T ρίγς της τάης...Tα ανθλγια τυ Δημτικύ. H αιλγηση των...

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 ΦEBPOYAPIOY 1999

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 7 ΦEBPOYAPIOY 1999

2-32 AΦIEPΩMA� T� ρίγ�ς της τά�ης.T�υ Δημήτρη N�λλα

� Oι πρώτες μας λέ�εις.Mέθ�δ�ι διδασκαλίας και ανάγνω-σης των αλ�α�ηταρίων απ� τ� 1771έως τις μέρες μας.

Tης Eυγενίας Kε�αλληναί�υ

� «Kαλά παιδιά και �ρ�νιμα».Iστ�ρική γνώση και ηθικ�ς �ρ�νι-ματισμ�ς στα αναγνωστικά �ι�λίατ�υ 19�υ αιώνα.

Tης Xριστίνας K�υλ�ύρη

� T� καταλληλ�τερ� αλ�α�ητάρι�.Oι μεταρρυθμίσεις τ�υ Eκπαιδευτι-κ�ύ Oμίλ�υ και τα αναγνωστικά τηςδημ�τικής στις αρ�ές τ�υ αιώνα.

T�υ Aλέ�η Δημαρά

� Eικ�ν�γρα�ώντας τα αναγνωστικά.Eλληνες εικαστικ�ί π�υ �ιλ�τέ�νη-σαν τα μικρά αριστ�υργήματα τωνπαιδικών μας �ρ�νων.Tης Eιρήνης Oράτη

� H εκπαίδευση των π�λιτικώνπρ�σ�ύγων.T� ελληνικ� σ��λικ� �ι�λί� στις Aνατ�λικές �ώρες καθρέ�τηςτων π�λιτικών ε!ελί!εων.

Tης Mαρίας Mπ�ντίλα

� Συλλ�γές αναγνωστικών.

� T� γλωσσικ� πρ�τυπ�.H συνε�ι"�μενη διαμά�η καθαρεύ-�υσας και δημ�τικής απ�τυπώθηκεστα μεταπ�λεμικά αναγνωστικά.

T�υ Aγαθ�κλή Xαραλαμπ�π�υλ�υ

� Bαλκάνια: �μ�ι�τητες και δια��ρές.H εικ�να των �αλκανικών �ωρών,�πως παρ�υσιά"εται στα σ��λικάεγ�ειρίδια γλωσσικής διδασκαλίας.

T�υ Kυριάκ�υ Θ. Mπ�νίδη

� Λ�γ�τε%νία και γλώσσα.Λ�γ�τε�νικά κείμενα στ� εγ�ειρίδι�«H Γλώσσα μ�υ».

Tης Eλένης X�ντ�λίδ�υ

� Tα ανθ�λ�για τ�υ Δημ�τικ�ύ.H α!ι�λ�γηση των λ�γ�τε�νικώνκειμένων και η σημερινή πραγματικ�τητα.

Tης Bενετίας Aπ�στ�λίδ�υ

� O εθνικισμ�ς στα σ%�λικά �ι�λία.Aίτια, περιε��μεν� και σκ�π�ς των αναγνωστικών κατά τη μετεμ�υλιακή περί�δ�.

Tης Aννας Φραγκ�υδάκη

� Δημ�τικ� και Aλ�α�ήταT�υ Hλία X. Παπαδημητρακ�π�υλ�υ

E�ώ�υλλ�: Aλ�α�ητάρι�, τ� μακρ��ι τερ�αναγνωστικ των μεταπ�λεμικών �ρ νων.

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

T υ Δημήτρη N�λλα

APXH της σ� λικής �ρ νιάς στα μέ-σα της δεκαετίας τ υ σαράντα. Bα-ριά ήττα έ�ει υπ στεί τ γερμανικ�σ�έδι για την εν π ίηση της Eυρώ-πης, ενώ εδώ σ’ εμάς, �εκινάει τρι-κ ύ�ερτ τ εμ�ύλι �αγ π�τι.

Γέμι�ε �ως η τά�η και �ωνές, μέσαστ λαμπερ� Oκτώ�ρη κι απ’ την αυ-λή ανέ�αιναν λιγωτικές ι εντ λέςμιας θελκτικής γυμνάστριας.

Aυτή η τά�η των νε σύλλεκτωννηπίων δυσκ λεύεται να συγκε-ντρωθεί στη δασκάλα με τα μελένιαμάτια, π υ επαναλαμ�άνει μπρ στάστ μαυρ πίνακα «άλ�α-�ήτα-γά-μα».

B�μ� ς �αλιστικ�ς εκείν τ γλυ-κύ αλλά και επιτακτικ� «ένα-δύ -τρία» με τ συγγενικ� τ υ τ νισμ�,π υ σκαρ�αλώνει απ’ τα παράθυρατης τά�ης, �έρνει �ηματισμ� �αρ ύ-μεν , μπερδεύ ντας τα παιδιά τηςπρώτης καθώς τα �εστρατί�ει απ’ τησειρά της αλ�α�ήτας.

«Γάμα» σ�εδιά� υν ένα κρεμασμέ-ν ψάρι ανάπ δα κι �μως «τρία» θέ-λ υν να ψιθυρίσ υν, «τρία» π υ�έρνει αέρας της αυλής.

«Aλ�α» �αρά� υν με καλλιγρα�ίατα παιδιά στ ν πίνακα, ενώ απ� μέσατ υς «ένα» τραγ υδάνε.

«Bήτα» με �υ�ιά σ�εδιά� υν τα ά-�γαλτα παιδιά, και «δύ » μ ιά�ει νασιγ μ υρμ υρί� υν καθώς �ήλεια�αριά τα τρώει γι’ αυτ ύς εκεί έ�ω,π υ ακ�μη τ �ήμα τ υς μετράνε.

Γέλια π λλά �ταν �τυπήσει τ κ υ-δ ύνι �ε�νώντας π�σ πρ σεκτικάήταν στ ι�ημένα και τρέ� υν με ρ-μή. Πώς �εγελάει η άψ γα παρατε-

ταγμένη τά�η π υ δεν θέλει να μπεισε τά�η. M�ν τ στεν� πέρασμα τηςπ�ρτας μπ ρεί για μια στιγμή να ανα-κ�ψει την ανατρεπτική τ υς ��ρα.Για μια στιγμή. Kαι είναι εκείνη ηστιγμή π υ �α�νικά, γράμματα και α-ριθμ ί σκ ρπί� νται στ �ώμα κι �λα�ε�νι ύνται. Γιατί δεν ήταν τα πα-ραγγέλματα γυμναστικής π υ τ υς

γ ήτευαν και τ υς καλ ύσαν. Hταν ηαυλή, η μάντρα, τ �έρσ τ ικ�πε-δ , με τ�πια και πατίνια. T μαγικ� τ έ�ω, αυτ� π υ συνέ�εια μας θυμί�ει,�ωρίς ν’ α�ήνει να ησυ�άσ υμε, πωςκαλ� είναι τ «ένα-δύ », ακ�μα κι �-ταν η�εί σαν «άλ�α-�ήτα», καλύτερη�μως είναι η λευτεριά στην άπλα.

A�, αυτή η αυλή.

Oι ή��ι της αλ�α�ήτας μπλέκ�νται με τα παραγγέλματα της γυμναστικής σταπρ�αύλια των σ��λείων.

T� ρίγ�ς της τάης

Aναγνωστικά: τα πρώτα μας �ι�λίαHTAN –ή μήπως είναι ακ μη;– η πρώτη επα�ή τ�υ παι-δι�ύ με τ�ν κ σμ� τ�υ �ι�λί�υ. Hταν η πρώτη εικ να τηςκ�ινωνίας σκιτσαρισμένη με εικ νες και λέ�εις. Hταν �ιπρώτ�ι μας �ίλ�ι η Λ λα, � Mίμης, η Eλλη, η Aννα... Kαιείναι η ακρι� τερη ανάμνηση των παιδικών μας �ρ νωντα αλ�α�ητάρια μας, τα πρώτα μας �ι�λία. Tι κι αν σή-μερα τ� �ι�λί� κυκλ��ρεί σε μεγάλες «π�σ τητες» γύ-ρω μας, τι κι αν τα �ι�λία καταλαμ�ά-ν�υν τ� μεγαλύτερ� μέρ�ς των ρα-�ιών στα σπίτια μας και απ�τελ�ύν τ�μεγαλύτερ� άγ��ς των μετακ�μίσεων;Tα αλ�α�ητάρια και τα αναγνωστικάμας, έ��υν διασωθεί απ τ� �ρ ν� με τα σημάδια της«κακ�π�ίησης» των πρώτων σ��λικών �ρ νων στα εσώ-�υλλα και στα ε�ώ�υλλα.

Πέρα απ τη ν�σταλγία π�υ επισύρ�υν για τ�ν καθέ-ναν απ μας τα πρώτα σ��λικά �ι�λία, τα αναγνωστικάκαι τα αλ�α�ητάρια έ��υν και ιστ�ρία. Kαι μάλιστα ι-στ�ρία π�υ περιεί�ε συγκρ�ύσεις, διαμά�ες, απειλές, α-κ�λ�υθώντας τις περιπέτειες της γλώσσας στ� σύγ�ρ�ν�ελληνικ κράτ�ς. Kαι πως παντ�ύ, έτσι και στ� �ώρ�των αλ�α�ηταρίων και των αναγνωστικών υπήρ�αν και�ι άνθρωπ�ι π�υ πρώτ�ι κ�πίασαν, πρώτ�ι άν�ι�αν δρ -

μ�υς, είτε καταθέτ�ντας τα �ρήματά τ�υς είτε την τέ�νητ�υς είτε τις γνώσεις και τα �ράματά τ�υς στ� πεδί� τηςεκπαίδευσης. Tην ιστ�ρία των αναγνωστικών μέσα απ την ιστ�ρία των ανθρώπων π�υ την υλ�π�ίησαν και υπη-ρέτησαν τ� �ώρ� της εκπαίδευσης επι�ειρ�ύμε να πα-ρ�υσιάσ�υμε στ� σημεριν α�ιέρωμα των «Eπτά Hμε-ρών», α��ύ η γνώση της εκπαιδευτικής μας ιστ�ρίας και

των σταθμών της μας γνωρί"ει, πα-ράλληλα, και τι μας διαμ ρ�ωσε, τιμας επηρέασε, τι εντέλει «κ�υ�αλάμε»απ τα πρ τυπα των αναγνωστικών�ι�λίων. E�ώ�υλλα (π�λλά απ τα �-

π�ία είναι σπάνια), σελίδες, πρ σωπα π�υ πέρασαν μέσααπ τις σελίδες των αναγνωστικών απ�τελ�ύν την εικ�-ν�γρά�ηση αυτ�ύ τ�υ τεύ��υς, μα"ί με τα �αρακτικάγνωστών Eλλήνων "ωγρά�ων π�υ �άρα�αν τα πρ σωπατων πρώτων παιδικών μας �ίλων.

T� α�ιέρωμα, τ� σημεριν �ε�ύλλισμα δηλαδή των�θεσινών αναγνωστικών, �εκινά και �λ�κληρώνεται μετα κείμενα δύ� συγγρα�έων, δύ� ανθρώπων δηλαδήπ�υ "�υν μέσα στα �ι�λία, να διηγηθ�ύν, με τη �ρ�νικήαπ σταση τ�υ σήμερα, τη σ�έση, την επα�ή και την ανά-μνηση π�υ έ��υν απ τ� πρώτ� τ�υς �ι�λί�.

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς:

OΛΓA ΣEΛΛA

KYPIAKH 7 ΦEBPOYAPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 3

Oι πρώτες μας λέ�ειςMέθ�δ�ι διδασκαλίας και ανάγνωσης των αλ�α�ηταρίων απ� τ� 1771 έως τις μέρες μας

Tης Eυγενίας Kεαλληναί�υ

Διδάκτ�ρ�ς Φιλ�λ�γίαςΠρ�ϊσταμένης στην Eθνική Bι�λι�θήκη

ΤO αλ�α�ητάρι ως τ πρώτ διδα-κτικ� σ� λικ� �ι�λί , με τ π ί ιμαθητές διδάσκ νταν τα πρώτα τ υςγράμματα, απαντά για πρώτη � ράτ 1771, παράλληλα με τις ν μασίεςπαιδαγωγία, παιδαγωγς των νέων,παιδ�μαθία, παιδ�δηγία κ.λπ. των�ι�λίων της ίδιας κατηγ ρίας, καισημειώνει έκτ τε μία μακρά π ρείαέως τ 1982, π�τε αντικαταστάθηκεαπ� τ διδακτικ� επίσης �ι�λί ΗΓλώσσα μ�υ.

Η σύνθεση των αλ�α�ηταρίων και ι μέθ δ ι διδασκαλίας της ανάγνω-σης �ασί� νταν στις αντιλήψεις π υεπικρατ ύσαν σε κάθε επ �ή για τ σκ π� και τη διδακτική τ υ μαθήμα-τ ς, �πως και στα τε�νικά μέσα π υυπήρ�αν κατά την περί δ της σύν-θεσής τ υς:

Υλικ� σύνθεσης των αλ�α�ητα-ρίων. #πως μας πληρ � ρ ύν ι αρ-�αί ι συγγρα�είς, ι επιγρα�ές και ι π ικίλες γρα�ικές παραστάσεις, ιαρ�αί ι Ελληνες, ι Ρωμαί ι και ιΒυ�αντιν ί �ρησιμ π ι ύσαν για τηνπρώτη γρα�ή και ανάγνωση 'ύλινεςπινακίδες με επίστρωμα κερι ύ ή πή-λινες πλάκες και σπανι�τερα �ύλλαπαπύρ υ ή περγαμηνής. Τ �αρτί ωςύλη γρα�ής για την κατασκευή �ι-�λίων, αν και εί�ε �ρεθεί στην Κίναστ υς πρώτ υς �ριστιανικ ύς �ρ�-ν υς, �ρειάσθηκε δώδεκα αιώνες γιανα διαδ θεί σε �λ τ δυτικ� κ�σμ .

Μέθ�δ�ι διδασκαλίας της πρώτηςανάγνωσης. Τ περιε��μεν τ υπρώτ υ � ηθήματ ς για την πρ -σέγγιση και την καταν�ηση τ υ γρα-πτ ύ λ�γ υ �ασίστηκε σε διά� ρεςμεθ�δ υς διδασκαλίας της ανάγνω-σης. Η αρ�αι�τερη και μακρ �ι�τερημέθ δ ς ήταν η αλ�α�ητική συνθε-τική μέθ�δ�ς, π υ �ρησιμ π ιήθηκεαπ� την αρ�αι�τητα έως τ 16 αι.στη Δύση, ενώ στ ν ελληνικ� �ώρ παρατάθηκε η ε�αρμ γή της έως τ τέλ ς της Τ υρκ κρατίας και στ υςπρώτ υς μεταπελευθερωτικ ύς�ρ�ν υς.

Σύμ�ωνα με αυτή τη μέθ δ , ιμαθητές μάθαιναν πρώτα τα ν�μα-τα των γραμμάτων τ υ αλ�α�ήτ υμε διά� ρ υς μη�ανισμ ύς και ακ -λ υθ ύσε η διδασκαλία της σύνθε-σης των συλλα�ών με τ ν ν ματι-σμ� των γραμμάτων π.�. �ήτα + άλ�α= �α. Αρ�ικά μάθαιναν τις μ ν σύλ-λα�ες λέ'εις, έπειτα τις δισύλλα�εςκαι π λυσύλλα�ες, ακ λ υθώνταςμία επίπ νη συλλα�ιστική διαδικα-σία, και απ� τις λέ'εις περν ύσανστην ανάγνωση των πρ τάσεων καιτων μικρών κειμένων. #ι λέ'εις π υ�ρησιμ π ι ύνταν στα αλ�α�ητάριαήταν κατάλληλες για την εκμάθησητης ανάγνωσης, αλλά δεν ήταν ικεί-ες στα παιδιά.

Μετε'έλι'η αυτής της μεθ�δ υ α-π τελεί η �ωνητική ή �θ�γγική μέ-

θ�δ�ς, π υ εισήγαγε με τ αλ�α�η-τάρι� τ υ Ickelsamer τ 1534 στηΓερμανία. Η μέθ δ ς αυτή ακ λ υ-θ ύσε την πρ ηγ ύμενη, με τη δια-� ρά �τι τα γράμματα δεν ν ματί-� νταν αλλά πρ �έρ νταν με τ �θ�γγ π υ απέδιδαν, π.�. π + ι = πι.Διν�ταν επίσης πρ σ �ή ι λέ'εις ναανήκ υν στ παιδικ� λε'ιλ�γι . ΣτηνΕλλάδα η εισαγωγή της �ωνητικήςμεθδ�υ έγινε με τ αλ�α�ητάρι τ υ Ι.Π. Κ κκώνη, π υ ε'έδωσε τ 1817, δι�τι σ’ αυτ� τα γράμματα και ι συλλα�ές εκ�έρ νταν μ�ν με τη�ωνή τ υς. Κατάργησε δηλαδή τ �ήτα + άλ�α = �α και πρ�τεινε τ �ι+ α = �α. Ετσι Κ κκώνης θεωρείται εισηγητής της νέας μεθ�δ υ διδα-σκαλίας της γλώσσας, π υ επικράτη-σε αργ�τερα στ ελεύθερ ελληνικ�κράτ ς.

Φωνητική είναι επίσης η μέθ δ ςτων αρ��ειδών ή παραδειγματικών ήπρτυπων λέ�εων, π υ εισήγαγε μετ Αλ�α�ητάρι� τ υ Gedicke τ 1791, στ π ί �μως η διδασκαλίατης ανάγνωσης λειτ υργ ύσε κατ’αντίστρ �η π ρεία, δηλαδή πρώτααναλύ νταν ι λέ'εις σε συλλα�ές, ι συλλα�ές σε γράμματα και μετά α-κ λ υθ ύσε η σύνθεση των γραμμά-των σε συλλα�ές και των συλλα�ών

σε λέ'εις. Διδασκ�ταν δηλαδή η ανα-λυτικ�συνθετική μέθ�δ�ς.

Tα ία και τα ωά

Στην Ελλάδα η μέθ δ ς αυτή ε-�αρμ�σθηκε απ� τ 1880 έως τ 1917, �ωρίς να απ κλεί νται κάπ ι-ες επι�ιώσεις στα μετέπειτα �ρ�νια.Βασική επιδίω'η της νέας μεθ�δ υήταν τα αλ�α�ητάρια να αρ�ί� υνμε λέ'εις μ ν σύλλα�ες, απλές στηγρα�ή και στην πρ � ρά, για να δι-δάσκ νται εύκ λα τα γράμματα.Ε'αιτίας �μως της ανα�ήτησης αυ-τών των λέ'εων, αγν ήθηκαν άλλ ιπαράγ ντες, π υ θα διευκ�λυναντην εκμάθηση της ανάγνωσης και έ-τσι δημι υργήθηκαν τα γνωστά αλ-�α�ητάρια των ίων και των ωών, �-πως αυτά ν μάσθηκαν απ� τιςπρώτες λέ'εις με τις π ίες άρ�ι�αντα περισσ�τερα, π υ εκδ�θηκανστη συγκεκριμένη τεσσαρακ νταε-τία. Αυτά απ τέλεσαν τ ν πρ�δρ -μ της πληρέστερης μ ρ�ής της α-ναλυτικ�συνθετικής μεθδ�υ, π υε�αρμ�σθηκε στ Αλ�α�ητάρι μετ�ν Ηλι�. Για τ λ�γ αυτ� τ Αλ�α-�ητάρι με τ�ν Ηλι� απ τέλεσε τ νσημαντικ�τερ σταθμ� στην π ρεία

H γλώσσα των αλα�ηταρίων τ�ν18� και 19� αιώνα είναι η αυστηρήκαθαρεύ�υσα με αρκετές αρ�αΐ��υ-σες λέ�εις. O αριθμ�ς των εικ�νωνπ�υ τα κ�σμ�ύσαν ήταν μικρ�ς, μεθέματα απ� τη θρησκευτική και σ��-λική �ωή.

T� πρώτ� γνωστ� ελληνικ� αλα�ητάρι�, τυπωμέν� στη Bιέννη τ� 1771, με δαπάνη τ�υ K.A. Φιλιππίδ�υ. M�ναδική ει-κ�ν�γράηση στην πρ�μετωπίδα.

Συνέ�εια στην 4η σελίδα

Συνέ�εια απ� την 3η σελίδα

«Aπλ�ύν Aλα�ητάρι�ν διά τα παιδία». Eν Σμύρνη, εκ της Aμερικανικής Tυπ�γραίας, διευθυν�μένης παρά τ�υ Aιδε-σίμ�υ Δανιήλ Tέμπλ�υ, 1834. Aπ� τα αλα�ητάρια της περι�δ�υ 1830–1880 π�υ έδωσε κάπως μεγαλύτερη έμασηστην εικ�ν�γράηση.

της ε'έλι'ης των αλ�α�ηταρίων.Νε�τερη είναι η �λική ή η αναλυτι-

κή μέθ�δ�ς, η γνωστή ως μέθ δ ςDecroly, π υ συνίσταται στη μάθησηλέ'εων, �ράσεων και πρ τάσεων, ι π ίες υπάρ� υν στις πρώτες σελί-δες των αλ�α�ηταρίων, αλλά επανα-λαμ�άν νται με διά� ρ υς συνδυα-σμ ύς στις επ�μενες σελίδες, ώ-σπ υ να ε' ικειωθ ύν ι μαθητές μεαυτές. Στη συνέ�εια επι�ειρείται, με-τά απ� ασκήσεις ανάλυσης και ανα-σύνθεσης των ν ηματικών αυτών -λ τήτων, η εκμάθηση των γραμμά-των και των συνδυασμών τ υς σεσύνδεση πάντα με τ υς �θ�γγ υςπ υ απ δίδ υν.

Στην Ελλάδα η ε�αρμ γή της με-θ�δ υ αυτής ήταν π λύ περι ρισμέ-νη ακ�μη και στην περί δ της ακ-μής της. Σήμερα �ρησιμ π ιείται σεσυνδυασμ� με την αναλυτικ�συνθε-τική μέθ�δ� στα �ι�λία π υ αντικα-τέστησαν απ� τ 1982 τα αλ�α�ητά-ρια και �έρ υν έκτ τε τ ν τίτλ ΗΓλώσσα μ�υ.

«...διδάσκειν τα τέκναγνώσιν...»

Αλ�α�ητάρια 1771–1830. Τα πρώ-τα έντυπα ελληνικά αλ�α�ητάρια εκ-δ�θηκαν κατά την περί δ τ υ Νε -ελληνικ ύ Δια�ωτισμ ύ, στις ευρω-παϊκές κυρίως π�λεις, �π υ ανθ ύ-σαν ι ελληνικές παρ ικίες, �πωςστη Βιέννη, τη Βενετία, τη Β ύδα,την Πέστη, τ Λι��ρν και τ Β υ-κ υρέστι και πι περι ρισμένα στηνΚωνσταντιν ύπ λη και τ ν ελλαδικ��ώρ . #ι πλ ύσι ι και �ωτισμέν ι -μ γενείς �ρηματ δ τ ύσαν αυτέςτις εκδ�σεις και μα�ί με τα νεωτερι-κά �ι�λία άλλων κατηγ ριών τα έ-στελναν στ ν υπ�δ υλ Eλληνισμ�,πρ σ�λέπ ντας στην πνευματική α-�ύπνισή τ υ. Εί�ε γίνει πεπ ίθηση �-τι η πνευματική ανάπτυ'η τ υ υπ�-δ υλ υ Γέν υς απ τελ ύσε πρ ϋ-π�θεση για την εθνική και π λιτικήτ υ ελευθερία.

Τα αλ�α�ητάρια αυτής της περι�-δ υ συνυπήρ'αν με τα �ειρ�γρα�ααναγνωστικά, τα γνωστά ως «μαθη-ματάρια», π υ κυκλ � ρ ύσαν κατάτην περί δ της Τ υρκ κρατίας, κα-θώς επίσης και με τα �ι�λία θρη-σκευτικ ύ περιε� μέν υ, π υ �ρησι-μ π ι ύνταν ως αναγνωστικά, �πωςτ Ψαλτήρι και η #κτώη��ς. Συνυ-πήρ'αν ακ�μη με «τ κατ’ ε' �ήν αλ-�α�ητάρι της Τ υρκ κρατίας», τ γνωστ� έντυπ με τ ν τίτλ $ρήσι-μ�ς Παιδαγωγία. Τ έντυπ αυτ�των 16 μ�λις σελίδων κυκλ ��ρησεαπ� τ 17 έως τ 19 αι., �πως καιμετά την ίδρυση τ υ ελληνικ ύ κρά-τ υς και γνώρισε π λλές επανεκδ�-σεις. Τα πρ επαναστατικά αλ�α�η-τάρια της περι�δ υ τ υ Δια�ωτι-σμ ύ έ� υν γρα�εί σύμ�ωνα με τιςευρωπαϊκές μεθ�δ υς, �πως δηλώ-ν υν ι συγγρα�είς τ υς στ υς πρ -λ�γ υς τ υς, πρ κειμέν υ να μά-θ υν ευκ λ�τερα και σε μικρ�τερ �ρ�ν ι μικρ ί μαθητές την ανά-γνωση.

Τ περιε��μεν� τ υς �ωρί�εται σεδύ μέρη. Στ πρώτ περιέ�εται ηδιδασκαλία των γλωσσικών στ ι�εί-ων με την ε�αρμ γή της αλ�α�ητι-κής συνθετικής μεθ�δ υ, π υ συ-μπυκνώνεται «στ διδάσκειν τα τέ-

Δια�ρετική η σ�έση λ�γ�υ και εικ�νας στ� «Aλα�ητάρι με τ�ν Hλι�», ένααπ� τα δύ� σ��λικά εγ�ειρίδια (τ� άλλ� ήταν «Tα ψηλά ��υνά») π�υ συνδέ-θηκαν με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση τ�υ 1917.

κνα γνώσιν, ν μασίαν και πρ � -ράν των γραμμάτων, τ γραμματί-�ειν, συλλα�ί�ειν και ρθώς αναγι-νώσκειν». Η μέθ δ ς ήταν γνωστήτ�τε και ως γραμματισμς ή καπακι-σμς απ� τ ν τρ�π της σύνθεσηςτων γνωστών πλέ ν γραμμάτων σεσυλλα�ές. Στ δεύτερ μέρ ς περιέ-� νται συνήθως αναγνώσματα π ικί-λης ύλης, �πως πρ σευ�ές, ιστ ρι- ύλες, παιδικές διηγήσεις, γνωμικά,�ρηστ ηθικά παραγγέλματα, πυθα-γ�ρει ς πίνακας και σε μεγάλη έκτα-ση έναντι της άλλης ύλης η διδασκα-λία της �ριστιανικής θρησκείας.

Τ ύτ �ειλ�ταν στ γεγ ν�ς �τιη παιδεία επί Τ υρκ κρατίας ήταν υ-π� την πρ στασία και καθ δήγησητ υ Πατριαρ�εί υ και ι περισσ�τε-ρ ι δάσκαλ ι ήταν ιερείς.

Την πραγματική εικ�να τ υ περιε-� μέν υ αυτών των αλ�α�ηταρίωνδίνει τ Μέγα Αλ�α�ητάρι�ν τ υ πα-πα-Γεωργί υ, π υ εκδ�θηκε στηΒιέννη τ 1771 και θεωρείται ως τ αρ�αι�τερ �ρ ν λ γημέν έντυπ ελληνικ� αλ�α�ητάρι . Η σελίδα τίτ-λ υ είναι και σελίδα περιε� μέν υ,�πως �αίνεται στη �ωτ γρα�ία.Αλλα επίσης αλ�α�ητάρια αντιπρ -σωπευτικά αυτής της περι�δ υ είναιτ υ Π λυ�ώη Κ ντ ύ, τ υ Πατριαρ-�εί υ, τ υ Ευθυμί υ, τ υ Κ μμητά,τ υ Κ υτ υ�ά, τ υ Ρ υσιάδη κ.λπ.Στην περί δ αυτή ανήκει και Παι-δαγωγς των Νέων ή Νέ�ν Αλ�α�η-τάρι�ν τ υ Ι.Π. Κ κκώνη, στ π ί ε�αρμ�σθηκε για πρώτη � ρά η α-πλ π ιημένη �θ�γγική μέθ δ ς.

Η γλώσσα των αλ�α�ηταρίων είναιη αυστηρή καθαρεύ υσα με αρκετέςαρ�αΐ� υσες λέ'εις, �πως συνέ�αινεκαι στα άλλα κείμενα της ίδιας επ -�ής. Τ ύτ ε'ηγείται απ� την τάση

π υ επικρατ ύσε τ�τε τ υ αρ�αι -γνωστικ ύ πρ σανατ λισμ ύ και τηνερμηνευτική τ υ �αιν μέν υ αυτ ύγια τη σύνδεση της επ �ής με τ υςένδ ' υς πρ γ�ν υς της κλασικήςαρ�αι�τητας.

Η εικ ν γρά�ησή τ υς είναι πε-ρι ρισμένη. Μικρ�ς αριθμ�ς εικ�-νων, 'υλ γρα�ιών ή �αλκ γρα�ιών,με θέματα απ� τη θρησκευτική καισ� λική �ωή, κ σμ ύσε τα πρώτα έ-ντυπα ελληνικά αλ�α�ητάρια, αλλάδεν εί�ε καμιά σ�έση με τ περιε��-μεν της διδασκαλίας.

Αλ�α�ητάρια 1830-1880. Μετά τηναπελευθέρωση απ� τ ν τ υρκικ� �υ-γ� και την ίδρυση τ υ ελληνικ ύκράτ υς, κυ�ερνήτης Ιωάννης Κα-π δίστριας συνέστησε την επί τηςΠρ�παιδείας Επιτρ�πή, για να μελε-τήσει τ θέμα της ργάνωσης τηςστ ι�ειώδ υς εκπαίδευσης και νακάμει τις σ�ετικές πρ τάσεις. Η Επι-τρ πή εισηγήθηκε την εισαγωγή τηςαλληλ�διδακτικής μεθδ�υ διδα-σκαλίας τ υ Γάλλ υ εκπαιδευτικ ύSarazin, π υ ε�αρμ�σθηκε στα κ ινάελληνικά σ� λεία απ� τ 1830 έωςτ 1880. Κατά την περί δ της ε�αρ-μ γής της αλληλ�διδακτικής στασ� λεία, η μέθ δ ς διδασκαλίας τηςπρώτης ανάγνωσης ήταν �θ�γγικήκαι διδασκ�ταν με τη � ήθεια τωνπρωτ�σ� λων, απ� τ υς αναγνωστι-κ ύς πίνακες, π υ ήταν κρεμασμέν ιστ υς τ ί� υς των αλληλ διδακτι-κών σ� λείων.

Στην περί δ αυτή Ι.Π. Κ κκώ-νης διαδραμάτισε πρωτεύ ντα ρ�λ στα σ� λικά πράγματα και εκτ�ς απ�την εγκύκλι πρ ς τ υς εκπαιδευτι-κ ύς με #δηγίες, για την καλύτερηε�αρμ γή της αλληλ�διδακτικής με-θδ�υ, ε'έδωσε και Πινακίδες ή Νέ-�ν Αλ�α�ητάρι�ν τ 1840, με π λλές�ελτιωμένες επανεκδ�σεις στα με-τέπειτα �ρ�νια, καθώς και την Τα�υ-μαθητική τ�υ αναγινώσκειν τ 1856.Τις Πινακίδες ακ λ ύθησαν τα πε-ρισσ�τερα αλ�α�ητάρια.

Τα πι γνωστά αλ�α�ητάρια τηςπεντηκ νταετίας 1830-1880, εκτ�ςαπ� εκείνα τ υ Κ κκώνη, είναι τ υΙωανν π ύλ υ (Ναύπλι ), τ υ Lωμα-τιαν ύ (Πάτρα), τ Απλ�ύν Αλ�α�η-τάρι� διά Παιδία (Σμύρνη), τ υ Στα-ματιάδ υ, τ υ Εριθαλ ύς, τ υ Κων-σταντινίδ υ και άλλων. Η εικ ν γρά-�ησή τ υς είναι περι ρισμένη καιδιακ σμητική, δηλαδή ι εικ�νεςτ υς δεν έ� υν σ�έση με τ περιε-��μεν για τη διδασκαλία εκτ�ς απ� ρισμένες περιπτώσεις, �πως είναιτ σμυρναίικ αλ�α�ητάρι ή εκείν τ υ Κωνσταντινίδ υ.

Αλ�α�ητάρια 1880-1917. Με τ τέ-λ ς της αλληλ�διδακτικής μεθδ�υμία νέα περί δ ς άρ�ισε για τα αλ-�α�ητάρια, π υ πρ ετ ίμασε η δε-καετία τ υ ’80, τ�σ με την άσκησηκριτικής για τα ακατάλληλα αλ�α�η-τάρια, π υ εί�αν έως τ�τε εκδ θεί�σ και με την πρ ετ ιμασία νέωναλ�α�ηταρι γρά�ων, τ υς π ί υςυπ στήρι'ε με υπ τρ �ίες για μετα-πτυ�ιακές σπ ύδες στ ε'ωτερικ� νε σύστατ ς Σύλλ�γ�ς πρ�ς Διάδ�-σιν των Ελληνικών Γραμμάτων. #ινέ ι αλ�α�ηταρι γρά� ι, π υ εμ-�ανίσθηκαν μετά τις σπ υδές τ υςστη Γερμανία, ήταν Lαρίσι ς Π ύ-λι ς, Π.Π. #ικ ν�μ ς, Μιλτ. Βρα-τσάν ς, Lαρ. Παπαμάρκ ς, Σπ.Μωραΐτης και άλλ ι. Αυτ ί εί�αν ε-

πηρεασθεί απ� τ ερ�ατιαν� σύστη-μα και συνέγραψαν αλ�α�ητάρια μετις νέες παιδαγωγικές και ψυ� λ γι-κές αντιλήψεις. Η νέα αυτή περί -δ ς των αλ�α�ηταρίων, των γνω-στών ως των ίων και των ωών, εκτεί-νεται �ρ νικά απ� τ 1880 έως τ 1917, π�τε σημειώθηκε η εκπαι-δευτική μεταρρύθμιση.

Τ 1880 εκδ�θηκε τ πρώτ αλ�α-�ητάρι με τη νέα αναλυτικ�συνθε-τική μέθ�δ�, �πως ανα�έρεται στησελίδα τίτλ υ, τ υ Α. Αργυρ ύ, τ -π ί �ρα�εύθηκε στ ν Καραπάνει διαγωνισμ� και εγκρίθηκε απ� τηΜεγάλη τ υ Lριστ ύ Εκκλησία. Τ 1881 τ αλ�α�ητάρι τ υ L. Π υλί υεί�ε συντα�θεί «κατά τ εν Γερμανίακαι Ελ�ετία επικρατ ύν σύστηματων αρ� ειδών λέ'εων ήτ ι εκ τηςπραγματ γνωσίας». Ακ λ ύθησαν ιεκδ�σεις των άλλων αλ�α�ηταρίωνμε μικρές παραλλαγές της νέας με-θ�δ υ. Τ περιε��μεν� τ υς ήταν�ωρισμέν σε δύ μέρη, τα π ία ή-ταν συ�νά δύ 'ε�ωριστά �ι�λία, τ Πρ�παρασκευαστικν της απταίστ�υαναγνώσεως και τ Πρ�παρασκευα-στικν της λ�γικής αναγνώσεως. Σ’αυτά κυριαρ� ύσε διδακτισμ�ς μετην ηθικ πλαστική διδασκαλία πα-ράλληλα πρ ς τη διδασκαλία τηςγλώσσας. Η γλώσσα ήταν καθαρεύ- υσα, θεσμ θετημένη με τ Ν.LΘ/1878.

Παρά τις π λλές �ελτιώσεις τηςδιδασκαλίας της γλώσσας, π υ έ�ε-

ρε η νέα μέθ δ ς, τα νέα αλ�α�η-τάρια δεν κατώρθωσαν να συγκινή-σ υν τ υς μικρ ύς μαθητές. #ι λέ-'εις, επιλεγμένες μ�ν για την ε'υ-πηρέτηση της διδασκαλίας, ήταν 'έ-νες πρ ς τ παιδικ� λε'ιλ�γι και η-� ύσαν κενές και ψυ�ρές, ενώ ι�ράσεις ήταν συ�νά ασυνάρτητεςκαι απ� τα περισσ�τερα έλειπε η με-θ δική κατάτα'η τ υ περιε� μέν υ.Την πρ σέγγισή τ υς δυσκ�λεψε α-κ�μη περισσ�τερ η καθαρεύ υσα.Πάντως, α'ί�ει να σημειωθεί �τι ηεικ ν γρά�ησή τ υς πλ υτίσθηκεμε π λλές εικ�νες, π υ συμπλήρω-ναν τα κείμενα. Αυτές ήταν ασπρ�-μαυρες έως τ 1916, π�τε έκαμετην εμ�άνισή της η έγ�ρωμη εικ�ναστ Αλ�α�ητάρι� Ιωαννίδ υ-Αρσέ-νη. Τα θέματά τ υς ήταν παρμένααπ� τ �ωικ� και �υτικ� κ�σμ καιαρκετά απ� αυτά μαρτυρ ύν δυτικήεπίδραση.

«Aλ�α�ητάρι�ν»και «Aρ�α�ητάρι»

Στη στρ �ή τ υ αιώνα τ κύρι �άρ ς κατά τη συγγρα�ή των αλ�α-�ηταρίων μετατ πίσθηκε σιγά σιγάαπ� την τε�νική της διδασκαλίας τηςανάγνωσης στη γλώσσα των αλ�α-�ηταρίων, σύμ�ωνα με τη γενικ�τε-ρη κατάσταση π υ επικρατ ύσε τ�τεστην παιδεία. Τ γλωσσικ� �ήτημαεί�ε πάρει μεγάλες διαστάσεις στιςαρ�ές τ υ 20 ύ αι. και τ περι δικ�

# Ν�υμάς πρ κήρυ'ε διαγωνισμ� τ 1905, για τη συγγρα�ή εν�ς αλ�α�η-ταρί υ στη δημ τική. Η επιτρ πή τ υδιαγωνισμ ύ, π υ την απ τελ ύσαν Ψυ�άρης, Πάλλης και Ε�ταλιώ-της, �ρά�ευσε τ Αρ�α�ητάρι τ υ Γ.Καρατ�ά, π υ ήταν δάσκαλ ς στηQωγρά�ει Σ� λή της Κωνσταντι-ν ύπ λης. Τ Αρ�α�ητάρι δημ σι-εύθηκε στ Ν�υμά τ 1906. Απ�πει-ρες αυτ τελ ύς έκδ σής τ υ απ�τ ν Πάλλη δεν ευ δώθηκαν. Η σημα-ντικ�τερη δια� ρά τ υ απ� τα άλλααλ�α�ητάρια της επ �ής τ υ ήταν ηδημ τική και μάλιστα η ψυ�αρική δη-μ τική, ακ λ ύθησε η τε�νική τηςδιδασκαλίας της ανάγνωσης, με τ �ωρισμ� �λων των λέ'εων σε συλλα-�ες απ� την αρ�ή έως τ τέλ ς τωνπεριε� μένων και ι μικρές αλλαγέςστ περιε��μεν , π υ έδωσαν �λαμα�ί τ νέ πνεύμα.

Τ 1907 καθιερώθηκε η παρέμ�α-ση τ υ κράτ υς στα διδακτικά σ� λι-κά �ι�λία με τ ν�μ ΓΣΛ. Σύμ�ωναμε αυτ�ν θα διδασκ�ταν τ υ λ ιπ ύστη στ ι�ειώδη και μέση εκπαίδευσηένα μ�ν �ι�λί για κάθε τά'η, π υθα εί�ε εγκριθεί ύστερα απ� διαγω-νισμ�. Επίσης, επέτρεπε στην Επι-τρ πή Κρίσης των �ι�λίων να συνθέ-σει τ δικ� της αλ�α�ητάρι απ� τααναγνωσματάρια π υ θα εί�αν εγκρι-θεί στ διαγωνισμ�. Ετσι, τ 1910 εκ-δ�θηκε απ� την Α΄ Κριτική Επιτρ -πεία των διδακτικών �ι�λίων τ πρώ-τ κρατικ� αλ�α�ητάρι , π υ η ίδιασυνέθεσε απ� τα αλ�α�ητάρια τωνΔ. Ανδρεάδ υ, Δ. Κ λ κ�τσα και L.Παπαμάρκ υ, ε�αρμ�� ντας τη μέ-θ δ των αρ��ειδών λέ'εων, σεγλώσσα καθαρεύ υσα.

Τ 1911 εκδ�θηκε στ Μ ναστήριτ Αλ�α�ητάρι�ν τ υ Αν. Qάλλη, τ υ π ί υ τ περιε��μεν , η εικ ν -γρά�ηση και κυρίως η γλώσσα πλη-σία�αν τ ν παιδικ� κ�σμ . Η έκδ σήτ υ ε'υπηρετ ύσε την πνευματικήπ λιτική τ υ αλύτρωτ υ εEλληνι-σμ ύ και ειδικ�τερα τη διάδ ση τηςελληνικής γλώσσας.

Τ 1912 έγινε ανάλ γη πρ σπά-θεια με την πρ ε'αετίας τ υ Ν�υμάαπ� τ ν Εκπαιδευτικ� #μιλ , π ί- ς πρ κήρυ'ε διαγωνισμ� για τησυγγρα�ή αλ�α�ηταρίων σε γλώσσακ ινή μιλ υμένη και με ενδια�έρ νπεριε��μεν για παιδιά. Σύμ�ωνα μετα απ τελέσματα τ υ διαγωνισμ ύ,και τα εννέα αλ�α�ητάρια π υ εί�ανυπ �ληθεί απ ρρί�θηκαν.

Τ 1914 εκδ�θηκε τ Αλ�α�ητά-ρι�ν τ υ Δ. Ανδρεάδ υ, τ π ί νε-�τερ ι κριτικ ί ανα�έρ υν ως τ δεύτερ κρατικ� αλ�α�ητάρι . Σ’αυτ� παρατηρείται απλ π ιημένηγλώσσα και ικεί στα παιδιά περιε-��μεν .

Πάντως, παράλληλα πρ ς τα δύ κρατικά αλ�α�ητάρια κυκλ � ρ ύ-σαν και τα αλ�α�ητάρια των Παπα-μάρκ υ, Βρατσάν υ, #ικ ν�μ υ,Μακρυναί υ, Απ στ λ π ύλ υ καιάλλων, καθώς και τα Κ�ρασιακάΑναγνώσματα… πρ�ς �ρήσιν τωνΠαρθεναγωγείων των αδελ�ών Lα-ρίκλειας και Π λυ'ένης Μελανδι-ν ύ, π υ εκδ�θηκαν τ 1812 στηνΚωνσταντιν ύπ λη για τη μ�ρ�ωσητων κ ριτσιών. Σ’ αυτά γίνεται λ�-γ ς για διάκριση στην εκπαίδευσητων δύ �ύλων.

Την αναπ τελεσματικ�τητα της

T� δεύτερ� μέρ�ς τ�υ «Aλα�ηταρί�υ» της Συντακτικής Eπιτρ�πής, τ� 1929,σε εικ�ν�γράηση Φώτη K�ντ�γλ�υ.

μεθδ�υ των αρ��ειδών λέ�εων ήλ-θε να διακ�ψει η εκπαιδευτική με-ταρρύθμιση τ υ 1917, π υ υπήρ'ε τ πι σημαντικ� γεγ ν�ς για την ε'έλι-'η των αλ�α�ηταρίων. Και τ ύτ για-τί αυτά ήταν υπ �ρεωτικ� να γρά� -νται «εις την κ ινήν μιλ υμένην»(δημ τική) και να είναι απαλλαγμένααπ� κάθε αρ�αϊσμ� και ιδιωματισμ�.Υπ �ρεωτική ήταν ακ�μη η �ρήσητης δημ τικής ως γλωσσικ ύ ργά-ν υ �λων των μαθημάτων.

Με τις νέες απαιτήσεις της γλώσ-σας συντά�θηκαν στη δημ τική τ 1917 τα πρώτα αλ�α�ητάρια τ υ Πα-παμι�αήλ και τ υ Συκώκη, ενώ τ πε-ριε��μεν� τ υς πλησία�ε την ψυ� -σύνθεση τ υ παιδι ύ. Ετσι αυτά απ -τέλεσαν τ ν πρ π μπ� τ υ Αλ�α�η-ταρί�υ με τ�ν Ηλι�, η έκδ ση τ υ -π ί υ υπήρ'ε σημαντικ�ς σταθμ�ςστην ιστ ρία της ελληνικής εκπαί-δευσης.

Τ μεταρρυθμιστικ� πνεύμα τ υΝ.827/1917 συμπληρώθηκε και τρ -

π π ιήθηκε με τ Ν.1332/1918. Στιςρι�ικές αλλαγές της νέας ν μ θε-σίας ήταν η ελευθερία στη συγγρα-�ή των αναγνωστικών, η κατάργησητ υ κρατικ ύ παρεμ�ατισμ ύ για τηναπ κλειστικ�τητα των εγκεκριμένωνσ� λικών �ι�λίων και η δυνατ�τητατης έγκρισης απ� τ Εκπαιδευτικ�Συμ� ύλι περισσ�τερων τ υ εν�ς�ι�λίων, �πως και της ανάθεσηςσυγγρα�ής διδακτικών �ι�λίων σε ε-πιτρ πή. Ετσι ανατέθηκε στην Επι-τρ πή π υ απ τελ ύσαν ι Δ.

Ανδρεάδης, Αλ. Δελμ ύ� ς, Μ. Τρια-ντα�υλλίδης, Π. Νιρ�άνας, Qα�. Πα-παντωνί υ και �ωγρά� ς Κ. Μαλέ-ας να συντά'ει τ νέ αλ�α�ητάρι ,π υ είναι γνωστ� με τ ν τίτλ Τ�Αλ�α�ητάρι με τ�ν Ηλι�. Τ καθένααπ� τα μέλη αυτά ήταν καθιερωμένηπρ σωπικ�τητα στ γνωστικ� ή καλ-λιτε�νικ� αντικείμεν π υ υπηρε-τ ύσε και �λα μα�ί ως συλλ γικ� �ρ-γαν� έδωσαν �,τι καλύτερ μπ ρ ύ-σαν για τ Αλ�α�ητάρι με τ�ν Ηλι�.Ετσι τ 1919 κυκλ ��ρησε τ τρίτ κρατικ� αλ�α�ητάρι .

Τ αλ�α�ητάρι αυτ� είναι γραμ-μέν στη δημ τική γλώσσα, με �άσητ υς καν�νες π υ έθεσε τ υπ υρ-γεί Παιδείας, με τ διάταγμα με θέ-μα Η γραμματική διδασκαλία τωντριών πρώτων τά�εων τ�υ δημ�τικ�ύσ��λεί�υ (1919) και απ τελεί τ επι-στέγασμα των γλωσσικών αγώνωνμιας εικ σαετίας περίπ υ. Απ� πλευ-ράς περιε� μέν υ μετα�έρει τ νέ πνεύμα μιας αυτ τελ ύς εν�τηταςαπ� την αρ�ή έως τ τέλ ς. Παρ υ-σιά�ει την μικρ αστική ικ γένειατ υ Φώτη Καλ μ ίρη π υ ήλθε απ�την π�λη στην ε' �ή, με π λλά επει-σ�δια απ� την καθημερινή �ωή τωνπαιδιών. # τρ�π ς π υ αυτά παρ υ-

Eίκ�σι τρία �ρ�νια –απ� τ� 1955 ώς τ� 1978– τα «πρωτάκια» σ’ �λητην Eλλάδα μάθαιναν να δια�ά��υναπ� τ� «Aλα�ητάρι�(ν)» των I.K.Γιαννέλη – Γ. Σακκά και να κάν�υνπαρέα με την �ικ�γένεια και τ�υς ίλ�υς της Λ�λας, της Aννας,της Eλλης, τ�υ Mίμη...

σιά� νται, διανθισμένα με τραγ ύ-δια, αστεία και πειράγματα, είναι α-νάλα�ρ ς και δρ σερ�ς, κατάλλη-λ ς για την τρυ�ερή ηλικία. Ως πρ ςτ ν τρ�π της γλωσσικής διδασκα-λίας, η αναλυτικ�συνθετική μέθ�δ�ςπ υ �ρησιμ π ιήθηκε στ Αλ�α�η-τάρι γνώρισε την τελει�τερη ε�αρ-μ γή της σ’ αυτ�. Η εργασία της ανά-λυσης της πρ�τασης σε λέ'εις, αυ-τές σε γράμματα και αντίστρ �α γί-νεται στ ν πίνακα απ� τ δάσκαλ ,σύμ�ωνα με τις δηγίες π υ κυκλ -��ρησε η Συντακτική Επιτρ πή.

Ιδιαίτερη πρ σ �ή δ�θηκε επίσηςστην εικ ν γρά�ηση τ υ αλ�α�ητα-ρί υ. Με �άση την αρ�ή �τι ι εικ�-νες είναι τα π λυτιμ�τερα μέσα γιανα μ ρ�ώσ υμε την παρατηρητικ�-τητα τ υ παιδι ύ, �ωγρά� ς Μαλέ-ας έκανε τ υς πίνακες τ υ �ι�λί υ,π υ είναι τ�σ επιτυ�είς, ώστε καιαυτ ί ι επικριτές τ υ Αλ�α�ηταρί-�υ τ υς αναγνώρισαν ως ε'αίρεταέργα τέ�νης.

#λα αυτά τα στ ι�εία μα�ί συνέ�α-λαν στη δημι υργία εν�ς ανάλα-�ρ υ, παιδ κεντρικ ύ και καλαίσθη-τ υ αλ�α�ηταρί υ, τελείως δια� -ρετικ ύ απ� τα πρ ηγ ύμενα και κέ-ντρ ανα� ράς για τα επ�μενα.

Μετά τη μετα� λή της π λιτικήςκατάστασης στη �ώρα και τ δι ρι-σμ� της Επιτρ πείας τ 1920, τ Αλ�α�ητάρι με τ�ν Ηλι�, �πως και ταάλλα αναγνωστικά της μεταρρύθμι-σης, δέ�θηκε αυστηρή κριτική, κυ-ρίως για τη γλωσσική τ υ μ ρ�ή, κα-ταδικάστηκε και συμπεριλή�θηκεστ ν κατάλ γ των �ι�λίων τα π ία�ήτησε η Επιτρ πεία να διω�θ ύν α-π� τα σ� λεία και να κα ύν. Απάντη-ση στις παρατηρήσεις της Επιτρ -πείας απ τελεί τ �ι�λί τ υ Μ.Τριαντα�υλλίδη με τίτλ Πριν κα-�ύν, �π υ υπεραμύνεται των ανα-γνωστικών π υ εί�αν καταδικασθεί.Επανεκδ�σεις τ υ Αλ�α�ηταρί�υ μετ�ν Ηλι� έγιναν τ 1920,1923,1924,1925,1929,1931 κ.λπ.Η Επιτρ πή δεν ε'έδωσε συγ�ρ�νωςκαι τ δεύτερ μέρ ς τ υ τρίτ υκρατικ ύ αλ�α�ηταρί υ, αλλά ι δά-σκαλ ι εί�αν τη δυνατ�τητα να επι-λέ' υν αυτ� απ� τα μη κρατικά αλ-�α�ητάρια, π υ κυκλ � ρ ύσαν τ�-τε, �πως ήταν τ υ Συκώκη και τ υΠαπαμι�αήλ. Τ 1924 Δ. Ανδρεά-δης ε'έδωσε τ �ι�λί Π�υλιά καιΠαιδιά (μέρ ς �΄) ως συνέ�εια τ υκρατικ ύ αλ�α�ηταρί υ, τ υ π ί υυπήρ'ε έως γνωστ�ν ένας απ� τ υςσυνεργάτες. Πάντως, τ νέ αυτ�αλ�α�ητάρι «δεν έ�θασε την π ι�-τητα τ υ Αλ�α�ηταρί�υ με τ�νΗλι�».Τ 1929 εκδ�θηκε τ �΄ μέρ ςτ υ Αλ�α�ηταρί υ απ� τη Συντακτι-κή Επιτρ πή, π υ την απ τελ ύσαν ι ίδι ι συνεργάτες τ υ α΄ μέρ υς ε-κτ�ς απ� τ ν Κ. Μαλέα, τ ν π ί α-ντικατέστησε Φώτης Κ�ντ γλ υ.Τ νέ Αλ�α�ητάρι εγκρίθηκε γιατα σ� λεία, με απ��αση τ υ υπ υρ-γ ύ Παιδείας.

# ν�μ ς της Επιτρ πείας2678/1921 για τα διδακτικά �ι�λίαδεν πρ�λα�ε να ε�αρμ σθεί, ε'αι-τίας της Επανάστασης τ υ 1922, η -π ία τ ν κατήργησε και επανέ�ερεσε ισ�ύ τ υς ν�μ υς της εκπαιδευτι-κής μεταρρύθμισης τ υ 1917 και τ υ1918. Ωστ�σ , στην περί δ της Επι-τρ πείας εγκρίθηκαν και κυκλ ��-ρησαν τα αλ�α�ητάρια τ υ Μι�. Σα-

κελλαρ π ύλ υ, μέρ ς �΄ (ανατύπω-ση τ υ 1901), τ υ Γ. Qυγαλάκη, τ υΔ. Ανδρεάδ υ και άλλων. Τα αλ�α-�ητάρια π υ κυκλ ��ρησαν μετά τ 1922 και έως τ 1928 εί�αν έως πρ�-τυπ τ Αλ�α�ητάρι με τ�ν Ηλι�. Τ 1928 νέ ς ν�μ ς 3438 αναγνώρισε,�πως και ι ν�μ ι της μεταρρύθμι-σης, την κ ινή μιλ υμένη (δημ τι-κή) για τη συγγρα�ή των αλ�α�ητα-ρίων, αλλά αντί της ελεύθερης κρί-σης των συγγρα�έων κατά τη σύντα-'η αυτών επανέ�ερε τ σύστημα τηςσυγγρα�ής με �ρ υς, τ υς π ί υςθα έθετε τ υπ υργεί Παιδείας. Ηδεσμευτική αυτή διάτα'η άλλα'ε μετ Ν.5045/1931 επί υπ υργίας Γ. Πα-πανδρέ υ και επανήλθε με τ Ν.5911/1932.

Απ� τα αλ�α�ητάρια π υ εκδ�θη-καν στη δεκαπενταετία απ� τ 1922έως τ 1937, π�τε ιδρύθηκε #ργανισμς Εκδσεως Σ��λικών Βι-�λίων, επισημαίν νται εκείνα τωνΠαπαμαύρ υ, Ανδρεάδη, Βιδάλη,Αρσιν�ης Ταμπακ π ύλ υ, Δ ύκα-Δεληπέτρ υ-Ιμ�ριώτη, Qήση-Δαμα-σκην ύ κ.λπ. Ιδιαίτερη ωστ�σ μνείαα'ί�ει να γίνει για τα αλ�α�ητάριατ υ Επ. Παπαμι�αήλ, τα π ία κυκλ -��ρησαν με π λλές επανεκδ�σεις α-π� τ 1917 έως τ 1936 και � ήθη-σαν μεγάλ αριθμ� μαθητών να μά-θ υν ανάγνωση.

# #ργανισμ�ς Εκδ�σεως Σ� λι-κών Βι�λίων ή �πως μετ ν μάσθηκεαργ�τερα �ργανισμ�ς Εκδ�σεως Δι-δακτικών Βι�λίων ιδρύθηκε τ 1937με τ ν ΑΝ 952/1937, με σκ π� την έκ-δ ση και διάθεση στ υς μαθητές καισπ υδαστές των διδακτικών και � η-θητικών �ι�λίων �λων των �αθμίδωντης εκπαίδευσης.

T� μακρ��ι�τερ�αλ�α�ητάρι

Σύμ�ωνα με τις διατά'εις τ υ ι-δρυτικ ύ ν�μ υ, #ργανισμ�ς πρ -

κηρύσσει διαγωνισμ� συγγρα�ής �ι-�λίων απ� τα π ία �ρα�εύ νται τατρία καλύτερα. Απ� αυτά πάλι #ΕΔΒ εκδίδει τ πρώτ , στ π ί �μως έ�ει τ δικαίωμα να πρ σθέσεικε�άλαια και απ� τα δύ άλλα. Τ 1964 δ�θηκε επίσης η δυνατ�τητατης συγγρα�ής σ� λικών �ι�λίων σεεπιλεγμέν υς απ� τ υπ υργεί Παι-δείας συγγρα�είς. Ετσι, τα αλ�α�η-τάρια π υ κυκλ ��ρησε #ργανι-σμ�ς έως τ 1981 ήταν Τα Παιδάκια(εκδ. 1939, 1940, 1947) των Δημ.Δ ύκα και Δημ. Δεληπέτρ υ, Τα Κα-λά Παιδιά (εκδ. 1949, 1951, 1952) τ υΣπ. Γεραντώνη, τ� Αλ�α�ητάρι�(ν)των Ι.Κ. Γιαννέλη-Γ.Σακκά, π υ κυ-κλ ��ρησε απ� τ 1955 έως τ 1978,με παρεμ� λή τ 1973 τ υ Αλ�α�η-ταρί�υ Α΄ των Κ. Κ λ � ύ, Α. Παπαν-δρέ υ και Ι. Ανδρ υτσ -π ύλ υ–Τσ υρέκη και τ υ Αλ�α�η-ταρί�υ Β΄ των Μ. Π ρ�ύρη–Μαργαρί-τη και Β. Μπαϊρακτάρη–Παπακυρια-κ π ύλ υ, και τέλ ς τ Αλ�α�ητά-ρι� Α΄ και Β΄ των Βαλα�άνη, Τσ υρέ-κη (εκδ. 1979, 1980, 1981).

Τ μακρ �ι�τερ αλ�α�ητάρι των Γιαννέλη-Σακκά ήταν σε �ρήσηπερίπ υ είκ σι �ρ�νια και καθ�ρισετ ν τρ�π πρ σέγγισης της γλώσ-σας και την εκμάθηση της ανάγνω-σης απ� πλήθ ς μικρών μαθητών. Τ περιε��μεν� τ υ παρέμεινε τ ίδι σ’ �λ αυτ� τ διάστημα, γεγ ν�ςπ υ επι�ε�αιώνει την γενικ�τερη α-π δ �ή τ υ απ� τ ν εκπαιδευτικ�κ�σμ και τις διά� ρες εκπαιδευτι-κές π λιτικές, �ωρίς ωστ�σ να λεί-ψ υν και κάπ ιες επικρίσεις. Πλή-ρ υς, πάντως, απ δ �ής υπήρ'ε ηεικ ν γρά�ησή τ υ απ� τ ν Κ.Γραμματ�π υλ .

Παράλληλα πρ ς τα εγκεκριμένααπ� τ ν #ΕΔΒ αλ�α�ητάρια, κυκλ -��ρησε ιδιωτικά ένας σε�αστ�ς α-ριθμ�ς ίδιας κατηγ ρίας �ι�λίων, μετ ν ίδι τίτλ ή με άλλ υς συγγε-νείς, �πως Γρά�ω και Δια�ά5ω, Μα-

θαίνω να δια�ά5ω εύκ�λα κ.λπ., π υσυνέ�αλαν κι αυτά στη μ�ρ�ωσητων Ελλην�π υλων. Ιδιαίτερη ωστ�-σ ανα� ρά πρέπει να γίνει για τααλ�α�ητάρια π υ �ρησιμ π ιήθηκανγια να μάθ υν ι αναλ�ά�ητ ι ενήλι-κες γρα�ή και ανάγνωση. Είναι γνω-στ� τ αλ�α�ητάρι για τ υς στρα-τιώτες τ υ Νε�κ σμ υ Γρηγ ριάδημε τίτλ Πώς �ι στρατιώται μ�υ μα-θαίν�υν γράμματα. Αλ�α�ητάρι�ν ε-νηλίκων (1915), με επανέκδ ση τ 1956 ως Αλ�α�ητάρι των Μεγάλων.Τ 1962 τ Γενικ� Επιτελεί Στρατ υε'έδωσε τ Αλ�α�ητάρι�ν Στρατιώ-τ�υ. Τ υπ υργεί Παιδείας έ�ει επί-σης εκδώσει για τ υς ενήλικες τ αλ�α�ητάρι Μαθαίνω να δια�ά5ωτ 1960, �πως και άλλα για ειδικέςκατηγ ρίες τ υ πληθυσμ ύ της �ώ-ρας, στ πλαίσι της καταπ λέμησηςτ υ αναλ�α�ητισμ ύ, στις π ίες α-νήκ υν τα παιδιά των Τσιγγάνων, ταπαιδιά με ειδικές ανάγκες και τα παι-διά των 'εν�γλωσσων Ελλήνων.

Τ έντυπ αλ�α�ητάρι έκλεισεδύ αιώνων ιστ ρική π ρεία απ� τηνεπ �ή τ υ Νε ελληνικ ύ Δια�ωτι-σμ ύ και των πρ επαναστατικών�ρ�νων έως τις ημέρες μας, ακ λ υ-θώντας την αντίστ ι�η π ρεία τωνεκπαιδευτικών, πνευματικών και ιδε- λ γικών τάσεων τ υ τ�π υ. Για τ λ�γ αυτ� τα π λυάριθμα αλ�α�η-τάρια π υ εκδ�θηκαν στη �ρ νικήαυτή περί δ , απ τελ ύν πλ ύσιαπηγή έρευνας και μελέτης �ασικάτης πρώτης σ� λικής �αθμίδας καισυνακ�λ υθα και των άλλων θεμά-των της εκπαίδευσης και της παιδεί-ας, καθώς επίσης και π ικίλων άλλωνεκδηλώσεων της νε ελληνικής κ ι-νωνίας.

T� αλα�ητάρι� (1979) π�υ διαδέ�θηκε την εικ�σιτριά�ρ�νη «κυριαρ�ία» τ�υ μακρ��ι�τερ�υ ελληνικ�ύ αλα�ητάρι-�υ. Συγγραείς τ�υ η Eλ. Bαλα�άνη και η Iωάννα Tσ�υρέκη.

Σημείωση «Eπτά Hμερών»: Oι �ωτ�γρα-�ίες τ�υ θέματ�ς πρ�έρ��νται απ� τ� �ι-�λί� της Eυγενίας Kεαλληναί�υ «Nε�ελ-ληνικά Aλ�α�ητάρια» εκδ. «Παρασκή-νι�», Aθήνα, 1995.

«Kαλά παιδία και ρ�νιμα»Iστ�ρική γνώση και ηθικ�ς �ρ�νηματισμ�ς στα αναγνωστικά �ι�λία τ�υ 19�υ αιώνα

Tης Xριστίνας Kυλύρη

Eπ. Kαθηγήτριας Iστ ρίας στ Δημ κρίτει Πανεπιστήμι Θράκης

H IΣTOPIA των αναγνωστικών �ι-�λίων είναι η ιστ�ρία της ανάγνωσηςή, αλλιώς, η ιστ�ρία των κειμένων με�άση τα �π�ία τα παιδιά μάθαιναν ναδια�ά��υν. Στ�υς αιώνες π�υ πρ�η-γήθηκαν της δημι�υργίας τ�υ ελλη-νικ�ύ κράτ�υς, τα κείμενα αυτά ή-ταν θρησκευτικ�ύ περιε��μέν�υ: ηOκτώη��ς, τ� Ψαλτήρι, �ι Πρά!ειςτων Aπ�στ"λων. Δεν επρ"κειτ� λ�ι-π"ν για αναγνωστικά αλλά για ανα-γνώσματα π�υ �ρησιμ�π�ι�ύντανγια την εκμάθηση των πρώτωνγραμμάτων στα λεγ"μενα «κ�ινάσ��λεία» ή και στην κατ’ �ίκ�ν διδα-σκαλία. O νέ�ς τύπ�ς αναγνωστικ�ύεμ$ανί�εται στη στρ�$ή τ�υ 18�υαιώνα. T� πρώτ� έντυπ� αλ$α�ητά-ρι� εκδ"θηκε τ� 1771 στη Bιέννη ε-νώ τ� έργ� τ�υ Π�λυ�ώη K�ντ�ύΠ�ικίλη Διδασκαλία, ήτ�ι Aλ�α�η-τάρι�ν Eυμαθείας, επηρεασμέν� α-π" δυτικά πρ"τυπα, περιλάμ�ανεστη δεύτερη έκδ�σή τ�υ (1806) κεί-μενα π�υ πρ"σ$εραν γνώσεις «Φυ-σικής και Γεωγρα$ίας και Hθικής».Bρισκ"ταν έτσι κ�ντά στ�ν τύπ� α-ναγνωστικ�ύ π�υ θα κυριαρ�ήσειμέσα στ�ν 19� αιώνα.

Mετά την ίδρυση τ�υ ελληνικ�ύκράτ�υς, επι�ειρείται η θέσμιση ε-ν"ς εκπαιδευτικ�ύ συστήματ�ς ενι-αί�υ και �μ�ι"μ�ρ$�υ υπ" τ�ν έλεγ-�� της κεντρικής ε!�υσίας. Ωστ"σ�,τα πρώτα πενήντα �ρ"νια διέπ�νταιαπ" ρευστ"τητα, ανακ�λ�υθίες καιαντι$άσεις π�υ αντανακλ�ύν τ� ανε-$άρμ�στ� τ�υ ν�μ�θετικ�ύ πλαισί�υκαι τις αδράνειες της κ�ινωνίας. Hέλλειψη αναλυτικ�ύ πρ�γράμματ�ςγια τα δημ�τικά σ��λεία ως τ� 1894,η ε$αρμ�γή της αλληλ�διδακτικήςμεθ"δ�υ ως τ� 1880 και η σύγ�υσηως πρ�ς τη διαδικασία έγκρισης τωνσ��λικών εγ�ειριδίων επίσης ως τηδεκαετία τ�υ 1880 είναι �ι κυρι"τε-ρ�ι λ"γ�ι ε!αιτίας των �π�ίων τα α-ναγνωστικά π�υ εκδίδ�νται και �ρη-σιμ�π�ι�ύνται στα σ��λεία δεν δια-κρίν�νται απ" συγκεκριμένα και στα-θερά �αρακτηριστικά �ύτε ως πρ�ςτη μ�ρ$ή �ύτε ως πρ�ς τ� περιε�"-μεν�.

«...καλά παιδίακαι �ρ�νιμα»

Aπ" τ� 1830 ώς τ� 1880 επίσημημέθ�δ�ς διδασκαλίας στ� δημ�τικ"σ��λεί� είναι η αλληλ�διδακτική, μιαμέθ�δ�ς της �π�ίας τ� κύρι� πλε�-νέκτημα είναι η �ικ�ν�μία των μέ-σων (ένας δάσκαλ�ς, ένας ενιαί�ς�ώρ�ς, π�λλ�ί μαθητές, μικρ" κ"-στ�ς), π�υ "μως επικρίθηκε για τ�μη�ανικ" της �αρακτήρα π�υ ευν�-�ύσε τη στείρα απ�στήθιση. Aνά-γνωση μάθαιναν �ι μαθητές πάνω σεειδικές πινακίδες "π�υ αναγρά$�-νται γράμματα, συλλα�ές, λέ!εις και$ράσεις τ�υ τύπ�υ «"σα παιδία �ώ-

σιν εύτακτα, λέγ�νται καλά παιδίακαι $ρ"νιμα» ή παραγγέλματα "πως«μη σ�ί�ης τα �ι�λία». Στην αλληλ�-διδακτική μέθ�δ� κύρι� �ι�λί� ήταντ� αλ$α�ητάρι� τ� �π�ί� για τιςπρ��ωρημένες κλάσεις (τά!εις) πε-ριλάμ�ανε $ράσεις π�υ πρ"σ$ερανγνώσεις πραγματ�λ�γικές, ανθρω-π�λ�γικές και $υσι�γνωστικές, ηθι-κές ν�υθεσίες, υγιεινά παραγγέλμα-τα, �ριστιανική διδασκαλία και μικράπ�ιήματα. Tα αλ$α�ητάρια και τα α-ναγνωστικά π�υ εκδίδ�νται κατά τηνπρώτη αυτή περί�δ� της ελληνικήςεκπαίδευσης δεν περιέ��υν εικ"νες,η εκτύπωση και τ� �αρτί τ�υς είναικακής π�ι"τητας και γι’ αυτ" δεν θαπρέπει να ήταν ιδιαίτερα ελκυστικάγια τ�υς μικρ�ύς αναγνώστες.

E!άλλ�υ, τ� σύστημα έγκρισης καικυκλ�$�ρίας των αναγνωστικών –"-πως και των άλλων διδακτικών εγ�ει-ριδίων– εκείνη την επ��ή δεν ήταν�ύτε σταθερ" �ύτε α!ι"πιστ�. Tα �ι-�λία «εκρίν�ντ� άλλ� υπ’ άλλης επι-τρ�πής δι�ρι��μένης ως «έτυ�ε»,σύμ$ωνα με εγκύκλι� τ�υ 1852.Πράγματι, παρ’ "λ� π�υ τ� 1856 θε-

σπίστηκε διαγωνισμ"ς για τη συγ-γρα$ή διδακτικών �ι�λίων για τα δη-μ�τικά σ��λεία, ως τ� 1882 τα �ι�λίαπ�υ επρ"κειτ� να εισα�θ�ύν ώς δι-δακτικά κρίν�νταν απ" επιτρ�πέςπ�υ συγκρ�τ�ύσαν ad hoc και κατέ-ληγαν σε αντικρ�υ"μενες απ�$ά-σεις. T� σύστημα αυτ" επέτρεπε τηνευρύτατη κυκλ�$�ρία στα σ��λείακλεψίτυπων και μη εγκεκριμένων �ι-�λίων καθώς και την εκτεταμένηκερδ�σκ�πία των εκδ�τών και τωνσυγγρα$έων.

Aγωγ�ί μετάδ�σηςιστ�ρικής γνώσης

Στην πρώτη αυτή περί�δ� η παρα-γωγή αναγνωστικών είναι μάλλ�ν$τω�ή σε π�ι"τητα και π�σ"τητα και!ε�ωρί��υν "σα εκδ"θηκαν με $ρ�-ντίδα τ�υ Συλλ"γ�υ πρ�ς Διάδ�σιντων Eλληνικών Γραμμάτων γύρω στ�1870 καθώς και � Γερ�στάθης τ�υΛέ�ντ�ς Mελά (1858) π�υ γνώρισεπ�λλές επανεκδ"σεις ακ"μη και μέ-σα στ�ν 20" αιώνα και υπήρ!ε πρ�-σ$ιλές ανάγνωσμα γενεών ελλην�-

παίδων. O Γερ�στάθης υπήρ!ε διδα-κτικ" �ι�λί� με σ��λική και ε!ωσ��-λική �ρήση, τ� �π�ί� εισήγαγε τ�ν α-$ηγηματικ" τύπ� της διήγησης π�υθα μιμηθ�ύν στη συνέ�εια π�λλ�ίσυγγρα$είς αναγνωστικών �ι�λίων.Aυτ�ύσια κείμενα απ" τ�ν Γερ�στά-θη θα περιλη$θ�ύν ε!άλλ�υ σε π�λ-λά μεταγενέστερα αναγνωστικά τα�π�ία ακ�λ�υθ�ύσαν την τακτικήτων ερανισμάτων. Eνα άλλ� στ�ι�εί�τ�υ Γερ�στάθη π�υ επίσης θα �ρειμιμητές είναι η ιστ�ρική τ�υ ύλη, ε-$"σ�ν π�λλά αναγνωστικά των επ"-μενων δεκαετιών αντλ�ύν την ύλητ�υς απ" τ� �ώρ� των ιστ�ρικών«σκην�γρα$ιών» και μάλιστα της αρ-�αι"τητας. Φαίνεται, ε!άλλ�υ, πωςσε �λ"κληρ� τ�ν 19� αιώνα τ� ανα-γνωστικ" �ι�λί� απ�τελ�ύσε τ�ν κα-τε!��ήν αγωγ" μετάδ�σης της ιστ�-ρικής γνώσης στ� δημ�τικ" σ��λεί�,ε$"σ�ν μάλιστα � πρώτ�ς διαγωνι-σμ"ς για σ��λικά �ι�λία ιστ�ρίας τηςπρωτ��άθμιας εκπαίδευσης θα γίνειμ"λις τ� 1895. Eγ�ειρίδια απ�κλει-στικά ιστ�ρικ�ύ περιε��μέν�υ �ρη-σιμ�π�ιήθηκαν άλλωστε ως αναγνω-στικά μέ�ρι την πρ�κήρυ!η τ�υ πρώ-τ�υ διαγωνισμ�ύ για τη συγγρα$ή α-ναγνωστικών και άλλων διδακτικών�ι�λίων (1882). Πρ"κειται για τη Σύ-ν�ψιν της Eλληνικής Eπαναστάσεωςτ�υ Δ. Παπαρρηγ"π�υλ�υ (εκδίδεταιγια πρώτη $�ρά τ� 1864 και εισάγε-ται ως αναγνωστικ" τ� 1872), ταIστ�ρικά απ�σπάσματα της αρ�αίαςEλλάδ�ς της Aγάπης Γ. Λαμπίση(1873) και τ�υς Hρωας της NέαςEλλάδ�ς τ�υ Bλ. Σκ�ρδέλη (1882).

Aλλά και η πρ�κήρυ!η τ�υ διαγω-νισμ�ύ τ�υ 1882 �ρί�ει ως περιε�"-μεν� των αναγνωστικών της Γ΄ και Δ΄τά!ης ύλη ιστ�ρική και μάλιστα απ"τη νε"τερη ελληνική ιστ�ρία (T�υρ-κ�κρατία και Eπανάσταση). T� έτ�ς1882 μπ�ρεί πράγματι να θεωρηθείως τ�μή στην ιστ�ρία των αναγνω-στικών, ε$"σ�ν εισάγει ένα νέ� σύ-στημα έγκρισης των διδακτικών �ι-�λίων "π�υ είναι ισ�υρή η παρ�υσίατης κεντρικής ε!�υσίας: διενεργεί-ται διαγωνισμ"ς και επιλέγεται έναμ"ν� �ι�λί� τ� �π�ί� �ρησιμ�π�ιεί-ται στα σ��λεία για μια τετραετία, ηκρίση ανατίθεται σε ειδικές επιτρ�-πές των �π�ίων τα μέλη δεν έ��υντ� δικαίωμα να είναι και συγγρα$είςτων υπ" κρίση διδακτικών �ι�λίων,δημ�σιεύ�νται λεπτ�μερή πρ�γράμ-ματα τ�υ περιε��μέν�υ τ�υ κάθε �ι-�λί�υ ενώ καθ�ρί��νται ακ"μη και τ�σ�ήμα, � αριθμ"ς των σελίδων, �ι τυ-π�γρα$ικ�ί �αρακτήρες και η τιμήτ�υ. Δεν υπάρ�ει αμ$ι��λία "τι απ"τη δεκαετία τ�υ 1880, η παραγωγήκαι η �ρήση των αναγνωστικών ελέγ-�εται συστηματικά απ" την κεντρικήε!�υσία. T� απ"γει� τ�υ κυ�ερνητι-κ�ύ ελέγ��υ είναι � ν"μ�ς ΓΣA΄ τ�υ1907 σύμ$ωνα με τ�ν �π�ί� τ� κρά-τ�ς απ�κτά τ� μ�ν�πώλι� της παρα-γωγής και της διάδ�σης των σ��λι-κών �ι�λίων. T� αναγνωστικ" γίνεταιτώρα τ� μ�ναδικ" εγ�ειρίδι� τ�υ δη-

Για πλλά �ρ�νια, εί�αν �ε�ωριστή θέση στ σ�λικ� πρ�γραμμα εκκλησια-στικά και άλλα �ι�λία θρησκευτικύ περιε�μένυ. Στη Bασιλική Tυπγρα-�ία, «πρ�γν» τυ Eθνικύ Tυπγρα�είυ, εί�ε ανατεθεί και η �ρντίδα γιατην έκδση των σ�λικών �ι�λίων.

Tα αλ�α�ητάρια και τα αναγνωστικά πυ εκδίδνται κατά την πρώτη περίδ της ελληνικής εκπαίδευσης δεν περιέ-�υν εικ�νες, η εκτύπωση και τ �αρτί τυς είναι κακής πι�τητας και γι’ αυτ� δεν θα πρέπει να ήταν ιδιαίτερα ελκυ-στικά στυς μικρύς αναγνώστες.

«Aλλ’ εκείν �περ απτελεί την μεγαλυτέραν τυ Mελά δ��ανυπήρ�εν πασίγνωστς “Γερστά-θης”, ανάγνωσμα διά τα δημτικάσ�λεία πρρισμένν...», έγρα�εστ λήμμα Λέων Mελάς (πάνω) τ Λε�ικ�ν Eγκυκλπαιδικ�ν Mπαρτκαι Xιρστ. O «Γερστάθης» εισήγα-γε τν α�ηγηματικ� τύπ της διή-γησης, τν πί θα μιμηθύν στη συνέ�εια πλλί συγγρα�είς αναγνωστικών �ι�λίων. (Aπ� τ «Λ-γτε�νικ� Hμερλ�γι» των εκδ�-σεων «Γα�ριηλίδης», τ απ�σπασμακαι η �ωτγρα�ία.) Mέλημα τυ Mε-λά, εκτ�ς απ� τυς διδασκμένυςκαι διδάσκντες, για τυς πίυςέγραψε τ «Παιδαγωγικ�ν Eγ�ειρίδιν» (αριστερά).

απλής και γνησίως ελληνικής». T�σύστημα αυτ" ε$αρμ"στηκε στ� δια-γωνισμ" τ�υ 1893.

Tα αναγνωστικά π�υ εκδίδ�νταιλ�ιπ"ν στις δύ� τελευταίες δεκαε-τίες τ�υ 19�υ αιώνα ακ�λ�υθ�ύν εί-τε τ� ένα σύστημα είτε τ� άλλ� και ηδιάρθρωση της ύλης τ�υς είναι ανά-

μ�τικ�ύ σ��λεί�υ· "λα τα άλλα εγ-�ειρίδια καταργ�ύνται. H νέα ν�μ�-θεσία δίνει λ�ιπ"ν ε!έ��υσα θέσηστ� αναγνωστικ" καθιστώντας τ� έ-να είδ�ς �ί�λ�υ της γνώσης, "πωςάλλωστε μαρτυρ�ύν και τα μακράπρ�γράμματα ύλης π�υ δημ�σιεύ�-νται τ� 1907 και τ� 1912.

Στα �ρ"νια 1880 – 1912 παρατηρεί-ται, πέρα απ" τη ν�μ�θετική δραστη-ρι"τητα αλλά συ�νά σε συνδυασμ"μ’ αυτήν, μια συ�ήτηση σ�ετικά με τααναγνωστικά και τα διδακτικά εγ�ει-ρίδια εν γένει ως πρ�ς τη μ�ρ$ή, τ�περιε�"μεν� και τη γλώσσα τ�υς. Hπρώτη αντιπαράθεση γίνεται ανάμε-σα σε δυ� τάσεις π�υ υπ�στηρί��υνδυ� δια$�ρετικ�ύς τύπ�υς αναγνω-στικών: α$εν"ς, τ� αυστηρ" και σ�-�αρ" αναγνωστικ", γραμμέν� σε κα-θαρεύ�υσα γλώσσα και με διδακτι-κ�ύς – $ρ�νηματιστικ�ύς στ"��υς,και α$ετέρ�υ, τ� ευ�άριστ� καιπραγματιστικ" αναγνωστικ", γραμ-μέν� στην �μιλ�ύμενη γλώσσα καιπρ�σαρμ�σμέν� στις ανάγκες και τιςαντιληπτικές ικαν"τητες τ�υ παιδι-�ύ. H αντιπαράθεση για τη γλώσσατων αναγνωστικών !εκινά στην �υ-σία απ" τη δεκαετία τ�υ 1880 και ναγνωρίσει μεγάλη �!ύτητα μέσα στ�ν20" αιώνα με τη σύγκρ�υση αρ�αϊ-στών και δημ�τικιστών. Mέ�ρι τ"τε,η επικράτηση της καθαρεύ�υσας–και συ�νά με τις πι� αρ�αϊστικέςμ�ρ$ές της– μέσα στα αναγνωστικάήταν αδιαμ$ισ�ήτητη. Xαρακτηρι-στικ" είναι "τι τ� 1856 με ειδικ" διά-ταγμα �ρι�"ταν ως «γραμματική τηςελληνικής γλώσσης διά τα δημ�τικάσ��λεία... η της αρ�αίας και μ"νη».

H δεύτερη αντιπαράθεση, μερικ�ύ�αρακτήρα �πωσδήπ�τε, εκδηλώνε-ται στις δεκαετίες 1880 και 1890 καιπεριστρέ$εται γύρω απ" δύ� κεντρι-κές πρ�σωπικ"τητες της εκπαίδευ-σης την επ��ή εκείνη, τ�ν Xαρ. Πα-παμάρκ� και τ�ν Π.Π. Oικ�ν"μ�, π�υακ�λ�ύθησαν «�ί�υς παράλλη-λ�υς». Tης ίδιας περίπ�υ ηλικίας (�Παπαμάρκ�ς γεννήθηκε τ� 1844 και� Oικ�ν"μ�ς τ� 1850), σπ�ύδασανπαιδαγωγικά στη Γερμανία απ" τ�1871 και α$�ύ γύρισαν στην Eλλάδα,υπήρ!αν και �ι δύ� διευθυντές διδα-σκαλείων, επιθεωρητές και διευθυ-ντές της πρωτ��άθμιας εκπαίδευ-σης. Yπ�στήρι!αν ωστ"σ� δια$�ρε-τικά π�λιτικά κ"μματα και πρ"τεινανδια$�ρετικά συστήματα σύντα!ης α-ναγνωστικών �ι�λίων. O Oικ�ν"μ�ςακ�λ�ύθησε τ� σύστημα τ�υHerbart: συνε�ής α$ήγηση, π�υ στη-ρί�εται σε ένα πρ"σωπ� ή ένα γεγ�-ν"ς (P��ινσών, Oδύσσεια κ.λπ.), ηθι-κ�ύ – θρησκευτικ�ύ �αρακτήρα.Σύμ$ωνα μ’ αυτ" τ� σύστημα συντά-�θηκαν �ι δύ� πρώτ�ι διαγωνισμ�ίγια τα αναγνωστικά (1882 και 1886).O Παπαμάρκ�ς πρ"τεινε αντίθετα τ�εγκυκλ�παιδικ" σύστημα: τα ανα-γνωστικά έπρεπε να απ�τελ�ύνταιαπ" μικρά ανε!άρτητα κείμενα π�υθα πρ"σ$εραν γνώσεις για τ� $υσι-κ" και κ�ινωνικ" περι�άλλ�ν τωνπαιδιών και θα περιέγρα$αν τις σ�έ-σεις τ�υ ανθρώπ�υ με τ�ν Θε", τ�νπλησί�ν και τη $ύση. H ιστ�ρική ύληεκτ�πί�εται απ" τα αναγνωστικά τα�π�ία θα πρέπει να περιέ��υν «Aι-σωπεί�υς μύθ�υς, περιγρα$άς και�ί�υς �ώων και $υτών, περιγρα$άςτης $ύσεως, παρ�ιμίας, γνωμικά,π�ιήματα και διηγήματα διά γλώσσης

λ�γη. H π�ι"τητα της εκτύπωσης εί-ναι άνιση και η εικ�ν�γρά$ηση πενι-�ρή, ε$"σ�ν και �ι διαγωνισμ�ί γιατα αναγνωστικά δεν τη θεωρ�ύν α-παραίτητη αλλά πρ�αιρετική: εγκρί-ν�νται αναγνωστικά «μετ’ εικ"νων ήάνευ τ�ι�ύτων». Oλα πάντως, ανε-!άρτητα απ" τη δ�μή της ύλης, επι-κεντρών�νται σε γνώσεις πραγματ�-γνωσίας και $υσικής ιστ�ρίας καιστ��εύ�υν στ�ν ηθικ" $ρ�νηματι-σμ" των παιδιών.

Tα πρ�γράμματα ύλης των ανα-γνωστικών π�υ δημ�σιεύ�νται τ�1907 και τ� 1912 απαριθμ�ύν ε!άλ-λ�υ λεπτ�μερώς τις αρετές π�υ πρέ-πει να αναπτυ�θ�ύν και τα ελαττώ-ματα π�υ πρέπει να εκρι�ωθ�ύν μέ-σω της ανάγνωσης. Eτσι τ� Eλληνι-κ!ν Aναγνωσματάρι�ν της E΄ δημ�τι-κ�ύ (1910) π�υ συγκρ"τησε η κριτικήεπιτρ�πή με επιλ�γή κειμένων απ"τρία εγκεκριμένα εγ�ειρίδια �ργα-νώνει τη διδακτέα ύλη με �άση τις ε-!ής εν"τητες–αρετές και ελαττώμα-τα: Συναίσθησις τ�υ καθήκ�ντ�ς,Aγάπη πρ�ς τ�υς γ�νέας και τ�υς α-δελ$�ύς, Aγάπη πρ�ς τα �ώα, τα $υ-τά και τα δάση, Δικαι�σύνη και αδι-κία, Φιλαλήθεια, Tιμι"της, Oικ�ν�μία(�ικιακή και π�λιτική), Mετρι�$ρ�σύ-νη και αλα��νεία, Φιλ�$ρ�σύνη,A�ργησία και ευερέθιστ�ν, Γενναι"-

της και δειλία, Φιλ�πατρία, Θε�σέ-�εια. Eίναι πρ�$ανές "τι �ργανωτικήαρ�ή των αναγνωστικών δεν είναι�ύτε η λ�γ�τε�νική α!ία των κειμέ-νων �ύτε η αισθητική καλλιέργεια�ύτε η �αρά της ανάγνωσης. Tα ανα-γνωστικά περιέ��υν ψυ�ρά, $ρ�νη-ματιστικά κείμενα με πρ�τρ�πές, πα-ραγγέλματα και ηθικά διδάγματα. Hγλώσσα τ�υς είναι στρυ$νή και συ-�νά ακαταν"ητη και �ι περιγρα$ές!ένες πρ�ς την καθημερινή πραγμα-τικ"τητα της παιδικής εμπειρίας.Eνδεικτικά παραθέτω μια μικρή πα-ράγρα$� απ" τ� Aναγνωσματάρι�ντης Γ΄ τά!ης τ�υ Bλ. Σκ�ρδέλη (1896)π�υ περιγρά$ει τ� πρωιν" !ύπνηματων παιδιών: «Eπειτα ευθύς τρέ��υννα είπωσι καλήν ημέραν εις τ�υς γ�-νείς των και να ασπασθώσι την �είρατων, διά να έ��υν την ευ�ήν των.Eπειτα τρώγ�υσι τ� πρ"γευμά τωνκαι πρ"θυμα τρέ��υν εις τ� σ��λεί-�ν. M"ν� τ�υς �κνηρ�ύς ευρίσκει �ήλι�ς εις την κλίνην· �ύτ�ι "μως εί-ναι κίτριν�ι, αδύνατ�ι και δεν έ��υσικαμίαν πρ�κ�πήν».

O Π.Π. Oικν�μς έπαι�ε σημαντικ� ρ�λ στα εκπαιδευτικά ως διευθυντής δι-δασκαλείυ, ανώτατς υπάλληλς τυ υπυργείυ Παιδείας, κ.λπ. Oπως �λιι μεγάλι παιδαγωγί της επ�ής ασ�λήθηκε και με τη συγγρα�ή διδακτι-κών �ι�λίων. Mέσα στ γενικ� κλίμα της αρ�αιλγίας, δίννται στα παιδιάτυ Δημτικύ διασκευές απ� κείμενα αρ�αίων συγγρα�έων. «O Mενέλας,ς ε��είτ μετα�λήν της γνώμης τυ αδελ�ύ, ελλ��α εκτ�ς της σκηνήςκαι ε�ήρεσεν εκ τυ δύλυ την επιστλήν. Aναγνύς δε τ γράμμα, έδραμεπρς τν Aγαμέμννα...». (Aπ�σπασμα απ� τα «Διηγήματα καθ’ Oμηρν»).

O Xαρίσις Παπαμάρκυ ήταν και αυτ�ς απ� τυς σημαντικύς παιδαγωγύςτης επ�ής, ασ�λήθηκε επίσης με τα αναγνωστικά �ι�λία. T 1897, έγραψεένα δίτμ έργ με περισσ�τερες απ� 1.200 σελίδες για να απδεί�ει �τι ταδικά τυ αναγνωστικά, πυ εί�αν απρρι�θεί απ� την επιτρπή επιλγής, ή-ταν καλύτερα απ� εκείνα πυ εγκρίθηκαν. Aυτ� τυ έδωσε �έ�αια την ευκαι-ρία να αναπτύ�ει και τις θεωρητικές τυς απ�ψεις για τα αναγνωστικά.

Σημείωση «Eπτά Hμερών»: Tα �ι�λίαπρ έρ� νται απ� τη �ι�λι θήκη τ υKέντρ υ Eρευνών για τη Nε ελληνι-κή Eκπαίδευση και απ� την πρ σωπι-κή συλλ γή τ υ Aλέ�η Δημαρά. Φω-τ γρα"ίες I. Mπαρδ�π υλ ς.

T�υ Aλέ�η Δημαρά

Iστ�ρικ�ύ της Eκπαίδευσης

ΠPOBΛHMATA γλώσσας (κυρίωςλε�ιλ�γί�υ, γραμματικών τύπωνκαι επιλ�γής κειμένων) των σ��-λικών �ι�λίων απασ��λ�ύν ανέ-καθεν παιδαγωγ�ύς, εκπαιδευτι-κ�ύς και γλωσσ�λ�γ�υς, κυρίωςσε σ�έση με τις εκάστ�τε νέες α-ντιλήψεις για τη διδακτική τηςπρώτης ανάγνωσης. Στην Eλλά-δα, �π�υ επίσης τ� #ήτημα �ρέ-θηκε στ� πρ�σκήνι�, απ� τις πρώ-τες δεκαετίες κι�λας τ�υ 19�υ αι-ώνα, συνδυάστηκε γρήγ�ρα καιμε τ� ευρύτερ� (και ιδε�λ�γικ�)κίνημα τ�υ εκπαιδευτικ�ύ δημ�-τικισμ�ύ.

Συμ��λική α$ετηρία των σ�ετι-κών πρ��ληματισμών �ρί#εταισυνήθως τ� 1902, έτ�ς έκδ�σηςτ�υ �ι�λί�υ T� γλωσσικν �ήτημακ’ η εκπαιδευτική μας αναγέννη-σις τ�υ πρωτ�π�ρ�υ Φώτη Φωτιά-δη, γιατρ�ύ απ� την Π�λη. Eκτ�-τε, απ� τ�υς κύκλ�υς τ�υ δημ�τι-κισμ�ύ πρ��αλλ�ταν συ�νά η α-νάγκη να γρα$�ύν σ��λικά �ι�λία(ιδίως τ�υ δημ�τικ�ύ) π�υ να α-νταπ�κρίν�νται περισσ�τερ� απ�τα παλιά στ�ν ψυ�ικ� κ�σμ� τωνπαιδιών και στα πραγματικά εν-δια$έρ�ντά τ�υς. Kαι �εκαθαρι-#�ταν �τι τέτ�ια �ι�λία δεν μπ�-ρ�ύσε παρά να είναι στη δημ�τι-κή. T� ενδια$έρ�ν εστιάστηκεαρ�ικά στ� �ι�λί� της α΄ δημ�τι-κ�ύ, τ� αλ$α�ητάρι�, �π�υ η κα-θαρεύ�υσα και �ι παλιές πρ�σεγ-γίσεις δημι�υργ�ύσαν τις μεγα-λύτερες αντι$άσεις, και συνεπώςτη μεγαλύτερη διδακτική και μ�ρ-$ωτική #ημία.

Σε κάθε ευκαιρία γίν�νταν καιπρ�σπάθειες για τη συγγρα$ή ε-ν�ς τέτ�ι�υ �ι�λί�υ. H έγν�ιαμαρτυρείται (περισσ�τερ� ακ�μηκαι απ� τα δημ�σιεύματά τ�υς),στις επιστ�λές π�υ ανταλλάσ�υν�ι δημ�τικιστές, π�λλές απ� τις�π�ίες έ��υν διασωθεί: O Aλέ-�ανδρ�ς Πάλλης και � AργύρηςE$ταλιώτης έ��υν αμεσ�τερη α-νάμι�η στ� θέμα, αλλά εκείνη π�υ$αίνεται πως έπαι�ε σημαντικ�ρ�λ� και πρ�ς την κατεύθυνσηαυτή ήταν η Πηνελ�πη Δέλτα.

«Aνθρωπιν� και Pωμαίϊκ »

Oι ατ�μικές πρωτ��υλίες δενέ$εραν –καθ�σ�ν γνωρί#�υμε– α-π�τέλεσμα. Δεν πρ��ώρησαν �-μως π�λύ περισσ�τερ� δύ� πρ�-σπάθειες π�υ έγιναν σε συλλ�γι-κά πλαίσια: πρώτα, τ�ν Iαν�υάρι�τ�υ 1905, τ� περι�δικ� � N�υμάς,επίσημ� �ργαν� –θα λέγαμε σή-μερα– των δημ�τικιστών, πρ�κή-ρυ�ε διαγωνισμ� για «να γρα$ή έ-να αναγνωσματάρι� ανθρωπινκαι Pωμαίϊκ» (η υπ�γράμμισηστ� πρωτ�τυπ�). T� περι�δικ�

γνώρι#ε πως δεν υπήρ�ε πιθαν�-τητα τ� αναγνωσματάρι� να πρ�-έκυπτε απ� τ� διαγωνισμ� – τ�υαρκ�ύσε να δεί�ει «στ�υς απαι-δαγώγητ�υς παιδαγωγ�ύς μας μεπ�ι� τρ�π� πρέπει να δ�υλέψ�υ-νε». Aπ� τα πέντε κείμενα π�υ υ-π��λήθηκαν �ρα�εύτηκε ένα,τ�υ Γ. Kαρατ#ά, δάσκαλ�υ στηνΠ�λη, τ� �π�ί� $αίνεται πως δεντυπώθηκε τ�τε π�τέ σε μ�ρ$ή �ι-�λί�υ. T� γνωρί#�υμε τώρα απ�την επιμελημένη έκδ�σή τ�υ απ�την Eυγενία Kε$αλληναί�υ.

H δεύτερη πρ�σπάθεια έγινε α-π� τ� επιτελεί� τ�υ Eκπαιδευτι-κ�ύ Oμίλ�υ. T� δημ�τικιστικ� αυ-τ� σωματεί�, �ταν ιδρύθηκε, τ�1910, μέσα στ� κλίμα της ευ$�-ρίας και των αστικών πρ�σδ�κιώνπ�υ γέννησε η επανάσταση τ�υΓ�υδί, εί�ε την πρ�θεση να ιδρύ-σει ένα δημ�τικ� σ��λεί�, απ� τηνεωτερική δ�υλειά τ�υ �π�ί�υ θαπρ�έκυπταν και τα πρ�τυπα διδα-κτικά �ι�λία. T� σ�έδι� για τ�σ��λεί� ματαιώθηκε ε�αιτίας τωναντιδράσεων και των γλωσσικών$ανατισμών π�υ �αρακτήρισαντην επ��ή, και τ� 1912, επτά �ρ�-νια μετά τ�ν N�υμά, � Oμιλ�ςπρ��ώρησε κι αυτ�ς στην πρ�κή-ρυ�η διαγωνισμ�ύ «για να γρα$είτ� καταλληλ�τερ� για τα Eλλην�-π�υλα αλ$α�ητάρι�». Aλλά � δια-γωνισμ�ς τ�υ Oμίλ�υ υπήρ�ε ά-γ�ν�ς: Yστερα απ� αλλεπάλληλεςανα��λές ανακ�ινώθηκε τ� 1914πως απ� τα εννέα κείμενα π�υ υ-π��λήθηκαν, κανένα δεν κρίθηκεά�ι� για να πάρει �ρα�εί�.

Ωστ�σ�, απ� τη δράση των στε-λε�ών τ�υ Oμίλ�υ και τις πρωτ�-

KYPIAKH 7 ΦEBPOYAPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 11Συνέ εια στην 13η σελίδα

T� καταλληλ�τερ� αλ�α�ητάρι�Oι μεταρρυθμίσεις τ υ Eκπαιδευτικ ύ Oμίλ υ και τα αναγνωστικά της δημ τικής στις αρ�ές τ υ αιώνα

Δημήτρης Γλην�ς (επάνω), Mαν�ληςTριαντα�υλλίδης (δε�ιά), Aλέ�αν-δρ�ς Δελμ�ύ��ς (κάτω), �ι ιδρυτέςτ�υ Eκπαιδευτικ�ύ Oμίλ�υ, τ�υ δη-μ�τικιστικ�ύ σωματεί�υ στα 1910. T�1912 � Oμιλ�ς πρ� ώρησε στην πρ�-κήρυ�η διαγωνισμ�ύ «για να γρα�είτ� καταλληλ�τερ� για τα Eλλην�-π�υλα αλ�α"ητάρι�».

H Γαλάτεια Kα�αντ�άκη έγραψε, μετά τ� 1910, διά��ρα σ �λικά "ι"λία (πάνωκαι κάτω) και με την τέ νη της ανέ"ασε τ� επίπεδ� τ�υς τ�υλά ιστ�ν �σ� ε-πέτρεπαν �ι αυστηρ�ί και περι�ριστικ�ί καν�νισμ�ί τ�υ υπ�υργεί�υ. Mερικάαπ� αυτά κυκλ��ρησαν πρ�σαρμ�σμένα στις «�ιλελεύθερες» παιδαγωγι-κές αντιλήψεις στ� διάστημα 1917-1921.

Aναγνωστικ� της Γ΄ Δημ�τικ�ύ τ� 1924. Mε πρ��ανή διάθεση να επηρεάσ�υντη διάθεση των δασκάλων παραπέμπ�ντας έμμεσα στ� «Aλ�α"ητάρι με τ�νHλι�», π�υ εί ε τ�ση επιτυ ία. Eικ�ν�γρά�ηση τ�υ P�ύμπ�υ. Στις πίσω σελί-δες τ�υ περιεί ε και ν�τες.

��υλίες της ηγεσίας τ�υ κ�μμα-τ�ς των Φιλελευθέρων εί�ε σ�η-ματιστεί με αρκετή σα$ήνεια τ�πλαίσι� των παιδαγωγικών αρ�ώνστις �π�ίες πίστευαν �ι εκπρ�σω-π�ι τ�υ εκπαιδευτικ�ύ δημ�τικι-σμ�ύ και εί�ε εκδηλωθεί η πρ�θε-ση τ�υ μεγάλ�υ κ�μματ�ς να τιςενσωματώσει στην εκπαιδευτικήτ�υ π�λιτική. H πρώτη πρ�σπά-θεια π�υ έγινε απ� τ�υς Φιλελεύ-θερ�υς, τ� 1913, για να κυριαρ�ή-σει νέ� πνεύμα στην εκπαιδευτι-κή ν�μ�θεσία απέτυ�ε.

Στ� κλίμα της �μως κυκλ�$�-ρησε τ� 1914 και ένα κρατικ� αλ-$α�ητάρι� με μικρές παρα�ωρή-σεις στη δημ�τική: Στ� λε�ιλ�γι�τ�υ περιέ�ει και τη λέ�η γάτα (και��ι γαλή) και πρ��λέπει τη διδα-σκαλία και των «�ενικών $θ�γγωντσ και τ�» («�ενικών» γιατί δεν υ-πάρ��υν στα αρ�αία ελληνικά, καισυνεπώς δεν διδάσκ�νταν ως τ�-τε). Aλλά κατά τα άλλα, τα πράγ-ματα έμεναν αμετά�λητα: Για τηνε��ικείωση με τ� σύμπλεγμα ευ(=ε�) �ρησιμ�π�ι�ύνται �ι ακ�-λ�υθ�ι στί��ι (;):

εύ�ων�ι εύμ�ρ��ι ��ρεύ�υνδεν η�εύρ�υν να ιππεύ�υνμετά τ� γεύμα

«Aσυναρτησίες» και «ακυρ λε�ίες»

Eτσι τ� αλ$α�ητάρι� τ�υ 1914,

�πως και �λα τα αναγνωστικά τηςεπ��ής, �αρακτηρί#εται απ� έλ-λειψη γλωσσικής εν�τητας αλλάκαι απ� πλήρη απ�κ�πή απ� τηνπραγματικ�τητα. Yστερα, �ι συ-γκυρίες αλλά#�υν: Mετά τα γεγ�-ν�τα τ�υ 1916 η κυ�έρνηση τηςΘεσσαλ�νίκης ν�μ�θετεί την κα-θιέρωση της δημ�τικής στ� δημ�-τικ�, � ν�μ�ς επικυρώνεται αργ�-τερα στην Aθήνα και τ� 1917 κυ-κλ�$�ρ�ύν τα πρώτα αναγνωστι-κά της δημ�τικής. Aνάμεσα στ�υςσυγγρα$είς τ�υς είναι και γνω-στ�ί λ�γ�τέ�νες και παιδαγωγ�ί�πως η Γαλάτεια Kα#αντ#άκη, �Aριστ�τέλης K�υρτίδης και �Eπαμεινώνδας Παππαμι�αήλ (�Nώντας Eλατ�ς). Πρ�κειται, �-μως, κυρίως για �ι�λία π�υ εί�ανκυκλ�$�ρήσει παλαι�τερα καιτώρα παρ�υσιά#�νταν απλώς με-ταγλωττισμένα στη δημ�τική. Tί-π�τα άλλ� δεν $αίνεται να έ�ειαλλά�ει. Kατά την περιγρα$ή, μά-λιστα, της Πηνελ�πης Δέλτα (η �-π�ία, �πως είπαμε, εί�ε ιδιαίτερ�ενδια$έρ�ν στ� θέμα), ακ�μη και«η ε�ωτερική τ�υς �ψη είναι ελε-εινή. Kακ�τυπωμένα, άρα$τα, ά-δετα, τ� �αρτί πρ�στυ��αρτ�, τ��ώ$υλλ� �άρτιν�: δηλαδή π�λύκατώτερα απ� τα παλιά (...)».

H αυστηρ�τητα, �μως, της Δέλ-τα επικεντρώνεται στ� περιε��-μεν� των �ι�λίων. Για ένα απ� αυ-τά $τάνει να πει �τι «θα μπ�ρ�ύ-

Συνέ εια απ� την 11η σελίδα

KYPIAKH 7 ΦEBPOYAPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 13Συνέ εια στην 14η σελίδα

Aπ� την πρώ-τη έκδ�ση(1918), τ�υ αναγνω-στικ�ύ «Tα ψηλά"�υνά» (πά-νω) τ�υ Zα α-ρία Παπαντω-νί�υ, π�υ μα�ίμε τ� «Aλ�α-"ητάρι με τ�ν Hλι�» (αριστερά) θεωρ�ύνταιτα πι� σημα-ντικά για τ�ν εκσυγ- ρ�νισμ� των διδακτι-κών "ι"λίωνπ�υ επι ειρή-θηκε απ�τ�υς δημ�τι-κιστές. Tην έκδ�σηαυτή εικ�ν�-γρά�ησε � I. P�ύμπ�ς.Περιέ ει επίσης σ έδιατ�υ ίδι�υ τ�υ Zα . Παπαντωνί�υ �πως � κα-στανάς (κάτω) της �ω-τ�γρα�ίας.

σε να �ρησιμεύσει ως παράδειγματ�υ “πώς δεν πρέπει να γρά$ε-ται” ένα αναγνωστικ�» και κρίνει�τι �λα (με επι$υλακτική ε�αίρε-ση εκείν� της Kα#αντ#άκη) τα �α-ρακτηρί#ει «ψευτ�ρ�μαντισμ�ς»,«θλι�ερή ανεπάρκεια στις ε�ηγή-σεις π�υ $υσικά τις #ητά τ� παι-δί», «συμ�ατικ� ύ$�ς», «$τώ�ειατων εκ$ράσεων (...). (H γλυκιά πα-τρίδα, η γλυκιά μητέρα, τ� γλυκ�κελάηδημα, η γλυκιά $ωνή, ηγλυκιά μυρωδιά, τ� γλυκ� �άδι(κ.λπ.)». E��υν «ασυναρτησίες»και «ακυρ�λε�ίες» αλλά και «λά-θη παιδαγωγικά και ψυ��λ�γικά,π�υ είναι τα σ��αρ�τερα».

Aυτή την κατάσταση (πέρα απ�την �εκάθαρη περιγρα$ή τ�υ τύ-π�υ της δημ�τικής π�υ θα �ρησι-μ�π�ιείται στα �ι�λία) θα επι�ει-ρήσει να μετα�άλει απ� υψηλέςθέσεις στ� υπ�υργεί� Παιδείας,τ� επιτελεί� της Mεταρρύθμισης,στ� �π�ί� ανήκ�υν και �ι τρεις η-γέτες τ�υ Eκπαιδευτικ�ύ Oμίλ�υ,Aλέ�ανδρ�ς Δελμ�ύ#�ς, Δημή-τρης Γλην�ς, Mαν�λης Tριαντα-$υλλίδης. O ν�μ�ς τ�υ 1918 γιατα σ��λικά �ι�λία θέτει τα πράγ-ματα σε νέα �άση.

Aνάμεσα σε άλλα �ρί#εται �τι �ισυγγρα$είς δεν θα είναι υπ��ρεω-

μέν�ι, �πως πριν, να ακ�λ�υθ�ύνδιάγραμμα �ρισμέν� απ� τ� υπ�υρ-γεί�, π�υ μπ�ρεί να εκδίδει μ�ν� γε-νικές �δηγίες, �τι δεν υπάρ�ει πε-ρι�ρισμ�ς στ�ν αριθμ� των �ι�λίωνπ�υ εγκρίν�νται και �τι επιτρέπεταιη έγκριση αναγνωστικών ειδικά για�ρισμένες περι��ές τ�υ κράτ�υς ήγια �ρισμένα είδη σ��λείων. Oλα,δηλαδή, μακριά απ� τα πρ�τυπα τ�υεν�ς, κρατικ�ύ, υπ��ρεωτικ�ύ, πα-ντ�ύ �μ�ι�μ�ρ$�υ διδακτικ�ύ �ι-�λί�υ, τα �π�ία επικρατ�ύσαν ήδητ�τε και επι#�ύν ακλ�νητα ως τιςμέρες μας.

T� περιε��μεν� των �ι�λίων πε-ριέγραψε μια επιτρ�πή π�υ �ρίστη-κε τ�τε απ� τ� υπ�υργεί� «πρ�ς σύ-ντα�ιν αναγνωστικών �ι�λίων τ�υδημ�τικ�ύ σ��λεί�υ». T� πρακτικ�της (τ� υπ�γρά$�υν, ανάμεσα σεάλλ�υς, � Δελμ�ύ#�ς, � Tριαντα-$υλλίδης, � Tραυλαντώνης και �Παπαντωνί�υ), αν και γραμμέν�στην καθαρεύ�υσα, γιατί αυτή ήταντ�τε απαρά�ατα η γλώσσα των επί-σημων εγγρά$ων, απ�τελεί και καλήσύν�ψη των παιδαγωγικών αρ�ώντ�υ εκπαιδευτικ�ύ δημ�τικισμ�ύ.

Σε «ύ� ς !ωνταν�ν»

Σύμ$ωνα με τις �δηγίες της ε-πιτρ�πής τ� σ��λικ� �ι�λί� έπρε-

πε να είναι «κατά τ�ι�ύτ�ν τρ�-π�ν γεγραμμέν�ν ώστε να δύνα-ται να αναγνωσθή υπ� τ�υ μαθη-τ�ύ $υσικώς και α�ιάστως», σε«ύ$�ς #ωνταν�ν, πρ�σηρμ�σμέ-ν�ν εις την ηλικίαν τ�υ μαθητ�ύκαι την ψυ�ικήν τ�υ ανάπτυ�ιν»και να είναι «πρ� παντ�ς πλήρεςκινήσεως και δράσεως».

T� περιε��μεν� τ�υ έπρεπε «ναστηρί#εται εις την θρησκευτικήτων Eλλήνων μαθητών αντίληψιν,εις μίαν ανωτέραν γενικώς αν-θρωπίνην ηθικήν και εις την εθνι-κήν συνείδησιν και την εθνικήν#ωήν», γιατί αυτ�ς είναι � σκ�π�ςτ�υ σ��λεί�υ. Kαι επειδή τ�τε τ�αναγνωστικ� ήταν τ� μ�ναδικ��ι�λί� π�υ εί�αν τα παιδιά στ�σ��λεί�, έπρεπε «να εκτείνεταιεις �σ�ν τ� δυνατ�ν π�ικιλωτέ-ραν ύλην και μ�ρ$ωτικά στ�ι-�εία» των άλλων μαθημάτων και«κυρίως των $υσι�γνωστικών».Eπρεπε επίσης να μην απ�τελεί-ται απ� ασύνδετα και άσ�ετα με-τα�ύ τ�υς μικρά κείμενα αλλά «ναέ�η ενιαίαν ύλην και να διέπεταιαπ� πραγματικήν εσωτερικήν ε-ν�τητα». Πάνω απ’ �λα, �μως, έ-πρεπε ά��νάς τ�υ να είναι «� �ω-ντανς, � δρων άνθρωπ�ς» (υπ�-γραμμισμένα στ� πρωτ�τυπ�).

Σύμ$ωνα με τ� πνεύμα αυτ�

γρά$ηκαν τ�τε, με περισσ�τερη ήμικρ�τερη επιτυ�ία, τα �ι�λία τηςμεταρρύθμισης, π�υ άλλα�αν τιςαντιλήψεις και τις πρ�σδ�κίεςτων δασκάλων �ταν είδαν �τι έτσιμπ�ρ�ύσαν καλύτερα και απ�δ�-τικ�τερα να επιτελέσ�υν τ� έργ�τ�υς. Aνάμεσα στα �ι�λία αυτάδύ� έμειναν στην ιστ�ρία για τηνπ�ι�τητά τ�υς και την επίδρασήτ�υς στις ε�ελί�εις: T� Aλ�α�ητά-ρι� (τ� «Aλ$α�ητάρι με τ�ν Hλι�»�πως �ν�μάστηκε απ� τα παιδιά),και τ� Tα ψηλά B�υνά. Yπ�γρά$�-νται και τα δύ� απ� «ΣυντακτικήEπιτρ�πή» αλλά γνωρί#�υμε τώρα�τι τ� πρώτ� «είναι �υμέν� απ�την ψυ�ή τ�υ Δελμ�ύ#�υ», τ�δεύτερ� είναι έργ� τ�υ Zα�αρίαΠαπαντωνί�υ. Για την α�ία και τηνιστ�ρία τ�υς είναι �αρακτηριστι-κ� �τι �ταν, τ� καλ�καίρι τ�υ1974, �ρειάστηκε �ιαστικά να α-ντικατασταθ�ύν τα �ι�λία της δι-κτατ�ρίας τ� Tα Ψηλά B�υνάπρ�κρίθηκε για την τρίτη δημ�τι-κ�ύ, και τ� Aλ�α�ητάρι με τ�νHλι� απ�κλείστηκε μ�ν� γιατί στ�μετα�ύ εί�ε αλλά�ει η μέθ�δ�ςως πρ�ς τη σειρά διδασκαλίαςτων γραμμάτων και των $θ�γγων.

T�τε, �μως, η κυ�ερνητική αλ-λαγή π�υ ακ�λ�ύθησε την ήττατ�υ Bενι#έλ�υ στις εκλ�γές τ�υ

Συνέ εια απ� την 13η σελίδα

Aπ� τα "ι"λία π�υ κυκλ��ρησαν μετά τη μεταρρύθμιση τ�υ 1917, ήταν τ�«Aλ�α"ητάρι�» τ�υ Iωάνν�υ Συκώκη, π�υ απ�τέλεσε αντικείμεν� αυστηρ�-τατης κριτικής απ� την Πηνελ�πη Δέλτα.

Πρώτη σελίδα της έκθεσης (1920) στην �π�ία περιέ εται και η πρ�ταση «νακαώσι τα αναγνωστικά "ι"λία» της δημ�τικής. Tην έκθεση υπ�γρά��υν �ιΣωτ. Σακελλαρ�π�υλ�ς, Aνδρέας Σκιάς, Nικ�λα�ς E�αρ �π�υλ�ς, IωάννηςMεγαρεύς, Θεμιστ�κλής Mι αλ�π�υλ�ς και Xρήστ�ς Oικ�ν�μ�υ. Oι δύ� τε-λευταί�ι δεν πρ�συπέγραψαν την πρ�ταση για την π�ινική δίω�η των συγ-γρα�έων των αναγνωστικών της δημ�τικής.

H αυλή των Διδασκαλεί�υ Θηλέων Θεσσαλ�νίκης με σκηνή θεάτρ�υ, τ� 1929. Διευθυντής τ�υ διατέλεσε στα 1927-1930 � πρωτ�π�ρ�ς παιδαγωγ�ς Mίλτ�ςK�υντ�υράς π�υ κατηγ�ρήθηκε (τ� 1928) για αθεϊσμ�, περι�ρ�νηση της παράδ�σης και αλάρωμα της ηθικής στ� Διδασκαλεί�, αλλά στην πραγματικ�τηταγια τις �ιλελεύθερες παιδαγωγικές απ�ψεις τ�υ. Aπ� την έκδ�ση τ�υ «Eν Θεσσαλ�νίκη 1900-1960» σε κείμενα Xρήστ�υ Zα�είρη, εκδ. «E�άντας».

1920 μετέτρεψε και τ�υς συσ�ετι-σμ�ύς των δυνάμεων στ� υπ�υρ-γεί� Παιδείας: Tη θέση των εκπρ�-σώπων τ�υ εκπαιδευτικ�ύ δημ�τι-κισμ�ύ κατέλα�αν �ι αντίπαλ�ίτ�υς. Kαι με πάθ�ς π�υ δεν είναιάγνωστ� στα εκπαιδευτικά μαςπράγματα, ανέτρεψαν τα πάντα.

Για τα αναγνωστικά ειδικ�τερα�ρίστηκε αμέσως, λίγες μέρεςμετά τις εκλ�γές, μια «Eπιτρ�-πεία» (στην �π�ία μετεί�ε καιπρ�$ανώς έπαι�ε κύρι� ρ�λ� �Nικ�λα�ς E�αρ��π�υλ�ς) «πρ�ςε�έτασιν της γλωσικής διδασκα-λίας των δημ�τικών σ��λείων».

T� π�ρισμά της έμεινε κι αυτ�στην ιστ�ρία: Aπ�$εύγ�ντας –�α-ρακτηριστικά– τη συ#ήτηση για τηρι#ική παιδαγωγική μετα��λή την�π�ία ε�έ$ρα#αν τα αναγνωστικάαυτά, επικεντρώθηκε στ� γλωσι-κ� και πρ�τεινε «να εκ�ληθώσιπάραυτα εκ των σ��λείων και νακαώσι [...] τα σήμερ�ν εν �ρήσειυπάρ��ντα αναγνωστικά �ι�λίαως έργα ψεύδ�υς και κακ��ύ-

λ�υ πρ�θέσεως» και «να κατα-διω�θώσι π�ινικώς �ι υπαίτι�ι τωνπρ�ς δια$θ�ράν της ελληνικής

γλώσσης και παιδείας τελεσθέ-ντων πρα�ικ�πημάτων».

Mπ�ρεί τα �ι�λία να μην κάη-

καν, αλλά σύντ�μα ψη$ίστηκε ν�-μ�ς «περί εισαγωγής ως αναγνω-στικών �ι�λίων εις τα δημ�τικάσ��λεία των καταλληλ�τέρων εκτων πρ� τ�υ 1917 εγκεκριμένων».O κύκλ�ς �ανάρ�ι#ε για να κλείσει(�ριστικά ελπί#�υμε) μ�ν� ύστερααπ� τη μεταπ�λίτευση τ�υ 1974.

Eιδικές �ι�λιγρα ικές ενδεί�εις:* Π.Σ. Δέλτα, «Tα καιν�ύργια Aναγνωστικά

μας» (�ρ�ν�λ�γημέν� 19.3.1919), Δελτί�τ�υ Eκπαιδευτικ�ύ Oμίλ�υ, τ�μ. Z΄ (1919),σ. 44-73 και τ�μ. H΄ (1920) σ. 19-30.

* Aλέ�ης Δημαράς (επιμ.), T� Aλ�α�ητάριμε τ�ν Hλι� (1919), Aθήνα (Eρμής) 1976.

* Eυγενία Kε�αληναί�υ (επιμ.) T� Aλ�α�η-τάρι τ�υ N�υμά (1906), Aθήνα (Παρα-σκήνι�) 1996.

* Δήμητρα Mακρυνιώτη, H παιδική ηλικίαστα Aναγνωστικά Bι�λία 1834-1919, Aθή-να (Iδρυμα Eρευνών για τ� Παιδί – Δ�-δώνη) 1986.

Σημείωση «Eπτά Hμερών»: Tα �ι�λίαπρ�έρ��νται απ# τη �ι�λι�θήκη τ�υKέντρ�υ Eρευνών για τη Nε�ελληνι-κή Eκπαίδευση και απ# την πρ�σωπι-κή συλλ�γή τ�υ Aλέ�η Δημαρά. Φω-τ�γρα�ίες I. Mπαρδ#π�υλ�ς.

Eικ�ν�γραώντας τα AναγνωστικάEλληνες εικαστικ�ί π�υ �ιλ�τέ�νησαν τα μικρά αριστ�υργήματα των παιδικών μας �ρ�νων

T� πρώτ� έγρωμ� ε�ώ υλλ�, τυπωμέν� στ� γνωστ� λιθ�γρα εί� Γ. Xατ�ή-Σά��α, για τ� «Aναγνωσματάρι�ν» τ�υ Iωαννίδ�υ Aρσένη, Aθήνα 1916.

T� ε�ώ υλλ� τ�υ εκρηκτικ�ύ «Aλ α�ηταρί�υ με τ�ν Hλι�», π�υ πρ�κάλεσετ�σες αντιδράσεις για τ� περιε�μεν� τ�υ. H σύνθεση τ�υ K. Mαλέα είναιταυτ�ρ�να ανατρεπτική, αλλά και ισ�ρρ�πημένη. Aθήνα, Tυπ�γρα εί�ν«Eστία», 1919.

Tης Eιρήνης Oράτη

Yπεύθυνης της Συλλ γής της I νικής Tράπε�ας

TO BIBΛIO π�υ διδάσκει την ελλη-νική γλώσσα στ�υς μαθητές εί�επ�λύ συ�νά ένα τέτ�ι� περιε��με-ν� π�υ έγινε η α��ρμή για μεγά-λες διαμά�ες παιδαγωγών, �ιλ�λ�-γων και π�λιτικών, σ�ετικά με τ�ντρ�π� π�υ ��ειλαν να διδα�τ�ύνανάγνωση τα ελλην�π�υλα. Aνε-�άρτητα �μως απ� τ� περιε��με-ν�, υπήρ�ε και η εικ�ν�γρά�ηση,περι�ρισμένη στην αρ�ή, πι� ε-μπλ�υτισμένη αργ�τερα, ευ�ά-νταστα δημι�υργική σε συγκεκρι-μένες περι�δ�υς.

Ως τ� τέλ�ς της Eπανάστασηςκαι τη λειτ�υργία τ�υ νέ�υ ελληνι-κ�ύ κράτ�υς, δηλαδή ώς τ� 1830περίπ�υ, τα διά��ρα αναγνωστικά�ρηματ�δ�τ�ύσαν �ι Eλληνες τηςδιασπ�ράς. Σαν κύρι� σκ�π� τ�υςεί�αν τη διατήρηση της γλώσσαςκαι της �ρθ�δ��ης πίστης. T� 1771κυκλ��ρεί τ� πρώτ� ελληνικ� αλ-�α"ητάρι�, τυπωμέν� στη Bιέννη,π�υ μ�ιά#ει περισσ�τερ� με έκδ�-

ση θρησκευτικ�ύ περιε��μέν�υ. Hμ�ναδική εικ�ν�γρά�ησή τ�υ είναιη πρ�μετωπίδα π�υ εικ�νί#ει τηνAγία Tριάδα και μερικές διακ�σμη-τικές ταινίες ή μικρά μ�τί"α για τηναρ�ή των "ι"λίων –πρ�σθήκες τωντυπ�γρά�ων �ωρίς αισθητικές α-παιτήσεις– ή, σπανι�τερα, σε ανα-τυπώσεις μικρών παραστάσεωνπ�υ εικ�νι#αν δασκάλ�υς και μαθη-τές σε ευρωπαϊκά σ��λεία.

Στην περί�δ� μετά τ� 1830, π�υ�ρί#ει τ� �εκίνημα τ�υ νέ�υ ελλη-νικ�ύ κράτ�υς και την αρ�ή τ�υ εκ-παιδευτικ�ύ πρ�γραμματισμ�ύ, τυ-πών�νται αλ�α"ητάρια με κάπ�ιαεικ�ν�γρά�ηση και στ� κυρίως σώ-μα τ�υ "ι"λί�υ. Oι λέ�εις τ�υ αλ-�α"ήτ�υ συν�δεύ�νται απ� μικρέςεικ�νες, δανεισμένες πάλι απ� ευ-ρωπαϊκές εκδ�σεις, και τα κείμεναδιακ�σμ�ύνται με μεγαλύτερεςσυνθέσεις. Συνήθως τις εικ�νεςαυτές τις �ιλ�τε�ν�ύσαν Eλληνεςτε�νίτες �υλ�γρά��ι, π�υ πρ�σάρ-μ�#αν την πρωτ�τυπη εικ�να στ�#ητ�ύμεν� μέγεθ�ς, α�αιρώνταςσυνήθως τις π�λλές λεπτ�μέρειες.

Kαι αυτή την περί�δ�, �μως, η ει-κ�ν�γρά�ηση είναι αρκετά �τω�ήκαι περι�ρισμένη στα απ�λύτως α-παραίτητα. Tις τελευταίες δεκαε-τίες τ�υ 19�υ αιώνα πληθαίν�υν �ιεικ�ν�γρα�ήσεις των αλ�α"ητα-ρίων και τ� 1916 κυκλ��ρεί τ�πρώτ� έγ�ρωμ� ε�ώ�υλλ�.

Tις πρώτες δεκαετίες τ�υ 20�ύαιώνα δ�κιμά#�νται και μερικ�ίEλληνες #ωγρά��ι στην εικ�ν�-γρά�ηση των αλ�α"ηταρίων, �πως� Nικ�λα�ς Λύτρας, π�υ #ωγρα�ί-#ει τις εικ�νες για τ� Aλ�α"ητάρι�τ�υ 1917.

T� «Aλ�α�ητάρι�με τ�ν Hλι�»

H εκπαιδευτική μεταρρύθμισητ�υ Eλευθερί�υ Bενι#έλ�υ, την πε-ρί�δ� 1917–18, επι"άλλει πλέ�ν«την κ�ινήν �μιλ�υμένην γλώσσαν,απηλλαγμένην παντ�ς αρ�αϊσμ�ύκαι ιδιωματισμ�ύ». Oι έριδες π�υ�εκίνησαν μετα�ύ των εκπαιδευτι-κών για τη γλώσσα δεν εμπ�δισαντην έκδ�ση εν�ς "ι"λί�υ π�υ έγινε

�ρ�σημ� για την ελληνική εκπαί-δευση. Πρ�κειται για τ� «Aλ�α"η-τάρι� με τ�ν Hλι�», π�υ συντά�θη-κε τ� 1917–19 απ� επιτρ�πή με μέ-λη τ�ν Δ. Aνδρεάδη, τ�ν A. Δελ-μ�ύ#�, τ�ν M. Tριαντα�υλλίδη, τ�νΠ. Nιρ"άνα και τ�ν Z. Παπαντωνί�υ,ενώ την εικ�ν�γρά�ηση ανέλα"ε �Kωνσταντίν�ς Mαλέας με σκ�π�«�ι εικ�νες να είναι τα π�λυτιμ�τε-ρα μέσα για να μ�ρ�ώσ�υμε τηνπαρατηρητικ�τητα και την καλαι-σθησία τ�υ παιδι�ύ». O Mαλέας δη-μι�ύργησε μια σειρά εικ�νων π�υδικαίωσαν την επιλ�γή της επιτρ�-πής. T� κείμεν� έδεσε απ�λυτα μετην εικ�ν�γρά�ηση �ωρίς η εικ�-ν�γρά�ηση να τ� υπ�"ι"ά#ει ή νατ� υπερσκελί#ει, κάτι π�υ έγινε μετ�ση σ��ία, ώστε ακ�μα και �ι π�-λέμι�ι τ�υ περιε��μέν�υ τ�υAλ�α"ηταρί�υ επαίνεσαν δημ�σιατην εικ�ν�γρά�ησή τ�υ.

Tη δεκαετία 1920–30 ασ��λήθη-καν απ�σπασματικά με την εικ�ν�-γρά�ηση αλ�α"ηταρίων � Eυθύ-μης Παπαδημητρί�υ (1920, με τ�ψευδώνυμ� Mιμ. Παπ.), � Aπ�στ�-

Kαλ�σεδιακ�ν�γρα η

Oι γραμμικ

Συνέεια στην 18η σελίδα

ιασμένες ιγ�ύρες, ευδιάκριτες εκ ράσεις, �ικ�ν�μία ώρ�υ, ισ�ρρ�πία με τ� κείμεν� στα «Kαλά Παιδιά», έκδ�ση ε� �λ�κλήρ�υ ει- ημένη απ� τ�ν K. Γραμματ�π�υλ�. Oργανισμ�ς Eκδ�σεως Σ�λικών Bι�λίων, 1950.

κές, αλλά τ�σ� αρακτηριστικές ιγ�ύρες τ�υ K. Γραμματ�π�υλ�υ στ� «Aλ α�ητάρι�» της περι�δ�υ 1955-1978.

λ�ς Γεραλής (1923), � Πέτρ�ς P�ύ-μπ�ς (1924), � Φώτης K�ντ�γλ�υ(1929) και τ� ατελιέ των Nίκ�υ Kα-στανάκη και Aγγελ�υ Σπα�ή (1929).

Aλ�α�ητάρι«Tα Παιδάκια»

T� αναγνωστικ� αυτ� με «#ωγρα-�ιές τ�υ Γιάννη Kε�αλλην�ύ», έκ-δ�ση τ�υ 1932, εισάγει απ�τ�μαμια νέα αισθητική. Aπ�λυτ�ς γνώ-στης της τέ�νης τ�υ "ι"λί�υ, μεεκδ�σεις στ� Παρίσι και την Aθήνα,ήδη απ� τ� 1922 και καθηγητήςστην έδρα της Xαρακτικής απ� τ�1932, � Kε�αλλην�ς ήταν � πρώτ�ςδάσκαλ�ς π�υ εισήγαγε τ� μάθηματης Tέ�νης τ�υ Bι"λί�υ στη Σ��λήKαλών Tε�νών. Eικ�ν�γρά�ησε τ�παιδικ� αναγνωστικ� με μιαν αντί-ληψη α�αιρετική π�υ καταγρά�ε-ται στη λιτή, καταν�ητή γραμμή,και στα �αμηλ�τ�να �ρώματά τ�υ.

T� απ�τέλεσμα ήταν ένα "ι"λί�π�υ επηρέασε με την αισθητικήτ�υ π�λλές μεταγενέστερες εκδ�-σεις. Στ� ε�ώ�υλλ�, γεωμετρικάγράμματα για τ�ν τίτλ�, π�υ μέσατ�υς σ�εδιά#�νται παιδικά πρ�σω-πα με διά��ρες εκ�ράσεις, σπά#�-ντας έτσι την αυστηρ�τητα της��ρμας των γραμμάτων. T� ��ντ�και �ι υπ�λ�ιπ�ι τίτλ�ι �ρωματί#�-νται σε έναν αν�ι�τ��ρωμ� τ�ν�τ�υ γκρι#�πράσιν�υ. Στ� εσωτερι-κ�, η εικ�ν�γρά�ηση με απλάγραμμικά σ�έδια, απ�λυτα κατα-ν�ητά στην καθαρή παιδική αντίλη-ψη, παρεμ"άλλεται στ� κείμεν�,διατηρώντας δε�ιά και αριστεράτην ισ�ρρ�πία της σελίδας και τηναντιστ�ι�ία κειμέν�υ–εικ�νας.

Tα επ�μενα �ρ�νια ακ�μα περισ-σ�τερ�ι #ωγρά��ι ασ��λήθηκαν μετην εικ�ν�γρά�ηση των αλ�α"η-ταρίων. O Bάσ�ς Γερμενής (1932),� Mάρι�ς Aγγελ�π�υλ�ς (1932), �Tάκης Kαλμ�ύ��ς (1934 κ.ε.), � Πε-ρικλής Bυ#άντι�ς (1934), � Γιώργ�ςΛυδάκης (1934) και � Eυθύμης Πα-παδημητρί�υ (1937).

H έγ�ρωμη εκτύπωση, έστω και��ι στην καλύτερη �ρωματική π�ι�-τητα, #ωντάνεψε τις σελίδες των"ι"λίων, κάν�ντας έτσι τα σ�έδιαπι� ελεύθερα, μεγαλύτερα και πι�απλά.

Tα «Kαλά Παιδιά» και τ� «Aλ�α�ητάρι�»

Tα «Kαλά Παιδιά» με εικ�νεςτ�υ �αράκτη Kώστα Γραμματ�-π�υλ�υ κυκλ��ρεί τ� 1950. T�«Aλ�α"ητάρι�» απ� τ� 1955 καιώς τ� 1978 π�υ απ�σύρθηκε πραγ-ματ�π�ίησε 16 απανωτές εκδ�-σεις, γεγ�ν�ς �ωρίς πρ�ηγ�ύμε-ν�, π�υ θα έπρεπε ίσως και ναπρ�"ληματί#ει, α��ύ �ι κ�ινωνι-κές αλλαγές αυτής της εικ�σιπε-νταετίας στην Eλλάδα ήταν κάτιπαραπάνω απ� ρι#ικές και �πωσ-δήπ�τε η ύλη τ�υ "ι"λί�υ, ιδίως τατελευταία �ρ�νια της κυκλ��-ρίας τ�υ, έμ�ια#ε κάπως ε�ωπραγ-ματική. T� "ι"λί� �ρησιμ�π�ιήθη-κε απ� μια �λ�κληρη γενιά Eλλή-νων μαθητών. O Γραμματ�π�υλ�ς,με την εμπειρία τ�υ στις εικ�ν�-γρα�ήσεις παιδικών παραμυθιών

Συνέεια απ� την 17η σελίδα

και περι�δικών, και διάδ��ς τ�υKε�αλλην�ύ στην έδρα της Xαρα-κτικής στη Σ��λή Kαλών Tε�νών,σ�εδίασε τ�υς τ�σ� �αρακτηριστι-κ�ύς αναγνωρίσιμ�υς τύπ�υς τωνπαιδιών και στα δύ� "ι"λία.

Στα «Kαλά Παιδιά» #ωγρά�ισε �-λα τα παραπληρωματικά στ�ι�είατων συνθέσεων, τα #ώα, τα �ρ�ύ-τα, τα δέντρα και τα καθημερινά α-ντικείμενα με έντ�να �ρώματα καιμεγάλα σ�ήματα. Συν�πτικά απέ-δωσε τα τ�πία. Zωντανές μ�ιά#�υν�ι, τ�σ� δύσκ�λες να απ�δ�θ�ύν,εκ�ράσεις τ�υ θυμ�ύ, της απ�-ρίας, τ� γέλι� και τ� κλάμα. Kαμιάα�έλεια στη σύνθεση, καμιά πρ�-σπάθεια ε�ωραϊσμ�ύ.

Στ� μ�ναδικ� «Aλ�α"ητάρι�» �Γραμματ�π�υλ�ς α�ι�π�ιεί έναεύρημα π�υ τ�υ είναι γνωστ� απ�τ� θέατρ� σκιών. Σ�εδιά#ει τιςμ�ρ�ές π�λύ πι� α�αιρετικά καιμε μ�ν��ρωμία, ενώ �ι κινήσειςτ�υς θυμί#�υν π�λύ τα �αρακτηρι-στικά μ�τί"α τ�υ λαϊκ�ύ θεάτρ�υ.Tα περιγράμματά τ�υς μ�ιά#�υνσαν ντεκ�υπαρισμένα και �ι �ι-γ�ύρες σαν να είναι κ�λλημένεςπάνω στ� "ι"λί�. Πρ�θεσή τ�υ, τ�"ι"λί� να μ�ιά#ει περισσ�τερ� μεπαιδικ� παι�νίδι. H απ�υσία �ρώ-ματ�ς, σε �λες ανε�αιρέτως τιςμ�ρ�ές, δεν εν��λησε π�τέ κανέ-ναν. H συν�πτική, απ�λυτα πετυ-

Eικ�ν�γρά ηση λέ�εων με εικ�νες απ� ευρωπαϊκές ανάλ�γες εκδ�σεις στην «Kλείδα της Aναγνώσεως τ�υ A. Aργυ-ρ�ύ, εκτύπωση στην Kωνσταντιν�ύπ�λη τ� 1880.

E�ώ υλλ� με δωρική λιτ�τητα και απ�λυτη ισ�ρρ�πία κειμέν�υ και εικ�νας στ� εσωτερικ� τ�υ «Aλ α�ηταρί�υ τα Παιδάκια», με εικ�νες και καλλιτενική ε-πιμέλεια τ�υ Γ. Kε αλλην�ύ. Aθήνα, Eκδ. I. Σιδέρη, 1932.

Aπ� έρι σε έρι πήγαινε τ� αναγνωστικ� «Tα Kαλά Παιδιά», στη δύσκ�λη περί�δ� 1950-54. Φωτ�γρα ία τ�υ Δημήτρη Xαρισιάδη, 1952.

�ημένη σ�εδίασή τ�υς έκανε τ�νMίμη, την Aννα, την Eλλη και τη μι-κρή Λ�λα ήρωες στις μαθητικέςκ�ινωνίες.

Σήμερα τα παιδικά αναγνωστικάέ��υν γίνει συλλεκτικά αντικείμε-να. T� Aλ�α"ητάρι�, π�υ κυκλ�-��ρησε σε τεράστι�υς αριθμ�ύς

αντιτύπων για 23 �λ�κληρα �ρ�-νια, είναι π�λύ σπάνι� να "ρεθείσε καλή κατάσταση. T� 1993–94 ταδύ� "ι"λία ανατυπώθηκαν απ� εκ-δ�τικ�ύς �ίκ�υς της Aθήνας και �ιμ�ρ�ές των παιδιών–ηρώων τυ-πώθηκαν σε ασήμι, σαν αναμνη-στικά μιας επ��ής.

H εικ�ν�γρά�ηση διδακτικών "ι-"λίων απ� ελληνικά �έρια �εκίνη-σε μ�λις τη δεύτερη δεκαετία τ�υ20�ύ αιώνα. Aν παραθέσει κανείςτις μ�ναδικές εκδ�σεις με τις ει-κ�νες τ�υ Mαλέα (1919), τ�υ Kε-�αλλην�ύ (1932) και τ�υ Γραμμα-τ�π�υλ�υ (1950 και 1955), π�υ

σ�ράγισαν την επ��ή τ�υς και έγι-ναν α�ετηρίες για τ�υς π�λλ�ύςπ�υ ακ�λ�ύθησαν, διαπιστώνει �τιη αισθητική τ�υ εκπαιδευτικ�ύ "ι-"λί�υ, με τ�ν κατάλληλ� συνδυα-σμ� μιας σωστής απ��ασης και ε-ν�ς δημι�υργικ�ύ �ερι�ύ, παράγειμικρά αριστ�υργήματα.

OI πληρέστερες και �ι περισσ�-τερ� ενημερωμένες συλλ�γέςελληνικών αλ�α�ηταρίων και α-ναγνωστικών ανήκ�υν στ� Eλλη-νικ� Λ�γ�τε�νικ� και Iστ�ρικ�Aρ�εί�, στ� Kέντρ� Eρευνών γιατη Nε�ελληνική Eκπαίδευση καιστ�ν Oργανισμ� Παιδικών καιE�η�ικών Bι�λι�θηκών. Πι� συ-γκεκριμένα:

Eλληνικ� Λγτε νικ� και Iστ-ρικ� Aρ εί (Aγ. Aνδρέ�υ 5, Aθή-να. Tηλ. 32.50.378, 32.11.149). H�ι�λι�θήκη τ�υ EΛIA περιέ�ει σή-μερα πάνω απ� 100.000 τ�μ�υς�ι�λίων, �υλλαδίων, περι�δικών,ημερ�λ�γίων και ε�ημερίδων τ�υ19�υ και τ�υ 20�ύ αιώνα και κατα-τάσσεται ανάμεσα στις σημαντι-κ�τερες �ι�λι�θήκες τ�υ τ�π�υ.

Mέσα στις πλ�ύσιες συλλ�γέςτ�υ EΛIA ενδια�έρ�ν παρ�υσιά-!ει η εν�τητα π�υ έ�ει να κάνει μετην εκπαίδευση, ένα θέμα τ� �-π�ί� μας ευαισθητ�π�ιεί ιδιαίτε-ρα. Aνάμεσα στα σ��λικά τετρά-δια, τα διπλώματα, τα ενδεικτικά,

τις �ωτ�γρα�ίες κτιρίων και σ��-λικών �μάδων απ� τ�ν περασμέ-ν� αιώνα, έ��υμε και μια α"ι�λ�-γη συγκέντρωση αλ�α�ηταρίωνκαι αναγνωστικών. T� υλικ� αυτ�είναι τα"ιν�μημέν� στ� μεγαλύ-τερ� μέρ�ς τ�υ �ρ�ν�λ�γικά και�ρίσκεται στη διάθεση των ερευ-νητών π�υ θα μας επισκε�θ�ύν.E��υμε, επίσης, στ�ν τ�μέα τηςεκπαίδευσης, συνεργασία με τηνEταιρεία Σπ�υδών της Σ��λήςMωραΐτη, �π�υ έ��υμε παρα�ω-ρήσει ένα τμήμα τ�υ υλικ�ύ αυ-τ�ύ. A"ί!ει να σημειωθεί �τι τ�παλαι�τερ� αλ�α�ητάρι� π�υ έ-��υμε στη συλλ�γή μας είναι «T�Mέγα Aλ�α�ητάρι�ν», τυπωμέν�στη Bιέννη της Aυστρίας τ� 1771.

Kέντρ Eρευνών για τη Nεελ-ληνική Eκπαίδευση. T� Kέντρ� ι-δρύθηκε απ� την Eταιρεία Σπ�υ-δών Nε�ελληνικ�ύ Π�λιτισμ�ύκαι Γενικής Παιδείας τ� 1972 γιανα συμ�άλει στη μελέτη της Iστ�-ρίας της Nε�ελληνικής Eκπαίδευ-σης. Για τ� σκ�π� αυτ� εκτ�ς απ�

ευρετηριάσεις παιδαγωγικών πε-ρι�δικών π�υ έ�ει πραγματ�π�ιή-σει, συγκρ�τησε σταδιακά μια ση-μαντική συλλ�γή σ�ετικών �ι-�λίων και περι�δικών της περι�-δ�υ 1821 κ.ε". με έμ�αση στ�ν K΄αιώνα. T� μέγιστ� μέρ�ς της �ι-�λι�θήκης τ�υ Kέντρ�υ, π�υ έ�ειτώρα πάνω απ� 6.000 τίτλ�υς, α-π�τελ�ύν τα διδακτικά �ι�λία.

H �ι�λι�θήκη �ιλ�"ενείται στ�κτίρι� της Σ��λής Mωραΐτη (Aγ.Δημητρί�υ και A. Παπαναστασί�υ)στ� Π. Ψυ�ικ� και �ρίσκεται στηδιάθεση μεταπτυ�ιακών σπ�υδα-στών και ειδικών ερευνητών. Oκαν�νισμ�ς της λειτ�υργίας τηςεπι�άλλει πριν απ� �π�ιαδήπ�τεεπίσκεψη να γίνεται συνενν�ηση(τηλ. 67.22.340).

Oργανισμ�ς Παιδικών και E�η�ι-κών Bι�λιθηκών (Eρμ�ύ 56, τηλ.32.30.196). Eίναι μη κερδ�σκ�πι-κ�ς �ργανισμ�ς και ιδρύθηκε τ�νΔεκέμ�ρι� τ�υ 1993 σαν συνέ�ειατης Eταιρείας Iδρυσης Παιδικώνκαι E�η�ικών Bι�λι�θηκών. Eπιδ�-

τείται απ� τ� υπ�υργεί� Παιδείαςκαι απ� ��ρηγ�ύς ιδιώτες.

T� Kέντρ� Παιδικ�ύ και E�η�ι-κ�ύ Bι�λί�υ τ�υ Oργανισμ�ύ εί-ναι ερευνητικ� κέντρ� για τ� παι-δί και τ� �ι�λί� και τ� μ�ναδικ�στην Eλλάδα. H Eρευνητική τ�υBι�λι�θήκη έ�ει 27.000 τίτλ�υςκαι μια α"ι�λ�γη συλλ�γή παλιώναναγνωστικών και εκπαιδευτικών�ι�λίων. E�ει ιδρύσει και λειτ�υρ-γεί 25 �ι�λι�θήκες σε �λη τη �ώ-ρα, π�υ ε"υπηρετ�ύν 2.000 περί-π�υ παιδιά την ημέρα.

T� αλ�α�ητάρι� της �ωτ�γρα�ίας (κάτω) ανατυπώθηκε απ� τ� Eλληνικ� Λ�γ�τε�νικ� και Iστ�ρικ� Aρ�εί� τ� 1994, μετην ευκαιρία της ε�δ�μάδας Παιδικ�ύ Bι�λί�υ. T� αλ�α�ητάρι εικ�ν�γρα�είται με �υλ�γρα�ίες (πάνω) ειδικά �ιλ�-τε�νημένες γι’ αυτ� απ� τ�ν �αράκτη Iωάννη Πλατύ.

Συλλ�γές αναγνωστικών

Λ�γ�τε�νίακαι γλώσσα

Λ�γ�τε�νικά κείμενα στ� εγ�ειρίδι� «H Γλώσσα μ�υ»

Tης Eλένης X�ντ�λίδ�υ

Eπίκ. καθηγήτριας στ� Πανεπιστήμι�Θεσσαλ�νίκης

H ΘEΣH της λ�γ�τε�νίας στ� δημ�τι-κ� σ��λεί� ακ�λ�ύθησε και ακ�λ�υ-θεί την π�ρεία τ�υ μαθήματ�ς τηςγλωσσικής διδασκαλίας, τ� �π�ί� έ-�ει μια μακρ��ρ�νια και πρ��ληματι-κή ιστ�ρία1. Tα λ�γ�τε�νικά κείμεναστ� παρελθ�ν ανθ�λ�γ�ύνταν στασ��λικά �ι�λία με μ�ν� –ή τ�υλά�ι-στ�ν κύρι�– κριτήρι� τ� εθνικ�/�ρ�-νηματιστικ� τ�υς περιε��μεν� και �-�ι την καταλληλ�τητά τ�υς σε σ�έσημε την ηλικία, τα ενδια�έρ�ντα τωνμαθητών �ύτε καν για τη λ�γ�τε�νι-κή τ�υς α"ία αυτή καθ’ εαυτήν. Aπ�την άλλη, τ� μ�ντέλ� εκμάθησηςτων νεκρών γλωσσών (Aρ�αίωνEλληνικών, Λατινικών) δάνει!ε στ�μάθημα της γλωσσικής διδασκαλίας(�ύτως ή άλλως καθαρεύ�υσας), τ�-σ� στην Πρωτ��άθμια �σ� και στηΔευτερ��άθμια Eκπαίδευση, τη δι-δακτική τ�υ μεθ�δ�λ�γία: εκμάθηση

γραμματικών και συντακτικών καν�-νων στ� πλαίσι� μιας καν�νιστικήςγραμματικής, πρ�τεραι�τητα τ�υγραπτ�ύ λ�γ�υ κ.λπ. Στ� δημ�τικ�σ��λεί�, η λ�γ�τε�νία τ�σ� η «παιδι-κή» �σ� και η λ�γ�τε�νία των ενηλί-κων δεν εί�ε π�τέ τ�ν κύρι� ρ�λ�.Π�ιήματα �ρ�νηματιστικά, εθνικ�ύπεριε��μέν�υ διδάσκ�νταν και α-παγγέλλ�νταν σε σ��λικές γι�ρτέςκαι σπ�ραδικά �ι μαθητές έρ��ντανσε επα�ή με λίγα πε!ά και π�ιητικάκείμενα. T� τρίτ�μ� Aνθ�λ�γι�(Aνθ�λ�γι� για τα παιδιά τ�υ Δημ�τι-κ�ύ) π�υ συγκρ�τήθηκε τ� 1974 καιυπάρ�ει –μάλλ�ν σε α�ρηστία– ακ�-μη και σήμερα, δεν καλύπτει �υσια-στικά τ� !ήτημα της λ�γ�τε�νίας στ�δημ�τικ� σ��λεί�. Aς δ�ύμε τ�ν τρ�-π� π�υ εμ�ανί!εται η λ�γ�τε�νίαστα �ι�λία για τη διδασκαλία τηςγλώσσας. H Γλώσσα μ�υ, στ� δημ�τι-κ� σ��λεί�. Mιλ�ύμε για 22 τ�μ�υςπ�υ κατανέμ�νται στις αντίστ�ι�εςτά"εις ως ε"ής (συν τ� �ι�λί� τ�υδασκάλ�υ ένα για κάθε τά"η):

Kάθε εν�τητα στα σ��λικά �ι�λίατης Γλώσσας "εκινά με ένα λ�γ�τε-�νικ� κείμεν� (πε!� ή π�ιητικ�) καιακ�λ�υθείται απ�: λε"ιλ�γι� και α-σκήσεις γραμματικές, συντακτικές,�ρθ�γρα�ίας/καλλιγρα�ίας, ενί�τεετυμ�λ�γικές, λε"ιλ�γικές και τέλ�ς,απ� τ� θέμα π�υ καλ�ύνται να πραγ-ματευθ�ύν �ι μαθητές, είτε πρ��-ρικά είτε –κυρίως– γραπτά. T� λ�γ�-τε�νικ� κείμεν� π�υ παρατίθεται, τιςπερισσ�τερες ��ρές πρ�έρ�εται α-π� τ� σώμα της ελληνικής λ�γ�τε-�νίας, απ�τελεί απ�σπασμα απ� έναμεγαλύτερ� κείμεν� (κάπ�ιες ��ρέςσυνε�ί!εται στην επ�μενη εν�τητα),ανήκει στ�ν επίσημ� «σ��λικ� λ�γ�-τε�νικ� καν�να», είτε της παιδικήςλ�γ�τε�νίας είτε της λ�γ�τε�νίαςτων ενηλίκων. Tα κείμενα π�υ ανθ�-λ�γ�ύνται είναι γνωστών συγγρα�έ-ων, δημ�τικά τραγ�ύδια, μύθ�ι ήπρ��ρικές παραδ�σεις. Σπανίωςανθ�λ�γ�ύνται κείμενα π�υ δεν α-νήκ�υν στην επίσημη παιδική λ�γ�-τε�νία, �πως «T� �έρι τ�υ Kλ�τέρ»απ� τ�ν Mικρ� Nικ�λα (A΄ Δημ�τικ�ύ,2� τεύ��ς, σ. 33). Σε κάπ�ι�υς τ�-μ�υς (στη B΄ Δημ�τικ�ύ) υπάρ��υνκείμενα ανυπ�γρα�α, συνήθως λ�-γ�τε�νικών α"ιώσεων π�υ υπ�θέτεικανείς �τι έ��υν γρα�εί απ� την �-μάδα των συντακτών των �ι�λίων.

T� λ�γ�τε�νικ� κείμεν�/απ�σπα-σμα π�υ εισάγει κάθε εν�τητα �ρησι-μ�π�ιείται ως ένα �π�ι�δήπ�τεγλωσσικ� κείμεν� πρ�κειμέν�υ δι’αυτ�ύ να διδα�θεί η γλώσσα με τηγραμματική της: �ρ�ν�ι των ρημά-των, κλίση των �ν�μάτων, ετυμ�λ�-γία κ.�.κ. και ��ι να διδα�θεί η«γλώσσα της λ�γ�τε�νίας», με �,τιθα σήμαινε αυτ� (λ.�. να διδα�θεί η«�πτική γωνία» η εστίαση τ�υ συγ-γρα�έα...)

H κύρια διαπίστωση π�υ μπ�ρεί νακάνει � μελετητής των �ι�λίων αυ-τών είναι �τι στ� μάθημα της γλωσ-σικής διδασκαλίας στ� δημ�τικ�σ��λεί� τ� κυρίαρ�� γλωσσικ� υπ�-δειγμα είναι τ� λ�γ�τε�νικ�, με έμ-μεση πλην �μως σα�ή υπερτίμηση

τ�υ γραπτ�ύ λ�γ�υ2. Eίναι ευδιάκρι-τη η αντίληψη η σ�ετική με την ανω-τερ�τητα τ�υ γραπτ�ύ λ�γ�υ και μά-λιστα τ�υ γραπτ�ύ λ�γ�τε�νικ�ύ λ�-γ�υ, καθώς καλύπτει τ� συντριπτικ�μέρ�ς των πρ�ς διδασκαλία κειμέ-νων. Oμως � λ�γ�τε�νικ�ς λ�γ�ς –η«γλώσσα» της λ�γ�τε�νίας– δεν εί-ναι τ� τελει�τερ� �ύτε τ� υπ�δειγ-ματικ� είδ�ς λ�γ�υ ή πρ��ρικήςέκ�ρασης για τ�υς μαθητές. Eίναι έ-να απ� τα είδη τ�υ λ�γ�υ και μάλι-στα ��ι τ� καταλληλ�τερ� για να δι-δά"�υμε γλώσσα. H γλώσσα διδά-σκεται μέσα απ� κείμενα πρ��ρικάκαι γραπτά �λων των γλωσσικών ει-δών και γενών (genres): περιγρα�ή,δ�κίμι�, δια�ήμιση, ε�ημερίδα κ.�.κ.Tα μέσα μα!ικής ενημέρωσης με τηνπλατιά τ�υς διάδ�ση, α�εν�ς διεκδι-κ�ύν δυναμικά τη θέση τ�υς στ�σ��λικ� πρ�γραμμα, α�ετέρ�υ πιέ-!�υν τ� σ��λεί� για ένα δραστικ� ε-παναπρ�σδι�ρισμ� των �ρων λ�γ�-τε�νία, «λ�γ�τε�νικ�τητα» και ακ�-λ�ύθως και τ�υ τρ�π�υ με τ�ν �π�ί�διδάσκεται � γραπτ�ς (αλλά και πρ�-��ρικ�ς) λ�γ�ς3.

Σημειώσεις: 1. Xατ�ησα��ίδης, Σ. (1992). «T� ι-στ�ρικ� της αναμ�ρ�ωσης τ�υ μαθήματ�ςτης νε�ελληνικής γλώσσας στην υπ��ρεωτι-κή εκπαίδευση» (1976–1984), Θεσσαλ�νίκη:Kυριακίδης.

2. Kαι μάλιστα, λ�γ�υ �μ�ι�μ�ρ��υ και ίδι�υ(!)σε �λα τα κείμενα. Oλα τα ανθ�λ�γημένα λ�-γ�τε�νικά κείμενα, λ�γ�τε�νικά, έ��υν πρ�-σαρμ�στεί σε ενιαία �ρθ�γρα�ία και τυπικ�.Aυτ� ισ�ύει και για τ� δημ�τικ� και για τ�γυμνάσι�. Bλ. Nάκ�υ Eιρήνη «H κακ�π�ίησητης λ�γ�τε�νίας και � �ιασμ�ς της γλώσσαςστα νέα �ι�λία γλωσσικής διδασκαλίας τ�υγυμνασί�υ», «Δεκαπενθήμερ�ς Π�λίτη», 25,19, 10, 84, σ.σ. 23–25 και της ίδιας «H λ�γ�τε-�νία στα νέα �ι�λία (γλωσσική) διδασκαλίαςτ�υ γυμνασί�υ». «Λέ&η», 39, N�έμ�ρι�ς 1986,σ. 804

3. Tα μέσα μα�ικής ενημέρωσης (Tύπ�ς, ραδι�-�ων�, κινηματ�γρά��ς...) απ�τελ�ύν αντι-κείμεν� σπ�υδών τ�σ� σε ακαδημαϊκ� επίπε-δ� (Media Studies) �σ� και στ� επίπεδ� τηςεκπαίδευσης στις αγγλ�σα&�νικές �ώρες. T�σ��λεί� θα πρέπει ίσως να αν�ί&ει τα πρ�-γράμματά τ�υ στα μέσα μα�ικής ενημέρω-σης, αλλά και σε �,τι απ�καλείται παραλ�γ�-τε�νία (κ�μικς, αστυν�μικ� μυθιστ�ρημα...).

Kάθε εν�τηταστα σ��λικά �ι�λία «H Γλώσ-σα μ�υ» �εκινάμε ένα λ�γ�τε-�νικ� κείμεν�(πε"� ή π�ιητικ�)και ακ�λ�υθείταιαπ�: λε�ιλ�γι�και ασκήσειςγραμματικές, συ-ντακτικές, �ρθ�-γρα�ίας – καλλι-γρα�ίας, ενί�τεετυμ�λ�γικές και τέλ�ς απ� τ� θέμα π�υ καλ�ύνται ναπραγματευτ�ύν�ι μαθητές.

Tα ανθ�λ�για τ�υ Δημ�τικ�ύH α�ι�λ�γηση των λ�γ�τε�νικών κειμένων και η σημερινή πραγματικ�τητα

Tης Bενετίας Aπ�στ�λίδ�υ

Λέκτ�ρ�ς Nε�ελληνικής Λ�γ�τε�νίαςστ� Παιδαγωγικ� Tμήμα Δημ�τικής Eκπαίδευσηςτ�υ AΠΘ

ΣTO ΔHMOTIKO, παράλληλα με ταεγ�ειρίδια εκμάθησης της γλώσ-σας, �ρησιμ�π�ι�ύνται και ανθ�λ�-για λ�γ�τε�νικών κειμένων, τα �-π�ία σκ�πεύ�υν να ασκήσ�υν ταπαιδιά στην ανάγνωση αλλά κυρίωςνα τα ε"�ικειώσ�υν με τη λ�γ�τε-�νία και να τα κάν�υν να αγαπή-σ�υν τ� �ι�λί�. Πρ�κειται για τρίαανθ�λ�για (τ� καθένα πρ��ρί!εταιγια δύ� τά"εις) τα �π�ία συντά�θη-καν αμέσως μετά τη μεταπ�λίτευση(1974-1976) απ� επιτρ�πή η �π�ίαεπ�πτευ�ταν απ� τ�ν Mι�. Δ. Στασι-ν�π�υλ� και τ�ν Γ. Π. Σα��ίδη καιεί�ε μέλη τ�υς Aριστείδη B�υγι�ύ-κα, Aλέ"η Δημαρά, Kαλή Δ�"ιάδη,Γιώργ� Iωάνν�υ, Λίνα Kάσδαγλη καιKαλλι�πη M�υστάκα. Kατά τα είκ�-σι �κτώ �ρ�νια π�υ έ��υν μεσ�λα-�ήσει, δεν έ��υν ανανεωθεί.

Oταν κρίν�υμε σ��λικά ανθ�λ�-για θα πρέπει να είμαστε π�λύ πρ�-σεκτικ�ί. Tα κρίν�υμε ως πρ�ς τηνεπιτυ�ή επιλ�γή των κειμένωντ�υς και αν ναι, με π�ια κριτήρια τημετρ�ύμε; Tη λ�γ�τε�νική τ�υςπ�ι�τητα περισσ�τερ� ή την παιδα-γωγική τ�υς καταλληλ�τητα; Eίναικριτήρια π�υ επικρατ�ύσαν στην ε-π��ή κατά την �π�ία συντά�θηκανή μήπως �ρειά!εται να κρίν�υμετην καταλληλ�τητά τ�υς για τη ση-μερινή επ��ή; Eνα σημαντικ� επι-πλέ�ν ερώτημα είναι αν τ� κάθεκείμεν� εν�ς σ��λικ�ύ ανθ�λ�γί�υλειτ�υργεί μεμ�νωμένα ή αν τελι-κά, μέσα απ� τ� σύν�λ� των επι-λεγμένων κειμένων, παράγεται έ-νας λ�γ�ς, μια ενιαία αντίληψη γιατη λ�γ�τε�νία, για τ�ν κ�σμ�, γιατην παιδική ηλικία, � �π�ί�ς είναιανε"άρτητ�ς απ� τ� λ�γ� των έρ-γων απ� τα �π�ία απ�σπάστηκαντα κείμενα τ�υ ανθ�λ�γί�υ. Δύ�άλλα σ�ετικά !ητήματα, τα �π�ίαδεν είναι της παρ�ύσης στιγμής,είναι, πρώτ�ν, η διδακτική τ�υς�ρήση, η �π�ία μπ�ρεί να α"ι�π�ιείή να ακυρώνει την �π�ια επιτυ�ίατων επιλ�γών τ�υς και, δεύτερ�ν,η επανε"έταση της αναγκαι�τηταςύπαρ"ης σ��λικών ανθ�λ�γίων γιατην πρ�ώθηση της ανάγνωσης καιτη διδασκαλία της λ�γ�τε�νίας ή,ενδε��μένως, η αντικατάστασήτ�υς απ� �λ�κληρα λ�γ�τε�νικά�ι�λία, κάτι π�υ γίνεται ήδη σε άλ-λες �ώρες.

Λ�γ�τε�νικ�ί ερανισμ�ί

Θα παρ�υσιάσ�υμε λ�ιπ�ν τα αν-θ�λ�για τ�υ Δημ�τικ�ύ δίν�νταςέμ�αση στ�ν λ�γ� � �π�ί�ς παρά-γεται απ� αυτά και ��ι στην καταλ-ληλ�τητα μεμ�νωμένων κειμένωντ�υς. T� πρώτ�, τ� �π�ί� πρ��ρί!ε-ται για τις δύ� μικρ�τερες τά"ειςείναι ίσως και τ� πι� δύσκ�λ� να

συντα�θεί γιατί α��ρά π�λύ μικράπαιδιά π�υ δεν δια�ά!�υν ακ�μη μεάνεση και επιπλέ�ν, καθ�σ�ν δενέ��υν ακ�μη ενσωματώσει την αί-σθηση της υπ��ρεωτικής ανάγνω-σης, πρέπει να τα ελκύσ�υμε στηνανάγνωση. Aπ�ρίες πρ�καλεί η επι-λ�γή κειμένων απ� τα παλαιά ανα-γνωστικά των αρ�ών τ�υ αιώνα(π�σ�στ� 23%). H πρ�τίμησή τ�υςαυτή �ασί!εται άραγε στην πεπ�ί-θηση �τι τα αναγνωστικά αυτά υ-πήρ"αν α"επέραστα ως πρ�ς τηνπ�ι�τητά τ�υς ή μήπως �τι τα παι-διά και �ι πνευματικές τ�υς ανά-γκες παραμέν�υν ίδιες στις αρ�έςκαι στ� τέλ�ς τ�υ 20�ύ αιώνα; ΄Hμήπως εί�αν δυσκ�λίες να �ρ�υνπερισσ�τερ� σύγ�ρ�να κείμενα;Eδώ πρέπει να σημειωθεί πως σε �-λα τα σ��λικά ανθ�λ�για –και ��ιμ�ν�ν τ�υ Δημ�τικ�ύ– τα κείμεναείναι πάντα π�λύ παλαι�τερα απ�την επ��ή στην π�ία συντάσσ�-νται, για μια σειρά λ�γ�υς π�υ δεν

είναι δυνατ�ν να αναλυθ�ύν αυτήτη στιγμή· τ� απ�τέλεσμα ωστ�σ�είναι να δίνεται η εντύπωση σταπαιδιά �τι η λ�γ�τε�νία ανα�έρε-ται πάντα στ� παρελθ�ν και να δυ-σκ�λεύεται η ταύτιση και η συσ�έ-τιση με τ�ν εαυτ� τ�υς και τα πρ�-�λήματα τ�υ παρ�ντ�ς. Eνα α"ι�-σημείωτ� π�σ�στ� κειμένων (20%)είναι λαϊκά, δημ�τικά τραγ�ύδια,λαϊκά παραμύθια ή αινίγματα. Στ�δεύτερ� ανθ�λ�γι� (π�υ πρ��ρί!ε-ται για την τρίτη και τέταρτη τά"η)τ� π�σ�στ� αυτών των κειμένων�θάνει στ� 28%, ενώ μειώνεταιστ� τρίτ� ανθ�λ�γι� στ� 12%. Hπαρ�υσία της λαϊκής παράδ�σηςείναι δηλαδή αρκετά ισ�υρή και �-�είλεται στην εδραιωμένη πεπ�ί-θηση �τι τα πρ�ϊ�ντα της λαϊκήςσ��ίας είναι ένα έ"�� μέσ� δια-παιδαγώγησης στις εθνικές και ηθι-κές α"ίες (π�λλές ��ρές α��ύ υ-π�στ�ύν μια γενναία διασκευή, ι-δίως τα παραμύθια). H γνώμη μ�υ

είναι πως η πεπ�ίθηση αυτή πρέπειρι!ικά να αναθεωρηθεί στην επ��ήμας και να ανα!ητηθεί ένας νέ�ςτρ�π�ς επα�ής π�υ θα επιτρέπειτην κριτική καταν�ησή τ�υς. Aπ�-τέλεσμα της έντ�νης παρ�υσίαςτης λαϊκής παράδ�σης, αλλά καιγενικ�τερα κειμένων των αρ�ώντ�υ αιώνα, είναι η απ�κλειστική κυ-ριαρ�ία της αγρ�τικής !ωής.

Tα π�ιήματα στα δύ� πρώτα αν-θ�λ�για είναι π�λύ περισσ�τερα α-π� τα πε!ά και είναι αυτά π�υ δια-�ά!�νται κυρίως μέσα στην τά"ηλ�γω της μικρής έκτασής τ�υς. Hαντίληψη για την παιδική π�ίησηπ�υ ε"άγεται είναι πως τα παιδιά�ρειά!�νται μια π�ίηση έντ�ναρυθμική και �μ�ι�κατάληκτη μεπ�λλά !ώα και �ωρίς ί�ν�ς π�ιητι-κ�τητας. H π�ίηση υπ��ωρεί σεσ�έση με την πε!�γρα�ία στ� τρίτ�ανθ�λ�γι�, τ� �π�ί� πρ��ρί!εταιγια την πέμπτη και έκτη τά"η και �λ�γ�ς είναι πως πρωταρ�ικ� σκ�π�τ�υ θέτει την εθνική και ιστ�ρικήδιαπαιδαγώγηση. Tα παιδιά θεω-ρ�ύνται πια αρκετά μεγάλα για ναμάθ�υν, μέσω της λ�γ�τε�νίας, τιςεθνικές περιπέτειες. T� 34% τωνκειμένων έ�ει θέματα απ� την αρ-�αι�τητα, τη θρησκευτική ιστ�ρία,τ�ν Mακεδ�νικ� Aγώνα, τη Mικρα-σιατική καταστρ��ή, τ�ν π�λεμ�τ�υ ’40. Tα υπ�λ�ιπα μιλ�ύν γιαπαιδιά στερημένα π�υ εργά!�νται,π�υ δεν παίρν�υν δώρα στις γι�ρ-τές και μ�ν�ν τρία ή τέσσερα απ�ένα σύν�λ� ενενήντα κειμένωνδιακρίν�νται απ� κάπ�ι�ν περιπε-τειώδες ή �ι�υμ�ριστικ� τ�ν� ή α-να�έρ�νται σε κ�ινά πρ��λήματα,�πως η παιδική ανία ή η αγωνία γιατις ε"ετάσεις. H γενική εντύπωση,καθώς δια�ά!ει κανείς με τη σειράτα τρία ανθ�λ�για, είναι πως απ�μια ανέμελη και απλ�ϊκή παιδικ�τη-τα μετα�αίν�υμε απ�τ�μα στις δυ-στυ�ίες, τις καταστρ��ές και τα�αρύγδ�υπα ιδανικά· κάπ�υ στ�μετα"ύ �άνεται η πραγματική !ωήτων σημερινών παιδιών για την �-π�ία μιλάει μια πλ�ύσια πλέ�ν παι-δική λ�γ�τε�νία, η �π�ία μπ�ρεί ναδιακινείται και να δια�ά!εται εκτ�ςσ��λεί�υ, αλλά είναι θριαμ�ευτικάαπ�ύσα απ� αυτ�. Bέ�αια, για ναμην είμαστε άδικ�ι, τ� 1974 π�υσυντά�θηκαν τα ανθ�λ�για η παιδι-κή λ�γ�τε�νία δεν παρεί�ε ακ�μητη μεγάλη π�ικιλία των κειμένωνπ�υ έ�ει σήμερα. Oι αδράνειες τ�υεκπαιδευτικ�ύ συστήματ�ς και ηδιαδεδ�μένη αντίληψη πως τα παι-διά τ�υ Δημ�τικ�ύ δεν �ρειά!�νταικαι τ�σ� τη λ�γ�τε�νία εμπ�δισανωστ�σ� την ανανέωσή τ�υς.

Eίναι ε"αιρετικά αμ�ί��λ�, λ�ι-π�ν, αν μπ�ρ�ύν αυτά τα ανθ�λ�-για να ελκύσ�υν τα σημερινά παι-διά στην ανάγνωση και αν τ�υς δί-ν�υν έστω και μια αμυδρή εικ�ναγια τ� τι είναι η λ�γ�τε�νία και πώςμπ�ρεί να α��ρά τη !ωή μας.

Tα σημερινά ανθ�λ�για της Δημ�τικής Eκπαίδευσης έ��υν πρ��ρισμ� να ε-��ικειώσ�υν τα παιδιά με τις λέ�εις, τ� λ�γ�, τ� κείμεν�.

H εκπαίδευση των π�λιτικών πρ�σ�ύγωνT� ελληνικ� σ��λικ� �ι�λί� στις Aνατ�λικές �ώρες, καθρέ�της των π�λιτικών ε�ελί�εων

Tης Mαρίας Mπ�ντίλα

Yπ. δρ�ς τ�υ T�μέα Παιδαγωγικής της Φιλ�σ��ικής Σ��λής AΠΘ

OI ΣYNΘHKEΣ π�υ επικρατ�ύσανστην Eλλάδα κατά τη διάρκεια τ�υεμ�υλί�υ π�λέμ�υ (1946–1949) ή-ταν άγριες. Kαμένα �ωριά, συνε�είς��μ�αρδισμ�ί και μά�ες, πείνα, αρ-ρώστιες, διαλυμένες �ικ�γένειες.Λ�γω των συνθηκών αυτών, με τηλή"η τ�υ εμ�υλί�υ π�λέμ�υ αλλάκαι κατά τη διάρκειά τ�υ, π�λλές �ι-λιάδες παιδιά, πέρασαν τα σύν�ρακαι κατέ�υγαν στις σ�σιαλιστικές�ώρες. O συν�λικ�ς αριθμ�ς τωνπαιδιών π�υ μετακινήθηκαν δεν εί-ναι ακρι�ώς γνωστ�ς. Oι αντάρτεςμιλ�ύν για 25.000, ενώ η κυ�ερνητι-κή πλευρά για 28.000.

Tα παιδιά περνώντας τα σύν�ραμ�ιράστηκαν στις �ώρες υπ�δ��ήςτ�υς, π�υ "εκιν�ύσαν απ� τη B�υλ-γαρία και απλών�νταν μέ�ρι τη μα-κρινή Tασκένδη. Aπ� την πρώτηστιγμή της μετακίνησής τ�υς απ�-�ασίστηκε η λειτ�υργία σ��λείων,γιατί τα παιδιά, λ�γω των συνθηκών,εί�αν απ�μακρυνθεί για μεγάλ��ρ�νικ� διάστημα απ� αυτά. Tη με-τακίνηση των παιδιών αλλά και τηλειτ�υργία των σ��λείων ανέλα�ε ηEπιτρ�πή B�ήθειας στ� Παιδί, η λε-γ�μενη EBOΠ. Mε τη ��ήθεια τωνσ�σιαλιστικών �ωρών στήθηκε έναεκπαιδευτικ� δίκτυ� με έδρα τ�B�υκ�υρέστι, ε"ακτιν�ύμεν� σ’ �-λες τις �ώρες �ιλ�"ενίας των παι-διών. Στην αρ�ή η εκπαίδευσή τ�υςήταν μ�ν� ελλην��ωνη, αλλά γρή-γ�ρα ενέτα"αν τα παιδιά στα ντ�πιασ��λεία με την υπ��ρέωση να παρα-κ�λ�υθ�ύν παράλληλα και ελληνικάμαθήματα (Eλληνική Γλώσσα και Λ�-γ�τε�νία, Iστ�ρία και Γεωγρα�ία).

Oι πρ�σ�υγες, ωστ�σ�, κάτω απ�τις συγκεκριμένες συνθήκες τηςμετακίνησής τ�υς, δεν πήραν μα!ίτ�υς �ι�λία. Στην αρ�ή κάλυπταντις ανάγκες δίν�ντας περιλήψειςστα παιδιά ή γρά��ντας τ� μάθημαστ�ν πίνακα. Kυκλ��ρησαν, επί-σης, και κάπ�ια �ειρ�γρα�α π�λυ-γρα�ημένα �ι�λία, κυρίως για �ρή-ση των δασκάλων. Στη Γι�υγκ�σλα-�ία, για παράδειγμα, στ� �ωρι�Mπ�ύλκες, τ� 1947 τυπώθηκε ηπρώτη ελληνική γραμματική, π�υκυκλ��ρησε στα ανατ�λικά κρά-τη, �ασισμένη στη Γραμματική τ�υTριαντα�υλλίδη. Aπ� τις αρ�ές τ�υ1950 �μως, αρ�ί!ει ένας εκδ�τικ�ς�ργασμ�ς �ι�λίων, σ��λικών και ε-"ωσ��λικών.

Tε�νική καιπεριε��μεν�

Oι υπεύθυν�ι των �ι�λίων εί�αννα "επεράσ�υν δύ� πρ��λήματα.T� πρώτ� ήταν τε�νικής �ύσεωςκαι τ� δεύτερ� ιδε�λ�γικής και α-��ρ�ύσε στ� περιε��μεν� των �ι-�λίων. Στις �ώρες υπ�δ��ής τ�υςδεν υπήρ�αν μη�ανήματα ή τυπ�-

γρα�εία π�υ να διαθέτ�υν στ�ι�είατης ελληνικής γρα�ής. Γι’ αυτ� έ-στησαν ένα τυπ�γρα�εί� στην Π�-λωνία, �π�υ παλαι�τερα έ�γαινανεκκλησιαστικές εκδ�σεις στα Kυ-ριλλικά, π�υ έμ�ια!αν με τα ελληνι-κά, και στη P�υμανία, �π�υ τ� Πα-τριαρ�εί� διατηρ�ύσε ελληνικ� Γυ-μνάσι� και τυπ�γρα�εί�. T� 1950 α-πέκτησαν δικ� τ�υς τυπ�γρα�εί�,δωρεά της Aνατ�λικής Γερμανίας,και καθώς περνάν τα �ρ�νια �λες �ιεκδ�σεις γίν�νται πια στ� B�υκ�υ-ρέστι και απ� εκεί διακιν�ύνται σε�λες τις �ώρες, �π�υ υπήρ�αν π�-λιτικ�ί πρ�σ�υγες. Aπ� τ� 1949 έωςτ� 1956 �ι εκδ�σεις �έρν�υν τ� �-ν�μα «Nέα Eλλάδα». Aπ� τ� 1956 έ-ως τ� 1974 τ� �ν�μα «Π�λιτικές καιΛ�γ�τε�νικές Eκδ�σεις» και τ�1974 σταματ�ύν. Tα πρώτα �ρ�νια�ι συντάκτες των σ��λικών �ι�λίωνέμειναν ανώνυμ�ι, απ� τ� 1964 �-μως και μετά μπαίν�υν στα �ι�λίατα �ν�ματα των συντακτών και τωνσυγγρα�έων των �ι�λίων. Xωρίς να�είδ�νται κ�π�υ και �ρήματ�ς �ι υ-πεύθυν�ι της εκπαίδευσης ανανέω-ναν συνε�ώς τα �ι�λία, �ελτιών�-

ντάς τα και πρ�σαρμ�!�ντάς ταστις ανάγκες και τ� επίπεδ� τωνπαιδιών. Tα �ι�λία ανανεών�ντανσυ�νά και για επιστημ�νικ�ύς λ�-γ�υς –παρακ�λ�υθ�ύσαν τα επι-τεύγματα της επιστήμης και πλ�υ-τί!�νταν με καιν�ύργια δημ�γρα�ι-κά και �ικ�ν�μικά στ�ι�εία– αλλάκαι για π�λιτικ�ύς λ�γ�υς. Tα �ι-�λία τ�υς απ�τελ�ύσαν τ�ν καθρέ-�τη των π�λιτικών ε"ελί"εων της ε-π��ής. Για παράδειγμα, μετά την α-π�σταλιν�π�ίηση τ� �ν�μα τ�υΣτάλιν ε"α�ανί!εται απ� τα �ι�λία,�πως και τ� �ν�μα τ�υ Zα�αριάδημετά την καθαίρεση και τη διαγρα-�ή τ�υ απ� τ� K�μμα. T� απ�τέλε-σμα ήταν να εκδίδ�νται καιν�ύργια�ι�λία για τ� ίδι� μάθημα και γιατην ίδια τά"η σ�εδ�ν κάθε �ρ�ν�.A��ύ καλύ�θηκαν �ι πρώτες ανά-γκες σε �ι�λία μέ�ρι τ� 1955 περί-π�υ, τα επ�μενα �ι�λία έ�γαιναν μεμεγαλύτερη άνεση και δια��ρετι-κές διαδικασίες. Δεν συντάσσ�νταιπια απ� μια επιτρ�πή αλλά !ητείταιαπ� τ�υς δασκάλ�υς, τ�υς λ�γ�τέ-�νες και τ�υς επιστήμ�νες κάθε�ώρας να γράψ�υν ή να πρ�τείν�υν

ύλη κατάλληλη για τα σ��λικά �ι-�λία, α��ύ λά��υν υπ�ψη τ�υς τις�δηγίες της Eκπαιδευτικής Eπιτρ�-πής για τ� ακρι�ές περιε��μεν�,τ�υς στ��υς και τις πρ�διαγρα�έςτ�υς. Συγ�ρ�νως !ητείται η γνώμητων υπευθύνων της εκπαίδευσηςκάθε �ώρας για τα ήδη υπάρ��ντα�ι�λία με σκ�π� πάντα τη �ελτίωσήτ�υς. T� θέμα, επίσης, της �ρθ�-γρα�ίας απασ��λησε π�λύ τ�υς υ-πεύθυν�υς των �ι�λίων και �αίνε-ται �τι δεν υπήρ�ε �μ��ωνία απ�-ψεων πάνω στ� !ήτημα αυτ�.

O διπλ�ς στ��ς

T� περιε��μεν� των �ι�λίων είναισύμ�ων� με την ιδε�λ�γία των σ�-σιαλιστικών κρατών. Eτσι, στα �ι�λίαπαρ�υσιά!�νται με έντ�να θετικ��αρακτήρα � εργάτης, η απεργία, τ�αντάρτικ�, �ι θυσίες των αγωνι-στών, � σ�σιαλισμ�ς αλλά και � Λέ-νιν, � Στάλιν και � Zα�αριάδης. Σεσύγκριση με τα αντίστ�ι�α �ι�λίατ�υ ελλαδικ�ύ �ώρ�υ της ίδιας επ�-�ής είναι ένας κ�σμ�ς γυρισμέν�ςανάπ�δα.

O σκ�π�ς της ελλην��ωνης εκ-παίδευσης, �πως ρητά δηλώνεται α-π� την EBOΠ και την KεντρικήEκπαιδευτική Eπιτρ�πή και δια�αί-νεται απ� τη μελέτη των σ��λικώνεγ�ειριδίων, ήταν διπλ�ς. H σ�σιαλι-στική διαπαιδαγώγηση και η καλ-λιέργεια της εθνικής συνείδησης.Kύρι�ς στ��ς, λ�ιπ�ν, των �ι�λίωνήταν η Eλλάδα σε �λες τις εκ�άν-σεις της, π�λιτικές, κ�ινωνικές, �ι-κ�ν�μικές, γεωγρα�ικές και η δ�μη-ση σ�σιαλιστικής ταυτ�τητας. H κ�ι-νωνικ�π�ίηση των παιδιών, π�υ επι-διώκεται μέσω τ�υ ελληνικ�ύ σ��λι-κ�ύ �ι�λί�υ και υπ��ηθείται και α-π� την υπ�λ�ιπη !ωή τ�υς, παρ�υ-σιά!ει την ε"ής ιδι�μ�ρ�ία. Tα παι-διά, ενώ !�υν, μεγαλών�υν και μ�ρ-�ών�νται στις �ώρες υπ�δ��ήςτ�υς, στ��ς της κ�ινωνικ�π�ίησήςτ�υς είναι η έντα"ή τ�υς ��ι στη συ-γκεκριμένη κ�ινωνία, �π�υ πρ�σω-ρινά !�υν, αλλά στην κ�ινωνία τηςπατρίδας τ�υς, �π�υ πιστεύ�υν �τισύντ�μα θα γυρίσ�υν. Σκ�π�ς ε"άλ-λ�υ της κ�ινωνικ�π�ίησής τ�υς δενείναι απλώς η μελλ�ντική έντα"ήτ�υς στην ελληνική κ�ινωνία, αλλάκαι η ενεργή συμμετ��ή τ�υς στ�κ�ινωνικ� γίγνεσθαι της Eλλάδας.

H Eλλάδα, λ�ιπ�ν, ως ιστ�ρικ�ς�ρ�ν�ς, γεωγρα�ικ�ς �ώρ�ς και τ�-π�ς επιστρ��ής, καθώς και �ι σ�σια-λιστικές ιδέες αναπλαισιωμένες εί-ναι τα δ�μικά στ�ι�εία απ� τα �π�ία«κτί!εται» η ταυτ�τητα τ�υ Eλληναμαθητή στην αναγκαστική τ�υ «υπε-ρ�ρία», μέσα απ� τ� λ�γ� των ανα-γνωστικών �ι�λίων.

Πηγές: Ως πηγές �ρησιμ�π�ιήθηκαν 40 πρ�-��ρικές μαρτυρίες (συνεντεύ&εις) π�λιτι-κών πρ�σ�ύγων, �ι �π�ί�ι εί�αν εμπλακείστην εκπαιδευτική διαδικασία, καθώς καιανέκδ�τ� εκπαιδευτικ� αρ�ειακ� υλικ�της Eκπαιδευτικής Συντ�νιστικής Eπιτρ�-πής Δρέσδης.

Λιγ�στά είναι τα στ�ι�εία, κι ακ�μα λιγ�τερες �ι εικ�νες, απ� την εκπαίδευ-ση των Eλλήνων πρ�σ�ύγων στις Aνατ�λικές �ώρες μετά τ�ν Eμ�ύλι�. H �ω-τ�γρα�ία με ε�ώ�υλλα απ� τα αναγνωστικά της ελλην��ωνης εκπαίδευσηςπρ�έρ�εται απ� τ� –ε�αντλημέν�– �ι�λί� τ�υ Θ. Mητσ�π�υλ�υ «MείναμεEλληνες», εκδ�σεις «Oδυσσέας».

T� γλωσσικ πρτυπ�H συνε�ι�μενη διαμά�η καθαρεύ�υσας και δημ�τικής απ�τυπώθηκε στα μεταπ�λεμικά αναγνωστικά

T�υ Αγαθ�κλή αραλαμπ π�υλ�υ

Aν. καθηγητή Γλωσσ�λ�γίας στ� Πανεπιστήμι� Θεσσαλ�νίκης

Η ΔIΔAΣKAΛIA της (ελληνικής)γλώσσας στ� σ��λεί� απ� τη σύ-σταση τ�υ νε�ελληνικ�ύ κράτ�υςπρ�σδι�ρίστηκε απ� τις περιπέτει-ες τ�υ γλωσσικ�ύ �ητήματ�ς καικατά πρ�έκταση απ� τις π�λιτικέςκαι κ�ινωνικές περιπέτειες της �ώ-ρας. Η περί�δ�ς μετά τ�ν Β΄ Παγκ�-σμι� Π�λεμ� δεν απ�τέλεσε $υσικάε%αίρεση.

Ως πρ�ς τις περιπέτειες τηςγλώσσας και τη διδασκαλία της, ημεταπ�λεμική περί�δ�ς διακρίνεταισε δύ� περι�δ�υς με �ρ�σημ� τ�1976, έτ�ς καθιέρωσης της δημ�τι-κής ως επίσημης γλώσσας τ�υ κρά-τ�υς.

Η πρ� τ�υ 1976 περί�δ�ς είναι ητελευταία περί�δ�ς �ωής της καθα-ρεύ�υσας και ως «γλώσσας» και ωςεπίσημης γλώσσας τ�υ κράτ�υς.Oσ�ν α$�ρά τ� σ��λεί�, συνε�ί�ε-ται τ� καθεστώς της διγλωσσίας,π�υ εί�ε επισημ�π�ιηθεί με τη με-ταρρύθμιση τ�υ 1929 (Γκ�τ�+�ς1991:49), στ� πλαίσι� τ�υ �π�ί�υ α-ναγνωρί�εται η ν�μιμ�τητα και τηςδημ�τικής και της καθαρεύ�υσας.Τ� πρ�+άδισμα �μως δίνεται στηνκαθαρεύ�υσα, α$�ύ η �ρήση και ηδιδασκαλία της δημ�τικής περι�ρί-�εται στις τέσσερις πρώτες τά%ειςτ�υ δημ�τικ�ύ, με ε%αίρεση τη σύ-ντ�μη περί�δ� 1964-67 π�υ η με-ταρρύθμιση τ�υ 1964 ανατρέπει τ�συσ�ετισμ� υπέρ της δημ�τικής.

Η μετά τ� 1976 περί�δ�ς είναι ηπερί�δ�ς π�υ, για πρώτη $�ρά στηνιστ�ρία τ�υ νε�ελληνικ�ύ κράτ�υς,παύει να ισ�ύει τ� καθεστώς της δι-γλωσσίας, με την κατάργηση τηςκαθαρεύ�υσας ως επίσημης γλώσ-σας και την υπ��ρεωτική καθιέρω-ση της �ρήσης της δημ�τικής στηνεκπαίδευση και στ�υς άλλ�υς τ�-μείς επίσημης επικ�ινωνίας.

Και στη μεταπ�λεμική περί�δ�συνε�ίστηκε η διαμά�η γύρω απ�τη γλώσσα. Ως τ� 1976 για τ� π�ιαθα είναι η θέση της δημ�τικής καιτης καθαρεύ�υσας, απ� τ� 1976 καιύστερα για τ� π�ια θα έπρεπε να εί-ναι η μ�ρ$ή της δημ�τικής ως επί-σημης πια γλώσσας τ�υ κράτ�υς.

Είναι πρ�$ανές �τι �ι ιδιαιτερ�-τητες της κάθε περι�δ�υ �σ�ν α$�-ρά την πρ�σέγγιση τ�υ γλωσσικ�ύ�ητήματ�ς εί�αν τ�ν αντίκτυπ�τ�υς και στ�ν τρ�π� με τ�ν �π�ί� α-ντιμετωπι��ταν η γλώσσα στ� σ��-λεί�. Τ� γλωσσικ� πρ�τυπ� π�υπρ�+αλλ�ταν κάθε $�ρά, τα σημείαστα �π�ία διν�ταν έμ$αση, καθώςκαι η μεθ�δ�λ�γία π�υ ακ�λ�υθ�ύ-νταν στη διδασκαλία, ανταπ�κρίν�-νταν στην κυρίαρ�η ιδε�λ�γία τηςκάθε περι�δ�υ. Η ε%έταση λ�ιπ�ντης εικ�νας της γλώσσας π�υ πρ�-+άλλεται και πρ�ωθείται μέσα απ�τα Αναγνωστικά τ�υ δημ�τικ�ύ σ��-

λεί�υ κατά τη μεταπ�λεμική περί�-δ� δεν μπ�ρεί να γίνει �ωρίς να λη-$θεί υπ�ψη τ� π�λιτικ�ϊδε�λ�γικ�και κ�ινωνικ� πλαίσι� π�υ υπαγ�-ρευε τις συγκεκριμένες επιλ�γές.

Τ� γλωσσικ μάθημαώς τ� 1976

Σε �λη τη διάρκεια αυτής της πε-ρι�δ�υ �ι συ�ητήσεις ε%αντλ�ύντανστ� αν θα διδάσκεται ή ��ι και σεπ�σες τά%εις η καθαρεύ�υσα ή ηδημ�τική. Τ� απ�τέλεσμα ήταν, στ�επίπεδ� των απ�$άσεων π�υ καθ�-ρι�αν και την υλ�π�ίηση της εκπαι-δευτικής π�λιτικής, να επικρατ�ύνκαι να υι�θετ�ύνται �ι συντηρητι-κές απ�ψεις π�υ έδιναν τ� πρ�+ά-δισμα στην καθαρεύ�υσα με κριτή-ρια καθαρά ιδε�λ�γικ�π�λιτικά(π�υ τ� περιε��μεν� τ�υς συν�ψί-�εται στ� τρίπτυ�� πατρίδα, θρη-σκεία, �ικ�γένεια) και καθ�λ�υγλωσσικά.

Eτσι, η διδασκαλία της δημ�τικής

περι�ρί�εται μ�ν� στ� δημ�τικ�σ��λεί�, �π�υ πάλι διδάσκεται στα-θερά μ�ν� στις τρεις πρώτες τά-%εις. Κατά περι�δ�υς επεκτείνεταικαι στην τετάρτη και μ�ν� δύ� $�-ρές (την περί�δ� της μετα%ικής δι-κτατ�ρίας(!) και την περί�δ� 1964-67) επεκτείνεται σε �λες τις τά%ειςτ�υ δημ�τικ�ύ. Συνταγματικά κατ�-�υρωμένη γλώσσα της εκπαίδευ-σης σε �λες τις +αθμίδες και επίση-μη γλώσσα τ�υ κράτ�υς είναι η κα-θαρεύ�υσα. Αλλά �ύτε κι αυτή δι-δάσκεται συστηματικά. Συστηματι-κή γλωσσική διδασκαλία με τ� γνω-στ� τυπ�λατρικ� τρ�π� έ��υμε μ�-ν� για την αρ�αία ελληνική στηδευτερ�+άθμια εκπαίδευση.

Π�ια είναι τα �αρακτηριστικά τ�υγλωσσικ�ύ μαθήματ�ς σ’ αυτή τηνπερί�δ�, πέρα απ� τ� �τι στις τρειςή τέσσερις πρώτες τά%εις διδάσκε-ται η δημ�τική και στις δύ� τελευ-ταίες �πωσδήπ�τε και η καθαρεύ-�υσα; Αν ανατρέ%ει κανείς στα Ανα-λυτικά Πρ�γράμματα (ΑΠ), τα �π�ία

απη��ύν την επίσημη αντίληψη �-σ�ν α$�ρά τη μ�ρ$ή και τ� περιε-��μεν� της γλωσσικής διδασκα-λίας, αυτ� π�υ +ρίσκει σ�ετικά μετ� μάθημα της γλώσσας είναι μια α-πλή παράθεση της διδακτέας ύλης,�ωρίς καμιά περιγρα$ή τ�υ αντικει-μέν�υ της γλωσσικής διδασκαλίαςή των αρ�ών στις �π�ίες στηρί�εταιη επιλ�γή της διδακτέας ύλης, �-πως ανύπαρκτες είναι και �ι πρ�τά-σεις για τη διδακτική μεθ�δ�λ�γίαπ�υ πρέπει να ακ�λ�υθηθεί.

>ι τ�μείς π�υ συναπ�τελ�ύν τ�μάθημα «Ελληνική Γλώσσα» είναι ηΑνάγνωση, η Γραμματική και ηEκθεση π�υ διδάσκ�νται σε %ε�ωρι-στές ώρες.

Απ� τ�υς τρεις αυτ�ύς τ�μείς με-γαλύτερη έμ$αση δίνεται στηΓραμματική, η ύλη της �π�ίας πα-ρ�υσιά�εται διε%�δικά, ενώ η ανα-$�ρά στ�υς δύ� άλλ�υς περι�ρί�ε-ται σε γενικ�λ�γες διατυπώσεις.Ακρ�γωνιαί�ς λίθ�ς λ�ιπ�ν τ�υγλωσσικ�ύ μαθήματ�ς είναι ηΓραμματική, π�υ η διδασκαλία τηςσυνδέεται άμεσα με την εκμάθησητης �ρθ�γρα$ίας, �ωρίς εντ�ύτ�ιςνα πρ�+λέπεται ένα +�ήθημα γιαδιδάσκ�ντες και μαθητές. Μ�ν� γιατις δύ� τελευταίες τά%εις υπήρ�εεν �ρήσει ένα εγ�ειρίδι� γραμματι-κής της καθαρεύ�υσας.

Η Ανάγνωση ήταν μια σταθερήκαι καθημερινή πρακτική και γιν�-ταν με τη +�ήθεια των Αναγνω-στικών. Τα Αναγνωστικά και σ’ αυ-τή την περί�δ� παρακ�λ�υθ�ύνκαι αντανακλ�ύν τ�σ� στη μ�ρ$ή�σ� και στ� περιε��μεν� τις π�λι-τικ�ϊδε�λ�γικές και κ�ινωνικές ε-%ελί%εις.

Σύμ$ωνα με τ�υς Σ. @ατ�ησα++ί-δη (1992:19-20) και Α. Β�υγι�ύκα(1994:145-147), μετά τ�ν π�λεμ� ε-πανεκδ�θηκαν τα αναγνωστικά τηςμετα%ικής περι�δ�υ, α$�ύ α$αιρέ-θηκαν τα κείμενα π�υ ανα$έρ�-νταν στ� δικτατ�ρικ� καθεστώς. Τ�1949 εκδ�θηκαν νέα με μικρ�αλλα-γές στ� περιε��μεν�. Νέα πάλι τ�1954, τα �π�ία επανεκδ�θηκαν τ�1965 με αντικατάσταση των καθα-ρευ�υσιάνικων κειμένων με άλλαστη δημ�τική, η �π�ία πρ�σαρμ�-στηκε στη γραμματική τ�υ Μ. Τρια-ντα$υλλίδη. Η δικτατ�ρία τ�υ 1967επανέ$ερε αυτ�ύσια τα αναγνω-στικά τ�υ 1954, αλλά τ� 1973 ε%έ-δωσε δικά της για τις τρεις πρώτεςτά%εις και αντικατέστησε τα κείμε-να της καθαρεύ�υσας απ� την Δ΄τά%η με κείμενα της δημ�τικής π�υτα μετέ$ερε απ� τα αναγνωστικάτης Ε΄ και της ΣΤ΄ +ά��ντας στη θέ-ση τ�υς νέα. Η μεταπ�λίτευση τ�υ1974 επανέ$ερε τα αναγνωστικάτ�υ 1954 επι$έρ�ντας �μως σ’ αυ-τά σημαντικές αλλαγές. Παράλλη-λα εκδ�θηκε και �ρησιμ�π�ιήθηκεένα τρίτ�μ� Ανθ�λ�γι� λ�γ�τε�νι-κών κειμένων. Τ� 1979 και τ� 1980εκδ�θηκαν νέα αναγνωστικά π�υ

«Aναγνωστικ » της Δ΄ Δημ�τικ�ύ τ�υ Γεωργί�υ A. Mέγα, 1940 με μ τ� «EίστεEλλην π�υλα και είναι μεγάλ� πράγμα να είναι κανείς Eλλην», I. Mετα�άς. T�περιε� μεν� και η εικ�ν�γρά!ηση είναι, !υσικά, επηρεασμένα και υπηρε-τ�ύν την αισθητική και την ιδε�λ�γία της μετα�ικής δικτατ�ρίας.

Oι δύσκ�λες συνθήκες της στ�ι�ειώδ�υς εκπαίδευσης στα πρώτα μεταπ�λεμικά �ρ νια, πως απ�τυπώθηκαν στ� !ακ της B�ύλας Παπαϊωάνν�υ.

κιν�ύνται σε κάπως δια$�ρετικήκατεύθυνση και παρ�υσιά��υν τηνκαιν�τ�μία �τι περιέ��υν ασκήσειςπάνω στα κείμενα.

H γλώσσατων Αναγνωστικών

Oπως ανα$έρθηκε ήδη, στις τρειςή τέσσερις πρώτες τά%εις διδασκ�-ταν η δημ�τική και στις δύ� τελευ-ταίες η καθαρεύ�υσα. Eτσι, και ταΑναγνωστικά των τά%εων αυτών ή-ταν γραμμένα στην αντίστ�ι�ηγλώσσα. Για τα κείμενα των Ανα-γνωστικών της μεταπ�λεμικής πε-ρι�δ�υ και τ�υς συγγρα$είς τ�υς �Α. Β�υγι�ύκας (1994:147) παρατηρεί�τι για τα περισσ�τερα αναγνωστι-

κά ως συγγρα$είς $έρ�νται απ�δύ� και πάνω και �τι σε ελά�ιστεςπεριπτώσεις �ι συγγρα$είς έ��υνκάμει μα�ί τ� +ι+λί�. Τα πε�ά κείμε-να στις πρώτες τά%εις είναι κατά κα-ν�να γραμμένα απ� τ�υς ίδι�υςτ�υς συγγρα$είς, ενώ στις άλλες �ισυγγρα$είς των αναγνωστικών εί-ναι +ασικά ανθ�λ�γ�ι και διασκευα-στές κειμένων. Αυτ� π�υ είναι �α-ρακτηριστικ� είναι �τι δεν τηρείταικαμιά $ιλ�λ�γική δε�ντ�λ�γία. >ιεπεμ+άσεις στα κείμενα είναι απρ�-κάλυπτες, με πρ�σαρμ�γές, μετα-γλωττίσεις, συντμήσεις κτλ.

Η δημ�τική των κειμένων π�υ πε-ριεί�αν τα Αναγνωστικά παρ�υσία�εδιακυμάνσεις, ανάλ�γα με τη �ρ�νι-κή περί�δ�. Ως τ� 1963 τα κείμενα ή-

ταν γραμμένα σε μια δημ�τική ν�-θευμένη σε μεγάλ� +αθμ� απ� τηνκαθαρεύ�υσα, με απ�τέλεσμα μιαμ�ρ$ή γλώσσας π�υ κανένας δεν�ρησιμ�π�ι�ύσε. Με μια τέτ�ια ανύ-παρκτη μ�ρ$ή γλώσσας έρ��νταν σεεπα$ή τα παιδιά στις τέσσερις πρώ-τες τά%εις τ�υ δημ�τικ�ύ. Στις δύ�τελευταίες έμπαινε παράλληλα και ηκαθαρεύ�υσα. Σ’ αυτές τις τά%εις τακείμενα τ�υ πρώτ�υ μέρ�υς τ�υΑναγνωστικ�ύ ήταν στη δημ�τικήκαι τα κείμενα τ�υ δεύτερ�υ μέρ�υςστην καθαρεύ�υσα. Την περί�δ�1964-67 η κυ+έρνηση της EνωσηςΚέντρ�υ, στ� πλαίσι� της εκπαιδευ-τικής μεταρρύθμισης π�υ έκαμε, κα-θιέρωσε τη δημ�τική σε �λες τις τά-%εις τ�υ δημ�τικ�ύ. Eτσι, τα Αναγνω-

στικά �λων των τά%εων περιέ��υνκείμενα μ�ν� στη δημ�τική, η �π�ίαείναι αρκετά συνεπής, σε αντίθεσημε την ερμα$ρ�διτη δημ�τική τωνπρ�ηγ�ύμενων Αναγνωστικών. Κιαυτ�, γιατί η περί�δ�ς ’64-’67 είναιμια μεταρρυθμιστική περί�δ�ς π�υσυνε�ί�ει τη μεταρρυθμιστική παρά-δ�ση στην εκπαίδευση π�υ %εκίνησεδυναμικά τ� 1917 και στα ελά�ιστηςδιάρκειας διαστήματα π�υ επικράτη-σε ά$ησε �,τι καλύτερ� έ�ει γίνειστη νε�ελληνική εκπαίδευση. Αντί-θετα, η περί�δ�ς π�υ πρ�ηγήθηκε ή-ταν μια περί�δ�ς π�υ κυριαρ��ύσε �συντηρητικ�ς καθαρευ�υσιανισμ�ς(ή καθαρευ�υσιάνικ�ς συντηρητι-σμ�ς) π�υ αντιδρ�ύσε σε κάθε ανα-

νεωτική πρ�σπάθεια και αντιτασσ�-ταν με ιδιαίτερη σ$�δρ�τητα στηνπρ�ώθηση της δημ�τικής στην εκ-παίδευση. Μέσα σ’ ένα τέτ�ι� ιδε�-λ�γικ� κλίμα ήταν αναμεν�μεν� �τι�ι $�ρείς τ�υ, κάν�ντας αναγκαστι-κή παρα�ώρηση εν�ς ασ$υκτικά πε-ρι�ρισμέν�υ �ώρ�υ στην εκπαίδευ-ση για τη δημ�τική, θα υι�θετ�ύσανμια ν�θα δημ�τική.

Αυτ� �μως π�υ απ�τελεί έκπλη%ηείναι �τι τα Αναγνωστικά π�υ έ+γαλεη δικτατ�ρία τ� 1973 είναι γραμμένασε μια αρκετά συνεπή δημ�τική, πα-ρ�λ� π�υ τ� δικτατ�ρικ� καθεστώςανέτρεψε εκ +άθρων τη μεταρρύθμι-ση τ�υ ’64-’67 και απ� την αρ�ή κι�-λας ε%έδωσε απ�$αση σύμ$ωνα μετην �π�ία «διδάσκ�ντες και διδα-σκ�μεν�ι θα �μιλ�ύν και θα γρά$�υνεις την καθαρεύ�υσαν». Iσως αυτ�να εί�ε σ�έση με τα αν�ίγματα εκδη-μ�κρατισμ�ύ τ�υ καθεστώτ�ς την ί-δια εκείνη �ρ�νιά.

Eνα πρώτ� πρ�+λημα για τ�υς μα-θητές ήταν η μετά+αση απ� τη δημ�-τική στην καθαρεύ�υσα. Μια �δυνη-ρή εμπειρία με π�λύ αρνητικές επι-πτώσεις στη γλωσσική τ�υς ανάπτυ-%η και κατ’ επέκταση στη γενικ�τερημαθησιακή τ�υς π�ρεία. Κι αυτ� για-τί, $τάν�ντας στην Ε΄ τά%η, ήταν υ-π��ρεωμέν�ι να αλλά%�υν γλωσσικήπρακτική. Εκεί π�υ εί�αν αρ�ίσει νασυνηθί��υν να �ρησιμ�π�ι�ύν μιαμ�ρ$ή, έστω και ανάπηρης, �πως εί-δαμε, δημ�τικής, καλ�ύνταν να ε%�ι-κειωθ�ύν και με έναν άλλ� γλωσσικ�κώδικα, την καθαρεύ�υσα, π�υ διέ-$ερε και στ� λε%ιλ�γι� και στη μ�ρ-$�λ�γία και στη σύντα%η απ� τη δη-

μ�τική. Παράλληλα τ�υς καλλιερ-γ�ύσαν την αντίληψη �τι υπήρ�ε καια%ι�λ�γική δια$�ρά ανάμεσα στιςδύ� γλώσσες. Oτι η καθαρεύ�υσα εί-ναι η καλλιεργημένη γλώσσα και κα-τάλληλη για την απ�κτηση μ�ρ$ω-σης και την έκ$ραση ανώτερων μ�ρ-$ών σκέψης, ενώ η δημ�τική πρ�-σ$έρεται μ�ν� για τις ταπεινές κα-θημερινές ανταλλαγές. Κ�ντά δηλα-δή στη γλωσσική σύγ�υση π�υ πρ�-καλ�ύσε στ�υς μαθητές η συνύπαρ-%η των δύ� κωδίκων, δημι�υργ�ύ-νταν μέσα τ�υς και γλωσσικ�ς δι�α-σμ�ς απ� την α%ι�λ�γική στάση τ�υσ��λεί�υ απέναντι στ�υς δύ� κώδι-κες. Σύγ�υση και δι�ασμ�ς π�υ, μα�ίμε άλλ�υς παράγ�ντες, �δηγ�ύσε τημεγάλη πλει�ν�τητα των μαθητώνστην απ�τυ�ία. Τα «γράμματα» τελι-κά ήταν για λίγ�υς και είναι γνωστ�π�ι�ι ήταν αυτ�ί.

Είναι $ανερ� �τι κατα�ρηστικά μ�-ν� μπ�ρ�ύμε να �ρησιμ�π�ιήσ�υμετ�ν �ρ� γλωσσική διδασκαλία γι’ αυ-τ� π�υ πρ�σ$ερε τ� σ��λεί� κατά τηδιάρκεια της παραπάνω περι�δ�υ.Αντί για γλωσσική καλλιέργεια πρ�-καλ�ύσε γλωσσική σύγ�υση και ανα-πηρία. Και � γλωσσικ�ς +ιασμ�ς τωνμαθητών συμπληρων�ταν με τ� +ια-σμ� σε ηθικ� και πνευματικ� επίπε-δ�, καθώς τα αναγνωστικά με ταπρ�τυπα και τις α%ίες π�υ πρ�+αλ-λαν ασκ�ύσαν ιδε�λ�γικ� πειθανα-γκασμ� και παιδαγωγική +ία (Α. Φρα-γκ�υδάκη 1978).

Η μετά τ� 1976περί�δ�ς

Τ� 1976 είναι η �ρ�νιά π�υ και τυ-

πικά μπαίνει τέλ�ς σε μια μακρά πε-ρί�δ� γλωσσικ�ύ ερμα$ρ�διτισμ�ύκαι γλωσσικής σύγ�υσης, καθώς μετρ�π� επίσημ� και με ν�μ�θετικήπρά%η καταργείται η καθαρεύ�υσακαι καθιερώνεται η απ�κλειστική�ρήση της δημ�τικής, με την �ν�μα-σία νέα ελληνική, ως γλώσσας τ�υκράτ�υς και της εκπαίδευσης. Και ε-νώ πριν με την κατάσταση διγλωσ-σίας π�υ επικρατ�ύσε δεν μπ�ρ�ύ-σε να γίνει σ�+αρά λ�γ�ς για σ�ε-διασμ� απ�τελεσματικής γλωσσικήςδιδασκαλίας, τώρα διαμ�ρ$ών�νται�ι συνθήκες για να αντιμετωπιστείμε τη δέ�υσα σ�+αρ�τητα τ� θέμα.

Η νέα ελληνική είναι ήδη διαμ�ρ-$ωμένη, �ωρίς τη συμ+�λή τ�υ σ��-λεί�υ, με την de facto διεύρυνση της�ρήσης της σε �λ� και περισσ�τε-ρ�υς τ�μείς της κ�ινωνικής δραστη-ρι�τητας. Υπάρ�ει η κωδικ�π�ίησήτης απ� τ�ν Μ. Τριαντα$υλλίδη, ήδηαπ� τ� 1941, με τ� έργ� τ�υ Νε�ελ-ληνική Γραμματική, καθώς και τ�π�λύτιμ� δίτ�μ� έργ� τ�υ Α�. Τ�άρ-τ�αν�υ Νε�ελληνική Σύντα%ις, στα�π�ία +ασίστηκε η σύντα%η των α-ντίστ�ι�ων σ��λικών +�ηθημάτων.Υπάρ��υν και τα θεσμικά �ργαναπ�υ θα συντ�νίσ�υν και θα καθ�δη-γήσ�υν την πρ�σπάθεια.

Πράγματι, αμέσως μετά τη ν�μ�-θετική ρύθμιση τ�υ θέματ�ς, ανα-λαμ+άνεται συντ�νισμένη πρ�-σπάθεια για να αντιμετωπιστ�ύν �ιγλωσσικές ανάγκες στην εκπαί-δευση και στ�υς άλλ�υς τ�μείςτ�υ ιδιωτικ�ύ και δημ�σι�υ κ�ινω-νικ�ύ +ί�υ.

Στην εκπαίδευση διδάσκεται η νε-�ελληνική, �πως �ν�μά�εται πια,

γλώσσα σε �λες τις +αθμίδες. Γιαμια μετα+ατική περί�δ� λίγων ετών,1976-82, �ρησιμ�π�ι�ύνται ως +�η-θήματα ανθ�λ�γίες κειμένων και εγ-�ειρίδια γραμματικής και συντακτι-κ�ύ +ασισμένα στα έργα τ�υ Μ.Τριαντα$υλλίδη και τ�υ Α. Τ�άρτ�α-ν�υ και πρ�σαρμ�σμένα για σ��λική�ρήση. Παράλληλα συγκρ�τήθηκανστ� Παιδαγωγικ� Ινστιτ�ύτ� �μάδεςγια να εκπ�νήσ�υν Αναλυτικά Πρ�-γράμματα και διδακτικά +ι+λία. Τησ��λική �ρ�νιά 1982-83 είναι έτ�ιμ�τ� Αναλυτικ� Πρ�γραμμα τ�υ δημ�-τικ�ύ, �π�υ εκτίθεται η $ιλ�σ�$ία�σ�ν α$�ρά τις επιδιώ%εις, τ� περιε-��μεν� και τη διδακτική μεθ�δ�λ�-γία τ�υ γλωσσικ�ύ μαθήματ�ς. Ταυ-τ��ρ�να ετ�ιμά��νται σταδιακά και�ρησιμ�π�ι�ύνται +ι+λία για τ� μα-θητή και +ι+λία με διδακτικές �δη-γίες για τ� δάσκαλ�, με τα �π�ία πι-στεύεται �τι υλ�π�ιείται στη διδα-κτική πρά%η η $ιλ�σ�$ία τ�υ Αναλυ-τικ�ύ Πρ�γράμματ�ς για τ� γλωσσι-κ� μάθημα.

Τ� ΑναλυτικΠργραμμα

Τ� νέ� ΑΠ απ�τελεί μια καιν�τ�-μία �σ�ν α$�ρά τις επιδιώ%εις, τ�περιε��μεν� και τη μεθ�δ�λ�γίατ�υ γλωσσικ�ύ μαθήματ�ς. >ι +α-σικές τ�υ αρ�ές μπ�ρ�ύν να συ-ν�ψιστ�ύν ως ε%ής (+λ. Α. @αρα-λαμπ�π�υλ�ς-Σ. @ατ�ησα++ίδης1997:23):

� H γλώσσα αντιμετωπί�εται ενι-αία, με την ένν�ια �τι ακρ�αση,πρ�$�ρική έκ$ραση, ανάγνωση,γραπτή έκ$ραση και γραμματική

Συνέ�εια απ την 23η σελίδα

H γλωσσική πρ�σαρμ�γή τ�υ ίδι�υ κειμέν�υ στα αναγνωστικά της E΄ Δημ�τικ�ύ τ� 1958 και τ� 1965.

δεν θα διδάσκ�νται ανε%άρτητα,αλλά θα συνυπάρ��υν στ� ίδι� μά-θημα και θα διασυνδέ�νται,

� Eπιδιώκεται να γίν�υν �ι μαθη-τές ικαν�ί �ρήστες της γλώσσαςμε την καλλιέργεια των δε%ι�τή-των π�υ σ�ετί��νται με την ακρ�α-ση, την πρ�$�ρική έκ$ραση, τηνανάγνωση και τη γραπτή έκ$ραση,

� Δίνεται ιδιαίτερη έμ$αση στ�νπρ�$�ρικ� λ�γ�,

� H καλλιέργεια της πρ�$�ρικήςκαι της γραπτής έκ$ρασης γίνεταιμε την άσκηση των μαθητών στη�ρήση της γλώσσας,

� Oι μαθητές έρ��νται σε επα$ήμε κείμενα τα �π�ία είναι αντιπρ�-σωπευτικά των π�ικίλων μ�ρ$ώνγραπτής επικ�ινωνίας,

� Συνε�ί�εται και στ� σ��λεί� �πρ�σ��λικ�ς, $υσικ�ς τρ�π�ς εκ-μάθησης της γλώσσας.

Απ� τα παραπάνω πρ�κύπτει �τιη γλωσσική διδασκαλία απελευθε-ρώνεται απ� τα δεσμά της στείραςγραμματικ�κεντρικής αντίληψηςκαι δίνεται έμ$αση στην καλλιέρ-γεια της πρ�$�ρικής και της γρα-πτής έκ$ρασης των μαθητών καιστην ε%�ικείωσή τ�υς με τις π�ικί-λες μ�ρ$ές πρ�$�ρικής και γρα-πτής επικ�ινωνίας. Φαίνεται �τι, σεεπίπεδ� αρ�ών τ�υλά�ιστ�ν, έ�εισυνειδητ�π�ιηθεί �τι η γλωσσικήδιδασκαλία πρέπει να απ�+λέπειπρωτίστως στ� να γίν�υν �ι μαθη-τές επαρκείς και απ�τελεσματικ�ί

�ρήστες της γλώσσας στην πρ�$�-ρική και στη γραπτή της μ�ρ$ή.

Τα διδακτικά !ι!λίαΓια την υλ�π�ίηση της αντίληψης

περί γλωσσικής διδασκαλίας π�υπρ�+άλλεται με τ� νέ� ΑΠ συντάσ-σ�νται +ι+λία για τ� μαθητή, τα �-π�ία δεν �ν�μά��νται πια Αναγνω-στικά, αλλά έ��υν τ�ν τίτλ� «Ηγλώσσα μ�υ». E��υν τη μ�ρ$ή +ι-+λι�τετραδί�υ και είναι τέσσερατεύ�η για κάθε τά%η, εκτ�ς απ� τηνA΄, π�υ είναι δύ�. Σύν�λ� 22 τεύ�ηγια �λ� τ� δημ�τικ�.

Η �ργάνωση τ�υ διδακτικ�ύ υλι-κ�ύ γίνεται σε εν�τητες. Η κάθε εν�-τητα, π�υ διδάσκεται σε ένα διδακτι-κ� δίωρ�, αρ�ί�ει με ένα κείμεν�, α-κ�λ�υθεί η μελέτη συγκεκριμένωνκάθε $�ρά γλωσσικών στ�ι�είων μετη μ�ρ$ή ασκήσεων, τ� υλικ� των �-π�ίων αντλείται κατά καν�να απ� τ�κείμεν�, και καταλήγει με γραπτή έκ-$ραση των μαθητών, π�υ δεν �ν�μά-�εται πια Eκθεση αλλά Σκέ$τ�μαι καιγρά$ω, συνήθως πάνω σε θέμα συ-να$ές με τη θεματική της εν�τητας.

>ι παρατηρήσεις για τ� είδ�ς τηςγλωσσικής παιδείας π�υ παρέ�εταιστ�υς μαθητές τ�υ δημ�τικ�ύ απ�τ� 1982 και μετά δεν μπ�ρεί να γί-ν�υν με τα ίδια κριτήρια π�υ έγιναν�ι παρατηρήσεις για την πρ�ηγ�ύμε-νη περί�δ�. Τ�τε τ� μεγάλ� πρ�+λη-μα ήταν τ� π�ια θα έπρεπε να είναι ηγλώσσα της εκπαίδευσης. Και ήταν ι-

δε�λ�γικ� περισσ�τερ� παρά γλωσ-σικ�. Τώρα τέτ�ι� πρ�+λημα δεν υ-πάρ�ει. Η γλώσσα της εκπαίδευσηςείναι η νέα ελληνική. Και η νέα ελλη-νική, �πως κάθε $υσική γλώσσα, πα-ρ�υσιά�ει λειτ�υργική π�λυμ�ρ$ία,π�υ σημαίνει �τι δεν είναι �μ�ι�γε-νής, αλλά δια$�ρ�π�ιείται ανάλ�γαμε τ� π�ύ, πώς και γιατί �ρησιμ�π�ι-είται, δηλ. ανάλ�γα με τις επικ�ινω-νιακές περιστάσεις. Δεν μιλάμε καιδεν γρά$�υμε με τ�ν ίδι� τρ�π� πα-ντ�ύ και πάντ�τε. Αυτ� σημαίνει �τιη γλωσσική αγωγή των μαθητών στ�σ��λεί� θα πρέπει να στ��εύει στ�να τ�υς κάμει ικαν�ύς να �ρησιμ�-π�ι�ύν την κατάλληλη μ�ρ$ή πρ�-$�ρικής ή/και γραπτής γλώσσας σεκάθε επικ�ινωνιακή περίσταση. Ηγλωσσική αγωγή λ�ιπ�ν π�υ πρ�-σ$έρει τ� σ��λεί� σήμερα πρέπει νακριθεί με +άση τ� αν πετυ�αίνει ή �-�ι αυτ�ν τ� στ��.

Φαίνεται πως τέτ�ια ήταν η πρ�θε-ση των συντακτών τ�υ ισ�ύ�ντ�ςΑΠ, αν κρίν�υμε απ� τις +ασικές αρ-�ές και επιδιώ%εις τ�υ π�υ συν�πτι-κά εκτέθηκαν πι� πάνω.

Μένει να δ�ύμε αν η πρ�θεση αυ-τή υλ�π�ιείται στην πρά%η με τις επι-λ�γές στ� περιε��μεν� και στη με-θ�δ�λ�γία τ�υ γλωσσικ�ύ μαθήμα-τ�ς, �πως αυτές απ�κρυσταλλών�-νται με τα διδακτικά +ι+λία Η γλώσσαμ�υ.

� Pεκινώντας απ� τα κείμενα, επ�-μένως τις μ�ρ$ές γραπτ�ύ λ�γ�υ,

με τα �π�ία ε%�ικειών�νται �ι μαθη-τές μέσα απ� τ� μάθημα της γλώσ-σας, παρατηρ�ύμε �τι στην πλει�ν�-τητά τ�υς είναι λ�γ�τε�νικά. Π�λλάαπ� τα κείμενα των πρώτων τά%εωνγρά$τηκαν απ� τ�υς συντάκτες των+ι+λίων, αλλά για τις μεγαλύτερεςτά%εις ανθ�λ�γήθηκαν κείμενα κα-τα%ιωμένων λ�γ�τε�νών.

Σπ�ραδικά υπάρ��υν και άλλεςμ�ρ$ές κειμένων, �πως αγγελίες, �-δηγίες, συνταγές, δια$ημίσεις, κτλ.,τα �π�ία �ύτε αρκετά είναι �ύτε α-%ι�π�ι�ύνται κατάλληλα για να κατα-ν�ήσ�υν �ι μαθητές τη λειτ�υργικήδια$�ρ�π�ίηση της γλώσσας. Π�ι�ςθα ε%�ικειώσει συστηματικά τ�υςμαθητές, αν ��ι τ� σ��λεί�, με τηνπ�ικιλία των μ�ρ$ών τ�υ γραπτ�ύλ�γ�υ π�υ υπάρ�ει στ�ν ημερήσι�και περι�δικ� Tύπ� ή π�υ διακιν�ύ-νται στ�υς διά$�ρ�υς τ�μείς τηςκ�ινωνικής δραστηρι�τητας και στ�νκ�ινωνικ� �ώρ� γενικά; Π�ι�ς θακαλλιεργήσει στ�υς μαθητές την ι-καν�τητα να καταν��ύν τα $ανερά ήλανθάν�ντα μηνύματα π�υ εκπέ-μπ�υν τα π�ικίλα αυτά κείμενα; Δενείναι �ωτικής σημασίας αυτ� για τηνενεργ� συμμετ��ή τ�υ π�λίτη στακ�ινωνικά δρώμενα;

Πέρα �μως απ� αυτ�, π�ια είναι ηλειτ�υργία και πώς α%ι�π�ι�ύνταιστ� γλωσσικ� μάθημα αυτά τα, απ�-κλειστικά σ�εδ�ν, λ�γ�τε�νικά κεί-μενα; @ρησιμ�π�ι�ύνται κατ’ αρ�ήν

KYPIAKH 7 ΦEBPOYAPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 25Συνέ�εια στην 26η σελίδα

H αρ�αι�λατρική αντίληψη της επτά�ρ�νης δικτατ�ρίας, καθώς και τ� έμ(λη-μά της, ήταν εμ!ανέστατη στα ε�ώ!υλλα αλλά και τα εσώ!υλλα των ανα-γνωστικών.

Aνάμεσα στα αναγνωστικά π�υ αντικατέστησαν τα (ι(λία της ��ύντας ήτανκαι «Tα ψηλά (�υνά» τ�υ Zα�αρία Παπαντωνί�υ, τ� αναγνωστικ τ�υ εκπαι-δευτικ�ύ δημ�τικισμ�ύ, π�υ εί�ε πρωτ�κυκλ�!�ρήσει τ� 1918.

για ασκήσεις ανάγνωσης και κατα-ν�ησης. Η ανάγνωση και η καταν�η-ση αντιμετωπί��νται ως αυτ�σκ�-π�ς, πράγμα π�υ κάνει την πρακτικήτ�υς α-ν�ητη. Γιατί και για π�ι�ν να«αναγνώσει» � μαθητής; Για να τ�νακ�ύσει και να τ�ν δι�ρθώσει � δά-σκαλ�ς ή για να επισύρει τα σ��λιατων συμμαθητών τ�υ; Η πρακτικήαυτή $αίνεται πως αγν�εί τ� π�τεκαι γιατί δια+ά�ει κανείς ένα κείμε-ν�. Απ� την άλλη μεριά γίνεται μια ε-πι$ανειακή ν�ηματική επε%εργασίατ�υ κειμέν�υ με τη +�ήθεια αυτ�-ν�ητων ερωτήσεων τ�υ τύπ�υ, τι λέ-ει; π�ύ τ� λέει; π�ι�ς τ� λέει; γιατί τ�λέει; κτλ. Η διαδικασία αυτή δεν έ�εικαμιά σ�έση με τη διαδικασία πραγ-ματικής καταν�ησης εν�ς κειμέν�υ,κατά την �π�ία αυτ�ς π�υ δια+ά�ει%έρει ή πιστεύει �τι τ� κείμεν� πε-ριέ�ει ενδια$έρ�υσες γι’ αυτ�ν πλη-ρ�$�ρίες π�υ για να τις αντλήσειπρέπει να τ� καταν�ήσει. Η διαδικα-σία καταν�ησης τ�υ κειμέν�υ στ�σ��λεί� είναι μια άσκηση κ�ντά στιςάλλες π�υ στα μάτια τ�υ μαθητή$αίνεται �τι γίνεται για να διαπιστώ-σει απλά � δάσκαλ�ς �τι � μαθητήςκατάλα+ε τι διά+ασε.

Τέλ�ς, τ� κείμεν� �ρησιμεύει ωςδε%αμενή άντλησης των γλωσσικών$αιν�μένων π�υ θα αναλυθ�ύν στησυνέ�εια. Απ� αυτ� αντλείται και τ�υλικ� των ασκήσεων π�υ σε μεγάλ�+αθμ� είναι πρ�τάσεις τ�υ κειμέν�υ.

� Τ� κείμεν� της κάθε εν�τηταςσυν�δεύεται απ� ασκήσεις, �ι �π�ί-ες απ�σκ�π�ύν στ� να ε%�ικειωθ�ύν�ι μαθητές με πρακτικ� τρ�π� με ταμ�ρ$�συντακτικά $αιν�μενα τηςγλώσσας και π�λλές απ� αυτές στηνκαθ�δηγημένη γραπτή έκ$ραση τωνμαθητών. >ι συντάκτες των +ι+λίων(π.�. Α. Β�υγι�ύκας 1994:233) υπ�-στηρί��υν �τι «η γραμματική πρέπεινα α%ι�π�ιείται διδακτικά με τέτ�ι�ντρ�π� ώστε να πρ�ωθεί την κατά-κτηση της γλώσσας ως δε%ι�τητας»και �τι �ι δάσκαλ�ι πρέπει να α%ι�-π�ι�ύν τη γραμματική γνώση «μετρ�π�υς π�υ θα κάν�υν συστηματι-κ�τερη και εντατικ�τερη την άσκησητων μαθητών στην απ�τελεσματική�ρήση της γλώσσας πάνω στην ίδιατη γλωσσική πρά%η». >ι ασκήσεις �-μως π�υ πρ�τείν�υν κάθε άλλ� παράεπικ�ινωνιακές μπ�ρ�ύν να �αρα-κτηριστ�ύν. >ι ασκήσεις αυτές έ-��υν ως πλαίσι� την πρ�ταση. Πώς�μως μπ�ρ�ύν να ισ�υρί��νται �τι μετις πρ�τάσεις π�υ �ρησιμεύ�υν ωςπλαίσι� για τις ασκήσεις επιτυγ�άνε-ται και άσκηση των μαθητών στην ε-πικ�ινωνιακή, και μάλιστα απ�τελε-σματική, �ρήση της γλώσσας; >ιπρ�τάσεις αυτές είναι %εκ�μμένεςαπ� την επικ�ινωνιακή τ�υς λει-τ�υργία. Αυτή τη λειτ�υργία την α-σκ�ύν ενταγμένες σε ένα ευρύτερ�σύν�λ�, τ� κείμεν�. Με τ� να παρα-τηρ�ύν �ι μαθητές τη γλώσσα υπ�μ�ρ$ή τέτ�ιων, εκτ�ς συμ$ρα��μέ-νων, πρ�τάσεων, ��ι μ�ν� δεν α-σκ�ύνται στην απ�τελεσματική �ρή-ση της γλώσσας και δεν καταν��ύντι σημαίνει επικ�ινωνιακή �ρήση της,αλλά διαμ�ρ$ών�υν και παραπ�ιη-μένη αντίληψη γι’ αυτήν, καθώς τ�υςπρ�σ$έρεται κατακερματισμένη σανένα άθρ�ισμα πρ�τάσεων.

Συνέπεια �λων αυτών είναι �ι α-σκήσεις αυτ�ύ τ�υ είδ�υς να στε-

ρ�ύνται δημι�υργικ�τητας και να κα-ταντ�ύν μη�ανιστικές. > τρ�π�ς π�υείναι δ�σμένες κατά καν�να δεν α-παιτεί σκέψη και ε$ευρετικ�τητα εκμέρ�υς των μαθητών. Παράδειγμα �ιπαρακάτω ασκήσεις απ� τ� τέταρτ�μέρ�ς τ�υ +ι+λί�υ Η γλώσσα μ�υ τηςΕ΄ δημ�τικ�ύ, σ. 19-20.

� Η γραπτή έκ$ραση των μαθητώνστα +ι+λία Η γλώσσα μ�υ καλλιεργεί-ται με την εργασία π�υ �ν�μά�εταιΣκέ$τ�μαι και γρά$ω. Αυτ� γίνεταιστ� τέλ�ς συνήθως της εν�τητας καιτα παιδιά καλ�ύνται να γράψ�υν πά-νω σε θέμα συνα$ές με τη θεματικήτης εν�τητας. Υπ�τίθεται �τι δ�υ-λεύ�ντας τ� κείμεν� και τις ασκή-σεις π�υ πρ�ηγήθηκαν, �ι μαθητέςπήραν ερεθίσματα και α$�μ�ίωσανγλωσσικ� υλικ�, απέκτησαν δηλ. τηνυπ�δ�μή, για να ανταπ�κριθ�ύν στιςαπαιτήσεις γρα$ής τ�υ θέματ�ς π�υτ�υς πρ�τείνεται. Ενδεικτικά δίν�-νται τέτ�ια θέματα γραπτής έκ$ρα-σης π�υ περιέ��υν τα +ι+λία Η γλώσ-σα μ�υ, παρμένα απ� τ�ν κατάλ�γ�π�υ δίνει � Α. Β�υγι�ύκας (�.π.209,211). Παρά τ� ενδια$έρ�ν π�υμπ�ρεί να έ��υν π�λλά απ� αυτά τα

θέματα, �ύτε με αυτή τη μεθ�δευσητης γραπτής έκ$ρασης των μαθητών%επερνιέται τ� +ασικ� αίτι� π�υ δραγια τα παιδιά ανασταλτικά. Και αυτ�είναι �τι καλ�ύνται να εκ$ραστ�ύνγραπτά �ωρίς να έ��υν κάπ�ι�ν επι-κ�ινωνιακ� στ��. Γρά$�υν για τ�δάσκαλ� και ��ι για να ικαν�π�ιή-σ�υν κάπ�ια επικ�ινωνιακή τ�υς α-νάγκη. Eτσι, τα κείμενα π�υ παρά-γ�υν, καθώς στερ�ύνται �π�ιασδή-π�τε επικ�ινωνιακής πρ��πτικής, εί-ναι �υδέτερα και αδιά$�ρα και δενε%υπηρετ�ύν άλλη λειτ�υργία εκτ�ςαπ� τ� να �ρησιμεύ�υν για να α%ι�-λ�γείται η ανταπ�κρισή τ�υς στιςσ��λικές τ�υς υπ��ρεώσεις.

Απ� την άλλη μεριά, και αυτά τακείμενα, �πως και παλαι�τερα �ι εκ-θέσεις, δεν έ��υν και π�λλή σ�έσημε τα κείμενα π�υ παράγ�νται καιδιακιν�ύνται στ�ν κ�ινωνικ� �ώρ�.Λειτ�υργ�ύν περισσ�τερ�, αν ��ι α-π�κλειστικά, ως γυμνάσματα καιπρ��ρί��νται για �ρήση και διακίνη-ση μέσα στην τά%η. Για να μάθ�υν ταπαιδιά (και ��ι μ�ν� τα παιδιά) ναγρά$�υν, πρέπει να γρά$�υν πραγ-ματικά κείμενα, δηλ. κείμενα π�υ έ-

��υν απ�δέκτες και συγκεκριμένηπρ�θεση. Τ�τε θα συνειδητ�π�ιή-σ�υν �τι γρά$�υμε δια$�ρετικά α-νάλ�γα με τ� π�ι� είναι τ� θέμα, σεπ�ι�ν απευθυν�μαστε και με π�ιαπρ�θεση τ� κάν�υμε. Και θα μάθ�υνστην πρά%η να τ� κατα$έρν�υν.

� Oσ�ν α$�ρά την καλλιέργειατης πρ�$�ρικής έκ$ρασης, δεν με-θ�δεύεται η δημι�υργία ευκαιριώνγια να μιλήσ�υν τα παιδιά, και να μι-λήσ�υν γιατί έ��υν κάτι να π�υν καινα τ� κ�ιν�π�ιήσ�υν και σε άλλ�υς.Με την �ργάνωση π�υ έ��υν τα +ι-+λία η πρ�$�ρική έκ$ραση ε%αντλεί-ται σε διαλ�γ�υς π�υ συνίστανται σεερωταπ�κρίσεις μετα%ύ δασκάλ�υκαι μαθητών. Oλα είναι καθ�δηγ�ύ-μενα. Δεν δίν�νται ευκαιρίες να πά-ρ�υν την πρωτ�+�υλία τα παιδιά, νασυ�ητήσ�υν μετα%ύ τ�υς και με τ�δάσκαλ� για ένα θέμα, να εκ$ρά-σ�υν τις απ�ψεις τ�υς, να συμ$ωνή-σ�υν ή να δια$ωνήσ�υν, να αναπτύ-%�υν τα επι�ειρήματά τ�υς.

Τ� συμπέρασμα π�υ +γά�ει κανείςείναι �τι σε επίπεδ� ΑΠ �ι πρ�θέ-σεις είναι καλές και στη σωστή κα-τεύθυνση. Στ� επίπεδ� υλ�π�ίησης�μως αυτών των πρ�θέσεων με τασυγκεκριμένα +ι+λία, διαπιστώνεταιμια αναντιστ�ι�ία. Η διδασκαλία με+άση τα +ι+λία γίνεται τυπ�π�ιημέ-νη και ασ$υκτικά καθ�δηγημένη. Ηαρ�ή π�υ υι�θετείται στ� ΑΠ, �τι ηέμ$αση πρέπει να δίνεται στην ανά-πτυ%η �λων των γλωσσικών δε%ι�-τήτων μέσα απ� την επικ�ινωνιακή�ρήση της γλώσσας, ακυρώνεταιστην πρά%η και η διδασκαλία δεν εί-ναι παρά ασκήσεις και μάλιστα μη-�ανιστικές, π�υ κάθε άλλ� παρά τιςγλωσσικές δε%ι�τητες των μαθητώνκαλλιεργ�ύν.

>ι παρατηρήσεις π�υ πρ�ηγήθη-καν δεν θέλ�υν να μειώσ�υν τη συμ-+�λή τ�υ ΑΠ και των +ι+λίων π�υ τ�υλ�π�ι�ύν στην ανάπτυ%η σ�+αρ�ύπρ�+ληματισμ�ύ και στη +ελτίωσητ�υ επιπέδ�υ της γλωσικής διδασκα-λίας στη �ώρα μας. Πρ�κειται μάλι-στα για την πρώτη συστηματική καισε τέτ�ια έκταση πρ�σπάθεια στην ι-στ�ρία τ�υ νε�ελληνικ�ύ κράτ�υς.Και $υσικά δεν αγν�είται � συντ�νι-σμέν�ς μ��θ�ς π�υ κατέ+αλαν τ�σ�ιάνθρωπ�ι για να έ��υν δάσκαλ�ι καιμαθητές τ�ση στήρι%η στη δ�υλειάτ�υς. Αυτ� π�υ επιδιώκ�υν είναι ναεπισημανθ�ύν, έστω και με τ� συν�-πτικ� τρ�π� π�υ έγινε, �ι αδυναμίεςπ�υ υπάρ��υν και μέσα απ� αυτήτην επισήμανση να δηλώνεται αδρ�-μερώς και � πρ�σανατ�λισμ�ς π�υπρέπει να έ�ει σήμερα ένα πρ�γραμ-μα γλωσσικής διδασκαλίας, ώστε καιεσωτερική συνέπεια να παρ�υσιά�εικαι η ε$αρμ�γή τ�υ να �δηγεί στηνεπιθυμητή απ�τελεσματικ�τητα.

Bι�λι�γραία: Γκ�τ��ς Α.Ε. (1991), Παράδ�σηκαι γλώσσα στ� σ��λεί�, Αθήνα-Γιάννινα: Δω-δώνη.

�ατ ησα��ίδης Σ.Α. (1992), Τ� ιστ�ρικ� της ανα-μ�ρ�ωσης τ�υ μαθήματ�ς της νε�ελληνικήςγλώσσας στην υπ��ρεωτική εκπαίδυση (1976-1984), Θεσσαλ�νίκη: Κυριακίδης.

Β�υγι�ύκας Α. (1994), Τ� γλωσσικ� μάθημα στηνπρώτη #αθμίδα της νε�ελληνικής εκπαίδευσης,Θεσσαλ�νίκη: Ινστιτ�ύτ� Νε�ελληνικών Σπ�υ-δών.

Φραγκ�υδάκη Α. (1978), Τα αναγνωστικά τ�υ δη-μ�τικ�ύ σ��λεί�υ: Ιδε�λ�γικ�ς πειθαναγκα-σμ�ς και παιδαγωγική #ία, Αθήνα: Θεμέλι�.

�αραλαμπ�π�υλ�ς Α. - �ατ ησα��ίδης Σ. Α.(1998), Διδασκαλία της λειτ�υργικής �ρήσηςτης γλώσσας: Θεωρία και πρακτική ε�αρμ�γή,2η έκδ. Θεσσαλ�νίκη: Κώδικας.

Συνέ�εια απ την 25η σελίδα

Aμέσως μετά την πτώση της δικτατ�ρίας, τ� υπ�υργεί� Παιδείας (επί υπ�υρ-γίας Λ�ύρ�υ) έκανε μια π�λύ μεγάλη πρ�σπάθεια για να αντικατασταθ�ύν μέ-σα σε ελά�ιστ�υς μήνες τα σ��λικά (ι(λία της επταετίας. Πραγματικά, τ� Σε-πτέμ(ρι� τ�υ 1974, τ� δημ�τικ σ��λεί� λειτ�ύργησε με καιν�ύργια ή αναθε-ωρημένα (ι(λία. Παράλληλα, ετ�ιμάστηκε και ένα τρίτ�μ� ανθ�λ γι� για ταπαιδιά τ�υ δημ�τικ�ύ π�υ, μα/ί με τ� αναγνωστικ , θα καλλιεργ�ύσε στα παι-διά την αγάπη για τ� (ι(λί�. T� περιε� μεν� ε�έ!ρα/ε και μια εντελώς και-ν�ύργια αντίληψη για τ� είδ�ς των αναγνωσμάτων π�υ πρέπει να πρ�σ!έρ�-νται στα παιδιά. Aλλωστε, επαναστατική ήταν και η �ρήση δεύτερ�υ (ι(λί�υ,μ ν� για διά(ασμα, απ τ� �π�ί� δεν γιν ταν κανεν ς είδ�υς ε�έταση. Tην ε-πιτρ�πή π�υ ετ�ίμασε τ� ανθ�λ γι� απ�τελ�ύσαν � M. Στασιν π�υλ�ς και �Γ.Π. Σα((ίδης ως επ πτες και μέλη Aρ. B�υγι�ύκας, Aλ. Δημαράς, Kαλή Δ�-�ιάδη, Γιώργ�ς Iωάνν�υ, Λίνα Kάσδαγλη και Kαλλι πη M�υστάκα.

H αισθητική άπ�ψη των αναγνωστικών των γειτ�νικών μας �ωρών: απ� αριστερά, B�υλγαρία, FYROM, T�υρκία.

Bαλκάνια: �μ�ιτητες και δια��ρέςH εικ�να των αλκανικών ωρών, �πως παρ�υσιά�εται στα σ �λικά εγ ειρίδια γλωσσικής διδασκαλίας

T�υ Kυριάκ�υ Θ. Mπ�νίδη

ME α�ετηρία την πεπ�ίθηση �τι τ�σ��λικ� εγ�ειρίδι� –ως μέσ� π�λιτι-κ�, πληρ��ριακ� και παιδαγωγικ�–επιδρά στ�υς απ�δέκτες τ�υ σεγνωστικ�, συναισθηματικ� (διαμ�ρ-�ωση στάσεων, στερε�τύπων, πρ�-καταλήψεων, εικ�νων ε�θρ�ύ) καικαν�νιστικ� επίπεδ�, έ�ει αναπτυ-�θεί η συγκριτική, σε διακρατικ� ε-πίπεδ�, μελέτη των σ��λικών εγ�ει-ριδίων απ� τις πρώτες δεκαετίεςτ�υ 20�ύ αιώνα. Στη �αλκανική �ερ-σ�νησ� η σ�ετική δραστηρι�τηταάρ�ισε –ε!αιτίας της περιρρέ�υσαςατμ�σ�αιρας των πρ�ηγ�ύμενωνδεκαετιών– στη δεκαετία τ�υ ’801.

Mε στ�� την έρευνα των σ��λι-κών εγ�ειριδίων –καταρ�άς των�αλκανικών �ωρών– λειτ�υργεί απ�τ� 1992 η «M�νάδα Eρευνας Σ��λι-κ�ύ Bι�λί�υ» (MOEΣBI), υπ� τη δι-εύθυνση τ�υ καθηγητή Π.Δ. $ω�έλ-λη, στ�ν T�μέα Παιδαγωγικής τηςΦιλ�σ��ικής Σ��λής τ�υ AΠΘ). Στ�πλαίσι� της M�νάδας αυτής ερευνή-θηκε απ� πέντε �μάδες –με συντ�-νιστές τ�υς/ις A. Iσμυρλιάδ�υ, Δ.Λ�υκίδ�υ, K.Θ. Mπ�νίδη και Σ. Xα-τ*ησα��ίδη– τ� κείμεν� των εν �ρή-σει εγ�ειριδίων τ�υ γλωσσικ�ύ μα-θήματ�ς της υπ��ρεωτικής εκπαί-δευσης στην Aλ�ανία, τη B�υλγα-ρία, την Eλλάδα, την ΠΓΔM και στηνT�υρκία. Eν συντ�μία, η έρευνα αυ-τή έ�ει δεί!ει �τι2:

A) Oι T�ύρκ�ι απασ��λ�ύν τα ε-ρευνώμενα εγ�ειρίδια �λων των υ-

π�λ�ιπων �αλκανικών �ωρών καιπαρ�υσιά*�νται –σε σύγκριση με τιςυπ�λ�ιπες εθν�τητες– με την πλέ�ν�ρωματισμένη εικ�να.

B) Στ� σύν�λ� των εγ�ειριδίων �ιγείτ�νες εθνικ�ί «άλλ�ι» παρ�υσιά-*�νται σε μεγάλ� �αθμ� �ωρίς αρνη-τικ�ύς πρ�σδι�ρισμ�ύς και �αρα-κτηρισμ�ύς.

Γ) H σύγ�ρ�νη πραγματικ�τητατων �αλκανικών κρατών και λαών, �σύγ�ρ�ν�ς π�λιτισμ�ς τ�υς και ησημείωση των �μ�ι�τήτων τ�υς, η�π�ία θα μπ�ρ�ύσε να συμ�άλειστην αλληλ�γνωριμία και την αλλη-λ�καταν�ησή τ�υς, δεν απασ��λείδι�λ�υ τα υπ� ε!έταση εγ�ειρίδια.Aντίθετα, τ� παρελθ�ν αναλαμ�άνεινα τ�νίσει, να στηρί!ει και να πρ�ω-θήσει στ� μέλλ�ν π�λιτικές τ�υ πα-ρ�ντ�ς.

Δ) Aναλυτικ�τερα, τα δεδ�μένατης έρευνας έ��υν κατά �ώρα ως ε-!ής:

1) Tα αλ�ανικά εγ�ειρίδια εμπε-ριέ��υν λίγες σ�ετικώς ανα��ρέςσε τρεις μ�ν�ν �αλκανικ�ύς λα�ύς,τ�υς T�ύρκ�υς, τ�υς Σέρ��υς καιτ�υς Eλληνες: Oι Oθωμαν�ί–T�ύρ-κ�ι παρ�υσιά*�νται με αρνητικά�ρωματισμένη εικ�να. Oι ανα��ρέςστ�υς Σέρ��υς και στ�υς Eλληνες,απ� την άλλη, σ�ετί*�νται με τιςγλωσσικές, κυρίως, επιρρ�ές, τις �-π�ίες δέ�θηκε η αλ�ανική γλώσσααπ� τις γλώσσες των γειτ�νων (A.Iσμυρλιάδ�υ).

2) Στα ��υλγαρικά εγ�ειρίδια συ-ναντώνται ανα��ρές σε �λ�υς τ�υς

�αλκανικ�ύς λα�ύς. Στα εγ�ειρίδιααυτά σημειώνεται συ�νά η επίδρασηπ�υ άσκησε η ελληνική γλώσσα και�ιλ�λ�γία στις απαρ�ές της (πα-λαι�–)��υλγαρικής �ιλ�λ�γικήςγλώσσας. Oι T�ύρκ�ι, απ� την άλλη,παρ�υσιά*�νται σε κείμενα, τα �-π�ία ανα�έρ�νται στην περί�δ� της�θωμανικής κυριαρ�ίας και στ�υς�αλκανικ�ύς π�λέμ�υς (Δ. Λ�υκί-δ�υ).

3) Tα ελληνικά εγ�ειρίδια ανα�έ-ρ�νται –με ε!αίρεση τ� λα� τηςΠΓΔM– σε �λα τα �μ�ρα πρ�ς τηνEλλάδα έθνη–κράτη. Aνα��ρικά μετ�υς T�ύρκ�υς, στα κείμενα π�υ αν-θ�λ�γ�ύνται απ�σιωπάται τ� παρ�νκαι παρ�υσιά*εται τ� �ε�αρημέν� ι-στ�ρικ� παρελθ�ν των δύ� �ωρών.Στα κείμενα π�υ α��ρ�ύν τα υπ�-λ�ιπα �αλκανικά έθνη αντανακλάταιη ελληνική ε!ωτερική π�λιτική τηςδια�αλκανικής �ιλίας και συνεργα-σίας π�υ ακ�λ�υθήθηκε απ� τα μέ-σα της δεκαετίας τ�υ ’70 και ε�ε!ής(K. Mπ�νίδης).

4) Στα εγ�ειρίδια της ΠΓΔM υπερ-τερ�ύν �ι ανα��ρές στ�υς T�ύρ-κ�υς και τ�υς B�υλγάρ�υς. O τρ�-π�ς παρ�υσίασης των γειτ�νωνB�υλγάρων, ειδικ�τερα, θα μπ�ρ�ύ-σε να ερμηνευθεί σε κάπ�ι� �αθμ�ως πρ�σπάθεια εθνικ�ύ αυτ�πρ�σ-δι�ρισμ�ύ, συν��ής και ενίσ�υσηςτης εικ�νας τ�υ εθνικ�ύ εαυτ�ύ,π�υ περικλείει ετερ�τητες (Δ. Λ�υ-κίδ�υ).

5) Tα τ�υρκικά εγ�ειρίδια ανα�έ-ρ�νται μ�ν� στ�υς Eλληνες και πα-

ρ�υσιά*�υν ως πρ�ς αυτ�ύς απ� τημια πλευρά μια συγκαλυμμένη αντι-πάθεια πρ�ς τ�υς Nε�έλληνες και α-π� την άλλη μια θετική στάση πρ�ςτα δημι�υργήματα των αρ�αίωνEλλήνων (Σ. Xατ*ησα��ίδης). Tα εγ-�ειρίδια αυτά, συγ�ρ�νως, �αρακτη-ρί*ει � εθν�κεντρισμ�ς και � ατα-τ�υρκισμ�ς.

Tα παραπάνω δεδ�μένα σκιαγρα-��ύν απλώς την κατάσταση π�υ επι-κρατεί στα εγ�ειρίδια των �αλκανι-κών �ωρών ανα��ρικά με την πα-ρ�υσίαση των γειτ�νων λαών. Tαπ�ρίσματα της εν ε!ελί!ει συγκριτι-κής έρευνας –�ρι*�ντιας, αλλά καικάθετης– π�υ διε!άγεται απ�τ�υς/ις ερευνητές/τριες της M�νά-δας Eρευνας Σ��λικ�ύ Bι�λί�υ σταεγ�ειρίδια της Γλώσσας, της Iστ�-ρίας, της Γεωγρα�ίας και της Π�λι-τικής Aγωγής των �αλκανικών κρα-τών, θα παρ�υσιά*�υν, κατά τ� γρά-��ντα, ιδιαίτερ� ενδια�έρ�ν, ��ιμ�ν� για την ακαδημαϊκή και εκπαι-δευτική κ�ιν�τητα, αλλά και γιατ�υς π�λιτικ�ύς των κρατών αυτών.

Σημειώσεις: 1 Bλ. αναλυτικά: Mπ�νίδης K.(1998), «Eρευνα των πρ�διαγρα�ών τηςδιδασκαλίας στην ελληνική πρωτ��άθμιαεκπαίδευση υπ� τ� πρίσμα της Παιδαγω-γικής της Eιρήνη» Yπ� έκδ�ση διατρι�ή ε-πί διδακτ�ρία, στ� πρωτ�τυπ�: σ.σ. 20–21& 59–72.

2 Bλ. αναλυτικά: �ω�έλλης, Iσμυρλιάδ�υ A.,Kαψάλης A., Λ�υκίδ�υ Δ., Mπ�νίδης K.,Xατ#ησα��ίδης Σ. (1998): «H εικ�να τ�υάλλ�υ στα σ��λικά εγ�ειρίδια γλωσσικήςδιδασκαλίας των �αλκανικών �ωρών»,περ. Nέα Παιδεία, τ. 87, σ.σ. 59–88.

«Tα εκ τ�υ εθνικ�ύ ημών �ί�υ λαμ�αν�μενα(...) πρέπει να είναι παραδείγματα �ηλευτ�ύ και σπ�υδαί�υ, έτι δε και διδακτικ�ύ εθνικ�ύ �ί�υ(...). Διά τ�υ περιε-��μέν�υ τ�ύτων θα επιδιώκεται να αναπτυ�θεί η Eθνική υπερη�άνεια διά τ� ένδ��ν παρελθ�ν και την μακραίωνα εθνικήν ιστ�ρίαν...», ήταν ένα ακ�μη απ�τα σημεία της «Πρ�κήρυ�ης» διαγωνισμ�ύ, τ� 1953, για τα αναγνωστικά.

O εθνικισμ�ς στα σ� λικά �ι�λίαAίτια, περιεμεν� και σκ�πς των αναγνωστικών κατά τη μετεμ�υλιακή περί�δ�

Tης Aννας Φραγκ�υδάκη

Kαθηγήτριας K�ινωνι�λ�γίαςτης Eκπαίδευσης στ� Παν. Aθηνών

TO 1953 υπ�υργς Παιδείας είναι �Kωνσταντίν�ς Kαλλίας στην κυ-�έρνηση με πρωθυπ�υργ τ�στρατάρ�η Aλέ�ανδρ� Παπάγ�. Eί-ναι � υπ�υργς της εκπαιδευτικήςπ�λιτικής, πως την αντιλαμ�άν�-νται �ι εκπρσωπ�ι της ε��υσίαςτην πρώτη εκείνη ��ερή μετεμ-�υλιακή δεκαετία.

Mια απ τις πρώτες ενέργειεςτ�υ υπ�υργ�ύ Παιδείας είναι η εκ-καθάριση τ�υ εκπαιδευτικ�ύ μη�α-νισμ�ύ απ τ�υς «μη εθνικ�ρ�-νες», πως γρά�ει � μεγάλ�ς παι-δαγωγς Aλέ�ανδρ�ς Δελμ�ύ"�ς,π�υ απ τ� 1924 είναι μα�ητικά π�-λέμι�ς των αριστερών ιδεών, «τ�υπ�υργεί� Παιδείας απ�μακρύνειαπ την υπηρεσία εκπαιδευτικ�ύς(...) με τ� αν�μ�λγητ� επι�είρηματης εθνικ��ρ�σύνης» (Mελέτεςκαι Πάρεργα, Aθήνα 1958, 258). Δε-δ�μέν�υ τι �ι κ�μμ�υνιστές είναιήδη στη �υλακή ή στη Mακρνησ�,η εκκαθάριση εκδιώκει λ�υς τ�υςύπ�πτ�υς για αριστερ�σύνη μα"ίμε σ�υς �ιλελεύθερ�υς είναι σεθεσμικές θέσεις, ανάμεσα στ�υς�π�ί�υς � Eυάγγελ�ς Παπαν�ύ-τσ�ς, π�υ απ�λύεται τ� 1953 απγενικς διευθυντής τ�υ YΠEΠΘ.

Tην ίδια �ρ�νιά απ��ασί"εται ναγίν�υν καιν�ύργια αναγνωστικάγια τ� δημ�τικ σ��λεί� και δημ�-σιεύεται με υπ�γρα�ή τ�υ υπ�υρ-γ�ύ «Πρ�κήρυ�η» διαγωνισμ�ύ,ΦEK 65 (Παράρτημα), 23.6.1953. Hπρ�κήρυ�η αυτή γρά�ει τι τα α-ν α γ ν ω σ τ ι κ άπρέπει να έ-��υν «σκ�-π�ύς»: «την ε-θνικήν, θρη-σκευτικήν �ι-κ � γ ε ν ε ι α κ ή νκαι ηθικήν μρ-�ωσιν...». Kαιπρ�σθέτει τιγια «να πραγ-ματ�π�ιηθώσι»�ι σκ�π�ί �ρει-ά"�νται κείμε-να με «�ρ�νη-ματιστικ» πε-ριε�μεν� «εκτ�υ θρησκευτι-κ�ύ, εθνικ�ύ,�ικ�γενειακ�ύκαι κ�ινωνικ�ύ�ί�υ».

O λεπτ�με-ρής στη συνέ-�εια �ρισμςτων παραπάνωλέει τα ακ-λ�υθα για τα

«κείμενα» π�υ πρέπει να περιέ-��υν τα �ι�λία.

α) «Tα λαμ�ανμενα εκ τ�υ θρη-σκευτικ�ύ �ί�υ [...] πρέπει να είναιδυνάμεν� να έ�ωσιν ισ�υράν επίτ�υς παίδας θρησκευτικήν επίδρα-σιν [...]. Mεγαλυτέρας σπ�υδαιτη-

τ�ς είναι πα-ραδείγματα ε-νέ��ντα συν-δυασμν θρη-σκευτικ�ύ καιεθνικ�ύ ιδεώ-δ�υς...».

�) «Tα εκτ�υ εθνικ�ύ η-μών �ί�υ λαμ-�ανμενα [...]πρέπει να εί-ναι παραδείγ-ματα "ηλευ-τ�ύ και σπ�υ-δαί�υ, έτι δεκαι διδακτικ�ύεθνικ�ύ �ί�υ[...]. Δια τ�υπεριε��μέν�υτ�ύτων θα ε-πιδιώκεται νααναπτυ�θή ηEθνική υπερη-�άνεια διά τ�ένδ��ν πα-ρελθν καιτην μακραίω-

να εθνικήν ιστ�ρίαν, έτι δε η εδραί-ωσις της πίστεως εις την αιωνιτη-τα της ελληνικής �υλής και την α-νατ�λήν καλύτερ�υ Eθνικ�ύ μέλ-λ�ντ�ς [...] θα επιδιώκεται η έ�αρ-σις των ελληνικών αρετών και η κα-ταπ�λέμησις των ελαττωμάτων της�υλής...».

γ) «Tα εκ τ�υ �ικ�γενειακ�ύ �ί�υλαμ�ανμενα ιστ�ρήματα εθνικ�ύπεριε��μέν�υ [...] πάντα μως γνη-σίως ελληνικά, [ώστε] να γεννώσινπαρά τ�ις μαθηταίς την συνείδησιντ�υ καθήκ�ντ�ς πρ�ς την �ικ�γέ-νειαν [...] συμ�ώνως πρ�ς τας α-γνάς ελληνικάς �ικ�γενειακάς πα-ραδσεις. Iδιαίτερα δέ�ν να δ�θήπρ�σ��ή [...] ώστε να καλλιεργήταιη πίστις τι υπέρ την στενωτάτην�ικ�γένειαν εκάστ�υ Eλλην�ς υ-πάρ�ει η ευρεία �ικ�γένεια πάντωντων Eλλήνων, έ�ω της �π�ίας ηστενωτάτη �ικ�γένεια και τ� άτ�-μ�ν δεν δύναται να υπάρ�ει �ύτεδύναται να θεωρηθή ά�ι�ν να υ-πάρ�η...».

δ) «Tα εκ τ�υ ηθικ�ύ και κ�ινωνι-κ�ύ �ί�υ λαμ�ανμενα δεν να είναι(…) και περιγρα�αί τ�υ κ�ινωνικ�ύ�ί�υ των "ώων (διτι τα παραδείγ-ματα των "ώων) επω�ελέστατα συ-ντείν�υσιν εις την ανάπτυ�ιν κ�ι-νωνικής συνειδήσεως…»

Tα παραπάνω α, �, γ είναι ψευδώ-νυμα. Στ� α π.�. παρά την έμ�αση

«Περιγρα�αί τ�υ κ�ινωνικ�ύ �ί�υ των�ώων(...) συντείν�υσιν εις την ανάπτυ�ινκ�ινωνικής συνειδήσεως...»! Eνας ακ�μηαπ� τ�υς �ρισμ�ύς της πρ�κήρυ�ης.

Tα κείμενα των αναγνωστικών στα πρώτα μετεμ�υλιακά �ρ�νια ��ειλαν ναπαραθέτ�υν κείμενα «λαμ�αν�μενα εκ τ�υ θρησκευτικ�ύ �ί�υ(...) δυνάμεν(α)να έ�ωσιν ισ�υράν επί τ�υς παίδας θρησκευτικήν επίδρασιν...».

της διατύπωσης (κείμενα �ι απλώς«θρησκευτικά» αλλά με «ισ�υράν»θρησκευτική επίδραση) τ�νί"εται -τι μεγαλύτερη «σπ�υδαιτητα» έ-��υν εκείνα π�υ «συνδυά"�υν» δύ�«ιδεώδη», τ� θρησκευτικ με τ� ε-θνικ. Στ� γ είναι απ�καλυπτική ηεπανάληψη των επιθέτων «εθνι-κς» και «ελληνικς» και η έντ�ναταυτ�λ�γική διατύπωση. Tα κείμε-να για την �ικ�γένεια λέγεται τιπρέπει να είναι «εθνικ�ύ περιε��-μέν�υ» «μως γνησίως ελληνικά»,σύμ�ωνα �ι απλώς με τις ελληνι-κές αλλά με τις «αγνές» ελληνικέςπαραδσεις, τέλ�ς να πείθ�υν τι η�ικ�γένεια �ι μν� δεν μπ�ρεί αλ-λά τι δεν είναι «ά�ι�ν» να «υπάρ-�ει» �ωρίς την «πίστη» στην εθνική�ικ�γένεια.

Πρ�τείνει, λ�ιπν, η πρ�κήρυ�ηκείμενα για τη θρησκεία π�υ να εί-ναι «εθνικά», κείμενα για την �ικ�-γένεια π�υ να είναι «εθνικά» καιτέλ�ς κείμενα «εθνικά». H περι-γρα�ή των «εθνικών» κειμένων εί-ναι η πι� απ�καλυπτική απ λες,της αίσθησης αδυναμίας και ανα-σ�άλειας για την α�ία έθν�ς. Δεναρκεί να είναι «εθνικά» πρέπει ναείναι επιπλέ�ν και «"ηλευτά» και«σπ�υδαία» και «διδακτικά», νακαλλιεργ�ύν την «εθνική υπερη-�άνεια» για την «εθνική» ιστ�ρία,την «πίστη» στην αιωνιτητα της«ελληνικής �υλής» και στ� «εθνι-κ μέλλ�ν» και τις «ελληνικές αρε-τές» (και �ι τα ελαττώμματα της«ελληνικής �υλής»).

Aυτς � αδιανητ�ς πλε�να-σμς της ένν�ιας «εθνικς» απ�-κτάει σα�ές π�λιτικ νημα μετην τελευταία σ�εδν γελ�ι�γρα-�ική παράγρα�� για τ�ν «κ�ινωνι-κ �ί� των "ώων» π�υ πρ�σ�έρειπαραδείγματα «επω�ελέστατα»για την ανάπτυ�η «κ�ινωνικής συ-νειδήσεως».

...«ανυπ��ρ�» απ�τέλεσμα

Tα �ι�λία π�υ πρ�έκυψαν απτην ε�αρμ�γή αυτής της πρ�κήρυ-�ης περιέ��υν πράγματι θαύματααγίων π�υ εμ�ανί"�νται σαν πραγ-ματικά γεγ�ντα, παρ�υσιά"�υντ�ν πλεμ� σαν μια ωραία και �α-ρ�ύμενη περιπέτεια, περιγρά��υντα πρ�ατα π�υ ακ�λ�υθ�ύν τυ�λάτ� «��σκ τ�υς» σαν λαμπρ παρά-δειγμα «κ�ινωνικής συνείδησης»,ταυτί"�υν τ� έθν�ς με την �ικ�γέ-νεια (και άρα υπ�τιμ�ύν τ�υς π�λί-τες σαν «παιδιά»), τέλ�ς διανθί"�-νται εδώ κι εκεί με ρατσιστικές γιαάλλ�υς λα�ύς πινελιές.

Mε άλλα λγια, πως έγραψε πάλι� Δελμ�ύ"�ς, είναι �ι�λία με περιε-�μεν� «ανυπ��ρ�», π�υ μέσαστις σελίδες τ�υς «��υσκώνει � ε-θνικς εγωισμς ή �επέ�τει σε ε-θνική �ιπασιά και περι�ρνηση τωνάλλων ή τ�νί"εται η λαιμαργία γιατ� ανθρώπιν� αίμα» (Mελέτες καιΠάρεργα, 276).

T� πι� ενδια�έρ�ν για μελέτη ι-στ�ρικ �αινμεν� είναι τι αυτά

τα σ��λικά �ι�λία ισ�ύ�υν με πα-ραλλαγές για πάνω απ είκ�σι �ρ-νια, και μάλιστα ένα απ αυτά, τηςB΄ δημ�τικ�ύ, ισ�ύει απαράλλα�τ�και επανεγκρίνεται μετά τη μεταπ�-λίτευση για τελευταία ��ρά τ�1976.

Eνα επίκαιρ� σ�λι� θα ήταν η«εθνική» παλιλ�γία, και η ταυτ�λ�-γική επανάληψη τ�υ επιθέτ�υ εθνι-κς, π�υ σα�έστατα απ�καλύπτειστα μάτια των ττε ηγετών η α�ία έ-θν�ς είναι ψευδώνυμ� εκπρ�σώ-

πων μιας π�λιτικής ε��υσίας �ωρίςκαμία συναίνεση, με στ�� την απ�-�υγή της συμμετ��ής των π�λιτών,γιατί η π�λιτική ε��υσία δεν εμπι-στεύεται καμιά κ�ινωνική �μάδα.

Kαθ�ριστική για τ� σ�εδιασμ� και την�λ�κλήρωση τ�υ α�ιερώματ�ς ήταν ησυμ��λή τ�υ καθηγητή Aλέ�η Δημαρά.Eυ�αριστίες ��είλ�υμε επίσης στ� Kέ-

ντρ� Eρευνών για τη Nε�ελληνικήEκπαίδευση για την παρα�ώρηση εικ�-ν�γρα�ικ�ύ αρ�ειακ�ύ υλικ�ύ.

Σταθμ ί στη ν μ θεσία για τα διδακτικά �ι�λία (1836 – 1937)

1836 B.Δ. Περί συστάσεως �ι�λι�πωλεί�υ εντη Bασιλική τυπ�γρα�εία.

1867 Nμ�ς ΣMΘ΄ Περί διδακτικών �ι�λίων.1880 B.Δ. Περί διδακτικών �ι�λίων.1882 Nμ�ς AMB΄ Περί διδακτικών �ι�λίων της μέσης και

κατωτέρας εκπαιδεύσεως.1887 Nμ�ς AXI΄ Περί διδακτικών �ι�λίων της μέσης και

στ�ι�ειώδ�υς εκπαιδεύσεως.1893 Nμ�ς BPΛ΄ Περί μετα��λής διατά�εών τινων των AMB΄

και AXI΄ νμων περί διδακτικών �ι�λίων τηςμέσης και στ�ι�ειώδ�υς εκπαιδεύσεως.

1895 Nμ�ς BTΓ΄ Περί διδακτικών �ι�λίων της τε δημ�τικήςκαι της μέσης εκπαιδεύσεως.

1907 Nμ�ς ΓΣA΄ Περί διδακτικών �ι�λίων.1909 Nμ�ς ΓTΔE΄ Περί τρ�π�ιήσεως τ�υ ΓΣA΄ νμ�υ περί

διδακτικών �ι�λίων.1910 Nμ�ς ΓXNΔ΄ Περί τρ�π�ιήσεως τ�υ ΓTΔE΄ νμ�υ περί

διδακτικών �ι�λίων1911 Nμ�ς Γ/A΄ Περί τρ�π�ιήσεως τ�υ ΓΣA΄ νμ�υ περί

διδακτικών �ι�λίων.1916 B.Δ. Περί αναστ�λής διατά�εών τινων τ�υ νμ�υ

ΓΣA΄ περί διδακτικών �ι�λίων.1917 A.N.

[Θεσσαλ�νίκης] Περί διδακτικών �ι�λίων.1917 B.Δ. [Aθηνών] Περί κυρώσεως τ�υ [περί διδακτικών

�ι�λίων] A.N. της Πρ�σωρινής Kυ�ερνήσεως.1917 Nμ�ς 827 Περί κυρώσεως τ�υ B.Δ. περί κυρώσεως

τ�υ [περί διδακτικών �ι�λίων] A.N.της Πρ�σωρινής Kυ�ερνήσεως.

1918 Nμ�ς 1332 Περί τρ�π�ιήσεως και συμπληρώσεωςδιατά�εών τινων τ�υ νμ�υ 827 περίδιδακτικών �ι�λίων.

1921 Nμ�ς 2678 Περί εισαγωγής ως αναγνωστικών ειςτα δημ�τικά σ��λεία των καταλληλ�τέρωνεκ των πρ� τ�υ 1917 εγκεκριμένων.

1923 N.Δ. (23.1.23) Περί τρ�π�π�ιήσεως διατά�εων εκπαιδευ-τικών τινών νμων. (Eπανα�έρει διατά�ειςτων νμων 826 και 1332.)

1923 N.Δ. (27.7.23) Περί τρ�π�π�ιήσεως και συμπληρώσεωςτων νμων 1332 και 2678 περί διδακτικών�ι�λίων.

1924 Nμ�ς 3180 Περί τρ�π�π�ιήσεως και συμπληρώσεωςτ�υ νμ�υ 1332 περί διδακτικών �ι�λίων.

1926 N.Δ. (5.5.26)(Πάγκαλ�ς) Περί διδακτικών �ι�λίων.

1926 N.Δ. (2.9.26) Περί επενα��ράς εν ισ�ύι τ�υ νμ�υ 1332.1927 Nμ�ς 3438 Περί διδακτικών �ι�λίων.1931 Nμ�ς 5045 Περί σ��λικών �ι�λίων.1933 Nμ�ς 5911 Περί διδακτικών �ι�λίων.1935 N.Δ. Περί διδακτικών �ι�λίων.1937 A.N. 952 Περί ιδρύσεως �ργανισμ�ύ πρ�ς έκδ�σιν

σ��λικών κ.λπ. �ι�λίων (Iδρυση OEΣB) (*)

Mε α�ετηρία τ� μελέτημα «H ν�μ�θεσία περί διδακτικών �ι-�λίων: Mια εστία συγκρ�ύσεων Eκπαιδευτικ�ύ Δημ�τικισμ�ύ και

αντιμεταρρυθμιστών (1907-1937)» της Λίνας Bεντ�ύρα (περ.Mνήμων, 14 «1992», σ. 91-114).

(*) O OEΣB μετ�ν�μάστηκε σε OEΔB (= Διδακτικών Bι�λίων) τ� 1962, �ωρίς �υσιαστικές αλλαγέςστη δ�μή και τη λειτ�υργία τ�υ.

Aπ� την ίδρυση τ�υ OEΣB και κατά τ� τέλ�ς της περι�δ�υ των εθνικών περιπετειών, τα σ�ετικά μετα σ��λικά �ι�λία παρακ�λ�υθ�ύν συνήθως τη ν�μ�θεσία μεταρρυθμίσεων και αντιμεταρρυθμί-σεων (1959, 1964, Δικτατ�ρία, 1976, 1981 κ.�.κ.).

Aπ� την ίδρυση τ�υ OEΣB και ύστερα καθιερώνεται τ� καθεστώς τ�υ μ�ναδικ�ύ εγ�ειριδί�υ. H δι-κτατ�ρία τ�υ 1967 τ� επεκτείνει και στην τρίτη �αθμίδα. E"ακ�λ�υθεί να ισ�ύει.

H μεταρρύθμιση τ�υ 1964 καθιερώνει τη δωρεάν παρ��ή των σ��λικών �ι�λίων. H δικτατ�ρία τ�υ1967 την επεκτείνει και στην τρίτη �αθμίδα. E"ακ�λ�υθεί να ισ�ύει.

T�υ Hλία X. Παπαδημητρακ�π υλ υ

ΔEN θυμάμαι π�λλά πράγμα-τα απ� τ� 5� δημ�τικ� σ��-λεί� Πύργ�υ, τ� δημ�τικ�σ��λεί� Γιαννέλη στ� K�κκι-ν��ωμα, �π�υ έλα�α τα πρώ-τα μ�υ γράμματα κατά τ� έ-τ�ς 1936: �υσιαστικά επρ�-κειτ� για ένα γωνιακ�, μ�νώ-ρ�� σπιτάκι, τεσσάρων μάλ-λ�ν δωματίων με μια π�λύ μι-κρή, περίκλειστη αυλή, η �-π�ία επεί�ε θέση πρ�αυλί�υ.Eτρεμε απ� τ� π�δ��λητ�μας και έμενα με την εντύπω-ση �τι τ� σπίτι εί�ε κτισθεί μεπλίθρες –σε μια, �μως, κατάπ�λύ μεταγενέστερη �ωτ�-γρα�ία, την �π�ία τρά�η"απερίπ�υ πρ� δεκαετίας, πρ�-τ�ύ αυτ� τ� σ��λεί� ε"α�ανι-σθεί �ριστικά απ� πρ�σώπ�υγης, παρατηρώ (�ι σ��άδες έ-��υν πέσει) ακαν�νιστα α-γκωνάρια και μικρές πέτρεςνα συνιστ�ύν την τ�ι��π�ιίατης πρ�σ�ψεως. Πρ��ανώς(σκέ�τ�μαι τώρα) τ� σ��λεί�ιδρύθηκε άρ�ν άρ�ν στις πα-ρυ�ές της π�λεως, τ�τε π�υη περι��ή γέμισε με τα σπιτά-κια των εκ Mικράς Aσίας ε-γκατασταθέντων πρ�σ�ύγων.

Eν αντιθέσει πρ�ς τ� κτίρι�,θυμάμαι ακ�μη την δασκάλαμ�υ Δώρα K�υρν�ύτ�υ, π�υέμενε δίπλα ακρι�ώς και π�υμε έπεισε τ�τε να παρακ�-λ�υθώ τα μαθήματα άγρα-�τ�ς –μέ�ρι �τ�υ, δηλαδή,συμπληρώσω την ν�μιμηπρ�ς εγγρα�ή ηλικία. Aπ� �-σα μπ�ρώ να υπ�θέσω εκ τωνυστέρων, πρέπει να υπήρ"εσυγγενής (ενδε��μένως α-δελ�ή) τ�υ Γεωργί�υ K�υρ-ν�ύτ�υ, επί μακράν σειράν ε-τών διατελέσαντ�ς διευθυ-ντ�ύ γραμμάτων και τε�νώντ�υ υπ�υργεί�υ Παιδείας.

Δεν πρ��θασα Tα ΨηλάB�υνά τ�υ Zα�αρία Παπα-ντωνί�υ, �ύτε κάπ�ι� απ� ταAναγνωστικά π�υ με πάθ�ςέγρα�ε � Aνδρέας Kαρκα�ί-τσας. Στην πρώτη, πάντως,τά"η εί�αμε ένα τυπικ� ανα-γνωστικ� της επ��ής, �π�υ ηεκμάθηση των λέ"εων �ασι-&�ταν στ�ν συλλα�ισμ�: π καια =πα, π και ι =πι, άρα παπί.Tην κάθε σελίδα κ�σμ�ύσανέγ�ρωμα σ�έδια με απλέςγραμμές, τα �π�ία και απέδι-δαν την ένν�ια της σ�ηματι-&�μενης λέ"εως.

Πρωταρ�ικ� ρ�λ� στηνπρώτη μας εκπαίδευση, έπαι-"ε η εκμάθηση της Aλ�α�ή-τας. Στις πρώτες διακ�πέςτων Xριστ�υγέννων, η δα-σκάλα μας καθ�ρισε �τι, επι-στρέ��ντας, πρέπει να κρατάμε24 �αρτ�νάκια, σε καθένα απ� τα�π�ία να έ��υμε κεντήσει (και ��ιγράψει, άλλωστε γρά�αμε μ�ν�ν

με κ�ντύλι στην ειδική –και τ�σ�εύθραυστη...– πλάκα, π�υ κ�υ�α-λ�ύσαμε) απ� ένα γράμμα τηςAλ�α�ήτας.

Aκ�λ�ύθησε κάπ�ι�ς πανικ�ς...

Tελικώς, τα �αρτ�νάκια �ρέθη-καν απ� κ�υτιά τσιγάρων, τις κα-σετίνες. Γιν�ταν πραγματικ�ς α-γώνας, πρ�κειμέν�υ ιδίως να ε"α-σ�αλίσ�υμε ένα άδει� κ�υτί των

(ακρι�ών) τσιγάρων μάρκας«Zήτα» Kαρα�ασίλη (τ�υΠύργ�υ), π�υ εί�αν μιαγυαλιστερή επίστρωση καιένα γλυκ� �ρώμα ώ�ρας. Hκλωστή, π�υ �ρησιμ�π�ιή-θηκε, εί�ε έντ�ν� κ�κκιν��ρώμα και � τρ�π�ς π�υ κε-ντήθηκαν, τα κε�αλαίαγράμματα, λεγ�ταν σταυ-ρ��ελ�νιά...

Mε αυτά τα �αρτ�νάκια, �-ταν επιστρέψαμε, σ�ηματί&α-με διά��ρες λέ"εις, ανακα-τεύ�ντάς τα σαν �αρτιά τρά-π�υλας, και συμπληρών�-ντας � καθένας τα γράμματααπ� τ�υς διπλαν�ύς τ�υ.

Στ� δημ�τικ� σ��λεί�Γιαννέλη έμεινα τρία �ρ�-νια: �ι δικ�ί μ�υ �αρέθηκαννα με "εψειριά&�υν, κάθεμεσημέρι π�υ επέστρε�α.Στην τετάρτη, λ�ιπ�ν, με-ταγρά�ηκα στ� 4� δημ�τι-κ�, στ� κέντρ� της π�λης.Φαίνεται �τι αυτή η μετα-γρα�ή επέλυσε και τ� πρ�-�λημα της �θειριάσεως. T�σ��λεί� ήταν πι� άνετ� καιστην αυλή τ�υ υπήρ�ε ένατεράστι� δέντρ� – αλλά, ε-κεί, δεν πρ��θασα να απ�-κτήσω �ίλ�υς. Σε ελά�ι-στ�υς μήνες �δεύσαμεπρ�ς τ� Γυμνάσι�, �π�υ(σύμ�ωνα με τ�υς αρμ�δι-�υς της τ�τε εκπαιδευτικήςμεταρρύθμισης) ��είλαμενα δώσ�υμε ε"ετάσεις και�ι επιτυ��ντες να ��ιτή-σ�υμε επί �κτώ έτη...

M�ιά&αμε σ�εδ�ν νήπι�ισε εκείνη την πρώτη Γυμνα-σί�υ! Eυτυ�ώς δεν μας &η-τήθηκε να κεντήσ�υμε, σε�αρτ�νάκια, τίπ�τα σύμ��λατης επ��ής, σταυρ��ελ�νιάμε κ�κκινη (ή άλλη) κλω-στή... Aλλωστε, μ�λις άρ�ι-σαν τα μαθήματα, ή�ησανκαι �ι σειρήνες τ�υ B΄ Πα-γκ�σμί�υ Π�λέμ�υ: γρήγ�ρατα άνετα κτίρια τ�υ Γυμνα-σί�υ επιτά�τηκαν και κατα-�ύγαμε σε ένα ετ�ιμ�ρρ�π�γυμνάσι� θηλέων. Oύτε καιεκεί �τ�υρήσαμε επί π�λύκαι τελικά καταλή"αμε (με-τα�έρ�ντας και πάλι �ι ίδι�ιανά δύ� τα θρανία μας, σ�η-ματί&�ντας κάθε τ�σ� μιαναλλ�κ�τη παρέλαση διά τωνκεντρικών �δών της π�λε-ως) στην εκκλησία τ�υ αγί�υAθανασί�υ, στ�ν γυναικωνί-τη της �π�ίας και εγκατα-σταθήκαμε.

H εκκλησία (έργ� τ�υTσίλλερ, καθώς πληρ��-ρηθήκαμε μισ�ν αιώνα μετάτην εκεί ��ίτησή μας) �ρί-

σκεται σε έναν απ� τ�υς επτά γή-λ��υς της π�λης – και απ� τ�νγυναικωνίτη της απ�λαμ�άναμε,εκείν�ν τ�ν �ειμώνα της Kατ�-�ής, μιαν ε"αίσια θέα τ�υ I�νί�υ...

Tα κεντημένα γράμματα της αλ�α�ήτας συντρ��ευαν την ε�ωσ� λική απασ��ληση τωνπαιδιών της A΄ Δημ τικ ύ για π λλά �ρ�νια.

Δημ�τικ� και Aλ�α�ήτα

T ρίγς της τάης...Tα ανθλγια τυ Δημτικύ. H αιλγηση των...

Documents

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΑΚ - phil.uoa.gr · Ομήρου Οδύσσεια [Εισαγωγή. Ερμηνεία κειμένων ] Λαογραφία και ιστορία

παρουσίαση ανθολόγιο φιλοσοφικών κειμένων,εισαγωγή

Σημερινή 290311

Towards Excellence - ieeejf.cslab.ntua.grieeejf.cslab.ntua.gr/jobfair2012/announcements/files/CVPreJobFair.pdf · Η σημερινή παρουσίαση στοχεύει να βοηθήσει

έθιμα πάσχα (εργασία κειμένων)

Κριτικές Εκδόσεις Βυζαντινών Κειμένων Κατά Lbg

ΦIEPΩMA H άνθηση · h kaΘhmepinh - kypiakh 11 ioynioy 1995 h πιητική διάθεση τυ λαϊκύ πλιτισμύ h ωντανή σύνδεση τυ παρελθντς

ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣsep4u.gr/meletes/IMMI_TUC.pdfΙστορικό απασχόλησης o Πρώτη σημαντική απασχόληση o Η σημερινή απασχόληση

Γ+Δ_Δημοτικού-Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων

Εξώφυλλο στη σημερινή Faq! Η έκθεση του Σωτηράκη

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ α ερια τυ Τυ ας 2020 2020_LOW.pdfΆνδρος Μονότοξο. Γεφυρώνει θάλασσα. Βρίσκεται στη Χώρα, εξυπηρετώντας

Η σημερινή παρουσίαση

1.1. είναι τα σώματα κειμένων · 1.1. Τι είναι τα σώματα κειμένων ; Πώς μπορούμε να ανακαλύψουμε τι ισχύει

ΑΗΣ Νεου Φαλήρου - Ανάπλαση στις όχθες τυ Κηφισού

Σημερινή παρουσίαση (1/3)

Σημερινή παρουσίαση

Διδασκαλία Μετάφρασης Ιατρικής Ορολογίας με χρήση Παράλληλου Σώματος Κειμένων

Η αντιγραφή & η χειρόγραφη παράδοση των αρχαίων κειμένων

Ο Αναρχισμός και η Σημερινή Παγκόσμια Κρίση

ΦIEPΩMA Iστρία τυ Tύπυ · δ και ενώ η μεγάλη πυρκαγιά τυ 1917 θα απεί καταστρική και για τν tύπ της πλης, εωρίυν