaantalmensen,watzichvertaaltineencomplexgeheelaanonderlingere-
latiesviagezamenlijkegebruikenen levensstijlen.378Denauweverwantschapmethetgegevenvan
denatievaltmeteenop,waartegenLeclerqzichverweertdoortestellendat:“Lanotiondecommu-
nautépopulaireestvoisinedecelledenation,maiselleinsistesurl’idéedeviecommune–commu-
nauté–etsurl’idéedepeuple,c’est-à-diresurl’idéequelacommunautéestpourtous.”379Waarnahij
vervolgtdat:”Lanotionenelle-mêmen’impliquepasl’Etat.Nousverronseneffetquelacommunau-
375E.Boelaert,“DeNkundo-Maatschappij”,in:Aequatoria,4(1941),3,p.44.376E.Boelaert,“VersunétatMongo?”,p.383.377E.Boelaert,“Volkenstaat”,s.p.378J.Leclercq,Delacommunautépopulaire,p.45.379J.Leclercq,Idem,p.24.
108
tépopulaireseconçoitsansEtat.”380,watonstothetvolgendebelangrijkaspectvanzijndenkwijze
brengt,meerprecieshetfenomeenvanhetanti-etatisme.
Leclercqsteltnamelijkdateenvolksgemeenschapnietuitzichzelfkanovergaantotdevormingvan
een staat, en nog belangrijker dat de staat, die hij beschouwt als eenopgelegd juridisch systeem,
nooitaanleidingkangeventotdevormingvaneenintegralevolksgemeenschap.381Bijditlaatstever-
wijst hij graag naar de Franse context.De simultane identificatie vanhet volkmet de natie en de
staatiseentypischgevolgvandeFranseRevolutie,watinspiratiegaftoteenpolitiekereorganisatie
diealleFransendeedverenigenondereencentraalbestuur.Ditwasgeenverenigingvaneengroot
aantal volkeren – van eenzelfde volksbewustzijn genietend – die vervolgens besloten de politieke
grenzenopteheffenomzodevolksgemeenschapteherenigenalseengeheel,zoalsdergelijkscena-
riozichvoordeedonderhetDuitsevolk.BijdeFransengingheteerderomeensoortvanunificatie-
politiek,waarbijmendeParijsecultuuralsdeenigeechteFransecultuuropwierp.Dezewerdopge-
drongenaanalleonderdanen,ookalhaddenbepaaldevolkeren (ondermeer inBretagne,Elzasof
Corsica)weinigmetdezegepromotenatiegemeen.
DitFranse‘exceptionialisme’wasookvantoepassingoponzecontreien,deZuidelijkeNederlanden,
vervolgdeLeclerq.Hoewelzichhiervande16etotde18eeeuwkenmerkendevolksgemeenschapen
voordedenonderhetgezagvandiversesoevereineheersers, zoalsdevorstvanSpanjeendeOos-
tenrijksekeizer,gingendeZuidelijkeNederlandennooitopineenSpaansofDuitsgeheel.Ditkwam,
poneerdehij,doordathetbestuuropplaatselijkniveaubijelkemachtsoverdrachtweinigveranderde
enmentoelietdeonderdanenvolgenshuneigenlokalewettentelatenbesturen.Ditveranderdena
deFranseRevolutieendeannexatiedoorhetFranseKeizerrijk,waarbijonzegebiedendaadwerkelijk
werden geïncorporeerd in de Franse staat. Lokale wetten werden afgeschaft, de grenzen werden
hertekend ter creatie van zogenaamdedepartementen,eneenieder viel voortaanonderéénalge-
meenFransrecht.Leclercqschrijfthierover:
“Lacommunautépopulaireestdonclacommunautéqueformeunpeuple,etellepeutseconcevoir
sansquecepeupleformeunEtat.Tandisque,danslaconceptionclassiquefrançaise,peupleetEtat
s’identifient,lacommunautépopulairelesdistingueetsupportemêmedelesséparer.Danslanotion
decommunautépopulaire;L’Etatn’estplusqu’uneinstitutionjuridique.Quelledifférencecelafait-il?
Lanotiondepatrieesttoutechargéedesentiment.Onaimesapatrie,onsedévoue,onsesacrifie
mêmepourelle.Onn’aimepasuneinstitutionjuridique.L’institutionjuridiqueestunecréationtech-
nique; lapatrieestuneréaliténaturelle.L’institution juridiqueestconventionelleetutilitaire;on la
380J.Leclercq,Delacommunautépopulaire,p.24.381J.Leclercq,Idem,pp.25-28.
109
créeparcequ’onenabesoin;ons’ensertdanslamêmemesure.Quandonmetl’accentsurlacom-
munautépopulaire,l’Etatperddoncsaimportance.Ildevientuneinstitutionutilequinevautquepar
lesservicesqu’ilrend,commeunecompagniedetramwaysouunmétro.”382
HetisduidelijkdatLeclercqdestaatbeschouwtalseensoortvannoodzakelijkkwaad.383Hetisniet
perseonwenselijkzolanghaardiensteninfunctiestaanvanhetalgemenebelang,meerpreciesde
volksgemeenschappen.Hiermerkenwezijnvoorkeuropvooreeneerdergedecentraliseerdbestel,
watincontraststaatmetdeeigentijdsetendensvandeeindjaren1930.Hijargumenteerdedatalle
toenmaligepolitiekeideologieëneengroterezinnaaretatismeetaleerden.Ditdoorgedrevensturen
vandesamenlevingdoor‘vadertjestaat’vormdevoorLeclerqdegrootstebedreigingvoorelkemen-
selijkeontwikkeling.Doorhaaronderdanenzodanigteonttrekkenaanhunnatuurlijkevolksgemeen-
schappenenhensteedsmeervanhaarafhankelijktemakenalsgevolgvanhetonvermijdelijkepro-
cesvanunificatie,zouzehengeleidelijkelkstrevennaarinventiviteit,zinoflustontnemen:
“L’étatismeconstitueledangerdenotretempspourtoutledéveloppementhumain.Leproblèmede
l’étatismedépasse celuide la communautépopulaire,mais celui-ci s’y rattache. L’absolutismeà la
LouisXIVetàlaNapoléon,commeletsarisme,lenational-socialismeetleBolchévisme,détruisentles
valeurshumaines,aprèslesavoirstimuléesuninstant,etemportentlacommunautépopulairedans
letorrent.Denosjours,toutel’évolutionsociale,aussibientechniquequ’idéologique,semblepousser
àl’étatisme;lesforcesderésistanceparaissentminimes;lacommunautépopulairepeutenêtreune,
sielleparvientàmûrir.”384
Dergelijkanti-etatismevindenweookterugbijBoelaert,maardanvooralindecontextvandeBelgi-
schekolonie,wateenextradimensieoplevertinzijn(Vlaamse)volksnationalistischedenken.Zobe-
wijstvolgendcitaat,waarbijBoelaertopnieuwdetweeverlichtingsidealenvanvrijheidengelijkheid
terechtwijst:
“C’est laRévolutionqui adonné forcede vieauxdeux courantsopposésqui continuentàdéchirer
l’humanitéfraternelle:lalibertéetl’égalité.Théoriquementnouslouonslaliberté,pratiquement,par
lesforcescombinéesdenotreorgueilculturel,duprofitetdelaloidumoindreeffort,nousimposons
l’égalité[…]Libertépourlesindividus, libertépourlespeuples,avecdroitdedisposerd’eux-mêmes,
maiségalitédetousdevantlaloi,devantlegouvernement,quiconcentredeplusenplustoutdroit,
toutpouvoirenlui-même,quis’identifieavecl’Etat.[…]Danscecourantd’idées:nation,état,patrie
deviennentdeplusenplusdesnotionsinterchangeables.L’Etatunitaireatouslesatoutsenmainset
382J.Leclercq,Delacommunautépopulaire,pp.27-28.383J.Leclercq,Idem,pp.37-40.384J.Leclercq,Idem,pp.36-37.
110
netendqu’àuniformisertoujoursplus:groupesethniques,droits,langues.Commeunrouleaucom-
presseur,ilégalisetout,enassimilantcequ’ilpeut,ensupprimanttoutcequirésiste.”385
Boelaerts citaat komt uit zijn kritiek op de integratiepolitiek, zoals voorgesteld door Antoine
Sohier.386Deze laatstewoueenalternatiefvindenvoordeco-existentietussendeblankebezetting
endezwarteaanwezigheid.Eencolourbar zoals inZuid-Afrikavondhij inhumaanenonchristelijk.
EerderwildeSohierstrevennaareensysteemvan integratie.Hetginghierbijomhet latenopgaan
van inheemsevolkeren indeBelgischenatie, zonderdaarvooreenberoeptedoenopenigesyste-
matischeeuropeaniseringofunificatie.Hetbestaanvanmeerdereregimesleekhemessentieel.Tot
welkegroepmenbehoordezounietlangerafhangenvandehuidskleur,maarvoortaanberustenop
degraadvancivilisatie.Sohierzagtweesoortenvancivilisatievoorzich:eenEuropesewaartoeook
geëuropeaniseerdeAfrikanenkondenbehorenviaeenbepaaldstatuut,eneen inheemsedie recht
hadopeeneigen,maarminderwaardigeordinantie.TegenoverdewegdiedeCongoleeswenstein
teslaan,moestdekolonisatorzichsteedsneutraalopstellen.
Opnieuw is de eerste kritische bemerking vanBoelaert gericht tegende zogenaamde superioriteit
vandewestersebeschaving(cfr.supra).387Tentweedegeefthijookaanhoede‘gewenste’integratie
vande inboorlinggewoonwegovereenstemtmetde integratiezoalsdeadministratieendegehele
kolonisatiedieverlangt.Hetheleideeisvoorhemdanookgebaseerdopééngrotemiskenningvan
de inheemsecivilisatieenhaarautochtonerechten.Tenslottemeenthijdatdebarrièresdievoor-
gesteldwordenomdetweesamenlevingenteonderscheiden,meerpreciesviacultuurennationali-
teit,evennefastzijnalsdezegebaseerdophuidskleur.
Verwijzendnaarhetdiscoursvanhetgouvernement-generaalenhettaalgebruikbijbepaaldedirec-
tievenenpersartikels,blijftzijngrootstekritiekgerichtopde loocheningvande inheemsebescha-
ving.388Hijwijsterophoedienslevensvatbaarheidgenegeerdwordt,watvanuitzijnuitgangspunthet
resultaatisvandevoorstellingderEuropesecivilisatiealsdeenigewareenvalabelevariant.Hijvindt
hetmoeilijkSohiertekunnenbegrijpen,dieviazijnintegratiebeleidweldegelijkblijkgeeftvanken-
nisvanhetbestaanvanlatente,Congolesenaties,maarnietteminernaarverlangtdieinheemserea-
liteitaftebrekenenteverbindenaaneengezamenlijkeBelgischenatie.
385E.Boelaert,“Politiqued’intégrationetformationpolitiquedesindigènes”,in:Problèmesd’AfriqueCentrale,18(1952),4,p.5.386E.Boelaert,Idem,p.3.387E.Boelaert,Idem,pp.3-4.388E.Boelaert,Idem,p.4.
111
Omdezedrangnaar‘indirecte’unificatie–hetonvermijdelijkegevolgvanelke(koloniale)staat–te-
gentegaan,verwijstBoelaertnaarhetHandboekvanInternationaleMoraalenstelthijdatelkena-
tuurlijkenatiehetrechtheeftopzijnbestaan,instandhouding,verrijkingenbescherming.389Hetgaat
voorhemomeenpubliekesamenlevingwaarvanzijnledenverenigdwordendoorgemeenschappe-
lijkbandenalsafkomst,taal,gewoonteengrondgebied.Hijvervolgt:
“Danscesens,peupleetnationseconfondent,c’estlacommunautairepopulaire,c’estl’entitésociale
quiexistemêmesansformerunEtat,sansunitépolitique.”390
Wanneereennatiedaarbij tochgevat zit ineenstaat, ishetdeplichtvandie laatstedenationale
waarden(gemeenschap,taalencultuur)vandeeerstetebeschermen,alsooktehelpenontwikkelen.
IndekolonieechterzietBoelaertdestaat,ondermeerviahaartaalpolitiek,hettegenovergestelde
verrichten.Ditbeleid,gerichtopdeleidendegroepeninCongo,zaluiteindelijkleidentotdenationali-
satie,doordatde‘levensgeest’vandegemeenschap,detaal,onderuitwordtgehaald.
Antikolonialismevanuithetanti-modernedenken
WeschrevenreedshoebepaaldemissionarissennaarhetAfrikaansecontinentafreisdenindehoop
daar,viahunchristelijkebeschavingswerk,hetideaalvandepremoderneruralegemeenschappente
verwezenlijken(cfr.deel IV). Indezenatuurgetrouwewereld,nogongereptvanenigeprincipesder
VerlichtingdiesindsdeFranseRevolutiewarenvoortgestuwd,wildenzeeenAfrikaansAncienRégi-
mevrijwaren,zoalsdatooit inEuropabestond.Wekondenaldikwijlsvaststellenhoeweigerachtig
Boelaertstaattegenoverbepaaldemodernewaardenennormen,envooraltegendeinstellingendie
daaruitvoortkwamen(cfr.etatisme).ZociteertdepatergraagschrijversalsGonzaguedeReynolddie
in zijnL’Europe tragiquemeenthoe: “Notredémocratieestun systèmequi,malgré toutesprécau-
tions,aboutitàl’écrasementdel’individusouslepoidsdel’étatanonyme”.391
HetdenkenintermenvaneenNieuweOrde,zoalsJorisVanSeverendatdeeddoorheendejaren‘30
metzijnVerdinaso(cfr.deelII),waszekernietafwezigbijBoelaert.Zoduidtookvolgendeanonieme
tekstaandiebijnazekervanzijnhandis:392
389E.Boelaert,“Politiqued’intégrationetformationpolitiquedesindigènes”,p.5.390E.Boelaert,Idem,p.5.391E.Boelaert,“Assimilation”,p.3.392DetaalstijliszeerovereenkomstigenookineenpersoonlijkgesprekwistH.Vinck,archivarisvanhetAMSC-B,mijteverzekerendatdezetekstmeteenkansvan99%afkomstigisvandehandvanEdmondBoelaert.
112
“Degedachteaandenmogelijkenondergangvanhetavondlandheeftnuallanggenoegingewerkt
om een uitweg gevonden te hebben in den drang naar een nieuwe orde. Pausen en Bisschoppen,
staatsleidersendichterszijnheterovereens,datereennieuweordekomenmoet.Datekonomisch
individualisme en kapitalistisch liberalisme zekere natuureischen hebben over het hoofd gezien en
onderdenvoetgeloopen,diedringendineermoetenhersteldomdienondergangtevoorkomenen
rustinrechtteherstellen.”393
Hijkeertzichdaarbijsteedstegenhetuitbreidendeetatismedatinzijnogenallerechtendervolks-
gemeenschappenmiskentenzelfsalsnietbestaandebeschouwt.394Hijgaatvoortdoortestellendat
alleEuropesesystemen,democratischofniet,steedsmeercultureelenjuridischgecentraliseerdge-
raken,en rechtnochgezagerkennenbuitendievangelijkgestelde individuen.Boelaertvoelde zijn
tijdperkaanalseenuitzonderlijkstadiumwaarbijhijdestaatnognooiteendergelijkeprominenterol
indemaatschappijhadzienverwerven.Hijverklaartzijngevoeldoor terug tegrijpennaareenro-
mantischvoorgesteldverleden–volledigindelijnmetLeclerq–toendevolksgroepeneenanderbe-
stuurverkregenvolgensde‘grillen’vanhunmeesters,zijndedoortestament,dobbel-ofsteekspel.
Hetverschillagerindathunheersershierbijtelkenswélderechtenvandeondergeschiktegemeen-
schappentrouwbleven.Ditintegenstellingtotdemodernestaatdiemeentdatergeenrechtenbe-
staanbuitendegenehijzelfschept.Hetstatelijkbestelbeweertmisschienalleindividuentekunnen
ontheffenvanmogelijkecollectieveverplichtingen,zomeentBoelaert,maardraagtopdeduurenkel
maarbijtothetverliesvanallenatuurlijkegeledingenineenmaatschappij,met inbegripvandiens
organischkarakter.
BoelaertvervolgtdoortestellendatdeKerkenkelmaardewettenvanGodennatuurvolgt,waar-
doorzeverplichthoorttezijnoptekomentegensoortgelijkeantisocialeenonchristelijkecentralise-
ring.395DeKerkmoet zichopwerpenals beschermer vanalle katholieke volksgroependieBoelaert
beschouwtalsbedreigdeminderheden.Hetisdusinelkchristelijkbelangzichaandevolksgemeen-
schap,methaareigencultuurenaard,toetewijden.Boelaertroeptdaarbijdejongekatholiekenop
om tot een nieuw soort nationalisme over te gaan, niet langer die van een imperialistische staat,
maarwelvandeverdruktevolksgroep.Hethoorteenbeschermmiddelvoortestellentegendean-
dersonvermijdelijkedenationalisatie(endemoralisatie).
393AMSC-B,FondsZaire,DoosVanAvermaet-Varia,“KerkenVolk”,p.1.394AMSC-B,Idem,p.4.395AMSC-B,Idem,pp.4-5.
113
We zien dit Nieuw Orde-denken omslaan tot antikolonialisme als we deze gedachte van Kerk en
volksgemeenschaptoepassenophetmissiegebied.396IndekolonieheerstenogsteedsdeoudeEuro-
peseorde, hoewel aanhet thuisfront net verschillende en zelfs dissidente stromingenontstonden
metalsdoeldezetevernieuwen.Daarbij leefdedieorde indeoverzeesecontextzijnminst ‘edele
drang’uit,waardoor,zosteltBoelaert,deplaatselijkemissionarissentothetvollebesefkwamenvan
dienstekortkomingen.HijzagdeEuropesekolonisatievoortaanalsnietsmeerdaneenrudimentaire
behoefte aan goedkope grondstoffen en afzetgebieden. Ten gevolge van het eigen kapitalistische
productiesysteem,metdeverderfelijkewaardenvanconcurrentieenhebzucht,dwongenzijdekolo-
nisatorenertoedeautochtonebevolkinginCongolouteralslageloontrekkerstebeschouwen.
Daardoorkwamdemissionarisvooreengewetensprobleemtestaan.Meerbepaaldvroeghijzichaf
of zijnboodschapnogwelgehulddiende teworden indewestersebeschavingsvorm,diehijginds
ervoeralseenegoïstischenlangnietzosuperieurgegeven.ZoschrijftBoelaert:
“Heeftdeinlandschevolksgemeenschaprechtopbestaan,methaareigenkultuurvormenhaareigen
bestuur?Zoo,ja,heeftdekolonizatiedanrechtopbestaan,dekolonizatiezooalszijzichinwerkelijk-
heidvoordoet,naarhaar–ozooeuphemischklinktdat–politiekevoogdij, juridischeenkultureele
miskenningvanalleinlandschewaarden,vanalwatinelkeEuropeescheduizendmaaleenrevolutie
zouwettigen?Moetintegendeeldemissieookhiernietdevolksgemeenschapdieneninplaatsvande
denationalisatiederkoloniemethaarwillekeurigegrenzenenveranderlijkemeestersnaardewetten
vanwillekeurigemeestersenwillekeurigeekonomieenbajonettenmacht?”397
Waarnahijvervolgtdoorteverwijzennaardeprotestantseijver:
“Ishetniet in-treurig [sic]debestatigingvan inlandschehoofden,datdeprotestantenhun leugens
leerenmaarhenverdedigentegenhetonrechtderblanken,terwijldekatholiekenhundewaarheid
leerenmaarhetonrechtderblankenverdedigentegenhen?”398
Zijnanti-modernedenkenbrengteenantikolonialismevoortdaternaarstreefthetCongolese land-
schapzoveelmogelijktebeschermentegeneenzelfdewesters(engedoemd)scenario.
MetbetrekkingtotdezoektochtnaareennieuweordesteltBoelaertvoorominspiratietezoekenin
deMongo-maatschappij.399Inplaatsvandenatuurlijkgeordendesamenlevingenteontmantelenen
gelijk temakenaandeEuropese, zouden ze zich juistmoeten schikkennaardat inheemsemodel.
396AMSC-B,FondsZaire,DoosVanAvermaet-Varia,“KerkenVolk”,p.7.397AMSC-B,Idem,p.7.398AMSC-B,Idem,p.8.399E.Boelaert,“DeNkundo-maatschappij”,pp.41-44.
114
Hoewel diens voorkomen al te gemakkelijk als primitief en onverstandig werd ervaren, wat voor
Boelaerthetgevolgwasvanmisvattingenoverdeplaatselijkeculturenenhetdenkenvanuitdeeigen
superieurgeachtebeschaving,mistenzehoedezeCongolesegemeenschappenleefdeninharmonie,
ietswatnetzoekwasindeEuropesesamenleving.
Terwijl in Europahet huisgezinnietsmeer voorsteldedaneenmiddel omafzonderlijke individuen
voorttebrengenengeenbemiddelingsorgaanmeerwastussendemensendeoverheid,fungeerde
deMongo-clansuccesvolalseenzelfstandigorgaanindegemeenschap.Boelaertbeschrijftdezeals
eenautonomesocialeenpolitiekcel,dienocheenwetgevende, rechterlijkeofuitvoerendemacht
bovenzichhad.Zoontstondeenhiërarchischeendecentraalgeordendesamenleving,levendvolgens
deregelsvantraditioneelrecht.Daarbijhaddendezeclans,ondanksbovenvermeldeordening,ook
eendiepbesefvansamenhorigheid ineengroterevolksgemeenschap,voortgebrachtdoorbanden
vanbloed,geschiedenisenbeschaving.Boelaertconcludeert:
“Maardewaarheidiséén.Ookindekolonieslevenmenschengroepen,diedichterbijdenatuurlijke
ordestaandanonzevermoeideenvermengdevolksgemeenschappenvandeoudewereld.Diemen-
schengroepenleveninvolksgemeenschappen,waarinenkeldooruitmoordinghetbesefdervolksge-
meenschapkanvernietigd[worden].Bovenallestaatsverbandenenpolitiekecombinatiesuit,roept
datbesefomherkenning.Enkellangsdieherkenningomkanwarebeschavinggebrachtworden,kan
ontwikkelingbereikt[worden].”400
Naastzijnradicaalindigenismeenvolksnationalismekunnenweaanhetantikolonialebewustzijnvan
Boelaertdusnogeenbijkomendeinvloedvananti-moderndenkentoevoegen.Dezevloeitvoortuit
zijn afkeer van de hypocriete grootheidswaanzin van hetwesten tegenover deAfrikaanse bescha-
vingen.VolgensBoelaertstaandeouderwetseinheemseculturenhoger inrangomeenmenselijke
beschavingtekunnenhandhaven.Hetzalbijhemuiteindelijkleidentoteenverregaandongenoegen
overzijneigenafkomst,zokunnenwelezeninonderstaandbrieffragment:
“[…]zoozietgewel,daterstillekesaanzoekenkomtomhiereenanderebeschavingoptebouwenals
onzerotteEuropeesche.Kerel,waterdaaraanmankeertweetdenikkeropperbest[…]Maarikvoor
mijnpartvind,datzehiernogveelteweinigradikaalzijn,omdatzeopdiemanierhettochnietwin-
nenkunnentegendedoorzijpelingvandeblankeinvloed.Mijnvoorkeurgaatstillekesaannaaralge-
heelenegatievanalwatblankis,enikzounooitzooharezingenalswanneerikmorgenopstondmet
eenzwartveleneenzwartverstand.DaarvooralleendankikO.L.Heer,datikgeenoverstemeerben,
400E.Boelaert,“DeNkundo-maatschappij”,p.44.
115
endatikmijstillekensvrijmetmijnseminaristenmagbezighouden,wantzelfonsmissiesysteemhier
inheelKongokaniknietmeergoedkeuren.”401
Boelaertsantikolonialehandelen
IndithoofdstukgaatonzeaandachtuitnaarBoelaertsantikolonialehandelen.Hiervoorisdekwestie
vanhetgrondeigendom inkoloniaalCongobijzondergeschikt. Inde jaren1940-’50,aanheteinde
vanBoelaertsloopbaan,washetoverzeesebeleidmetbetrekkingtothetgrondbeziteenbelangrijke
bronvanpolemiek.InditdispuutbrachtBoelaertzijnantikolonialeopvattingenindepraktijk.
Eenenquêtenaarlandenheer
Hetprobleemvanhetgrondeigendom is inCongo tijdensdekolonialeperiodealtijdeenbronvan
controverse geweest.402Nog voor de oprichting van Congo-Vrijstaat werden discussies over land-
overdracht beslecht via onderhandelingen en contractenmet lokalemachthebbers. De allereerste
EuropesevestigingendiendenvooralalsvitalesteunpuntenteronderwerpingvanhetMidden-Afri-
kaansegebiedophetvlakvanwetenschap,koophandelenbeschaving.Sindsdeclaimsvankoning
LeopoldIIkwamenrechtsprincipestotstandmetalsdoeldecompletebeslagleggingopdegronden
tekunnenverzekeren.Dezegarantiewascruciaalvoordeeconomischeexploitatiediedevorstvoor
ogenhad,alsookvoorzijneigenaanstellingtotsoeverein.Zokwamalgauwhetbeginsel totstand
datdeVrijstaathetrechtgafallevacantegronden(veelalbossen)inCongoalsstaatsbezitopteei-
sen.Meerpreciesnamdekolonialeadministratieop1 juli 1885deze legitimiteit voor zichaande
handvanvolgendetweeregels:“Nuln’aledroitd’occupersanstitrelesterresvacantes,nidépossé-
derlesindigènesdesterresqu’ilsoccupent.Lesterresvacantesdoiventêtreconsidéréescommeap-
partenantàl’Etat.”403
H.Vinckbeschrijfthoedezeenkelvoudigezinsnede,opgesteldinwesterseconceptenenmetweinig
totgeenkennisvandelokalegebruikenenstructuren,devolgendedecenniaaanleidinggaftotgrote
beroering.Ondankseenverderepreciseringdoorhetdecreetvan14septembereenjaarlater,zijn-
de: “Les terres occupées par les populations indigènes, sous l’autorité de leurs chefs, continueront
d’êtrerégiesparlescoutumesetusageslocaux”,werdenallebetwistbaregevallentoevertrouwdaan
(administratieve) interpretatie of bijkomende decreten.404Het hoeft dan ook niet te verwonderen
401PersoonlijkarchiefM.Meeuwis,briefE.BoelaertaanbroerR.Boelaert,18/07/1932.402H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,p.1.403H.Vinck,ed.Idem,p.1.404H.Vinck,ed.Idem,pp.1-2.
116
datallebijkomendeverordeningen,meerpreciesdezeuit1891,1892en1893,volledig tengunste
warenvandegroteindustriëleconcessiesenhunexclusieveexploitatievanrubberenivoor.Uitde
instructies vande gouverneur-generaalmaaktH. Vinck zelfs ophoe sinds 1906 voortaande trend
werdingezetinheemsevolkeren,diereedsvoor1885bepaaldegrondeninhunbezithadden,enkel
nogrechtentoetekennen,eerderdanzetelatensprekenvaneigendom.Ookbijdeovernamevan
dekoloniedoordeBelgischestaatzouvastgehoudenwordenaanbovenstaandeprincipes.
Alzeervroegontstondhierovereenheusepolemiek,hoofdzakelijkoverwatwelofnietals‘vacant’
grondgebiedkonbeschouwdworden,enofhetgerechtvaardigdwasdezedoordekolonisatorente
latenopeisen.405Inditdebatvielenertweekampenteonderscheiden.Enerzijdswasereenstroming
dieviahetargumentvandeoorspronkelijkebezitterdestellingverdedigdedatallegrondentoekwa-
menaandeinboorling.Daarbijverwachttezijvandekolonisatoren,diealslaatstenophetAfrikaanse
continentwaren toegekomen,dat zijdeautochtonebezitsrechten respecteerden.Dezepleitbezor-
gerswarenvooralafkomstiguitwetenschappelijkeenhumanitairekringen,diesindshetregimevan
LeopoldIIstreefdennaareenrechtvaardigerbeleid.Eenbelangrijkefiguurdaarbijwasdereedsge-
noemdeEmileVandervelde(cfrdeelII).
AandeanderekantstondeenstromingdiemeendedatdeEuropeanenhetrechthaddenniet-geëx-
ploiteerdegrondenvoorzichopteeisen.Dezewarennodigomhunhumanitaireplichttevervullen,
zoalshetbijbrengenvanbeschavingenmoderneeconomischegroei.
Hetdispuutzoutalrijkeonderzoekersvanverschillendallooi(etnologen,juristen,magistraten,enz.)
ertoeaanzettenzichsteedsmeerteverdiepeninhet inheemsegewoonterecht inverbandmethet
grondeigendom.Opvallendwashoeverschillendhunbevindingenwaren,watnatuurlijkweinigver-
zoeningbracht.TerverklaringvoordezeveruitelkaarliggendeonderzoeksresultatenverwijstVinck
naarG.VanderKerken,diezelfookactiefbijditdebatbetrokkenwasenhetvolgendehieroverpo-
neerde:
“Laconceptionindigène,encequiconcernelesdroitsqu’ilsexercentsurleursterres,estd’abordtrès
difficileàcomprendrepournotrementalitéeuropéenne,pénétréedesprincipesde laprioritéquiri-
taireromaine,etensuite,trèsdifficileàexprimerexactementdansunlangagejuridique,impropreà
décriredesinstitutionsjuridiquessansanalogiecheznous.”406
405H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,pp.3-5.406H.Vinck,ed.Idem,p.5.
117
Dewetgevingoverhetgrondbezitwashierdoorineenconstanteevolutieomdatzeregelmatigwerd
bijgesteldalsgevolgvanvaaktegenstrijdigeontdekkingen.407Pasmethetdecreetvan1934zouvoor
het eerst sprake zijn vaneen zekerhouvast. Zo installeerdehetdecreetbepaaldemodaliteitenen
schreefhetproceduresvanenquêtesvooromdeaard tekunnenbepalenvanaldanniet vacante
gronden. Hoewel deze hervormingen als doel hadden verdere commotie te vermijden, bleven ze
tochnietgespaardvankritiek,ditkeerhoofdzakelijkafkomstigvaneengroepradicaal indigenisten
uitCoquilhatstad,metalsbekendstevertegenwoordigersHulstaertenBoelaert.Zekerderesultaten
vandestatelijkeenquêtesprovoceerdenhentotnieuwepublicatiesoverdenatuurvanhetinheem-
segewoonterechtendeinvloedvandekolonialeadministratie.ZoschreefBoelaert:
“Ledécretdu31.5.1934,surl’enquêtedevacance,ditque“l’enquêteapourbutdeconstaterlava-
cancedesterresdemandéesencessionouconcessionainsiquelanatureetl’étenduedesdroitsque
lesindigènespourraientavoirsurcesterres”.L’introductiondecettethéoriedes“droitssuigeneris”,
quinetrouveaucunebasedansledécretde1906,maisquisemblecrééepourpouvoirrestreindreles
“terresindigènes”,aeudepuislorslafaveurdel’Administration.Elleestsivaguequ’ellepermetpra-
tiquement de considérer toutes les terres convoitées comme terres grevées de droits sui generis,
droitsqu’onn’aalorsqu’àracheterauxindigènes.Ledécretsurl’enquêtedevacanceestentièrement
conçudanscesens.”408
Hetwas tijdensdeeindjaren1940,nadecrisisoverhet tijdschriftAequatoria (cfr.deel IV),datde
groepuitCoquilhatstadoverging tothetonderzoeknaardealgemenecontextvanhetautochtone
gewoonterecht.409Zegingdestrijdaanmetreedsuitgewerkteconceptenenplaatstezichzo inhet
epicentrumvandeintellectueleenmorelediscussiesoverhetgrondbezit.Vinckmeentdatdeaard
vanditdebatweinigverschildemetdesituatievanvoorWereldoologII,terwijldepolitiekecontext
welwasomgeslagen.Doordetoenameaanindustriëleencommerciëleactiviteitindekoloniegroei-
dedenoodzaakaannieuwegronden.Metdehistorischebevoorrechtingwaardezeondernemingen
steedsvanhaddenkunnengenieten,dreigdeonderdezedrukhetbeleidinhetnadeeluittevallen
vandeCongolesevolkeren.ZovervolgtVinck:
“Devant l’impatience et une certaine agressivité des immigrés occidentaux, confortés dans leurs
“droitsacquis”parlalégislationetlapratiquecoloniales,ildevenaitdifficiledeconcevoirunerapide
évolutiondelalégislationàl’avantagedesautochtones.Tropd’intérêtsseconcurrençaient.Enoutre,
lesloissontfaitesenBelgiqueetceuxquidoiventlesexécuterouensurveillerl’applicationcorrecte
407H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,p.6.408E.Boelaert,“Législationfoncièredel’EtatIndépendantetdroitnaturel”,in:Aequatoria,17(1954),2,p.46.409H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,pp.11-13,23.
118
setrouventbienauCongo,maisviventdansunmoindefortdifférentdeceluideleurssujets,tantma-
tériellementqu’intellectuellement.”410
Boelaertwaservanovertuigddatdewetradicaalmoestwordenhervormdengebaseerdmoestwor-
denopdestellingdatdeinboorlingendeechtegrondbezitterswarenendusdelegitiemeautoriteit
bezatenoverhet landschapdiedoorde administratie als vacantwerd voorgesteld.411Hulstaert en
Boelaert voerdenhunonderzoeknaar debevestiging vanhun thesis binnende specifiekeMongo-
context.Beidenwarenzeerbelezen inditstudiedomein,waarbijBoelaerttrachttedegrondproble-
matiekaantepakkenviahetmachtsconceptvandepatriarch.412Dezewashethoofdvandepolitieke
clanendroegalsenigegezagoverdefamilialegronden.Dezenotievanautoriteitging integende
stellingenvanondermeerVanderKerkendiesteedsponeerdendatterritoriumeeneerdercollectief
beheerdezaakwas.HoewelBoelaerthetbestaanvanmatriarchaleclanstructurenbinnendeMongo-
maatschappijerkende,bleefhijnetalsHulstaertvasthoudenaandestellingdatallegrondensteeds
toekwamenaandemannelijkefamiliehoofden.
Depatersteldedaarbijdathetnietrespecterenvandezepatriarchalemachtsstructuurdeondermij-
ningbetekendevandebasiswaaropdevolksgemeenschaprustte:
“Pourtant,silalangueestl’âmedelacommunautépopulaire,lapropriétéfoncièreestlarichessede
sesfamilles.Enleverauxclansleurpatrimoinefoncier,c’estleurenlevertoutmoyendesubsistance,
c’estlesvoueràladispersionetàl’extinction.Aucontraire,sil’onvoulaitreconnaîtreofficiellement
lapropriétéfoncièreclanique,onredonneraitlavieàcescoopérativesnaturellesquesontlesclans,
certainementdansl’“Equateur”,etonassureraitleursubstanceetleurprospérité.”413
In de beginjaren 1950 zouden Hulstaert en Boelaert hun onderzoeksresultaten gebruiken in hun
strijdtegendewetswijzigingenophetvlakvanhetgrondbezit.414ZobrachtHulstaertin1953hetpro-
bleemnaarvorenindepermanentecommissievoordebeschermingvaninboorlingen(Commission
permanentepourlaprotectiondesindigènes).Dezetimingwasgeentoeval,zosteltVinck.Enerzijds
warenerdehulpkretenafkomstigvanWijima,depatriarchinCoquilhatstad,enanderzijdswaserde
situatieinKeniawaarhetonrechtvaardigegrondbeleidaanleidinggaftotdebloedigeMauMauop-
stand.
410H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,p.12.411H.Vinck,ed.Idem,pp.13,19-21.412E.Boelaert,“Leclanéquivoque”,pp.13-19;H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,pp.16-18.413E.Boelaert,“Politiqued’intégrationetformationpolitiquedesindigènes”,p.6.414H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,pp.19-23.
119
InhunstrijdhaddenbeidemissionarissenookdeambitiezoweldeEuropesealsdeCongoleseopinie
methunpublicatieszoveelmogelijktebeïnvloeden.Eenbelangrijkaspectdaarbijwasdeenquêtedie
Boelaertopzetteomzowelzijnveronderstellingenalszijnantikolonialestandpuntentebevestigen,
maarvooralomhetalgemenebewustzijnoverdezeproblematiekteverruimen.Hetdoelwasomzijn
bevindingentekunnenhanteren,indehoopzoeenexpressievanteleurstellingenwoedetegenover
dekolonialestaattescheppen.
Het feitdathetaanhoudendedebatoverhetgrondeigendomsteedswerdgevoerdbinnenkringen
vanblankegeleerdenenpoliticieneraltijdgeprobeerdwerddekwestietevattenindeeigenideo-
logische en economische termen, bracht Boelaert ertoe de Congolezen zelf bij het dispuut te be-
trekken.415Hetzouhemaanzettentothetafnemenvaneeneigenenquêteonderdeplaatselijkebe-
volkingmetalsdoeleendefinitiefantwoordtekunnenkrijgenopdecentralevraagbinnenhetwe-
tenschappelijkedispuut,meerpreciesofertentijdevanLeopoldIIenheteigentijdseBelgischeko-
lonialebestuurwelsprakewasvanzogenaamde“terressansmaîtres”?Ditomtekunnenbepalenof
eenwetgevingdiealsdoelhadgestaaghetgehelegrondgebiednaarzichtoetetrekkenjuridisch(en
moreel)welverantwoordwas.Zijnmethodewasdaarbijlangnietaanzijnproefstuktoe.Zohadhijal
verschillendeenquêtesafgenomeninhetkadervanzijnetnologische,historische,literaireenlingu-
istischestudies.Hetverschilwasdathetnugingomeenpolitiekgeëngageerdwerkdathijwildege-
bruikeninzijnstrijdvoordeerkenningvandeeigendomsrechtennaarinheemsegewoonte.
Inhetplaatselijke(zwarte)parochiebladEtsikowerd in1954bijdeoplagevanapril (ofmei)eena-
partefoldergevoegdwaaropdevragenvanzijnenquêtestondeninhetLomongo.416Dezehoorden
de lezers te beantwoorden en vervolgens terug te sturen naar de redactie. Vermoedelijk had
Boelaertookopanderemanierenzijnrondvraagverspreidmaardewegviahettijdschriftwaszonder
twijfeldevoornaamste.Zijnvragenlijstbestonduitdrievragen,waarbijdeeerstevroegnaarhetbe-
staanvanvacantegronden,wathijvernauwdetotafgelegenofweinigbezochtebossen.Detweede
vraagwaseenmeerkeuzevraagwaarderespondentenmoestenaanduidenwiedewerkelijkeeige-
naarvandebossenwasenwiedreigdezijneigendomsrechtenteverliezenalsdestaatdezezouop-
eisen.Dekeuzemoestgemaaktwordentussenhetdorp,dechefofdepatriarch.Delaatstevraagten
slottebestonduitdriedeelvragendiemoestenuitwijzenofdeeigenaarvandegrondenaldanniet
hetrechthadtoegangtotvreemdenteontzeggen,ofoverdrachtvanlandeigendommogelijkwasen
ofersprakewasvanerfopvolging.
415H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,pp.33-35.416H.Vinck,ed.Idem,pp.13,35-39.
120
VinckvertelthoebreedsprakerigBoelaertwas in zijnbevraging,waarschijnlijkmetalsdoel zocor-
rectenpreciesmogelijkdedeelnemerstekunnenbenaderen.417Zijnvragenwarendaarbijvooralge-
richtnaardelokalechefs,studenten,rechters,docentenenouderentoe.Vooraldezelaatstenachtte
Boelaert,dankzijhunouderdom,eenbelangrijkebronvan informatie.Weinigenonderhenkonden
echterschrijven,waardoorBoelaertsteedsaanzijncorrespondentenvroegookdeantwoordenvan
dedorpsoudstentelatenoptekenen.
GeografischgezienwerddeenquêteafgenomenindeMongo-streek.Zowarenalleantwoordenaf-
komstiguitdekatholiekemissiesvanMbandaka,Bokuma,Boteka,Imbonga,Bokela,Bondombe,Ba-
sankusu endeprotestantsemissie te Bonyeka.418Opvallenddaarbijwas hoede rondvraag relatief
weinigresponskreeginvergelijkingmetanderevroegerafgenomenenquêtes.Terillustratiekanver-
wezenwordennaarBoelaertsgelijktijdigestudieoverdemodaliteitenvandeblankeveroveringen
bezetting,waarop zo’n132antwoordenbinnenkwamen.Opdeenquêteoverhetgrondeigendom
ontvinghijerslechts45.Daarbijmoetwelvermeldwordendatachteréénantwoordformuliersoms
deinputvanmeerderepersonenschuilging.
AlgemeenkangesteldwordendatdeantwoordenopBoelaerts vragengoedovereenkwamenmet
zijnhypotheseoverde grondeigendom.419Zobleekuit de reactiesopdeeerste vraagdat elk stuk
grondaltijdeeneigenaarhad.Ookopdetweedevraagbevestigdendecorrespondentendatdechef
noch het dorp enige autoriteit hadden als het op grondbezit neerkwam. Uit de meerkeuzevraag
bleek dat enkel de patriarch land kon bezitten. Door de antwoorden op de laatste vraag kwam
Boelaerterachterdathetmannelijke familiehoofdals landeigenaaroverenkeleessentiëlerechten
beschikte.Zokonhijzichverdedigentegenvreemdebetredersenhoordeeraanhemsteedsbetaald
tewordenwanneeropzijngrondwerdgecultiveerd,gejaagdofverbleven.Deeigenaarkondaarbij
steedszijngrondverkopen,alwarendergelijkegevallenzeerzeldzaam.Watwelgebeurdewashet
afstaanvanlandindevormvaneenbruidsschat.Tenslottekwamdepatertewetenhoegrondbezit
bijdedoodvaneenfamiliehoofdsteedswerddoorgegevenaandeoudstebroerofzoon.
DatdezeantwoordendoorBoelaertzoudenzijngemanipuleerdofdatconfratersterplekkegeïnter-
fereerdzoudenhebben,lijktVinckpraktischuitgesloten.Eenkritischeanalyse,meenthij,zoudeaf-
wezigheid van elke directe inmenging kunnen bevestigen. Ook een onrechtstreekse invloed lijkt
417H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,pp.37-39.418H.Vinck,ed.Idem,pp.40-42.419H.Vinck,ed.Idem,pp.44-45.
121
Vinckonwaarschijnlijk,almoethijtoegevendathijdergelijkemogelijkheidnietgeheelkanuitsluiten.
Waarmenwelvanbewustmoetzijn,isdewederzijdseinductie,meenthij:
“Finalement, on doit toujours se poser la question de l’influence mutuelle. Les autochtones infor-
maient lesmissionaires et, en conséquence, les influençaient, et ceux-ci en tiraientdes conclusions
dansledomainemoraletsocial,cequisereflétaitdansleurspublicationsetenseignement.”420
DeresultatenvanzijnenquêtelietBoelaertin1954publicerenineenspecialeoplagevanEtsikoen
zoudenbij zijn terugkeernaarBelgië gebruiktworden in laterepublicaties,waaronder zijnbelang-
rijkstemonografieL’Etat Indépendantet les terres indigènes.421Hijkonzovoortgaanopzijneerder
elanmetbetrekkingtotdenoodzakelijkheidvandetotaleerkenningvaninheemsegrondbezitsrech-
ten,ditmaalondersteundmetzijnCongolesegetuigenissen.Zoschreefhijondermeer:
“Ce qui précède prouve bien que ces patrimoines familiaux sont effectivement occupés et utilisés
d’après lespossibilitéset lesbesoinsdes indigènes.Maisalors,pourquoinepasallerau fondde la
question?Pourquoitoujoursrefuseràl’indigènecequiluirevientendroitnaturel,cequiconstituesa
vraierichesse,savraielibertésociale,savraieprospérité,lapropriétédesesterres?[…]Maispourla
nécessitédeleurexistenceetpourlelibreexercicedeleursdroitscoutumiers–préexistantsàtoute
législationécrite–ilsontbesoindelapropriétéfoncière,delareconnaissancelégaledecettepropri-
été,etdurespectdecettepropriété.[…]Enluienlevantlapropriétédesterresdontilabesoinpour
vivreetsedévelopper,onaenlevéchezluitoutelibertééconomiqueettoutesécuritésociale,etona
fait des indigènesdes prolétaires, vivant dansunedépendance complètequi les pousseà la négli-
gence,laparesseetladésertion.”422
De koloniale administratie, zelfs het kerkelijke gezag, waren niet gelukkig met dit project van
Boelaert.Deresultatenvanzijnrondvraagstelden immersdecomplete legitimiteitvanhunbeleid,
zelfsvanhunaanwezigheid inCongo invraag.423Denakendeonafhankelijkheidvandekoloniezou
Boelaertertoeverplichtenzijnstrijdtestakenwaarnazijnenquêtealgauwdewegvondnaardear-
chieven.Zijndoelheeftdepaterdusnooitechtkunnenbereiken,watVincknuanceertdoortestellen
datzijnwerkendatvanHulstaertdaaromlangnietzinlooswas:
“D’autrepart,onpeutleurattribuerunprixdeconsolation:parleursrecherchesfondamentalessurla
structuredelasociétéautochtoneetsurl’essenceetlescaractéristiquesdudroitcoutumierengéné-
420H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,p.46.421H.Vinck,ed.Idem,p.26.422E.Boelaert,“Législationfoncièredel’EtatIndépendantetdroitnaturel”,pp.49-50.423H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,pp.46-48;149.
122
ral,et sur ledroit foncierenparticulier, ilsont contribuédemanièrenonnégligableauprogrèsde
l’ethnologieetàlacompréhensiondulienentrelesmethodesdecolonisationetleurseffets.”424
424H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,p.149.
123
Conclusie
DezemasterproeffocusteopdefiguurvanpaterEdmondBoelaertmetdebedoelingeendieperin-
zicht te verwerven in de verhouding tussen drie denksystemen in de context van het twintigste-
eeuwsekolonialeCongo.Wewildendezeideologische‘triniteit’,bestaandeuithetVlaamsevolksna-
tionalisme, het radicaal indigenisme en het antikolonialisme, benaderen via de verklaring van de
prominenteantikolonialegevoelensvandezemissionaris.Hierbijvertrokkenwevanuitdehypothese
datzijnafwijzendehoudinghetresultaatwasvandeinwerkingvanzijnVlaams-nationalistischeop-
vattingenenhetradicaalindigenismedathijbeleed.
Bovenstaande hypothese kwam voort uit de reeds door anderen uitgewerkte relatie tussen het
Vlaamse volksnationalisme en het radicaal indigenisme. Zo lazenwe bereids dat het radicaal indi-
genismevoortkwamuithetvolksnationalistischedenken, toegepastbinnenhetdiscoursvanheta-
daptionisme.Meerbepaaldginghetomhetaspectvande‘ideologievanhetnatuurlijke’,datwerd
meegenomennaarhetAfrikaansecontinent langshetklassieknationalistischegewetenvanenkele
Vlaamsgezindekolonisatorenenmissionarissen.
DeVlaamsgezindeBoelaertwasdaareenschoolvoorbeeldvan.Opgegroeidineenkatholiekenlan-
delijkgezinineenperiodediegekenmerktwerddooreenverdeeldestrijdvoorVlaamseemancipa-
tie, was hij een kind van zijn tijd. Als student aan het noviciaat van hetMSC en alsmissiepropa-
gandistbijhetbeginvanzijncarrière,ervoerBoelaertdeturbulenteaanstichtingnaardewettelijke,
maar vooral ook de feitelijke gelijkberechtiging van het Nederlands, ietswat hem als taalvirtuoos
nauwaanhethartlag.DeafwachtendehoudingvandeBelgischestaatechterzorgdeervoordatde
Vlaamse beweging met haar prangende taaleisen steeds meer gefrustreerd geraakte, wat ervoor
zorgde dat een deel van de Vlaamsgezinden radicaliseerde. Zo vertrok Boelaert in 1930met een
doorgedrevenVlaamsgezindheidnaardeBelgischekolonie.
ZijnVlaamsgezindeovertuigingdeedde jongemissionaris inCongosympathiekrijgenvoorhetwe-
dervarenvandeinheemsevolkerendiehijalgauw–trouwaanzijnvolksnationalistischedenkwijze–
beschouwdeals latentenaties.Hetaanpassingsprincipevanzijncongregatiezettehemaantotbe-
langrijkwetenschappelijk onderzoek. Datwas noodzakelijk om bekering in de oorspronkelijke cul-
turelemilieusmogelijktemaken.ZijnonderzoekvandetaalendegeschiedenisvanvooraldeMongo
leverdeeenbelangrijkebijdrageaanhetetnischebewustzijnvandezebevolkingsgroepenvervolgens
ookaanzijnnationaalontwaken.
124
BoelaertzelfzagdeBelgischekoloniehierdoorvoortaanopgebouwduitverschillendeennatuurlijke
ethno-linguïstischegeledingenmetdaarboveneenoverkoepelendenartificieelopgelegdbestel.De-
zebevolkingsgroepenenhunculturelediversiteitwerdenzobedreigddoordeonvermijdelijkeuni-
ficatie-politiekvandestaat.HetoverzeesebestuurhoordevoorBoelaertnet inhet tekentestaan
van de ontwikkeling van de Congolese volksgemeenschappen. De koloniale administratie moest
daaromdeHerderiaansenotiesvancultuur,taalengeschiedenisrespecteren,eerderdanzetesim-
plificerenofgewoonwegtenegeren.
Dezeopvattingenherkendenweondermeerinzijnkritiekophetadaptionistischebeleid,zoalsinge-
zetdoorLouisFranckvanafdejaren1920.Mengingdaarbijuitvandeovertuigingdatdepsychevan
deinboorlingnooitdeEuropesebeschavingzoukunnenvattenwaardoorhetraadzamerwerdgeacht
zetelatenontwikkelenbinnenhaareigenvertrouwdeomgeving,erzorgvoordragenddatdezeaan-
vaardbaarenvooralbestuurbaarwerdgemaaktvoordemetropool.Hetintroducerenvandelinguae
francaetervereenvoudigingvandelinguïstischeverscheidenheidenhetinschakelenvanlokalechef-
feriesbrachtvolgensderadicaalindigenistweinigbijaandezeontwikkeling,integendeelzelfs.Deko-
lonialeadministratiegingmisschienweluitvanhetbelangvandeinheemseinstituties,gewoonten
entradities,maardeedditnietuitvoorzorgenbehoudvanhetnatuurlijkevolkswezen.Eerderdan
deinheemseontplooiingwashetdoelvanditindigenistischebeleiddevalorisatievandekoloniete
verzekeren,indehoopopdiemanierookeenduurzameroverzeesgezagteverwerven.
OpdezewijzehebbenwekunnenbevestigendatBoelaertsvolksnationalistischedenkenviahetdaar-
uitontstane radicaal indigenismeantikolonialegevoelensbijhemdeedontstaan.Hetwasdusniet
per se het anti-Belgische aspect van zijn Vlaams-nationalistische ingesteldheid die zijnminachting
voordekolonialestaatdeedontspringen.Wélwashethetinherentediscoursvanvolksnationalisme,
meerbepaaldde‘ideologievanhetnatuurlijke’.
Nietteminhebbenwebijdestudievanzijngeschriftenookeenzeerpessimistischekijkopgemerkt
opdeEuropese statusquo.Als zoveelanderendeeldedepaterhet verlangennaarofdeplicht te
zoekennaareenNieuweOrde.Vooraldeeconomischelaagconjunctuurversterktedezeweerzinte-
gen de dwalende democratie en het kapitalistische systeem. Het antwoord zou Boelaert al gauw
vinden indeorganischeopbouwvandepremoderneCongolesebeschavingenomdatdezenogge-
spaardwarengeblevenvandeVerlichtingsidealendieEuropaineensfeervanrusteloosheidbrach-
ten.
Ditleverdeonseenextradimensiebijomtrentzijnantikolonialedenken.Zoverafschuwdehijhetko-
lonialesysteemookomdathetinCongodezelfdeliberaleenindividualistischesamenlevingtrachtte
opteleggen.Zijnmisnoegenleiddehemzelfstotdeveroordelingvanzijneigencongregatieomdat
125
dezebleef proberenhaarbekeringswerk tedoenpassen indewestersebeschavingsnorm,bewust
vandienstekortkomingenenonverenigbaarheidmetdeeigenidealen.
HetstaatvastdatEdmondBoelaerteennotoirfiguurwas.Zijnprincipiëlehoudingresulteerdeinver-
schillendeomstredenpublicatiesenzelfs ‘rebelse’handelingen.Meteenongenaakbarekoppigheid
wierphijzichzelfopalsdebeschermervanhetnatuurrecht.Nooitginghijdaarbijzonderstrijdopde
knieën, zelfs al betekende dat dat hij moest ingaan tegen zijn eigen oversten. Het lijkt erop dat
Boelaert zich in zijn antikolonialehandelen gesterkt voeldedoor zijnovertuigingdathetBelgische
bestuurinCongomaarweiniglegitimiteitgenoot.Hijwistdezeovertuigingteonderbouwenmetzijn
eigenwetenschappelijkebevindingen.Zo steldenwevastdatde resultatenvaneendoorhemon-
dernomenenquêtedepaterdedenbesluitendatdevacantverklaardegrondenonrechtmatigdoor
dekolonialestaatwarentoegeëigend.HetlietBoelaerttoezichteonderscheidendoorniettestre-
vennaareenrechtvaardigeroverzeesbestuur,maarintezettenopdecompleteopheffingvanhet
kunstmatige fenomeen van het kolonialisme. Een zelfverklaarde pestmeester ten strijde tegen de
‘BlankeDood’.
126
Bibliografie
ArchivaliaBELGIËBorgerhout,ArchiefMissionarissenvanhetH.Hart FondsZaïre DoosVanAvermaet–Varia: naamlozetekst“Kerkenvolk”PersoonlijkArchiefMeeuwis(M.) briefE.BoelaertaanR.Boelaert,18/07/1932UitgegevenpublicatiesAerts(K.).“DebestraffingvandecollaboratieinBelgiënadeTweedeWereldoorlog:beeldvormingenonderzoek”,in:BijdragentotdeEigentijdseGeschiedenis–Cahiersd’HistoireduTempsPrésent,21(2009),pp.55-92.Ageron(C.R.).L’anticolonialismeenFrancede1871à1914.Parijs,PressesUniversitairesdeFrance,1973,96p.Billig(M.).BanalNationalism.Londen,Sage,1995,208p.Blommaert(J.)enBulcaen(C.).“CriticalDiscourseAnalysis”,in:AnnualReviewofAnthropology,29(2000),pp.447-466.Boelaert(E.).“AfrikaansetaleninhetonderwijsinBelgisch-Congo”,in:BulletindesSéances,AcadémieRoyaledesSciencesColoniales-MededelingenderZittingen,KoninklijkeAcademievoorKolonialeWetenschappen,4(1958),4,pp.861-876.Boelaert(E.).“Assimilation”,in:Aequatoria,14(1951),1,pp.1-5.Boelaert(E.).“DeNkundo-Maatschappij”,in:Aequatoria,4(1941),3,pp.41-44.Boelaert(E.).“DeNkundo-Mongo:éénvolk–ééntaal”,in:Aequatoria,1(1938),pp.41-52.Boelaert(E.).“LaprocessiondeLianja”,in:Aequatoria,25(1962),1,pp.1-9.Boelaert(E.).“Leclanéquivoque”,in:Aequatoria,11(1948),1,pp.13-19.Boelaert(E.).“Législationfoncièredel’EtatIndépendantetdroitnaturel”,in:Aequatoria,17(1954),2,pp.41-50.
127
Boelaert(E.).“LesBongili”,in:Aequatoria,10(1947),1,pp.17-34.Boelaert(E.).“L’histoiredel’immatriculation”,in:Aequatoria,14(1951),1,pp.6-12.Boelaert(E.).“L’O.N.U.etlesterritoiresnonautonomes”,in:Aquatoria,14(1951),2,pp.74-76.Boelaert(E.).“Nsong’aLianja,L’EpopéenationaledesNkundo”,in:Aequatoria,12(1949),1,pp.1-8.Boelaert(E.).“Ontvolkingdoorkolonisatie”,in:Aequatoria,7(1945),3,pp.92-94.Boelaert(E.).“Politiqued’intégrationetformationpolitiquedesindigènes”,in:Problèmesd’AfriqueCentrale,18(1952),4,pp.3-7.Boelaert(E.).“QuelquesnotessurlesBatswadel’Equateur”,in:Aequatoria,9(1946),4,pp.58-63,157-158.Boelaert(E.).“Réponseauxinterventionsdanssacommunication,intitulée"AfrikaansetaleninhetonderwijsinBelgisch-Congo"”,in:BulletindesSéances,AcadémieRoyaledesSciencesColoniales-MededelingenderZittingen,KoninklijkeAcademievoorKolonialeWetenschappen,4(1958),4,pp.935-941.Boelaert(E.).“SterftKongouit?”,in:NieuwVlaanderen,15/07/1939,s.p.Boelaert(E.).“VergelijkendeTaalstudie”,in:Aequatoria,1(1938),pp.8-10.Boelaert(E.).“VersunétatMongo?”,in:BulletindesSéances,AcadémieRoyaledesSciencesColoniales-MededelingenderZittingen,KoninklijkeAcademievoorKolonialeWetenschappen,7(1961),3,pp.382-391.Boelaert(E.).“Volkenstaat”,in:NieuwVlaanderen,19/08/1939,s.p.Brading(D.A.).“TheIncasandtheRenaissance:TheRoyalComentariesofIncaGarcilasodelaVega”,in:JournalofLatinAmericanStudies,18(1986),1,pp.1-23.Breuilly(J.).Nationalismandthestate.Manchester,ManchesterUniversityPress,1993,474p.Ceuppens(B.).CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo.Gent,AcademiaPress,2003,856p.Conklin(A.).Amissiontocivilize:therepublicanideaofempireinFranceandWestAfrica,1895-1930.Stanford,StanfordUniversityPress,1997,367p.Connor(W.).ThenationalquestioninMarxist-Leninisttheoryandstrategy.Princeton,PrincetonUniversityPress,1984,614p.Creve(J.).HetVerdinasoenzijnmilities.MilitievormingtussenbeidewereldoorlogeninVlaanderenenNederland(1928-1941).Gent(onuitgegevenlicentiaatsverhandelinguniversiteitGent),1985,260p.(promoter:H.Balthazar).
128
Deneckere(G.),DePaepe(T.).enDeWever(B.).EengeschiedenisvanBelgië.Gent,AcademiaPress,2012,240p.Depaepe(M.)enRompaey(L.).InhetTekenvandeBevoogding:deEducatieveActieinBelgisch-Kongo1908-1960.Leuven,Garant,1995,254p.Derrick(J.).Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939.Londen,Hurst&Company,1988,483p.DeRop(A.)enVlamynck(J.).BibliografievandeMissionarissenvanH.Hart,Belgischeprovincie1921-1971.Borgerhout,MissionarissenvanhetH.Hart,1971,245p.DeWever(B.)enVrints(A.).“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,in:Sanders(L.)enDevos(C.),eds.PolitiekeideologieëninVlaanderen.Antwerpen,StandaardUitgeverij,2008,pp.321-379.Dewitte(P.).LesmouvementsnègresenFrance1919-1939.Parijs,Harmattan,1985,413p.Doom(R.)enZemni(S.).VrijheidenGelijkheid.Gent(onuitgegevensyllabus),2014,298p.Fabian(J.).“MissionsandthecolonizationofAfricanlanguages:developmentsintheformerBelgianCongo”,in:CanadianJournalofAfricanStudies,17(1983),2,pp.165-187.Fairclough(N.).LanguageandPower.Londen,Longman,1989,259p.Favre(H.).L’Indigénisme.Parijs,PressesUniversitairesdeFrance,1996,127p.Feierman(S.).PeasantIntellectuals.AnthropologyandhistoryinTanzania.Madison,UniversityofWisconsinPress,1990,340p.Gellner(E.).“Nationalism”,in:TheoryandSociety,10(1981),6,pp.753-776.Gellner(E.).Nationsandnationalism.Oxford,Blackwell,1983,150p.Goheneix(A.).“Stratificationlinguistiqueetségrégationpolitiquedansl’empirefrançais”,in:Glottopol,20(2012),pp.82-103.Hargreaves(J.D.).“Thecominternandanti-colonialism:newresearchopportunities”,in:AfricanAffairs,92(1993),367,pp.255-261.Hobsbawm(E.)enRanger(T.),eds.Theinventionoftradition.Cambridge,CambridgeUniversityPress,1983,322p.Hunt(N.R.).“Anacousticregister,tenaciousimages,andCongolesescenesofrapeandrepetition”,in:CulturalAnthropology,23(2008),2,pp.220-253.Hunt(N.R.).“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,in:PastandPresent,198(2008),1,pp.185-215.
129
Leclercq(J.).Delacommunautépopulaire.Parijs,EditionsduCerf,1938,97p.Löwy(M.).“Marxismandthenationalquestion”,in:Blackburn(R.),ed.Revolutionandclassstruggle:areaderinMarxistPolitics.Sussex,TheHarvesterPress,1978,444p.Markowitz(M.).“ThemissionsandpoliticaldevelopmentintheCongo”,in:JournaloftheInternationalInstitute,40(1970),3,pp.234-247.Meeuwis(M.).“Bilingualinequality:linguisticrightsanddisenfranchisementinlateBelgiancolonization”,in:JournalofPragmatics,43(2011),pp.1279-1287.Meeuwis(M.).“FlemishnationalismintheBelgianCongoversusZairiananti-imperialism:continuityanddiscontinuityinlanguageideologicaldebates”,in:MoutonClassics:fromsyntaxtocognition,fromphonologytotext.Berlijn,MoutondeGruyter,2002,pp.675-717.Meeuwis(M.).“FromtheCapetotheCongoandback:AfrikanersandFlemingsinthestruggleforDutchinAfrica”,in:LanguageMatters,46(2015),3,pp.325-343.Meeuwis(M.).“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,in:LanguageMatters,42(2011),2,pp.190-206.Niezen(R.).Theoriginsofindigenism:humanrightsandthepoliticsofidentity.Berkeley,UniversityofCaliforniaPress,2003,272p.Losada(A.).“ControversybetweenSepúlvedaandLasCasas”,in:Friede(J.)enKeen(B.),eds.BartolomédelasCasasinHistory:TowardanUnderstandingoftheManandhisWork.Dekalb,NorthernIllinoisUniversityPress,632p.Pailler(C.)enPailler(J.-M.).“UneAmériquevraimentlatine:pourunelecture“dumézilienne”del’inceGarcilasodelaVega”,in:Annales,Histoire,SciencesSociales,47(1992),1,pp.207-235.Reader(J.).Africa:abiographyofthecontinent.NewYork,AlfredA.Knopf,1998,816p.Palmer(R.),Colton(J.)enKramer(L.).Ahistoryofthemodernworld:since1815.NewYork,McGraw-Hill,2007,1259p.Reader(J.).Africa:abiographyofthecontinent.NewYork,AlfredA.Knopf,1998,816p.Sauvage(P.).“LeclercqJacques”,in:Nouvellebiographienationale.Brussel,Académieroyaledessciences,deslettresetdesbeaux-artsdeBelgique,1988,376p.Sax(A.).VoorVlaanderen,volkenFührer:demotivatieenhetwereldbeeldvanVlaamsecollaborateurstijdensdetweedewereldoorlog,1940-1945.Antwerpen,Manteau,2012,424p.Schampaert(A.).“EdouardDeJonghe,1878-1950:wegbereidervoorkolonialeinstellingenenadministratie”,in:BijdragentotdeEigentijdseGeschiedenis–Cahiersd’HistoireduTempsPrésent,22(2010),pp.93-112.
130
Seghers(M.).“Phelps-StokesinCongo:transferringeducationalpolicydiscoursetogovernmetropoleandcolony”,in:PaedagogicaHistorica,40(2006),4,pp.455-477.Slobodin(R.).W.H.R.Rivers.NewYork,ColumbiaUniversityPress,1978,295p.Smith(A.).Nationalism.Cambridge,PolityPress,2001,182p.Smith(A.).Nationalismandmodernism.Acriticalsurveyofrecenttheoriesofnationsandnationalism.Londen,Routledge,1998,270p.Thomas(N.).Colonialism’sculture:anthropology,travelandgovernment.Cambridge,PolityPress,1994,238p.Storme(M.).“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,in:BulletindesSéances,AcadémieRoyaledesSciencesColoniales–MededelingenderZittingen,KoninklijkeAcademievoorKolonialeWetenschappen,14(1967),1,pp.167-192.Thomas(N.).Colonialism’sculture:anthropology,travelandgovernment.Cambridge,PolityPress,1994,288p.Vail(L.).TheCreationofTribalisminSouthernAfrica.London,Currey,1989,422p.VanLangendonck(T.).DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965).Gent(onuitgegevenlicentiaatsverhandelinguniversiteitGent),1992,207p.(promotor:R.Pinxten).Vanthemsche(G.).Congo:deimpactvandekolonieopBelgië.Tervuren,Lannoo,2007,328p.VanWing(J.).“DekatholiekemissiesinBelgisch-CongoenRuanda-Urundi”,in:AlgemeneAtlasvanCongo.Brussel,KoninklijkBelgischKoloniaalInstituut,1948,pp.1-8.Vermeersch(E.)enBraeckman(J.).DeriviervanHerakleitos:eeneigenzinnigevisieopdewijsbegeerte.Antwerpen,Houtekiet,2012,440p.Vinck(H.),ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises.Brussel,AcadémieRoyaledesSciencesd’Outre-Mer–KoninklijkeAcademievoorOverzeeseWetenschappen,2011,486p.Vinck(H.).“EdmondBoelaert”,in:Winters(C.),ed.InternationalDictionaryofAnthropologists.NewYork,Garland,1991,pp.69-70.Vinck(H.).“EdmondBoelaert,schooheidentoewijding”,in:MededelingenvandeHeemkundigeKringvanErpemere,45(2002),2,pp.21-29.Vinck(H.).“EdmondBoelaert:25eanniversairedesamort”,in:AnnalesAequatoria,12(1991),pp.564-570.
131
Vinck(H.).“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,in:RevueAfricainedesSciencesdelaMission,4(1996),pp.131-147.Vinck(H.).“Laguerrede1940-45vecueàCoquilhatville(Mbandaka,R.D.duCongo)”,in:AnnalesAequatoria,22(2001),pp.21-101.Vinck(H.).“LeCentreAequatoriadeBamanya:cinquanteansderecherchesafricanistes”,in:Zaire-Afrique,27(1987),212,pp.79-102.WakelinCoxill(H.).“NotabijdekaartderprotestanstemissiesinBelgisch-KongoenRuanda-Urundi”,in:AlgemeneAtlasvanCongo.Brussel,KoninklijkBelgischKoloniaalInstituut,1948,pp.1-6.Waltmans(H.).EuropaenhetNationalisme.Hilversum,UitgeverijVerloren,1995,44p.Wright(D.R.).“”WhatdoyoumeantherewerenotribesinAfrica?”:thoughtsonboundaries–andrelatedmatters–inPrecolonialAfrica”,in:HistoryinAfrica,26(1999),pp.409-426.Yates(B.).“TheoriginsoflanguagepolicyinZaïre”,in:TheJournalofModernAfricanStudies,18(1980),pp.257-279.Yates(B.).“WhiteviewsofBlackminds:schoolinginKingsLeopold’sCongo”,in:HistoryofEducationQuarterly,20(1980),pp.27-52.Young(C.).PoliticsintheCongo:DecolonizationandIndependence.Princeton,PrincetonUniversityPress,1965,659p.Zolberg(A.).“ThemakingofFlemingsandWalloons:Belgium:1830-1914”,in:TheJournalofInterdisciplinaryHistory,5(1974),2,pp.179-235.Digitaal-geraadpleegdepublicatiesDanniau(F.).1910:Driekraaiendehanen,in:<http://www.ugentmemorie.be/gebeurtenissen/1910-drie-kraaiende-hanen>,geraadpleegdop20/03/2016.Ranger(T.).Theinventionoftraditionrevisited:thecaseofcolonialAfrica,in:<www.ojs.ruc.dk>,geraadpleegdop1/10/2015.StudiecentrumJorisVanSeveren.JorisVanSeveren,in:<http://www.jorisvanseveren.org/>,geraadpleegdop22/03/2016.AfbeeldingenCentreAequatoria,in:<http://www.aequatoria.be/04frans/080photos/080photos.htm>,geraadpleegdop2/07/2016.PersoonlijkecollectievanVanMelckebeke(M.).
132
Vereecken(J.),ed.“50jaarinZaïre:missionarissenvanheth.hart”,in:ExtraeditievanM.S.C.Kring,4(1975),8,47p.Vinck(H.),ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises.Brussel,AcadémieRoyaledesSciencesd’Outre-Mer–KoninklijkeAcademievoorOverzeeseWetenschappen,2011,486p.
Recommended