View
12
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
1
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË
______________________________________________________________________
Tezë doktorature
PROFILI KRIJUES E STUDIMOR
I REXHEP QOSJES
(Në studimet kritike dhe të historiografisë letrare)
Punoi Udhëheqës shkencor
Msc. Edlira GUGU Prof. Floresha DADO
Tiranë 2017
2
Përmbajtja Falënderime................................................................................................................................... 10
Biografi e shkurtër e Rexhep Qosjes ............................................................................................ 11
PJESA I ........................................................................................................................................ 12
REXHEP QOSJA - KRITIK LETRAR ........................................................................................ 12
DIALOGJE ME SHKRIMTARË .................................................................................................... 12
Karakterizime të përgjithshme ...................................................................................................... 21
KAPITULLI I
1. Autori ........................................................................................................................................ 27
1.1 Procedeja krijuese, nxitësit e frymëzimit, prirjet krijuese ...................................................... 30
Kapitulli II ..................................................................................................................................... 36
1. Qasje tematike .......................................................................................................................... 36
1.1Serembe.................................................................................................................................... 36
1.2. Naimi ..................................................................................................................................... 38
1.3. Mjeda ..................................................................................................................................... 41
1.4. Lasgushi ................................................................................................................................. 44
1.5. Migjeni .................................................................................................................................. 46
1.6. Esad Mekuli ........................................................................................................................... 52
1.7. Enver Gjerqeku ...................................................................................................................... 52
2. Qasje stilistike (forma dhe gjuha) ............................................................................................ 53
PJESA II ...................................................................................................................................... 60
ÇËSHTJE TEORIKE-LETRARE ................................................................................................ 60
KONTINUITETE (VAZHDIMËSI) ............................................................................................... 60
KAPITULLI I ............................................................................................................................... 61
1. Karakterizime hyrëse ................................................................................................................ 61
2. Objekti i trajtesave dhe i sprovave ........................................................................................... 64
3. Marrëdhënia me objektin e trajtesave dhe sprovave ................................................................. 67 4. Ese, trajtesë apo sprovë (Tipologji të formës ).................................................................... 69
5. Qasje metodologjike................................................................................................. 73
5.1.Qasje tipologjike ..................................................................................................................... 73
5.2. Klasifikimi ............................................................................................................................. 74
5.2.1 Tipologji tematike ................................................................................................................ 75
5.2.2. Tipologji dukurish të ndryshme të procesit krijues: ............................................................ 77
5.2.3Tipologji të profileve ............................................................................................................. 79
6. Qasje krahasimtare ................................................................................................................... 82
KAPITULLI II - Ligjërimi............................................................................................................ 87
1. Struktura .................................................................................................................................... 87
2. Veçori të ligjërimit të Qosjes .................................................................................................... 90
PJESA III ..................................................................................................................................... 97
REXHEP QOSJA - HISTORIAN I LETËRSISË ......................................................................... 97
1. Monografitë: “Asdreni jeta dhe vepra e tij”, “Porosia e Madhe” ............................................. 97
2.“Historia e letërsisë shqipe - Romantizmi I, II, III” ................................................................... 97
KAPITULLI I ............................................................................................................................... 98
1. Karakterizime të përgjithshme ................................................................................................. 98
2. Strukturat e monografive ........................................................................................................ 101
2.1 Struktura e monografisë për Asdrenin ................................................................................. 101
2.2 Struktura e monografisë për Naimin ..................................................................................... 102
3
3. Konteksti social- kulturor ....................................................................................................... 104
3.1. Shndërrimet e poetikës Asdreni/ Naimi ............................................................................... 107
3.2 Tipologji të ndikimeve .......................................................................................................... 108 3.2.1. Asdreni .............................................................................................................................................109
3.2.2. Ndikimet e Naimit ............................................................................................................................112
3.2.3.Çështja e ndikimeve ..........................................................................................................................115
KAPITULLI II ............................................................................................................................ 118
1. Qasje tematike ........................................................................................................................ 118
1.1 Motivi Atdhetar (Asdreni) ...................................................................................................................119
1.2 Motivi Atdhetar (Naimi)......................................................................................................................120
1.3 Motivi filozofik ..................................................................................................................... 123 1.3.1. Motivi filozofik (Asdreni) .................................................................................................................123
1.3.2. Motivi Filozofik (Naimi) ..................................................................................................................126
Kapitulli III ................................................................................................................................. 130
1.Qasje stilistike .......................................................................................................................... 130
1.1 Gjuha ..................................................................................................................................... 130 1.1.1 Asdreni ..............................................................................................................................................130
1.1.2 Naimi ................................................................................................................................................132
2. Stili ......................................................................................................................................... 133
2.1. Përse i shërben studiuesit qasja stilistike? ........................................................................... 134
2.1. Mënyrat e analizimit të stilit ................................................................................................ 135
3. Ligjërimi (Naimi) .................................................................................................................... 135
4. Figurat ..................................................................................................................................... 136
4.1. Figurat (Asdreni) .................................................................................................................. 136
4.2. Figurat (Naimi) .................................................................................................................... 138
5. Vjershërimi dhe kompozicioni ............................................................................................... 140
5.1. Vjershërimi dhe kompozicioni (Asdreni) ............................................................................ 140
5.2. Vjershërimi dhe kompozicioni (Naimi) ............................................................................... 142
Kapitulli IV ................................................................................................................................. 144
1. Qasje të receptimit .................................................................................................................. 144
Përfundime .................................................................................................................................. 147
2.HISTORIA E LETËRSISË SHQIPE – ROMANTIZMI I, II, III ................................................ 149
KAPITULLI I ............................................................................................................................. 150
1. Karakterizime të përgjithshme ............................................................................................... 150
1.1 Kuptimi i Qosjes për historinë e letërsisë? ........................................................................... 151
1.2 Raportet letërsi-histori .......................................................................................................... 152
1.3 Pse hulumton vetëm romantizmin? ....................................................................................... 155
2. Struktura, kriteret e ndërtimit ................................................................................................. 156
2.1 Konteksti ............................................................................................................................... 158 2.1.1 Konteksti i zhvillimit të gjinive letrare .............................................................................................164
2.1.2.Kontekst krahasues i zhvillimit të romantizmit evropian dhe atij shqiptar ......................................165
3. Raportet sinkroni - diakroni ................................................................................................... 168
3.1. Paraqitja e evolucionin letrar përmes poetikës .................................................................... 172
4. Ç‟lloj metodash ka përdorur? ................................................................................................. 174
KAPITULLI II ............................................................................................................................ 179
1. Klasifikimet tipologjike .......................................................................................................... 179
1.1 Tipologji të miteve (universalizmi i romantikes) ................................................................ 179
1.2 Tipologji të gjinive .............................................................................................................. 182
1.3 Tipologji të trajtave të ligjërimit ........................................................................................... 189 1.3.1 Konteksti dhe faktorët .......................................................................................................................190
1.4. Tipologji të strukturave të figurave ..................................................................................... 193
4
1.5 Tipologji të strukturës së vargut .......................................................................................... 196 1.5.1. Konceptet për strukturën dhe praktika e ndjekur ............................................................................196
1.5.2. Specifika të tipologjive të vargjeve ..................................................................................................198
2. Raporti i romantizmit shqiptar me atë evropian ..................................................................... 201
KAPITULLI III ........................................................................................................................... 205
Historia e letërsisë shqipe- Romantizmi, II-III ........................................................................... 205
1. Autori ...................................................................................................................................... 205
1.1 Konteksti dhe ndikimet ....................................................................................................... 206
1.2 Parimet krijuese ................................................................................................................... 214
1.3 Procedeu krijues .................................................................................................................. 217
2. Gjuha ...................................................................................................................................... 224
2.1. Shkrimtarët e grupit të parë .................................................................................................. 225
2.2. Shkrimtarët e grupit të dytë .................................................................................................. 226
3. Mesazhi .................................................................................................................................. 230
4. Lexuesi - Horizonti i pritjes .................................................................................................... 234
4.1.Trajtime të zgjeruara te horizontit te pritjes .......................................................................... 234
4.2. Trajtime sipërfaqësore të horizontit të pritjes ...................................................................... 236
5. Ndryshimi dhe evolucioni krijues .......................................................................................... 237
5
Hyrje
Ky kërkim ka si objekt studimet letrare të studiuesit dhe historianit të letërsisë
shqipe Rexhep Qosjes, duke u përqendruar në shtatë vepra, në të cilat spikat profili i
tij si kritik, letrar e historian i letërsisë, me synim identifikimin e parimeve dhe
praktikës së punës së ndjekur në to. Punimi erdhi si nevojë për një njohje të thelluar
të studimeve historiko-letrare, për të bërë të mundshme të kuptohet përmes tij,
evoluimi i shkencës shqiptare për letërsinë, duke qenë se studiuesi ka luajtur rol të
veçantë në zhvillimin e saj. Ai (punimi) prek aspekte të rëndësishme të punës së
Qosjes me qëllimin që, përmes evidentimit të metodave hulumtuese, të hedhë dritë si
në mendimin e pikëpamjet e tij teoriko-letrare, ashtu edhe në konceptet që zotëron për
historinë e letërsisë.
Profili i tij shpërfaqet shumëdimensional: historian i letërsisë dhe kritik
letrar, prozator e dramaturg, eseist dhe publicist etj. Përmasa e tij si kritik e historian
shoqërohet me një gamë të gjerë veprash studimore1 (gjithsej pesëmbëdhjetë, mbi
dhjetë mijë faqe të shkruara për letërsinë shqipe), nga gjysma e dytë e viteve „60 deri
në fillim të shekullit të ri, duke iu përkushtuar në mënyrë të vazhdueshme kërkimeve
në fushën e studimeve letrare, bazuar në kritere të larta shkencore. Në to janë trajtuar
probleme të shkencës shqiptare në studime me karakter historiko-letrar e teoriko-
kritik, janë studiuar shkrimtarë të letërsisë së traditës dhe asaj bashkëkohore me
metodat e kritikës letrare moderne dhe, në pikëpamje historiko-letrare, është
realizuar ndërtimi i historisë së letërsisë romantike, si një nga periudhat më
homogjene të letërsisë shqipe.
Punimi synon zbulimin e metodës së punës së Qosjes dhe karakteristikat e saj.
Në vështrim të parë, kërkimi dhe hulumtimi i veprës me qëllim praktikën e punës së tij
duket i lehtë, por shpesh rrezikon të bjerë në koment mbi atë çfarë është thënë. Për
këtë arsye u pa e nevojshme të zgjidheshin disa plane, për t‟i shpëtuar këtij rreziku. Së
pari, qasja sipas disa parimeve shkencore është qëllim në vetvete. Së dyti, duke qenë
se studimet e Qosjes janë voluminoze (mbi 3000 faqe të shfrytëzuara për hulumtim),
gjë që përbënte një nga vështirësitë e mëdha të punës sonë, u mendua që parimi
thelbësor të ishte tipologjizimi si synim dhe vlerë kryesore. Përmes kësaj praktike
morëm si rezultat një panoramë të plotë të natyrës së studimeve të tij shkencore.
Gjithashtu, duke iu përshtatur karakterit të veprës së zgjedhur, u mbështetëm në
zbatimin e disa qasjeve, si: te krahasimi, klasifikimi, në planin e poetikave te
brendshme, ashtu dhe në faktorët dhe dukuritë e jashtme, të cilat lehtësuan studimin
1 Episode letrare, 1967. Dialogje me shkrimtarët, 1968. Kritika letrare, 1969. Kontinuitete, 1972.
Asdreni – jeta dhe vepra e tij, 1972. Panteoni i rralluar, 1973. Shkrimtarët dhe periudha, 1975.
Anatomia e kulturës, 1976.Prej tipologjisë deri te periodizimi, 1979. Nocione të reja albanologjike,
1983. Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi I-II-III, 1984-1985. Porosia e madhe, Prishtinë, 1986.
Tri mënyra të shkrimit shqip, Semantika e ndryshimeve historiko-letrare. 2007
6
tonë dhe na ndihmuan të shkonim drejt rezultatit të synuar. Përshkrimi i praktikës së
Qosjes shoqërohet me karakterizime të përgjithshme mbi natyrën e studimit, të
parimeve shkencore dhe koncepteve bazë, me tipologjizim të dukurive, të trajtave
ligjërimore, të formave të kritikës, të strukturës së veprave, të qasjeve të zbatuara.
Ky studim nuk mbetet qëllim i një njohjeje të përgjithshme të punës kritike
historiko- letrare të Qosjes, por, në njëfarë mënyre, përcjell edhe një tablo të
shkencës letrare shqiptare, me arritjet apo dhe kufizimet e saj. Studimet letrare të
Qosjes, të cilat shquhen për përdorimin e njëkohshëm të një sërë metodash të teorive
moderne, vështrimi kompleks së jashtmi dhe së brendshmi, në plan diakronik dhe
sinkronik, i zbatuar në studimet e tij, bëjnë edhe diferencën me shkencën shqiptare të
periudhës së realizmit socialist. Vlerësimi prej tij i rolit të kontekstit shoqëror, e
ngjashme si praktikë me metodën e realizimit socialist, nuk e çon kurrsesi studiuesin
në tezat skematike të shkencës së realizmit socialist, por përbën një këndvështrim
origjinal autentik brenda kuptimit dhe metodës që vetë studiuesi zhvillon.
Në studimet e hershme të tij, përkatësisht në “Dialogje me shkrimtarë”,
Qosja shfaqet si kritik letrar, synon të hetojë veprën dhe procedenë krijuese të
shkrimtarëve që u përkasin periudhave të ndryshme letrare. Gjithashtu prirja e tij për
të trajtuar çështje teorike, si nevojë e vetë zhvillimit të shkencës së letërsisë, përbën
një nga përmasat e profilit të tij. Studimet e thelluara të zhvilluara mbi Asdrenin,
Naimin dhe Romantizmin shqiptar konstituojnë profilin e plotë tashmë të Qosjes, si
historian i letërsisë, duke dhënë një kontribut të rëndësishëm shkencor mbi veprën e
shkrimtarëve dhe drejtimin e Romantizmit. Këto profile ndërthuren në marrëdhënie
aq të ngushtë me njëri-tjetrin, saqë shpesh është e vështirë të gjesh murin që i ndan
këto disiplina shkencore. Ato kanë një objekt të përbashkët (letërsinë), por kanë
synime dhe qasje të caktuara. Te Qosja këto profile gërshetohen në mënyrë të
natyrshme dhe komplekse, dhe pikërisht ky ka qenë një nga aspektet më të vështira të
punës sonë.
Edhe pse materiali që kemi shfrytëzuar për hulumtim është shumë i gjerë,
mund të themi që punimi nuk ka karakter shterues, ai synon t‟i hapë rrugë një studimi
më të thelluar të gjithë krijimtarisë shkencore të Qosjes, të tërheqë vëmendjen e
studiuesve të letërsisë mbi të, për të rivlerësuar dhe ridimensionuar një punë
studimore me vlera shkencore të një studiuesi të lënë në harresë.
Titulli i këtij punimi, “Profili krijues e studimor i Rexhep Qosjes (në studimet
kritike dhe historiografike letrare)”, siç edhe vërehet në mënyrë të dukshme, është
shumë i gjerë. Si i tillë ndiejmë të nevojshme të bëjmë sqarime rreth fokusimit të tij
(punimit) mbi një grup të caktuar veprash. Kjo zgjedhje u bë për këto arsye:
Së pari, sepse duke marrë në konsideratë përmasën e shumanshme të profilit
të Qosjes si historian e kritik letrar, romancier e dramaturg, eseist e publicist jemi të
mendimit që edhe pse tema e përfshin këtë përmasë për shkak të kompleksitetit të saj,
ajo është e pamundur të realizohet në të gjitha këto drejtime.
Së dyti, nga kërkimet dhe hulumtimet e deritanishme na rezulton që përsa i
përket profilit të studiuesit si romancier e dramaturg vepra është bërë objekt studimi
7
dhe është trajtuar nga studiuesit në këndvështrime të ndryshme.2 Ndërsa studimet
kritike e historiografike letrare nuk kanë qenë objekt i një hulumtimi të plotë dhe në
vështrim të tërësishëm si në rastin e punimit tonë. Ata kanë trajtuar çështje të
shkëputura pa pasur si synim një këndvështrim të thelluar të metodologjisë dhe
koncepteve kritike e historiko-letrare në studimet e Qosjes.3
Nga ana tjetër, pikërisht termi profil krijues në këndvështrimin tonë i referohet edhe
atributit krijues të kritikës letrare4 si veprimtari krijuese origjinale,
5 e mbështetur
gjerësisht në koncepte të kritikëve e teoricienëve strukturalistë të letërsisë në shekullin
XX, veçanërisht Barthes6.
2 Apolloni Ag, Parabola Postmoderne, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010; Olluri Adil, Triologjia
Postmoderne, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2011; Krijimtaria shkencore dhe letrare e Rexhep
Qosjes”, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë 2007;Musliu Bashkim, Art dhe erudicion:
Krijimtaria letrare e Rexhep Qosjes: proza dhe drama, Instituti Albanologjik, 2010. 3 U referohemi veprave të botuara në Kosovë dhe Maqedoni: Krosi Sami, Mëkatet filozofike dhe
shkencore të Rexhep Qosjes së ri; Sulejman Aliu, Filozofia e krrokamës, Grand Prind, 2009; Baliu
Begzad, Vareni kryengritësin e shenjtëruar (Qosja, Nobeli, Kadare), Instituti Albanologjik, Prishtinë,
2010. Në këto studime vepra e Qosjes studiohet për qëllime të ndryshme nga ato të studimit tonë. Sami
Krosi në veprën “Mëkatet filozofike dhe shkencore të Rexhep Qosjes së ri”e studion me qëllimin e
evidentimit të të metave të punës së Qosjes duke mos u marrë me një studim të tërësishëm e koherent të
veprës së tij, për të evidentuar konceptet e metodologjinë e përdorur, por duke u mbështetur në kuptime
kontekstuale të frazave të caktuara të shkëputura nga veprat e Qosjes. Kjo vepër është shkruar si
kundërpërgjigje e librit të R. Qosjes “Morfologjia e një fushate”. Po kështu edhe Filozofia e krrokamës
trajton figurën intelektuale të Qosjes duke mos pasur si synim të drejtpërdrejtë studimet e tij, por
veprimtarinë e tij si intelektual. Ndërsa libri tjetër i sipërpërmendur ka në fokus diskutimet e lindura
mbi çmimin Nobel, për të cilin shkrimtari Ismail Kadare ka disa vite që nominohet për t‟u vlerësuar.
4 Ajo mund të jetë meta-letërsi, d.m.th., një letërsi objekt studimi i së cilës është vetë letërsia.Valery,
Albert Thibaudet, NRF, Korrik, 1936, f. 6. 5 Në rastin e Qosjes këtu mund të përfshijmë edhe kritikën akademike, e cila pavarësisht natyrës së saj
të trajtimit të çështjeve nga një këndvështrim më profesional, mbart brenda vetes elemente të
origjinalitetit dhe të karakterit krijues duke marrë në konsideratë në këtë mënyrë të gjitha funksionet e
aktivitetit kritik, të cilat shpjegohen qartë në veprën e Zherar Zhenet-it “Figura”: Funksioni kritik në
kuptimin e plotë të termit, i cili konsiston në gjykimin dhe vlerësimin e veprave të botuara rishtas për ta
ndriçuar zgjedhjen e publikut (funksioni i lidhur me institucionin gazetaresk); funksioni shkencor
thelbësisht i lidhur me institucionin universitar, i cili konsiston në një studim pozitiv me të vetmin
qëllim që të njihen kushtet e ekzistencës së një vepre letrare (materialiteti i tekstit, burimet, gjeneza,
psikologjike ose historike etj.); funksioni letrar - një libër kritike është pos të tjerash libër, e autori i saj
është në mënyrën e tij dhe, së paku, në atë shkallë ajo që Rolan Barti e quan shkrimtar... nëse
shkrimtari hulumton universin, kritiku hulumton letërsinë d.m.th. universin e shenjave. Ajo që është
shenjë te shkrimtari (vepra), bëhet kuptim tek kritiku (meqë është objekt i ligjëratës kritike) dhe në
anën tjetër ç‟është kuptim te shkrimtari (vizioni i tij për botën), bëhet shenjë te kritiku, si temë dhe
simbol i njëfarë natyre letrare. Kështu thotë Claude Lévi - Strauss për mendimin mitik… Kjo përzierje
e vazhdueshme, ky inversion i përjetshëm i shenjës dhe i kuptimit tregon qartë funksionin e dyfishtë të
punës kritike, qëllimi i së cilës është të nxjerrë kuptime nga veprat e të tjerëve, por edhe të bëjë vepër të
vetën me këtë kuptim. Nëse ekziston një “poezi kritike”, ajo është kuptimi për të cilin Lévi-Strauss flet
si për një “poezi të imtë”: ashtu siç flet punëtori i rëndomtë, me ndihmën e sendeve, kritiku flet me
kuptimin e fortë të fjalës, d.m.th. i flet vetes me ndihmën e librave dhe kështu ta parafrazojmë për herë
të fundit Lévi-Strausin duke thënë: “pa e plotësuar kurrë projektin e vet, (ai-kritiku) fut në të gjithmonë
diçka nga vetvetja”. Gennete Gerard, Figura, Rilindja, Prishtinë, 1985, përkthyer nga Sabri Hamiti,
Binak Kelmendi, f. 5-9. 6 Kritika letrare flet me gjuhën e objektit të vet; ajo është një metagjuhë, ligjëratë mbi ligjëratën; -
Barthes Roland, Essais critique, f. 255.
8
Nga kjo pikëpamje, mund të shtojmë se titulli profili krijues e studimor i Rexhep
Qosjes (në studimet e kritikës dhe historiografisë letrare) fokuson vëmendjen e
lexuesit në një prej linjave më të rëndësishme të punës të tij shkencore (u referohemi
veprave me karakter kritik dhe të historiografisë letrare të shkruara nga Rexhep
Qosja), e cila ka shërbyer si një shkollë më vete për të gjithë studiuesit e letërsisë
shqipe dhe meriton të vështrohet në mënyrë të plotë.
Për shkak të profilit të tij, studimi është konceptuar në tri pjesë themelore:
Pjesa e parë, Rexhep Qosja – Kritik letrar; Pjesa e dytë, Çështje teoriko-letrare;
Pjesa e tretë, Rexhep Qosja – Historian i letërsisë.
Në pjesën e parë, hulumtimi është mbështetur në veprën e Qosjes “Dialogje
me shkrimtarë”, pasi profili i kritikut letrar shfaqet i plotë. Në të janë marrë në
studim shtatë shkrimtarë shqiptarë, të cilët u përkasin periudhave të ndryshme
letrare. Mbështetur në praktikën e studiuesit, kjo pjesë është konceptuar në dy kapituj
kryesorë, që u përkasin qasjeve të jashtme dhe të brendshme të studiuesit, të
aplikuara në vepër. Ndërtimi i profilit të Qosjes si studiues nuk do të ishte i plotë pa
një panoramë të zhvillimit të kritikës letrare në Shqipëri dhe Kosovë. Prandaj u
vlerësua si i nevojshëm që kapitulli i parë i kësaj pjese të paraprihej nga një kontekst i
tillë.
Në pjesën e dytë, është marrë në konsideratë vepra “Vazhdimësi”, ku
trajtohen probleme të ndryshme me karakter teorik dhe studiuesi shfaq profilin e tij si
teoricien i letërsisë. Zgjedhja origjinale e studiuesit për të diskutuar mbi çështje të
natyrës teorike përmes formës së esesë dhe trajtesës, na ka vënë sërish përpara një
vështirësie tjetër, të përcaktimit të saktë nëse kemi të bëjmë me shkrime me karakter
teorik dhe që i përkasin mirëfilli teorisë së letërsisë, apo kemi të bëjmë me ese,
formati i së cilës anon më shumë nga kritika letrare. Kompleksiteti i çështjes nuk na
krijon shumë hapësirë për të realizuar përcaktime të prera, pasi vetë natyra e
shkrimeve shfaqet e ndërmjetme. Për këtë arsye kemi tipologjizuar në drejtim të
përmbajtjes, dukuritë dhe çështjet e trajtuara, të cilat i përkasin teorisë së letërsisë,
ndërkaq edhe tipologjizmi i formës dhe strukturës mbeten brenda këtij shqyrtimi
pavarësisht se i përkasin kritikës letrare. Prandaj kjo pjesë e studimit është
konceptuar në tre kapituj që analizojnë dhe tipologjizojnë aspektin përmbajtësor,
ndërtimor të eseve dhe llojin e ligjërimit të tyre.
Në pjesën e tretë, vëmendja drejtohet te profili i Qosjes si historian i letërsisë.
Kjo pjesë ka prioritet më të madh, pasi edhe profili i tij në këtë drejtim është më i
plotë dhe kontributi është më i gjerë. Ajo ndahet në dy nënpjesë më të vogla:
- nënpjesa e parë trajton veprat monografike “Asdreni dhe jeta e tij”,
kushtuar krijimtarisë së Asdrenit, dhe “Porosia e madhe”, kushtuar krijimtarisë së
Naim Frashërit.
- nënpjesa e dytë, trajton veprat që i përkasin historisë së letërsisë
përkatësisht “Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi I, II, III”.
Dy monografitë janë vendosur në plane krahasuese, duke qenë se u përkasin
dy periudhave të ndryshme të krijimtarisë së studiuesit, tipologjizimi dhe qasja
krahasimtare vë në dukje zhvillimin e tij si historian dhe të koncepteve të tij
shkencore.
9
Vepra“Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi”, e përbërë prej tri vëllimesh,
zbërthehet në tre kapituj të studimit. Në një kapitull trajtohet vepra e parë, që i përket
Poetikës së Romantizmit, në të cilën analizohet ndërtimi i saj në bazë të tipologjisë së
ndjekur nga vetë studiuesi. Në të synohet të shpjegohen konceptet e Qosjes për
historinë e letërsisë dhe të mënyrës si është ndërtuar vepra. Gjejnë shpjegim pyetjet:
Pse është i nevojshëm konteksti?, Pse hulumton vetëm romantizmin?. A i heton
ndërtimin tipologjik të gjinive letrare dhe funksionin e tyre? etj. Në dy pjesët e tjera
është ndjekur një tipologjizim i bazuar në teorinë e komunikimit të Jakobsonit dhe
vëmendja përqendrohet tek autori, mesazhi, gjuha, lexuesi dhe konteksti, duke synuar
të sjellë një kuptim të plotë të Qosjes mbi ta dhe mënyrën si e trajton secilin prej tyre.
Në fund, nga e gjithë kjo, synohet të argumentohet dhe të kuptohet veçantia që
e karakterizon si studiues Qosjen. Një punim i kësaj natyre, pra, i fushës së
metakritikës, është sistematik e sistematizues dhe synon të përshkruajë, të evidentojë
dhe të vlerësojë probleme, çështje e kategori që studion në veprën e tij të gjerë
studimore. Meqë formimi i tij shkencor bazohet në teoritë letrare moderne, ne kemi
synuar gjurmimin e specifikës së metodës së analizës.
10
Falënderime
Dëshiroj të falënderoj Departamentin e Letërsisë që më dha këtë mundësi dhe në
mënyrë të veçantë udhëheqësen time, Prof. Floresha Dado, e cila më ndoqi dhe më
mbështeti në shtjellimin dhe realizimin e këtij punimi. Një falënderim shkon dhe për të
gjithë profesorët e mi, të cilëve u detyrohem për formimin tim dhe për mbështetjen.
Mirënjohje për familjen time, për motivimin dhe përkrahjen e paçmuar që më kanë
dhënë.
11
Biografi e shkurtër e Rexhep Qosjes
Rexhep Qosja lindi më 25.06.1936 në Vuthaj të Malit të Zi. Katër klasat e para të
fillores i kreu në Vuthaj, kurse gjysmëmaturën në Guci. Më 1959 mbaroi Shkollën
Normale në Prishtinë, ndërsa më 1960 u regjistrua në Degën e Gjuhës dhe të Letërsisë
Shqipe të Fakultetit Filozofik të Prishtinës, ku u diplomua më 1964. Në vitin 1967
pranohet asistent në Institutin Albanologjik të Prishtinës dhe gjatë viteve 1967-68
specializohet në shkencën e letërsisë në studimet e shkallës së tretë në Fakultetin
Filologjik të Universitetit të Beogradit. Më 1969 zgjidhet bashkëpunëtor shkencor i
Institutit Albanologjik të Prishtinës. Në vitin 1971 mbrojti tezën e doktoratës mbi
jetën dhe krijimtarinë e Asdrenit. Në vitin 1972 u zgjodh bashkëpunëtor i lartë e, më
vonë, këshilltar shkencor në Institutin Albanologjik, si dhe profesor në Fakultetin
Filozofik të Prishtinës. Nga viti 1972 deri më 1981 ka mbajtur detyrën e drejtorit të
Institutit Albanologjik të Prishtinës si dhe për shumë vite pozicion drejtues në Degën
e Letërsisë dhe të Gjuhës Shqipe të Fakultetit Filozofik. Gatë viteve 1974-1975, ka
drejtuar si kryeredaktor i jashtëm revistën letrare Jeta e Re.
Është autor i mbi tridhjetë librave me studime për letërsinë dhe kritikë letrare, prozë
artistike, tregime, romane dhe drama, publicistikë e shkrime polemike. Ka botuar
shumë recensione, vështrime, artikuj, sprova, trajtesa e studime në revista shkencore e
letrare, duke trajtuar në to çështje të veçanta të letërsisë shqipe dhe të krijimtarisë
letrare në përgjithësi. Disa punime dhe vepra të tij janë përkthyer në gjuhë të huaja.
Për krijimtarinë shkencore e letrare është vlerësuar me: Shpërblimin e qytetit të
Prishtinës, më 1968; me Shpërblimin Krahinor të Dhjetorit më 1969; me dy
shpërblime të SHSH të Kosovës, më 1972 dhe 1974 dhe me Shpërblimin e RS të
Serbisë - 7 Korriku, më 1975. Në vitin 2010 ka fituar çmimin “Pjetër Bogdani”, për
romanin “Bijt e askujt” etj. Gjithashtu R. Qosja është marrë edhe me veprimtari
politike. Në periudhën 1998-2000 drejtoi një parti politike në Kosovë. Në vitin 2000 u
nderua me çmimin “Nderi i Kombit”.
12
PJESA I
REXHEP QOSJA - KRITIK LETRAR
DIALOGJE ME SHKRIMTARË
13
Konteksti i zhvillimit të kritikës bashkëkohore letrare shqipe
Kritika letrare bashkëkohore, 7 në hapat e parë të saj u konstituua në kuadër të një
konteksti dhe të pikëpamjeve socioideologjike të shoqërisë. Pavarësisht këtij
konteksti, e vështruar në procesin historik të zhvillimit të saj, rezulton se në fazat e
mëvonshme forcon autonominë e vet si në planin orientues, ashtu edhe në planin
teorik.
Ajo u zhvillua në dy kontekste të ndryshme sociopolitike e sociokulturore: në
Shqipëri, e lidhur ngushtë dhe e mbështetur në teorinë e filozofinë e realizmit
socialist, dhe në Jugosllavi fillimisht e mbështetur kalimthi në këtë teori e më vonë në
teori të ndryshme estetike e letrare, madje edhe filozofike. Në realizimin e këtyre
tendencave paraqiten rrugë të ndryshme. Në Shqipëri kërkohet dhe synohet një
perfeksionim më i madh teorik e metodologjik i kritikës në kuadër të metodës dhe të
teorisë së realizmit socialist. Në Jugosllavi, kërkohet e më vonë synohet një pluralitet
i teorive dhe i pikëpamjeve letrare e estetike, që konsiderohet si aftësim dhe pasurim i
vetë kritikës. Këto tendenca paraqiten si nevojë e brendshme, në rrugën e evoluimit të
kritikës bashkëkohëse shqiptare në përgjithësi.
Për sa i përket kontekstit social, mund të themi që kritika shqiptare bashkëkohore,
lidhet me idenë e progresit social në Shqipëri duke synuar fillimisht edukimin e
masave të gjera popullore, e më tej në gërshetimin e elementeve sociale e kombëtare
me ato artistike. Në Jugosllavi nuk ndodh e njëjta gjë. Kritika shqiptare si dhe letërsia
i ndërlidhin këta dy faktorë me artistiken, sepse shqiptarët që jetonin në këto troje,
nuk kishin kaluar në të njëjtat faza historike (është fjala për Rilindjen Kombëtare), pra
produkti shpirtëror, letërsia nisej aktivisht nga baza e kontekstit social e kombëtar.
Edhe për sa i përket kritikës dhe numrit të lëvruesve të saj, të cilët ndoqën traditën e
formuar gjatë viteve „30 si vijimësi e letërsisë sociale, (duhet thënë që letërsia
shqiptare thuajse startonte nga fillimi në formë më aktive dhe kjo ndërlidhje me
traditën ishte mjaft e copëzuar deri nga fundi i viteve ‟60) mund të thuhet që u
konsolidua gradualisht, bashkë me letërsinë dhe forcoi stabilitetin dhe perspektivën e
zhvillimit të vet normal. Kjo kritikë ishte mjaft aktive në drejtime të shumanshme,
zotëronte vetëdije në ngritje e sipër për funksionin e vet dhe për funksionin polivalent
të letërsisë.
Në kohën e pasluftës kritika letrare në Shqipëri pati një zhvillim të dukshëm.
Ndryshimi i raporteve shoqërore, ndryshoi edhe raportet kulturore. Zhvillimi kulturor,
7 Sipas I. Rugovës kritika bashkëkohore shqiptare është kritika që krijohet brenda periudhës mbas
Luftës së Dytë Botërore, brendapërfshirë kritika që krijohet në Shqipëri, kritika shqiptare që krijohet në
Kosovë dhe kritika e arbëreshëve të Italisë. Rugova Ibrahim, Kahe dhe premisa të kritikës letrare
shqipe 1504-1983, Eurorilindja, Prishtinë, 1996, f. 203.
14
arsimimi i përgjithshëm i shoqërisë, themelimi i institucioneve kulturore e shkencore
(që nuk ekzitonin më parë) ishin fokusi kryesor i atëhershëm8.
Kritika u zhvillua dukshëm si disiplinë me format e saj. Duhet thënë që në ato fillesa
shtrohet çështja e zbatimit të metodës së realizimit socialist, si metodë e shkrimit të
letërsisë edhe në praktikën kritike, e cila më vonë kërkoi të konsolidohej e të
kodifikohej në vitet ‟50. Si përfaqësues të saj mund të përmendim A. Varfi, A. Çaçi
dhe Dh. Shuteriqi, M. Domi, Z. Kodra, K.Bihiku, V. Bala. Në vitet ‟60 numri i
kritikëve aktivë ishte shumë i pakët. Në këtë kohë marrin vëmendjen e tyre edhe
studimet historiko-letrare. Në fushën e kritikës kryesisht u botuan tekste të huaja për
realizmin socialist dhe më pak të autorëve shqiptarë, deri në fillim të viteve ‟60, kur
fillojnë të merren me kritikë letrare edhe R. Brahimi, K. Velça, D.Shapllo, J. Bulo, Gj.
Zheji, A. Uçi. Mund të themi që në këto vite mund të bëhet fjalë për zhvillim të mirë
të kritikës e kemi veprat e para kritike9. Po ashtu kemi edhe tekstet e para historiko-
letrare të pasluftës si Historia e letërsisë shqipe, për shkolla të mesme (1955) nga Dh.
Shuteriqi dhe teksti universitar Historia letërsisë shqipe I, II (1959). Në vitet „70 do të
botohet edhe Historia e letërsisë shqiptare si maket (1976) e më tej si vëllim i plotë
(1983) dhe po ashtu Historia e letërsisë shqiptare e realizmit socialist (maket 1978).
Ndër çështjet më shumë të diskutuara të kohës ishin pranimi dhe zbatimi i metodës së
realizimit socialist, e cila në Shqipëri pranohet më lehtë si rezultat i kontekstit social-
historik dhe nga konteksti letrar (e paraprirë nga letërsia sociale e viteve ‟30 dhe
kritika me koncepte për një letërsi realiste të kësaj kohe, që ishte më e gjerë dhe
mbështetej në koncepte më të çliruara, të cilat vareshin nga përcaktimi individual i
botëkuptimeve të shkrimtarëve dhe nga ideologjia shoqërore gjithashtu. Bazë merrej
edhe letërsia e krijuar gjatë Luftës, si letërsi mobilizuese dhe deklarative).
Mendime të ndryshme janë shprehur rreth shfaqjes dhe konsolidimit të kësaj metode, 10
e cila nga vitet 1945-1960 zbatohet në mënyrë të ngjashme me teorinë sovjetike11
.
Duhet theksuar që në të shfaqeshin edhe tendenca të kritikës së viteve ‟30, e cila
angazhohej për progresin social dhe për idenë e humanizmit të njeriut. Këto tendenca
hasen më së shumti në shkrime të Dh. Shuteriqit, S. Spasses etj.12
8 U referohemi këtu themelimit të institucioneve të para të larta shkollore, universitare e shkencore, që
nuk ekzistonin më parë, Lidhja e shkrimtarëve të Shqipërisë (1945). Në atë kohë zhvillim të dukshëm
pati edhe shtypi e publikimet e ndryshme kulturore e shkencore. Revista letrare shoqërore “Bota e re”
(1945), e cila më vonë do të titullohet “Literatura jonë”, “Nëntori”. Në vitet ‟50 botohen gazetat
kulturore “Drita”, revista “Buletini i shkencave shoqërore”, i cili më vonë degëzohet në revistat
“Studime filologjike” dhe “Studime Historike”. Po kështu në Shkodër botohet revista me karakter
shoqëror, kulturor e shkencor “Shkodra” si dhe “Buletini” i Institutit Pedagogjik etj. 9 Kemi parasysh veprat e R. Brahimit, K. Velçës, D. Shapllos etj.
10 Mbizotëronin dy mendime rreth shfaqjes dhe konsolidimit të metodës realiste: 1- trajtimi i letërsisë si
vazhdim i çështjeve të viteve ‟30; 2- trajtimi i letërsisë së realizmit socialist, si tip letërsie që filloi gjatë
Luftës dhe u konsolidua më tej në ndërtimin e socializmit. Shih Historia e letërsisë shqiptare të
realizmit socialist, vep. e cit, f. 27-83. 11
Në këto kohë kryesisht botoheshin tekste sovjetike, po i kushtohej kujdes aplikimit të plotë të kësaj
metode në praktikën letrare. Po aty. 12
Rugova Ibrahim, Kahe dhe premisa…, f. 210.
15
Ndër çështjet më të diskutueshme të kësaj metode ishin funksioni social i letërsisë,
probleme të novatorizmit, raportet mes artit-realitetit-pasqyrimit, raporti formë-
përmbajtje, raportet traditë-novatorizëm, karakteri kombëtar i letërsisë etj.
Ndër individualitetet kritike shquhen disa studiues më në zë të kohës, të cilët me
shkrimet e tyre sapo kishin filluar të shënonin kontributet e tyre të para e të veçanta
apo kishin dhënë kontribute të vyera në fusha të tjera përveç letërsisë13
:
Dhimitër Shuteriqi, i cili edhe pse e nis praktikën e tij si shkrimtar, dha kontribut të
rëndësishëm (për kohën në të cilën zhvilloi veprimtarinë e tij studimore dhe brenda
kontekstit të zhvillimit të kritikës së asaj kohe) në fushën e studimeve historike të
letërsisë së traditës, duke zbatuar metodën e realizmit socialist. Në veprat e tij, ndalet
kryesisht në karakterin popullor të letërsisë dhe të funksionit të saj në historinë e
popullit. Gjithashtu shkroi mbi krijimtarinë e shkrimtarëve të traditës, si Naimi,
Çajupi, Kristoforidhi, mbi shkrimtarët e e letërsisë së vjetër: Barleti dhe humanistët
shqiptarë etj.
Razi Brahimi zbatoi në mënyrë besnike metodën e realizmit socialist në vitet ‟50,
duke vëzhguar funksionin social në të gjitha hallkat e saj. Edhe pse synoi aspekte të
novatorizmit, nuk solli aspekte të reja të kësaj metode.
Kudret Velça është pjesë e kritikëve të viteve ‟60, i cili gjithashtu zbatoi metodën e
realizmit socialist, duke u fokusuar më së shumti në analiza sociologjike sesa
vlerësime artistike të veprave.14
Edhe në kritikën letrare dhe historiografinë e letërsisë
u fokusua në elementet sociologjike me qëllim që veprat letrare të shiheshin si
fenomene sociologjike e jo në raportin e thjeshtë letërsia-shoqëria.15
13
U referohemi këtu: Mahir Domit me studimet e tij për letërsinë e vjetër në tekstin Histori e letërsisë
(1959), Osman Myderrizit me studimin për letërsinë e bejtexhinjve. Punimet e Myderrizit në BISH –
shkencat shoqërore, Tiranë, 1951; nr.1, 1954, nr.4. BUSHT për shkencat shoqërore, 1957, nr. 1, në të
cilat u referohet M. Çamit, H.Z.Kamberit, N. Frakullës mbi letërsinë shqipe me alfabet arab; Mark
Gurakuqit kryesisht me monografinë e tij për Mjedën. (Gurakuqi Mark “Autorë dhe probleme të viteve
„30”, Tiranë, 1979, Prishtinë, 1982); Vehbi Balës me tekstet e tij për historinë e letërsisë ku merret
kryesisht me letërsinë e periudhës 1912-1939 (Bala Vehbi, Jeta dhe vepra e Fan.S.Nolit, Tiranë, 1972;
Vaso Pasha, Tiranë, 1979; Historia e letërsisë 3, Tiranë, 1976); Koço Bihikut, i cili trajton letërsinë
bashkëkohore dhe fokusohet bindshëm në metodën e realizmit socialist, në Bihiku Koço, Probleme
letrare, Tiranë, 1973, teksti maket Historia e letërsisë shqipe e realizmit socialist, Tiranë, 1978. Po në
këtë vazhdë mund të përmendim Ali Xhikun, me hartimin e kapitujve për letrërsinë e vjetër në
Historinë e letërsisë dhe me studimin e tij “Romantizmi arbëresh” (1979), Nasho Jorgaqin me
kontributin e tij mbi mendimin estetik shqiptar të traditës “Antologji e mendimit estetik shqiptar 1504-
1544”, 1976; Klara Kodra studion kryesisht letërsinë arbëreshe, monografia “Vepra poetike e
Serembes”, 1975, Floresha Dado (Haxhiaj) kontribuon me studimet e saj për Çajupin, “A.Z. Çajupi –
jeta dhe vepra” (1983) dhe me disa studime ku spikat përpjekja për të realizuar një përkufizim sa më të
plotë të termit “realizëm”; Xhevat Lloshi, Vasil Melo, Jakup Mato e më vonë edhe emra të tjerë të
njohur që shquhen për kontributin e tyre të madh si A. Kallulli, D. Dilaveri, Th, Gjika, N. Lezha, B.
Kuçyku, D. Çuli etj. 14
Është fjala për shkrimet e tij për romanin Gjenerali i ushtrisë së vdekur (I. Kadare), Lumi i vdekur (J.
Xoxa)në veprën e tij Vëzhgime letrare, Tiranë, 1968, f. 37-62, f. 62-89, f. 241-252. 15
Rugova Ibrahim, Kahe e premisa…, vep. e cituar, f. 255.
16
Dalan Shapllo trajtoi çështje të poezisë bashkëkohore16
duke iu referuar më shumë
krijimtarisë së autorëve (të asaj kohe) sesa në plan teorik.
Ndërsa Gjergj Zheji, i cili u afirmua në kritikën letrare rreth viteve ‟60, i kushtoi
vëmendje të veçantë aspektit teorik të letërsisë, aspektit formal të poezisë ku vlen të
theksohen vështrimet mbi vargun shqiptar.17
Jorgo Bulo u fokusua në studimet e tij, kryesisht për letërsinë e traditës dhe ato mbi
romanet e I. Kadaresë në të cilat spikasin vështrimet mbi vlerat artistike dhe
procedeun letrar.18
Në Kosovë përpos tendencave për të krijuar një traditë të mendimit kritik, 19
duhet
thënë që vetë konteksti social-historik nuk krijoi mundësi të zhvillimit të mëtejshëm të
kritikës.20
Ajo do të zhvillohet mbas luftës, kur nis të gjallërohet më tej jeta sociale-
kulturore, funksionon shtypi, 21
krijohen institucionet e para në gjuhën shqipe,
zhvillohet letërsia dhe kritika letrare. Me botimin e këtyre revistave, bie në sy
tendenca për trajtimin e çështjeve me theks teorik mbi karakterin e letërsisë,
funksionin e saj në shoqërinë e re, flitet për shkrimtarë të letërsisë botërore, letërsisë
shqipe (kryesisht të Rilindjes e më pak për shkrimtarët e tjerë) dhe të letërsisë
bashkëkohore gjatë viteve ‟50. Nisin të merren me kritikë V. Shita, H. Mekuli, R.
Kelmendi, H. Agani. Në vitet ‟60 veprimtaria e kritikës shtohet edhe përmes botimit
të revistave të reja (“Fjala”, 1968). Në këtë kohë kritika merret gjerësisht me letërsinë
e traditës dhe me letërsinë bashkëkohore, e cila zhvillohej si brenda kufijve, ashtu dhe
jashtë saj. Në vitet ‟70 në saje të bashkëpunimeve të ndryshme edhe me institucionet
në Shqipëri krijohet ndërgjegjësimi dhe vetëdija e plotë përmes botimit të studimeve
monografike për autorë të veçantë të letërsisë së traditës dhe asaj bashkëkohore. Në
këtë hulli merr kuptim edhe interesimi i kritikëve për procede, metoda të ndryshme të
qasjes së tyre etj.
16
U referohemi shkrimeve të studiuesit për poezinë e I. Kadaresë, D. Agollit, në të cilat heton elemente
që kanë të bëjnë me lirizmin e refleksivitetin, të patrajtuara më parë në kritikën letrare shqipe. (Shapllo
Dalan, Letërsia dhe realiteti ynë, Tiranë, 1968, f. 152-179.) 17
Është fjala për vlerësimet mbi romanet e Kadaresë dhe vështrimet mbi to të Velçës dhe Shapllos, në
Zheji Gjergj, Artisti dhe jeta, Tiranë, 1973, f. 52-65; f. 74-82. Gjithashtu i referohemi Zheji Gjergj,
Vëzhgime metrike, Tiranë, 1979, Prishtinë, 1981, në të cilin studiuesi sjell elemente të reja të vështrimit
të vargut në shqip, nisur nga letërsia gojore, autorët e njohur të traditës, ata bashkëkohorë etj. 18
Bulo Jorgo, Historia e letërsisë shqiptare e realizmit socialist, vep. e cituar, f. 289-297. 19
Kemi parasysh këtu kryesisht K. Maloki, i cili ka statusin e një kritiku të mirëfilltë letrar. 20
Studiuesi I. Rugova në studimin e tij “Kahe dhe premisa të kritikës letrare shqiptare” pohon: “në
periudhën mes dy Luftrave në Kosovë, kombësisë shqiptare përveç ekszistencës historike e kulturore i
mohohej edhe ajo fizike: ishte ndaluar shkrimi i gjuhës shqipe në çdo fushë të jetës”. Rugova I, Kahe
dhe premisa të kritikës letrare shqiptare 1504-1983, Eurorilindja, Prishtinë, 1996, f. 261. 21
Kjo periudhë është e mbushur me aktivitetin e shumë gazetave dhe revistave të kohës si: “Rilindja”
(1945), “Zani i rinisë shqiptare”, “Përparimi”, “Jeta e re” (1949) etj.
17
Ndër çështjet për të cilat interesohet më së shumti kritika e kësaj kohe janë: roli
shoqëror i letërsisë22
dhe funksionin e theksuar të stimulimit të krijimtarisë letrare;
angazhimi i letërsisë në planin social23
, jetësor, artistik; kërkesat për diferencim të
këndvështrimeve për kuptimin dhe interpretimin e letërsisë.24
Lëvrimi i zhanreve të ndryshme të kritikës, vetëdijesimi për letërsinë dhe funksionin e
saj si art, prirja për ta parë atë në kuadër të angazhimit, synimi për ta trajtuar letërsinë
shqipe të zhvilluar në Kosovë si pjesë përbërëse e letërsisë shqiptare në tërësi, i japin
kritikës letrare një status të veçantë edhe pse ajo shpesh përshkohej nga nota të
patosit, i cili karakterizonte në përgjithësi letërsinë dhe kritikën e asaj kohe.
Ndër kritikët më përfaqësues të kohës shquhen:
A. Aliu, në studimet kritike ai fokusohet kryesisht në krijimtarinë e shkrimtarëve
bashkëkohorë25
(F. Gunga, Rr. Dedaj, A. Shkreli, I. Kadare, F. Arapi, D. Agolli), ku,
përveç premisës teorike të angazhimit, 26
heton elemente të simbolikës, metaforizmit e
paradoksit poetik, si dukuri të reja të ndërtuara më shumë si refleksione, duke
shpalosur në këtë mënyrë konceptet e tij për kritikën krijuese. Gjithashtu në vëmendje
të tij janë edhe çështje të letërsisë së Rilindjes dhe viteve ‟30. Lëvron kryesisht
kritikën me karakter analitik dhe monografik.
A. Jasiqi shfaqet aktiv në vitet ‟60-‟70, duke u marrë fillimisht me kritikën
publicistike e më tej me vështrime të dukurive të ndryshme letrare27
, ka në fokus
angazhimin e autorit dhe të veprës.28
Ai e sheh kritikën si ndërmjetësuese mes veprës
22
Referuar kësaj çështjeje Rugova pohon: “ajo shtrohej në nivel të kërkesave aktuale, kërkohej
kryesisht realizimi i raportit arti-shoqëria në bazë të pikëpamjes ideologjike bota e re-bota e vjetër,
problemi i modernes dhe modernizmit, të dekadencës në art etj… baza teorike e këtyre kërkesave nuk
ishte ngritur sa duhet në planin sociologjik, por më shumë në botëkuptimin tradicional dhe social për
letërsinë” (Rugova Ibrahim Kahe dhe premisa të kritikës letrare…” f. 267). 23
Për Rugovën kjo çështje trajtohet kryesisht si në letërsinë e traditës, ashtu edhe në atë bashkëkohore
(të Shqipërisë) duke kristalizuar, thelluar dhe profilizuar edhe botëkuptimin dhe kuptimin e vetë
kritikëve për letërsinë, ndihet impenjimi për të trajtuar në aspektin shoqëror të letërsisë probleme të
përgjithshme të njeriut dhe ekzistencës së tij, kritika formon një kredo më të gjerë – çështjen e
angazhimit në planine përgjithshëm të njeriut si qenie kombëtare dhe sociale. Për këtë arsye kjo kritikë
përcaktohet nga Rugova si kritikë e angazhimit letrar, sepse pos angazhimit social (që ishte primar),
kërkohet angazhim më i përgjithshëm si dhe angazhim artistik e human i shkrimtarit dhe veprës së tij,
në aspektin teorik kritika bazohej në teorinë e Sartrit mbi studiminLetërsi e angazhuar, botuar në
Prishtinë më 1960. Po aty, f. 278. 24
Sipas I. Rugovës në Kahe e premisa… Studiuesit, të cilët trajtojnë çështje të tilla janë V. Shita, H.
Mekuli, A. Aliu, R. Qosja, H. Hoxha, A. Jasiqi, M. Raifi, R. Ismajli, S. Hamiti. 25
Kemi parasysh këtu veprat Kërkime, botuar në Prishtinë, 1971; Shqyrtime, “Rilindja”, Prishtinë,
1974; Rrjedhave të letërsisë, Rilindja, Prishtinë, 1977 etj., të botuara në fillesat e punës së tij kritike-
studimore. 26
Rugova Ibrahim, Kahe dhe premisa…, vep. e cituar, f. 282. 27
U referohemi studimeve kritike në fillesat e tij: Josip V. Rela “ – ”, “Jeta e re”, Prishtinë, 1968,
“Pesha e fjalës”, Rilindja, Prishtinë, 1971; “Shfletime”, Flaka e vëllazërimit, Shkup, 1972; “Shenjë në
lis”, Rilindja, Prishtinë, 1974, dhe Naim Frashëri, Tiranë, 1980; “Premtime dhe realizime”, Rilindja,
Prishtinë, 1976. 28
Për Jasiqin çështja e angazhimit shihet sa në kuadër të aktualitetit, aq edhe në një kuptim të gjerë, ku
trajton probleme të mjedisit, transformimit të jetës, idealeve shoqërore dhe angazhimit artistik të
shkrimtarit.
18
dhe kontekstit shoqëror, u referohet raporteve të letërsisë me rrethanat shoqërore dhe
marrëdhëniet shoqërore-ekonomike.
H. Hoxha është aktiv në përcjelljen e problemeve të letërsisë bashkëkohore, kryesisht
të shkrimtarëve që ngjallin interesin si shfaqje të elementeve moderne, për nga aspekti
i formës poetike dhe figuracionit letrar.29
Këmbëngul në ligjësimin e metodave
moderne (surrealizmi, ekspresionizmi, simbolizmi) duke u inkuadruar në diskutimet e
shumta që u zhvilluan në fillim të viteve ‟70 për modernizmin e formalizmin.30
Në
studimin metrik të vargut aplikon metodën statistikore të analizës në strukturën e
vargut, në të cilën evidenton tendencat metrike të vargut shqiptar.31
Po në kuadër të
çështjeve teorike, i kushton vëmendje edhe periodizimit të letërsisë shqipe dhe
kritereve mbi të cilat duhet të mbështetet ai.
Në zhvillimin e tërësishëm të kritikës letrare në fillim të viteve „70 në Kosovë, vlen të
theksohet tendenca për të rishqyrtuar çështje të karakterit metodologjik, ku një pjesë e
kritikëve kërkonin që letërsia të vështrohej si ligjërim nga perspektiva e teorisë
strukturaliste e semiotike, të vlerësohej duke u bazuar në vetë veprën dhe jo aspekte
jashtëletrare, të rishikoheshin raportet e vazhdimësisë mes traditës dhe letërsisë
bashkëkohore, të vështrohej letërsia si polivalente, polifonike e shumë shtresore e të
lëvrohej edhe kritika e kritikës.
Ndër studiuesit më në zë mund të përmenden I. Rugova, M. Raifi, R. Ismajli,
S.Hamiti, të cilët veçanërisht sjellin një kontribut të veçantë në aplikimin e metodave
të reja për trajtimin e çështjeve të sipërpërmendura.
I.Rugova si studiues sjell në fund të viteve ‟60, përpjekjen për sistematizimin e
kritikës letrare. Në studimet e tij i kushton vëmendje të madhe trajtimit të teorive
moderne.32
I njeh kritikës si elemente të saj shqyrtimin, vështrimin, argumentimin,
vlerësimin, qëndrimin. Solli një kontribut të madh me veprën e tij “Kahe dhe premisa
të kritikës letrare shqiptare 1504-1983”.
M. Raifi në veprat e tij të para trajton çështje të karakterit zhanror33
duke iu
përmbajtur pikëpamjes se kriteret në raport me objektin e vështrimit kanë karakter
dinamik. Ai niset nga premisat artistike të veprës, duke i afirmuar ato.34
Ndërsa në
studimet për Nolin dhe Migjenin niset nga premisat e metodës psikanalitike dhe
29
Marrim në konsideratë shkrimet e tij për Lasgushin, ku trajton idenë simbolike dhe metaforikën
plastike në poezinë e tij. Hoxha Hysni, studimet për Migjenin dhe shprehjen e tij poetike apo mbi
metaforën autentiketë Kadaresë (Kritika, Prishtinë, 1977, f. 7-75). 30
Vep. e cit., f. 201-206. 31
Hoxha Hysni, Struktura e vargut shqip, Rilindja, Prishtinë, 1973. 32
U referohemi veprave të Rugovës, Kah teoria, Strategjia e kuptimit, (1980), Vepra e Bogdanit 1675-
1685, (1982), Refuzimi estetik (1987) etj. 33
Është fjala për veprat e M. Raifit, Mbi poezinë bashkëkohëse shqiptare, Rilindja, Prishtinë, 1977, dhe
Mbi prozën bashkëkohëse shqiptare, Rilindja, Prishtinë, 1978. 34
u referohemi studimeve mbi poezitë e Kadaresë, S. Hamitit, M. Ramadanit, E. Bashës, A. Pashkut, A.
Shkrelit.
19
analizës moderne të mitit. Në to ai merret me problemin e mitit bashkëkohor i cili
ndikon në formimin e vetëdijes të lexuesit si arketip dhe si përvojë njerëzore.35
R. Ismajli në fillimet e viteve ‟70 e drejton vëmendjen drejt orientimeve të reja në
gjuhësi dhe aplikimin e metodave strukturaliste e semiotike. Ai shqyrton probleme të
strukturalizmit e semiologjisë si metodë e më tej të teorisë së komunikimit të tekstit
gjuhësor dhe artistik. Kontributi i tij shquhet sidomos në përcaktimin e termave të rinj
të metodave të sipërpërmendura. Gjithashtu shquhen vështrimet e tij mbi tekstin
bazuar në shtresëzimin e tekstit të J. Lotmanit. Gjithashtu shqyrton probleme
historiko-letrare si p.sh., ato të lidhura me marrëdhëniet mes Asdrenit dhe Lasgushit
etj.
S. Hamiti e lëvron kritikën në fillim të viteve ‟70, duke trajtuar probleme të letërsisë
së traditës dhe asaj bashkëkohore. Në kontekstin e shfaqjes së vetëdijes për mundësi
të ndryshme të interpretimit e të leximit36
. Këtë mendësi e lidh me konceptin që
dominon në teorinë moderne të letërsisë se “vepra bashkëkohëse është polivalente e
nuk duron interpretim profetik”37
. Në këtë mënyre e njeh kritikën si akt krijues38
,
duke e shpalosur si koncept të “letërsisë për letërsinë”. Letërsinë e traditës e vështron
si formë e rileximeve për të gjeneruar vlerën e tyre estetike nën teorinë moderne të
leximit të hapur.
Gjithashtu studiues të tjerë, të cilët trajtojnë letërsinë e traditës dhe atë bashkëkohore
janë L.Berisha, M. Hysa, I. Shema, M. Stavileci, E. Sejdaj, A. Berisha. Përpos tyre do
të merren me kritikë edhe shkrimtarë si A. Shkreli, T. Dervishi, J. Buxhovi, B.
Musliu, R. Shabani, M. Kraja, R. Mysliu etj.
Në këtë kontekst është i kuptueshëm individualiteti i Qosjes si studiues, i cili e nis
veprimtarinë e tij si kritik letrar me prirje të një historiani të letërsisë, duke synuar
studimin e sistemuar të letërsisë së traditës e më tej të letërsisë shqipe në tërësi. Në të
gjitha studimet e tij kritike mund të përmendim: Episode letrare, Dialogje me
shkrimtarë, Panteoni i rralluar, Shkrimtarë dhe periudha, në të cilat merret në
mënyrë të drejtpërdrejtë me kritikë letrare dhe e fokuson vëmendjen në shkrimtarë të
traditës dhe të letërsisë bashkëkohore.
35
Sipas Rugovës, në analizat e mitit Raifi ndalet në analizën e mekanizmave të brendshëm, të cilat i
nxjerr nga disa tema të jetës dhe të veprës së shkrimtarëve që merr në shqyrtim. Për zhvillimin e tyre
autori përdor disa elemente të psikanalizës bashkëkohore si instrument të mundshëm të demistifikimit.
P.sh., te Noli heton aspekte të nënvetëdijes lidhur me modelin e heronjve të adhuruar, e prej këtej do të
ketë interpretime mbi Mbinjeriun e filozofisë së Niçes. (Rugova Ibrahim, Kahe dhe premisa..., f. 303). 36
Në veprën e tij Kahe dhe premisa… Rugova shprehet: Hamiti do të bëjë përpjekje për definimin e
poetikës së vet kur në veprën e tij Variante(Prishtinë, 1974) pohon: “Poetika sot mund të mendohet si
variante e mendimit mbi letërsinë; si shumë individuale mbi letërsinë që duan të sistemohen; si
mendime që relativizohen në shumën e madhe të vlerave estetike-letrare”. 37
Vep. e cit., f. 8 38
Këto koncepte të Hamitit mbështeten në teorinë e strukturalizmit francez me përfaqësues Claude
Lévi-Strauss, Roland Barthes dhe Gerard Genette.
20
Dialogje me shkrimtarë, si një nga veprat e tij të para, të fokusuara në fushën e
kritikës letrare, i paraprin një veprimtarie të ngjeshur që do të pasonte krijimtarinë tij,
në një kohë kur vetë konteksti social-kulturor e kërkonte me ngulm hulumtimin mbi
letërsinë kombëtare dhe kulturën në tërësi. Ajo na krijon mundësinë e njohjes së
parimeve teorike dhe kritereve vlerësuese, qasjes metodologjike të përdorura nga
Qosja në vlerësimin që u bën shkrimtarëve të përzgjedhur. Gjithashtu përmes saj kemi
mundësi të vështrojmë evoluimin e tij si studiues e kritik letrar nga veprat e para që i
përkasin kritikës letrare në ato më të vona, të cilat i përkasin historiografisë letrare.
Për këtë arsye hetimi i veprës së Qosjes, Dialogje me shkrimtarë paraqet interes të
veçantë për studimin tonë.
21
Karakterizime të përgjithshme
“Dialogje me shkrimtarë”, i botuar në vitin 1968, u shkrua në një kohë kur kritika
letrare shqipe dhe shkenca për letërsinë, pavarësisht përpjekjeve të bëra në periudha të
ndryshme historike, nuk kishin një traditë dhe përvojë të konsoliduar. Me të shënohet
fillimi i mendimit kritik të Rexhep Qosjes, duke shënuar ngritjen në një nivel të ri të
mendimit kritik letrar, në gjysmën e dytë të viteve gjashtëdhjetë dhe thyerjen e
konvencave pararendëse, duke sjellë një kualitet të ri kritik dhe historiko-letrar.
Botimi i tij përkon pikërisht me kohën, kur mes teoricienëve e kritikëve të metodave
letraremoderne, kishte diskutime të shumta mbi konceptet të lidhura ngushtë me të
dhe shkencën për letërsinë. E ndërsa për ta kritika39
përfaqësonte diskutime mbi:
veprat letrare, të mbështetura në eksperiencën e leximit, e praktikuarsi dialog me
tekstin dhe mbi metodat, format, praktikën dhe funksion e tyre, 40
për Qosjen jo vetëm
ajo e gëzon një status të tillë, por merr një kuptim më të gjerë në plan historik: si
kombinimi i pjesës me tërësinë, i sinkronisë me diakroninë, i strukturës së brendshme
letrare me rrethanat jashtëtekstore (i tekstit me kontekstin), por edhe si kombinimi i
dijes së gjerë universale me shkathtësitë e specializimin e ngushtë profesional.41
Vetë studiuesi kur përkufizon konceptin e kritikës letrare shprehet: “Objekti kryesor,
më i rëndësishëm, në saje të të cilit bëhet i mundshëm, por edhe i kuptimshëmekzistimi
i kritikës letrare, është vepra gjuhësore artistike. Duke e marrë veprën, kritika merret
me domethënien e saj, me shtresat që marrin pjesë në realizimin e asaj domethënie,
me funksion letrar të secilës shtresë në tërësinë që është objekt estetik. Varësia e
pjesëve prej tërësisë dhe varësia e tërësisë prej pjesëve konstituon strukturën e veprës
letrare, prandaj mund të thuhet se detyra e kritikës letrare është të hetojë strukturën e
saj. Në qoftë se, ndërkaq, struktura e veprës letrare është strukturë estetike, atëherë
vetiu del se kritika letrare bën interpretimin, shpjegimin dhe vlerësimin e funksionit
kuptimor estetik të kësaj strukture.42
Duke e ndërtuar tekstin e tij në formën e studimit kritik letrar, 43
Qosja, referuar edhe
koncepteve të shprehura më sipër, shkon përtej eksperiencës së leximit,44
39
Shënim: U referohem këtu diskutimeve të shumta të teoricienëve e kritikëve rreth formave të saj si:
kritikë akademike, ese, recension etj. 40
Sipas konceptit të Barthes-itfunksioni i kritikës është të përshkruajë, të interpretojë dhe të vlerësojë
kuptimin, si dhe efektet që veprat letrare kishin te lexuesit. 41
Bulo Jorgo, “Profili shkencor i Rexhep Qosjes”, në Krijimtaria shkencore dhe letrare e Rexhep
Qosjes, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2010, f. 21-27. 42
Qosja Rexhep, “Mundësitë e kritikës” në Nocione të reja albanologjike, Instituti Albanologjik i
Prishtinës, Prishtinë, 2010, f. 368. 43
Kemi parasysh këtu konceptet e Tibotesë për kritikën e shkrimtarëve, specialistëve dhe të gazetarëve,
përkatësisht – eseja, studimi dhe recensioni. Studimi është një aktivitet i specializuar që synon
pavarësinë dhe rreptësinë siç ndodh me disiplinat e tjera akademike. Përcaktimi ynë i kësaj forme të
shkrimit lidhet me disa karakteristika që shfaqin studimet kritike të Qosjes në këtë vepër: vështrimi i
gjerë i krijimtarisë së shkrimtarëve duke e rrokur në tërësi, zbatimi i qasjes metodologjike të veçantë,
në përputhje me pikëpamjet e tij, këndvështrimi i veprës në disa përmasa si autori, konteksti, procedeja
krijuese, parimet krijuese, gjuha, lexuesi etj. Trajtimi individual dhe i pavarur për secilin nga
shkrimtarët i gërshetuar me elemente të subjektivitetit, ku vlerëson me rigorozitet dhe koherencë
22
bashkëpërfshin edhe analizën letrare si akt subjektiv të kritikut, 45
mbështet vëzhgimin
e tij mbi shkrimtarët e përzgjedhur në arketipat dhe pikëpamjet që ai ka për letërsinë,
kritikën letrare dhe shkencën e letërsisë në tërësi.
Për kritikun zakonisht arketipat shënojnë aspektin më të rëndësishëm të punës së tij.
Ato janë modele që ndërtojnë konceptet e para të gjykimit, të cilave u referohet në
mënyrë të vazhdueshme si etalonë matës, për të krijuar një sistem të caktuar vlerash si
pjesë ebotëkuptimit të tij. Kjo dukuri ndodh rëndom te Qosja. Edhe pse në të shumtën
e rasteve ai synon të zbulojë nëpërmjet psikobiografisë së shkrimtarit, origjinën e
krijimtarisë dhe prej këtej të rendë drejt vizionit të tij, ky kërkim shihet në përafrim
edhe me modelet letrare duke bërë të mundur që përqasja të mbështetet në polet më të
rëndësishme: procedenë krijuese, tekstin letrar si objekt i hulumtimit dhe sistemin e
pikëpamjeve të kritikut.
Titulli i veprës “Dialogje me shkrimtarë” e paracakton objektin dhe orienton lexuesin
drejt praktikës së kritikut, e cila synon e autorin46
si pikënisje për të shkuar drejt
poetikës krijuese dhe veprës së tij, duke dialoguar me to. Qosja studion në mënyrë të
plotë krijimtarinë e shtatë autorëve shqiptarë, të cilët u përkasin periudhave të
ndryshme kohore. Ata janë: Zef Serembe, Naim Frashëri, Ndre Mjeda, Lasgush
Poradeci, Migjeni, Esad Mekuli, Enver Gjerqeku.
Ai lëvron kritikën akademike, pasi ky lloj i jep mundësi të studiojë në mënyrë të
tërësishme krijimtarinë e shkrimtarëve. Kjo mënyrë studimi paraqet një shkallë të
caktuar vështirësie për ne, pasi për të realizuar një tipologji të metodave që praktikon,
të elementeve që heton dhe të mënyrës se si i analizon, klasifikimi vështirësohet
pikërisht për shkak të natyrës dhe trajtimit kompleks që u bën Qosja.
Vepra paraprihet nga paratekste, si shënjuese të filozofisë së punës së tij. Ato
parashtrojnë rrugëtimin jetësor dhe detyrën që i ka vënë vetes, qëllimin si kritik dhe
më vonë si historian i letërsisë. Në to dëshmohet vetëdija e studiuesit mbi veçoritë
thelbësore të artit dhe të kritikës, si: lindjen e artit nga dhimbja, ndjenja; dëshirën për
të eksploruar forma të shpirtërores si cilësi dhe mundësi vetëm e njerëzores;
mundësinë që ka artisti të krijojë realitete dhe forma të reja jetësore në art, duke
zbuluar përmbajtjen e botës së tyre, në shërbim të njerëzimit dhe shoqërisë; vepra
veprën e shkrimtarëve, nxjerr të gjitha përfundimet paraprake që ka arritur që nga pikënisja e tij, trajton
në mënyrë logjike argumentet nga themeli i krijimtarisë dhe vlerëson e merr në konsideratë pikënisjet e
studiuesve të tjerë që mund të mohojnë apo mund të mos demonstrojnë vlerë historike etj. Kritere këto
të mbështetura në koncepte te Thibaudet Albert Phsysiologie de la Critique”, NRC, Editions de la
Nouvelle Revue Critique, Paris, 1930, f. 7 dhe në Muzzioli Francesco, La teorie della critica, NIS, La
Nuova Scientifica, Romë, 1995, f. 205. 44
E cila ka të bëjë me faktorë të jashtëm ndaj kësaj eksperience, si origjinat e veprës, transmetimi i saj
tekstual ose elemente të destinuara kryesisht për lexuesit specialistë të letërsisë, por edhe për ata lexues
preferencë e të cilëve është informimi i gjerë në fushën e letërsisë. 45
Gerard Genette, Figura, “Rilindja”, Prishtinë, 1985. 46
Objekt i vëzhgimit të tij është autori jo si tendencë e kritikës pozitiviste, por si pikënisje për të shkuar
te poetika dhe procedeja e tyre krijuese drejt veprës, e cila konceptohet si tërësi.
23
artistike nuk shter së kërkuari hapësira të reja, karakterizohet nga shumëkuptimësia
dhe subjektiviteti, të cilat janë produkt i kohës. Çdo kuptim ka vlerë brenda momentit
historik në të cilin prodhohet dhe është i rëndësishëm për ndërtimin e kuptimeve të
reja në të ardhmen. Kjo filozofi është boshti mbi të cilin është ndërtuar kjo vepër.
Qosja kritik rivlerëson krijimtarinë e shkrimtarëve, i nisur nga kërkesat dhe stilet
letrare të sotme, sepse për të sjellë një pamje sa më të plotë të tyre, duhet t‟i shohë nga
këndvështrimi i një kohe të tretë, duke iu referuar edhe vlerësimeve dhe
interpretimeve pararendëse të kritikës mbi ta.47
Përpos tendencës për të bërë kritikë,
në këtë vepër shpërfaq edhe prirjen prej historiani të letërsisë, e dukshme në
përzgjedhjen e autorëve, e cila nuk është e rastësishme, por lidhet me prirjet krijuese
të krijimtarisë së tyre në poezinë lirike.
Metoda e ndjekur prej tij përfshin në kompleksitet krijimtarinë e shkrimtarëve të
përzgjedhur, për këtë arsye Qosja i afrohet veprës përmes qasjes së jashtme dhe qasjes
së brendshme. Në qasjen e jashtme e drejton vëmendjen tek autori, konteksti në të
cilin ka jetuar, pikëpamjet dhe bota e tij, çfarë e frymëzon, mënyrën si përthyhet
realiteti në veprën letrare, prirjet krijuese të autorit etj. Në qasjen e brendshme e
klasifikon krijimtarinë e tyre në nivel tematik dhe analizon përmbajtjen ideore,
strukturat përbërëse me anë të të cilave synon domethënien, kuptimin, përcakton
zhanret dhe karakteristikat e veprës dhe të stilit.
Ky vështrim kompleks e nxit Qosjen të dialogojë me elemente të metodave fenome-
nologjike hermeneutike, formaliste, psikanalitike, tematike etj. Sigurisht është e
kuptueshme që përdorimi i tyre në mënyrë të njëkohshme rrezikon konfuzion dhe
ndonjëherë mungesën e një baze të konsolidueshme të koncepteve, por Qosja i
aplikon ato pasi ashtu siç edhe do të shprehet më vonë në krijimtarinë e tij, synon
zbatimin e metodës integrale48
si një metodë që i siguron atij rezultatin e synuar.
Synimi i vetëdijes, ndërdijes së poetit i jep mundësi të operojë me koncepte të
psikanalizës për të zbuluar elemente të brendshme themelore që nxisin frymëzimin në
procesin krijues. Kritiku evidenton në këtë mënyrë esencat e qenies poet, për të
shkuar drejt esencave të brendshme shpirtërore të përthyera në perceptime, ndjenja e
ndjesi, që shfaqen si motive mbizotëruese në krijimtari e përcjellin ide.
Aplikimi i metodës tematike i shërben për të evidentuar tema/ motive mbizotëruese;
elemente të formalizmit i shërbejnë të dallojë aspektet gjuhësore përmes të cilave
realizohet tjetërsimi dhe përftohet vlera estetike. Ndërsa elementet e hermeneutikës
dhe fenomenologjisë i shërbejnë për t‟i dhënë kuptimit e interpretimit format historik.
47
Rene Wellek, Austin Warren, Teoria e letërsisë, Onufri, Tiranë, 2007, f.42. 48
I referohemi pohimit të Qosjes në parathënien e veprës Historia e letërsisë shqipe - Romantizmi I, në
të cilën shprehet se metoda integrale është metoda më e përshtatshme pasi i krijon mundësi studiuesit ta
shohë veprën në shumë dimensione. Qosja Rexhep, Historia e letërsisë shqipe - Romantizmi, Instituti
Albanologjik i Prishtinës, 2010, f. 8.
24
Praktika e punës së kritikut kalon në disa faza: përmes përshkrimit përjeton atë që ka
përjetuar autori, trajton në aspekt përmbajtësor e ideor kuptimin e saj, analizon duke
synuar domethënien e në fund të interpreton duke u mbështetur në pikëpamjet mbi
veprën letrare në tërësi. Duke i kushtuar një rëndësi të veçantë procesit të të kuptuarit
në plan ontologjik e linguistik49
, është e kuptueshme pse në studimet e tij kritike mbi
shkrimtarët shqiptarë, trajtohen çështje që lidhen me elemente psikobiografike, sepse
vepra letrare, ashtu si qenia njerëzore, është rezultat i një zhvillimi dialektik të një
sërë procesesh të nisura nga origjina, që veprojnë njëkohësisht në shumë drejtime.
Prandaj të kuptuarit për Qosjen ka karakter historik, ai vjen si pasojë e një njohurie
paraprake, nuk mund t‟i shpëtojë rrethanës historike e në këtë aspekt edhe interpretimi
i tij është historik.
Vendosja e autorit dhe krijimtarisë së tij brenda traditës i shërben Qosjes të kuptojë
proceset e zhvillimit të letërsisë dhe marrëdhënien me prodhimin letrar pararendës
dhe ndryshimet me të. Rruga që ai zgjedh si hulumtim mbi jetën, pikëpamjet,
botëkuptimin shpjegon derivimin e procedesë së tij krijuese, jo si intencë, por si pjesë
e së tërës. Vëzhgimi i kujdesshëm i elementeve biografike dhe procedesë krijuese i
jep mundësi ta trajtojë atë (autorin) si ekspertin mjeshtër të punës së tij50
, i cili për të
krijuar veprën letrare, ka nevojë të pajiset me dije dhe perceptime, materiale të cilat i
shërbejnë për të organizuar lëndën në mënyrë të veçantë sipas prirjeve të tij. Si pasojë,
objekt i vëzhgimit të kritikut janë jo vetëm momentet kyçe jetësore të autorëve, por
edhe kontekstet në të cilat kanë jetuar, sepse prodhojnë disponime të ndryshme
shpirtërore dhe bëhen nxitje për frymëzim dhe krijim të veprës letrare.
Trajtimi i konteksteve historike dhe shoqërore, e ndihmon të shkojë drejt vetëdijes së
poetit, e cila është krijuar nga një burim potencial përvojash51
si bartëse e traditës, të
shquajë format e shfaqjes, të evidentojë risitë e origjinalitetin e autorëve duke pasur si
pikë referimi format paraekzituese të saj.52
E ndërkohë shfaqja e origjinalitetit nuk
lidhet vetëm me vetëdijen si proces i brendshëm, por edhe me praktikat e ndjekura
nga shkrimtarët në përpunimin dhe ripunimin i mjeteve të dobishme për të sjellë
forma të reja.53
I mbështetur në pikëpamjet e hermeneutikës romantike, përshkruan aktin e vetëdijes
(noesis ose akt i qëllimshëm) që ishte i vetëdijshëm për diçka (një noema ose objekt i
qëllimshëm) duke tentuar të kuptojë perspektivat nga këndvështrime të ndryshme, për
të rendur drejt poetikës së krijimit dhe tërësisë së veprës.54
Duke studiuar ndërgjegjen
jo thjesht si një përvojë empirike e shkrimtarit, por si një strukturë e thellë e
49
Koncepte të Hajderger-it në Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë,
2006. 50
U referohemi pikëpamjeve të formalizmit në Jefferson Ann& Robey David, Teoritë letrare moderne,
Albas, Tiranë, 2006, f. 53. 51
Wellek, Warren, Teoria e letërsisë, Onufri, Tiranë, 2007, f. 150. 52
U referohemi pikëpamjeve të formalizmit në Jefferson Ann& Robey David, Teoritë letrare moderne,
Albas, Tiranë, 2007, f. 42-68. 53
Po aty. 54
Jefferson Ann& Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë, 2007, (U referohemi
pikëpamjeve të Huserl dhe të hermeneutikës romantike), f. 181.
25
mendimit55
, teksti(vepra) për Qosjen reduktohet në një mishërim të ndërgjegjes së
autorit: të gjitha aspektet e tij stilistikore dhe semantike konceptohen si elemente
organike të një tërësie komplekse, thelbi lidhës dhe unifikues i së cilës është mendja e
autorit. Këto struktura të thella, të shfaqura në mënyrë të përsëritur në formën temave
dhe paradigmave ideore në tekst, ndihmojnë studiuesin të kuptojë mënyrën se si ka
jetuar autori botën e tij, lidhjen fenomenologjike midis tij si subjekt dhe botës si
objekt.
Nga ana tjetër zbulimi i botës e veprës të tregon se çdo të thotë për autorin ta jetojë
këtë botë, shpjegon thelbin mendor të tij.56
Kritiku rindërton përjetimin që shpreh
vepra e që ndodhet i koduar në tekst57
duke shkuar nga subjekti përmes objekteve dhe
përsëri te subjekti. Hetimi i gjuhës dhe stilit (që jo gjithmonë janë qëllim në vetvete i
studiuesit) në momente të caktuara synon zbulimin e “universit mendor të autorit dhe
veçantitë e vetëdijes së tij”.58
Qosja gjithashtu i synon ligjësitë e zhvillimit të poetikës, por kjo nuk ndodh te të
gjithë autorët që studion. Për këtë qëllim në disa prej studimeve vendos në plane
krahasuese e bën dallimin midis veprave të hershme dhe të vona ose midis veprave të
zhanreve të ndryshme të të njëjtit shkrimtar, duke theksuar evoluimin e procedesë
krijuese dhe shprehjen e një vetëdije unike e autentike. Origjinaliteti përcillet përmes
tipologjisë së veprave ku evidenton fenomenet spikatëse si tregues të esencave që
mbeten të pandryshueshme në thellësi të veprës59
.
Në raste të caktuara60
studiuesi dallon strukturat dhe shenjat e veprës të cilat e
orientojnë drejt kuptimit e domethënies. Duke e parë veprën si formacion shtresor61
ai
i kushton vëmendje: botës së veprës, njësive kuptimore, shtresës së tingujve të fjalës
dhe formacioneve stilistike etj. Edhe pse janë të ndryshme në përbërje dhe funksion, i
sheh dhe i trajton këto shtresa si pjesë të ndërvarura dhe të lidhura në mënyrë
organike me njëra-tjetrën.Vënia në dukje e aspekteve të skematizuara të veprës letrare
si e tërë, dhe konkretizimi i tyre bën të mundur përmes këtij procesi leximi, vepra të
shndërrohet nga një artefakt në një objekt estetik, një harmoni polifonike vlerash
estetike.62
Në të gjitha studimet për shkrimtarët e përzgjedhur kritiku i vë një theks të veçantë
dialogimit në nivel tematik. Copëzimi i teksteve studimore në çështje bëhet duke
pasur parasysh këtë parim organizimi pavarësisht metodave e qasjeve moderne.
55
Po aty. 56
Koncepte të Huserl në Jefferson Ann&Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë, 2007,
f.187. 57
Po aty. 58
Po aty. 59
Eagleton Terry, Hyrje në teorinë e letërsisë, përkthyer nga Gilman Bakalli, f. 32. 60
Siç është studimi për Mjedën, Lasgushin etj. 61
Koncepte të Ingarden“Repertori është tërësia e normave shoqërore historike dhe kulturore që lexuesi
ia shton leximit por të cilat teksti në një farë kuptimi i përmban dhe i nxjerr në pah”, në Jefferson
Ann&Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë, 2007 f. 189-190. 62
Po aty.
26
Natyrshëm lind pyetja: Pse Qosja është i interesuar të dialogojë në nivel tematik në
një kohë kur e rëndësishme për të është njëkohësisht gjuha edhe struktura? Dialogimi
në nivel tematik që konsiderohet si parim konkret i organizimit, në të vërtetë është një
skemë rreth të cilës shkrimtari ndërton botën e vet.
Vënia në dukje e temave kryesore është në funksion të kalimit nga e përgjithshmja tek
e veçanta, si shenjë të identitetit letrar (imagjinata, ndjenja, fantazia, peizazhi,
pikëpamjet e autorit, botëkuptimi, filozofia, stili, janë elementet ku është i
dallueshëm). Ndërkohë që konceptimin e temës si esencë, e evidenton si lëndë por jo
në mënyrë të plotë si strukturë. Në rrafsh sinkronik, brenda krijimtarisë së shkrimtarit
bën klasifikim të temave dhe motiveve mbizotëruese, në rrafsh diakronik, edhe pse ka
mundësi të shquajë evolucionin e transformimin temave dhe motiveve në forma të
ndryshme, ose zëvendësimin e tyre me të tjera, ai nuk e shfrytëzon në mënyrë të plotë
atë. Njëkohësisht trajtimin e temave i paraqet si sinteza të traditës pararendëse, si
material të ri individual dhe si konceptim origjinal.
Rëndësia e evidentimit të temës si praksis, për të vënë në dukje vlerat e krijimtarisë
dhe veprës letrare të shkrimtarit që studion, nuk qëndron në trajtimin e temave dhe
motiveve të njohura, por në qëllimin e shkrimtarit dhe mjeshtërinë e tij krijuese, për
t‟i dhënë asaj sa karakter universal aq edhe individual. Studiuesi e sheh temën si
formë e individuale komunikimi me botën në të cilën jeton, që shpreh një lidhje të
brendshme afektive të subjektit poet me të.
Domethënia, të cilën e sheh si të pandryshueshme, duke pasur parasysh atë që
nënkuptonte autori në momentin e të shkruarit, perceptohet prej kritikut si akt mendor
imagjinativ dhe ndijesor, ndërkohë që është i ndërgjegjshëm që kuptimi i veprës
përcaktohet edhe nga lexuesit, të mbështetur në eksperiencat që bartin.
Qosja e ndërton interpretimin e veprave si dialog midis së kaluarës dhe të tashmes,
për realizimin e plotë të tij, kritikut i nevojitet një stad paraprak i të kuptuarit, 63
në të
cilin nxjerr në pah disa elemente tekstuale e në këtë mënyrë e sheh interpretimin jo si
një lëvizje të drejtë lineare, por gjatë analizës së tij kalon në disa perspektiva dhe
rrafshe.
Nga sa më lart, për të vështruar në tërësi të gjitha elementet me të cilët procedon ai
(kritiku) kemi zgjedhur të bëjmë një tipologjizim bazuar në mënyrat se si Qosja i
afrohet veprës letrare, dukuritë që heton më shumë në to, si dhe në metodat që aplikon
në studimin e tyre. Ato janë:
1. qasje të jashtme ku hetohet: autori, procedeja krijuese (në të cilën përfshihen:
konteksti, prirjet krijuese, faktorët nxitës të frymëzimit);
2. qasje të brendshme ku hetohet: gjuha, mesazhi;
3. metodat që zbaton më dukshëm.
63
Koncepte të Hans-Georg Gadamer trajtuar në Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare moderne,
Albas, Tiranë, 2006, f. 53.
27
Kapitulli I
1. Autori
Ashtu siç përmendëm në pararendje, autori është objekt vëzhgimi i kritikut. Interesi
për të lidhet me procedenë krijuese dhe veçoritë e saj. Kjo praktikë realizohet në disa
mënyra: përmes trajtimit të elementeve psikobiografike, përmes kontekstit social-
historik e atij letrar-kulturor, përmes vëzhgimit të procedesë krijuese dhe përbërësve
të saj.
Autori shihet në varësi të marrëdhënies që vendoset mes letërsisë, krijimtarisë letrare
dhe kontributit jetësor të tij. Ky konstatim vjen pas hetimit të çështjeve të para të
trajtuar në secilin prej studimeve të shkrimtarëve përkatës. Te Serembe kemi: njeriu
dhe poeti, te Naimi: njeriu dhe fjala e tij, te Mjeda: metamorfoza e përjetimit dhe e
shprehjes, te Lasgushi: poeti dhe tradita e letërsisë, te Migjeni: mjerimi si
determinante sociale e morale e njeriut, tek Esad Mekuli: poezia si akt i angazhimit
etj. Këtyre elementeve studiuesi nuk u drejtohet nga pozita pozitiviste, por niset nga
kuptimi “logjicist” (hamendësimi mbi kuptimin e veprës, nga vetëdija e shkrimtarit
etj.) si element ndërmjetës që karakterizon qenien dhe veprën e shkrimtarit.64
Në bazë të marrëdhënies së sipërpërmendur, Seremben e vështron si njeri dhe poet,
duke i vendosur në raporte varësie, dy qeniet e tij“asht nji poet që sjell dhimbë e flet
për dhimbë”.65
Është pikërisht kjo premisë në të cilën vëzhgon autorin, nga elemente
të jetës personale66
, drejt një realiteti letrar. Qosja gjurmon realitetin e hershëm të
Serembes, pasi aty pretendon të gjejë elementet specifike që karakterizojnë poezinë e
tij “dhimbjen, burimin e saj.”Kjo formë kërkimi67
i jep të dhëna mbi formimin
kulturor, duke shquar kontekstin e krijimtarisë së tij letrare, i cili varet nga konteksti
jetësor individual.
I ndikuar nga veprimtaria dhe krijimtaria e Naimit, studiuesi e vështron psiko-
biografinë e tij në një përmasë tjetër - Njeriu dhe fjala e tij,68
sepse i sheh në relacione
të ndërvarura nga njëri-tjetri. Naimi si rilindës e shkrimtar, i vendosur në një
marrëdhënie specifike me kulturën dhe idenë kombëtare, vështrohet në këtë pozitë
64
Kemi parasysh këtu konceptet e fenomenologjisë dhe hermeneutikës sipas të cilave: për Husserlin të
kuptuarit përftohet në një tërësi kushtesh logjike. Për Heideggerin të kuptuarit ishte një aktivitet
ndërmjetës, përmes të cilit bota vjen te njeriu, i cili në njëfarë kuptimi karakterizon qenien e tij
(Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë, 2007, f. 182. 65
QosjaR. Dialogje me shkrimtarë, Rilindja, Prishtinë, 1968, f. 10. 66
Studiuesi përcakton dhimbjen si burim dhe nxitje për krijimin e poezisë së Serembes. 67
Qosja e quan kërkim në psikobiografinë e Serembes. 68
Kritika psikanalitike njeh dy subjekte: shkrimtarin ose subjektin e shkrimit letrar, subjektin e
dialoguar, ose subjektin objekt, si dhe autorin ose subjektin e shkrimit kritik.
28
nga kritiku, i cili gjithashtu ka një raport të caktuar me kulturën dhe idenë kombëtare.
Duke shquar te Naimi gjeniun69
, poetin ideolog e prijës, 70
gjurmon realitetin tij
social-kulturor, pasi aty ai pretendon të gjejë elementet që ndikuan në formimin
kulturor dhe më tej në vizionin e tij të shprehur në vepër “Tue kuptue njeriun, kupton
edhe veprën71
- shprehet Qosja.
Tek Mjeda, nuk u referohet të dhënave autoriale në mënyrë të dukshme, por e ndërton
diskutimin në kontekst kulturor e letrar mbi evoluimin e shprehjes letrare të
shndërruar në një formë të re. Përcaktimi i objektit çon natyrshëm studiuesin te
procedeja krijuese, specifika e së cilës është “krijimi i poezisë si aventurë
intelektualiste me shprehjen e botës së brendshme emocionale”.
Lasgushin poet e vështron në planin psikobiografik, të gërshetuar me elemente të
receptimit të krijimtarisë së tij në traditën e letërsisë shqipe. Kjo për shkak të
diskutimeve të shumta që kishte shkaktuar vepra e shkrimtarit, (të cilat i sheh si
tregues të vlerës së saj).72
Ky raport e zhvendos vëmendjen e kritikut te ndryshimet e
përftuara si rezultat i zhvillimeve të kontekstit social-historik dhe atij letrar, të cilat
kanë ndikuar gjerësisht në perceptimin, ndjeshmërinë, shijen e lexuesit të kohës. Ai
identifikon faktorët që kanë ndikuar në moskuptimin e veprës të tilla, si: tëhuajsimi i
autorit nga realiteti, frymëzimi i tij nga realitete imagjinare, motivet e poezisë73
etj.
Tek Migjeni merret në mënyrë të veçantë me elementet biografike të shkrimtarit. Nis
nga Migjeni njeri për të rendur drejt veprës së tij, e më tej drejt Migjenit krijues(poet e
prozator). Trajtimi i tyre është në funksion të përcaktimit të procedesë krijuese, pasi
motivet e krijimtarisë së tij nxiten nga përvojat jetësore. Si në jetën e vet, ashtu edhe
me veprën Migjeni asht shprehje e paradokseve të kohës së tij- shprehet Qosja. Ashtu
siç edhe ndjek praktikat pararendëse, teksti evidenton elementet mbizotëruese të
krijimtarisë së Migjenit në rrafsh tematik në disa pika kyçe. Duke e shquar përdorimin
e realitetit si material për krijimin e veprës letrare, 74
vëzhgon shfaqjen e motiveve të
caktuara(mjerimi, femra si elemente mbizotëruese në krijimtarinë e Migjenit etj.), si
një ndërthurje mes ndjesisë individuale dhe asaj kolektive.75
69
Konceptet e Tibotesë të trajtuara te Gerard GeneteFigura, Rilindja, Prishtinë, f. 35. 70
I referohem teorisë së autorit gjerman Kurt Hilembrandit, sipas të cilit hero (në kuptimin e
udhëheqësit kombëtar e shpirtëror të ideologut) janë ata njerëz që lëshojnë “Kushtrime përvëluese”
brenda kombit të vet dhe që ngjallin shpresa e veprime të reja drejt një fati më të mirë. 71
Qosja Rexhep, Dialogje me shkrimtarë, Rilindja, Prishtinë, f. 40. 72
Kjo do të thotë që Lasgushi ishte poet që zgjonte kërshërinë e lexuesve dhe të kritikës, pasi ishte
krijues me ithtarë e kundërshtarë të shumtë”. Po aty, f. 136. 73
“Së pari vjen poezia mbi procesin krijues, gjenezën e frymëzimit, i kthehet të kaluemes. Kangës së
popullit, kangës pleqërishte, historisë së kombit, besimit të tij e i kthehet të kaluemes që të projektojë
atje lumturinë e vet; mbas kësaj vjen poezia erotike e sajueme shpesh në varianta të shumta, mandej
Lasgushi bën një reskapitullim të të menduemit filozofik, ku s‟përjashtohen elemente të gnoseologjisë
moderne, por as asaj religjioze përkitazi me fazat e krijimit e të zhvillimit gradual, progresiv të
njeriut në planin fizik, ashtu edhe në atë intelektual. Në fund trajton edhe problemin e vdekjes, me
ç‟rast krijon një antitezë logjike ndaj përsiatjeve rreth metafizikës së botës shpirtërore dhe
emocionale të njeriut.” Po aty, f. 137. 74
Koncepte të formalizmit në Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë,
2006. 75
Qosja, Rexhep: “Migjeni”, në Dialogje me shkrimtarë, Rilindja, Prishtinë, 1968, f. 182.
29
Tek Esad Mekuli poezia shihet si akt i angazhimit të tij. Qosja përcakton
këndvështrimin prej nga merr në shqyrtim krijimtarinë, gjithmonë duke synuar
poetikën. Praksisi që ndjek në trajtimin e shkrimtarit është relativisht i ndryshëm nga
shkrimtarët e tjerë pararendës. Nëse në studimet për ta, ka tentuar të shkojë nga
perceptimi dhe ndjeshmëria individuale në të përgjithshmen, te Mekuli vepron në
mënyrë të kundërt, kalon nga e përgjithshmja tek e veçanta. Studiuesi thekson
dukshëm funksionin referencial të letërsisë, kur e profilizon si poet të problemeve
historike dhe qenësore, i cili nuk shkruan për veten, për andrallat, dhimbat, gëzimet
individuale. Uni i tij është i shkrirë dhe identifikuar me Unin e masës së gjerë të
popullit shqiptar76
duke njehsuar në këtë mënyrë psikozën e shkrimtarit dhe të
lexuesit. Element i rëndësishëm në atë çfarë e prodhon poezinë, është ndjenja jo si
pjesë e Unit individual, por si pjesë e Unit kolektiv: poezia e tij mund të merret si
refleks ndjenjash më intime të popullit.77
Kundrejt kontekstit personal jetësor, (që
shërben për nxitjen dhe frymëzimin e ndjenjave të caktuara, për krijimin e veprës
letrare) kemi kontekstin historik e letrar në dy nivele, në atë kombëtar e botëror, në
traditë letrare kombëtare e botërore.78
Edhe tek Enver Gjerqeku kritiku i mbetet mendimit që krijimi i poezisë lidhet dhe
ndikohet nga faktorët jashtëtekstorë, 79
për aq kohë sa në pjesën më të madhe ajo
përcaktohet si poezi autobiografike. Vështrimi i poezisë së autorit karakterizohet nga
vendosja në kontekst kulturor e letrar, 80
duke e vlerësuar nga njëra anë për
respektimin e traditës dhe njohjen e saj në mënyrë të hollësishme, e nga ana tjetër nga
përftimi i formave të reja të shprehjes, që i shtojnë vlerën. Qosja dialogon me traditën
dhe shfaqjet tipike të saj, 81
për të evidentuar tjetërsimin (risitë) që sjell Gjerqeku, që
më shumë se në tematikë e përmbajtje, i përkasin formës e stilit.
76
Po aty. 77
Është një nga shkrimtarët të cilët ideali dhe funksioni shoqëror i artit theksohet dhe vihet në dukje:
Esad Mekuli asht poet i popullit, i cili shtron e zgjidh problemet ma të rëndësishme, historike e
shoqërore, sociale e morale poet i cili ka dalë jashtë kufijve subjektivë që të bashkohet me një unë ma
të gjanë. Andaj dhe poezia dhe fjala e tij e anagzhueme, prek në thelb çështjet qenësore që kanë
rëndësi në jetën e njeriut tonë.Po aty, f. 219. 78
E justifikon këtë lloj poezie me kontekstin historik që e ushqeu. E vlerëson poezinë e Mekulit për
shkak të përmbajtjes së lartë, duke i shërbyer idealit të popullit. E krahason me poetë të mëdhenj
botërorë që kanë pasur të njëjtin impakt te popujt e tyre. Është i dashur për popullin (se ka mbrujtur në
krijimtari idealin e popullit) dhe për kritikën (nënkupto se vepra e tij përmbush kritere estetike, por nga
ana tjetër vetë Qosja është i ndërgjegjshëm kur thotë se: “S‟ka dyshim se ai ma mirë e plotëson idealin
e parë se sa tëdytin, porse në nji vend dhe në nji kohë ku e kur letërsia duhet të ketë qëllime më të
larta dhe më humane se ç‟është tjerrja e motiveve jetike të vdekjes e dashurisë, kritika
vetvetiu i bindet këtij qëllimi.”Po aty, f. 218. 79
Qosja shprehet: Asht e ditun se secili krijues ka vazhdën e zhvillimit të vet që e kushtëzojnë
temperamenti i tij kreativ, rrethanat objektive, atmosfera e përgjithshme shoqënore e kulturore dhe
faktorët e tjerë objektivë e subjektivë. Po aty, f. 254. 80
Studiuesi evidenton dukshëm që ndikimi prej traditës është shumë i rëndësishëm dhe i
pashmangshëm, pavarësisht prirjeve të autorit. 81
Për ta bërë konkrete këtë pikëpamje të vetën, Qosja sjell në fokus praktikën e Migjenit e të Esad
Mekulit, poetika e të cilëve ndikoi në ndryshimin e rëndësishëm konceptual të letërsisë, kundrejt
shkrimtarëve të tjerë amatorë, të cilët nuk ia dolën të konsolidonin poetikën e tyre me vlera dhe risi
artistike bashkëkohore.
30
1.1 Procedeja krijuese, nxitësit e frymëzimit, prirjet krijuese
Elementet e procedesë krijuese, si: prirjet krijuese, nxitësit e frymëzimit, faktorët që
ndikojnë në të, kritiku i lidh ngushtë me jetën e veprimtarinë e shkrimtarëve,
kontekstin social-kulturor në të cilin kanë jetuar.
Kjo pikëpamje shquhet lehtësisht në studimet kritike të kësaj vepre të Qosjes:
- Duke identifikuar dominanten tematike të poezisë së Serembes, studiuesi vjen
në përfundimin se: Lirika e Serembes asht tërësej autobiografike, asht lirikë
që jeton dhe udhëhiqet nga andrallat e jetës së tij.82
Shpalosja së botës
shpirtërore, individualitetit e subjektivitetit, personalizimit dhe universalitetit,
arrin në shkallën më të lartë si prirje e shkrimtarit dhe jo si produkt i
botëkuptimit të tij. Trajtimi nga kritiku i formave të vetëdijes si nxitëse të
frymëzimit, zbulimi i vetvetes, i botës, i ndjenjave të tij, i nisur nga një
eksperiencë reale, formëson të veçantën dhe krijon domethënie të
papërsëritshme - origjinalitetin. Për këtë arsye barazon krijimin e veprës
artistike me jetën, si procese të dala nga njëra-tjetra. Elementet e realitetit
individual e social të poetit, shihen si mjete me të cilat ai thur materialin e
nevojshëm për krijimin e poezisë. Gjendjen shoqërore dhe shëndetësore të
Serembes, të shprehur në poezi, nuk i sheh si kompleks të tij, pasi edhe
shkrimtarë të mëdhenj botërorë gjendje të tilla i kanë të shpalosura pa pasur
problem në krijimtarinë e tyre. Përcaktimi i tri elementeve jetësore si burim
frymëzimi të krijimtarisë së poetit, 83
zbulon tri motivet themelore të
krijimtarisë së tij: dashurinë ndaj vashës, ndaj natyrës, ndaj Atdheut dhe të
kaluemes së tij.84
Zbulimi i Unit individual të autorit ndiqet nga zbulimin i Unit
kolektiv, si dualizëm mes vetëdijes dhe ndjenjës historike nën kontekstin e
kohës.85
Në vazhdën e gjetjes së origjinës së frymëzimit evidenton faktorët që ndikojnë
në të, si: koha me trazimet e saj të përgjithshme forcon vetëdijen e zgjueme
historike, stimulon shqetësimet e tij të mëtejshme, bëhet një shkak më tepër për
t‟u kredhur në dhimbje, e cila domosdoshmërisht kthehet në premisë dhe nxitje
për krijimin e një poezie, e cila përpos shpërfaqjes së ndjenjës, mbush nevojën
fillimisht të vetën (të autorit) e më tej të lexuesit, kundrejt zbulimit të
ndjeshmërive të kolektivitetit. Në këtë kuadër Qosja gjen pika takimi mes
vetëdijes e ideologjisë së autorit dhe vetëdijes e ideologjisë lexuesit,
bashkëngjitur këtu edhe formimi dhe ideologjia e kritikut.
82
QosjaR. Dialogje me shkrimtarë, Rilindja, Prishtinë, 1968, f. 13. 83
R. Qosja, Dialogje me shkrimtarë... f. 17. 84
Po aty. 85
Për Qosjen autori si individ, i cili rëndom i përket një mjedisi dhe konteksti shoqëror, nuk u shpëton
dot ndjesive dhe ndjeshmërive të përgjithshme. Ai pohon që Serembe është po kaq i ndjeshëm ndaj
këtij konteksti, duke i kushtuar një pjesë të veçantë të krijimtarisë së tij: krijimin e kredos së
mospajtimit të vet me gjendjen aktuale dhe me ndjenjë të shqueme revolucionare.
31
- Te procedeja krijuese e Naimit veçon: rindërtimin e përjetimin e autorit, duke
kaluar te Naimi (subjekti) përmes veprës (objekteve) dhe përsëri te Naimi
(subjekti).86
Rindërtimi i përjetimit kalon në disa faza: merr në shqyrtim
aspekte jetësore, si burimi i ndjenjës, ndjenja shihet si ngacmues i frymëzimit,
i cili sjell krijimin të gjeneruar nga ndërdija dhe vetëdija njëkohësisht. Për këtë
kritiku shprehet: vizionin e tij të jetës mund ta përfillësh ose jo, por vlen ta
trajtosh, të orvatesh ta kuptojsh se ashtu kupton pjesën shpirtnore të njeriut,
kupton jetën dhe njëmendësinë e tij. Ai nuk mendon gjithmonë njisoj: herë
nëpër dritë e herë nëpër terr- kështu shihet dialektika e pozitës së përsiatjeve
të tij. Pjesët e ndriçueme të vizionit të Naimit përafërisht i kemi pa, tani mbetet
edhe ajo pjesa tjetër ajo e errësuemja. Sikur poetin të mos e kundrojshim edhe
nga kjo anë, vepra e tij do të ngelte e trajtueme njianshëm... e mira asht të
thuhet e vërteta për çdo shkrimtar... në qoftë se ndonji krijues ka edhe
momente dobësie duhet të vërehen ato momente meqë ia kemi borxh të vërtetës
artistike87
.
- Te Mjeda procedenë e tij krijuese e sheh në evolucion të vazhdueshëm88
e të
njëkohshëm me veprimtarinë e tij shoqërore, të mbështetur në kontekstin e
atmosferën e kohës. Ndërkohë që identifikon si elemente mbizotëruese nxitëse
të frymëzimit të poetit, dridhjet e brendshme që shkakton kontakti i botës
subjektive të Unit poetik me botën objektive dhe fenomenet e saj sociale e
shoqërore. Origjinaliteti i shkrimtarit, qëndron në shprehësinë e asaj që ndien
në baticat dhe zbaticat e qenies shoqërore të njeriut, 89
e në një fazë më të
vonë, në prirjen specifike të Mjedës që është “gjetja e simbolit” si sintezë të
së veçantës dhe të përgjithshmes, me anë të të cilave krijon të vërtetën artistike
universale.90
Temat dhe motivet91
që zgjojnë interes tek ai (studiuesi) janë më
pranë realitetit jetësor, të ndryshme kundrejt romantikëve të tjerë. Në saje të
tyre Qosja e vlerëson jo thjesht si poezi realiste, por si poezi të angazhuar, e
identifikuar plotësisht me fatin e vendit, me të kaluarën dhe të ardhmen e tij,
mbështetur në misionin dhe relacionin poet-shoqëri: poezia e tij asht prore
shprehje e momentumit konkret historik dhe e dridhjeve që ai momentum
shkakton në shpirtin e tij. Krijimtaria e poetit, përcaktohet si formë e re
përjetimi, e cila karakterizohet nga vargje të reja, si rezultat i vrojtimeve
objektive e përjetimesh të thella subjektive të asaj që transponohen
artistikisht.92
- Te Lasgushi specifikon pikëpamjet e tij (Lasgushit) për frymëzimin, të cilin e
vlerëson në moskoherencë me pikëpamjet bashkëkohore të letërsisë botërore
në kohën kur ka jetuar e krijuar shkrimtari. Studiuesi dialogon me konceptet e
86
Koncepte të Poulet të trajtuara te Jefferson Ann & Robey DavidTeoritë letrare moderne, Albas,
Tiranë, 2007. 87
Rexhep Qosja, Dialogë me shkrimtarë, f. 60. 88
Heton motivet që frymëzojnë poezinë e tij- Mjeda i vjershëron vorfnisë, prangimit të individit,
respektivisht lektisjes së pashueme …determinizmit të individit në shoqëni, robërisë së Atdheut,
problemeve shoqërore të kohës, brengave të njeriut të braktisur në mëshirën e natyrës. Pikërisht në kët
nisje ai glorifikon shpresën si të vetmin atribut të kuptimit të jetës…ai do ta kthejë fjalën e vet në
kritikë të realitetit. Zbulon në krijimtarinë e tij elemente të romantikut, si: malli… etj. 89
Po atyf. 96. 90
Po aty, f. 100. 91
Trajtimin e temave sociale, si motive të botës shqiptare dhe realitetit të saj. Po aty. 92
Po aty, f. 95.
32
Lasgushit mbi origjinën hyjnore dhe mistike të frymëzimit, duke i kundërvënë
në këtë kuadër pikëpamjet e veta93
. Këtij elementi (origjinës hyjnore) i
atribuon sasinë e paktë të krijimtarisë së tij, ngjashmërinë me idealizmin
romantik të frymëzimit si formë anakronike për kohën në të cilën krijon,
dominimin e elementeve irracionale kundrejt atyre reale në poezi,
modernitetin e formës dhe të shprehjes, mbizotërimin e elementeve refleksive
dhe tendencën e krijimit të një sistemi filozofik të poezisë së tij. Nga ana tjetër
pranon që këtij sistemi filozofik i mungon origjinaliteti.94
Për kritikun kjo
mënyrë procedimi nuk e çon në origjinalitet, por në dështim, i cili e ka burimin
në abstrakcionin e vet.95
Gjithashtu si element të procedesë krijuese, njeh mbështetjen në botëkuptimin
filozofik dhe pikëpamjet e poetit. Për këtë ai konstaton krijimin e një realiteti
imagjinar dhe më tej përcakton funksionin e tij, 96
temat mbizotëruese dhe
funksionin e tyre.97
Përshkruan rrugën nëpër të cilën kalon procesi krijues: nga
frymëzimi imagjinar, përmes intuitës si shkallën më të lartë të njohjes së botës
dhe si trajtë e formës, domethënë e koncepton artin si shprehjen thelbësore të:
dashurisë, ngushëllimit, prehjes, harresës, kompensimit. Ndaj dhe intuita është
barazi me fjalën artistike.98
Analiza e vlerës estetike të poezisë së Lasgushit
realizohet përmes dialogimit me pikëpamjet e poetit dhe mbi rëndësinë e
intuitës në procesin krijues. Kjo formë qasjeje i krijon mundësi kritikut të vërë
në dukje të metat e tyre, sipas këndvështrimit të tij dhe të mbërrijë në
përfundime të tilla: “..Edhe pse ka të drejtë në qoftë se thekson randësinë e
pamohueshme të intuitës në krijimtarinë artistike ai gabon kur ban
identifikimin e saj me formën. Kët pikëpamje të vetën ai e fakton në tanë
krijimtarinë: poezitë e tij janë copa mermeri të daltueme mjeshtërisht, porse
shumica të ftohta tamam si mermeri, për arsye se fjala nuk i shërben idesë, as
ndjenjës, por vetëm ekspresionit...
- Burim frymëzimi te Migjeni si potencial krijues, përcakton gërshetimin e
realitetit me kreativitetin e tij. Zbërthimi i natyrës, botëkuptimit, perceptimit e
vizionit të autorit, për Qosjen bën më të lehtë kalimin nga individualja si
ndjesi në të përgjithshmen si qenësi që është vepra e shkrimtarit. Përshkrimi i
procedesë artistike te ky poet vjen përmes vënies në dukje të motiveve
mbizotëruese, trajtimit të kuptimit dhe domethënies artistike në krijimtarinë e
tij.
93“...madje ky lloj frymëzimi ul cilësinë dhe vlerën e ndjeshmërisë tek poezitë e tij e madje nuk e lejon
lexuesin ta shijojë e ta kuptojë poezinë.” Ndërkohë që vlerëson atë pjesë të poezive që është më
konkrete në ndjeshmëri dhe afër jetës njerëzore. “Një qëndrim i tij ndaj frymëzimit e pridh e vërteta, ai
nuk mund të jetë i një origjine hyjnore, por materiale, se nuk vjen prej qiellit, por prej toke, prej jetës
së njeriut, vuajtjes, skamjes, sëmundjes, përpjekjeve të tijpër ta shpënë jetën përpara. Ardhmënia kurrë
nuk mund t‟i takojë atij që lutet e prêt, por atij që punon, atij që prihet nga parimi i aktivitetit të
pareshtun”. Po aty, f. 145. 94
Qosja e përcakton Lasgushin si poet eklektik, i cili përpiqet të huazojë e të përshtatë elementet më të
mira të filozofive të ndryshme. 95
“Sepse frymëzimi vjen nga s‟duhet dhe nga s‟mund të vijë, pasi poetika romantike e frymëzimit e
mpleksun me elemente mistike e religjioze asht bazë joshkencore”. Po aty, f. 148. 96
Poezia refleksive e Lasgushit implikon mundësinë e spjegimeve të ndryshme pse asht poezi ezoterike... 97
llaftari, përjetësi, zot, të cilët nuk kanë gjithmonë të njëjtin kuptim dhe i shfrytëzon në varësi të
materialit semanatik të vargut për krijimin e kuptimeve dhe domethënieve të reja. Po aty. 98
F. 166.
33
Ballafaqimi i të kundërtave: e vjetra me të renë, tëhuejsimi i individit,
optimizmi kundrejt pesimizmit, revolta dhe projektimi i një figure njerëzore të
re, praktika të ndryshme nga ato pararendëset qoftë brenda krijimtarisë së tij,
qoftë brenda krijimtarisë së traditës shihen nga Qosja si teknika me anë të të
cilave poeti realizon angazhimin e tij social. Ai e vendos poetin në rolin e
prijësit “mesianizmit migjenian”, i cili shihet si burim potencial idesh për
ndërtimin e një realiteti të ri si kundërvënie, si revoltë dhe mohim i realitetit të
vjetër shoqëror.
- Tek Mekuli elemente të procedesë, si: frymëzimi së jashtmi vihet në dukje nga
kritiku si nxitës të një poezie refleksive me një disponim të veçantë99
dhe në
kohë të veçantë. Studiuesi vë në dukje burimin e nxitjes së frymëzimit dhe
kontekstin historik që e prodhon atë.100
Vlen për t‟u theksuar që ai(kritiku), në
ndryshim nga pararendësit, duke theksuar fazat e zhvillimit të krijimtarisë dhe
procedesë krijuese të Mekulit, shquan një dukuri, e cila te poeti është zhvilluar
në kah të kundërt me ta, prirjen krijuese ku mbizotëron Uni kolektiv kundrejt
Unit personal subjektiv.101
- Përcaktimi i elementeve të procedesë krijuese te Gjerqeku, realizohet përmes
identifikimit të motiveve mbizotëruese, te të cilat shqyrtohen nxitësit e
frymëzimit dhe ndjenjat që i prodhojnë ato. Si rezultat ndjenja melankolike
trajtohet si vazhdim i timbreve poetike shqipe, si manifestim i origjinalitetit,
subjektivitetit dhe sensibilitetit të vetë poetit. Burimet frymëzuese për poetin
dhe origjinën e kësaj ndjenje përcaktohen jo si shprehje e kuptimit filozofik
jetësor të poetit, por si shprehje e ndjeshmërisë poetike që cilëson
individualitetin e tij poetik. Për shpjegimin e saj dialogon me teoritë
psikanalitike, shprehjen e të cilave në poezi e sheh si ndrydhje, kondensim në
reminishencat e së shkuarës (fëmijëria, gjendja sociale që e përcillte atë
fëmijëri, kur përtërihen imagjinativisht shkaktojnë pikëllimin që kërkon të
zbutet me anën e shprehjes poetike.)
Shqyrtimi i këtyre elementeve sjell si rezultat botën e vizionin e poetit: më
tepër nëpërmjet afeksionit sesa gjakftohtësisë racionale, një botë e filtruar në
të gjitha poret e unit poetik. Ndërkohë që përcakton metaforat si mjete të
realizimit të këtij perceptimi, në funksion të tyre (botës, vizionit të poetit): do
99
Edhe pse është formuar si poet në kohën e eksperimenteve surrealiste, nuk është bërë pre e modës,
konstaton Qosja, por e ka vazhduar me besnikëri rrugën e vet, duke iu përmbajtur kërkesës së shenjtë
se poezia duhet të komunikojë me dikë. Kërkon që vargu i tij të jetë funksional mbrenda kohës në të
cilën shkruhet, të ushtrojë ndikesën e duhur e të caktuar: të zgjojë, të shërojë, të trimnojë, të hapë rrugë
e perspektiva ardhmënie, të jetë udhërrëfyes (Qosja Rexhep, Dialogë me shkrimtarë, Rilindja,
Prishtinë, 1968, f. 217). 100
Poezia e tij ndërtohet mbi ideologjinë marksiste, të materializmit historik, është njëfarë ilustrim i saj.
E frymëzuar nga jeta, nga punëtori e fshatari i thjeshtë, tek ai asnji vargu s‟i vjen era literaturë, duke
lexuar poezinë e tij ndjen se përjeton jetën reale në tërësinë e saj. Po aty. 101
Trajton në fazat e hershme të krijimtarisë së tij tema dhe motive, të cilat i përkasin më shumë unit
kolektiv sesa atij individual. Evidenton motivin e kujtimeve nga fëminia. Pohon që i gjithë procesi
krijues i tij është i orientuar nga vetëdija e zgjueme, vizionin që ka përpara ia kushtëzojnë rrethanat,
kushtet problemet, aspiratat jetësore të këtyre njerëzve. Po aty
34
të thotë se bota e kësaj poezie është botë e filtruar nëpër zemrën e njeriut.
Mirëpo, nji rrugë e tillë gnoseologjike nuk sjell ngahera transponim objektiv
të realitetit të përjetuar, përkundrazi vjen si shprehje subjektivizmi edhe në
preceptim edhe në shprehje.102
Nga sa më sipër mund të themi që vështrimi i autorit dhe procedesë së tij krijuese, nga
ana e kritikut, mbart në vetvete kompleksitetin e vet. Ai herë-herë rrezikon të bjerë në
pozitivizëm, herë-herë gërshetohet me elemente të qasjes psikanalitike dhe të
interpretohet nga ky këndvështrim, e herë-herë lidhet me trajtime elementesh të
metodave të fenomenologjisë dhe hermeneutikës. Kjo lëkundje vjen si rezultat i
shkollës103
që përfaqëson Qosja, vëmendjes së madhe që i kushton rolit të autorit,
duke i njohur statusin themelor të krijimit të veprës letrare, pa u vënë në diskutim
fakti që vepra letrare ekziston si rezultat i ligjësive të veta pavarësisht tij.
Është e kuptueshme që në këto studime, përsa i përket hulumtimit të mënyrës si
shkrimtari e krijon veprën letrare (poezinë), Qosja synon të aplikojë skemën
dualistike: realitet psikik-trillim poetik, duke kërkuar ndërmjet tyre lidhje mekanike
shkakësie, e cila në vetvete e çon studiuesin drejt synimit të tij, autorit, e që realisht
shmang vëmendjen nga vepra letrare dhe funksioni estetik i saj.104
Raportet e
shumanshme ndërmjet poezisë dhe jetës private pasqyrohen jo vetëm në mundësinë
jashtëzakonisht tipike për vetëshprehjen e autorit, por edhe në mënyrën lakonike, në të
cilën motivet letrare mpleksen me ato jetësore. E kjo është e dukshme qartësisht te
studimet për Seremben, Migjenin, Lasgushin etj. Në pjesën më të madhe të tyre
kritiku e hulumton këtë realitet, produkt i të cilit rëndom është përjetimi i dhimbjes
dhe shkaqet që e shkaktojnë atë, duke na dhënë përshtypjen që i referohet në njëfarë
mënyre devizës së shkollës të pretenduar nga historianë dhe studiues të letërsisë, të
përmendur nga Jakobsoni në esenë e tij Ç‟është poezia, 105
që “vetëm dhimbja mund të
jetë materie e poezisë së vërtetë”106
, të cilën e trajton si element të origjinalitetit të
procedesë krijuese të poetit.
Duke qenë se çdo akt ligjërimi, në një farë kuptimi stilizon dhe transfiguron ngjarjet e
verbalizuara prej tij, atëherë mënyra si realizohet ai përcakton qëllimin, përmbajtjen
emocionale, auditorin, të cilit i drejtohet, “censurën” paraprake, nëpërmjet së cilës ai
102
F. 265 103
Në esenë e tij Ç‟është poezia, Jakobsoni shprehej: Mos i besoni kritikut që e kthen poetin mbarë e
prapë në emër të ndonjë të vërtete apo origjinaliteti. Gjithçka që ai bën realisht, të çon, në fakt, drejt
një shkolle poetike, d.m.th., një radhe receptimesh që deformojnë materialin, në emër të një shkolle
tjetër poetike, të një tjetër radhe që dërmon perceptimin. Artisti luan jo më pak me trille, kur shpall se
kësaj radhe merret me Wabrbreit (të vërtetën) e pastër, dhe jo Dichtung (poezinë), sikundër dhe
atëherë, kur ia mbush mendjen auditorit, kinse puna e mësipërme duhet marrë si trillim (Jakobson
Roman, Language in literature, The Belknap Press Of Harvard University Press, Cambridge,
Massachusetts, London, England 1987, f. 368-379 (Shënim: përkthimi është i yni). 104
Po aty. 105
Po aty. 106
Po aty.
35
përcjell vargun e imazheve të gatshme.107
E meta e Qosjes qëndron pikërisht në
mungesën e hulumtimit të poetikës së aktit të ligjërimit, e cila demonstron
domethënien e komunikimit të realizuar, duke mos e zbuluar atë (domethënien) më së
shumti në ligjërim, por në trajtimin e elementeve të frymëzimit, të teknikave të
procedesë krijuese dhe motiveve mbizotëruese.
107
Po aty.
36
Kapitulli II
1. Qasje tematike
Qasja tematike është praktika mbizotëruese në kritikën e Qosjes mbi shkrimtarët e
poezisë lirike. Kryesisht ai procedon duke shpjeguar përdorimin e tyre shpeshherë të
gërshetuar me zbulimin e elementeve të procedesë krijuese, të kontekstit social-
historik e letrar, me elemente të qasjeve: hermeneutike, fenomenologjike,
psikanalitike apo në momente të caktuara edhe me analizimin e mënyrës se si
përftohet domethënia artistike.
1.1 Serembe
Te Serembja Qosja e organizon hetimin në bazë të tipologjisë së motiveve kryesore të
krijimtarisë: dhimbja dhe përjetimi i saj estetik, dashurinë ndaj vashës dhe atdheut,
mes të cilëve shpesh gjen edhe lidhje organike.
Duke evidentuar dhimbjen si motiv kryesor të krijimtarisë së Serembes(dhimbja për
fatin e Atdheut, dhimbja për fatin e Arbëreshit, dhimbja për fatin e vashës që
dashuron, dhimbja për shkak të dashurisë së pafat etj.) procedon në disa plane, nga
nxitja dhe frymëzimi në plan shqyrtues, në mënyrën e krijimit të poezisë në plan
analizues; në përftimin e vlerës estetike në plan interpretues:
- burimi i dhimbjes 108
- objektivimi i saj 109
- përjetimi estetik i saj110
- vendosja në plane krahasuese me shkrimtarë të letërsisë botërore e mënyrës së
përjetimit të dhimbjes dhe shprehjes së saj në poezi.
Ky kompleksitet i shpërfaqjes së dhimbjes dhe ndjenjës krijon kultin e dashurisë
fatkeqe, të cilën Qosja e përcakton si motiv tjetër mbizotërues të poezisë së Serembes.
Frymëzimi nga ndjenja konkrete dhe materializimi i idesë së poetit interpretohet nga
studiuesi si përjetim i fuqishëm estetik. Poezia lirike (krijim poetik) lind nga vuejtjet e
108
Kritiku e sheh burimin e dhimbjes nga shkaqe të ndryshme; si një ditar intim i asaj ndjenje të
pashueme të dashurisë, në të cilën regjistron të gjitha shendjet imagjinative e gjendjet shpirtërore me
shpërthimet tragjike kohë mbas kohe. Vlerësimi i Qosjes ndaj Serembes si poet i kultit të vetmisë e
ndjenjës tragjike bazohet tërësisht në burimin dhe origjinën e ndjenjave me bazë në përvojën jetësore të
poetit. 109
Ndërkohë që duke e emërtuar poet intrasubjektiv, i cili nuk i vjershëron fiksionit, por objektit real që
e frymëzoi dhela plagë të hapët në zemër, Qosja analizon këtu jo vetëm mënyrën e objektivimin e
ndjenjave, por edhe origjinalitetin kundrejt shkrimtarëve bashkëkohës me të. Konkretizimi i ndjenjës
përjashton nevojën e poetit për të abstraguar duke e bërë qëndrimin e autorit ndaj saj të mos
ndryshojë, - konstaton Qosja. 110
Qeniezimi i dhimbjes, objektivohet e kthehet në qenie artistike me vlerë estetike, nga e cila përftohet
dhe përjetohet si katarsis shpirtëror të poetit, si nevojë për spastrim nga përditshmëria e dhimbshme të
cilin e ndien të nevojshme ta transmetojë nga vetja te lexuesi…duke i dhënë veprës së tij sa karakter
njohës aq edhe ontologjik. Po aty, f. 24.
37
njimendëta, për këtë arsye vargu ka vlerë estetike. Duhet thënë që gjatë gjithë trajtimit
të motiveve studiuesi nuk merret në mënyrë të drejtpërdrejtë me analizën e
shpërfaqjes së tyre, por i kushton rëndësi më shumë faktorëve që e kanë shtyrë poetin
në përjetimin e ndjenjës, duke synuar në këtë mënyrë të përshkojë atë ndjesi që ka
përjetuar edhe vetë poeti.
Pas zbulimit të individuales së autorit (dhimbjes në të gjitha përmasat), Qosja shquan
trajtimin e motivit atdhetar: si dualizëm mes vetëdijes dhe ndjenjës historike nën
kontekstin e kohës111
; si tendencë e shprehur e kritikut drejt zbulimit të Unit kolektiv
dhe ideve të poetit. Analiza e këtij motivi shoqërohet me një panoramë të kontekstit
kohor, përjetimin e poetit ndaj tij dhe paraqitje e përgjithshme e ideve që e
karakterizojnë atë. Në vëzhgimin e mënyrës së trajtimit të këtij motivi na lind pyetja:
A kemi të bëjmë me një lexim ideologjik nga ana e kritikut?
Nuk mund të themi që është një lexim ideologjik për aq kohë sa në thelb të tij Qosja
përdor referencialitetin(dëshmitë jetësore, ndjenjat dhe subjektivitetin, shenjat e kohës
dhe të vendit si referenca), i cili është përtej subjektit krijues dhe ndërton kontekstin e
procesit krijues. Prioritet nuk është as përmbajtja dhe zbërthimi ideor i poezive të
Serembes (këtë studiuesi e merr të mirëqenë, sepse duke njohur mirë kontekstin
social-historik është i ndërgjegjshëm mbi atë çfarë prodhon ai kontekst). E
rëndësishme për të është si realizohet kjo pjesë e krijimtarisë së Serembes112
, e cila,
në ndryshim nga romantikët e tjerë, nuk krijohet si prehë e patetizmit dhe retorizmit,
por vjen si burim i ndjenjës, Unit të poetit, si burim nga jeta e gjallë që shkakton
përjetimi i këtij konteksti social-historik.
Po në këtë kuadër procedon me elemente të qasjes psikanalitike. Referuar kujtimeve
të së kaluarës kolektive, të cilat rrinë në fshehura në ndërdijen e poetit të shfaqura
nëpërmjet shenjave të tekstit113
… “si medium ku gjen kompensim imagjinativ e
psiqike të kaluarën e lavdishme ku jetoi Skënderbeu..114
dhe ndjenjës tragjike së
vegimeve të ardhmënisë së lumtun: ai don të shpehë vetëm botën e vet emocionale të
shtrirë ndërmjet dy relacionesh.. dashurisë për atdheun që gjendet larg e të kaluemes
së tij dhe vashës që i mungon”, Qosja evidenton të veçantën e poezisë lirike me
tematikë historike e tipare romantike të Serembes si burim i dhimbjes dhe ndjenjës.
111
Si individ (autori) i cili rëndom i përket një mjedisi dhe konteksti shoqëror, nuk i shpëton dot
ndjesive dhe ndjeshmërive të përgjithshme. Qosja pohon që Serembe është po kaq i ndjeshëm ndaj këtij
konteksti duke i kushtuar një pjesë të veçantë të krijimtarisë së tij: krijimin e kredos së mospajtimit të
vet me gjendjen aktuale dhe me ndjenjë të shqueme revolucionare. 112
Në vazhdën e gjetjes së origjinës së frymëzimit evidenton faktorët që ndikojnë në të, si: koha me
trazimet e saj të përgjithshme forcon vetëdijen e zgjueme historike, stimulon shqetësimet e tij të
mëtejshme, bëhet një shkak më tepër për t‟u kredhur në dhimbje, e cila domosdoshmërisht bëhet
premisë dhe nxitje për krijimin e një poezie e cila përpos shpërfaqjes së ndjenjës, mbush nevojën
fillimisht të vetën (të autorit) e më tej të lexuesit kundrejt zbulimit të ndjeshmërive tëkolektivitetit.Në
këtë kuadër Qosja gjen pika takimi mes vetëdijes e ideologjisë së autorit dhe vetëdijes e ideologjisë
lexuesit, bashkëngjitur këtu edhe formimi dhe ideologjia e kritikut 113
“Elemente të teorisë psikanalitike të Frojdit”, në Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare
moderne, Albas, Tiranë, 2007. 114
F. 18.
38
Ndërkohë që origjinalitetin e shquan në shprehjen gjuhësore- shprehja e Serembes
nuk është refleks i kohës, si te shumë romantikë të tjerë, por pjesë legjitime e unit të
poetit, esencë që karakterizon jetën dhe fjalën e tij, 115
në mënyrën e ndërtimit të
figurës116
dukevlerësuar në këtë mënyrë qenësinë e poezisë dhe vlerën e saj artistike
dhe estetike. Teknikat me anë të të cilave Serembe arrin të rrokë e vëmendjen e
lexuesit-futjen e dramaticitetit dhe elementeve epike- vlerësohen nga kritiku gjithashtu
si pjesë të mjeshtërisë së tij.
Motivet e udhëtimit dhe të kohës trajtohen po me elemente të qasjes psikanalitike: si
përballje e dy kategorive themelore:udhëtimit dhe kohës, relacioni i të cilave është
ndërsubjektiv e ndërshkrimor. Studiuesi në këtë motiv synon domethënien e autorit117
,
realizimi i së cilës bëhet i mundur me përshkrimin e përjetimin duke kaluar nga autori
te vepra e përsëri tek autori.118
Për këtë arsye përshkruan udhëtimin si specifikë
jetësore të Serembes, shpjegimet e të cilit i gjen vetëm në plan psikologjik, 119
si
tendencë për tëhuajsim ndaj realitetit e vetes. Merr në konsideratë të gjitha instinktet e
ndrydhura, kujtimet të cilat shtojnë intensitetin e përjetimit të dhimbjes, që
përpunohen në fantazinë e krijuese të Serembes, e artikulohen në krijimtarinë, d.m.th.
në poezinë e tij.
E ndërsa udhëtimin e përshkruan si kuptim të jetës, kategorinë e kohës e interpreton si
kuptim të poezisë(me kuptim i referohem një nga kuptimeve që prodhon
lexuesi/kritiku si rezultat i shenjave dhe leximit të tekstit). Pra, këto dy kategori
qëndrojnë në marrëdhënie ndërvarësie prej të cilit buron relacioni ndërshkrimor:
“realitetin e së kaluemes ku gjen përjetimin estetik, social, psikologjik të cilin e
transponon në poezi.”
1.2. Naimi
Te Naimi kritiku zbulon motive të tilla, si: motivi i kohës që ikën e s‟vjen më, kulti i
natyrës, kulti i së bukurës, kulti i heroit. Këto motive interpretohen nga Qosja si
perceptime tipike romantike, kuptimi i të cilave nuk realizohet në dialog të
drejtpërdrejtë me tekstin, por mbështeten në botëkuptimin dhe përjetimin e poetit.
Motivi i kohës i vendosur në raporte dualiste: Koha e tashme dhe koha e shkuar
trajtohet në disa rrafshe:
në dy plane të shprehjes: bisedat me subjektet e jashtme / monologët;
në dy këndvështrime: Naimi iluminist, edukator, mendimtar (Uni shoqëror,
praktik) / Naimi poet, artist(uni subjektiv).
115
Qosja Rexhep, Dialogë me shkrimtarë, f. 20. 116
Shumë nga romantikët i mirrnin fytyra fiktive në poezinë e vet…, ndërkaq Serembe merr fytyrat
konkrete të bashkëkohësve, f. 21. 117
Koncepte të shkollës së Gjenevës, të përfaqësuar nga Georges Poulet, Jean-Pierre Richard, Jean
Rouset etj. në Jefferson Ann, Robey David, Teoritë moderne letrare, Albas, Tiranë, 2006, f. 186. 118
Cituar sipas George Poulet në Teoritë moderne letrare, Albas, Tiranë, 2006, f. 185-187. 119
Qosja Rexhep, Dialogë me shkrimtarë, f. 32.
39
Këto rrafshe janë në lidhje të ndërsjellë me njëri-tjetrin, sepse në varësi të Unit që
mbizotëron në pjesë të caktuara të krijimtarisë, realizohet shprehja artistike. E ndërsa
Unin shoqëror, trajtën e të cilit kritiku e përcakton si biseda me subjektet e brendshme
të karakterizuara nga shprehja optimiste e eudemonizmi, i ndjekur nga parimet e larta
etike, morale, e shoqërore.120
Për atë subjektiv, ai përcakton si trajtë monologun, ku
poeti ka mundësi të vetëshprehet, e përcakton si shprehje dhimbjen, pikëllimin, 121
, të
lidhur me përjetimin e dukurive jetësore në përmasat e një qenieje njerëzore normale.
Origjina e këtij përjetimi për Qosjen buron nga vuajtja në shkallë të lartë e qenies
poetike të Naimit, të cilën ia shkakton koha si kategori ekzistenciale e sfidon njeriun
me përmasat e saj. Në ndryshim nga Serembe studiuesi konstaton se Naimi e sheh
jetën nga “piedestali i kohës së shkuar”, 122
shpjegimin për të cilën e mbështet në
pikëpamjet e poetit i ndikuar nga kultura e tij e gjerë, 123
në përjetimin e ndjenjës dhe
faktorët që e shkaktojnë atë. Kritiku e synon domethënien, por rruga që ndjek për
interpretimin e saj kalon nga shqyrtimi i pikëpamjeve, në veçori të meditimit të poetit,
në vizionin e qenien e tij lirike (jo të ligjërimit dhe gjuhës së poezisë së tij) te tërësia e
ndjenjave intense që frymëzojnë krijimin e shprehjes artistike.
Kulti i së bukurës, si motiv i trajtuar në poemthin Bukuria, konkretizohet me objektin
dhe subjektin njëkohësisht: e bukura(kategori estetike) – njeriu(qenie njerëzore),
identifikimi i tyre realizohet në plan filozofik, estetik dhe artistik. Ndryshe nga
motivet pararendëse, të cilat gjithashtu interpretohen në dialog me pikëpamjet e
poetit, këtij motivi i bashkëngjiten edhe konteksti kulturor (shkrimtarë dhe filozofë të
njohur të kohës), parimet e romantizmit, si dhe pikëpamjet e vetë subjektit kritik
(Qosjes).Kritiku e synon kuptimin e poemthit, zbulimin e të cilit e nis nga shpjegimi i
perceptimit romantik të konceptit të së bukurës, evidentimin e mjeteve të përdorura
për konkretizim, përshkrimin e imazheve të ndërtuara me anë të tyre, si dhe i
ndjenjave që përjeton poeti. Është e natyrshme që ai(Qosja) zbret në nivel të tekstit
për të ilustruar pikëpamjet e tij mbi kuptimin e poemthit, por zbërthimi kuptimor
realizohet me anë të paraqitjes së ideve dhe shprehjes së përftuar si rezultat i tyre, e jo
në analizën e aktit të ligjërimit, në rrafshet shtresore të tij dhe funksionin estetik të
gjuhës poetike, siç theksuam edhe në pararendje. Prandaj Qosja shprehet:... për të
dalë sa më eterike kjo krijesë e ëndërrimeve poetike të Naimit, ai i vesh edhe epitete,
që në esencën e vet prapë janë afër kuptimit të ndonjë materie fluide. Kësisoj ajo ka
“leshrat si tërtërë”, kurse qepallën si gjilpërë”. Në kët mënyrë edhe forma e
përmbajtja janë shkri në nji kuptim, respektivisht përmbajtja ka diktue formën.124
Edhe
në trajtimin e këtij motivi, studiuesi kalon në një përshkrim të hollësishëm të
120
F. 59. 121
Po aty. 122
F. 63. 123
Ky hedonizëm në pikëpamjet e Naimit asht shpjegue si ndikesë e pësueme nga vargjet e Omar
Khajamit. 124
F. 75.
40
përjetimit të poetit e ndjenjës së tij125
, e më tej në derivatin e motiveve prej temës
kryesore.126
Kulti i natyrës trajtohet po në të njëjtën praktikë127
, si në motivet të tjera të
sipërpërmendura. Kritiku shquan origjinalitetin e poetit në karakterin funksional që i
jep veprës letrare lëvrimi i tij(motivi), pararendës të të cilit sheh krijimin e miteve,
zgjerimin e dimensioneve heroike të së kaluarës, përmes të cilëve është synuar
ndikimi te lexuesi.128
E veçanta e Naimit për Qosjen në këtë motiv, qëndron te
gërshetimi me trajta të subjektivitetit, pra projektimi i Unit personal tek Uni kombëtar.
Këtë konstatim të tij(të studiuesit) e shoqëron tendenca e zbërthimit kuptimor të
poemës (Bagëti e Bujqësi) me anë të përshkrimit të detajuar të imazheve, ndjenjave
dhe përjetimeve të përftuara, përmes kalimit shkallë-shkallë nga pikëpamjet e poetit
në botën artistike të poemës, në esencën e njeriut dhe poetit.129
Brenda tematikës
shtresëzon nivelin e motiveve të veprës, si: tëhuajsimi kundrejt realitetit në të cilin
jetonte poeti, zgjimin e ndërgjegjes së atyre që ishin rrallue emocionalisht atdheut të
tyre, kultin e njeriut të thjeshtë etj.
Te motivi historik elementi i parë që vë në dukje, është realiteti historik i prodhuar me
doza të larta subjektiviteti, si prirje dhe tendencë personale për të krijuar një vetëdije
të re, i interpretuar nga Qosja nga këndvështrimi ideologjik.130
Studiuesi shqyrton në
një plan të barasvlershëm të dyja poemat e Naimit (Qerbelaja dhe Istori e
Skënderbeut), të cilat i bashkon jo vetëm motivi historik i trajtuar gjerësisht, por edhe
shtrirja ideore e tyre.131
Ky trajtim për Qosjen, i shpërfaqur te personazhet, shihet si e
metë, sepse sjell njëanshmëri në krijimin e personazhit artistik pa plotëni psikologjike.
125
Burim të të cilit sheh shkaqet me karakter psiko-social, të shoqëruara nga mënyra se si krijohet e
bukura, ku gjendet ajo, imazhi i saj, lindja e dashurisë, vuajtja prej saj, kalimi i kohës etj. 126
Këto motive i trajton të gërshetuara me elementet e formës të specifikuara, si: muzikalitet i vargut,
figuracion artistik (epitet, metaforë, antitezë, aliteracion etj.), koncept modern të shprehjes,
asociacione, intensitet i shprehjes, dendësi e shprehjes, lloje të strofave, lloje të vargjeve, rima,
përdorimi i të cilave sjell përftimin e vlerës artistike dhe estetike të poemës. 127
Për Qosjen, Naimi poet dhe krijimtaria e tij nuk mund të ketë kuptim pa shqyrtuar Unin kombëtar,
të cilin e sheh të shprehur përmes kultit të natyrës. Diskursin e parashtruar në nivel të motiveve në titull
te vepra Bagëti e Bujqësi e gërsheton me këndvështrimin e përgjithshëm të kontekstit kulturor.
(Pikëpamjet romantike të lidhura me atdhedashurinë dhe ndjenjat që derivojnë prej saj). Praktika që
ndjek Qosja, rëndom kalimi nga e përgjithshmja tek e veçanta (evidentimi i prirjeve të përgjithshme të
romantizmit), i jep mundësi atij të vërë në dukje kushtet dhe specifikat e procedeve krijuese të autorëve
shqiptarë, shtysë e të cilave bëhen kushtet e veçanta sociale-historike. Duke e shquar kultin e natyrës, si
ndër parimet e pakta të përbashkëta me romantizmin evropian, Qosja synon origjinalitetin e trajtimit të
këtij motivi, burimi i të cilit tërësisht i ndryshëm nga romantizmi europian, është Uni kombëtar:
…glorifikimi i natyrës ka të bajë me glorifikimin e virtytit kombëtar, trevës e trashëgimit të tij historik,
f. 84 128
Po aty. 129
F. 85. 130
F. 87. 131
Si të tilla studiuesi shquan: lufta midis së mirës dhe të keqes, të vërtetës dhe gënjeshtrës, të bazuara
në mitin kombëtar mbi Skënderbeun dhe mitin religjioz. Derisa tek Qerbelaja akcentohet mirësia e
mbështetun mbi religjionin, në Historinë e Skënderbeut akëcentohet trimëria dhe përkushtimi ndaj
Atdheut, si virtyte të larta të njeriut.
41
Kjo mangësi vjen nga pikëpamjet konceptuale qëllimisht të përdorura për kategoritë
estetike132
, të sjella si shtresë ideore të veprave dhe nga qëllimi i Naimit133
.
1.3. Mjeda
Referuar pikëpamjeve të kritikës tematike (e cila e trajtonte autorin, jo vetëm krijues,
por edhe si ideolog, ku studiuesi i mbetet kërkimit të vetëdijes krijuese, duke e kthyer
gjithë letërsinë, në letërsi të vetëdijes së autorit, pasi me të nënkupton vizionin e tij
për botën që e rrethon134
), te studimi për Mjedën (ku shkrimtari dhe kritiku qëndrojnë
pikërisht në këto pozita)këtë proces të zhvillimit të poetit, Qosja e sheh sa normal, aq
edhe specifik. Ndryshe nga shkrimtarët pararendës, te ky poet të dhënat jetësore nuk
sjellin ngacmime të brendshme të forta. Për këtë arsye evidenton mbizotërimin e Unit
kombëtar, të lidhur ngushtë me kontekstin historik, i gërshetuar me motive të
karakterit subjektiv, si: nostalgjia (e ndryshme nga romantikët e tjerë), lektisja e
mërgimtarit, e të tretunit, e kurbetçiut, që interpretohen nga Qosja si shenja të poetikës
romantike, dhe e kultit të së ardhmes.135
Gjithashtu, Qosja është i mendimit që poezia e Mjedës nuk është autobiografike, por
sheh praninë e elementeve të tilla(autobiografike) si mjete për të realizuar një kuptim
më të gjerë të poezisë së tij.136
Po në kuadër të angazhimit social, kritiku synon
interpretimin kuptimor të poezisë së Mjedës në përgjithësi, dhe të poezisë Vaji i
Bylbylit në veçanti, duke iu referuar njësive të shtresës së kuptimit. I gjithë kuptimi
interpretohet në lidhje të ngushtë me filozofinë, vizionin, botën e brendshme të poetit,
psikikës së tij dhe konteksteve historike-sociale, të botëkuptimit të kritikut,
domethënë drejton vëmendjen e lexuesit drejt vizionit të krijuesit ku paraqiten hapur
pikëpamjet e tij.
132
Është fjala për të mirën dhe të keqen. Naimi i koncepton dukuritë në përmasa përjashtuese, o vetëm
të mira, o vetëm të këqija, f. 88. 133
Përpos tyre, Qosja identifikon edhe të meta të tjera kompozicionale e formale, mungesa e koherencës
mes pjesëve dhe episodeve, mungesa e dramaticitetit, konfliktit, tensionit etj.Edhe konfigurimi i
personazheve për Qosjen është i realizuar me një sërë të metash, burimi i të cilavejustifikohet me
këndvështrimin e poetit nga pozita historike e tij. Me këtë mënyrë interpretimi Qosja pranon në njëfarë
mënyre që të gjitha elementet përbërëse të poemave janë vendosur në mënyrë të tillë nga Naimi, për t‟u
shërbyer pikëpamjeve konceptuale që autori kërkon të transmetojë në një vepër funksioni i së cilës
është referencial. Ky funksion e zbeh veprën në të gjithë përbërësit që krijojnë vlerën estetike dhe
artistike të saj. 134
Rolan Bart, Aventura Semiologjike, vep. e cit., f. 201. 135
Së këndejmi, edhe poeti si individ ngahera vihet mbas Unit ma të gjanë dhe dhimba e tij asht vetëm
nji refleks që vjen prej andej. Mirëpo kjo nostalgji, kjo dhimbë që e pararend kontaktin e njimendët me
jetën, pjekurinë e tij intelektuale nuk ngjyroset me dishpërim si tek shumica e romantikëve në botë... ky
asht apostrofim i ardhmënisë që shpreh atë besimin e tij...shpresën ngadhnjimtare. Mjeda inkuadrohet
në plejadën e romantikëve tanë që i ngrenë kult ardhmënisë..., f. 106. 136
Edhe në qoftë se frymëzohet prej çastit të autoanalizës, kur poezia e tij shfaqet si medij i
kompensimit e orvatjeve që çlirohet nga ajo që e mundon, që të ushtrojë një katarzë mbi veten, s‟do
mend se fatin individual e përgjithëson, tue i dhanë kuptim shumë ma të gjanë...në pajtim me këtë
gjanësi kuptimore të poezisë së tij asht zgjedhja e simbolit...me funksion të dyfishtë: transponon
gjendjen emocionale subjektive dhe sjell aluzione ndaj gjendjes së përgjithshme aktuale shoqërore, f.
107.
42
Lajtmotivi i ndjenjës, shquhet si karakteristikë e poezisë së romantikëve dhe e Mjedës
gjithashtu. Në fazën e parë të krijimtarisë, kritiku evidenton si praktikë te Mjeda
mbizotërimin e shprehjes së ndjenjës kundrejt meditimit dhe prodhimit të
refleksivitetit. Qosja identifikon faktorë tipikë137
të zhvillimit të imagjinatës, që nxisin
shprehjen e saj gjatë realizimit të poezisë romantike. Dialogimi me praktikat tipike
romantike në letërsinë botërore, i jep mundësinë të bëjë dallimet tipologjike të tyre, ku
thekson se janë pikërisht faktorët ndikues të jashtëm që nxisin romantikët të krijojnë
poezi që bartin elemente tipike të ndryshme.138
Mjeda gjen rrugën më të mirë:
shprehjes romantike i jep shprehje realiste. Dashuria ndaj atdheut nuk glorifikohet
pas bukurisë së tij, siç ndodh rëndom, por ai e do atë vend për atë që është: i prapa-
mbetur, i varfër, jo për hir të së kaluarës së tij, por për hir të së ardhmes (f. 112).
Kështu në realizimin e poemës I tretuni, ai për pos mjeteve artistike tashmë të
trajtuara në poezinë popullore dhe atë të traditës, evidenton si elemente spikatëse të
stilit origjinal të Mjedës objektivimin dhe bazën reale, të cilat rrisin shkallën e
përjetimit emocional.139
Analizon dhe zbërthen elementet140
me të cilat Mjeda realizon
zgjerimin e domethënies simbolike të poemës si kusht i ekzistencës së fjalës poetike.
Zhvillimi i prirjeve krijuese, qoftë në tematikë, vizion, mjete artistike janë për kritikun
tregues të dimensionit të ri të fjalës artistike në poezinë e Mjedës, të cilat realizohen
tashmë nga një këndvështrim e këndpërjetim i ri i realitetit dhe ndjenjës
njëkohësisht.141
Në këtë mënyrë, vetëdija e autorit strukturohet brenda tekstit në
përmasat e një vetëdije dinamike, prandaj synohet të evidentohet kërkimi i motiveve
tematike në tekst, nisur nga e veçanta për të arritur te më e përgjithshmja.
Struktura dhe domethënia edhe pse jo gjithmonë shfaqen si synim i kritikut, janë dy
elemente të cilat i sheh të lidhura në mënyrë organike me njëri-tjetrin.
Në pjesën e studimit, i cili i kushtohet poemës Andrra e jetës, leximi i kritikut
mbështetet në elemente të metodave fenomenologjike dhe hermeneutike.
Së pari, ai e vendos veprën në një progresion dialektik të leximit kritik, duke vënë në
dukje jo vetëm risitë që përmban, por edhe ngritjen e problemeve të ndryshme, në
kohë të ndryshme, nga lexues të ndryshëm, elementet bashkëkohore dhe ato
jobashkëkohore etj.142
Për këtë shtron shtyllat në të cilat do të mbështesë leximin dhe
interpretimin e poezisë te shenjat simbol: tragjedi, vorr, si dhe në strukturën
ndërtimore të saj, për të mbërritur te kuptimi dhe domethënia e shprehja e saj të
karakterizuara nga dendësia kuptimore dhe harmonia klasike e pjesëve më
tanësinë.143
Kritiku synon nga e veçanta të shkojë te tërësia, për të pasur rezultate të
përgjithshme për të gjithë procedenë krijuese të Mjedës, prandaj shprehet: Mandej
137
…sepse imagjinatën e tij e vënë në lëvizje bota e brendshme, kujtesa, tragjikja individuale e
shoqërore …malli i apshuem ndaj vendit, dashuria ndaj vendlindjes, f. 111. 138
Pranon që edhe krijimtaria e Mjedës, ashtu si e shumë shkrimtarëve shqiptarë, është e prirë drejt
lidhjes së jetës dhe fatit të vendit të vet, qoftë kur jetojnë jashtë apo brenda vendit. Për këtë arsye
shkrimet e tyre janë progresive dhe të mpleksura me elemente realiste në të shumtën rasteve, f. 111. 139
Po aty, f. 113. 140
Mjeda zgjanon domethanien simbolike të poemës, tue shprehë edhe shqetësimin e vet për shkak të
fatit të vendit: fjala nanë ka dy dimensione kuptimore: loke dhe Atdhe. Simbolit të përcjelljes së
ndjenjëssë tij i lutet: “Thuei. Për ty veç kishe ndrojë/ Thuei…por ça‟ti je pa gojë? E kjo asht fuqia e tij
e arritjes së dy qëllimeve, dy efektet, me degëzimin e të njajtës fjalë, të njajtës figurë poetike. Skaj
realitetit në vjershat e tij ekziston prore fikcioni si dëshmi e rrnimit të fjalës poetike, f. 113. 141
Po aty, f. 114. 142
Ann Jefferson, David Robey, Teoria letrare moderne, Albas, 2006, f. 200-203. 143
F. 116.
43
duke analizuar strukturën dhe konstruksionin e saj, s‟ka dyshim se do mundë të
kuptohet edhe veprimi kreativ i Mjedës edhe në vjershat e poemat e tjera.”144
Së dyti, Qosja operon me shtresën e njësive kuptimore-filozofike, duke veçuar dy
koncepte estetike filozofike të botëkuptimit dhe filozofisë së Mjedës: tragjiken e
ekzistencës individuale në kohë e mjedis të caktuar dhe ngadhënjimi i optimizmit të
qëllimit të jetës, dualitet ky që përmban fuqinë realiste e universale të poemës.145
Identifikon antitezën si mjetin artistik mbi të cilën shtrihet mendimi poetik dhe
ndërtohet baza e strukturës kompozicionale. Përcakton tri figura personazhesh, që me
individualitetin dhe kuptimin simbolik zgjojnë asociacione të shumëllojshme.
Zbërthimi i shtresës kuptimore –sipas Qosjes – përbën bazën poetike realiste dhe
njërin nga përbërësit që i jep vlerë të veçantë universale domethënies së saj. Mjete
artistike me funksion të veçantë përcakton: natyrën dhe kultin e saj, depërtimin në
botën psikologjike të personazheve, përdorimin e imazheve dhe figurave poetike,
larmishmërinë dhe teknikën moderne të ndërtimit të vargjeve sugjestive, gërshetimin
e epizmit me lirizmin të ngërthyer natyrshëm në strukturën e poemës, që sjellin
intensitetin dhe dramaticitetin e ngjarjes. Po kështu procedon me elementet
gjuhësore146
.
Secili element strukturor, pavarësisht përmasës, shihet nga Qosja si komponent
funksional i rëndësishëm i tërësisë, duke plotësuar jo vetëm pamjet e poemës, por
edhe aspektin kuptimor. Mbizotërimin e njërit prej elementeve,147
si në aspektin
përmbajtësor, ideor-tematik, ashtu edhe në atë strukturor, studiuesi e argumenton
duke u mbështetur më shumë në pikëpamjet, botëkuptimin, filozofinë jetësore të
Mjedës sesa në njësitë kuptimore që prodhon ligjërimi dhe gjuha e tekstit. Shprehja e
kursyer artistike, shihet gjithashtu si mjet nxitës148
që i shërben lexuesit për prodhimin
e kuptimit149
.
Kritiku zbërthen kuptimin dhe përdorimin e simboleve150
në funksion të ideve që
përcjell e interpreton, duke evidentuar si risi përdorimin e figurave konkrete, të cilat
nxisin asociacione të shumta, shkallën e lartë të ndjeshmërisë që e përshkon lirikën e
tij. Njeh si përftim të vlerës estetike përsosjen artistike të poezisë në plan formë
(përpunon vargun, strofë, pamjen vizuale të tyre), përdorimit të veçantë të fjalës e
fetishizimin e saj, shprehjes, muzikalitetin e vargut.
144
Po aty. 145
F. 117. 146
Evidenton veçori të gjuhës – fjalët kanë funksionin e vet dhe asnjana sosh nuk është përdorë si stoli
e kotë, shprehja është eliptike, në saje të sinkretizmit të elementeve lirike e narrative poeti ia shpie në
krye të pëmbledhë me asi intensiteti atë ngjarje të gjanë, të shquejë emocionin. Po aty. 147
I referohem këtu figurës së Zogës, element mbizotërues i veprës sipas Qosjes, shih f. 120-122. 148
F. 119. 149
Shënim. U jemi referuar këtu Teorive të Fenomenologjisë, Hermenutikës dhe Receptimit, Ann
Jefferson, David Robey, Teoria letrare moderne, Albas, 2006, f.188-200. 150
Është fjala për simbolet tipike të Lasgushit: anija, flamuri, gjeniu, nositi, f. 170.
44
1.4. Lasgushi
Te Lasgushi motivet mbizotëruese janë: poezia e peizazhit, poezia e erotike, poezia
filozofike.
Në poezitë e peizazhit, Qosja përveç zbulimit të teknikës krijuese të tyre, synon edhe
domethënien. Ndjeshmërinë ndaj natyrës, praktikë e njohur edhe në poezinë e traditës, 151
e lidh me karakteristika të Lasgushit poet si vrojtues, si shfaqje të Unit vetjak, më
tepër (peizazhi) “si gjendje të vetëdijes”. Përveç përjetimeve dhe ndjesive tipike
romantike dallon në këtë lloj poezie teknikën krijuese specifike: shfrytëzimin e
peizazhit si pretekst të nxjerrjes së konstanteve subjektive emocionale dhe si
prodhuese të një sërë asociacionesh152
. Me anë të kësaj teknike kjo poezi merr kuptim
e domethënie të gjerë simbolike, duke sjellë një praktikë të re krijuese sepse kërkon ta
europianizojë poezinë në përmbajtje, frymë, ide, motive, ngjyra e forma poezinë
shqipe153
. Njëkohësisht kritiku e synon domethënien nëpërmjet figurave simbole:
liqeni, deti, yjet; për të mbërritur në vetëdijen sociale dhe botën e poetit, 154
botë e cila
përcillet në mënyrë origjinale përmes cikleve jetësore.
Çdo motiv e trajton si njësi më vete dhe zbulon procedenë krijuese të secilit prej tyre.
Në poezitë erotike si motiv mbizotërues, Qosja, identifikon fjalët kyç me të cilat
procedon Lasgushi: malli, harmonia kozmike, peizazhi, dhe synon domethënien e
tyre. Rrugëtimi i kritikut për të zbuluar domethënien kalon nga nxitësit e frymëzimit e
deri tek aspektet gjuhësore me anë të të cilëve përftohet vlera estetike. Prandaj
thekson elementin frymëzues në kushte jonormale155
të këtij motivi, ndjenjën e
idealizuar e dashurisë etj.
Duke diskutuar në përgjithësi për aspektin përmbajtësor të saj (poezisë erotike)
identifikon elemente të tilla, si: mungesën e një fizionomie tipike të femrës, ndjenjën
e dashurisë si preokupim ekzistencial (i nxitur prej dëshirës që të përsiasë rreth saj),
dualitetin e trajtimit të ndjenjës: në plan universal dhe si shfaqje e erotikës rustike të
kulluet të fshatit shqiptar. Duhet theksuar që përmes kësaj së dytës, kritiku synon
evidentimin e individualitetit shqiptar në përjetimin e kësaj ndjenje.
151
Serembe, Naimi, Konica, f. 148. 152
F. 149. 153
F. 150. 154
njeriut të larguar sferave sociale, tëhuejsimi nga mjedisi, qyteti, format e normat e moralit të tij
bashkëkohor.peizazhi i tij asht i lëçitun elementesh sociale, ndonëse ai që e krijon i qaset pse e nxit
vetëdija sociale. Ai pezullon. Atdheu fizik përjetohet prej asaj largësie, prej guaskës, ndaj s‟dergjet
kush, s‟heq kush uriet, s‟pridhet kush nga prangat e pushtetit, s‟vdes kush nga skamja e mjerimi.
Mungon dhimba. Dhe domethania e poezisë sikur vihet në zgrip të ekzistencës. Por, ka arsyetim:
peizazhin e krijon poeti i pikëlluem. Ky peizazh ka domethanie simbolike” Lasgushi përcjell realitetin
jetësor në cikle jetësore, të cilat shprehin edhe dimensionin poetik të vetëdijes sociale të poetit– kjo
asht vetëdije e lartë e shprehur përmes simbolikës së peizazhit. Zbulon faktin se duke përdorur këto
elemente autori krijon botën e tij, dhe në të nuk lejon të depërtojnë kurrfarë problemesh të njerëzve as
të kohës së tij. Po aty, 151. 155
Qosja është i mendimit që frymëzimi në lidhje me këtë ndjenjë nuk vjen si ndjesi e përjetuar realisht
në përditshmëri, por në vetmi, si fryt i imagjinatës, f. 152.
45
Për të shpjeguar kultin e ndjenjës në plan universal Qosja niset nga poeti te vepra e
më pas përsëri te poeti. I mbështetur në teoritë psikanalitike, argumenton shkaqet
psikobiografike e sociale, 156
të autorit (Lasgushit) si rezultat i imagjinatës (i sheh si
forma/ shenja të zbulimit të pavetëdijes së poetit).
Gjithashtu, te ky motiv i poezisë së Lasgushit, shquan përdorimin e fjalës mall në një
formë dhe përmbajtje të ndryshme nga poetët e tjerë të kohës apo pararendësit e
tij157
duke e parë si shprehje të poetit i cili, i nxitur prej imperativësh të mbrendshme e
të jashtme…kësisoj ai në mënyrë të pavetëdijshme tenton t‟i kthehet realitetit... malli
si ndjenjë asht lektisje për atë që mungon…mall i njeriut që nuk e ka realizue esencën
e vet, kuptimin e vet ontologjik... njeriu i arratisun, i vetmuem, i mbyllun…158
. Duke u
mbështetur në teoritë psikanalitike poststrukturaliste, të cilat vënë në një raport të
veçantë ligjërimin dhe nënvetëdijen, studiuesi sheh përmes simboleve të tekstit poetik,
metaforën, metoniminë.159
Nga njëra anë e shtron fushën e kërkimit në psikologjinë e
krijimit (kujtimet, imazhet, mnemonike të autorit) dhe nga ana tjetër në shenjat letrare
që përmban teksti, duke i përdorur ato si teza vërtetuese të psikologjisë së krijimit e të
subjektit letrar.
Motivi filozofik është mbizotërues në poezinë Vallja e yjeve. Kjo poezi, e cila
konsiderohet nga studiuesi si sintezë e pikëpamjeve të poetit, organizohet në disa
plane. Dialogimi i tij (Qosjes) shtrohet në nivel ballafaques mes pikëpamjeve të poetit
dhe pikëpamjeve të veta (autorit dhe kritikut), pa marrë në konsideratë format e
prodhimit të kuptimit. Përveç se e shtron këtë diskutim në plan përmbajtësor, ai
(kritiku) është i mendimit që në aspektin kuptimor, poemthi nuk sjell përjetim estetik,
ndërkohë që vetëm evidenton elemente të ndërtimit formal, si: muzikaliteti e sonariteti
i vargjeve, me anë të të cilave në mënyrë specifike Lasgushi krijon përjetimin
estetik.160
Në një plan tjetër shqyrtimi, Vallja e Yjeve i shërben shpjegimit të
imperativit kreativ të poetit në aspektin social-psikologjik, si tendencë për tëhuajsimin
nga realiteti në të cilin jeton. Elementet vizuale të poezisë i sheh jo vetëm si elemente
procedeje artistike, por si vakuume të paplotësuara të ndjenjës së brendshme
erotike.161
Në poezitë si shfaqje e erotikës rustike të kulluet të fshatit shqiptar162
Qosja shqyrton
në një plan tjetër, konkretizimin e ndjenjës dhe frymëzimin, si vlerë estetike e shtuar e
traditës së poezisë popullore prej nga ndikohet. Duke i kushtuar vëmendje aspektit
përmbajtësor të këtij grupi poezish, ai zbulon detaje të cilat ndërtojnë kuptimin e saj:
figura, atmosfera, mjedisi, si dhe elemente të aspektit formal dhe funksionin e tyre,
dialogu, struktura simbolike e vargut, teknika e huazimit të vargjeve etj.
Elementi i fundit në vëzhgimin e kritikut rreth procedesë krijuese të Lasgushit është
trajtimi në mënyrë të veçantë i motivit të vdekjes. Qosja konstaton se është normale
156
I vetmuam, i tëhuejsuem nga vetja dhe shoqëria si nxitje e kthimit në realitet në mënyrë të
pavetëdijshme të asaj që i mungon. 157
Mall i mërgimtarit, mall i Serembes, a i Çajupit, Shirokës, f. 154. 158
Po aty. 159
metafora (dukuria e kondensimit, ku përfshihen disa përfytyrime në një të vetëm) dhe metoniminë
(zhvendosja nga një imazh në një tjetër, duke mbartur të shenjuarin). 160
F. 157. 161
Po aty, f. 158. 162
Po aty.
46
trajtimi i një motivi të tillë për një poet, i cili në gjithë krijimtarinë e tij ka folur për
fazat e zhvillimit të njeriut në planin fizik e psikik. Ai (kritiku) e synon kuptimin
përmes zbërthimit të përmbajtjes në plan të ideve dhe pikëpamjeve të poetit, duke
dialoguar me to. Përcakton dualizmin antonimik163
si shtyllë mbështetëse të
parashtrimit dhe ndërtimit të ideve dhe nocioneve dhe thekson stoicizmin dhe
optimizmin si prirje determinante karakterizuese të kësaj pjese të krijimtarisë, të cilat i
sheh të arsyeshme t‟i interpretojë nën këndvështrimin psikanalitik.
Përveç tendencës për të zbuluar kuptimin, për të analizuar dhe për të interpretuar, bën
edhe vlerësimin e poezisë së Lasgushit. Në drejtim të kësaj të fundit, mund të themi
që mbizotëron subjektiviteti i kritikut. Është e dukshme që e gjykon Lasgushin për ato
elemente, të cilat janë pjesë e koncepteve dhe sistemit të tij kritik. Ato kushtëzojnë
metodën dhe pikëvështrimin e më tej edhe vlerën e poezisë në mënyrë të njëanshme,
sepse studiuesi përveç formës së poezisë me anë të së cilës përftohet vlera estetike(e
madje për këtë vlerë të jashtëzakonshme kërkon që poezia e Lasgushit të ketë vendin
që meriton në letërsinë shqipe), pavarësisht se nuk fokusohet gjerësisht në gjuhën e
saj si akt ligjërimi, domethënia e të cilit përbën funksionin estetik të saj, është i
mendimit që poezia duhet të ishte e mbarsur me më shumë kuptim, 164
(kuptimi vjen
si element në nivel të ideve më shumë se sa realizuar në nivel të gjuhës) si element
thelbësor i saj.
1.5. Migjeni
Motivet kryesore të Migjenit janë mjerimi, vuajtja, vetmia dhe domethënia e saj,
figura e femrës, motivi i revoltës etj.
Studiuesi heton motivet mbizotëruese165
të trajtuara kryesisht në “Poemën e mjerimit”,
të cilën e sheh si veprën që përmban esencën dhe kuintsentencën e tanë asaj që trajton
në të gjithë krijimtarinë e tij në poezi dhe në prozë. Duke e përcaktuar si një poemë
me subjekt të nënkuptuar, sipas Qosjes mjerimi del si ide, kuptim dhe sintezë filozofike
e motiveve të tij, duke na orientuar në këtë mënyrë për këndvështrimin e vëzhgimit të
kësaj poeme në shtresën e njësive të kuptimit, ideve e të pikëpamjeve të saj filozofike.
163
Shënim. Qosja u referohet dualiteteve antonimike vuajtja-dashuria, vdekja-ideali, që do të thotë se
nocionet që përdor nganjëherë i polarizon. 164
Gjithashtu është i mendimit që ajo poezi nuk mbart vlerë filozofike, autori nuk zhvillon një sistem të
vetin filozofik, për Qosjen ai është mendimtar i dobët. Në poezinë e tij ai nuk hulumton marrëdhëniet e
njeriut me shoqërinë, e nuk ka si të shfaqë moralin e vet social. Porse, poeti asht i dëshpëruem nga
gjendja e përgjithshme shoqnore e kohës kur shkruente dhe kërkon kompezim në imagjinatë dhe në
mohimin me heshtje të asaj gjendje. Kur dikush s‟flet për ato që ndien e sheh, ose s‟guxon të flasë, ose i
mohon me qëndrimin e vet…poeti ynë pa mëdyshje s‟e don sistemin shoqnor të kohës së paraluftës dhe
s‟i zë me ngojë format e tij, por as nuk jep vizionin e asaj që imagjinon. Ai s‟ka utopi sociale. Mohimi
që i ban realitetit shtetnor monarkik nuk asht mohim në mënyrën e Migjenit, nuk asht mohim i njeriut
rebel, por vetëm i një të dëshpëruemi, i një apostati… Po aty, f. 162-163. 165
Qosja përmend në tërësi materien dhe motivet e Migjenit: mjerimi, skamja, vuajtja, përuljae njeriut,
shfrytëzimii tij në nivelet më të ulëta shoqërore, determinimi i njeriut nga skamja, pushteti, prangat
morale dhe feja. Po aty, f. 184.
47
E synon domethënien kuptimore duke ecur nëpër disa plane të poemës.166
Perceptimin subjektiv studiuesi e mbështetet në motivet mbizotëruese të demonstruara
përmes fjalëve kyç, - skamje, dhimbje - trishtim, të cilat shenjojnë sa qenie njerëzore,
dukuri shoqërore, marrëdhënie e ndjenja njerëzore njëkohësisht. Merr në analizë të
gjithë treguesit, format, shkaqet dhe pasojat e shpërfaqjes së tyre dhe të ndjenjave që
ajo përcjell dhe bën interpretimin e dukurisë sipas këndvështrimit të tij.
Erudicioni i gjerë si studiues i afron atij mundësinë të dialogojë me filozofë e teori
filozofike, koncepte të sociologjisë apo të historisë.167
Sigurisht e bën këtë në kuadër të
letërsisë, sepse merr në konsideratë modele letrare (personazhe) të shfrytëzuara nga
autori.168
Evidenton tipat njerëzorë, të cilët tërheqin vëmendjen e poetit dhe i përdor si
lëndë të parë për të ndërtuar veprën e tij. Ndër to shquan figurën e femrës dhe atë të
fëmijës si figura ikonë në krijimtarinë e Migjenit në trajtimin e të cilave, ndryshe nga
shkrimtarët pararendës, shquhet për origjinalitet.169
I përshkruan si personazhe,
zbërthen teknikat, ndërtimin dhe interpreton kuptimin e tyre, 170
të gërshetuara me
qëllimin e autorit dhe me këndvështrime individuale subjektive: “këtu duhet dallue
dëshirën dhe bindjen e poetit nga ‟pjesa e tij fataliste‟”, ngaqë Migjeni shkruen për
shkak se mendon për të nesërmen e këtyre vogëloshëvet e, madje krijon edhe vizionin
e ardhmënisë së tyne. Sepse, ai do të donte që fëmijt të jenë e vetmja“klasë e
priviligjjuar”sikundër janë sot në Shqipëri”171
Për të dhënë një interpretim të plotë për
figurën e femrës Qosja ngre diskursin në teoritë psikanalitike:“psikanalitikët rëndom
thonë se imperativit të seksualit i prin njifarë droje, ndërsa te Migjeni ndodh e
kundërta: mbas këtij imperativi çfaqet frika nga fundosjet e matejshme sociale”, duke
i parë figurat që zgjedh si metafora (kondensim) të shprehura përmes ligjërimit në
tekstin letrar.
Studiuesve në dukje pozicionin e shkrimtarit ndaj figurës së femrës duke e
argumentuar dhe mbështetur qëndrimin e tij në këtë këndvështrim: Migjeni e
mëshiron femrën sepse ajo asht një kens këso bote; identifikohet me vuejtjet e saj,
sepse edhe ajo duhet të japë frytin e vet...gruaja e veprës së Migjenit nuk i çon në
166
Shënim. Sipas Migjenit, mjerimi asht nji kuptim i gjanë me dimensione që kapin sferat e ndryshme
nëpër të cilat realizohet qenia njerëzore. Mjerimi shfaqet në forma e ngjyra të ndryshme: edhe në
pamjen e njeriut, edhe në mënyrën e jetesës, edhe në nivelin e rezonimit mental, edhe në veprimet e
përjetimet... mjerimi trashëgohet: te prindët e vorfën... vrazhdësi e veçantë janë pasojat e tij... prej
këndej poeti kalon në sferën e moralit …, f. 185. 167
Shënim. I referohet Engelsit: Engelsi ka thanë: “Që të eliminohet e keqja, duhen kërkue shkaqet e
saj” edhe Migjeni e di kët parim të filozofisë marksiste… në të vërtetë e keqja sociale nuk vjen veç, ka
shkaqet e veta shoqënore dhe asht pasojë e strukturës së një shoqenie…, f. 186. 168
Nushi, Babai janë personazhe të veprës së Migjenit…flora njerëzore e veprës së Migjenit asht e
ndame në dy taborre, ndërsa profile të mesme nuk ka... në njërën anë janë skamorët, lyprakët,
prostitutat, fëmijët e venitun, kurse në anën tjetër vijnë zotnitë, klerikët, intelektualët reakcionarë,
deputetët, ministrat... f. 186, 187. 169
Bukuria e portreteve femërore te Migjeni nuk asht atributi i lumturisë, por përkundrazi, atribut që
sjell katandisjen morale dhe katastrofën psikike. Bukuria i stolis femrat në rini, ndërsa tevona bëhet
shkaktare e e shëmtisë së tyre fizike dhe morale, poeti njeh vetëm bukurinë utilitare –si bartësi, ashtu
edhe konsumatori i saj e konsiderojnë dobiprurëse…f. 189. 170
Po aty. 171
Po aty, f. 189.
48
dashuri, ajo është mantenutë. Mirëpo tek ai bie poshtë teza e natyralistëve se atavizmi
erotik trashëgohet, se asht imanencë e gjakut të femrës...etj.
Në çështjen Domethënia poetike e vuajtjes dhe e vetmisë, kushtuar ciklit të fundit të
krijimtarisë së tij(Migjenit), qëllim i kritikut është - domethënia poetike- e cila
përftohet nga materiale të huazuara prej një realiteti jetësor personal të autorit.
Arsyeja e kësaj përzgjedhje është të tregojë se: në këtë cikël Migjeni i jep shprehje
përjetimit dhe tensionit subjektiv.
Është tipike për të të marrë në analizë qëndrimin e poetit ndaj vuajtjes dhe vetmisë si
ndjesi dhe përjetime nxitëse për trajtimin e motiveve të tilla, si dhe të shfaqë interes
për të kërkuar shkaqet e prodhimit të ndjesive në realitetin social, shpirtëror dhe fizik
të poetit.
Duke ecur nëpër rrugën e përjetimit të poetit, i cili ndodhet i koduar në tekst i
evidentuar me anë të shenjave të tij dhe shprehjes artistike, Qosja synon vetëdijen e
poetit dhe të kuptimit të poezisë. Dhimbja si substancë nistore për përjetimin artistik e
ka burimin në ndjenjën spontane, të sinqertë, të thellë, e cila lidhet me kontradiktën që
mbart në vetvete: nuk asht vuejtje e njeriut pse i kalon rinia dhe ngadalë i afrohet
pleqëria, as vuejtje pse jeta sjell si finale vdekjen. Ajo asht vuejtje për shkak se nji jetë
e porsafillueme do ta këpusë sëmundja mu në nisjen e saj. 172
Gjithashtu i bashkëngjit edhe elemente sociale, të cilat gërshetohen me Unin e poetit,
për të ndërtuar një trajtë të revoltës dhe jo për të shkuar drejt pesimizmit. Në fakt
Qosja merr në konsideratë mënyrën si poeti e ndërton vlerën estetike – të bukurën
nëpërmjet së vërtetës dhe konkretes – fuqia e së cilës qëndron në sinkretizimin e të
kundërtave: të dhimbës- revoltës, dashurisë- urrejtjes, mohimit - shpresës.173
Vetmia si motiv dhe ndjesi e preferuar e poetit, e cila sipas tij(Qosjes) i jep mundësi të
përsiasë rreth problemeve shoqërore, të gjurmojë në tekst në të gjitha shenjat dhe
burimet që të çojnë tek ajo. Ndërkohë që të njëjtën vëmendje i kushton qëndrimit të
Migjenit ndaj motivit erotik te tregimi “Pak poezi”. Duke dialoguar me teorinë
psikanalitike të Frojdit rreth raportit mes kreacionit dhe erotikës(e shfaqur në formën
e ndjenjës së shtypur shpërfaqet në krijimin letrar si figurë – metaforë ), studiuesi bën
interpretimin se njeriu i Migjenit i parealizuar në shoqëri asht i shkoqur edhe prej
vetes në dashuri.174
Prandaj në këtë kuadër kritiku ndjek me kujdes rrugëtimin e poetit nga identifikimi i
motiveve kryesore, tek ajo çfarë e frymëzon, dhe në fund realizimin e aktit të
shprehjes artistike përmes fjalës, prandaj shprehet: Poezia si akt veprimi tani bahet
akt pësimi shpirtëror, meqë poeti identifikohet me motivet e veta të frymëzueme nga
dështimet jetësore. Veprimi i tij asht akt flijimi”
Ballafaqimi i të kundërtave: e vjetra me të renë, tëhuejsimi i individit, optimizmi
kundrejt pesimizmit, revolta dhe projektimi i një figure njerëzore të re, praktika të
ndryshme nga ato pararendëset, qoftë brenda krijimtarisë së tij, qoftë brenda
krijimtarisë së traditës shihen nga Qosja si teknika me anë të të cilave poeti realizon
172
Po aty, f. 192. 173
E vume në kordinatat psikologjike – sociale, kjo ndjenjë realizohet si zbritje e tensionit të
mbrendshëm dhe si akuzë drejtuar faktorëve të jashtëm, f. 193. 174
Po aty.
49
angazhimin e tij social. Ai e vendos poetin në rolin e prijësit “mesianizmit
migjenian”, i cili shihet si burim potencial idesh për ndërtimin e një realiteti të ri si
kundërvënie, si revoltë dhe mohim i realitetit të vjetër shoqëror.
Kritiku e identifikon këtë praksis të ri të shprehur përmes figurave poetike:ndërsa në
një anë vijnë metafora dhimbje, skamje, terri, zije, dëshpërimi, në anën tjetër vijnë
metafora naltësie, drite, dielli, dite, ardhmënie, shprese, 175
në titujt e poezive në të
cilët identifikon shenja se njeriu i Migjenit është i shqetësuar, figurat poetike nuk
shprehin atmosferë horizontale, por vertikale.
Vlen të theksohet që ky grup poezish shihen nën një këndvështrim dhe interpretim
ideologjik duke e justifikuar se këtë prirje dhe disponim social të poetit ishte vetë
koha që e prodhonte.
Migjeni – konstaton Qosja – duke përsiatur për të kaluarën gjykon edhe të tashmen,
bashkëkohësinë e tij. Ai e liron njeriun prej fetishesh të ndryshme jo vetëm duke
rrënuar, por edhe duke ndërtuar:në vend të fikcionit të idhullit të rrejshëm ai ndërton
njeriun e moralit social, ndjesës, akcionit, vetmohimit, ndërgjegjes së lartë shoqërore.
Për nji shkrimtar të angazhuar sikundër ishte Migjeni, dhe për nji kohë sikundër ishte
ajo në të cilën jetoi e shkroi ai, kjo asht përpjekje e domosdoshme: tue leçitë njeriun e
nji bote të caktueme shpirtërore duhet t‟i krijosh botën tjetër në daç që ai të të besojë
e të bëhet ithtar i idealit tënd176
.
Angazhimin e poetit, e identifikon në përcjellje të ideve për krijimit të njeriut të ri, me
lirimin nga trashëgimia religjioze, si kusht për përvetësimin e ideologjisë së re. Në
poezinë “Të lindet njeriu” studiuesi zbulon kredon revolucionare të Migjenit, por
njëkohësisht e sheh edhe si formë të tjetërsimit të qenies njerëzore. Rëndësinë e
poezisë nuk e sheh në plan të vlerës artistike, por në drejtim të domethënies dhe ideve,
referuar kundrejt të gjithë veprës së shkrimtarit.
Për të analizuar pikëpamjet e tij (Migjenit), dialogon me pikëpamjet filozofike të
Mbinjeriuttë Niçes. Teza që mbron është “Migjeni nuk ka as nuk mund të kishte
pikëpamje niçeane mbi njeriun” duke ndjekur një mënyrë të tillë argumentimi:
Përcakton objektin – duhet shikue mirë në tanësi veprën e tij; evidenton qëllimin;
duhet ba përpjekje depërtimi në qenësinë e saj, vë në dukje mënyrën dhe mjetet:
duhet hyrë në filozofinë sociale të kësaj vepre, duhen analizuar mjetet poetike, për të
mbërritur në rezultatet e kërkimit: pikëpamjet e tij nuk mund të sillnin tek glorifikimi i
rolit të individit në arenën historike.
Për të ndërtuar opinionin e tij u referohet edhe vetë shënimeve të Migjenit dhe
ndërmerr si hap heqjen e vijave paralele mes mbinjeriut të Niçes dhe mbinjeriut të
Migjenit, dukë vënë në dukje dallimet mes tyre: Ai nuk duron kurrfarë barazie
ndërmjet njerëzvet dhe nënçmon “njeriun e vogël” të cilin aq e donte dhe e
mëshironte Migjeni....Migjenit nuk i duhet njeriu i tillë dhe asht gabim i madh të vihet
farë lidhjeje qoftë imagjinative ndërmjet njeriut të tij dhe demonit të pashpirt pa
ndërgjegje e pa moral të Niçes. Poeti ynë nuk glorifikon fuqinë, as satanizmin, por i
mohon këto në tërë veprën e tij etj. Në këtë dialogim të dyfishtë mes pikëpamjeve të
175
F. 198. 176
F. 199.
50
Migjenit dhe të Niçes, Qosja shpalos edhe pikëpamjet e tij referuar kësaj dukurie.
Mbinjeriu i tij asht njeri i trollit, i problemeve dhe krajatave e idealeve të fshatarit
dhe punëtorit shqiptar. Ai njeri është vetëdije e kësaj mase....njeriu i tij është
mbinjeri, jo pse sintetizon virtyte kontradiktore po pse sintetizon vullnetin e
masës....ka ideale që rrjedhin prej të tjeravet kushte s‟mund të ketë kurrfarë përkimi
me atë niçean. Është pris me nji mision të lartë social e shoqëror - me misionin e
çlirimit të qenies njerëzore nga determinatat e shoqërisë borgjeze. Vetëdija e njeriut
të Migjenit asht e lartë, asht vetëdije socialiste, kurse e njeriut të Niçes asht vetëdije
individualisti, e egoistit dhe borgjezit. Migjeni e krijon njeriun e ri që të ndërtojë, e
Niçe e krijon mbinjeriun vetëm që të rrënojë... etj.177
Pasi realizon shtrirjen paralele të pikëpamjeve të tyre(Niçes e Migjenit), kritiku e
drejton vëmendjen te poezia “Trajtat e mbinjeriut”, të cilën e vëzhgon në plan ideor
duke i dhënë rëndësinë më të madhe (gjashtë strofat e para duen të japin gjendjen
sociale e ekzistenciale të njeriut të asaj kohe; në to ndihet absurdi, nji kotësie e
përpjekjesh të njeriut që nuk mund të jetë i lumtur derisa asht i shfrytëzuem, nuk mund
të gëzojë jetën derisa çdo përpjekje e tij përfundon në interesin e të tjerëve...porosia e
fundit e poetit asht:jetë e re lindet me vdekjet e njeriut dhe me kët mendim paradoksal
spiegohet edhe ideja e mbinjeriut: e keqja tue u rritë e shtue, e mohon dikur vetveten
dhe në këto çaste shquhet mbinjeriu sintezë aspiratash të gjana. Kjo ide e poetit,
marrë në kuptimin e saj të ngushtë, çfaq shpresën e njeriut revolucionar, njeriut
vetëdije e morali të lartë, të pjekun në luftën e kundërthënieve, çfaq shpresën ndaj
njeriut të kalibrit të Leninit; por në kuptimine gjërë mbinjeriu i Migjenit është jo
individ, por fuqi kolektive shoqërore- fuqia e proletariatit).
Në këtë interpretim kritiku edhe pse premton qenësinë e veprës, përqendrohet
kryesisht në filozofinë sociale dhe në pikëpamjete poetit, pa iu kthyer përdorimit dhe
realizimit në mënyrë të mirëfilltë të mjeteve poetike. Duhet shtuar që interpretimi i tij
nuk i shpëton dot këndvështrimit ideologjik, duke bërë interpretime jashtëletrare.
Ndryshimi dhe e veçanta, duke dalë nga automatizimi i zakonshëm, me të cilin jemi
mësuar ta shohim metodën realiste në të cilën krijon autori(Migjeni), vihet në dukje
nga Qosja si elementi specifik, me të cilin ai përfton vlerë artistike dhe estetike në
krijimtarinë letrare. Realizmi i tij është subjektiv, i cili ka shtuar intensitetin
emocional të poezisë së tij, ndërsa prozën e dëmton shpeshherë.
Nuk është hera e parë që ai shpreh mendimin e tij se, nësevepra letrare mbështetet në
botëkuptimin dhe pikëpamjet filozofike të autorit, kjo është një vlerë e shtuar e
veprës, sepse kritiku në bazë të kërkimit tematologjik shtron kërkesën për letërsi të
ideve.178
Shquan fuqinë e ndjenjës te Migjeni, edhe pse vepra e tij në të vërtetë është
sendërtim artistik i ideologjisë së tij.
E ndërsa në drejtim të praktikës së metodës kritiku, mbështetur në elemente të
parimeve të formalizmit, shquan në veprën e Migjenit ato elemente që bëjnë
177
F. 203-204. 178
Kritiku është i mendimit se poezitë e Migjenit janë më të bukura se sa skicat e tregimet e tij. Sikur
skicat të mbruheshin me botëkuptimin si shtresë filozofike e tyre, dhe kështu të përgjithësoheshin të
veçantat, prozatori do të sillte rezultate më të mëdha artistike, f. 215.
51
diferencën (tjetërsimin)179
dhe i konsideron si vlera, teknikat me të cilët realizon
tjetërsimin e që bëjnë të mundur të prodhohet letrarësia nuk i trajton nën të njëjtat
parime. Të tilla si: Trajtimi i motiveve të njëjta shpeshherë të përsëritura; përdorimin
disi të njianshëm të realitetit si material i domosdoshëm, me të cilin shkrimtari nis
punën e tij, i kundruar nga një kënd specifik dhe i shprehur me të njëjtin ton dhe të
njëjtat kuptime; personazhet të cilët ravijëzohen në mënyrë sipërfaqësore, pa
depërtuar në botën e tyre psikologjike e pa u ngritur në nivelin e tipit letrar; prirjen e
Migjenit për të gërshetuar elemente të rrëfimit me trajta të mendimit eseistik të autorit
mbas çdo tregimi ose skice ai jep mendimin e vet si epilog i asaj që është thanë...180
;
skicimi i materialit në prozë; mungesa e peizazhit; veprat e tij janë të papërfunduara,
(pa u dhanë trajtën definitive) etj. duke i vlerësuar si të meta të krijimtarisë.
Duhet theksuar se vihet re tendenca e studiuesit për të skematizuar teknikat krijuese
të përdorura nga shkrimtari. Mungesa e elementeve të caktuara brenda veprës, shihet
si e metë dhe jo nevojë e brendshme e tyre për t‟u zhvilluar në kundërvënie me
traditën për të vënë në dukje tjetërsimin kundrejt automatizimit të formës dhe
përmbajtjes. Në fakt studiuesi nuk e vë në dukje tjetërsimin që mbart mes tyre kjo
teknikë në vetvete, jo vetëm si praktikë që i nënshtrohet parimeve të ndryshme
krijuese, por edhe përdorimi i materialit gjuhësor dhe përftimi i vlerës estetike dhe
artistike të saj, në drejtim të imazheve që përcjell dhe përjetimit artistik, përbën
gjithashtu diferencim. Nga kjo pikëpamje Qosja është i mendimit që, krijimtaria e
Migjenit në disa drejtime nuk përbën risi apo nuk shquan elemente të tjetërsimit,
madje, duket se e sheh si një prodhim të realitetit nga praktika mimetike e ngjashme
me natyralizmin, sepse jeta që pasqyrohet në veprën e Migjenit, nuk është integrale,
por e paraqitur vetëm në një anë, duke i munguar dendësia dhe kuptimi i thellë
jetësor. Në ditët e sotme në disa nga përfundimet e mësipërme duhej pranuar e
kundërta.
Nga sa më sipër, për të mos nxjerrë përfundime të pabazuara, lindin nayrshëm
pyetjet:
Cili është synimi i Qosjes?
A e synon Qosja letraren?
Si e vë në dukje prodhimin e letrares?
Është e qartë që synimi i Qosjes është procedeja krijuese e shkrimtarit si rezultat i
vetëdijes. Ndërkohë që letrarja dhe prodhimi i saj nuk përbëjnë synim në vetvete, ato
shihen si pjesë e procedesë. Substanca nistore e kërkimit të kritikut nuk nis nga akti i
ligjërimit, forma e gjuhës dhe automatizimi i saj, funksioni estetik i përftuar, por ajo
nis si proces i brendshëm nga nënvetëdija në vetëdije dhe të gjitha elementet e tjera të
përdorura si mjete dhe teknika, janë në funksion të asaj çfarë prodhon vetëdija.
Prandaj përfundimet që sjell Qosja janë në vetvete kontradiktore.
179
Duhet theksuar që këto elemente më shumë u përkasin teknikave krijuese se sa gjuhës dhe
tjetërsimit të saj. 180
Sheh dobësi të metodës krijuese, me mjete realiste shkrimtari nuk është në gjendje të depërtojë
thellë, sa të mos ketë nevojë të ndërhyjë gati në fund të të gjitha prozave të tij. Mendimi i tij ekspozohet
në fund, sepse autori nuk ia del të bindë lexuesin me objektivitetin e vet.
52
1.6. Esad Mekuli
Tek Esad Mekuli klasifikimi i krijimtarisë, i mbështetur në periudhat historike, s‟bën
gjë tjetër veçse orienton lexuesin në rrafsh tematik të veprës dhe e shtron diskursin në
parime jashtëletrare për vlerësimin estetik të saj. Ndërkohë që koncepte të përmbajtjes
dhe të formës, si: dendësia e fjalës, larmishmëria e motiveve, forma e realizuar, vendi,
koha kur analizohet vepra e një shkrimtari dhe i caktohet vendi në letërsinë shqipe,
përdoren në mënyrë kaotike pa specifikuar qartë objektin, qëllimin dhe funksionin e
përdorimit të tyre. E klasifikon krijimtarinë e tij në tri pjesë që kapin tri periudha të
jetës historike të popullit: periudhën e paraluftës, të luftës dhe të mbasluftës.
Diskursi i Qosjes, i paralajmëruar edhe nga titulli Lajtmotivi i skamjes, shtrohet në
rrafsh tematik. Bazën tematike mbizotëruese të krijimtarisë së Mekulit, kritiku e sheh
tek intenca e autorit -identifikimi me shumicën të trajtuara sa në sinkroni brenda vetë
traditës dhe kontekstit të saj, aq edhe në diakroni në rrafsh universal.181
Ky qëllim dhe
kjo praktikë, sipas tij, interpretohet si mundësi për të zgjeruar dimensionet e
domethënies së poezisë së Mekulit dhe shton koeficientin e saj human, ndikon në një
konturim të ri jetësor dhe në rindërtimin e marrëdhënieve njerëzore.
Po në vazhdën e evidentimit të karakteristikave të procesit krijues, ai vëren si cilësi të
praktikës së autorit: mendimet më progresive të letërsisë sociale.182
I gjithë diskutimi
shtrohet mbi bazën e pikëpamjeve të poetit, pa iu referuar në mënyrë konkrete poezive
dhe kuptimit të tyre.
1.7. Enver Gjerqeku
Tek Enver Gjerqeku konstatimi i sjellë me anë të titullit në rrafsh të tematikës, ndiqet
nga një përshkrim i mbështetur në motivet kryesore të krijimtarisë së Gjeqerkut, të
cilat janë: motivi i kujtimit, dashurisë etj.
Në poezitë me motiv përkujtimin e së kaluarës, si: të fëmijërisë, prindërve, luftën-
specifikon realizimin e tyre si burim i ndjenjës së dhimbjes, ekzaltimit dhe etikës së
lartë të njeriut. Vlerësimi i Qosjes mbështetet në pikëpamjet e poetit ndërkohë që
kuptimin dhe domethënien e synon në plan ideor pa u mbështetur në analiza të
prodhimit të tyre. I ndërgjegjshëm që ky është motiv, rëndom i trajtuar në letërsi, i
shprehur dhe i përjetuar në forma të ndryshme si ndjenjë universale, kritiku e ngre
diskursin në plan të përgjithshëm për të shkuar tek e veçanta, duke konstatuar:
perceptimin romantik dhe përsiatjet modeste rreth këtij fenomeni, që aspirojnë të
181
F. 230. 182
Po aty.
53
japin farë mendimesh e maksimash jetike, edhe pse nuk i mungon origjinaliteti.183
Poezitë me motivin social gjithashtu i shquan të karakterizuara nga prania e ndjenjës
melankolike. Ndër këto poezi veçon “Sofra”, si simbol të kolektivitetit familjar, si
mjet poetik që përcjell idetë e autorit, Klithjet e zezakut, Për nji grusht andrra –
tematika të të cilave shpërfaqin njeriun me problemet e tij individuale, morale, etike,
ekzistenciale.
Ndërkohë që në poezitë me motive të natyrës, përveç interesit që tregon për realizimin
e procedesë krijuese, evidenton përdorimin simbolik të këtyre elementeve në
marrëdhënie me njeriun. Qasja e Qosjes edhe për këtë motiv vjen në plan ideor,
funksioni i të cilave shihet të përcjellë dhe t‟i shërbejë etikës, moralit, të depërtojë në
qenësinë e ekzistencës së njeriut.184
Studiuesi synon format e prodhimit të kuptimit, të
cilat i shqyrton duke u mbështetur në pikëpamjet e poetit, edhe pse ai merr në
konsideratë teknikat dhe mjetet me të cilat Gjeqerku procedon. Zhvillimin e tyre
kritiku e sheh si një proces në të cilin gërsheton njëkohësisht zgjerimin e fushave të
frymëzimit, përdorimin e mjeteve të reja të shprehjes, si rezultat i të cilave zgjeron
fushat e kuptimit185
.
2. Qasje stilistike (forma dhe gjuha)
Përveç larmishmërisë së metodave të përdorura në drejtim të objektit të kërkimit,
vlen të theksohet se ato lidhen sa me poetin, aq edhe me poetikën e krijimit. Në fakt
Qosja i nisur nga premisa të ndryshme vëzhgimi, si ato letrare po aq dhe
jashtëletrare, shpërfaq tendencën për ta vëzhguar procedenë krijuese në të cilën
hulumton, shqyrton gjuhën, të cilën e trajton si mjet stilistik në bazë të së cilës
shprehja artistike përfton vlerë estetike (por jo si akt ligjërimi e komunikimi, i cili në
saje të domethënies së përftuar, mbart funksion estetik). Kryesisht procedon duke iu
referuar në pamje të përgjithshme karakteristikave të stilit, ashtu siç analizon në
mënyrë të veçantë shprehjen gjuhësore të poezive të ndryshme, e më rrallë elemente
formale të vargut.
Te Serembe kritiku nuk merret në mënyrë të veçantë me gjuhën, as me përpunimin
artistik të saj, por e vështron në kontekstin e përgjithshëm të krijimtarisë së poetit, si
pjesë e stilit të tij, sepse është i mendimit që poeti nuk shquhet për një përpunim
gjuhësor të poezisë përveç intuitës së lindur që e karakterizon.
Edhe tek Naimi nuk i kushton vëmendje të veçantë gjuhës e formës. Ai i trajton si
çështje të përfshira brenda motiveve mbizotëruese të krijimtarisë së Naimit. Forma e
poezisë dhe elemente të caktuara stilistike, si figurat artistike, i sheh në funksion të
shprehjes së ndjenjës.
Te Mjeda vlerësimin për poetin e mbështet kryesisht në vlerën që i jep fjalës poetike
dhe shprehjes artistike, formave të reja e të larmishme të poezisë në tërësinë e veprave
183
Dialogje me shkrimtarë, f. 260. 184
F. 279. 185
F. 276.
54
të bazuar në gjallërinë jetësore. Zhvillimi qeniesor i poetit,186
sjell zhvillimin e
procedesë artistike dhe të poetikës së tij.187
Këto dy procese janë të lidhura në
marrëdhënie varësie me njëri-tjetrin, vizion ky edhe i vetë Qosjes kritik. Format e reja
që lëvron Mjeda janë tregues për të jo vetëm i ndikimit të kontekstit letrar e kulturor,
por edhe tregues i evoluimit të koncepteve dhe vizioneve të poetit rreth poezisë dhe
formave të saj ku me anë të dendësisë së shprehjes kërkon t‟i japë mendimit trajtën
më të përshtatshme.188
Për këtë arsye, referuar specifikave të poetikës së Mjedës, ai e
shqyrton në këndvështrim diakronik duke përcaktuar pozicionimin e tij(Mjedës) si
poet përkrah pararendësve dhe pasardhësve. Si përkrahës i idesë që poezia, ashtu si
poeti, është produkt i kohës në të cilën jeton dhe i trajtave të saj, kritiku formën e
veçantë të poezisë e sheh nën këtë këndvështrim. Për të kuptuar plotësisht vlerën e
saj(poezisë), ndien të nevojshme ta vendosë brenda kuadrit në letërsinë shqipe të
traditës dhe atë huaj.
Trajtat poetike që përcjell poezia e Lasgushit argumentohen nga Qosja si vazhdimësi
e formave të traditës e njëkohësisht edhe si risi e pararendëse e formave moderne në
letërsinë shqipe, ndërkohë që me letërsinë botërore ky zhvillim nuk qëndron në të
njëjtin raport. Ndërsa përpunimi gjuhësor artistik është armë e fuqishme e tij.Për të
shkruar drejt procedesë krijuese të Lasgushit, vëzhgon jo vetëm formën, por edhe
elemente të njohura për të si ndikime formale dhe filozofike origjinale.189
Për kritikun
ato çojnë në krijimin e tërësisë së poezisë, duke identifikuar edhe specifika të tyre, të
tilla si: ndjeshmëria dhe frymëzimi, që mbështeten në baza të traditës, 190
pikëpamjet e
tij klasiciste ndaj kuptimit të jetës dhe vdekjes191
, elementet dekadente me interesimet
e tyre drejt simbolit dhe krijimit të poezisë simbol, botëkuptimi anakronik kundrejt
nivelit teoriko-estetik të kohës, 192
materialin gjuhësor si element i përsosjes së
shprehjes, idetë me elemente të filozofisë ekzistencialiste, të cilat kanë sjellë
kompleksitetin e poezisë së Lasgushit. Për këtë arsye e vlerëson poezinë e Poradecit si
shfaqje hibrid i së resë me të vjetrën duke vënë në dukje dialektikëne zhvillimit
spontan të letërsisë shqipe. Gjithashtu konstaton mungesën e angazhimit në poezinë e
Lasgushit, të vënë re te shkrimtarët e tjerë bashkëkohës, dhe sjelljen e formave të reja
të cilat çuan më tej eksperiencën krijuese të poezisë shqipe. Në këtë mënyrë kritiku
sheh trajtën e poezisë në zhvillim dialektik me kohën, duke na vënë dukje
marrëdhënie shkak-pasojë të dukurive.
Ai (kritiku) e vlerëson interesimin e poetit ndaj gjuhës në dy drejtime:
1. në drejtim të zhvillimit dhe pasurimit të saj,
186
Megjithatë, si poet Mjeda ka pësue ndryshime të cilat ia ka diktuar qenia e tij shoqërore dhe
politike... f. 129. 187
Kështu elementet e para të shprehjes së tij simbolike kompletohen formalisht në një fazë më të
vonë... f. 130. 188
Me tingëllimat përqafon poetikën e simbolistëve. Kështu del që ai qëndron në trekëndëshin
romantizëm, realizëm, simbolizëm. 189
F. 142. 190
Përkrah sensibilitetit dhe frymëzimit Lasgushi asht poet romantik, anipse jo konsekuent deri në
fund. I tillë asht ndaj të kaluemes historike, ndaj natyrës, dhe ndaj erotikës... f. 141. 191
Ndërkaq ndaj kuptimit të jetës dhe ndaj vdekjes pikëpamjet e tij janë të nji natyre klasiçiste, f. 141. 192
Në poezinë e Lasgushit mund të pikasen edhe botëkuptime plotësisht anakronike që nuk puthiten me
nivelin teoriko-estetik të kohës dhe të literaturës tonë.
55
2. në drejtim të përpunimit të shprehjes artistike në poezi.
Ky orientim i tij përcaktohet nga Qosja si ndikim nga letërsia dhe shkrimtarët e
traditës dhe simbolistët.193
Specifika e procedesë krijuese në drejtim të përpunimit të
gjuhës dhe shprehjes artistike sipas tij, është përdorimi i simbolit të gjetur me
mjeshtëri në gjuhën tonë.194
Për kritikun shkalla më e lartë e vlerës artistike dhe
estetike e një poezie realizohet në harmoni të plotë mes përmbajtjes dhe formës. Te
Lasgushi vetëm një grup të caktuar poezish195
ai (Qosja), sheh një përdorim
funksional të simbolit në lidhje me kuptimin, ambivalencat që përftohen nga
përdorimi i gjuhës etj. Ndërsa në pjesën më të madhe të krijimtarisë, konstaton që kjo
marrëdhënie nuk është në raporte të balancuara, prandaj mbizotërimi i formës për
kritikun përbën të metë të poezisë së tij. Për këtë arsye Qosja e vlerëson krijimtarinë e
Lasgushit si poezi që nuk sjell risi në aspektin përmbajtësor.196
Përdorimin e trajtave
të veçanta poetike, mbizotërimin e efekteve pamore, 197
si rezultat i ndikimit të
tendencave eksperimentale poetike të kohës: simbolizmit dhe parnasizmit, është prirje
krijuese mbizotëruese e poetit: të kujdeset për rimën, melodinë, diksionin, ritmin.
Prandaj për hir të efektit muzikor meriton vendin e vet në letërsinë shqipe.198
Për hir
të efektit muzikor ai sakrifikon çdo gjë tjetër: kuptimin, tensionin e përgjithshëm,
figurat. Këto elemente e orientojnë kritikun ta shohë Lasgushin si autor estetik i cili
artin e bënte për art.
Te Migjeni kritiku mjaftohet vetëm me përcaktimin e përdorimit të figurave artistike
në plan vertikal, përdorimin e ironisë dhe satirës (të cilat për shkak të angazhimit
emocional të autorit ngrihen në nivelin e sarkazmës) dhe përpunimin e formës së
vargjeve, të cilat shquhen për konceptim origjinal.
Ndërsa te Mekuli aspektit gjuhësor dhe formës së poezisë i kushtohet vetëm fare pak
vëmendje, edhe kjo e vendosur në plane krahasuese me krijimtarinë e Migjenit me të
cilin konstaton pika të përbashkëta ngjashmërie.
Gjerqeku kujdeset mjaft për gjuhën, për fjalën si njisi poetike të vargut, andej e
qëmton me kujdes dhe e ven në vendin ku mund të krijojë efektin ma të shquem dhe ku
puthitet me materialin tjetër semantik.199
- pohon Qosja. Gjithashtu e tërheq
vëmendjen edhe në drejtim të zhvillimit gjuhësor dhe rëndësisë së veçantë që u
kushton shkrimtari formave më të lëvruara(tingëllima).
Evidentimi i elementeve specifike gjuhësore, funksioni i tyre, mënyra e ndërtimit,
kuptimi që përftojnë duke u nisur nga lëvrimi i formave të reja, përbërja e materialit të
përdorur, teknikat, mjetet, janë synim i kritikut etj. Për këtë arsye ai rendit si risi:
193
Me pikëpamjet e tij ndaj gjuhës dhe ndaj formave klasike të lirikës dhe simbolistëve, f. 172. 194
Po aty, f. 173. 195
Shënim. Qosja i referohet në këtë kontekst ciklit poetik Vallja e vdekjes, f. 173. 196
Edhe pse është kujdesur shumë për vargun Qosja është i mendimit që, përveç ciklit mbi vdekjen dhe
idealin me përmbajtjen e poezive të veta ai nuk i ka sjellë asgjë të re letërsisë shqipe, sepse shumë
poezi të tij janë të zbrazëta kuptimisht, lojë e thjeshtë e imagjinatës, brendi boshe, vruojnë tinguj që të
kënaqin, por që nuk e nxisin imagjinatën. 197
Evidenton prezencën e trepikëshit, imazhit dhe efektit vizual, ndikime nga poetët francezë në tri
forma, romanca, oda, balada. Po aty. 198
Po aty, f.175. 199
Po aty, f. 285.
56
- Materien përbërëse të poezive tingëllimë të autorit, veçoria e të cilave qëndron në
domethënie, sepse zgjerojnë opusin krijues të autorit dhe sjellin timbre të reja në
poezinë shqipe.
- Vargjet në të shumtën e rasteve kanë karakter refleksiv, sidomos kur vendosen në
raport të veçantë njeriu dhe natyra. Efekti estetik arrihet me mjete të zgjedhura të
shprehjes. Nuk është poet që nga poezia do të krijojë filozofi.
- Ironizimi, si formë e shprehjes vjen në dukje veçmas te personifikimi i elementeve
të natyrës, të faunës, florës.
- Poezia e tij komunikon në mënyrë të plotë me lexuesin, sepse është e hapur. Poeti
përpiqet të shprehet qartë, sepse synon ato figura e metafora që sjellin asociacione me
të cilat kapet qenësia e vargjeve, e tërësisë së tyre.
- Vë në dukje zhvillimin e stilit: Risitë e sjella i përkasin strukturës dhe formës,
strukturë më e dendur e vargut, e një emocioni më të objektivizuar, afinitet të
posaçëm ndaj vargut të rimuar, muzikaliteti, kumbimi, ritëm i përkujdesur etj.
- Kujdeset edhe për gjuhën, për fjalën si njësi poetike të vargut, prandaj e qëmton me
kujdes.
- Përdor strofa e vargje të shumëllojshme, ndikohet nga lirika popullore
57
Përfundime
Qosja kritik e fillon veprimtarinë e tij në një kohë kur në kritikën letrare shqiptare, si
brenda dhe jashtë kufijve, kishte filluar të zhvillohej në drejtime të caktuara, të
shkruheshin tekstet e para kritike, të aplikohej metoda e realizmit socialist200
dhe ishin
hartuar tekstet e para historiko-letrare. Ndërkohë në Kosovë kritika letrare e kësaj
periudhe ishte në një zhvillim të shpejtë në plan teorik, interpretues e analitik. Duke
zgjeruar fushën e interesimeve të saj, ajo(kritika letrare) merret në mënyrë intensive
me traditën e letërsisë shqipe(brenda dhe jashtë kufijve të saj) me letërsinë
bashkëkohore të zhvilluar në Shqipëri dhe Kosovë. Në këtë kuadër Qosja me studimet
e tij kritike, pozicionohet si kritik i cili kishte në fokus të punës si letërsinë e traditës,
ashtu edhe letërsinë bashkëkohore. Me synimin e vështrimit të letërsisë në kuptim të
tërësishëm në plan diakronik dhe sinkronik, ai sjell në vëmendje të lexuesit
krijimtarinë e shtatë shkrimtarëve të shquar, vendi dhe rëndësia e të cilëve në letërsinë
shqipe është i padiskutueshëm.
Përzgjedhja e shkrimtarëve që studion nuk është e rastësishme, ata i bashkon
krijimtaria në llojin e poezisë lirike dhe tendenca për të parë zhvillimin e saj në plan
historik.
Duke shquar brenda kësaj praktike elemente të përbashkëta për secilin prej studimeve
të krijimtarisë së shkrimtarëve: Zef Serembe, Naim Frashëri, Ndre Mjeda, Lasgush
Poradeci, Migjeni, Esad Mekuli dhe Enver Gjerqeku mund të themi që:
Qosja te të gjithë shkrimtarët ndjek të njëjtën praktikë. Atij i intereson
autori dhe krijimtaria e tij.
Për të studiuar krijimtarinë e tyre, studiuesi mbështetet në elemente të një
sërë metodash e teorish kritike: psikanalitike e psikobiografike,
hermeneutike dhe fenomenologjike, tematike, stilistike me të cilat heton:
autorin, procedenë krijuese, veprën, gjuhën etj. Herë-herë kritiku i aplikon
këto elemente të metodave të integruara në varësi të synimit të tij.
Fokusohet gjerësisht në jetën dhe të dhënat psikobiografike të autorit,
duke lidhur ngushtë elementet jetësore me veprën e tyre. Kemi parasysh
këtu raportet në të cilat vendos Seremben, kur fokusohet tek poezia-ditar i
jetës, te Naimi njeriu dhe fjala e tij, te Mjeda metamorfozat e përjetimit
dhe të shprehjes, te Lasgushi poeti dhe letërsia shqipe etj.
Po kështu i kushton vëmendje procedesë krijuese të cilën e heton në
drejtim të kontekstit social-historik e letrar, të prirjeve krijuese, nxitësve të
frymëzimit dhe stilit. Vëzhgimi i tërësishëm i krijimtarisë së shkrimtarëve
200
Ibrahim Rugova lidhur me këtë kontekst shkruan: “Sa i përket konkretisht pranimit të kësaj metode
e teorie në Shqipëri mund të themi se kjo u bë pa ndonjë problem të shquar pos disa kundërshtimeve
teoria mbizotëruese... Kësaj metode në Shqipëri i parapriu letërsia sociale e viteve ‟30, si dhe kritika
me koncepte për një letërsi realiste e kësaj kohe që ishte më e gjerë dhe mbështetej në koncepte më të
çliruara që faktikisht varej nga përcaktimi individual i botëkuptimit të shkrimtarëve. Aplikimi i kësaj
metode lidhej me ideologjinë shoqërore që zbatohej në kulturë e sidomos në letërsi.” Rugova Ibrahim,
Kahe dhe premisa të kritikës letrare shqiptare 1504-1983, Eurorilindja, Prishtinë, 1986, f. 209.
58
realizohet duke u mbështetur fort në kontekstin letrar të kohës dhe duke
dialoguar edhe me dukuri të shfaqura në letërsinë botërore. Te të gjithë
shkrimtarët kritiku pranon që nxitësit e frymëzimit e kanë burimin tek
elementet jetësore, botëkuptimi dhe pikëpamjet, konteksti letrar dhe
ndikimet. Si rezultat i kësaj marrëdhënie nuk janë të pakta rastet kur
brenda poezisë ai identifikon si elementet e traditës letrare, edhe të
angazhimit të poezisë si akt i shkrimit, të cilat lidheshin me pikëpamjet e
kohës201
. Angazhimin e sheh në forma të ndryshme, të përcjellë përmes
zgjedhjeve individuale të shkrimtarëve(si angazhim social edhe artistik),
madje në bazë të tij specifikon edhe veçori të stilit. Me anë të këtij
angazhimi Qosja kërkon forcimin e subjektit krijues, aftësimin dhe talentin
e tij. Funksioni shoqëror i letërsisë trajtohet po brenda këtij kuadri, në
rastet kur poezia nuk transmeton përmbajtje të lartë, pavarësisht vlerës
estetike, për studiuesin kjo përbën të metë të veprës. Fokusimi në mënyrë
specifike tek autori dhe elementet jetësore të tij janë tregues të shkollës që
përfaqëson kritiku.
Qasja tematike është metoda kryesore e aplikuar nga Qosja. Ajo nuk është
vetëm kriter tipologjizues, por edhe orientues i mënyrës si kritiku heton
krijimtarinë e shkrimtarëve dhe e kupton atë. Klasifikimi tematik vë në
dukje motivet e përbashkëta dhe zhvillimin konceptual të tyre në aspektin
e vështrimit historik të letërsisë.
Nuk janë të pakta rastet kur Qosja procedon me elemente të psikanalizës
për të gjetur origjinën e veprës letrare dhe me elemente të hermeneutikës
për të përshkruar përjetimin e autorit mbi krijimin artistik. Rezultat i marrë
në të gjitha rastet është ndjenja si nxitëse e frymëzimit artistik.
Gjuha nuk është synim i drejtpërdrejtë i kritikut, ajo hetohet si pjesë e
stilit, mjet i përftimit të shprehësisë artistike dhe individualitetit të
shkrimtarëve, po kështu edhe forma e poezisë me të gjithaelementet e saj.
Mesazhi dhe qenësia e veprës trajtohen brenda procedesë krijuese të
shkrimtarëve, pa u kthyer qëllim në vetvete gjatë studimit të krijimtarisë së
tyre. Pjesa më e madhe e veprave të marra në konsideratë studiohen në
drejtim të përmbajtjes ku forma shihet dhe analizohet në funksion të saj.
Në përfundim mund të themi: Qosja kritik është i hapur ndaj aplikimit të metodave
moderne të studimit të letërsisë çfarë bën të qartë synimin e mëvonshëm të tij, të
përpunojë një metodë të vetën për studimin shkencor të saj. Vështrimi së jashtmi dhe
së brendshmi justifikon aplikimin e tyre për të studiuar krijimtarinë e shkrimtarit nga
një vështrim i përgjithshëm. Përpos vlerave të sipërpërmendura, gërshetimi i
elementeve të metodave moderne, nuk e shpëton plotësisht studiuesin nga sociologjia
e letërsisë. Fokusimi në mënyrë të zgjeruar tek elementet psikobiografike, zhveshja e
kuptimit të tekstit nga ligjësitë e brendshme në të cilat prodhohet ai (gjetja e mesazhit
në kod, përpunimi i gjuhës, vlera estetike e përftuar si rezultat i saj, prodhimi i
201
Është fjala për teorinë e Sartrit në studimin e tij letrar filozofik “Letërsija e angazhueme” II, Jeta e
Re, Prishtinë, 1960, nr.3. f. 246-252: 1964, nr 6, f. 844-851.
59
kuptimit nga lexuesi) edhe pse përmbajtja e kuptimit poezi është i lëkundshëm dhe i
kushtëzuar nga faktori kohë202
, ia sjellin Qosjes një rrezik të tillë pavarësisht faktit se
brenda tyre merr kuptim një vështrim në plan historik i letërsisë.
Studiuesi diskuton për shkrimtarët dhe krijimtarinë e tyre letrare në poezi pa u
fokusuar në mënyrë të drejtpërdrejtë në funksionin poetik të tyre, i cili është statusi i
themelor i saj. Ai e trajton më shumë vlerën estetike si përjetim emocional, shprehje
idesh dhe pikëpamjesh filozofike dhe jo si fjalë e cila me semantikën, formën e saj të
brendshme dhe të jashtme përfton vlerën e saj.
Shpesh ligjërimi i tij karakterizohet nga ekzaltimi e patosi që ishte karakteristike për
kritikën e kohës, duke kërkuar afirmimin e aspekteve subjektive të krijuesit, formimin
e individualitetit të tij si kusht për një realizëm më të madh në art. Të gjitha
këtoelemente janë tregues të kufizimeve të kritikës së Qosjes. Gjithashtu trajtimi
kompleks i shumë metodave njëkohësisht e shpeshherë konfuz, ka sjellë edhe
vështirësi jo vetëm në kuptimin e drejtë të natyrës së studimeve të tij, por edhe në
kushtëzimin e shprehjen e një mendimi dhe qëndrimi të qartë tonin si studiues ndaj
veprës së tij.
Përpos kësaj, ai si kritik përpiqet ta kuptojë krijimtarinë e shkrimtarëve të
transmetuar në mënyrën e tyre, e lexon veprën si pjesë të traditës, për të cilën koha në
të cilën vetë Qosja shkruan, ka interes objektiv ndaj saj.
202
Jakobson Roman, What is poetry, 1984.
60
PJESA II
ÇËSHTJE TEORIKE-LETRARE
KONTINUITETE (VAZHDIMËSI)
61
KAPITULLI I
1. Karakterizime hyrëse
Përveç kritikës letrare, në punën e tij studimore Qosja i ka kushtuar një vëmendje të
madhe edhe trajtimit të çështjeve me karakter teorik-letrar. Veprat studimore me një
fokus të tillë janë: Kontinuitete (Vazhdimësi) -1972, Prej tipologjisë deri tek
periodizimi -1979, Nocione të reja albanologjike - 1983, Tri mënyra të shkrimit shqip
-2004. Në to janë trajtuar koncepte e probleme të ndryshme që kanë të bëjnë me
letërsinë në përgjithësi apo edhe me metoda letrare në veçanti.
Tendenca për të trajtuar probleme teorike lidhet me mungesën e studimeve të tilla, të
cilat duhet jo vetëm të qartësojnë koncepte, të shtrojnë e zgjidhin problematika të
caktuara, por edhe të plotësojnë e të sistemojnë kuadrin e njohurive të tilla të
nevojshme për letërsinë, kritikën letrare dhe historinë e letërsisë.
Gjati gjithë veprimtarisë së tij Qosja përpos studimeve kritike dhe atyre historike-
letrare është marrë edhe me trajtimin e çështjeve me karakter teorik-letrar, duke
shpalosur gjerësisht konceptet e tij mbi to. Shpesh diskutimi dhe trajtimi i çështjeve të
tilla kanë ngjallur debate në rrethet kulturore dhe diskutime nga më të ndryshmet.203
Në tërësinë e këtyre veprave të shkruara vlen të përmenden çështjet e shumta që i
përkasin sa teorisë së letërsisë, aq edhe historisë së letërsisë, të tilla, si: konceptet e
shkrimtarit, kritikut dhe historianit, krijimtaria dhe kultura e krijuesit, probleme të
letërsisë së traditës dhe asaj bashkëkohore, përcaktime të nocioneve letërsi shqipe dhe
letërsi e shkruar shqip, raporte të letërsisë me jetën dhe realitetin, raportet e prozës
dhe poezisë me censurën, metoda e realizmit socialist-kufizimet e saj, zhvillimi
anakronik i letërsisë shqipe, çështje të periodizmit të letërsisë etj. Ashtu siç e kemi
theksuar edhe në pararendje, e gjithë vepra studimore ka nevojë për një hulumtim të
veçantë, pasi është e gjerë dhe prek fusha të gjithanshme. Hulumtimi ynë është
përqendruar në veprën Kontinuitete (Vazhdimësi), sepse në të Qosja i kushton
vëmendje në mënyrë të veçantë disa prej çështjeve të sipërpërmendura dhe shfaqen
dukshëm si koncepte të Qosjes mbi letërsinë, teorinë dhe historinë e letërsisë, ashtu
edhe qëllimi i tij, përcjellja e tyre tek lexuesi si forma të zhvillimit dhe emancipimit të
tij.
203
Kemi parasysh këtu veprat në të cilat Qosja ka trajtuar çështje dhe probleme me karakter teoriko-
letrar e historiko-letrar, si: Prej tipologjisë deri tek periodizimi, në të cilën përveç tipologjizimit të
dukurive letrare që i përkasin letërsisë së traditës e bashkangjitur me to trajton çështjen e periodizimit
të letërsisë shqipe; Tri mënyra të shkrimit shqip ku trajton çështje që lidhen me metodën e realizmit
socialist, shkrimit ideologjik, shkrimit folklorik dhe atij modern; Nocione të reja albanologjike, në të
cilin trajtohen çështje që i përkasin sa letërsisë dhe kritikës letrare, aq edhe kulturës në përgjithësi.
Gjithashtu mund të përmendim që është në natyrën e Qosjes që me shpalosjen e koncepteve të tij mbi
letërsinë, kritikën letrare, teorinë e letërsisë dhe historinë e letërsisë të hapë debate të ndryshme në
rrethet kulturore dhe në periodikët e ndryshëm të tillë si pohimi i tij mbi zhvillimin atipik të letërsisë
shqipe apo edhe debati mbi vlerën e veprave të I. Kadaresë etj.
62
Vazhdimësi është vepra, e cila shfaq dukshëm prirjen e Qosjes për të trajtuar çështje
me karakter teoriko-letrar dhe synimin i tij për të kodifikuar në dije një eksperiencë të
përftuar nga studimi i thelluar i letërsisë. E botuar në vitin 1972, ajo përbëhet nga
studime dhe ese mbi shkencën për letërsinë dhe fushat e saj(letërsia, kritika dhe
historiografia letrare). Vepra është ribotuar në serinë e veprave të plota të studiuesit,
nga Instituti Albanologjik Prishtinë, në vitin 2010, me një riorganizim të përmbajtjes
për shkak objektit të tyre.
I pajisur me përvojën që ofronte historia e zhvillimit të shkencës letrare si dhe me
vetëdijen për gjendjen jo të dëshirueshme në fushën e studimeve letrare shqiptare204
,
R Qosja, përmes praktikës së vet studimore, në gjysmën e dytë të shek XX, do të
provojë të trajtojë çështje me karakter teorik, përveç studimeve kritike mbi letërsinë
dhe shkrimtarët shqiptarë. Me anë të kësaj vepre, Qosja do të ndikojë në njërën anë, të
kuptimësohen konceptet teorike themelore të nevojshme për zhvillimin e letërsisë,
ndërsa në anën tjetër, përmes mendimit teorik të kodifikuar do të kontribuojë me
projektin e tij, në zhvillimin e mëtejshëm të shkencës për letërsinë.
Në hyrje të saj janë vendosur dy paratekste të shkëputura nga Upanishada VII, 17 dhe
Psalmet, të cilat në vetvete përmbajnë filozofinë e ndërtimit të saj. Ato demonstrojnë
rëndësinë që ka për Qosjen kuptimi dhe të zotërimi i njohurive mbi shkencën për
letërsinë. Zotërimi i dijes të jep të drejtën të flasësh në mënyrë të qartë për të
(shkencën për letërsinë dhe pjesët përbërëse të saj) nga pozita objektive. Përmes
kuptimit të tyre vihen në dukje synimet që studiuesi i vendos vetes:
- të mbajë qëndrim rigoroz kundrejt studimit me objektivitet, të mbështetur në
parime të shkencës së letërsisë, pa bërë kompromise me asgjë.
Vepra është e ndërtuar me tri pjesë, të cilat janë: Letërsia e traditës, Letërsia e sotme,
Historia dhe kritika letrare. Në pasthënien e veprës autori jep një shpjegim mbi
botimin e tyre në revistat dhe gazetat e mëposhtme: Gjurmime albanologjike, Jeta e re,
Fjala dhe Rilindja në vitet 1967-1971. Qosja i quan trajtesa dhe sprova të gjitha
tekstet, të cilat i bashkon objekti, natyra dhe qëndrimi i autorit. Statusi i tyre si trajtesë
dhe sprovë i jep mundësi të shtrojë diskursin në nivel teorik e eseistik.
Vazhdimësi për nga objekti dhe diskursi përfaqëson prirjen e studiuesit për të kaluar
nga kritika me karakter interpretues e vlerësues, objekt i së cilës është letërsia (vepra
letrare), tek shkrimet me karakter sistematizues të njohurive të teorisë dhe historisë së
letërsisë, duke iu referuar kontekstit të letërsisë shqipe. Kjo ndërmarrje e veprës është
pjesë e qëllimit afatgjatë të Qosjes për hartimin e një historie të letërsisë, sepse pa
sistemim teorik të njohurive, pa kodifikim të dijes teorike nuk mund të ketë histori të
letërsisë.
204
Theksojmë se përvoja dhe metodat e zbatuara të deriatëhershme fokusoheshin në përshkrimin e
fakteve empirike dhe vlerësimin e tyre në mënyrë të veçuar, të cilat shquanin dallimet dhe tiparet e
dukurive të veçanta letrare, pa mbërritur në analiza sintetizuese mbi funksionimin e sistemit si i tërë
dhe të marrëdhënieve mes tyre.
63
Në vepër shqyrtohen njëkohësisht çështje dhe koncepte që lidhen me: letërsinë shqipe,
traditën e saj, shkrimtarin, kritikun, marrëdhëniet e tyre me realitetin dhe jetën
shoqërore, gjinitë letrare dhe karakteristikat e tyre, trajtohen në mënyrë konkrete
autorë dhe fenomene të saj, duke kaluar nga e përgjithshmja tek e veçanta e anasjelltas.
Rrokja e një objekti kaq të gjerë është zgjedhur të realizohet kryesisht përmes
tipologjizimit të dukurive dhe fenomeneve, profileve të shkrimtarit e kritikut,
historianit të letërsisë, për të zbritur në çështje që spikasin në secilën prej fushave.
Qosja synon krijimin e një pamjeje të përgjithshme letrare-estetike të fenomeneve
artistike205 në letërsinë shqipe, përmes unitetit dialektik206
që ngjet brenda lëvizjeve të
tërësisë, prandaj është në interes të tij që, përmes tipologjizimit të dukurive dhe
analizës së tyre të mbërrijë në sinteza thelbësore. Operon me anë të elementeve
specifike të një analize tipologjike, si p.sh.: përgjithësimi, ngjashmëria, diferencimi,
ndryshimi etj., ku nga procesi i përgjithësimit për të shquar tipin, i cili ndërtohet në
bazë të ngjashmërisë, kalon tek e veçanta dhe e ndryshueshmja207
. Kjo praktikë e
ndjekur krijon një ide mbi strukturën e objektit ose mbi elementet që e përbëjnë, duke
u dhënë trajtesave në mënyrë të përgjithshme karakter shkencor.
Studiuesi synon kanonizimin dhe klasifikimin hierarkik të dukurive, koncepteve,
transmetimin dhe mbrojtjen e traditës, formulimin e parimeve dhe kritereve, shpjegime
dhe diskutime të huazimit shabllon nga praktikat dhe metodat moderne. Ai ndien të
nevojshme të kontekstualizojë kuptimin e koncepteve brenda realitetit shqiptar, duke
identifikuar dhe shpjeguar specifikat e kuptimit brenda këtij konteksti dhe
individualitetin e tyre.
Mund të shquajmë në këtë mënyrë, dy kahje të cilat i synon Qosja te vepra
Vazhdimësi:
- njohjen dhe të kuptuarin e koncepteve teorike (ndërsa shkruan mbi dukuritë
tipike të letërsisë, ai përpiqet të kuptojë atë, veten dhe botën);
- të ndikojë dhe të veprojë me anë të trajtesave të kësaj vepre (duke shkruar për
letërsinë, e shtyn lexuesin që të lexojë atë që ai vetë ka lexuar dhe në mënyrën që
e ka lexuar).
205
M. B. Hrapchenko, Tipologicheskie izuchenie literatury i ego principy, në Vaprosky literatury,
Moskva, 1968, n.2, f. 55-83. 206
Sipas Lotman-it dukuritë letrare, shfaqja dhe zëvendësimi i tyre, vështruar brenda tipologjisë,
formojnë unitetin dialektik që mund të shpjegohet me ndërtimin e tipave. J. M. Lotman, “Ogledi iz
tipologije kulture”, në Treci program RB, Beograd, 1974, vj. VI, nr 23, f..440-586. 207
Shënim. këtu kemi parasysh një sërë trajtesash të Qosjes, si: Tre poetë dhe tri periudha letrare,
Historia e letërsisë mes dy fronteve, Prometeizmi në letërsinë shqipe, Lirika dhe romani etj. Llojet e
tipologjisë së realizuar nga Qosja do të shihen më konkretisht në çështjen: Qasje metodologjike.
64
2. Objekti i trajtesave dhe i sprovave
Pjesa e parë e titulluar Letërsia e traditës, përbëhet nga dy trajtesa me karakter teorik
të historisë së letërsisë: Për traditën dhe kundër tradicionalizmit, Prometeizimi në
poezinë shqipe dhe sprova Tri poetë dhe tri periudha letrare.
Pjesa e dytë titullohet Letërsia e sotme dhe përbëhet nga trajtesat: Përgjegjësia
gjuhësore e shkrimtarit, Proza e jetës dhe proza e letërsisë, Lirika dhe romani,
Përsiatje rreth poetëve të mëdhenj, Imagjinata e armatosur dhe sprova Dialog i
imagjinuar.
Pjesa e tretë titullohet Historia dhe kritika letrare, në të cilën trajtohen çështje të
rëndësishme që lidhen si me koncepte dhe nocione, ashtu edhe me dukuri që i
përkasin kritikës letrare dhe historisë së letërsisë: Përgjegjësitë e kritikut letrar,
Kritika, letërsia dhe paqartësia, Recensuesi dhe kritiku, kritika e kritikuar dhe sprova
Historia e letërsisë mes dy frontesh.
Në dy pjesët e para të emërtuara Letërsia e traditës dhe Letërsia e sotme, ky lloj
klasifikimi ka dy kahe orientimi, të cilat i lidh e njëjta fushë, letërsia, por që në varësi
të periudhës specifikon nocione dhe dukuri, kuptimi i të cilave bëhet më i qartë
brenda konteksteve të tyre. Pra në varësi të secilës ndarje Qosja diskuton çështje të
cilat kanë kuptim brenda periudhës që ato i përkasin.
Nga sa më sipër trajtohen nocione, si: tradita letrare, poet/ shkrimtar, poetë të
mëdhënj, prozë, lirikë, roman, imagjinatë, periudhë etj. apo edhe ato që i përkasin
kritikës letrare dhe historisë së letërsisë: kritik letrar, historian i letërsisë etj. Të tilla
trajtesa vijnë nën një këndvështrim origjinal të studiuesi me synimin të zhvillojnë më
tej pamjen mbi letërsinë si produkt dhe si proces, të konkretizuara përmes një
konteksti kulturor të veçantë të letërsisë shqipe.
Specifika e ndërtimit të veprës qëndron në mënyrën e organizimit të objektit të saj, që
paraqet jo pak vështirësi për t‟u klasifikuar. Për ne do të ishte e thjeshtë të
mbështeteshim në një përcaktim sipas renditjes dhe klasifikimit në pjesë e çështje të
realizuara nga autori, por duhet thënë se objekti i trajtesave të Qosjes është relativisht
kompleks. Trajtimi dialektik i dukurive, bën që të jetë e vështirë të shkëpusësh
nocione, koncepte, dukuri në mënyrë të prerë. Erudicioni i gjerë i studiuesit, prerja
prej kritiku, teoricieni dhe historiani të letërsisë bën që shpeshherë çështjet të
trajtohen në mënyrë të integruar, si pjesë organike të njëra-tjetrës.
Gjithashtu organizimi i kësaj vepre ka një rend logjik të brendshëm; fillimisht ai
fokusohet te konceptet, kuptimi dhe këndvështrimi i tij për dukuritë që e
karakterizojnë, teorinë, historinë e letërsisë dhe kritikën letrare, si pjesë përbërëse të
shkencës për letërsinë, drejt tipologjizimit të tyre, e më tej në ndërtimin e profileve të
ndryshme(shkrimtari, poeti, kritiku ) po në kuadër të teorisë së letërsisë.
65
Kështu kemi trajtim të dukurive të tilla:
a. Kuptimi i traditës208
në një realitet kulturor dhe qëndrimi ndaj saj, duke e
vlerësuar si një element të rëndësishëm mbi të cilin ndërtohet letërsia në tërësi;
prometeizimi si dukuri thelbësore e poezisë shqipe të traditës209
(duke i
vendosur kufij kohorë fillimet e Rilindjes Kombëtare dhe Luftën e Dytë
Botërore). Trajtimi në rrafsh tematik i kësaj dukurie210
i krijon mundësi Qosjes
të evidentojë perceptimin e rolit e poetit në kontekste social-historike të
caktuara, faktorët që ndikojnë në prodhimin e motiveve mbizotëruese të
procedesë krijuese dhe në zhvillimin e receptimit të poezisë, kur ajo u
përshtatet nevojave të lexuesit e si ndikon në evoluimin e këtij receptivi.
b. Koncepte dhe dukuri të letërsisë së sotme, të cilat i trajton sa për qëllime
njohëse e informuese, aq edhe si elemente përbërëse të procesit krijues letrar
dhe të zhvillimit e konturimit të letërsisë shqipe në tërësi, si:letërsi shqipe211
,
përkufizimi i këtij togfjalëshi në kontekstin e brenda përfshirjes së krijimtarisë
letrare të shkruar në gjuhën shqipe nga vetë shqiptarët pavarësisht kufijve
fizikë të saj212
, të mënyrave të shkrimit letrar, të cilat në vetvete përfshijnë edhe
një klasifikim të shkrimtarëve; uniformizimi i letërsisë me anë të formësimit
skematik të personazhit negativ dhe atij pozitiv, si elemente që ndikojnë
drejtpërdrejt në funksionin e letërsisë; dëmet që sjell tendenca në veprën
letrare; kriteret që ndikojnë në vlerësimin e një vepre të madhe në letërsi;
raporti mes letërsisë lokale dhe asaj universale. Në këtë kontekst Qosja thekson
mënyra e veçantë e trajtimit të një vepre letrare, përcakton vlerën dhe
karakterin lokal, provincial, apo universal të një vepre letrare.
c. Probleme të gjinive dhe llojeve letrare, të cilat sillen në vëmendjen e lexuesit si
dukuri të përgjithshme brenda një konteksti kulturor të veçantë siç është ai
letrar shqiptar. Qosja ndien të nevojshme të diskutojë mbi gjerësinë e shprehjes
së secilit lloj, të evidentojë kushtet se çfarë i prodhon secilën prej tyre, raportet
që kanë mes njëri-tjetrit, interesimet e lexuesit ndaj njërit apo tjetrit lloj.
Njëkohësisht ai merr në konsideratë të reflektojë ndaj zhvillimit të
përgjithshëm të perceptimit ndaj këtyre llojeve, duke analizuar edhe faktorët të
cilët sjellin nevojën për forma të reja të shprehjes si dhe derivimin e krijimin e
formave të reja prej tyre (nga lirika dhe romani).
ç. Koncepte që lidhen drejtpërdrejtë me procedenë letrare, si: raportin mes
letërsisë dhe jetës213
, si dukuri e cila ndikon sa në procesin krijues të shkrimtarit
për krijimin e veprës letrare, aq edhe në qëndrimin që mban ai ndaj realitetit në
208
Qosja, Rexhep. “Për traditën kundër tradicionalizmit”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë,
2010. 209
Qosja, Rexhep. “Prometeizimi në poezinë shqipe”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë,
2010. 210
Shënim. Këngën e flijimit për hir të popullit, këngën e pakënaqësisë ndaj realitetit historik e shoqëror
dhe këngën e besimit në të ardhmen. 211
Qosja, Rexhep. “Dialog i imagjinuar”, në Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 100. 212
Po aty, f. 105. 213
Po aty, në trajtesën “Proza e jetës proza e letërsisë”.
66
këtë proces; mundësitë që ka shkrimtari gjatë krijimit të një vepre letrare për të
shfrytëzuar përvojën e të shprehë prirjet e tij; të raportit mes ngritjes profesionale
të shkrimtarit dhe frymëzimit, 214
nxitjen e imagjinatës nën efektin e faktorëve të
ndryshëm, si elemente që ndikojnë në realizimin e procesit krijues dhe. Këto
probleme i trajton jo vetëm si dukuri të procesit krijues letrar, por edhe si
perceptime të shkrimtarëve dhe lexuesve, kuptimi për të cilat duhet të zhvillohet e
të përmirësohet.
d. Dukuri dhe koncepte të kritikës letrare dhe mënyrës si realizohet ajo. Ndër to
Qosja ndien të nevojshme të trajtojë:
- dukurinë e paqartësisë në tekstet letrare dhe ato kritike215
, të cilën e sheh si
derivat të një sërë faktorëve, si: mungesa e një qëllimi të qartë përse bëhet kritikë,
të prirjeve të ndryshme të shkrimtarëve dhe kritikëve për t‟u shprehur të qartë ose
jo, të tendencës së pseudokritikëve për të mos u shprehur qartë etj.;
- probleme të kritikës, të cilën duke e konsideruar si institucion, vë në dukje
jo vetëm rëndësinë e saj, por edhe marrëdhëniet që ajo vendos me individë që
merren me kritikë.
dh. Koncepte dhe dukuri të historisë së letërsisë, si:
- dukuri të historisë së letërsisë si shkencë e re në zhvillim, në kontekstin e
realitetit shqiptar; format e qasjes, rrezikun ndaj metodave sociologjike
tradicionaliste, apo moderne të studimit, të huazuara pa u mbështetur në kritere
dhe kontekste, brenda të cilave duhet të kenë kuptim.
e. Portretizime në bazë të koncepteve::
- të studiuesit, shkrimtarit, poetit, kritikut, recensuesit letrar dhe historianit të
letërsisë. Konceptin e shkrimtarit e trajton në disa përmasa: profilizon poetët e
mëdhenj në kontekst të letërsisë universale, diskuton mbi mënyrën e realizimit të
procedesë krijuese të tyre dhe faktorët që ndikojnë në formimin si shkrimtarë të
tillë; vendos në raporte krahasuese romancierin dhe poetin lirik, prirjet e tyre
krijuese216
etj. Ky profilizim kap aspekte të ndryshëm të procesit krijues e përveç
tij edhe mënyrën sesi shkrimtari e përdor gjuhën217
;
- konceptet për kritikun, recensuesin letrar dhe historianin e letërsisë i vendos
në plane krahasuese e ballafaquese mes tyre; evidenton ngjashmëri me koncepte
të teoricienëve, kritikëve letrarë botërorë;218
shpjegon kuptimin e koncepteve
kritik- recensues në kontekstin e letërsisë, praktikës dhe realitetit shqiptar;
214
Po aty, në trajtesën “Imagjinata e armatosur”. 215
Qosja Rexhep, “Kritika, letërsia dhe paqartësia” në Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë,
2010. 216
Portretizimi i tyre realizohet me anë të një analize të hollë të procedesë krijuese, përmes të cilave
mbërrin në mënyrë organike në konfigurimin e periudhave të ndryshme letrare brenda letërsisë shqipe,
rezultate këto të rëndësishme për historinë e letërsisë në tërësi dhe në poezinë lirike në veçanti. Qosja,
Rexhep, “Tri poetë dhe tri periudha letrare”, në Vazhdimësi, kolana e veprave të R. Qosjes, f. 74. 217
Qosja, Rexhep, “Përgjegjësia gjuhësore e shkrimtarit”, në Vazhdimësi, Instituti albanologjik,
Prishtinë, 2010. 218
Thibaudet, Albert, Physiology of criticism, 1930.
67
profilizon historianin e letërsisë, 219
të cilin gjithashtu e shehnë kompleksitet dhe
njëkohësisht në mënyrë të integruar brenda metodave220
që trajton; bën dallime të
mënyrës si konceptohet profili i tij në metodat bashkëkohore.221
3. Marrëdhënia me objektin e trajtesave dhe sprovave
Te trajtesat e Qosjes objekt i tyre është kryesisht hulumtimi i ligjësorive përmbaj-
tësore e strukturore të poetikës në letërsisë shqipe. Këto trajtesa nuk kanë vetëm
karakter informues, shpjegues dhe argumentues, me të cilin synojnë të rrokin
vëmendjen e lexuesit, por janë përpjekje për të rikonfiguruar sistemin letrar të
letërsisë shqipe. Për këtë arsye, studiuesi i mëshon fort rigorozitetit shkencor, duke e
kapërcyer në një masë të caktuar interesimin individual dhe raportin refleksiv ndaj
këtij objekti, si dhe duke i dhënë më shumë vlerë sintetizimit të dijes së përgjithshme
për shkencën e letërsisë.
Thelbi i marrëdhënies me objektin e vet, qëndron në përcjelljen e ligjësorive të
sistemit letrar dhe në mënyrën si studiuesi e koncepton dhe e përfytyron këtë sistem.
Ai do ta konfigurojë atë në veprat e tij pasardhëse222
, i mbështetur në filozofinë e
kritikut dhe historianit të letërsisë nga parime dhe këndvështrim individual. E ndjek
objektin e vet në të gjithë komponentët përbërës: në shpjegim të procesit krijues; në
interpretim të marrëdhënieve që vendosen mes realitetit dhe letërsisë; në argumentim
dhe mbështetje të tezës mbi traditën; në konfigurimin e shkrimtarit dhe elementeve
përbërëse të punës së tij(frymëzimi, ngritja profesionale, përgjegjësia gjuhësore etj.);
në konfigurimin e historianit të letërsisë dhe kritikut letrar, në drejtim të metodave që
përdorin të vlerësuar veprën letrare etj.
Gjithashtu e shqyrton objektin në disa plane, për të përcjellë kuptime të gjera dhe të
thella, duke vënë në dukje të metat dhe përparësitë e metodave të aplikuara dhe të
kuptimit që ato marrin brenda një konteksti të caktuar të letërsisë dhe historisë së
letërsisë. Ndërton shpesh në formë teze kuptimin e vet për to, duke sjellë argumente të
qëndrueshme, baza e të cilave mbështetet mbi tregues dhe fakte të letërsisë botërore e
shqiptare dhe zhvillimit të tyre.
Po i referohemi si shembull trajtesës “ Për traditën kundër tradicionalizmit” ku Qosja
shprehet:Ithtarët e tezës së parë, të traditës së separatizuar, domethënë të veçuar
mendojnë se letërsia e Kosovës është një ishull i vetmuar, i ndarë nga letërsia shqipe
që me kurrfarë vijash ajrore tokësore apo shpirtërore nuk lidhej me të. Disa të tjerë
me numër më të shumtë pohojnë me këmbëngulje më të madhe se tradita jonë është
219
Qosja, Rexhep, “Historia e letërsisë mes dy fronteve” në Vazhdimësi, Instituti Albanologjik,
Prishtinë, 2010. 220
Po aty 221
Qosja i referohet konceptit të formalistëve për historianin e letërsisë. Po aty 222
Shënim. Është fjala për veprën Histori e letërsisë – Romantizmi I, II, III, në të cilën Qosja e synon
konfigurimin e plotë të letërsisë shqipe.
68
më e madhe, më e pasur….kjo mund të quhet teza e traditës së thjeshtësuar. Të fundit
që përbëjnë shumicën absolute, termit traditë i japin kuptim shumë më të gjerë….kjo
është e ashtuquajtura teza e qëndrimit tradicionalist.. Nuk ka dyshim se asnjëra prej
këtyre tezave nuk mund të qëndrojë për shkak se është e mëngët…që para logjikës
shkencore vë një logjikë tjetër, të perspektivës së shkurtër. 223
Më anë të këtyre trajtesave mbi dukuri të tilla letrare, duke shpërfaqur origjinalitetin e
tij, studiuesi synon të ndikojë në zhvillimin të mendimit të lexuesit rreth tyre duke
sjellë shembuj të shumtë, të cilët i referohen praktikave dhe përvojave të krijimtarisë
në letërsinë botërore. P.sh. tek trajtesa, Përsiatje për poetët e mëdhenj Qosja shprehet:
“… Po kjo kurrsesi nuk domethënë se në kohën tonë nuk mund të shfaqen poetë të
mëdhenj, ashtu sikundër janë shfaqur edhe në shekujt e kaluar. Njëanshmëritë që
vërehen në letërsinë bashkëkohore, e që janë njëanshmëri për shkak të aspekteve me
të cilat ajo merret, mund të supozojmë se do të sintetizohen prej shkrimtarëve që ato
aspekte do t‟i shndërrojmë në tërësi. Çdo epokë shoqërore, historike, kulturore,
artistike, stilistike mbyllet me sinteza: pjesëtarët e një brezi, pikërisht ata me
hulumtimet e tyre të orientuara në anë të ndryshme, përgatisin rëndom përfaqësuesin
e vet me prirje sinteze. Mund të shpresojmë që edhe letërsia shqipe është duke
përgatitur përfaqësuesit e tillë. Ashtu sikundër kanë bërë Naim Frashëri dhe Gjergj
Fishta sintezën cilësore të letërsisë së paraardhësve dhe bashkëkohësve të tyre, po
ashtu mund të pritet se edhe në kohën tonë të dalin krijues që do ta bëjnë sintezën e
veçorive të letërsisë së sotme shqipe. Vazhdimësia e letërsisë shqipe, aq shpesh e
ndërprerë, e cenuar dhe e dëmtuar për shkak të fatit tragjik historik të popullit tonë
është vënë dhe forcuar tani edhe me krijimin e gjuhës letrare kombëtare. Në qoftë se
edhe poetët tanë më të mëdhenjë kanë mbetur do farë” regjionalistësh “ gjuhësorë,
poeti i ardhshëm kombëtar do të jetë tamam kombëtar edhe në këtë pikëpamje. Ai do
ta ngrejë këtë gjuhë në një shkallë më të lartë, do të zhvillojë mundësi të e saj
shprehëse dhe, natyrisht, do të bëjë sintezën e ideve dhe stileve të letërsisë sonë të
kësaj kohe. Duke përmbledhur veçoritë që e cilësojnë këtë letërsi, ai, njëkohësisht do
të jetë edhe paralajmërues i një letërsie të re, i një rilindjeje të re. Deri atëherë mund
të kem kënaqësinë që t‟ia përgatisim rrugën duke e lehtësuar kështu edhe mundësinë e
dukjes së tij 224
.
Siç shihet, synimi i vënies në dukje të këtyre dukurive, nuk është thjesht vetëm njohja,
por përpunimi i dijes për to, zgjerimi i këndvështrimeve dhe marrëdhënieve të
vendosura mes tyre, të mbështetura gjerësisht sa në këndvështrim historik aq edhe
aktual të kohëve dhe realiteteve sotme. Po me këtë funksion është krahasimi i
shkrimtarëve dhe dukurive nga letërsia botërore dhe ajo shqipe: p.sh. “Kështu, fjala
vjen, dramaturgët e mëdhenj grekë, Eskili, Sofokliu, Euripidi dhe Aristofani i janë
kthyer tragjedisë dhe komedisë për arsye se në vjershën lirike nuk kanë mundur ta
shprehin plotësisht botën e tyre të pasur krijuese; Danteja i është kthyer poemës së
madhe, duke i vënë vargjet në shërbim të strukturës së saj, për shkak se në vjerëshën
lirike, nuk do të mundë t‟i shprehte gjithë ato probleme morale, politike dhe filozofike
223
Qosja Rexhep, “Për traditën kundër tradicionalizmit”, në Vazhdimësi… f. 51. 224
Qosja Rexhep, “Përsiatje për poetët e mëdhenj”, në Vazhdimësi, f. 162-163.
69
që ia shtronte koha…. Gëtja ka shkruar vargje sa herë ka ndier nevojë të shfryjë
shpirtërisht, por i është kthyer dramës e romanit kurdo ka vërejtur se lirika nuk mund
t‟i përfshijë të gjitha mëdyshjet e problemet që mundonin imagjinatën krijuese; Valter
Skoti, Gogoli, Balzaku, Floberi, Manconi, Dostojevski, …dhe romansierët e tjerë nuk
kanë provuar fare t‟i nënshtrohen pedanterisë që e kërkon vjersha lirike. 225
Studiuesi e bashkëpërfshin lexuesin në një proces të kuptimit, të shpjegimit dhe të
refleksionit mbi objektin, për faktin sepse kontekstualizon dukuri, të cilat i përkasin
një realiteti të njohur për të (letërsia shqipe dhe konteksti i saj); trajton në mënyrë
origjinale duke i shpëtuar shabllonizmave226
që rëndom karakterizonin rrethet
kulturore dhe letrare të asaj kohe, shprehet qartë me një gjuhë të thjeshtë pa e
ngarkuar me terminologji e abstragime të panevojshme.
E bashkëpërfshin lexuesin, edhe nëpërmjet mënyrës së komunikimit mes tyre mbi
objektin e trajtuar, me anë të rritjes e vetëdijes për të (objektin), ku të dy, si studiuesi
dhe lexuesi, shfaqin një nivel të lartë interesimi, sepse për Qosjen lexuesi është i
rëndësishëm, për aq kohë sa ai (lexuesi), me format e leximit të tij, kontribuon në
pamjen që krijohet mbi letërsinë shqipe.
Së fundmi duhet shtuar se thelbi i intuitës shkencore intelektuale, që e vendos atë mes
kritikut letrar dhe historianit të letërsisë është prekja e problemeve reale si:
konsolidimi i shkencës për letërsinë, ndërtimi i koncepteve të qëndrueshme teorike -
praktike për të, trajtimi koherent i problemeve të historisë letrare me anë të metodave
bashkëkohore etj. duke shkuar përmes së vërtetës në zhvillimin dhe emancipimin e
mendimit rreth letërsisë, kritikës letrare dhe historisë së letërsisë.
4. Ese, trajtesë apo sprovë (Tipologji të formës )
Eseja si një nga llojet më të lëvruara në ditët e sotme, preferohet për shkak të natyrës
së saj227
dhe mundësisë që i jep autorit të trajtojë një tematikë të gjerë e në varësi të
qëllimit dhe qëndrimit që mban.
Fjalës ese i jepen kuptime të shumta. Në aspektin tipologjik mund të dallojmë dy lloje
esesh: formale dhe joformale. Eseja formale ndërtohet nga autori në ato raste, kur
synimi i tij është interpretimi dhe analizimi i dukurive mbi baza të studimit shkencor,
pavarësisht qëndrimit të tij subjektiv. Ndërkohë që një tjetër lloj i njohur i saj, e
preferuar nga shkrimtarët, është edhe eseja joformale, e cila i mëshon më shumë
vëmendje subjektivitetit dhe qëndrimit të autorit sesa analizës shkencore të dukurisë,
të bazuar në fakte objektive të mbledhura në terren. Duke e perceptuar si zhanër të
ndërmjetëm midis letërsisë dhe interpretimit shkencor, autori në ese nga njëra anë
trajton edhe çështje me karakter teorik, zgjeron përmbajtjen e saj me problematikë
nga sfera të shumanshme të jetës njerëzore, nga ana tjetër i jep liri shpërthimit
individual të gjykimit të përjetimit emocional subjektiv. Eseja është trajtuar nga
teoricienë të ndryshëm si lloj, i cili është në kërkim të së vërtetës më shumë sesa gjen
225
Qosja Rexhep, “Lirika dhe romani”, në Vazhdimësi, f. 141. 226
Vinca Agim, “Rexhep Qosja dhe kultura shqiptare”, në Krijimtaria shkencore dhe letrare e Rexhep
Qosjes, Prishtinë, 2007, f. 33. 227
Shumë studiues e shohin esenë si krijim të lirë.
70
të vërtetën.228
Ky përcaktim i shkon për shtat edhe Qosjes, i cili e ka vendosur këtë
synim, në të gjithë krijimtarinë e tij me karakter shkencor eseistik.
Në veprën Vazhdimësi termi ese përdoret në pasthënien e botimit të parë të saj, ku i
emërton shkrimet e tij ese dhe studime. Në botimin e serisë së veprave, nga Instituti
Albanologjik i Prishtinës, ai (Qosja) i rishikon termat dhe i zëvendëson: në vend të
termit ese ndeshet termi trajtesë dhe në vend të termit studim përdor termin sprovë.
Emërtimi trajtesë dhe sprovë shtron çështje të formës së shkrimit të praktikuar prej
studiuesit. Nëse në Dialogje me shkrimtarë Qosja aplikon gjerësisht studimin(kritikën
akademike), duke tentuar të rrokë në mënyrë sa të më gjerë krijimtarinë dhe veprat
letrare të shkrimtarëve të caktuar, tek Vazhdimësi ka si synim poetikën dhe normat e
saj, e cila në vetvete mbart dy elemente konceptuale: elementin përmbajtësor dhe atë
strukturor.
Në diskutimin që lind me këtë rast, mbi klasifikimin e llojeve të shkrimit, përballemi
me dy probleme:
- Së pari jemi duke folur për formën e shkrimit ese, të praktikuar nga Qosja me anë
të të cilit ka trajtuar probleme të karakterit teorik.
- Së dyti përcaktimi i saktë i termit që përdor për të klasifikuar llojin e shkrimit.
Për sa i përket çështjes së parë, ndiejmë të nevojshme të sqarojmë se, ashtu siç kemi
vënë në dukje edhe më parë, është karakteristikë e Qosjes mpleksja e roleve dhe
funksioneve. Përcaktimi i saktë i formës së shkrimit te studimet e tij vështirësohet,
për shkak të mënyrës si ai zgjedh të trajtojë dukuri dhe çështje me karakter teorik
përmes esesë apo trajtesës. Kjo zgjedhje e çon problemin në një ngërç, sepse, nëse
flitet për probleme teorike dhe zgjidhje të tyre, natyrisht që forma më e mirë është
studimi shkencor teorik, i cili mbart në vetvete rigorozitetin shkencor, objektivitetin
dhe saktësinë. Ndërkohë që eseja apo trajtesa njihen për trajta të subjektivitetit dhe
më shumë anojnë nga kritika, gjykimi i pavarur dhe subjektiv sesa teoria dhe
rigoroziteti shkencor.
Për sa i përket çështjes së dytë, përdorimit dhe përcaktimit në saje të kuptimit të
termave trajtesë dhe sprovë, si dhe duke iu referuar kuptimeve që servirin fjalorë të
gjuhës angleze, franceze dhe gjuhës së sotme shqipe marrim këto përkufizime:
Në fjalorin e gjuhës shqipe:
Trajtesë: Punim shkencor, zakonisht jo shumë i gjatë, ku autori trajton një problem të
caktuar.
Sprovë: studim për një çështje shkencore, shoqërore që nuk synon t‟i japë zgjidhje të
plotë përfundimtare.229
Ese: shkrim zakonisht jo i gjatë që trajton në mënyrë të përgjithshme e të lirë dhe jo të
gjithanshme e shteruese çështje shoqërore, shkencore, letrare, kulturore; sprovë.230
Në anglisht:
Trajtesë: një paraqitje me shkrim i parimeve të një subjekti në mënyrë formale dhe
sistematike, në përgjithësi më e gjatë dhe më i hollësishëm se një ese.231
228
Dado Floresha, Lexuesi në kurth - Eseistika e Kadaresë, Onufri, Tiranë, 2016, f. 203. 229
Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, 2006, f.979. 230
Po aty, f.1098.
71
Ese: një lloj i shkurtër letrare mbi një temë të veçantë ose temë, zakonisht në prozë
dhe në përgjithësi analitike, spekulative, ose interpretative.232
Në frëngjisht
Trajtese: një vepër, punim që i kushtohet një teme të veçantë, që bazohet në një eks-
poze mbështetur në një verifikim metodik233
Sprove: fillesat e një punimi që teston rezistencën, cilësinë, testim, kriter234
.
Essai: vepër që grupon refleksionet, gjykimet, apo trajtesa të një teme nisur nga
observimi, eksperienca, kërkimi intelektual, por edhe imagjinata romantike e
autorit.235
Referuar këtyre përkufizimeve shohim të arsyeshme të pohojmë se:
shkrimet e Qosjes në këtë vepër, qëndrojnë në kufijtë e esesë dhe trajtesës. Ato janë të
ndërtuara dhe të mbështetura në pozita me bazë shkencore, nisur nga observimi,
eksperienca, kërkimi intelektual, por edhe imagjinata e autorit, ku elementi subjektiv
është i balancuar dhe dëshmues i qëndrimit të profesional, si rezultat i kulturës së tij.
Ndërrimi i termave dëshmon qëllimin e Qosjes për t‟iu afruar dhe përshtatur sa më
shumë natyrës së teksteve që ka ndërtuar, llojit të shkrimeve që ka përdorur si dhe për
një përdorim të drejtë të terminologjisë.
Qosja i emërton trajtesa, termi i përdorur në këtë rast është sinonimik i esesë, pasi
trajton koncepte themelore të teorisë, kritikës dhe historisë së letërsisë në plan të
përgjithshëm dhe ndihen të pranishëm elementet subjektive. Diskursi i tij, edhe pse ka
karakter tipologjizues e nuk i mungon mbështetja teorike, realizohet në një mënyrë të
tillë, që mbështetet fort në pikëpamjet individuale të studiuesit236
.
Qëllimi i Qosjes në këto trajtesa, përveçse se i përket studimit shkencor të letërsisë
dhe historisë së saj, është etik duke synuar më shumë ndërgjegjësimin për njohjen,
krijimin dhe ruajtjen e vlerave me karakter të përgjithshëm kombëtar.
E veçanta e ligjërimit qëndron: në vetëdijen e fortë të një teoricieni e historiani të
letërsisë, i cili kërkon të rrokë në tërësi elemente të letërsisë, të kulturës kombëtare; në
mbizotërimin e mendimit racional të gërshetuar arsyetim filozofik e social, e mbi të
231
po aty, f.258.
treatise [tree-tiz], a written work devoted to the systematic examination of a particular subject, usually
philosophical or scientific 232
Në: www.dictionary.com/browse/essayEssay | Define Essay at
Dictionary.comEssay:a short literary composition on a particular theme or subject,
usually inprose and generally analytic, speculativ or interpretative. 233
Traité, Traitement – Ouvrage didactique où l'on traite d'une manière systématique, méthodique
d'un sujet 234
Épreuve– Essai par lequel on éprouve la résistance, la qualité de quelque chose; test, critère
235Essai– Ouvrage regroupant des réflexions diverses ou traitant un sujet qu'il ne prétend pas épuiser ;
genre littéraire constitué par ce type d'ouvrages., tentative et épreuve dans l'ordre du jugement à partir
de l'observation et de l'expérience. est particulièrement adapté à l'expression de l'imaginaire
romantique. Shih DICTIONNAIRE LAROUSSE,
http://www.larousse.fr/encyclopedie/divers/littérature/66296, http://www.larousse.fr/encyclopedie 236
Shënim. Mund të kemi parasysh se termat e sipërpërmendur shpesh janë përdorur si të tillë për shkak
të përkthimit të tyre në gjuhën shqipe ose thjesht huazimit shabllon nga gjuhë të huaja. Në pikëpamje të
përgjithshme kuptimi i tyre është gati i njëjtë.
72
gjitha kombëtar; në ballafaqimin e të gjithë ideve tezave, kundërtezave, pikëpamjeve
dhe teorive kritike letrare;
Nuk mund të mos shtojmë se Qosja, edhe pse shkruan ese (të cilat shquhen për
mendime të lira), procedon me koncepte teorike shkencore të kritikës letrare. Rruga
që ai ndjek është pothuajse e njëjtë ai merr në shqyrtim, përshkruan, analizon e më tej
vlerëson duke shprehur qëndrimin dhe mendimin e tij. Edhe pse objekti i tyre i përket
shkencës së letërsisë, Qosja ka zgjedhur të trajtojë këto problematika në formën e
eseve, që përfaqësojnë forma të mendimit të lirë, me qëllim që të përcjellin kuptimin
mbi letërsinë dhe shkencën e saj në mënyrë të plotë dhe të natyrshme tek lexuesi,
duke e bashkëpërfshirë, duke e bërë të ndiejë që këto çështje përkasin edhe vetë atij.
Për këtë arsye forma e shkrimit dhe lloji i ligjërimit edhe pse i përket esesë dhe
trajtesës(të cilat për nga natyra e tyre duhet të ishin trajtuar brenda pjesës së parë të
këtij punimi, ku trajtohet referohemi profilit të Qosjes kritik), gjejmë të nevojshme të
shpjegojmë se ato do të mbeten brenda pjesës së dytë të punimit, që i përket profilit të
Qosjes si studiues i cili trajton gjerësisht çështje të teorisë së letërsisë. Funksioni i tyre
lidhet me përthithjen në mënyrë sa më të natyrshme të koncepteve teorike nga ana e
lexuesit.
Lind pyetja: Çfarë provokon Qosja me trajtesat e tij?
Qosja synon formësimin intelektual të lexuesit, prandaj përpunimi i mendimit të
thellë në nivel akademik, i gërshetuar me gamën e gjerë të erudicionit të tij, vjen në
këtë mënyrë. Këtë e pohon citimi dhe referimi në plan të gjerë i shkrimtarëve,
kritikëve, filozofëve, teoricienëve të letërsisë në të gjithë veprën e tij. Investimi i
Qosjes për të rrokur tërësitë e pamjeve dhe formave të dukurive, problematikave,
periudhave, gjinive letrare, përfaqësuesve, ngjall jo vetëm ndërgjegjësim, reflektim
ndaj zhvillimit të letërsisë dhe dukurive të lidhura me të dhe identitetit social, kulturor
e letrar, por edhe qëndrim racional e kritik. Ai shtron e shkakton debate si nevojë, mbi
atë çfarë përfaqëson në vetvete letërsia shqipe në tërësi, e në cilin drejtim duhet të
zhvillohet ajo. Fjala e Qosjes, fillimisht do përthithet si autoritet i fushës, e më tej, me
zhvillimin e mendimit dhe dijes për shkencën për letërsinë, do të nxisë reagime dhe
receptime të ndryshme, si rezultat i zhvillimit kontekstual kohor të mendimit dhe të
kuptimit për letërsinë.
Në këtë vepër, lexuesi ndeshet me intuitën e zhvilluar të kritikut, studiuesit të
çështjeve teorike dhe historianit të letërsisë, i cili ndërton profilin e tij të mbështetur
në parimet e qëndrueshme shkencore. Ligjërimi kryesisht ngrihet në vetën e parë
shumës dhe të tretë, me plan gjithëpërfshirës, pa i dhënë në mënyrë të dukshme trajta
personale të përdorimit të vetës së parë njëjës.
73
5. Qasja metodologjike
Qasja e tij është ajo e një studiuesi i cili trajton gjerësisht çështje me karakter teoriko-
letrar dhe të një historiani të letërsisë. Të gjitha konceptet që trajtohen kanë lidhje me
këtë këndvështrim. Metoda e qasjes e nis rrugën nga njohja e traditës e deri tek
ndikimet; plani krahasimtar; qasja diakronike, sinkronike; analiza dhe sinteza për të
shkuar nga e përgjithshmja tek e veçanta e anasjelltas. Në zgjedhjen e çështjeve që ai i
gjykon me rëndësi të veçantë për shkencën për letërsinë ka edhe trajtime subjektive.
Trajtesat mbi: faktorët që ndikojnë në procesin krijues si (frymëzimi, ndikimet), poetë
të mëdhenj, koha e romanit edhe pse synojnë kodifikim të dijeve për shkencën e
letërsisë, mbartin forma të përvojës, perceptimit individual dhe formimit të gjerë
shkencor të tij. Duhet thënë se objektet e trajtesave të Qosjes nuk lidhen thjesht me
momente refleksive e interpretime të dukurive të ngacmuara nga leximi i veprave të
ndryshme. Ato vijnë si nevojë për kodifikimin e dijes dhe evidentimin e vlerës së
studimit shkencor të letërsisë. Për këtë arsye e titullon veprën Vazhdimësi –
vazhdimësi e një tradite, që ka ekzistuar, ku vlerë ka si identifikimi i dukurisë,
qëndrimi ndaj saj, ashtu edhe vlerësimi. Vazhdimësi e të tashmes dhe të ardhmes.
Nga plani i parë i perceptimit kalohet në plan të përpunimit dhe të reflektimit të thellë
mbi qenësinë e letërsisë dhe çfarë duhet të përmirësohet. Studiuesi ndalet në probleme
thelbësore aktuale që lidhen me ndërtimin e historisë së letërsisë. Trajtimi i
problematikave dhe çështjeve të shumta, të cilat lidhen me letërsinë, traditën, kritikun,
shkrimtarin, gjinitë letrare, romanin, poezinë prozën, mbështeten në erudicionin e
gjerë, në njohjen e kulturës dhe letërsisë botërore dhe pikëpamjet e tij individuale.
Është vetë konteksti social-kulturor dhe vetë nevoja për zhvillimin e shkencës së
letërsisë në tërësi që e kërkon këtë formë të mendimit, të sjellë nëpërmjet kontributit
individual të Qosjes.
5.1. Qasje tipologjike
Tipologjia237
është një metodë e cila përdoret për studimin e letërsisë, në historinë e
letërsisë dhe në letërsinë e krahasuar. Duke qenë se profili i Qosjes dimensionohet
kryesisht si historian i letërsisë, kuptojmë zgjedhjen metodologjike të qasjes së tij.
Zbatimi i qasjes tipologjike i siguron studiuesit hulumtimin e ligjësorive në nivel
teorizues shkencor të dukurive letrare, në plan analitik dhe sintetizues, me instrumente
me të tilla si: përkufizimi i objektit, analiza, sinteza, diferencimi, përgjithësimi që
237
Tipologjia si dije mbi tipat është sistemim ndërveprues në procesin e konstituimit të tipit në letërsi.
Simbas shumë studimeve vjen nga gjuhësia bashkëkohëse, po ka mendime se vjen edhe nga sistematika
e organizmave, ndërsa si shembull i parë i tipologjisë konsiderohet studimi i artit nga Velfin, i cili
çështjet e artit i sistemon e i klasifikon sipas tipave përmes krahasimit dhe hetimit të analogjive në të
gjitha artet figurative dhe në arkitekturën e renesancës klasike. Cituar sipas Ibrahim Rugova, Teoria
letrare, Prishtinë, 2013, f. 183-184.
74
sjellin rezultate të qëndrueshme shkencore. Studimi tipologjik238
zbulon përgjithësimin
letrar-estetik të fenomeneve artistike dhe klasifikimin e përkatësinë e tyre në tipin apo
gjininë e caktuar. Me anë të tij studiuesi krijon mundësi të kalojë nga pamjet në plan
të përgjithshëm, tek e veçanta dhe thelbësorja ose anasjelltas nga e veçanta tek e
përgjithshmja përmes metodave induktive-deduktive. Përgjithësimi tipologjik
përmban karakteristika estetike poetike të së veçantës. Termat operues në tipologji:
përgjithësimi, ngjashmëria, diferencimi, ndryshimi, janë pjesë e punës së Qosjes, gjatë
analizës së strukturës së tërësishme.239
Shfaqja e tipit si dukuri letrare vështrohet në
plan historik në dy elemente përbërëse: tradita dhe ndikimi.
5.2 Klasifikimi
Ashtu siç kemi theksuar edhe në çështjet pararendëse, organizmi i veprës, për një
orientim sa më të plotë drejt çështjeve teorike, realizohet në bazë të klasifikimit të
dukurive: Letërsia e traditës, Letërsia e sotme, Kritika letrare dhe Historia e letërsisë.
Ky klasifikim i shenjave të mëdha i krijon Qosjes mundësi të drejtojë vëmendjen më
tej, në brendësi të secilës ndarje, për të realizuar evidentimin e dukurive tipike
specifike. Mund të themi që klasifikimi është përmbajtësor dhe strukturor.
Nuk janë të pakta rastet kur studiuesi e ndjek metodën e klasifikimit dhe tipologjisë
brenda vetë trajtesave të tij, duke bërë të mundur të japë një pamje të përgjithshme
mbi dukuri të caktuara dhe të shprehë qëndrimin e tij ndaj tyre. Në trajtesën Për
traditën kundër tradicionalizmit në të cilën bën një klasifikim tipologjik konceptual të
kuptimit të termit traditë, duke e parashtruar në formën e tezave dhe qëndrimeve. Me
anë të përqasjes, siguron vështrimin koherent të dukurive prej lexuesit dhe
parapërgatit lehtësisht terrenin për të paraqitur qëndrimin e tij.
Në trajtesa Tre poetë dhe tri periudha letrare, (që i përket pjesës së parë Letërsia e
traditës), studiuesi realizon disa lloje klasifikimesh tipologjike: tipologji tematike,
tipologji të shkrimtarëve, tipologji të faktorëve nxitës të frymëzimit, tipologji të
strukturës gjuhësore, figurative dhe ritmike të vargut etj.
Në pjesën II Letërsia e sotme, studiuesi realizon tipologji të dukurive që lidhen me:
llojet letrare (lirika, romani), gjinitë letrare(proza, poezia), poetët të mëdhenj.
Në pjesën III Historia dhe kritika letrare, realizon tipologji të dukurive që shoqërojnë
kritikën letrare dhe historinë e letërsisë, tipologji të metodave letrare si dhe tipologji të
profileve të kritikut dhe historianit të letërsisë.
238
M.B.Hrapçenko, Tipologicheskie izuchene literatury i ego principy, në Vaprosy literatury, Moskva,
1968, n.2, f. 55-83. 239
Shënim. Me strukturë të tërësishme kuptojmë tërësinë e elementeve të jashtme dhe të brendshme të
veprës.
75
Tipologjizimi i dukurive është pjesë e një sërë trajtesave të Qosjes, si p.sh.: Kritika e
kritikuar240
është ndërtuar me synimin e realizimit të tipologjisë së dukurive në
kritikën letrare (mënyra si zhvillohet kritika) dhe profilizimit tipologjik të subjekteve
që zhvillojnë kritikën etj. Tipologjia realizohet përmes zbatimit të dy parimeve:
përqasjes dhe kundërvënies, në funksion të evidentimit të dy dukurive. Studiuesi merr
në konsideratë përmes përqasjes premisat nga nisen kritikët dhe shkrimtarët për të
bërë kritikë. Përveçse vë në dukje elemente të subjektivitetit, shijes personale dhe
qëllimit, evidenton suksesin, rezultati i cili kushtëzohet nga faktorë të ndryshëm. (të
jashtëm dhe të brendshëm). Duke u mbështetur në parimin e kundërvënies, i referohet
konkretisht praktikës së kritikës në kontekstin kulturor shqiptar.241
Në një vëzhgim i detajuar në plan të përgjithshëm të të gjitha trajtesave na rezulton se
Qosja realizon këto lloje tipologjish:
- Tipologji tematike, tipologji të faktorëve që ndikojnë në procesin krijues, të
metodave në kritikën letrare, tipologji të metodave të studimit të historisë së
letërsisë. tipologji profilesh: të shkrimtarit, kritikut, recensuesit, historianit të
letërsisë.
5.2.1 Tipologji tematike
Klasifikimi tipologjik tematik e ndihmon Qosjen që nga pozitat e historianit, të krijojë
një pamje të përgjithshme mbi lëndën dhe strukturën e prodhimin letrar të një
periudhe historike e letrare. Me anë të tipologjisë tematike, të shtrirë në plan
diakronik dhe sinkronik, evidenton veçori të poetikës krijuese të poezisë shqipe të
kësaj periudhe. Gjithashtu e lidh procesin krijues me faktorë të jashtëm dhe të
brendshëm duke i parë shfaqjet e temave jo vetëm si evolucion, por edhe si raporte të
kundërvënies mes kolektives242
dhe individuales. Ndërtimi i sistemit realizohet me
anë të parimit të përqasjes së dukurive letrare dhe konceptimin e zhvillimit të
natyrshëm të tyre në sytë e lexuesit- duke e shtyrë lexuesin me një njohje të gjerë të
formës shkencore të letërsisë, si shënjim i botës shqiptare.
Për evidentimin e tipit tematik, niset nga e përgjithshmja për të mbërritur tek e
veçanta. Fillimisht i klasifikon në grupe e tipa, e më tej brenda tipit, vë në dukje
ngjashmëritë dhe ndryshimet përmes të parimeve të kundërvënies, përqasjes dhe
krahasimit.
240
Qosja Rexhep “Kritika e kritikuar”, në Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f.304. 241
Studiuesi fokusohet në mënyrën si zhvillohet kritika, cilësitë e saj, i kategorizon në grupe të
caktuara subjektet që e praktikojnë atë… Në qoftë se do të kategorizoheshin ata që kritikojnë kritikën
tonë letrare do të dilte se kritikën letrare shqipe e kritikojnë qoftë me të butë, qoftë me të rreptë, qoftë
me veçanti, qoftë në përgjithësi shkrimtarë të shquar… që e njohin letërsinë, shkrimtarët e mesëm që
më mirë e njohin letërsinë, …shkrimtarët e vegjël që s‟e njohin si duhet as letërsinë, që provojnë ta
krijojnë as kritikën… kritikët që kohë mbas kohe provojnë të shkruajnë kritika ose për kritikën
…individët e ndryshëm që nuk mund të merren as me letërsinë, as me kritikën, por që dëshirojnë të
përzihen në vlerësimin e gjithçkaje. Konstatimi i tij lidhet me mungesën e mbështetjes në njohuri të
thella teorike, në zbatimin e metodave dhe trajtimit të problemeve të vjetra, të dala kohës, duke mos
sjellë në ngritjen e autoritetit të kritikës, shkoqitjen e parimeve të saj dhe mungesën e vlerësimit të
qartë dhe të prerë të krijimtarisë letrare. Po aty, f. 240-253. 242
Shënon që poetët e kësaj periudhe karakterizohen nga vetëdija iluministe, poezia e tyre rend më
shumë drejt zërit të përgjithshëm kolektiv sesa kundrejt subjektivitetit individual e lidhur kjo ngushtë
me kontekstin social-historik të kohës. Qosja, R. Vazhdimësi, f. 62.
76
Në pjesën I Letërsia dhe tradita, i prirë drejt njohjes së traditës dhe tipologjisë së
dukurive letrare që lidhen me të, Qosja do të shqyrtojë tematikën mbizotëruese -
prometeizmin, dhimbjen dhe kultin e së ardhmes në letërsinë shqipe, duke vendosur si
kufij kohorë, prej fillimeve të Rilindjes Kombëtare e deri në fillim të Luftës së Dytë
Botërore. 243
- Prometeizmi i interpretuar si faktor jashtëletrar që ndikon në procesin krijues,
identifikohet prej studiuesit si një nga karakteristikat ideo-emocionale të trashëgimisë
poetike shqipe, e cila vjen si dëshmi e ndërgjegjësimit të shkrimtarëve- si artistë dhe
udhëheqës shpirtërorë, për detyrat që kanë kundrejt vendit të tyre, në momente të
caktuara historike. Kundrejt këtij tipi të poezisë shqipe, studiuesi vendos në plan
krahasues, temat dhe motivet tipike të lëvruara rëndom në poezinë botërore.244
Konstaton ndryshimin mes tyre duke pohuar që “poetëve tanë, u është dashur të heqin
dorë nga trajtimi i motiveve tipike për letërsinë botërore, në saje të angazhimit dhe
vetëdijes kombëtare, sepse ekzistenca fizike e shqiptarëve ishte më e rëndësishme sesa
përsiatjet e tyre metafizike”.
Një tip tjetër poezie, të cilën e vendos në raporte të caktuara me poezinë intime, është
poezia që mbart në vetvete vetëdijen iluministe, duke theksuar se e para është në
pozita më superiore.245
Përveç elementeve tematike, studiuesi fokusohet në elemente
që lidhen me gjuhën dhe lexuesin, karakteristikat e të cilëve lidhen gjithashtu me
funksionin e kësaj poezie246
Lidhur me poetikën e poezisë së kësaj periudhe, Qosja
specifikon funksionin referencial të saj kur shprehet:Misioni iluminist, historik,
politik, shoqëror dhe më vonë social i fjalës së shkruar ishte për ta gjithnjë më i
rëndësishëm sesa misioni thjesht artistik247
.
243
Qosja Rexhep, “Prometeizmi në poezinë shqipe”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë
2010, f. 61. 244
(...) Dhimbja për shkak të rinisë së shkuar, ose shkak se njeriu është qenie mortore ose, tekembramja
janë marrë me trajtimin e temave dhe motiveve të përhershme të artit letrar (…). Po aty, f. 63. 245
Këto dukuri trajtohen në Prometeizimi në letërsinë shqipe…Do të duhej ndonjë nxitje e
jashtëzakonshme e madhe, ndonjë sëmundje e rëndë fizike, ndonjë tragjedi e rrallë familjare, që ata t‟i
vinin veshin gjendjes shpirtërore të vetvetes më parë sesa të popullit. Është e vërtetë se Zef Serembe ka
vuajtur shumë për shkak të dashurisë së parealizuar me një vashë të vendlindjes dhe kjo dashuri i ka
frymëzuar lirikat e tij të bukura (...)Naim Frashërit i ka sjellë dhimbje të madhe vdekja e një vashëze të
afërme (...)që i ka kushtuar poezinë Një lul‟ e fishkurë a një vash e vdekurë, se Çajupi ia ka çjerrë
shpirtin vdekja e parakohshme e së shoqes dhe kjo vdekje ka frymëzuar Vajet, po kështu Asdreni (...),
Migjeni (...) etj., (....) poe më në fund të gjitha ato për nga sasia ndonëse jo edhe për nga cilësia humbën
në shumësinë e gjerë të vjershave të frymëzimit iluminist, atdhetar, shoqëror dhe politik. Po aty, f. 63. 246
Mungesa e shprehjes së përsosur, aftësia për të hulumtuar mundësinë e gjuhës dhe të vargut, për t‟iu
brendashkruar krijimtarisë poetike si art shihet si e metë e kësaj poezie. Por kjo formë e papërpunuar e
shprehjes përshtatej më së miri me aftësitë receptuese të lexuesve, niveli i të cilëve nuk shtrohej si
kërkesë për të zhvilluar me tej teorinë e poezisë, për të hulumtuar forma dhe sfera të tjera, sikundër ka
ndodhur me prirjet poetike në të gjithë botën. Po aty, f. 64. 247
Po aty.
77
5.2.2. Tipologji dukurish të ndryshme të procesit krijues:
1- Si dukuri të tilla kemi: faktorët që nxisin frymëzimin për trajtimin e temave të
caktuara, përgjegjësitë që mbart shkrimtari gjatë procesit krijues.
Faktorë:
- dhimbjen e cila identifikohet si nxitësi kryesor i frymëzimit në nivel të
përgjithshëm, e motivuar nga faktorë të jashtëm si tregues i përjetimit kolektiv.
Studiuesi identifikon në plan diakronik faktorët që e shkaktojnë atë, si: fati
tragjik historik i shqiptarëve, shfrytëzimi i popullit dhe mjerimi në të cilin ai
jetonte248
; jetesa në mërgim e shkrimtarëve të shquar, e arbëreshëve; përçarja e
shqiptarëve që jetonin brenda trojeve për shkak të përkatësisë fetare,
pamundësia për t‟u zhvilluar dhe konsoliduar si shtet, mosdija, veset kombëtare
si pasojë e prapambetjes dhe obskurantizmit fetar, shfrytëzimi i individit dhe
pamundësia për të siguruar jetesën, vuajtjet e shqiptarëve të privuar nga çdo e
drejtë kombëtare nën pushtetin e ish-Jugosllavisë, vuajtjet metafizike për shkak të
të këqijave shoqërore etj.249
Duhet thënë se vlerësimi i këtyre faktorëve si
parësorë në një proces krijimi letrar me vlerë estetike, gjithashtu bëhet duke i
njohur letërsisë së kësaj periudhe funksionin referencial të saj.
- realitetin jetësor, format dhe mënyrat e tij, që nxisin frymëzimin e poetëve lirikë
dhe prozatorëve të vendosur në plane krahasuese;250
- përgjegjësitë që mbart shkrimtari gjatë procesit të krijimit të veprave: të tilla si
përgjegjësia gjuhësore, historike dhe artistike.251
248
Studiuesi përcakton si kufij kohorë të kontekstit historik periudhën para dhe pas shpalljes së
pavarësisë, ku poezia bëhet mjet i shprehjes së brendshme shpirtërore. 249
Qosja ka parasysh këtu gati të gjithë shkrimtarët e traditës si Naim Frashërin, De Radën, Asdrenin,
Çajupin, Ndre Mjedën, Filip Shirokën, Luigj Gurakuqin, Pashko Vasën, Fan Nolin, Hilë Mosin, Milo
Duçin, Loni Logorin, Risto Siliqin, Migjenin, Esad Mekulin, Lasgush Poradecin etj., Qosja Rexhep,
Prometeizmi në letërsinë shqipe, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë, f. 65-69. 250
E ndërsa poetit lirik i duhet fare pak për t‟u frymëzuar e për të realizuar një prodhim artistik,
frymëzimi i prozatorit në pjesën më të madhe nuk është i rastësishëm, por ai vëzhgon gjerë jetën dhe
dukuritë e saj, përqendrimi i tij krijues kap një afat më të gjatë sesa përqendrimi i poetit lirik. Liriku
frymëzohet fare lehtë prej një dukurie me interes të vogël njerëzor dhe prej këtij frymëzimi ai krijon një
poezi të bukur. Poetin lirik mund ta krahasojmë me një mjeshtër që duhet të ketë prirje për ta ndërtuar
shtëpizën, në të cilën do të jetojë vetë. Prozatori kalon në një proces më të gjatë dhe të përbërë
frymëzimi, si rezultat edhe në një proces të përbërë krijues. Frymëzimi i tij i rastit mund të jetë vetëm
një nxitje, vetëm stimulim i përsiatjeve që duhet të realizohen me punë të gjatë e të durueshme,
frymëzimi i tij rrallë mund të jetë i papritur, i befasishëm e shumë më shpesh racional, i thirrur, i nxitur,
me vullnetin krijues. Krahas vrojtimit të jetës dhe të dukurive të saj më karakteristike ai përsiat bën
skica, plane, prandaj dhe përqendrimi i tij krijues kap një afat më të gjatë. Prozatori e krahason me një
arkitekt që duhet të jetë i prirë dhe i shkolluar për të ndërtuar pallatin në të cilin do të jetojnë
sivëllezërit e tij me njerëz të shprehive, ambicieve, dëshirave, mendimeve dhe të karaktereve të
ndryshme. Qosja Rexhep, “Proza e jetës dhe proza e letërsisë”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik,
Prishtinë, f. 131. 251
Përgjegjësia gjuhësore e shkrimtarit, realizohet duke dhënë përkufizimin në plan të përgjithshëm për
secilën nga dukuritë. Përgjegjësia historike quhet sipas Qoses e plotësuar kur shkrimtari përqafon
gjuhën letrare kombëtare, gjuhën e njësuar letrare dhe i boton shkrimet e veta në këtë gjuhë.
Përgjegjësia artistike plotësohet kur shkrimtari përdor gjuhën e njësuar letrare dhe si krijues shtrin të
gjitha përpjekjet për përdorimin e dhe zbatimin e saj në mënyrë besnike, përpunimin artistik të saj.
Është e rëndësishme të theksohet për të bërë më të qartë konceptimin mbi dukuritë dhe natyrën e tyre
Qosja i referohet në mënyrë konkrete praktikave të shkrimtarëve të letërsisë shqipe, i referohet për
78
5.2.3 Tipologji konceptesh të ndryshme mbi letërsinë252
Në trajtesën Dialog i imagjinuar studiuesi tipologjizon një sërë konceptesh që lidhen
në mënyrë të përgjithshme me letërsinë, si: letërsi shqipe dhe letërsi e shkruar
shqip253
, letërsia lokale dhe letërsia universale, kriteret estetike kombëtare dhe kritere
estetike botërore për vlerësimin e veprës letrare, mënyrat e të shkrimit letrar etj.
Shpjegimi i këtyre nocioneve realizohet duke u vendosur në relacione kuptimore të
caktuara, në funksion të njohjes së një procesi formësues për shkencën letrare
shqiptare dhe studimin e saj. Në këtë trajtesë studiuesi tipologjizon edhe marrëdhënie,
e jo vetëm profile e dukuri brenda letërsisë. Tipologjizimi ndërtohet në bazë të parimit
të përqasjes apo kundërvënies. E veçanta e saj qëndron në faktin se studiuesi bën një
tipologji të marrëdhënieve që ekzistojnë mes dukurive të letërsisë dhe jetës.
Kështu në çështjen Letërsia dhe jeta, duke e parë krijimin e veprave letrare në raporte
shkak-pasojë, të varur nga përkatësia e shkrimtarit në një realitet të caktuar apo nga
koha në të cilën ka jetuar, konstaton që realiteti është nxitës i shprehjes së botës ideo-
emocionale të njeriut të kohës dhe shoqërisë në të cilën jeton në vepër.254
Ndërsa në çështjen Letërsia lokale dhe letërsia universale255
vendosen në raporte
kundërvënëse konceptet vlerë lokale të veprës- vlerë universale e veprës, analizohen e
tipologjizohen elementet përbërëse që i japin asaj vlerë lokale apo universale, si në
praktikat e krijimtarisë botërore, ashtu edhe në praktikat e krijimtarisë letrare
shqiptare. Ndër këto elemente veçon mënyrën e krijimit të personazhit, tregues
specifik i vlerës së veprës duke e trajtuar parimisht në një prerje sinkronike e
diakronike në letërsinë botërore dhe në letërsinë shqipe. Duke evidentuar
skematizimin si të metë të letërsisë shqipe, studiuesi merr në konsiderate edhe dëmet
që tendenca ideologjike i sjell veprës letrare si dukuri rëndom të hasura në letërsinë
shqipe.
shembull rastit të De Radës dhe poetëve të tjerë arbëreshë, fatit të veprave të tyre, të cilat kanë mbetur
jashtë mundësisë së leximit prej lexuesve shqiptarë për shkak të variantit të vjetër të gjuhës në të cilën
ato janë shkruar. i referohet edhe rastit të Naimit dhe Fishtës. Është i idesë se i pari është më universal
me gjuhën dhe botëkuptimin e tij, kurse i dyti krahinor. Qosja Rexhep, Kontinuitete, Rilindja, Prishtinë,
1972, f. 252
Shënim. Për shkak të natyrës komplekse të eseve dhe dukurive të shumta të trajtuara, është e vështirë
të realizojmë klasifikime tipologjike të mirëfillta me karakter të përgjithshëm. Identifikimi i tipave dhe
dukurive është parë e nevojshme të trajtohen brenda kontekstit të esesë. 253
Shënim. Në çështjen e parë te Letërsia shqipe dhe gjithë letërsia e shkruar shqip Qosja shprehet: të
përcaktojmë përpikmërisht temën për të cilën do të flasim, sepse po nuk u caktuan nocionet e bisedës,
problemi i trajtuar ngel i paqartë, i mjegulluar. F. 105. 254
Sipas studiuesit koha në të cilën jeton një shkrimtar i përcakton format e perceptimit, reagimit dhe
mendimit të tij, e meqenëse këto forma tregohen më së qarti në krijimtarinë artistike, atëherë veprat
artistike janë dokumenti më i mirë i gjendjes shpirtërore të njerëzimit në periudhat e ndryshme
historike. Gjithashtu ai evidenton si shfaqje tipike, qëndrimin e shkrimtarit ndaj realitetit dhe aftësinë e
vrojtimit, të dukurive, të reagimeve emocionale dhe intelektuale të personazheve të tij, sepse e veçanta
jetësore që duhet të trajtojë një shkrimtar duhet të kthehet në një të përgjithshme shoqërore. Qosja
Rexhep, “Dialog i imagjinuar”, në Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 108-112. 255
F. 112-116.
79
Në vazhdën e kësaj çështje tipologjizon kuptimin e veprës së madhe256
, i cili përfshin
një sërë marrëdhëniesh të konceptit: në drejtim të domethënies dhe kuptimeve të
shumta që bart; në misionin ideo-estetik që kryen; në unversalizimin e kuptimeve që
përcjellin dhe të realizmit që i karakterizon etj. Ky tipologjizim realizohet në sinkron
me konkretizimin e shembujve përkatës të huazuar nga letërsia botërore.
Në trajtesën Proza e jetës dhe e letërsisë, bën tipologji të faktorëve që kanë favorizuar
zhvillimin e gjinive të caktuara letrare. Studiuesi vendos në trajta krahasuese lëvrimin
e prozës kundrejt poezisë në letërsisë kombëtare shqipe, dhe e vëzhgon këtë raport në
lidhje me zhvillimin e letërsisë në Kosovë257
duke konstatuar në këtë rast kahetë
kundërta mes tyre.
5.2 Tipologji të profileve
Studiuesi paraqet tipa të profilit të:poetit lirik, prozatorit, kritikut letrar, recensuesit,
poetëve të mëdhenj, historianit të letërsisë.
Në ndërtimin e këtyre tipologjive Qosja procedon duke evidentuar një sërë aspektesh
të secilit prej tyre. Këto profile zbulohen në marrëdhënie përqasjeje ose kundërvënie
me dukuri të caktuara, ose në raport me njëri-tjetrin.
Profili i shkrimtarit si nocion i përgjithshëm, realizohet në marrëdhënie të ngushtë me
evidentimin e dukurive dhe faktorëve më të rëndësishëm që ndikojnë në procesin
krijues: si prirja dhe frymëzimi kundrejt traditës, diturisë, filozofisë dhe njohurisë së
përgjithshme, leximit të librave të shumtë, të cilët ndikojnë në formimin e shijes
artistike, në tendencën drejt profesionalizmit dhe kërkim të formave të ndryshme të
shprehjes artistike. Frymëzimi vjen si pasojë e mbushjes së shkrimtarit me njohuri të
gjera enciklopedike, vëzhgimit të gjerë e të kujdesshëm të jetës- shprehet Qosja.
Tipologjizimi i dukurive dhe i koncepteve fokusohet në marrëdhëniet shkak-pasojë në
bazë të shembujve të ndryshëm nga letërsia botërore e krijimtaria popullore258
.
256
Vepra e madhe letrare është një botë e tërë në vetvete, është kuptimisht e pashtershme: domethënia
dhe vlera e saj nuk janë të kufizuara as prej kohës kur janë shkruar, as prej mjedisit në të cilin është
krijuar. Po aty, F. 120. 257
Faktorët lidhen me kushtet në të cilat zhvillohen të dyja letërsitë, objektive dhe subjektive: mungesa
e lidhjes normale, njohjes dhe përcjelljes në mënyrë të plotë të letërsisë së traditës dhe letërsisë së
sotme për shkak të kushteve social-politike; mungesa e përkthimeve të mira nga letërsia botërore, ku
shpesh në përzgjedhjen e veprave të përkthyera ka mbizotëruar kriteri politik kundrejt kriterit artistik;
censura e rreptë mbi fjalën e shkruar shqipe, e cila ka ndikuar si në format e shprehjes dhe të shkrimit
dhe në lëvrimin e gjinive letrare. Kështu që zgjedhja e poetëve rreth shprehjes artistike të përpunuar si
poezi ishte zgjidhja e situatës. Qosja Rexhep, “Proza e jetës dhe proza e letërsisë”, Vazhdimësi, Instituti
Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 126. 258
Jetëshkruesit e romantikëve dëshmojnë se Shatobriani, Lamartini, Pushkini, Uordsuorthi, Kolërixhi,
Bajroni, Shelli, Leopardi etj. kanë qenë krijues me kulturë të gjerë dhe njohuri enciklopedike (…). Po
kështu mund të thuhet për Jeronim De Radën, Vaso Pashën, Jani Vreton, Naim Frashërin, Sami
Frashërin. Të gjithë ishin krijues me dituri të madhe e të gjithanshme. Po aty, f. 169.
80
Profili i poetit lirik dhe prozatorit259
realizohet mbi parimin e kundërvënies, mbi në
mënyrën si realizojnë procedenë krijuese, e cila lidhet me: përzgjedhjen e motiveve,
me kuptimin në shkallë të gjerë të tipave njerëzorë për t‟u identifikuar me çdonjërin
prej tyre etj. Tipologjia e tyre260
mbështetet në: prirjet me të cilat duhet të jetë i
pajisur secili prej tyre; në mënyrën e vëzhgimit të dukurive jetësore, fenomeneve,
objekteve, prej të cilave huazojnë materialin ndërtimin e veprës letrare; në procesin e
frymëzimit; në njohjen e gjerë të formave të shprehjes dhe ligjësorive të gjinive
letrare; në prirjen për të përpunuar gjuhën. Gjithashtu lidhet edhe me tendencën
receptive të lexuesit, e cila nxit prodhime të caktuara të veprave letrare.
Profili i poetëve të mëdhenj tipologjizohet në bazë të disa elementeve që i dallojnë ata
nga shkrimtarët e zakonshëm. Përkufizimi sjellë nga filozofi francez Goldman “gjeniu
pa mëdyshje është fenomeni më i përbërë dhe megjithëse ai parakupton një talent të
madh, një durim të madh dhe një fuqi të madhe pune, përbëhet gjithashtu edhe prej
shumë elementeve të tjera, që ndoshta kurrë nuk do të mbërrijmë t‟i analizojmë” si
dhe fakti që: kjo çështje është shumë e diskutuar mes estetëve, psikologëve,
sociologëve dhe kulturologëve, duke mos gjetur një përkufizim me të cilin do të
përfshiheshin të gjitha karakteristikat e tij, justifikon synimin e Qosjes për të
reflektuar në mënyrë të veçantë rreth tyre. Tipologjia, përveç elementeve
karakteristike261
të trajtuara edhe tek profilet e tjera, fokusohet në mënyrën specifike
të realizimit të procedesë krijuese262
, formave të përdorura të shprehjes263
, në mënyrën
si ndikojnë dhe komunikojnë ky grup me shtresa të ndryshme lexuesish në kohë të
259
Qosja, Rexhep.“Proza e jetës dhe proza letërsisë”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë,
2010. 260
Shënim. Poeti lirik duhet të jetë i pajisur një prirje e rrallë që t‟i vërejë dhe t‟i trajtojë lidhjet e
dukurive, fenomeneve, objekteve përmes shprehjes figurative e metaforike, i duhet të njohë mirë ligjet
e metrikës, të ritmikës, të diksionit dhe në përgjithësi anën teknike të krijimtarisë poetike etj. Ndërkohë
që prozatori për shkak të formës specifike duhet të dijë ta shikojë jetën, të jetë në gjendje të mbushë
veprën e vet me lëndë jetësore, me përmbajtje konkrete, është i detyruar të kuptojë shkallën e gjerë të
tipave njerëzorë, të jetë në gjendje të identifikojë çdonjërin prej tyre, të ketë mirëkuptim krijues për
format e ndryshme të ndjenjave, disponimeve, mendimeve, reagimeve dhe veprimeve të këtyre tipave.
Prozatori është krijues jo vetëm që vrojton dhe kupton jetën, por që e rikrijon në veprën e vet për shkak
se krijimtaria nuk është kopjim i realitetit, por rikrijim sipas gjedheve të tij. F.130. 261
Studiuesi mbërrin në përfundime të tilla nga perceptimi jetësor, nga forma të ndryshme të shfaqjes së
jetës njerëzore, në ndërtimin e veprës letrare dhe personazheve që i karakterizon, si dhe preferencave
në drejtim të përdorimit të formave të shprehjes (është fjala në drejtim të gjinive letrare). 262
Elementi i parë që vë në dukje Qosja është: poetët e mëdhenj janë në gjendje ta shohin jetën dhe ta
shpjegojnë botën njerëzore në tërësinë e saj. Kanë aftësi të rrallë të kuptojë realitetin shoqëror, historik
dhe psikologjik të njeriut në të gjitha format dhe ngjyresat e tij. Çdo objekt, fenomen, problem i jetës,
që bëhet objekt i interesimit të tij, ai është i zoti ta përshkojë tejpërtej dhe ta nxjerrë të qartë para
shikimit të të tjerëve. Jeta e paraqitur në veprat e tij ka ligjet dhe temperaturën e vet, që janë ligje dhe
temperaturë e jetës njerëzore. Personazhet që krijon një poet i madh, mund të bëhen simbole jetësore,
që jetojnë brez pas brezi. Në veprat e tyre mund të gjenden të trajtuara format më të ndryshme të
ekzistencës së njeriut, llojet më të ndryshme të karaktereve individuale dhe trajtat më të ndryshme të
marrëdhënieve shoqërore e njerëzore, duke trajtuar çdo gjë që ka të bëjë me njeriun, natyrën, shoqërinë
etj. Në veprat e tyre flitet për dashurinë dhe urrejtjen, simpatinë dhe mosdurimin, forma të ndryshme të
ndjenjave dhe mendimeve, sjelljeve, disponimit, marrëdhënieve shoqërore, gëzim, pikëllim, skamje,
pasuri etj. Trajtohen dukuritë sa në gjerësi, ashtu edhe në thellësi. 263
(...)Poetët e mëdhenj për shkak se janë marrë me ndjenja të fuqishme dhe me problemet më të
rëndësishme njerëzore, janë shprehur rrallë në llojin e komedisë, dhe kur janë shprehur, zakonisht, as
përafërsisht nuk kanë pasur sukses sikundër me tragjedinë, dramën apo romanin. Po aty, f. 154.
81
caktuara264
etj. Përpos shkrimtarëve të mëdhenj me përmasa botërore, Qosja
përcakton në këtë hulli edhe shkrimtarët e mëdhenj kombëtarë.265
Profili i kritikut letrar266
konsiston në shkallën e përgjegjësisë me të cilën kryen
misionin e tij. Për këtë arsye Qosja bën një klasifikim të kësaj ndjenje të përgjegjësisë
në: përgjegjësi etike, përgjegjësi estetike dhe përgjegjësi shoqërore.267
Në tipologjinë që ndërton për historianin e letërsisë, Qosja përkufizon profilin e tij
duke sjellë konceptin tradicionalistëve268
dhe formalistëve269
për të. E veçanta
qëndron në diferencimin që bën studiuesi mes tradicionalistëve botërore dhe atyre
shqiptarë270
, duke u kundërvënë praktikat e tyre të përdorimit të shprehjes
gjuhësore271
. Qosja parashtron konceptin e tij për historianin e letërsisë:duhet të jetë i
pajisur me kulturën e duhur teorike, estetik dhe linguistike që të bëjë studimin e
brendshëm të veprës letrare. Historiani duhet të merret me veprën si vepër, me
mënyrën e organizimit të saj estetik, por edhe me mënyrën e ekzistencës së saj në
kontekstet më të gjera. Ai është i detyruar ta izolojë veprën letrare prej kontekstit
historik për ta kuptuar më mirë si të tillë, por për ta kuptuar më mirë totalitetin e saj
shtrëngohet ta vendosë rishtazi në atë kontekst. Do të thotë ai ta studiojë veprën si
tërësi më të vogël për të mundur ta studiojë pastaj edhe brenda tërësive të mëdha: të
krijimtarisë së shkrimtarit përkatës, të periudhës letrare në të cilën është shfaqur dhe
në fund të shoqërisë së kohës272
...Duhet thënë që Qosja analizon dukurinë në raporte
të caktuara..
.
264
Ata shfaqen në prag të ndërrimit të epokave historike, të strukturave shoqërore dhe drejtimeve
letrare, d.m.th. në fund të një periudhe historike e letrare dhe në vigjilje të një periudhe të re. P.sh.,
Gëtja është paraqitur në krye të klasicizmit të letërsisë gjermane; Pushkini po ashtu në krye të
klasicizmit të letërsisë ruse; Balzaku në krye të romantizmit të letërsisë franceze etj. Po aty, f. 159. 265
(....) Poeti shqiptar Gjergj Fishta, poeti malazias Njegoshi, poeti kroat Mazhuraniqi dhe poeti polak
Mickijeviqi janë të gjithë poetë të mëdhenj të kombeve të tyre, f. 160. 266
Qosja, Rexhep.“Përgjegjësitë e kritikut letrar”, në Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë,
2010, f. 183. 267
Me përgjegjësi etike referohet cilësive etike njerëzore, përgjegjësi estetike, të cilat i lidh me nivelin
cilësor të kryerjes së detyrës së tij dhe përgjegjësi shoqërore, të cilën e lidh me ndikimin dhe impaktin
që sjell fjala e tij në përpunimin e shijes brenda grup shoqëror të caktuar. 268
shkencëtar i vjetër që bën punë kërkimore në bibliotekat me libra të vjetër. 269
kërkojnë vetëm studimin e formës dhe të aspekteve thjesht estetike të një vepre letrare. Shprehja më
e shpeshtë është termi interpretim, i cili ka një kuptim të veçantë në fjalorin e formalistëve, i cili
nënkupton shkëputjen e plotë të veprës artistike prej autorit të saj. 270
Ndërkohë që historianët tradicionalistë shqiptarë për Qosen nuk kanë pasur as pikënisje, as metodë
të caktuar. U japin rëndësi përsëritjes së përmbajtjes, përshkrimit të jashtëm të veprës, fusnotave, të
cilat janë për ta dëshmia më e sigurt e ndërgjegjes shkencore etj.; vuajnë prej rëndësisë së unit, pasi në
veprat e tyre shpesh i referohen asaj që kanë thënë ose shkruar në vepra e studime të tjera. Shkruajnë në
një gjuhë neutrale, të ftohtë etj. 271
Bëhet fjalë këtu për Lesingun, Bjelinski, De Sanktis, Sent Bev, Albert Thibaudet, Gustav Lason,
Nortrop Fraj, Rolan Barthes etj në këtë kuadër eksperiencat e kritikëve dhe historianëve më të njohur si
ata tradicionalë botërorë, ashtu edhe ata modernë, të cilët nuk iu kanë shmangur shprehjes figurative. 272
f. 268-269).
82
6. Qasje krahasimtare
Qasja krahasimtare është një nga metodat e përdorura më shpesh prej Qosjes. Kjo lloj
qasjeje i krijon mundësi të vështrojë në plan të gjerë krahasues dhe të tipologjizojë
dukuri, shkrimtarë etj. Zbatimi i saj si metodë shfaqet në përmasa të ndryshme gjatë
punës së tij. Ka trajtesa ku ajo është parim mbizotërues dhe ka trajtesa ku qasja
krahasimtare mbështetet në parimin e përqasjes, apo të kundërvënies për realizimin e
tipologjizmit. Në herët më të shpeshta ndjekja e parimeve të veçanta nuk është synim
në vetvete, ato janë pjesë e integruar e ndërtimit të punës së tij, për të realizuar
tipologjizimin e dukurive. Përkundrejt kodifikimit të njohurive mbi kritikën dhe
teorinë e letërsisë, studiuesi bën një përcaktim të koncepteve kritik/ recensues, në
kontekst të përgjithshëm kulturor në kritikën letrare botërore, 273
për t‟iu referuar më
tej praktikës së kritikës letrare shqipe, 274
si dhe pikëpamjeve e tij rreth tyre.275
Kështu parimin e përqasjes e hasim kryesisht në: Për traditën kundër
tradicionalizimit, Kritika letërsia dhe paqartësia, Proza e jetës dhe proza e letërsisë,
Imagjinata e armatosur, Kritika e kritikuar. Në trajtesat Prometezimi në poezinë
shqipe dhe Dialog i imagjinuar Qosja në funksion të çështjeve që trajton zbaton edhe
parimin e kundërvënies276
edhe atë të përqasjes apo krahasimit.
Vështrimin sipas parimit të kundërvënies: e përgjithshme/ individuale Qosja e
shfrytëzon për të bërë dallimin e motiveve që bëhen burim frymëzimi në poezi, 277
por
273
Shënim. Në trajtesën e Qosjes shquhen koncepte të cilat lidhen me tipologji të llojeve të kritikës dhe
kritikëve të ngjashme me konceptet e Thibaudet. 274
E nis me dallimin e koncepteve recesent dhe kritik (kuptimi i tyre). Thekson që në kulturat e
letërsitë e popujve të mëdhenj, me tradita të pasura, nuk ka ndonjë ndryshim mes recesentit dhe
kritikut, nuk vihet ndonjëherë pikëpyetje. Fjalëve kritik dhe kritikë u jepet kuptim shumë më i gjerë
nga çfarë u jepet në letërsinë shqipe. Sjell kuptimin e termit në letërsinë anglo-amerikane: kritik është
jo vetëm përcjellësi i letërsisë bashkëkohëse, vijuese, por edhe historiani edhe teoricieni i letërsisë; në
këtë mënyrë Qosja përkufizon kritikën si një term i gjerë që përfshin studimin dhe vlerësimin e veprave
bashkëkohore letrare, historinë dhe teorinë e letërsisë. Në këtë mënyrë kritika është njehsuar me
shkencën e letërsisë. (Flet për veçori të kritikës si subjektivitet, recensentët janë ata që shkruajnë nëpër
gazeta, ndërsa kritikët lëvrojnë kritikën akademike.) f. 228-229. 275
Në letërsinë shqipe sipas Qosjes shkrimtarët ndiejnë ndryshimin mes recensuesit dhe kritikut, por
më tepër ndiejnë ndryshimin mes kritikut, historianit dhe teoricienit të letërsisë. Recensuesi për Qosjen
përputhet me kuptimin që i jep Tiboteja është ai që shkruan në gazetat e përditshme, prandaj qëndron
në një shkallë më të ulët në hierarkinë e mendimit kritik; kritiku që përkon me kritikun profesionist ose
ndryshe me kritikën akademike është ai që shkruan në revistat letrare për veprat letrare, prandaj
qëndron në një shkallë më lartë, historiani i letërsisë është ai që shkruan për veprat dhe shkrimtarët e së
shkuarës, prandaj është e kuptueshme të qëndrojë një shkallë më lart se kritiku; teoriku është ai që
merret me çështje të koklavitura të teorisë letrare, prandaj meriton shkallën më të lartë të hierarkisë së
mendimit kritik. 276
Shënim. Qosja e ndjek parimin e kundërvënies kryesisht në çështjet Dhimbja si burim frymëzimi dhe
Kulti i ardhmërisë në funksion të tipologjizimit të faktorëve ndikues si burim frymëzimi në poezinë
shqipe dhe atë botërore. Ndërsa në çështjen Kulti i së ardhmes, kundërvënia realizohet në aspektin
konceptual të stukturës së mendimit poezisë. Shih për më tepër “Prometeizmi në letërsinë shqipe”,
Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë 2010, f. 65-73. 277
Dhimbja nuk e ka origjinën nga të njëjtët ngacmues në përfaqësues të ndryshëm në poezinë
botërore. Qosja i referohet Xhakomo Leopardit, La Martinit, Alfred de Mysesë, Zhorzh Sandit,
Bodlerit, Verlenit, Rembosë, Malarmesë etj. Po aty, f. 65.
83
nxiten nga kontekste social-historike278
. Poezia e prodhuar në kohë të ndryshme dhe
nga nxitës e faktorë të ndryshëm sjell derivate motivesh dhe forma të shprehjes, si në
planin e përgjithshëm kolektiv, 279
ashtu edhe në atë individual subjektiv280
, të
realizuara në marrëdhënie shkak-pasojë, duke i njohur letërsisë karakterin funksional
e referencial.
Qasja krahasimtare shfaqet mbizotëruese në disa prej trajtesave të Qosjes si p.sh.:Tre
poetë dhe tri periudha letrare, Lirika dhe romani, Historia e letërsisë mes dy frontesh,
Recensuesi dhe kritiku, Kritika letërsia dhe paqartësia etj.
Kështu në trajtesën Tre poetë dhe tri periudha letrare krahasimi është parim
mbizotërues, autori niset nga e veçanta për të arritur tek e përgjithshmja, synon
esencat, kap disa drejtime krahasimi vlerësimin(në plan të jashtëm) në proces krijues,
në plan të brendshëm(strukturë vargu, metrik, ritmik, figuracion letrar). Me anë të një
prerjeje tipologjike në rrafshin sinkronik të analizës vështron në mënyrë sistematikë të
gjitha elementet treguese nxitëse të krijimtarisë dhe përpunues të stilit të shkrimtarit.
Procedura metodologjike që ndjek është e ndryshme nga trajtesat pararendëse, pasi
analiza në plan krahasimtar kalon nga veçanta tek e përgjithshmja, me synimin e
sintezës së poezisë shqipe të periudhës që përfaqëson secili prej shkrimtarëve. Duhet
thënë që krahasimi në këtë trajtesë nuk është i tipit gjenetik281
, siç ndodh rëndom, por
niset më shumë nga ndryshimet 282
, sesa nga të përbashkëtat.
Edhe në strukturën figurative dhe ritmike të vargut studiuesi përmes një analize të
detajuar stilistike dhe të shprehjes artistike, evidenton ndryshime mes tre autorëve,
ndikimet që kanë pësuar në letërsia botërore dhe risitë që ata kanë sjellë përmes tyre.
Tipologjizimi i procedesë krijuese e sjell natyrshëm studiuesin te periudhat letrare, te
karakteristikat e tyre dhe në përfundime sintezë të tilla, si: ...të tre poetët janë krijues
të rëndësishëm të letërsisë shqipe në veprat e të cilëve paraqitet e shkurtuar, e
sintetizuar historia e letërsisë sonë dhe e drejtimeve kryesore letrare që ajo në dallim
nga letërsitë e popujve të mëdhenj që i kanë jetuar normalisht, i ka kaluar në mënyrë
të shkurtuar dhe të pashprehura plotësisht. Për shkak të kushteve historike në
letërsinë tonë disa nga rrymat letrare nuk janë shfaqur farë ose janë gërshetuar me
278
Arsyet e dhimbjes janë nga më të ndryshmet: përçarja e shqiptarëve, ndarja në besime fetare,
prapambetja e madhe, mungesa e dijes, obskurantizmi fetar, prania e veseve etj. 279
Si poezi të shprehjes së dhimbjes së përgjithshme Qosja identifikon “O moj shqypni” të P. Vasës,
poezi të N. Frashërit, N. Mjedës, Çajupit, Fishtës, Asdrenit, F. Shirokës, L. Gurakuqit, R. Siliqi, H.
Mosi etj. Po aty, f. 67. 280
Të tilla janë poezitë e Nolit, të Migjenit, E Mekulit, L Poradecit, f. 68. 281
I cili ka për objekt ngjashmëritë që lindin përmes kontaktit, duke zbuluar të dhëna të hollësishme
rreth tyre e duke pohuar që kontakti ka qenë i vërtetë, i realizuar për shkak të ndjeshmërive të caktuara
social-kulturore. 282
Këto ndryshime konsistojnë: në vlerësimin që u është bërë shkrimtarëve në kontekstin historik, në
botëkuptimin e tyre (i cili shihet si element kryesor ndikues në procesin krijues), në interesimet e tyre
për letërsitë e periudhave të ndryshme historike, në saje të ndikimeve të ndryshme që shkrimtarët e një
periudhe pësojnë në krahasim me shkrimtarët e një periudhe tjetër, si dhe elementet që nxisin
frymëzimin e secilit prej tyre.
84
rryma të reja.283
Vlera artistike e tyre nuk është e barabartë, por vlera artistike e të
triave ka rëndësi të madhe historiko-letrare në radhë të parë për arsyen se ndryshojnë
prej njëra-tjetrës me karakteristikat e veta ideo-estetike dhe pse me këto ndryshime
shënojnë tri periudha të ndryshme të letërsisë shqipe... Nuk është e çuditshme, pse
nga pikëpamja historike-letrare e artistike se veprat e tyre përbëjnë tri maja në
letërsisë shqipe. Duke marrë parasysh karakteristikat historiko-letrare dhe rëndësinë
artistike të krijimtarisë së tyre që kanë krijuar tri periudha kyç të historisë së popullit,
arrijmë në përfundimin se letërsia e kësaj kohe do të mundë të ndahej në tri periudha:
në periudhën e Romantizmit- që e përfaqëson Naimi, në periudhën e prirjeve
moderne- që e përfaqëson Asdreni, në periudhën e Letërsisë së angazhuar - që e
përfaqëson Migjeni.284
Së fundmi në lidhje me këtë trajtesë mund të themi që ndërtimi i saj sipas parimeve të
kritikës letrare synon jo vetëm informimin, panoramën e përgjithshme me anë të
tipologjizimit të dukurive, por argumentimin, zgjidhjen e problemeve dhe shpjegimin
e evoluimit të një sistemi letrar në drejtime të caktuara. Gjithashtu evidenton
individualitetin e shkrimtarëve në stil dhe përpunimin e shprehjes artistike, diferencat
mes tyre që më shumë se i ndajnë, i bashkojnë në një unitet dialektit. Rezultatet e
mbërritura në fund të saj janë përfundime të rëndësishme për sistemin letrar në tërësi
dhe historinë e letërsisë.
Në trajtesën Recensuesi dhe kritiku, qasja krahasimtare realizohet në bazë të parimit të
kundërvënies në profilizimin285
e kritikut dhe recensuesit rreth funksionit dhe
konceptin që kanë për letërsinë. Recensenti dhe kritiku ndryshojnë përkah mënyra e
283
Kështu p.sh., në letërsinë tonë nuk është shprehur plotësisht dhe normalisht as klasicizmi, as
romantizmi, as realizmi, si drejtime kryesore, por as rrymat e tjera sikundër janë: parnasizmi,
simbolizmi, ekspresionizmi, futurizmi. “Tri poetë të mëdhenj”, Vazhdimësi, f. 89. 284
Qosja Rexhep, “Tre shkrimtarë dhe tri periudha letrare”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik,
Prishtinë, 2010, f. 87 285
Shënim. Konceptet e Qosjes për recensuesin dhe kritikun janë: recensuesi është përcjellës i letërsisë
vijuese që për vepra të veçanta shkruan shkurtimisht, në dy-tri faqe, duke i botuar në gazetat javore. Ai
është përcjellësi i letërsisë së momentit, që gjithnjë gjendet në periferinë e problemeve të rëndësishme
letrare. Dallohet edhe nga mungesa e kulturës estetike dhe teorike, mungesa e parimeve estetike. Këtij
recensuesi i mjaftojnë vetëm pak pika referimi teorik. Ai është indiferent edhe ndaj mendimit filozofik
duke mos marrë në konsideratë lidhjen mes letërsisë dhe filozofisë. Recensuesi nuk demonstron njohuri
të thella edhe në pikëpamje të kulturës historike-letrare, nuk njeh trashëgiminë letrare të popullit të vet,
për shkak të rrethanave në të cilat punon. Mungesa e kulturës teorike, estetike, filozofike dhe historike
letrare është shkaktare që recensuesi të ketë shije të dyshimtë artistike. Ekziston edhe një lloj tjetër
recensuesi, i cili nuk jep kurrë vlerësime të prera dhe që është kundër hierarkisë në letërsi, duke i
shërbyer politikës dhe një ideologjie të caktuar. Kritiku është ai që e përcjell letërsinë në vijimësi
përmes shkrimeve të gjata njëzet-dyzet faqe, që shkruan ndonjëherë edhe për probleme aktuale të
letërsisë, dhe që shkrimet e veta i boton në revista mujore letrare; është përcjellës i letërsisë që i
kushton rëndësi të madhe këtyre parimeve dhe me to pajiset si duke përcjellë literaturën e duhur teorike
e estetike, ashtu edhe krijimtarinë letrare; është më i përgatitur teorikisht, mbështetet gjerë në bazë
shkencore. Kritiku shkruan duke menduar për letërsinë dhe fenomenet e artit në përgjithësi. Ai
ballafaqohet denjësisht me domethënien, rëndësinë dhe qëllimin e letërsisë dhe krijimtarisë artistike në
shoqëri. Po aty, f. 283-284.
85
përcjelljes së letërsisë, qëndrimi ndaj aktivitetit kritik dhe mënyra e shprehjes kritike
gjuhësore286
...
Te trajtesa Historia e letërsisë mes dy frontesh, qasja krahasimtare realizohet duke
shfrytëzuar gjithashtu parimin e kundërvënies, për të tipologjizuar dy lloje të
metodave dhe parimeve bazë mbi të cilat ndërtojnë punën. Tipologjizimi nis nga e
përgjithshmja tek e veçanta- nga tradicionalistët botërorë në ata shqiptarë, duke u
ndalur fillimisht te konteksti i zhvillimit të historisë së letërsisë prej pozitës së
pozitivizmit të shekullit të kaluar (tradicionalistët) dhe prej pozitave të formalizmit
modern. Evidenton veçori të tradicionalistëve287
dhe të formalistëve288
etj.
Kundërvënia i jep mundësi të parashtrojë qëndrimet e tij289
, të lidhura me kufizimet,
përparësitë e rëndësinë e metodave.
Në trajtesën Lirika dhe romani spikat tendenca e studiuesit për kodifikimin e dijeve
teorike mbi llojet letrare290
duke i vendosur në plan krahasimtar. Studiuesi trajton
dialektikën e trajtave të lidhur me epoka historike, të cilat kanë karakteristikat e
veta291
(shoqërore, politike, ideologjike, morale, filozofike, kulturore etj.) Zhvillimi i
perceptimit të përgjithshëm ndaj këtyre llojeve si dhe nevoja për forma të reja të
shprehjes sjell krijimin e formave të ndërmjetme (nga lirika dhe romani).
Në trajtesën Kritika, letërsia dhe paqartësia, Qosja duke u mbështetur në parimin e
përqasjes, specifikon paqartësinë si një dukuri tipike(paqartësia dhe qartësia), e cila
karakterizon si kritikën letrare, ashtu edhe letërsinë.292
Gjithashtu bën dallimin mes
tekstit të vështirë për t‟u kuptuar për shkak të problematikës që trajton dhe tekstit të
286
Po aty, f. 291. 287
Tradicionalistët nisen nga faktorë jashtëletrarë historikë dhe arkivorë, nga grumbullimi i të dhënave
që kanë të bëjnë me vetë shkrimtarin ose vetëm me jetën e veprat e tij më tepër se me vetë vlerat dhe
kuptimin ideoestetik të një vepre ose të krejt krijimtarisë së shkrimtarit. Tradicionalistët janë ithtarë të
akademizmit të vjetruar. 288
Formalistët kërkojnë hetimin e brendshëm. Ata kërkojnë studimin e strukturës, poetikës, ligjësive
formale apo vetëm të gjuhës dhe të stilit të një vepre letrare apo të veprës së një shkrimtari. Formalistët
janë mbrojtës të pikëpamjeve të reja shkencore, metodave bashkëkohore në historinë e letërsisë (f. 248-
249). 289
Qosja është i mendimit se pa aspektin historik të shikimit të letërsisë, pa zbatimin e dialektikës, kjo
metodë shndërrohet në një eksibicionizëm shkencor; pa aspektin historik dhe dialektikën ajo në vend të
synojë qenësinë e veprës, shndërrohet në një retorikë moderne dhe metodën që duhet ndjekur për
studimin e historisë së letërsisë. Çdo vepër letrare, pavarësisht gjinisë apo llojit, është një botë më vete
dhe është gjedhe e ngjeshur e botës sonë njerëzore. Historia letrare, e mbështetur në vështrimin
sinkronik dhe diakronik, ka pikënisjen më të sigurt për pushtimin e kësaj bote, por që të jetë vërtetë
shkencore ajo nuk duhet të jetë dogmatike. Për më tepër rezultatet e metodave të tjera dhe të shkencave
të tjera, ajo duhet t‟i vërë në shërbim të vetvetes në mënyrë që të jetë sa më frytdhënëse. Kjo metodë
sipas Qosjes është efikase gjatë interpretimit stilistik të llojeve të vogla se sa kundrejt llojeve të mëdha
sikundër janë romani, drama apo eposi. Ai shtron si situatë problematike faktin përveç studimit të
suksesshëm të gjuhës, stilit dhe vargut të Komedisë Hyjnore, Hamletit, Faustit ç‟mund të thuhet për
motivet e shumta e të pasura të këtyre veprave, për idetë e tyre filozofike, përvojën njerëzore, vlerën
etike? f. 260. 290
Shënim. Qosja e emërton lirikë, por këtu është fjala për poezinë lirike dhe jo gjininë lirike. Për këtë
arsyes kundërvënia ka kuptim si dy lloje të ndryshme. 291
Dialektika e jetës frymëzon dialektikën e formave letrare, diskuton mbi gjerësinë e shprehjes së
secilit lloj, të kushteve çfarë e prodhon secilën prej tyre, raportet që kanë mes njëri-tjetrit, interesimet e
lexuesit ndaj njërit apo tjetrit lloj etj. f. 294-295. 292
E ndërsa në letërsi e sheh si formë të shprehjes, në kritikën letrare mendimi i paqartë e dëmton atë.
86
shkruar qëllimisht në mënyrë të paqartë. Qosja diskuton burimin e paqartësisë si
formë shkrimi e ardhur nga poezia surrealiste, e cila predikonte krijimtarinë e
automatizuar dhe të pakontrolluar. Kjo lloj tendence shihet edhe në gjirin e kritikëve e
të estetëve. Studiuesi tipologjizon dhe analizon: raste të ndryshme të ekzistencës së
paqartësisë brenda një teksti letrar dhe atyre kritike; burimin e dukurisë së paqartësisë;
në natyrën e fushës, mungesën e njohurisë dhe eksperiencës së lexuesit mbi këtë lloj
teksti, si dhe elasticitetin e lexuesit për të depërtuar në brendësi të tij.293
.
293
Qosja Rexhep, Kontinuitete, Rilindja, Prishtinë, 1972, f. 297.
87
KAPITULLI III- Ligjërimi
1. Struktura
Trajtesat Qosjes dallohen për nga struktura e veçantë e ndërtimit. Në fakt duke qenë
se forma e tyre nuk as është ese e mirëfilltë (e cila karakterizohet nga lirshmëria në
përmbajtje dhe strukturë) as tekst shkencor i mirëfilltë, bën të mundur të kushtëzojë në
një farë mënyre shumëllojshmërinë strukturore.
Në aspektin e jashtëm strukturor ka trajtesa të cilat në thelb shtrojnë një tezë dhe
sjellin argumente rreth tyre. Elementet strukturore të tekstit studiuesi i sjell fillimisht
nëpërmjet titujve të cilët janë të shkurtër dhe orientojnë lexuesin mbi çështjet e
trajtuara, p.sh.: Tradita e keqkuptuar, Tradita e censuruar, Tradita e ndarë etj. Të
gjitha trajtesat janë të karakterizuara nga një titull i përgjithshëm dhe nëntituj
specifikues(të cilët nga mënyra si ndërtohen krijojnë edhe idenë e trajtimi të të
dukurisë, p.sh.:Dallimet mes kritikut dhe recensuesit ose Shkrimtarët e shquar dhe
kritika, Jeta, proza dhe veçantitë e saj. Kjo sjell në mënyrë automatike strukturim të
jashtëm të tekstit në çështje.
Në aspektin strukturor të brendshëm, parim organizues i Qosjes duket se është skema
e mendimit të Hegelit, e quajtur ndryshe triada hegeliane: tezë, antitezë, sintezë.294
Shtjellimi i dukurive dhe çështjeve ndjek procesin e të menduarit, i cili del si arsyetim
duke përfshirë vërtetimin(argumentimi), paraqitjen e tezave e të hipotezave,
shpjegimin, kundërshtimin, përshkrimin, krahasim-vlerësimin, nxjerrjen e
përfundimeve, përkufizimin, formulimin, klasifikimin, si dhe përdorimin e metodave
të ndryshme295
për të realizuar vazhdimësinë logjike etj. Renditja e tyre bëhet në
varësi të qëllimit të studiuesit dhe rëndësisë së çështjes në plan të përgjithshëm brenda
fushës. Teknikat e ndërtimit të mendimit, përveçse ndjekin strukturën klasike:
vëzhgimi, lidhja, arritja dhe mbyllja, shpeshherë mpleksen po në varësi të qëllimit të
Qosjes. Ka raste kur nis me vlerësim për të dale te forma e argumentimit të
qëndrueshëm, ka raste kur e nis me përshkrim, për të mbërritur në vlerësim të
dukurisë, ka raste kur e nis me kundërtezë dhe hipotezë, që të dalë te teza e tij.
Sinteza296
ose e thënë ndryshe përfundimi logjik, në fund të trajtesave(apo filozofia e
Qosjes), duket sikur mbart diçka në thelb nga kritika e arsyes praktike të Kantit:
arsyeja është praktike, atëherë kur ajo përmban një veprim: vendim, zgjedhje,
294
Hersh Zhanë, Habia filozofike, Dituria, Tiranë, f. 180. 295
Induktive, deduktive, analogjia, rindërtimi, raporti shkak-pasojë. 296
Edhe pse në vetvete është ndryshimi i përftuar nga ballafaqimi i tezës me antitezën, e justifikon këtë
ndryshim me anë të një vendimi, zgjedhjeje qëndrimi.
88
sjellje297
e këto zgjedhje nuk janë gjë tjetër veçse qëndrimet e Qosjes të marra si
rezultat i njohjes në tërësi dhe në thellësi të objektit të trajtesave të tij.
Në këtë kuadër ka raste kur ndien të nevojshme:
- Të problematizojë dukurinë dhe të kalojë në mënyrë të natyrshme tek
argumentimi i saj, p.sh. tek Tradita e keqkuptuar kemi: Çështja e qëndrimit ndaj
traditës sonë në përgjithësi dhe ndaj traditës letrare në veçanti është një çështje e
përtashme, më shpesh e diskutuar gojarisht sesa me shkrim, së cilës po i jepen
përgjigje të ndryshme, që kanë vlerë domethënëse të ndryshme. Cila është tradita
jonë letrare? Cila është ajo traditë letrare, që mund ta quajmë të gjallë e
ndikuese edhe sot e gjithë ditën?298
...
- Të parashtrojë dukurinë për të futur lexuesin në kontekst, p.sh., tek Lirika dhe
romani:megjithëse jetojmë në një kohë kur numri i poetëve lirikë është mjaft i
madh dhe sigurisht më i madh se ndonjëherë gjatë historisë për shkak se edhe
shkrimtarë sot ka më shumë se kurrë më parë, prapë nuk do të mund të thuhej se
lirikët janë ata krijuesit e fjalës së bukur që gëzojnë si dikur dashurinë dhe
nderimin e lexuesve të sotëm. Fama e tyre në shekujt e kaluar, shumë e madhe,
në shekullin tonë ka zënë të tërhiqet para famës së prozatorëve e sidomos
romansierëve, të cilët... të rralla janë jo vetëm revistat letrare po edhe gazetat e
përditshme që në faqet e veta nuk sjellin edhe vjersha lirike sikundër janë të
rralla ato vënde të vogla apo të mëdha, që nuk organizojnë mitingje të
poezisë...Një shembull po kaq i rëndësishëm është edhe trajtesa: Historia e
letërsisë mes dy frontesh, ku vetë Qosja e paralajmëron strukturën e saj me anë të
emërtimit të çështjes së parë: Shtruarja e çështjes ku shprehet:Historia letrare
shqipe është njëra prej shkencave të reja, në fushën e studimeve albanologjike,
që nuk ka trashëguar farë bazash dhe rezultatesh posaçërisht të vlefshme dhe të
rëndësishme prej së kaluarës. Porsi kritika letrare vijuese, ashtu dhe historia e
letërsisë shqipe, vetëm në periudhën e pasluftës është vënë në rrugën e zhvillimit
të vazhdueshëm dhe sistematik...
- Hyn drejtpërdrejtë në shtrim të tezës dhe argumentim të saj, p.sh. te Përgjegjësitë
e kritikut letrar Qosja shprehet: Puna e kritikut letrar është punë e rëndë dhe e
ndërlikuar për shkak se përveç përgjegjësisë estetike, që është më e
rëndësishmja, ai është ballafaquar edhe me një varg përgjegjësish të tjera, që
s‟janë në lidhje të ngushtë me të.
- Kalon në lidhje të ndërmjetme nga një temë në një tjetër dhe theksi vihet diku
gjetkë. Në herët më të shumta kjo lidhet edhe me mënyrën se si Qosja kërkon të
realizojë argumentimin dhe sa gjerë kërkon të shtrijë mendimin. P.sh., te Kritikët
e kritikës, Qosja e nis trajtesën e tij duke folur për kritikët, duke i kategorizuar në
297
Shënim. Është quajtur praktike ajo arsye që vendos, për hir të veprimit, se cila është sjellja ime
morale - pra arsyeja që thotë se cila është detyra ime, se çfarë kam unë detyrim moral për të
përmbushur. Po aty, f. 137. 298
Qosja Rexhep, “Për traditën kundër tradicionalizmit”, Vazhdimësi, f. 49.
89
grupe, por në fakt synimi i tij është mënyra si zhvillohet kritika me objektin e
kritikuar: Kritikët i kritikojnë shkrimtarët por edhe shkrimtarët ndonjëherë janë
të disponuar të kritikojnë kritikët. Kritikët i kritikojnë shkrimtarët për shkak se ia
duan të mirën letërsisë, kurse shkrimtarët i kritikojnë kritikët për shkak se ia
duan të mirën kritikës, por për hir të së mirës që ia duan letërsisë.
Në trajtesa të caktuara, në thelb të organizimit strukturor qëndron krahasimi apo
kundërvënia. Një nga trajtesat specifike është ajo e ndërtuar në formën e dialogut, ku
teksti mbarështrohet në formën e pyetjeve dhe përgjigjeve dhe organizimi strukturor
lidhet ngushtë me logjikën e bisedës e çështjet që janë të lidhura zinxhir: fundi i
çështjes pararendëse është fillimi i çështjes pasardhëse.
Raste të krahasimit kemi:
- Në trajtesën: Tre poetë dhe tri periudha letrare: organizmi strukturor realizohet
përmes krahasimit, fillimisht të vlerësimit të poetëve, botëkuptimit të tyre dhe më
pas veçorive stilistikore. Qosja zgjedh të marrë në konsideratë fillimisht
vlerësimet për poetët, sepse në bazë të tyre justifikon përzgjedhjen dhe rezultatin
e mendimit përmbyllës të trajtesës. Për të shkuar më tej në mënyrë logjike te
botëkuptmi dhe formimi i tyre, të cilët përthyhen në stil dhe shprehje artistike
origjinale. Përfundimi i trajtesës pas argumentimit të gjerë, sjell rezultatet e
synuara të Qosjes, tri poetët qëndrojnë në maja të letërsisë shqipe; në veprat e
tyre shfaqen elemente të rrymave dhe drejtimeve letrare të caktuara.
- Në trajtesën: Recensuesi dhe kritiku organizmi strukturor realizohet përmes
krahasimit, por procedura që ndjek Qosja është specifike. Ai trajton fillimisht në
plan të përgjithshëm konceptin, më tej realizon dallimin mes tyre dhe vë në dukje
kufizimet, recensuesit dhe përparësitë.
- Në trajtesën Për traditën kundër tradicionalizimit Qosja shtron probleme të
formës të të kuptuarit dhe paraqet në tri teza299
të ndryshme, të njëpasnjëshme
konceptimine traditës në realitetin kulturor kosovar. Në fund të trajtesës sjell
qëndrimin e tij.
Duhet thënë që struktura e trajtesave të Qosjes lidhet me tre faktorë të
rëndësishëm që përbëjnë parimin thelbësor të organizimit: qëllimi, teza (mendimi
që shtjellon autori) dhe mënyra e ndërtimit të mendimit të tij. Realizimi i tyre
bëhet i mundur përmes një marrëdhënie dialektike të formave të mendimit dhe
pamjeve që Qosja krijon. Prandaj e gjithë struktura e trajtesave të tij duket sikur
mbart në vetvete këtë parim dialektik logjik të shkëputur nga vepra Habia
filozofike:Logjika e Hegelit është dialektike: ajo nënkupton një proces aktiv që
lejon nëpërmjet mohimit, “të ngrejë”kontradiktën duke e bërë atë në mënyrë
299
Teza e traditës së separatizuar (ata që nuk e kanë të qartë temën traditë dhe në rastet më të shpeshta
me të nënkuptojnë vetëm shkrimet e bejtexhinjve të Gjakovës, Vuçiternës, Tetovës etj.)
Teza e traditës së thjeshtëzuar (Teza e qëndrimit tradicionalist ndaj traditës).Qosja Rexhep, Për
traditën kundër tradicionalizmit, Instituti Albanologjik, Prishtinë, f. 50.
90
krijuese, gjatë një zhvillimi historik, i cili në njëfarë mënyre përbën substancën e
qenies.300
Përpunimi i mendimit në këtë mënyrë synon ndryshimin e qenies në
procesin ontologjik real, 301
e nëse heqim vija paralele me Qosjen duke e
konceptuar letërsinë si qenie, përpunimi i mendimit mbi ligjësitë e normat e saj
synon ndryshimin dhe zhvillimin e shkencës për letërsinë, në procesin ontologjik
real.
2. Veçori të ligjërimit të Qosjes
Përcaktimi i specifikës së ligjërimit302
të trajtesave të Qosjes është një aspekt shumë
interesant. Duke u nisur nga vështrimi i jashtëm i teknikave ligjërimore, konstatojmë
se në një pjesë të konsiderueshme të eseve dhe trajtesave të veprës së tij, përdor
ligjërimin shkencor të gërshetuar me ligjërimin eseistik.
Ligjërimi shkencor ose metaligjërimi ka si objekt poetikën e letërsisë, të cilën e
specifikon në përcaktimin e zhvillimit historik, në evolucionin letrar të gjinive, të
strukturave të stileve letrare, të pasurimit tematik etj. Siç e përcaktonte Jakobsoni:
letërsia është një transformim i fjalës në një vepër poetike dhe sistem procedesh që
realizojnë këtë transformim. Duke qenë se thelbi i saj nuk është as thjesht substancë
tematike, as vetëm specifikë formale, studiuesi ashtu siç e kemi theksuar në
pararendje, i nisur nga pozitat e teoricienit dhe historianit të letërsisë, në këtë vepër
formëson një ligjërim karakteristik, i cili e sheh letërsinë si modalitet dhe jo si shkak,
në mënyrën për të qenë letërsi dhe jo arsyen e të qenit e tillë.303
Ai ka zgjedhur të praktikojë ligjërimin shkencor të gërshetuar me atë eseistik304
, sepse
i afrohet objektit të letërsisë, çështjeve që diskuton, por edhe llojit të teksteve që ai
ndërton, është i kontekstualizuar në kushtet e nevojës dhe kërkesës për studime më të
thelluara për shkencën për letërsinë, në realitetin shqiptar.
Metaligjërimi i studiuesit ngrihet mbi vetëdijen duke bërë dallimin nga gjuha e
letërsisë, por edhe metagjuhës së kritikës letrare, e cila termave të karakterit logjik-
shkencor i bashkëngjit edhe elemente të subjektivitetit, por edhe funksionin e veçantë
(kodi i saj synon kuptimin e qartë të dukurive, koncepteve që ajo trajton, të sjella
përmes formës së perceptimit të autorit) duke i dhënë ligjërimit karakter denotativ.
Duhet theksuar se studiuesi e ngre ligjërimin e tij mbi të një bazë teorike, duke
respektuar kriteret në mënyrë rigoroze, me qëllimin e realizimit të një lloj komunkimi
të veçantë me lexuesin si pasojë e individualitetit të tij.
300
Hersh Zhanë, Habia filozofike, Dituria, Tiranë, f. 181. 301
Po aty. 302
Ligjërimi si proces i komunikimit me anë të gjuhës është shfrytëzimi konkret i mjeteve gjuhësore
nga individë të veçantë për të kumtuar mesazhe. Ai përbën një akt ligjërimi, në të cilin krijohen thëniet,
të cilat bashkohen në njësi më të mëdha. Akti i ligjërimit ka karakter shoqëror dhe individual; karakteri
individual lidhet me lirinë për të përzgjedhur mjetet gjuhësore. 303
Jean Rohou, L‟Historie Litterare, Objets et methods, Edition Nathan, 1996, f. 62. 304
Pozzato Pia Maria, “Shënjimi Vs Komunikimit-Drejt Sociosemiotikës”, në Semiotika e tekstit, f.
190.
91
Ligjërimi në këtë vepër ka karakter referencial, paraqitës, informativ-njohës,
përshkrues, interpretues, argumentues, brenda dhe jashtë letrar dhe rëndom përdor një
lloj të caktuar termash formalë. Përmes tij jo vetëm të orientojë lexuesin drej qëllimit
të tij(të informojë rreth dukurive të ndryshme që lidhen me shkencën për letërsinë),
por edhe të ndikojë mbi të, të synojë bashkëveprimin e tij, për ta bërë aktiv e të
shfrytëzojë tërësinë e njohurive që zotëron, të kontekstualizuara në kulturën e
letërsinë shqipe305
.
Të bie në sy që përmes metaligjërimit të tij Qosja synon të flasë për kodifikim dijesh,
sistematizim të tyre, vlerësim të kualiteteve letrare brenda një sistemi të
letërsisë(letërsisë shqipe), duke krijuar në vetvete një model shpjegues të veçantë, i
cili fokusohet kryesisht në termat që ndien të nevojshme t‟i shpjegojë dhe më tej të
bëjë edhe interpretime të mbështetura në këndvështrimin e tij të tilla, si:traditë, letërsi
shqipe, prozë, poezi, poet i madh, poet lirik, prozator, kritik, recensues, historian i
letërsisë, shkrimtar, kritikë, paqartësi, tradicionalizëm, formalizëm etj.
Ligjërimi i Qosjes krahas përcjelljes së informacioneve të karaktereve të ndryshme,
realizon edhe vlerësimin apo rivlerësimin e dukurive letrare, të cilat i koncepton sipas
pikëvështrimit që sheh letërsinë.306
Në pjesën më të madhe realizon qëllimin e tij për njohjen e së vërtetës, sipas kritereve
teorike dhe metodologjike, duke u fokusuar në disa prej përbërësve të komunikimit
dhe krijimit letrar(shkrimtari, sistemi i konvencioneve kulturore etj.), si dhe duke
shfaqur një natyrë komplekse të tipareve që e karakterizojnë (kritike-interpretuese,
njohëse-vlerësuese etj.). Ky ligjërim është standard në strukturë, duke pasur kalime të
shpeshta nga individualja tek e përgjithshmja ose anasjelltas, nga e njohura, tek e
panjohura. Ka raste kur brenda trajtesave ndihet një ekuilibër i shpërbërë mes
subjektivitetit dhe objektivitetit, të këndvështrimit dhe interpretimit etj.
Ligjërimi shkencor përveçse mund të sjellë trajtimin e dukurive në mënyrë bindëse,
shpeshherë nuk përjashton edhe elemente të subjektivitetit, të sjella me anë të
argumenteve që ndërton dhe fakteve në të cilat mbështetet, për ta motivuar lexuesin të
krijojë perceptimin e tij. Kjo mund të thuhet kryesisht për një sërë trajtesash te
Vazhdimësi, të tilla si:Për traditën kundër tradicionalizmit, Prometeizimi në letërsinë
shqipe, Recensuesi dhe kritiku, Dialog i imagjinuar, Historia e letërsisë përmes dy
fronteve. Dukshëm ndihen në to elementet e subjektivitetit jo vetëm në aspektin
përmbajtësor, por edhe në elementet gjuhësore përmes shprehjeve të tilla: dihet se,
kuptohet se, u vu re se, është e qartë se, së paku mund të thuhet, ndër ata që e shohin
të arsyeshme …të cilat shpeshherë përmbajnë gjurmë të një projekt diskursi dhe si i
tillë i referohet vetvetes: siç thamë, siç do të shihet…. etj.
Ky lloj ligjërimi i vjen në ndihmë Qosjes, të ndërtojë pamjen e tij për letërsinë (si
objekt) dhe ta komunikojë atë te lexuesit. Ai procedon në dy drejtime: nga njëra anë
përmes trajtimit të çështjeve teorike, koncepteve, dukurive307
synon të ndërtojë pamje
të plota të letërsisë dhe nga ana tjetër nëpërmjet trajtimit të koncepteve që i përkasin
305
Bakhtin, M. (1978), Esthétique et théorie du roman, Paris, Gallimard, f..103. 306
Kjo dukuri është trajtuar te trajtesa Tradita e tradicionalizuar, f. 143. 307
Shënim. I referohem këtu të gjitha koncepteve të trajtuara në Lirika dhe romani, Recensuesi dhe
kritiku, Dialog i imagjinuar, Për traditën kundër tradicionalizmit, Historia e letërsisë përmes dy
fronteve etj.
92
kritikës letrare dhe historisë së letërsisë të synojë ndërtimin e ligjërimit mbi objektin,
ndërtimin e asaj që thuhet nga kritika letrare dhe historia e letërsisë për objektin.
Prandaj gati në tërësinë e trajtesave flitet jo vetëm në aspekt teorik ku synohet
kodifikimi i dijeve (Dialog i imagjinuar, Historia letrare mes dy fronteve etj.), por
edhe mënyra si realizohet një proces i caktuar(p.sh. mënyra si realizohet procesi
krijues, si bëhet kritika, kush e bën kritikën, si realizohet procesi krijues për prozën,
kush e krijon prozën, çfarë cilësish duhet të ketë shkrimtari që krijon prozën etj.
Ligjërimi me karakter njohës308
e përmban së brendshmi ideologjinë309
, prandaj
Qosja, duke dashur t‟i shpëtojë këtij elementi, duke mos bërë kompromis me forma të
tejkalimit të subjektivitetit, mbështetet në etikën shkencore, i kushton rëndësi jo
vetëm në atë çfarë thotë por edhe mënyrën si e thotë. Ja një rast i tillë:
Personazhi pozitiv dhe personazhi negativ, ashtu sikundër krijohen në letërsinë tonë,
në të vërtetë janë dëshmia më e sigurt e uniformizmit të saj. Në pjesën më të madhe të
veprave tona letrare skaj personazhit pozitiv, gjithnjë do të gjesh personazhin negativ.
Përse? Për shkak se autori dëshiron që personazhi pozitiv të jetë edhe më pozitiv, më
madhështor me idetë dhe me veprimet e tij pozitive. I pari i shërben shquarjes së të
dytit: e mira skaj të keqes shquan më tepër të mirën dhe anasjellas…në këtë mes nuk
ka asgjë të keqe…Ngjet ashtu në jetë? Ngjet, vërtetë, edhe ngjet të themi në rastet më
të shpeshta, po të themi se nuk ngjet gjithmonë…mund të themi që sado i mirë apo
sado negativ të jetë njeriu, ai nuk mund të jetë në çdo rast gjithmonë i mirë apo i keq,
pa kurrfarë luhatjesh…marrëdhëniet e njeriut me njeriun, të njeriut me shoqërinë dhe
të shoqërisë me njeriun janë shumë më të ndërlikuara seç dalin përmes personazheve
negative, pozitive në numrin më të madh të veprave tona letrare…në shumicën e
rasteve shkrimtarët e marrin njeriun të gatshëm e të tillë e fusin në vepër dhe të tillë e
nxjerrin në fund të saj.310
Në strukturën e brendshme të ligjërimit, vihet re se mënyra e ndërtimit të tij realizohet
me anë të kalimit nga një dukuri e njohur, në një pjesë tjetër ligjërimore, që kryen
rolin e referentit të brendshëm për atë që është thënë. Ky veprim me karakter tipik
retorik, shpesh merret si demonstrim i pakundërshtueshëm i një kumtimi, që është
detyrimisht i nevojshëm për t‟u thënë, analizuar apo edhe konstatuar. Kjo mund të
vërehet fare qartë te sprova: Tri poetë dhe tri periudha letrare, ku Qosja duke
shfrytëzuar për secilin nga shkrimtarët atë çfarë është e ditur për ta, 311
merr në
shqyrtim të strukturën gjuhësore, figurative dhe ritmike të vargut, 312
kalon në
diskutim faktin: që të tre shkrimtarët kanë krijuar në periudha kyçe të historisë së
popullit shqiptar, në shekullin XIX dhe gjysmën e parë të shekullit XX- edhe letërsia e
kësaj kohe do të ndahej në tri periudha: Në periudhën e Romantizmit, që e përfaqëson
Naimi, në periudhën e prirjeve moderne, që e përfaqëson Asdreni, dhe në periudhën e
Letërsisë së angazhuar sociale, që e përfaqëson Migjeni. 313
308
Pozzato Pia Maria, Semiotika e tekstit, f. 193. 309
Po aty. 310
Qosja Rexhep, “Dialog i imagjinuar”, në Kontinuitete, Vepra I, f. 114. 311
Naimin, Asdrenin, Migjenin (për jetën e tyre, botëkuptimet). 312
të cilat janë elemente treguese të stilit si trajta përfaqësuese të një periudhe letrare. 313
Qosja, Rexhep, “Tri poetë në tri periudha letrare”, në Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë,
Vepra I, f. 90.
93
I bindur (Qosja) që në aksin e komunikimit, trajtimi i dukurive nga pozita
argumentuese bindëse të atij që flet, ndiqet nga procese interpretative të atij që dëgjon
apo lexon, qëllimi përfundimtar i ligjërimit njohës të studiuesit, është të ekuivalentojë
universet e dijes së dy aktantëve të komunikimit, pra të tij si dërgues dhe të lexuesit si
marrës. Diskursi krijon ekuivalenca mes dërguesit dhe lexuesit nga përdorimi i
përemrit të vetës së parë në numrin shumës “ne” në pjesën më të madhe të teksteve.
Një paraqitje e tillë shfaqet në Shkenca moderne e letërsisë ose Studimi strukturalist i
tërësive të vogla brenda tërësive të mëdha ku Qosja shprehet: Tradicionalizmi dhe
formalizmi që kanë zënë të shfaqen në historinë tonë të letërsisë, në njëfarë mënyre
janë në lidhje edhe me tradicionalizmin e formalizmin, që e përcjellin vjetët e fundit
edhe krijimtarinë artistike te ne në përgjithësi. Si në punën shkencore edhe në
krijimtarinë letrare kemi krijues që janë tradicionalistë si në pikëpamje të qëndrimit
ideo-emocional ndaj jetës natyrës dhe shoqërisë, ashtu edhe në pikëpamje të mënyrës
së vjetruar, konvencionale, sipas së cilës i trajtojnë dukuritë...314
Ose te Tradita
kundër tradicionalizmit: tradita jonë letrare, shëmbëllyeshëm secilës traditë, secilit
popull të qytetëruar, ka vlerat e përhershme dhe vlerat momentale, ka vlerat e saj që
mund të konsiderohen gjithnjë ndikuese… ne duhet të përpiqemi t‟i shfrytëzojmë
vlerat e përhershme dhe t‟i aktivizojmë vlerat që ngjallen kohë mbas kohe, të mësojmë
ç‟është për të mësuar prej të parave dhe t‟i nxjerrim në dritë që të frymëzohemi prej
tyre të dytat.315
Përgjithësisht Qosja e ndërton ligjërimin në trajta polemikash, duke u nisur nga
pikëpamje të papranueshme për të; në teza që i mbështet gjerësisht, ku sjell argumente
të forta, të cilat i mbështet në analizat e thella të dukurive me karakter letrar e
joletrar.316
Përveç elementeve përmbajtësore, të vëna në dukje edhe në çështjet e
trajtuara në pararendje, elemente tipike të përdorimit gjuhësor janë shprehjet: shumë
mendojnë se, por unë jam i mendimit se..., p.sh.…Nuk më duket i arsyeshëm mendimi
se kemi kryevepra letrare. Ky mund të duket konstatim paradoksal, mund të thuash,
për shkak se shkrimtarët e talentuar supozojnë se duhet të shkruajnë jo vetëm vepra të
mira, të shquara të shkëlqyera, por edhe të mëdha317
, të cilat i japin karakter abstrakt.
Ose edhe te trajtesa: Dëmet që i sjellin tendencës veprës letrare:
A: Tendenca? Pajtohem se tendenca mund të jetë fajtore e këtyre njëanshmëri
mendimi, se nuk ka vepër pa tendencë.
B: Tendenca në kuptimin që ka marrë në letërsinë tonë është emëruesi i përbashkët i
përvojës së rrëgjuar, i personazheve të skematizuara, i konflikteve të thjeshtëzuara, i
mënjanimit të së papriturës, i deklaratizmit dhe frazeologjisë tepruar, i patosit
romantik dhe gjykimit publicistik, që e dëmtojnë një vepër letrare. Ti thua miku im i
314
Qosja, Rexhep.“Historia e letërsisë përmes dy frontesh”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik,
Prishtinë, Vepra I, f.224. 315
Qosja, Rexhep. “Për traditën kundër tradicionalizmit”, në Vazhdimësi, Instituti Albanologjik,
Prishtinë, Vepra I, f. 57. 316
Shënim. Kam parasysh këtu trajtesat, Recensuesi dhe kritiku, Për traditën kundër tradicionalizmit,
Lirika dhe romani, Dialog i imagjinuar etj. 317
Qosja, Rexhep. “Dialog i imagjinuar”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë, Vepra I, f. 103.
94
dashur se nuk ka vepër pa tendencë…dhe unë do jem pak a shumë dakord…por do
shtoja se shkrimtarët e shquar atë diçka që dëshirojnë ta thonë e thonë figurshëm, e
thonë duke e parë prej aspektesh të ndryshme…318
Te Historia e letërsisë mes dy fronteve Qosja polemizon me idetë formaliste rreth stilit
dhe gjuhës:...nuk është e vështirë se kjo pikënisje e ithtarëve të stilistikës nuk është e
drejtë, as e qëndruar: stili dhe gjuha nuk janë struktura e parë e rëndësishme te e cila
do të përqendrohet kureshtja artistike e lexuesit të rëndomtë…319
Ka raste kur Qosja e ndërton ligjërimin e tij në formën e:
- dialogut të ngjashëm me format retorike të komunikimit në antikitetin e lashtë apo të
dialogëve të falshëm të Platonit në veprën e tij Republika, siç ndodh te trajtesa Dialog
i imagjinuar, ku bashkëfolësi i papërcaktuar i jep mundësi subjektit të flasë, të trajtojë
problemet që e shqetësojnë dhe, njëkohësisht, të thyejë trajtat formale të shtjellimit
dhe të parashtrimit të çështjeve të tilla, t‟i sjellë ato më afër lexuesit, duke u munduar
të parashikojë edhe ato pyetje që i lindin, apo që shtrojnë dilema e paqartësi tek ai;
- të përsiatjes, ku i lejon vetes mendimin e thellë dhe të gjerë rreth dukurisë që trajton,
duke përcaktuar në mënyrë specifike orientimin e ligjërimit në çështje, që i krijojnë
mundësi të përsiasë apo të sjellë mendimin e tij p.sh.: Sa të rrallë janë poetët e
mëdhenj, ku dhe kur paraqiten më shpesh poetët e mëdhenj etj.320
Vlerësimin
shkencor e jep në mënyrë të alternuar mes objektivitetit dhe referencialitetit (teori të
caktuara letrare, emra shkrimtarësh, pikëpamjesh).
Vetë Qosja me anë formës së ligjërimit të tij praktikon hetim refleksiv321
ku synon
verifikimin e njohjes (me anë të pyetjeve që shtron) dhe të kuptimit të vetë kërkimit.
P.sh., këto elemente i hasim në trajtesën me titull Për traditën kundër
tradicionalizmit, ku Qosja shprehet: Cila është tradita jonë letrare? Cila është ajo
traditë letrare që mund ta quajmë të gjallë e ndikuese sot e gjithë ditën? Çka është
vlerë e vërtetë dhe çka jo në fondin e saj jo aq të madh? …Këto janë pyetje që në
rastet më të shpeshta ia bëjnë vetes jo vetëm shkrimtari e historiani i letërsisë, por
edhe lexuesi politikani 322
…. Ose në trajtesën Mendimi i qartë shprehet qartë:Përse
atëherë të shkruajnë paqartë shkrimtarët dhe kritikët tanë, që nuk do të mund të
krahasohen as me Homerin, as me Tomas Manin, as me Sant Bevin, as me Fan
Nolin?! Mos vallë, pse shprehja e qartë është e lehtë?!323
Ndërtimi i pyetjeve të këtilla përmban brenda vetes forma të refleksivitetit për
objektin e trajtesës, në rastin tonë dukuria e perceptuar nga lexuesi, shkrimtari etj., por
edhe për subjektin që është vetë Qosja. Ky procedim i hap rrugë sa argumentimit, aq
edhe refleksivitetit, duke u mbështetur në bazën shkencore dhe në unin e tij
individual. Kuptohet që përdorimi i diskursit njohës nga Qosja nuk pasohet vetëm nga
318
Po aty, f. 117. 319
Qosja, Rexhep, “Historia e letërsisë mes dy fronteve”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Vepra I, f.
217. 320
Qosja Rexhep, “Përsiatje rreth poetëve të mëdhenj”, Vazhdimësi, Instituti Albanologji, Prishtinë,
2010, f. 149. 321
Pozzato, Pia Maria, Semiotika e tekstit, UET Press, Tiranë, f. 193. 322
Qosja, Rexhep, “Për traditën kundër tradicionalizmit”, në Vazhdimësi, Vepra I, f. 49. 323
Qosja, Rexhep, “Kritika Letërsia dhe Paqartësia”, në Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Vepra I, f.
203.
95
qarkullimi i dijes, por edhe nga vendosja e kontakteve ndërsubjektive, siç është
lexuesi (prej të cilit e ndajnë forma të ndryshme të perceptimit të realitetit) duke
synuar zhvillimin e mëtejshëm njohjes dhe vetënjohjes së letërsisë, njohje që për
Qosjen nuk mbaron kurrë.
Fuqia e ligjërimit qëndron në aftësinë për të provuar legjitimitetin e një sërë njohurish
kundrejt disa të tjerave. Për këtë, gjatë gjithë trajtesave të Qosjes legjitimiteti i thënies
synon të mbështetet në dije dhe njohuri të gjera nga fusha të ndryshme të dijes,
përcjellë përmes fakteve letrare, historike etj:...po këtë traditë e kanë vazhduar edhe
prozatorët e njohur të viteve të fundit të shekullit të kaluar dhe të shekullit tonë: Henri
Xhejmsi, Andre Zhidi, Virxhinia Ulf, Rabindranat Taragora, Herbert Lorensi, Aldos
Haksli... kështu p.sh. poeti francez Anri Misho është jo vetëm poet dhe piktor, por
edhe teorik i pikturës...Alen Boske është poet dhe eseist i shquar...etj324
.
Ligjërimi i tij karakterizohet gjithashtu nga:
- përkufizime, shpjegime termash dhe klasifikime, të cilat i shërbejnë si mbështetje
për arsyetimin dhe argumentimin, por edhe për trajtimin edhetë çështjeve
pasuesep.sh.:... me termin hulumtim ata kuptojnë vetëm lëvizjet e mundimet
trupore të historianit të letërsisë...termi interpretim ka një kuptim të veçantë në
fjalorin e formalistëve...325
... recensuesi është ai që shkruan në gazetat e
përditshme për veprat letrare326
etj.;
- progresionin tematik327
, i cili vjen në mënyrë të natyrshme jo vetëm sepse
trajtesat e tij i lidh e njëjta fushë, por edhe sepse një temë të caktuar e sjell në
vëmendje të vëzhgimit nga një sërë marrëdhëniesh: p.sh., tema të cilat shtjellohen
në lidhje me traditën letrare: shtron teza të ndryshme të kuptimit të termit traditë,
trajton tematikën mbizotëruese në poezinë e traditës, paraqet shkrimtarët me të
rëndësishëm të letërsisë së traditës etj.;
- karakterizohet nga përdorimi i konektorëve si tregues argumentues (që shfaqin
lidhje kundërshtuese, alternuese, hipotetike/të kushtit, shpjeguese, justifikuese, të
krahasimit, të bashkëplotësisë, të shkakut, të pasojës, pretekstit etj.) të tillë,
si:edhe në qoftë se kritika nuk është gjithmonë aq e qëlluar dhe në nivelin e
veprës, këta shkrimtarë mund të kenë mirëkuptim për autorin e saj për shkak, se e
dinë se puna e kritikut...se e kërkon një përgatitje e madhe... se kërkon njohjen e
letërsisë kombëtare...se kërkon më në fund një përgatitje të gjithanshme...;
- gërshetim i përdorimit të foljeve328
, trajta veprore dhe pësore, për realizimin e
kohezionit të ligjërimit, si: shumica e shkrimtarëve të mëdhenj janë bërë dhe
bëhen burime frymëzimi të shkrimtarëve të tjerë, të filozofëve të shquar,
324
Qosja, Rexhep.“Shkrimtari dituria dhe filozofia”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë, f.
177. 325
Qosja Rexhep, “Historia e letërsisë mes dy fronteve”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë,
2010, f.b 209-2016 326
Po aty, f. 228. 327
ADAM, J.M. (2002), Cohérence, connecteurs, séquences në Dictionnaire d‟analyse du discours, në
P. Charaudeau et D. Mainguenau (sous direc.), Paris: Edition du Seuil, f.525. 328
Po aty.
96
shkencëtarëve dhe artistëve të ndryshëm ashtu sikundër dinë të frymëzohen edhe
vetë prej tyre. Kështu p.sh. Sofokliu, Shekspiri dhe Gëte kanë frymëzuar Marksin
që të zgjerojë dhe të ilustrojë... Dostojevski ka frymëzuar psikologun e famshëm
Sigmund Frojd në krijimin e teorisë së psikanalizës 329
...;
- toni karakteristik formal i gërshetuar në momente të caktuara me patosin (ndaj
elementeve me karakter kombëtar dhe identitar), i cili synon të shprehë
qëndrimin individual të Qosjes ndaj dukurive dhe njëkohësisht nuk kapërcen
nivelet e rigorizitetit shkencor.
329
Qosja Rexhep, “Përsiatje rreth poetëve të mëdhenj”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë
2010, f. 156-157.
97
PJESA III
REXHEP QOSJA - HISTORIAN I LETËRSISË
1. Monografitë: “Asdreni jeta dhe vepra e tij”, “Porosia e Madhe”
2. “Historia e letërsisë shqipe - Romantizmi I, II, III”
98
KAPITULLI I
1. Karakterizime të përgjithshme
Monografitë “Asdreni, jeta dhe vepra” dhe “Porosia e madhe” të Rexhep Qosjes, janë
dy vepra në të cilat dy profilet e tij të aktivitetit krijues si historian e kritik i letërsisë
shfaqen më së miri. I orientuar prej kohësh jo thjesht në njohjen e vlerave dhe
specifikave të letërsisë shqiptare, por sidomos në njohjen e ligjësive të zhvillimit
historik të saj, tipar metodologjik i punës së këtij studiuesi edhe në këto vepra, mbetet
gërshetimi i qasjeve të ndryshme, sa kontekstuale, psikologjiste, hermeneutike, aq
edhe formaliste-stilistikore e strukturore, të cilat i kanë dhënë mundësi të shpjegojë
prirjet dhe veçoritë e procesit letrar, historik apo bashkëkohor.
Në këto vepra të studiuesit, merr kuptim të plotë natyra dyfishe e kritikës: statusi
njohës e vlerësues i saj. Duke tentuar të rrokë tërësinë e poetikës së shkrimtarëve, si
një nga prirjet e tij studimore, Qosja e shtrin vështrimin e tij prej kritiku e historiani të
letërsisë sa në plan sinkronik aq edhe në atë diakronik, për të vënë në dukje kategoritë
e reja estetike, siç ishin romantizmi i Naimit dhe modernizmi i Asdrenit dhe për të
shpjeguar se deri në ç‟masë këto risi letrare të tyre modifikuan perspektivën e
zhvillimit të letërsisë shqipe.
Studiuesi me vetëdije të plotë aplikon në to vështrimin së jashtmi dhe së brendshmi të
veprës letrare, ndjek gërshetim parimesh metodike330
(të cilat i japin studiuesit
rezultatin e dëshiruar) e sheh veprën si prodhim të së shkuarës, por edhe të së ardhmes
(tipologjizim të evolucionit krijues sipas disa etapave dhe ndikimeve që gjithashtu i
sheh në plan diakronik, por edhe në bashkëkohësi etj.). Gjithashtu këto monografi
vijnë edhe si lexim historik331
, lexim shpjegues i distancuar332
, si lexim estetik333
dhe i
drejtpërdrejtë (i cili e koncepton veprën si strukturë, si raport dhe si marrëdhënie e
fjalëve dhe e shprehjeve poetike). Në këtë mënyrë poetikat e shkrimtarëve,
interpretohen nën drejtimin letrar të romantizmit (Naimi) dhe prirjeve
moderniste(Asdreni), bashkëngjitur edhe prirjen për të zbuluar tipare të brendshme
filozofiko- letrare individuale.
Të dyja veprat u përkasin dy fazave të ndryshme të veprimtarisë studimore të Qosjes.
Nëse në monografinë për Asdrenin, Qosja hedh hapat e parë të një studiuesi të
pasionuar me prirje drejt historisë së letërsisë334
. Monografia për Naimin vjen si
kërkesë e dyanshme: si nevojë e domosdoshme e studimeve letrare në kuadër të
historisë së letërsisë, për të studiuar në mënyrë të thelluar krijimtarinë e një shkrimtari
të rëndësishëm të letërsisë shqipe; e një studiuesi tashmë me profil të konsoliduar të
historianit të letërsisë; për këtë arsye qasja e Qosjes ndaj saj është ajo e një historiani,
330
Shënim. Në veprën e mëvonshme Qosja do ta emërojë metoda integrale. 331
Leximi historik e përvijon veprën për të gjetur pritjen e lexuesit të kohës së vet. 332
Leximi shpjegues i distancuar që i sheh veprat si përgjigje ndaj kuptimit që mendohet se i ka dhënë
poeti. 333
Leximi estetik i përqendruar në marrëdhëniet strukturore të tekstit për të parë si prodhohet me anë të
gjuhës vlera estetike e tekstit. 334
Shënim. Monografia mbi Asdrenin është mbrojtur si tezë nga Qosja për të marrë titullin Doktor i
shkencave.
99
teoricieni të letërsisë, kritiku letrar, ndërsa vështrimi i tij i orientuar së jashtmi dhe së
brendshmi, është kompleks në shumë aspekte të krijimtarisë së shkrimtarëve.
Te monografia mbi Asdrenin të dhënat biografike dhe ato psikologjike bëjnë të
mundur të kuptohet psikologjia e autorit për të rendur drejt kuptimit të veprës së tij.
Në parathënien e veprës autori justifikon këtë zgjedhje të tij për të hulumtuar veprën e
Asdrenit pasi pranon që në shkrimet kritike dhe në historiografinë letrare të kohës
mungonin gjykime shkencore mbi krijimtarinë poetike të Asdrenit, si për vlerën e saj
artistike dhe për vendin e saj në letërsinë shqipe335
.
Në studimin mbi Naim Frashërin nuk kemi të njëjtën qasje, për të vëzhguar jetën e tij
në mënyrë të shkëputur, por kjo bëhet në mënyrë të integruar, brenda pjesës së parë të
emërtuar“Kultura e tij”.336
Sigurisht Qosja si studiues, kritik dhe historian, nuk e sheh
jetën e poetit të shkëputur nga vepra, duke i qëndruar pranë, deri në njëfarë mase,
pikëpamjes historiko-kulturore të Hipolit Tenit, i cili pohonte se “historia e letërsisë
duhet t‟i studiojë veprat letrare si shprehje e personave njerëz te veçantë, të cilët duhet
të kuptohen si rezultat i cilësive racore (cilësive kombëtare) dhe ndikimit në të
mjedisit shoqëror”.337
Te studimi mbi Naimin kjo pikëpamje metodologjike vjen e
integruar dhe pothuajse çdo çështje, e lidhur me zhvillimin e kulturës së tij, paraprihet
nga një kontekst historik e shoqëror, duke e parë si proces të natyrshëm në të cilin
merr kuptim gjithë krijimtaria e tij.
Qasja krahasimtare e tipi gjenetik, rëndom e përdorur nga studiuesi, ka për objekt
ngjashmëritë që lindin përmes kontaktit, duke zbuluar të dhëna të hollësishme rreth
tyre e duke pohuar që kontakti ka qenë i vërtetë, i realizuar për shkak edhe të
ndjeshmërive të caktuara sociale-kulturore. Këto raporte analizohen prej tij duke vënë
në dukje veçantitë e mendimit të Asdrenit apo Naimit, sa afërsitë, aq edhe specifikat
origjinale të secilit. Zbatimi i kësaj metode sjell konkluzionin se veçoritë poetike të
secilit autor nuk janë kurrsesi imitime, por zhvillime të natyrshme që reflektojnë
dukuritë e procesit të zhvillimit historik të letërsisë shqipe.
Ndër tekstorësia e brendshme është më e pranishme në vëzhgimet e Qosjes, por nuk
mungojnë edhe rastet e asaj të jashtme. Tek Asdreni, për arsye të plotësisë së
kontakteve letrare, vlerësohen edhe lidhjet personale dhe sidomos ato me
korrespondencë.338
Te Naimi nuk mungojnë edhe kontaktet e ndërmjetësuara, të cilat
përthyen në veprën e tij në trajta të gjurmëve të lëna për shkak të njohjes së tij me
kultura të ndryshme, si: antikiteti grek gjatë shkollimit në Zosimea, apo kontaktet me
iluminizmin francez 339
etj.
Studiuesi i kushton një vëmendje të veçantë ndikimeve letrare, pasi për të ato shfaqen
si fermente zotëruese të frymëzimit apo të paraqitjes artistike, të cilat e kanë çuar
krijimtarinë e të dy shkrimtarëve në një shkallë më të lartë. Ndikimet, nuk shihen në
mënyrë të thjeshtëzuar, por si marrëdhënie që zbulojnë çështje të origjinalitetit
artistik. Në këtë konceptim ai shkon drejt konkluzionit se veprat e dy shkrimtarëve
335
Rexhep Qosja, Asdreni jeta dhe vepra e tij, Toena, Tiranë, 2002, f.22. 336
Rexhep Qosja, Porosia e madhe, Naim Frashëri, Tiranë, 1989. 337
Muzzioli, Francesco, “Le teorie della critica letteraria”, La Nuova Italia Scientifica, Roma, 1995,
f.54-55. 338
Rexhep Qosja, Asdreni jeta dhe vepra, Toena, Tiranë, 2002, f.91, 127, 203 etj. 339
Rexhep Qosja, Porosia e madhe, Naim Frashëri, Tiranë, 1989, f.37, 53.
100
mishërojnë vlera të veçanta: në dialog me traditën së cilës i përkasin, por nga ana
tjetër, duke çuar më tej, brenda kësaj tradite, kategorinë e cilësisë së tyre. Duke iu
referuar konkretisht ndikimeve integruese metoda krahasimtare e ka ndihmuar
studiuesin të hetojë dukuri të tilla, si: reminishenca, huazime, imitime, përshtatje,
ngjashmëri etj.
Përpos ndikimeve, të cilat kanë rolin e tyre të rëndësishëm, mendojmë se në studimet
e Qosjes shfaqen edhe gjurmë të qasjes intertekstuale. Elemente të intertekstualitetit
shfaqen në momentin kur R. Qosja heton dhe interpreton marrëdhënie specifike me
tradita të tjera krijuese.
Qasja tematike, si praktikë e studiuesit që e konsideron temën si lëndë e në raste të
caktuara si strukturë, konsiston në trajtimin e saj në dy plane: në kuadër të vëzhgimit
të realizimit të procedesë krijuese mbi një tematikë të caktuar, e nxitur dhe e përftuar
si produkt i ndjenjës e disponimit shpirtëror, dhe si kategori makrostrukturale në plan
të përgjithshëm, si pjesë e rëndësishme e inventarit dhe e klasifikimit të temave e
motiveve kryesore, evolucionit të tyre, rimarrjes apo zëvendësimit etj. Këto vështrime
te monografia e Asdrenit ndiqen: nga një përshkrim i detajuar në plan sasior i poezive
me një tematikë të caktuar; i procesit krijues dhe nxitësve që bëjnë të mundur të
realizohen kryesisht vëllimet të para të krijimtarisë së poetit; i ndryshimit të
disponimit shpirtëror, i cili sjell ndryshime konceptuale të përmbajtjes e si rezultat
ndryshim edhe në trajtimin e motiveve të rimarra. Në të dyja monografitë studiuesi e
realizon klasifikimin duke vënë në dukje vetëdijen e autorëve jo vetëm për trajtimin,
zhvillimin e temave, por edhe për çështje të transformimit të kuptimit e të
domethënies së tyre.
Përmes qasjes formaliste- stilistike dhe strukturore studiuesi i afrohet gjithashtu
veprës së shkrimtarëve për të vënë në dukje se ekziston një marrëdhënie specifike
midis veçorive të stilit dhe efekteve kuptimore të veprës. Ai realizon një analizë
sistematike të sistemit gjuhësor dhe të interpretimit të veçorive të këtij sistemi. Për
këtë arsye përqendrohet në sa prirjet gjuhësore, aq edhe vlerat estetike dhe artistike të
përftuara340
dhe në kuptimin e përgjithshëm të saj. Analizimi i stilit përmes kategorisë
së përfaqësimit dhe të mënyrës341
, i krijon mundësi studiuesit të vërë në dukje
përdorimin e gjuhës, për të reflektuar ose përforcuar përmbajtjen e një teksti342
dhe të
dëshmojë se si veprat e shkrimtarëve bëhen të dallueshme pikërisht nga forma tipike e
përdorimit të saj.343
Në këtë mënyrë Qosja e koncepton stilin si shprehje të
personalitetit të autorit sipas formulës së famshme të studiuesit francez Buffon “stili
është njeriu”.344
Nga ana tjetër, përmes evidentimit të shkeljes së normës në aspektin
gjuhësor, përmes mjeteve të ndryshme dhe efekteve, si prirje e tyre, studiuesi synon të
shkojë te mesazhi i veprave.345
Fokusimi te trajtat e ligjërimit dhe gjuhës i krijon
gjithashtu mundësi të analizojë kontributin e shkrimtarit në zhvillimin e sistemit
gjuhësor dhe ndihmon për të kuptuar artin e tij.346
340
Wellek Rëne, Warren Austin, Teoria e letërsisë, Onufri, Tiranë, 2007, f. 183. 341
Jeferson Ann, Robey David, Teoria letrare moderne, Albas, Tiranë, 2006, f. 93-94. 342
Po aty. 343
Po aty. 344
Citimi është referuar nga: Ann Jefferson, David Robey, Teoria letrare moderne, Albas, Tiranë,
2006, f. 95. 345
Funksioni stilistik i Riffatere-s 346
Wellek Rëne, Warren Austin, Teoria e letërsisë, Onufri, Tiranë, 2007, f. 179.
101
Duke i konceptuar veprat letrare si përcjellëse të një akti komunikimi studiuesi
përqendrohet në elementet e tij, si: tek dërguesi- në të dyja monografitë në forma të
ndryshme i referohet shkrimtarit, jetës së tij; te marrësi duke zbuluar mjetet që përdor
shkrimtari për të ndikuar tek ai në forma të caktuara: me anë të përmbajtjes347
, me anë
të ndjenjës që transmeton, me anë të mënyrës së ndërtimit të ligjërimit (qartësia e
shprehjes, përgjithësimi i thënies348
), me anë të formave të caktuara të shprehjes349
,
me anë të mjeteve letrare350
, njëkohësisht përqendrohet edhe te mënyra si është
kuptuar teksti prej tij; te konteksti, i cili është pjesë e pranishme e studimeve të Qosjes
si element i rëndësishëm që ndikon në procedenë krijuese të autorit dhe temesazhi
duke dashur të shkojë përmes formës te kuptimi i tij duke vënë në dukje që përmes
tyre ndërton një perceptim të ripërtërirë të realitetit, duke krijuar një vetëdije të
ripërtërirë të formave të kuptimeve në të cilat ky realitet është krijuar.351
Qasja receptuese krijon një vështrim të plotë mbi veprat dhe sjell në pikëpamje
historike forma të ndryshme të leximit dhe të kuptimit të tyre duke synuar
pozicionimin e shkrimtarit dhe veprës së tij në pikëpamje historike në sistemin letrar
shqiptar.
2. Strukturat e monografive
Duke synuar format e leximit të sapopërmendura mund të themi që të dyja veprat për
efekt studimi organizohen në forma të ndryshme.
2.1 Struktura e monografisë për Asdrenin
Monografinë për Asdrenin Qosja e ka shkruar si tezë për mbrojtjen e titullit doktor
shkencash pranë Universitetit të Prishtinës. Ajo ndahet në dy pjesë kryesore: pjesa e
parë vështron jetën dhe veprimtarinë social-politike të shkrimtarit dhe pjesa e dytë
përqendrohet në krijimtarinë letrare të tij. Është e kuptueshme që Qosja orienton
synimet e këtij studimi monografik në plan kulturoro-historik me anë të titullit:
Asdreni dhe jeta e tij. Për këtë arsye pesha e vëmendjes që u kushton të dyja pjesëve
brenda studimit, ndahet në përmasa të barabarta.
347
Shënim. Në një pjesë të mirë të krijimtarisë së Naimit, Qosja thekson që poeti është i interesuar të
përcjellë përmbajtje me karakter moral, atdhetar, dituror për të ndikuar te lexuesi 348
Qosja evidenton ndërtimin e vargjeve sipas parimit të fjalëve të urta etj., f. 232. 349
Është fjala këtu për: lavdërimi, urimi, zbukurimi, mallkimi, lutja etj. 350
Është fjala për: pyetja retorike, thirrja, pasthirrma etj. 351
Funksioni emotiv me funksion konotativ që ndikon te lexuesi – Jakobsoni, funksioni referencial,
funksioni poetik - Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë, 2006, f. 79.
102
Në parathënien e veprës autori justifikon këtë zgjedhje të tij për të hulumtuar veprën
e Asdrenit, pasi pranon që në shkrimet kritike dhe në historiografinë letrare të kohës
mungonin gjykime shkencore mbi krijimtarinë poetike të Asdrenit, si për vlerën e saj
artistike dhe për vendin e saj në letërsinë shqipe352
.Ashtu siç kemi parë edhe gjatë
studimit të veprave pararendëse, Qosja është i mendimit që vëzhgimi i veprës së një
shkrimtari duhet të realizohet si në drejtim të procedesë artistike ashtu edhe në drejtim
të vlerave estetike të saj.
Vështrimi mbi të dhënat biografike dhe ato psikologjike bëjnë të mundur të kuptohet
psikologjia e autorit e cila ndikon në procedenë krijuese për të rendur drejt kuptimit të
veprës së tij. Prandaj i kushton vëmendje Asdrenit njeri dhe poet. Si rrjedhim studimi
për të evidentuar vlerën estetike dhe artistike të veprës është konceptuar në dy boshte
kryesore: në drejtim të procedesë krijuese dhe të krijimtarisë së tij.
Pjesa e parë e organizuar në dhjetë kapituj vë në dukje elementet jetësore të poetit, si:
Fëmijëria dhe shkollimi fillor; Vitet e para në mjedisin e ri; Fillimi i veprimtarisë
atdhetare; Poeti në shërbim të atdheut; Koha e gëzimeve dhe e dëshpërimeve; Koha e
vetmisë dhe të papriturave; Prej kompromisit deri tek sukseset; Pensionimi dhe vajtja
në atdhe; Vitet e fundit të jetës dhe vdekja; Martiri i moralit idealist.
Vështrimi i krijimtarisë artistike ndahet në dhjetë kapituj përkatësisht në: XI Ndërmjet
traditës dhe horizonteve të reja, XII Ndikimet e letërsisë shqipe, XIII Ndikimet e
letërsive të huaja, XIV Angazhimet atdhetare sociale dhe politike, XV Pamjet e
natyrës dhe domethënia e visores, XVI Femra dhe ndiejna e dashurisë, XVII Poezia e
paradokseve shpirtërore, XVIII Vuajtjet krijuese dhe përsosja e shprehjes, XIX
Karakteristikat e stilit, XX Vjershërimi dhe kompozicioni.
Vihet re që Qosja e studion krijimtarinë e Asdrenit përmes tipologjisë së elementeve
që realizojnë në mënyrë të plotë procedenë krijuese të tij. Ajo do të shihet nga
studiuesi nën ndikimin e faktorëve të jashtëm dhe atyre të brendshëm, prandaj për
këtë arsye tre kapitujt e parë të kësaj pjese i kushtohen kontekstit social-kulturor dhe
ndikimeve të letërsisë shqipe dhe asaj të huaj. Kapitujt XIV-XVII studiuesi realizon
tipologji tematike dhe në kapitujt e fundit tipologjia mbështetet kryesisht në elemente
që lidhen me formën e stilin e poetit.
2.2 Struktura e monografisë për Naimin
Ndryshe nga studimi mbi Asdrenin, vështrimi mbi veprën e Naimit shtrihet në një
plan më të gjerë. Studiuesi interesohet, përveç procedesë krijuese, faktorëve që
ndikojnë në të e gjithë krijimtarisë letrare, në mënyrë më të thelluar edhe në: gjuhën
352
Rexhep Qosja, Asdreni jeta dhe vepra e tij, Toena, Tiranë, 2002, f.22.
103
dhe stilin, horizontin e pritjes dhe receptimin e veprës, të metat e krijimtarisë si dhe
vendin e Naimit në letërsinë shqipe.
Kronologjia jetësore që i paraprin pjesës“Kultura e tij”shmang rrezikun e një
vështrimi sociologjik për më tepër studiuesi nuk ndalon në mënyrë të veçantë me
aktivitetin dhe veprimtarinë politike a sociale të autorit në mënyrë të shkëputur siç
ndodh tek Asdreni. Megjithatë duhet shtuar që kjo pikëpamje metodologjike nuk
mënjanohet plotësisht, ajo vjen e integruar. Pothuajse çdo çështje që trajtohet dhe
është lidhur me zhvillimin e kulturës së shkrimtarit paraprihet nga një kontekst
historik, shoqëror e kulturor, duke e parë si proces të natyrshëm në të cilin merr
kuptim gjithë krijimtaria e tij.353
Sigurisht Qosja si studiues, kritik dhe historian, nuk e
sheh jetën e poetit të shkëputur nga vepra, duke i qëndruar pranë, deri në një fare
mase, pikëpamjes historiko-kulturore të Hipolit Tenit, i cili pohonte se “historia e
letërsisë duhet t‟i studiojë veprat letrare si shprehje e personave njerëz të veçantë, të
cilët duhet të kuptohen si rezultat i cilësive racore (cilësive kombëtare) dhe ndikimit
në të, të mjedisit shoqëror”354
.
Nga një vëzhgim në plan të tërësishëm, vihet në dukje ky organizim strukturor, i
konceptuar në: Pjesa e parë - Kultura e tij; Pjesa e dytë - Krijimtaria e tij; Pjesa e
tretë- Gjuha dhe stili; Pjesa e katërt- Kritika e krijimtarisë së tij.
Pjesa e parë është kryesisht e përqendruar në: Njohjen e letërsisë shqipe, Njohjen e
letërsisë së vjetër romake, Njohja e letërsisë evropiane, persiane dhe arabe.
Pjesa e dytë, e titulluar Krijimtaria e tij karakterizohet nga klasifikimi tipologjik i bërë
në bazë të disa ndarjeve. Është e veçantë që përveç kriterit të klasifikimit në bazë të
gjinisë letrare apo formës së kuptuar gjerësisht355
, Qosja ndjek edhe kritere të tjera që
lidhen me shkrimin e veprave në gjuhë të huaj, apo me destinimin e veprave356
, si:
Proza dhe poezia për fëmijë, apo edhe më tej në klasifikim tematik të tilla, si: Proza
filozofike, proza diturore (historike), Poezia filozofike, Poezia atdhetare, Poemat
heroike.
Pjesa e tretë, është e ndërtuar mbi: Trajtat e ligjërimit, Përsëritjet dhe radhitjet, Prej
krahasimit deri te zmadhimi, Prej metaforës tek miti, Zhvillimi dhe përsosja e gjuhës,
Ndërtimi rrokjesor i vargjeve, Ndërtimi ritmik i vargjeve.
Pjesa e katërt është e ndërtuar në: Krijimtaria e tij në horizontin e pritjes, Të metat e
krijimtarisë së tij, Vendi i Naimit në letërsinë shqipe.
353
Qosja, Rexhep, Porosia e madhe, Naim Frashëri, Tiranë, 1989. 354
Muzzioli, Francesco, Le teorie della critica letteraria, La Nuova Italia Scientifica, Roma, 1995,
f.54-55. 355
Solar, Milivoj, Hyrje në shkencën për letërsinë, Shtëpia botuese e librit universitar, Tiranë, 2001, f.
109. 356
Shënim. Një nga parimet e klasifikimit të letërsisë është parimi dallimit të veprave letrare sipas
destinimit. (qëllimit të tyre themelor). Në këtë rast ai e veçon grupin e veprave të destinuara për t‟u
lexuar nga fëmijët.
104
Duhet thënë që brenda këtyre ndarjeve të mëdha ka klasifikime dhe tipologji të tjera
më të vogla.
Në dyja monografitë organizimi i strukturor i tyre, karakterizohet nga specifika të
krijimtarisë së shkrimtarëve. Disa tema e motive të cilët gjenden të trajtuara më vete
tek monografia për Asdrenin të tillë si: poezia atdhetare, poezia e natyrës, poezia
dashurisë dhe femrës, poezia meditative tek Naimi shfaqen në një formë të re.
Krijimtaria e Naimit ndahet vetëm në tre motive kryesore siç janë: poezia filozofike,
poezia atdhetare, poemat heroike.
Qosja e emërton zhvillimi krijues duke vënë theksin tashmë në individualitetin e
shkrimtarit. Përpara se të hyjë në studimin konkret të krijimtarisë së Naimit, si dhe
duke qenë i interesuar të njohë dhe të vlerësojë në tërësinë e vet shkrimtarin dhe
veprën e tij, studiuesi përmes një analize filologjike357
, realizon si fillim një panoramë
të përgjithshme të saj. Duke e ndarë në faza krijimtarinë e poetit, vë në dukje mënyrën
si është përpunuar shkallë –shkallë mendimi i tij, tiparet dhe prirjet mbizotëruese,
zhvillimin dhe rëndësinë e çdo elementi përbërës të saj. Ky proces evoluimi nuk mund
të kuptohej i vetëm pa kontekstin kulturor dhe atë social-historik, pa rëndësinë358
që
kishin shkrimet në gjuhë të huaj edhe pse nuk i përkisnin mirëfilli letërsisë në kuadër
të studimit të plotë të një individualiteti krijues.
Vështrimi i Qosjes nis nga shkrimet në gjuhë të huaj për dy arsye: për të studiuar
procedenë krijuese nga fillesat e saj, për faktin se këto shkrime ishin të panjohura dhe
të pavlerësuara për vlerën dhe rëndësinë e tyre. Nga ana tjetër ato janë dëshmi e
formimit intelektual i shkrimtarit dhe në to edhe pse në përmasa të papërfillshme e në
mënyra të ndryshme vihen në dukje ato prirje të cilat me evoluimin e procedesë
krijuese të shkrimtarit do të bëhen mbizotëruese dhe të rëndësishme për të.359
Përshkrimi i fazës së dytë dhe të tretë i cili fokusohet kryesisht në krijimtarinë
artistike, karakterizohet nga evidentimi i parimeve themelore krijuese, si qëllim për t‟i
krijuar në pararendje lexuesit një ide të përgjithshme të çështjeve të cilat do të
trajtohen nga studiuesi në mënyrë të thelluar.
3. Konteksti social- kulturor
Konteksti social-kulturor është një nga elementet e qasjes në plan diakronik, i
nevojshëm për të kuptuar procese, fenomene letrare e zhvillimin e tyre si kategori
historike, dhe për të realizuar interpretimin e tyre në këtë kuadër. Referuar
psikologjistëve të shkollës fenomenologjike, strukturat sociale ndikojnë thellësisht në
konstitucionin psikik të atyre që marrin pjesë në to, çka do të thotë se ndryshimet
historike në strukturën sociale sjellin ndryshime edhe në natyrën njerëzore, e cila
357
Shënim. Qosja në këtë kapitull jep informacion të detajuar me të dhëna për të gjithë krijimtarinë e
Naim Frashërit, kohën dhe vendin, gjuhën në të cilën është shkruar, përkthyer e botuar, qëllimin dhe
rëndësinë e tyre. 358
Shënim. Rëndësia e tyre qëndronte në ndikimin që patën për parapërgatitjen e kushteve të zhvillimit
të një procedeje krijuese, e cila kurrsesi nuk mund të lindë nga asgjë. 359
Qosja Rexhep, Porosia e madhe, Naim Frashëri, Tiranë, 1989, f.73-86
105
reflekton edhe natyrën e fenomenit letrar. Prandaj themi, se studimi diakronik
përfshirë brenda tij kontekstin social-historik dhe atë kulturor e çon historianin edhe
në përcaktimin e ndërveprimit të elementeve të ndryshëm në shoqëri dhe të risive që
shfaqen në traditën letrare.360
Sipas kësaj pikëpamjeje hetimi i kontekstit social-kulturor i shërben studiuesit tonë të
vërë në dukje e traditën, faktorë që ndikuan në zhvillimin e saj dhe sollën lindjen e
kategorive të reja estetike dhe individualiteteve letrare.361
Gjithashtu ndërtimi i tij bën
të kuptohet më mirë prirja krijuese e shkrimtarëve si rezultat i këtyre faktorëve të
brendshëm dhe të jashtëm. Qosja e ndërton në dy mënyra të ndryshme kontekstin
brenda të dyja veprave.
Vështrimi i kontekstit social-kulturor dhe zhvillimit të poezisë shqipe në fillim të
shekullit XX në monografinë për Asdrenin përqendrohet në disa të çështje të
rëndësishme, si: koha kur Asdreni fillon të botojë poezitë e veta362
; konteksti kulturor
dhe shkrimtarët përfaqësues të tij, prirjet krijuese të tyre, 363
temat dhe motivet
mbizotëruese; karakteristikat kryesore364
në krijimtarinë e shkrimtarëve, prirjet
receptive të lexuesve (si synim i drejtpërdrejtë i shkrimtarëve të kohës, të cilat i
lidhnin me nevojën dhe domosdoshmërinë e ngritjes së nivelit kulturor të lexuesve
dhe synimit të saj në funksion të përcjelljes së frymës së kohës). Ndërtimi i kontekstit,
i shërben studiuesit për të vënë në dukje, edhe pikëpamjet e shkrimtarëve dhe të
rretheve kulturore, mbi marrëdhëniet e artit e poezisë me gjuhën dhe shoqërinë.
Kështu ai heton zhvillimin e perceptimit të përgjithshëm ndaj poezisë dhe identifikon
brenda tij tendencën për t‟u pasuruar dhe për të sjellë risi në tematikë, forma të reja
dhe ndjeshmëri. Faktor për këtë zhvillim njeh ndikimet nga folklori e kontaktet me
letërsinë botërore, si dhe pikëpamjet e përgjithshme të shkrimtarit për letërsinë, artin,
gjuhën etj. Duke e konceptuar letërsinë si art i zhvilluar në marrëdhënie të ngushtë me
gjuhën, studiuesi konstaton se pikëpamjet e Asdrenit ndikohen fort nga këto
kontekste365
dhe shfrytëzohen si bazë mbështetëse për të ndërtuar dhe sjellë një
qëndrim të ri si ndaj saj(gjuhës), ashtu edhe ndaj poezisë dhe artit në përgjithësi.
Qosjes historian nuk i intereson vetëm përshkrimi i këtij zhvillimi, por ai analizon dhe
360
Cituar sipas Floresha Dados, në Sfida teorike të historiografisë letrare, Bota shqiptare, Tiranë, 2009,
f. 249 361
Po aty. 362
Shënim. Asdreni ka filluar të botojë poezitë e veta më 1901 një vit pas vdekjes së Naim Frashërit
dhe dy vite para vdekjes së Jeronim De Radës - dy shkrimtarë të mëdhenj më karakteristikë të
Rilindjes. Pas vdekjes së tyre letërsia ishte pa autoritete krijuese, por jo pa edhe shkrimtarë që
premtonin se do ta shpinin tutje fjalën artistike dhe do ta zgjeronin e pasuronin letërsinë shqipe. Qosja
Rexhep, Asdreni jeta dhe vepra e tij, Toena, Tiranë, 2002, f. 221. 363
Shënim. Qosja vë në dukje qëllimin e këtyre shkrimtarëve: I bashkonte lufta për ngritjen kulturore
dhe kombëtare të shqiptarëve dhe për çlirimin e tyre nga robëria otomane. Ata shkruajnë aso poezish
me të cilat supozojnë se do të mbërrijnë më lehtë dhe më shpejt në qëllimin kryesor: mobilizimin
shpirtëror të shqiptarëve para luftës për pavarësi…tek këta krijues e bashkë me ta edhe te Asdreni më
shumë e fuqishme është vetëdija se me shkrimet e veta duhet të luajnë rolin mesianist të ideologëve
shoqëror se sa vetëdijen artistike. Po aty, f. 222. 364
Qosja vë në dukje si karakteristika këto elemente: miti i të shkuarës, nostalgjia për atdheun, miti i
gjuhës kombëtare, të cilat përcaktojnë disponimin dhe gjedhet folklorike, strukturën figurative dhe
ritmike, uniformizimin e temave dhe motiveve dhe të mënyrës së shprehjes, frymëzimin nga aktualiteti
historik, shprehjen figurativisht të thjeshtëzuar si karakteristikë e stilit etj. 365
fillimisht i përkasin përdorimit të gjuhës në funksion të çështjes kombëtare dhe identifikimit të
kombit përmes saj si prirje romantike, e më tej edhe marrëdhënien e poezisë me shoqërinë, rolin dhe
ndikimin që ajo ka mbi të.
106
krahason një sërë elementesh të tij, vë theksin te të përbashkëtat dhe ndryshimet366
e
ndodhura në poetikën krijuese të asaj kohe.
Hetimi i pikëpamjeve të Asdrenit mbi marrëdhëniet e artit me shoqërinë e poezinë, e
çon Qosjen në mendimin se konteksti kulturor nuk ka lënë gjurmë të dukshme në
krijimtarinë e tij. Madje konstaton se ai (Asdreni) mes pikëpamjeve për artin dhe
praktikës së tij ka pasur kontradikta, ashtu si shkrimtarë të tjerë të kohës.367
Në këtë
kuadër studiuesi e interpreton këtë marrëdhënie (mes letërsisë dhe shoqërisë) si
dualizëm teorik: krijuesit e vërtetë-pohon ai- të talentuar dhe të frymëzuar, gjithmonë
i hetojnë rrjedhat e brendshme historike dhe shoqërore dhe u japin shprehje krijimeve
të veta, ndërkohë që, nëse bëhet politikan, publicist ai pushon së qeni artist.
Pikëpamjet e Asdrenit mbi poezinë dhe marrëdhëniet e saj me shoqërinë u prijnë
shndërrimeve të interesimit dhe shprehjes së tij krijuese.368
Te monografia për Naimin, studiuesi, siç e kemi përmendur edhe më parë, e ndërton
kontekstin në mënyrë të integruar brenda çështjeve që shtron për diskutim, në
funksion të vështrimit të thellë e të tërësishëm të elementeve, të cilat plotësojnë
pamjen dhe kuptimin mbi procedenë krijuese dhe veprën e Naimit. Kështu emërtimi i
tre kapitujve të parë, me anë të fjalës kyç të përdorur Njohja.... mbart në vetvete
elemente të kontekstit si pjesë përbërëse e njohjes, të të kuptuarit dhe të vlerësuarit të
procedesë artistike dhe krijimeve letrare.
Në këta kapituj(që lidhen me njohjen e letërsive), Qosja synon ndërtimin e një
konteksti kulturor e bashkë me të në momente të caktuara edhe të kontekstit social-
historik, të cilët konsiderohen prej tij si faktorë të rëndësishëm në formimin e
shkrimtarit, prandaj ai ndien të nevojshme t‟i bëjë me dije qëllimet e tij lexuesit, kur
shprehet:...Në të vërtetë njohja e rolit të traditës letrare vendëse në njërën anë, dhe e
traditës letrare botërore, në anën tjetër, në krijimtarinë e Naim Frashërit është e
nevojshme për tri arsye kryesore:
- Për arsye se ashtu e kuptojmë dhe e përimtojmë më mirë krijimtarinë e tij
poetike në tërësi;
- Për arsye se në këtë mënyrë caktojmë më drejt vendin e veprave të tij të
veçanta poetike dhe të krijimtarisë së tij të përgjithshme në traditën letrare
shqipe;
- Për arsye se duke njohur rolin e traditës letrare vendëse dhe të traditës letrare
botërore në krijimtarinë e Naim Frashërit, i njohim më lehtë dhe më mirë
mundësitë që kjo krijimtari i ka hapur letërsisë shqipe të kohës së tij dhe
letërsisë shqipe të pas asaj kohe.369
Duhet shtuar që sa herë ndeshet me kategori të reja estetike në procesin krijues,
studiuesi ndien të nevojshme ndërtimin e një konteksti social-kulturor i cili përgatit
natyrshëm terrenin për daljen e fenomenit dhe individualitetit letrar të ri, të
366
Në lidhje me procedetë e reja dhe poetikën krijuese Qosja pohon: Poetika e Luigj Gurakuqit, e
botuar më parë në revistën “Albania”, e pastaj në një libërth më vete, është paralajmërimi dhe
mbështetja e parë e këtyre prirjeve. Ajo është përpjekje teorike e bazuar në prirjet ende më të
padukshme të një pjese të lirikës shqipe, që vija e poezisë, që kishte për gjedhe vargjet popullore, të
zëvendësohet prej këtyre prirjeve.... shfaqen prirje të kërkimit të formave të reja etj. Po aty, f. 227. 367
Gjatë krijimtarisë tij Asdreni është shfaqur sa si një poet i vërtetë aq edhe ka rënë në nivelin e
publicistit 368
Po aty f. 234 369
Qosja Rexhep, Porosia e madhe- Monografi mbi krijimtarinë e Naim Frashërit, Naim Frashëri, 1989,
f. 13.
107
shoqëruara me analiza të integrimit të tyre në procedeun krijues të krijimtarisë
artistike. Këtë pikëpamje e vërtetojnë të gjitha rastet e ballafaqimit të studiuesit me
fenomene të reja duke marrë si rezultat prej tyre shndërrimet e pësuara.
3.1. Shndërrimet e poetikës Asdreni/ Naimi
Shndërrimet e poetikës krijuese të Asdrenit, studiuesi i lidh me faktorë të jashtëm dhe
të brendshëm, ndër to më i rëndësishmi është: botimet e veprave në distanca të mëdha
kohore, kanë sjellë te poeti vetëm ndikime të shumta, por edhe zhvillim të
interesimeve të tij ndaj poezisë dhe formave të saj të shprehjes. Për këtë arsye e
klasifikon krijimtarinë e tij në katër faza të rëndësishme.370
Përveçse i bën një
paraqitje të të gjitha fazave të krijimtarisë së Asdrenit, studiuesi analizon dhe
krahason zhvillimin e shndërrimin e procedesë krijuese të vështruar në drejtime të
ndryshme: si prirjet poetike dhe frymëzimet; ndikimet nga tradita e letërsisë shqipe
dhe asaj të huaj; tematikën e trajtuar; llojin e vargut dhe të shprehjes artistike,
përpunimin e tyre; rendjen drejt metafizikës shpirtërore, raportin art, poezi shoqëri
dhe funksionet e saj në periudha të ndryshme etj
Është interesante që Qosja e shtron analizën në plan krahasimtar duke theksuar
ndryshimet dhe evoluimin e procedesë krijuese të ndjekur nga një analizë e detajuar e
shfaqjes së dukurive gjatë praktikës së tij, faktorët që kanë ndikuar në uljet dhe
ngritjet e saj dhe zhvillimin e individualitetit të tij poetik. Studiuesi e shfrytëzon këtë
analizë përveç planit sinkronik në krijimtarinë e Asdrenit edhe në plan diakronik duke
specifikuar ato elemente, të cilat shfaqin interes dhe rëndësi me karakter historiko-
letrar në kuadër të tendencave të reja të zhvillimit të letërsisë shqipe.
Qasja e tij realizohet së jashtmi dhe së brendshmi ku mbizotëron theksi te elementet
që bëjnë të mundur realizimin e procesit krijues, frymëzimin dhe ndikimin që kanë si
370
Shënim. si faza të krijimtarisë së Asdrenit, Qosja përcakton: faza e I përmbledhja Rreze dielli, ku
poeti i qëndron besnik traditës poetike, trajton tema dhe nuk del përtej rrethit të ndjeshmërisë së njohur
të kohës, patetizmit, pa shprehje të përpunuar artistike, figurative dhe metaforike, tema të ngushta me
shprehje të zbehta poetike, mbizotërim i vetëdijes kombëtare, strukturë ritmike e rëndë. Ato përmbajnë
rëndësi historiko-letrare dhe artistike për shkak të krijimit të tyre në çaste frymëzimi të rëndësishëm të
kohës. Faza e dytë e krijimtarisë së tij fillon që pas botimit të përmbledhjes së parë dhe zgjat deri në
botimin e përmbledhjes së dytë dhe si karakteristika shënohen: vazhdim i prirjeve të afirmuara në
vjershat e së parës dhe dëshmon prirjen e një tendence të re që lidhet me organizmin e poezive në cikle,
përmbledhje me zgjerim tematik duke u frymëzuar prej sferash metafizike, poezia nuk është mjet i
propagandës, sjell forma të ndryshme të reagimit subjektiv etj., zgjohet interesi i autorit për të njohur
traditat e letërsisë botërore duke pësuar ndikime sidomos nga poezia evropiane. Faza e tretë fillon pas
botimit të përmbledhjes së dytë dhe zgjat deri në botimin e përmbledhjes së tretë. Ai shfaqet si lirik me
përvojë të madhe krijuese duke realizuar një ndjeshmëri poetike karakteristike specifike. Ndryshon
qëndrimi i tij ndaj botës duke përcjellë më shumë në poezi ndjeshmëri të përjetimit të brendshme, duke
krijuar një poezi psikologjike meditative, me tema universale, ku përdor vargun e lirë nën ndikimin e
poezisë bashkëkohore që lexon. Faza e katërt fillon me botimin e përmbledhjes Psallme murgu dhe
merr fund në 1945 kur shkruan vjershat e mbrame dhe bën gati për shtyp përmbledhjen Kambana e
Krujës. E njeh si fazën e rënies së talentit të tij si për nga ana cilësore dhe ajo sasiore. Karakterizohet
nga kthimi pas në temat e së kaluarës historike, varg rrëfimtar i njëtrajtshëm etj.
108
konteksti kulturor, ashtu dhe faktorët historiko-socialë në të, tendencën e prirjeve të
brendshme etj. Kuptohet që në këtë mënyrë interpretimi gjejnë shprehje edhe
pikëpamjet e Qosjes mbi realizimin e procedesë krijuese të trajtuara nga ne, kur folëm
për pozitën e studiuesit tonë si teoricien i letërsisë.
Shndërrimet e poetikës krijuese te monografia për Naimin nuk trajtohen në të njëjtin
këndvështrim me Asdrenin për shkak të konceptimit dhe organizimit të studimit në
një formë tjetër. Ato trajtohen brenda kapitullit Zhvillimi krijues në të cilin merren në
konsideratë faza të krijimtarisë së Naimit me llojet e shkrimeve përkatëse.371
Në
çështjen Shkrimet në gjuhë të huaj më shumë se nga shndërrimet, i gjithë kapitulli
karakterizohet nga një trajtim i kontekstit kulturor e social-historik, nga rëndësia372
që
kishin shkrimet në gjuhë të huaj edhe pse nuk i përkisnin mirëfilli letërsisë në kuadër
të studimit të plotë të një individualiteti krijues dhe të evoluimit të tij. Ndërsa në
çështjen Shkrimet shqipe përveç kontekstit kulturor, Qosja reflekton mbi zhvillimet
duke nënkuptuar brenda tyre edhe shndërrimet që ka pësuar krijimtaria e Naimit në
periudha të ndryshme të krijimtarisë së tij si rezultat i prirjeve të tij krijuese, gjuhët në
të cilat shkruan, fushat e krijimtarisë, temat, trajtat si dhe qëllimet e krijimtarisë. Këto
zhvillime i përkasin si aspektit përmbajtësor, ashtu edhe atij strukturor, nën parime të
ndryshme, si: ai retorik në ndërtimin e thënies poetike, parimi epik etj., duke pranuar
që këto janë zhvillime të njësishme në plan të synimeve, idealeve dhe ndjenjave.
3.2 Tipologji të ndikimeve
Ndikimet shihen prej Qosjes si elemente të rëndësishme, sepse në raste të veçanta ato
paraqiten si një pikë e caktuar nisjeje për vlerësimin e një fenomeni të evidentuar në
krijimtarinë e shkrimtarëve që studion. Në analizën e përgjithshme që u bën
ndikimeve, ai i kushton rëndësi cilësisë së lidhjes, të marrëdhënies dhe pjesëmarrjes
krijuese të autorit përvetësues në ritrajtimin artistik të fenomenit burimor. Në
ndikimet, të cilat u përkasin kryesisht fazave të para të krijimtarisë së shkrimtarëve,
identifikon ndikime aktive, të cilat çojnë në ridimensionim të fenomenit të huazuar,
por edhe në ndikime pasive, në të cilat evidenton transferime thjesht mekanike të
vlerave dhe jo një ridimensionim krijues të tyre. Nuk janë të pakta rastet, kur, si
rezultat i prodhimit të efekteve mbi veprën artistike, në një pjesë prej ndikimeve373
gjen shpjegim te tradita, ndërsa për të tjera jo. Ndërkohë që në fazat e pjekurisë së
krijimtarisë te të dy autorët, ato shfaqen të përftuara si cilësi organike zotëruese të
frymëzimit apo të paraqitjes së tij artistike, pa të cilat nuk do ta kishin pasur të paktën
atë formë apo atë shkallë të zhvillimit krijues.
371
Qosja e ka klasifikuar në një kapitull më vete të cilin e ndan në disa çështje të titulluara: Shkrimet në
gjuhë të huaja, Shkrimet në persishte dhe turqishte, Shkrimet në greqishte dhe Shkrimet në shqipe. 372
Shënim. Rëndësia e tyre qëndronte në ndikimin që patën për parapërgatitjen e kushteve të zhvillimit
të një procedeje krijuese, e cila kurrsesi nuk mund të lindë nga asgjëja. 373
Është fjala për ndikimet nga krijimtaria popullore, autorët shqiptarë dhe të huaj.
109
Duke qenë se veprat e shkrimtarëve që studion, janë shkruar nën parime krijuese kufij
të periudhave të ndryshme letrare, 374
e njëkohësisht duke qenë se ndikimet letrare janë
më të shpeshta e më të frytshme në periudha të shfaqjes apo të lindjes së letërsive
kombëtare, si dhe gjatë periudhave të ndryshimit radikal të traditës letrare375
, të
ndjekura nga lëvizje shoqërore e politike, Qosja i heton këto fenomene nën këtë
këndvështrim. Në këtë kuadër, ndërtimi i konteksteve në të dyja monografitë edhe pse
i sjell në mënyra të ndryshme, vjen si i tillë, pasi për çdo fenomen letrar, ndikimi ka
një kontekst social e historik, i cili i shtohet kontekstit letrar, i lidhur me nevojat e
krijuesve.
Në të dyja veprat studiuesi i përcakton ndikimet me anë të tipologjisë kryesisht si
formë e brendshme, si: stil, imazhe, karaktere, tema, procedime, përmbajtje,
mendime, ide etj.
Si tipa ndikimesh identifikon kryesisht:
- ndikime të veprës mbi veprën. Ndikime të tilla kemi si te monografia për
Asdrenin376
, ashtu dhe tek ajo për Naimin;377
- ndikime të shkrimtarit si njeri nga një individ a shkrimtar tjetër (i pasqyruar
kryesisht në stil e në botëvështrim më shpesh se në formën artistike.
Duhet thënë që në rastet e identifikimit të ndikimeve nga autorë të caktuar, studiuesi
jo gjithmonë e vëzhgon autorin ndikues në lidhje me traditën e sistemit letrar ku ai
krijon, dhe atë të sistemit ku ushtron ndikim. Shpeshherë studiuesi e merr si të
mirëqenë njohjen e shkrimtarëve. Ndërkohë që merr si rezultat të synuar faktin që
sfondi letrar i çdo epoke e i çdo vendi ndryshon dhe ndikimi i ushtruar nga një autor
do të jetë në përputhje me atë çka epoka dhe sistemi letrar i caktuar konsideron si
nevoja të veta.378
3.2.1 Asdreni
Për sa i përket ndikimeve tek Asdreni, studiuesi i trajton të klasifikuara në dy kapituj
të veçantë: ndikimet e letërsisë shqipe dhe ndikimet e letërsive të huaja. Në secilin
prej kapitujve Qosja realizon një prerje tipologjike duke evidentuar ndikimet më të
fuqishme të realizuara nga: kontakte të jashtme dhe të brendshme. Ai pranon që këto
kontakte u kanë shërbyer ndikimeve, vetëm gjatë fazës fillestare të krijimtarisë, kur
vetë poetët ishin në kërkim të shprehjes, pasi që të dy (Naim dhe Asdreni) ndryshojnë
374
Naimi ka ushtruar aktivitetin e tij krijues pikërisht në kohën e formimit dhe konsolidimit të letërsisë
kombëtare dhe asaj romantike, Asdreni ka nisur të shkruajë në kapërcyell mes romanizimit dhe
modernizmit. 375
Jorgo Kristaq, Kategoritë themelore të raporteve ndërletrare individuale dhe tipat kryesorë të
krahasimit, në Leksione për letërsinë e krahasuar. 376
Shënim. Mund t‟u referohemi këtu ndikimeve që përmend Qosja kryesisht nga poezia parnasiane,
simboliste etj., konkretisht në poezinë Në krua apo Pamje. Po aty, f. 227. 377
Shënim. Mund t‟u referohemi si ndikimeve nga letërsia e Antikitetit, Rilindjes Evropiane,
Iluminizmit francez, Romantizmit dhe letërsisë persiane dhe arabe. 378
Po aty.
110
shumë në temperament krijues. Duhet thënë që edhe në përcaktimin e kontakteve, bën
një analizë të mënyrës së ndikimit mes të cilave vë në dukje ndikimet aktive dhe
ndikime pasive dhe rolit që kanë luajtur në krijimtarinë e Asdrenit. Kështu përmes:
1. kontakteve të jashtme të ndërmjetësuara, të realizuara prej shkaqesh joletrare379
:
a. Studiuesi vë në dukje ndikime nga Naimi në formimin e tij si atdhetar dhe poet,
ndikime nga pikëpamjet themelore, botëkuptimit, të ideve, iluminizmit të tij;
b. ndikime nga letërsia popullore: këto ndikime shfaqen në interesimet e tij për
folklorin, mbledhjen dhe promovimin e tij;
c. ndikime nga letërsia e huaj. Për të bërë një paraqitje të plotë të ndikimeve nga
letërsia e huaj, Qosja, realizon një vështrim në kontekstin kulturor të kohës,
përmend faktin që Asdreni ka lexuar shumë dhe ka njohur veprat e shkrimtarëve
të Antikitetit, Mesjetës, Rilindjes Evropiane apo edhe shek. XVIII dhe XIX.
2. kontakte të brendshme të drejtpërdrejta, realizuara prej shkaqesh letrare:
a. Ndikime nga Naimi, të cilat të vlerësuara nga cilësia e lidhjes shfaqen si ndikime
pasive380
- në orientimin e trajtimit të temave historike, në përfshirjen në krijimtarinë
e tij të elementeve të mitologjisë greke, himnizimin e natyrës shqiptare, ndikim në
veçoritë formale të poezive, në pikëpamje të leksikut, strukturës figurative e ritmike të
vargjeve, përdorimi i shprehjes zvogëluese etj.;
b. ndikime nga folklori: në huazimin e motiveve381
dhe formave të shprehjes,
ndikimin në mënyrën si portretizon vashën dhe djalin, si përshkruan dhe si e
përjetojnë dashurinë mes tyre, përshkruan lindjen e ndjenjës mes tyre, përdorimin e
emrave me të cilët emërton personazhet, në përdorimin e figuracionit artistik
(kryesisht metaforës), në ndërtimin e ritmik figurativ.
c. ndihet ndikimi i poezisë evropiane e kryesisht i asaj franceze, poezisë romantike e
më tej i poezisë parnasiste. Këto ndikime aktive të drejtpërdrejta382
, i sheh në
përdorimin e shprehjes së formalizuar, në fjalorin e veçantë i cili dëshmonte
379
Shënim. Me kontakte të jashtme kam parasysh informacionet nga fusha të ndryshme të jetës, të cilat
nuk luajnë rol të drejtpërdrejtë në procesin e brendshëm letrar. Ato krijojnë jehonë në mjedise krijuese
dhe në mjedise të tjera mbi fenomenet letrare. Kontaktet e brendshme realizohen në mënyrë të
drejtpërdrejtë me procesin letrar, duke lënë gjurmë në të. Këto kontakte kushtëzohen nga faktorë të
jashtëm dhe të brendshëm. Kontakte të drejtpërdrejta janë ato kontakte që pasqyrojnë lidhjen e
drejtpërdrejtë me veprat letrare dhe parakuptojnë kontaktin me origjinalin. Kontaktet e ndërmjetësuara
realizohen me anë të ndërmjetësit, që mund të jenë të llojeve të ndryshme nga informacionet
publicistike e deri tek artikujt e studimet shkencore. Jorgo, Kristaq. Kategoritë themelore të raporteve
ndërletrare individuale dhe tipet kryesore të krahasimit, në Leksione për letërsinë e krahasuar. 380
Shënim: Me ndikime pasive kam parasysh që elementi dominant është fenomeni ose elementi i
huazuar, që zotëron autorin përvetësues dhe krijimin e ri. Në këto raste kemi një transferim mekanik të
vlerave dhe jo një ridimensionim krijues të tyre. Po aty. 381
Shënim. Qosja bën analiza dhe interpretime për secilin rast të ndikimit duke përcaktuar rolin e
ndikimit në krijimtarinë e Asdrenit. 382
Shënim. Ndikimet aktive janë ato ndikime, të cilat çojnë në një rivlerësim, në një ridimensionim
tëfenomenit të huazuar në nënshtrimin e tij ndaj synimeve të reja që në thelb nuk kanë të bëjnë me të
apo që janë të një natyre tjetër nga ato të origjinalit. Ato gjithnjë çojnë në krijimin e një vepre të re, të
paidentifikueshme me asnjë tjetër.
111
zhvillimin e imagjinatës. Identifikon në poezi të veçanta383
forma të ndikimit nga
poezia parnasiste, e cila në raste të caktuara shfaqet e gërshetuar me ndikim nga
poezia e simbolizmit384
dhe ekspresionizmin385
. Qosja bën një analizë të gërshetimit të
këtyre elementeve dhe forma të shfaqjes në poezinë e Asdrenit. Mund të sjellim si
shembuj të tillë nga letërsia e huaj386
: ndikime nga Dante Aligeri- rigjallërimin e disa
simboleve, shfrytëzimin e konceptimeve qiellore, sikundër janë Parajsa, Ferri,
përzgjedhjen e njëmbëdhjetërrokëshit dantesk etj.; ndikim nga francezët (Marselino,
Debord, Hygo) prej të cilëve ka huazuar moton për poezinë e Drinit, Dëshira ime dhe
Të falura387
. Përmes këtyre dukurive studiuesi shpjegon ndjeshmërinë e veçantë të
poezisë së Asdrenit, kryesisht pasromantike, apo krahasimin me parnasizmin (detajet
në poezitë Liqeni i Prespës, Ëndërr e vërtetë), kultin e formës të huazuar prej tyre etj.
duke pohuar se roli i tyre në krijimtarinë e tij ka qenë vendimtar.
d. Ndikime të poezisë rumune janë shprehur më së shumti në fazën e pjekurisë
krijuese të Asdrenit. Studiuesi sjell arsye të ndikimit të plotë: si përjetimi i vlerës
artistike të tyre dhe gjetja në to i tematikave, motiveve, problematikave, të cilat
përkonin edhe me realitetin shqiptar. Edhe brenda këtyre ndikimeve Qosja identifikon
elemente që u përkasin fazave të ndryshme të zhvillimit të letërsisë rumune, të lidhura
ngushtë me vlerën artistike, prirjen ideore dhe përkatësinë stilistike388
, si dhe të
shfaqura tashmë brenda veprës së Asdrenit si cilësi organike të formës dhe zhvillimit
të tij krijues. Analiza e ndikimeve është relativisht e detajuar sa përcakton konkretisht
ndikimet, të cilat lidhen me trajtimin e motiveve të veçanta në krijimtarinë e
Asdrenit.389
Si shembuj të tillë do të sillnim:
- Ndikime pasive të drejtpërdrejta nga Vasile Aleksandriu, poeziaKënga e
bashkimit, që është një përshtatje e poezisë Hora uniti të Aleksandriut, poezia
Vjeshta etj.; Eminesku prej të cilit ka ndikimet të shumëfishta, kap pamje, ide,
383
Është fjala për poezinë e Asdrenit, Në krua, ku Qosja identifikon pamjet tipike parnasiane në të
cilën përshkrimi shprehës i situatës i mbivihet çdo qëllimi tjetër krijues. Në këtë poezi, Asdreni
përshkruan takimin e papritur ndërmjet vashës që ka vajtur të mbushë ujë në krua dhe djalit kaluar, që
ndalet t‟i kërkojë ujë. Në letërsinë popullore, por as në letërsinë e Rilindjes nuk ndeshen raste të tilla të
përshkrimit të mashkullit kaluar, që në stilin e aristokracisë evropiane i qaset vashës. …këto lloj
përshkrimesh mund të gjenden vetëm në poezinë parnasiste. Qosja, Rexhep.Asdreni, jeta dhe vepra,
Instituti albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 226. 384
Ky ndikim i gërshetuar ka nxitur interesin e tij për mitet dhe simbolet, aleksandrinin,
njëmbëdhjetërrokëshin, për tingëllimën, për organizmin e përpiktë të vjershave nëpër cikle dhe për një
kompozim racional të përmbledhjeve. Po aty, f. 227. 385
Pamjet kozmike, ashtu dhe reagimet ndaj luftës botërore, kulti i mbinjeriut etj. Poezia Pamje të
përkujton format poetike, me trajtën e monologut, rimat mezi të dukshme, ritmikën e thyer etj.,
elemente tipike të ekspresionizmit. Po aty, f. 227. 386
Po aty, f.271. 387
Po aty, f. 225. 388
Qosja identifikon shkrimtarët rumunë që kanë ndikuar më së shumti, si: Vasile Aleksandriu, Mihal
Eminesku, Xhorxhe Koshbuk, Tudor Argezi etj. Po aty, f. 229. 389
Për trajtimin e motiveve atdhetare Qosja përcakton ndikim thelbësor krijimtarinë e Vasile
Aleksandriut; për poezinë lirike, ndjeshmërinë e tepruar, dhembjen, format e vargut dhe të strofave,
kryesisht në poezinë atdhetare, sociale dhe të natyrës përcakton Mihal Emineskun. Xhorxhe Koshbuku
gjithashtu ka ndikuar në krijimtarinë e Asdrenit në lidhje me këto elemente, e po ashtu Tudor Argezi
ndikimet e të cilit Qosja i sheh edhe në titujt e poezive, cikleve dhe përmbledhjeve, p.sh., te “Psallme
Murgu”. Po aty, f. 232.
112
forma të ndjeshmërisë, të vargut, strofave, poezive. Poezia Epigonët është
imitim, Dëshira ime parafrazë etj.; ndikime nga Xhorxhe Koshbuk- Zëri i
kryengritësve, Krerëve tradhëtorë etj., Tudor Argezi - ndikime në idetë mistike,
përdorimin e shprehjeve të caktuara si murgu, pendesa, lutja, kungimi, shpirti,
mëkata etj.
Duhet thënë që studiuesi duke evidentuar se si janë sendërtuar artistikisht këto
ndikime, si dhe përmes përcaktimit të tyre edhe pse në raste të caktuara shfaqen
pasive, krijon mundësi të zbërthejë në mënyrë origjinale parimet krijuese (në planin
psikologjik, në aspektin historik-letrar) dhe të përligjë vazhdimësinë e zhvillimit të
lirikës shqipe në drejtim të vlerës estetike e formës.
3.2.2 Ndikimet e Naimit
Në studimin mbi Naimin, R. Qosja njeh rolin e traditës letrare vendase dhe të traditës
letrare botërore duke evidentuar arsyet e kësaj njohjeje390
. Pranon që ndikimi i poezisë
popullore në krijimtarinë e tij është i ndërmjetësuar me anë të njohjes së saj 391
, nuk
mohon rëndësinë e këtij ndikim kur shprehet “ai nuk është thjesht ndikim, por një
lidhje e natyrshme, e vetëkuptueshme mes krijimtarisë së një vjershëtari, i cili mendon
se që të jetë i kuptuar prej popullit të vet, e krijimtarisë shpirtërore të tij.”392
Ndërkohë që është i mendimit që përvoja poetike, filozofike dhe historike që sjellin
letërsia, filozofia historia dhe jeta shoqërore e Greqisë së vjetër, Perandorisë Romake
zgjerojnë dhe pasurojnë përvojën krijuese të Naim Frashërit. Po kështu ndikimet nga
letërsia italiane, iluminizmi francez, romanizmi evropian, letërsia persiane dhe arabe
do të shihen nga Qosja brenda kësaj hullie.
Nëse ndikimet tek Asdreni ashtu siç i kemi përmendur edhe më lart, i përkasin sa
aspekteve të jashtme edhe atyre të brendshme, edhe tek Naimi ato vështrohen përmes
klasifikimit në disa lloje dhe nën të njëjtin qëllim duke marrë si rezultat:
- Ndikimet nga krijimtaria popullore tek Naimi përfshijnë: kryesisht në të gjitha
rrafshet e saj, kryesisht janë më të dukshme në fushë të mjeteve stilistike393
, në
fushë të strukturës rrokjesore e ritmike të vargut dhe në fushë të botëpërjetimit.
Nga ana tjetër studiuesi sheh si element ndikues raportin dhënës e marrës mes
390
Shënim. arsyet kryesore të ndikimeve Qosja I sheh si më poshtë: 1- për arsye se ashtu e kuptojmë
dhe e përimtojmë më mirë krijimtarinë e tij poetike në tërësi, 2. Për arsye se ashtu e caktojmë drejt
vendin e veprave të tij të veçanta poetike dhe të krijimtarisë së tij të përgjithshme në traditën letrare
shqipe, 3. Për arsye se duke njohur rolin e traditës letrare vendase dhe të traditës letrare botërore në
krijimtarinë e tij, njohim më lehtë dhe më mirë mundësitë që kjo krijimtari I ka hapur letërsisë shqipe të
kohës së tij dhe letërsisë shqipe të pas asaj kohe.390
Rexhep Qosja, Porosia e madhe, Naim Frashëri,
Tiranë, 1989, f.13 391
Rexhep Qosja, Porosia e madhe, Naim Frashëri, Tiranë, 1989, f.15 392
Rexhep Qosja, Porosia e madhe, Naim Frashëri, Tiranë, 1989, f.23 393
Shënim. Qosja përcakton si figurat më të përdorura krahasimet, epitetet, metaforat, simbolet,
personifikimet; pamjet e situatat me mjete nga prejardhje folklorike dhe mitologjike, fjalë të urta,
frazeologji, ritmi i thënies, lloje të ndryshme të vargjeve, strofa të ndryshme
113
poezinë së Naimit dhe krijimtarisë popullore ku poeti, ndërsa poeti ndikohet prej
krijimtarisë popullore në elementet e sipërpërmendur, krijimtaria popullore
ndikohet në të me anë të përvetësimit të vargjeve të tij apo anasjelltas si si trajtë
mendimi, si botëpërjetim, në të vërtetë në qenësi shpirtërore të qëndrueshme, si
pasojë e shprehjes poetike të mendimit.394
Qosja është i mendimit që lidhjet e
Naimit me traditën popullore nuk mund të quhen thjesht ndikime. Ato janë lidhje
të natyrshme, të vetëkuptueshme, ndërmjet krijimtarisë së një vjershëtari, i cili
mendon që të jetë i kuptuar prej popullit i vet dhe të krijimtarisë shpirtërore të
atij populli.395
Për këtë arsye lidhjet e tij me të janë origjinale dhe nuk ka forma të
imitimit të krijuesit popullor, por nxitje krijuese të krijimtarisë së tij.396
- Ndikimet nga vepra e Marin Barletit dhe poezia e bejtexhinjve nuk vijnë si
ndikime të mirëfillta të dukshme, por si dëshmi të njohjes së thellë të tyre të
pasqyruara kryesisht në poemën e tij të njohur Istori e Skënderbeut, ku studiuesi
shquan qartë se poeti i ka përvetësuar mirë të dhënat prej veprës së Barletit apo
edhe nga krijimtaria e bejtexhinjve në poezi të tjera.
- Ndikimet nga letërsia e antikitetit studiuesi i përcjell përmes identifikimit dhe
përmendjes në krijimtarinë e poetit të shumë shkrimtarëve të ndryshëm, veprave,
personazheve, filozofëve, historianëve, mendimeve të tyre. Kjo prani e formave
të ndryshme interpretohet si zgjerim e pasurim të përvojës krijuese. Si ndikim të
kësaj përvoje kryesisht përcakton: zbatimin e ligjësorive të epopeve dhe poemave
epike397
; heroizmin si veçori e botës homerike dhe asaj epike. Ndikime gjenetike–
ngjashmëri, si: frika është ndjenjë e turpshme për botën e Homerit dhe atë të
Naimit, personazhet kryesorë të Homerit dhe të Naimit shquhen për disa
mendime e veprime të ngjashme-janë trima, karakterfortë, të qëndrueshëm,
parimet morale të tyre janë po të tilla, himnizohen virtytet si trimëria, mençuria,
janë pjesëtarë të shtresës së lartë aristokratike etj., studiuesi heq vija paralele mes
linjave të veprimit të personazheve dhe qëndrimit që mban autori ndaj tyre etj.
- Si ndikime nga Hesiodi shquan ngjashmëria në tituj e tema: i këndojnë me
dashuri bagëtisë, bujqësisë, bujkut (shqiptar), atdheut të tyre; në përmbajtje si
dhënia e këshillave nga Hesiodi është e ngjashme me dhënien e këshillave nga
Naimi etj.
- Te Virgjili shëmbëllesat shtrihen në fushë të botëkuptimit, të ndjeshmërisë, të
ndërtimit të personazheve, të situatave, pamjeve, mjeteve stilistike. Ndikime të
veçanta lidhen me strukturën e poemave, si: pikënisja e tyre, ndërtimi i
personazhit kryesor, 398
roli simbolizues i pamjeve dhe i përshkrimeve të natyrës,
394
U referohet ndikimeve që ka pasur me poezinë e tij lirike dhe epike si p.sh.: poemat Istori e
Skënderbeut dhe Qerbelaja, apo me anë të fjalëve të urta. Po aty f. 24-25 395
Po aty f. 23 396
Po aty 397
Është fjala këtu për Istorinë e Skënderbeut dhe Qerbelanë edhe pse te kjo e fundit duket ndikimi nga
përvoja e shkrimtarëve të Lindjes. Po aty, f. 38. 398
Qosja shquan të tilla, si: personazhi mbizotërues rreth të cilit mblidhen gjithë personazhet e tjera, e
njëkohësisht personazhi boshti ngjarjeve me të cilin janë të lidhura kronologjia, veprimet, shtjellimi
d.m.th. i gjithë ndërtimi i poemës.
114
të cilat paralajmërojnë ngjarjet e ditës, të imagjinatës, përdorimit të ëndrrës, e cila
i shërben rrëfimit etj.
- Në ndikimet nga letërsia e Rilindjes Evropiane, ngjashmëria lidhet me kultin e së
bukurës399
dhe përkushtimin shpirtëror ndaj ndjenjës së dashurisë, që lind për
shkak të saj në poemën O Eros400
.
- Ndikimet nga Iluminizmi Francez konstatohen nga kontaktet e jashtme dhe
shihen në përmendjen e emrave të shkrimtarëve dhe të filozofëve, veprat, idetë e
tyre, prirje të mendimit, citime.401
Njëkohësisht studiuesi konstaton ngjashmëri
në fushë të ideve, botëkuptimit, të ndjenjës dhe të pikëpamjeve të Naimit,
burimin e të cilave i sheh po tek iluminizmi francez; prirjen e theksuar për të bërë
moralizime në mes të veprës letrare;402
prirjen për të krijuar pamje, disponime,
mendime përjetime të përshkruara nga një ndjeshmëri e theksuar403
.
Ndikimet nga romantizmin evropian: i referohen përcjelljes në një formë të
veçantë përmes e referencave dhe citimeve404
; në përkime me romantizmin
francez përmes qëndrimit ndaj natyrës405
, subjektivizmi që karakterizon veprën,
prirja e përzierjes së llojeve poetike.
- Ndikimet nga letërsia e Lindjes karakterizohen nga: përkujtimi i poetin pers,
Firdeusin në poezinë Zemra e pikëlluar dhe e brengosur duke përmendur
Rustemin – njërin nga personazhet kryesorë të Librit të mbretërve (Shanamesë).
Gjurmët e këtij vjershëtori studiuesi i vëren gati në gjithë krijimtarinë e Naimit.
Nga kontaktet e drejtpërdrejta, konstaton se poezia Fyelli është përshtatje e
poezisë së poetit persian Xheladin Rumiu. Ngjashmëritë janë të gjera përmbajtje,
ide, pamje, situata, përshkrime, prapakujtime mite, simbole, prezenca e shumtë e
luleve406
është shprehje e ndjeshmërisë së poezisë perse. Visoret, situatat, pamjet
që krijohen në poezi të rikujtojnë poezinë e njërit prej poetëve të lindjes (poezia-
Në vdekje të vëllait) përkujtojnë poezinë e poetit persian Saadi.407
Gjithashtu
Qosja konstaton ndikime të huazuara nga poetët e lindjes edhe në botëkuptimin e
tij408
të përshkuar shpesh prej kundërthëniesh, hasen edhe reminishencat
399
Qosja pohon që, duke njëjtësuar të bukurën si kategori estetike me kategorinë e gruas, në poemën e
tij lirike Bukuria, Naim Frashëri shpreh atë përvojë poetike, për herë të parë të sendërtuar teKomedia
Hyjnore e Dantes dhe te Petrarka: shkaku i të gjitha vuajtjeve është gruaja. 400
Qosja sjell vargje paralele (Dante), në të cilat motivet ngjasojnë për nga kuptimi dhe mënyra e
organizimit (f. 52), ky ndikim përveç njohjes, zgjeron përvojën krijuese të Naimit. F. 55. 401
Shënim. Fjala është këtu për Rëne Dekartin, Spinozën, Didëronë, Volterin, Rusonë, Laibnicin,
Kondorseun etj. f. 53. 402
Shënim. Personazhet e poemave të Naimit shpesh ligjërojnë këshilla dhe bëjnë moralizime. Prirja
morale është shfaqur edhe në ndërtimin e personazheve të poemave heroike pozitive – i shquan me
vetëdije të lartë morale. 403
Shënim. Përshkrimi i bisedave, viseve, mjediseve etj., ndjeshmëria që është e kushtëzuar prej ideve
dhe moralit të iluminizmit interpretohet nga Qosja nën këtë hulli. 404
Po aty f. 60 405
Qosja shënon si të tilla: tëhuajsimi i subjektit poetik prej mjedisit, mënyra e paraqitjes së të
madhërishmes, natyra, personazhet etj 406
Po aty f. 65 407
Po aty 408
Shënim. Është fjala për dukurinë e metempsikozës: (ideja e shtegtimit të shpirtit të njeriut pas
vdekjes e quajtur metempsikozë), panteizmi: ideja për praninë e zotit në të gjitha sendet dhe dukuritë e
natyrës; lufta mes së mirës dhe të keqes etj.
115
(kujtesat) pikëpamja e Naimit mbi barazinë e feve dhe takimin e tyre te zoti
përkujton pikëpamjen e mistikut arab Ibn Mensurit, në mënyrën e ndërtimit të
vargjeve vargje që shëmbëllejnë me mesnevinë e poezisë së divaneve,
posaçërisht dyvargëshi i Firdeusit dhe Rumiut etj.
3.2.3. Çështja e ndikimeve
Përveçse njeh si të ligjshme çështjen e ndikimeve në krijimtarinë e shkrimtareve, duke
sjellë edhe shembuj nga letërsia botërore, në diskutimin mbi ndikimet dhe llojin e
tyre, studiuesi ndien të nevojshme të analizojë rolin e këtyre ndikimeve në tri aspekte:
nga aspekti kombëtar psikologjik duke shtruar pyetjet: a janë të motivuara në
pikëpamje kombëtare dhe psikologjike; nga aspekti historiko-letrar shtrohet pyetja sa
janë të përligjura këto ndikime prej pozitës historiko-letrare të letërsisë shqipe; nga
aspekti estetik-formal shtrohet pyetja se sa janë këto ndikime të përvetësuara, të
shndërruara në frymëzime vetjake të autorit.409
Në drejtim si të ndikimeve të jashtme kombëtare-psikologjike, edhe atyre të
brendshme, Qosja konstaton se ai ndikohet kryesisht prej atyre motiveve të cilat gjen
afërsi vetjake e disponim shpirtëror, të kushtëzuara nga koha dhe ndjeshmëria e saj,
në të cilën ai i pëson këto ndikime410
.
Përligjjen e ndikimeve nga pikëpamja historiko-letrare, e sheh si element më rëndësi
faktin që krijimtaria e Asdrenit pëson ndikime nga shkrimtarë të kohës së tij, duke
thyer në njëfarë mënyre traditën e ndikimeve nga autoritetet më të njohura poetike të
shekujve, sepse kjo i jep mundësi të krijimtarisë së tij dhe letërsisë shqipe gjithashtu të
futet në ritmin e zhvillimit të poezisë së popujve të Evropës e të Ballkanit njëkohësisht.
Kjo tendencë e tij lidhet me përgatitjet e shijeve dhe ndjeshmërive të reja moderne në
lirikën shqiptare.411
Studiuesi përveçse përcakton risitë, i vlerëson ato edhe në kuadër
të rëndësisë që kanë kundrejt procesit të zhvillimit historiko-letrar të letërsisë shqipe.
Kështu mund të themi që është parim i Qosjes vështrimi i dukurive në plan sinkronik
dhe diakronik, me anë të të cilave ai mbërrin në përfundime të rëndësishme me
karakter historiko-letrar, si lirimi i poezisë shqipe prej verbalizmit publicistik, prurja e
ideve, mendimeve, ndjenjave, strukturave figurative e ritmike pa të cilat poezia lirike
shqipe dhe fjala poetike shqipe nuk do të kishin mundur të përjetonin ngritjet në
nivelet e letërsisë botërore.412
Përpos ndikimeve, element tjetër që vlerëson studiuesi është edhe çështja e
përshtatjeve, të cilat i trajton të shkëputura nga ndikimet. Rëndësia e studimit të tyre
409
Po aty f. 137 410
Të tilla janë për Qosjen ndikimet e motiveve atdhetare prej letërsisë së Rilindjes Kombëtare,
romantizmit evropian dhe rumun apo edhe ndikimet e mëvonshme nga parnasizmi, ekspresionizmi,
simbolizmi rumun etj., të cilat studiuesi i lidh me gjendjen shpirtërore të poetit në kontekstin social-
historik pas shpalljes së pavarësisë, ku ai shfaqet i mbushur me kundërthënie shpirtërore etj. Po aty, f.
238. 411
Po aty, f. 240. 412
Po aty, f. 244.
116
për të qëndron në të kuptuarin e shijes së shkrimtarit, në burimet e ndikimeve, prirjet
dhe procesin e formimit të shprehjes së tij.Ashtu si me ndikimet, edhe te përshtatjet
Qosja nuk mjaftohet vetëm me përcaktimin, por merr në konsideratë t‟i analizojë dhe
të përcaktojë rëndësinë e tyre413
përmes së cilës shkon drejt zbulimit të individualitetit
të krijimtarisë artistike të tij.
Nëse tek monografia për Asdrenin studiuesi e ka parë të arsyeshme të trajtojë në një
çështje më vete ndikimet dhe rolin e tyre në krijimtarinë e poetit, te monografia për
Naimin, studiuesi e realizon në mënyrë të integruar në secilën për çështjeve të
kapitullit të titulluar Kultura e tij. Njohja e i traditës letrare vendëse dhe asaj botërore
luan funksionin e ndikimeve të trajtuara tek Asdreni. Hulumtimi i njohjes së tyre
(traditave) bën të mundur për Qosjen të kuptohet përvoja e përgjithshme krijuese dhe
zgjerimi i saj në raport me traditën, në shërbim të prurjeve të reja, përmirësimit,
zhvillimit të nevojshëm të poezisë dhe letërsisë shqipe në tërësi. Në këtë mënyrë
Qosja e shfrytëzon këndvështrimin historik të pozicionimit të përvojës krijuese dhe
krijimtarisë së Naimit kundrejt traditës vendëse dhe asaj botërore me dy qëllime: për
të njohur në mënyrë të plotë veprën e tij dhe për të njohur romantizmin shqiptar në
tërësi. 414
Gjithashtu gjatë analizës që realizon në plan të përgjithshëm për nivelet e njohjes, të
kontakteve dhe ndikimeve për secilën nga letërsitë e traditës, studiuesi i sheh në
raporte krahasuese duke theksuar mes tyre ndikimet me karakter më mbizotërues.415
Në të dyja monografitë, në kuadër të ndikimeve të shumta të evidentuara për
shkrimtarët, studiuesi i kushton vëmendje të veçantë origjinalitetit si kategori cilësore
dhe e rëndësishme. Ajo çfarë na bën përshtypje lidhet me faktin që interpretimi i
Qosjes mbi këtë kategori orientohet në dy kahe: në njërën anë origjinaliteti është
çështje e zhvillimit të individualitetit dhe përvojës, duke vënë në dukje raportin mes
formave të vjetra dhe të reja të përftuara, në anën tjetër evolucioni vjen si rezultat i
momenteve të caktuara historike, në të cilat është krijuar vepra, lidhur ngushtë me
evolucionin e vlerës artistike të përftuar si pasojë.416
Mund të themi që praktika e studiuesit në drejtim të përcaktimit të individualitetit
krijues në saje të ndikimeve, pavarësisht evoluimit në formë, në thelb të pikëpamjeve
është e njëjtë dhe lidhet me vetëdijen e tij mbi rëndësinë e vështrimit me karakter
historiko-letrar, i cili ka për synim të vërë në dukje tërësinë e letërsisë shqipe, që
mbart brenda saj memorien dhe vazhdimësinë historike të letërsisë së periudhave të
mëparshme417
. Vetë Qosja demonstron zhvillimin e tij si historian pikërisht nën këtë
parim, për këtë arsye, nëse tek Asdreni, ndikimet vijnë si një fenomen i mëvetësuar, te
Naimi ato trajtohen si pjesë organike e kulturës së tërësishme të shkrimtarit dhe si
pjesë e sistemit letrar.
413
Për Qosjen, rëndësia e tyre qëndron në zhvillimin e individualitetit krijues të shkrimtarit për këtë
shprehet: Asdreni i jep liri individualitetit të tij krijues, i provokon si aftësitë e veta krijuese, ashtu dhe
mundësitë shprehëse të gjuhës shqipe, f. 241. 414
Qosja Rexhep, Porosia e madhe, vepër e cituar, f. 79 415
Shënim. Qosja është i mendimit, nga gjithë pikëtakimet, se Letërsia antike, Rilindja evropiane,
Iluminizmi francez kanë ndikuar më dukshëm se romantizmi. Po aty, f. 63. 416
Dado Floresha, Sfida teorike të historiografisë letrare, Bota shqiptare, Tiranë, 2009, f. 278. 417
Po aty, f. 281.
117
Është interesant ndikimi gjenetik është kaq shumë i përdorur dhe njëkohësisht ka
raste që kalohet në imitim të dukurive dhe shenja të intertekstualitetit – p.sh., Naim
Frashëri, kur e kur i paraqet me anën e disa mjeteve që janë tipar stilistik i epopeve të
Homerit (si Homeri i paraqet në Istorinë e Skënderbeut, burrat janë mbledhur për
këshillim dhe i cilëson me një apo dy cilësorë f. 40), përdorimi i krahasimit të
zgjeruar të përkujton Iliadën (gjendjen shpirtërore të nënës së Skënderbeut, pasi i
shoqi, Gjoni, e njofton se duhet t‟i japë djemtë peng e thellon me një krahasim të
zgjeruar) – krijimi i fjalëve të reja, si: syshkëndijë, fytyrqarë, shtatmirë, të tilla
cilësime gjenden edhe te Homeri; bota poetike e Naimit të përkujton botën poetike të
Homerit me idenë e zhvillimit rrethor. (Gjithësia rrethore në njërën anë, paraqitja
rrethore e historisë në anën tjetër në epopetë e Homerit kanë nxitur pikëpamjen e
Naim Frashërit për zhvillimin rrethor në jetë, në histori dhe në përgjithësi.
118
KAPITULLI II
1. Qasje tematike
Qasja tematike është parim klasifikues i zbatuar si në monografinë e Asdrenit, ashtu
edhe në atë të Naimit. Studiuesi, duke e trajtuar temën si formë individuale
komunikimi, që shpreh relacionin afektiv të një subjekti me botën e ndjeshme, 418
sheh brenda tyre elemente të vizionit të botës së autorit dhe individualitetin e tij
kundrejt traditës, referuar mënyrës në të cilën ka zgjedhur e trajtuar temën, përfshirë
këtu edhe modifikimet e pësuara.
Në monografinë e Asdrenit klasifikimi tematik konsiston në evidentimin e motiveve
ndarë në kapitujt: Angazhimet atdhetare shoqërore dhe politike, Pamjet e natyrës dhe
domethënia e visoreve, Femra dhe ndjenja e dashurisë, Poezia e paradokseve
shpirtërore. Kjo tipologji tematike i krijon mundësi Qosjes të fokusohet mbi temat
mbizotëruese, si dhe mënyrat e realizimit të secilës prej tyre. Në monografinë e
Naimit, Pjesa e dytë, e titulluar Krijimtaria e tij, e klasifikuar përkatësisht në këta
kapituj: Zhvillimi krijues, Proza diturore, Proza filozofike, Proza dhe poezia për
fëmijë, Poezia filozofike, Poezia atdhetare, Poemat heroike; ndërtohet mbi disa lloje
parimesh: mbi parimin tematik, parimin gjinor dhe parimin sipas destinimit të
veprave. Kjo prerje komplekse tipologjike te kjo monografi, vjen e tillë për shkak të
spektrit të gjerë të krijimtarisë së poetit dhe njëkohësisht edhe tendencës së studiuesit
për ta gjithëpërfshirë, edhe në ato raste kur objekt i saj nuk është letërsia mirëfilli.
Klasifikimi tematik kryesisht synon inventarizimin e temave dhe motiveve
mbizotëruese, si lëndë e material në aspektin përmbajtësor dhe si përcjellje e prirjeve
ideore individuale të poetëve, ndërkohë tema paraqitet edhe si strukturë letrare e
lidhur ngushtë me qëllimet e autorit. Për këtë arsye Qosja shprehet: Pavarësisht prej
cilësisë së ideve që përmbajnë, në ciklet e vjershave meditative mund të gjenden disa
prej poezive më të bukura që ka shkruar Asdreni. Në qoftë se vlera artistike e ideve
që përmban vepra letrare, apo, madje, edhe një vjershë, është e kushtëzuar prej
tërësisë së strukturës së saj, e kjo, më në fund domethënë prej vlerës së saj artistike,
atëherë ndër vjershat meditative gjenden vjershat e tij strukturalisht më të përbëra
dhe më të përsosura.419
Nëse në sinkroni studiuesi, përmes krahasimit, bën një analizë të hollësishme të
shpërfaqjes së motiveve dhe mënyrës së trajtimit të tyre, nga njëra vepër te tjetra, në
diakroni me letërsinë shqipe dhe ato të huaja, qasja tematike, evidenton risitë dhe të
veçantat e trajtimit të temave420
, që lidhen me zhvillimin e prirjeve të krijuese dhe
disponimeve të poetëve, të nxitur nga faktorë të ndryshëm e sidomos nga kontekstet
historike të shoqërisë në të cilat ata kanë jetuar. Qosja gjithashtu, në të gjitha çështjet
418
Rishar Zhan Pier, Universi imagjinar i Malarmesë, 1961, vepër e cituar. 419
Qosja Rexhep, Asdreni, jeta dhe vepra, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 307. 420
Shënim. Mund të përmendim, p.sh., dallimin që bën Qosja te monografia e Asdrenit, trajtimin e
motivit të natyrës dhe të peizazhit kur shprehet: me visoret e tij mund të thuhet se në poezinë shqipe
depërton edhe një hapësirë e re e realitetit, që zgjeron përmbajtjen e ndjenjave poetike, pasuron poezinë
shqipe me një formë të re…f. 263.
119
ku zbaton qasjen tematike, merr përsipër të zbulojë e trajtojë arsyet pse tema të
caktuara kanë tërhequr vëmendjen dhe kanë prekur ndërgjegjen e poetëve, cilët janë
faktorët që kanë shtyrë të përjetojë ndjesi të caktuara apo ta shtyjnë drejt mendimeve
të thella, si shpërfaqet individualiteti i poetit në mënyrën si e zgjedh temën dhe si e
përpunon atë. Por duhet shtuar që përpos kësaj ka raste që studiuesi i kushton më
shumë vëmendje procesit të krijimit të sesa derivimit tematik, kuptimit e
domethënies dhe mënyrës sesi kanë ndryshuar ato.
Në fakt në vepra të veçanta qasja tematike shoqërohet me vështrimin e studiuesit
edhe në elementet gjuhësore e stilistikore421
, me të cilin poetët realizojnë procedenë
krijuese për të përcjellë konkretisht qëllimin e autorit.
Për efekt studimi në vështrimin tonë kemi respektuar klasifikimin tematik të
studiuesit për të vënë në dukje elementet specifike për secilin motiv.
1.1 Motivi Atdhetar (Asdreni)
Në kapitullin XIV Angazhimet atdhetare, shoqërore dhe politike, Qosja më shumë se
zbaton metodën tematike për përcaktimin e motiveve kryesore të krijimtarisë së
Asdrenit procedon përmes metodës kulturore-historike dhe elemente të qasjes
hermeneutike për përshkrimin e përjetimin e autorit dhe vetëdijes së tij.422
Kjo lloj
qasjeje përveçse merr në analizë të përgjithshme kontekstin social-kulturor, në të cilin
disponimi shpirtëror i poetit bën të mundur të trajtojë kryesisht këtë motiv, gjithashtu i
merr në konsideratë edhe në pikëpamje sasiore.423
Mbizotërimin motiveve e justifikon përmes titujve të përmbledhjeve, të cilat
demonstrojnë disponimin shpirtëror, të lidhur me kontekstet social-historike, që u
përkasin secila prej përmbledhjeve, si dhe me rëndësinë e tyre të domosdoshme në
këtë kontekst. Duke mos e shkëputur dot shkrimtarin nga mjedisi, koha në të cilin
jeton dhe grupi shoqëror që i përket424
, Qosja vëzhgon në këtë mënyrë si zhvillohet
procedeja e tij krijuese dhe faktorët425
që bëjnë të mundur orientimin në këtë drejtim.
Gërshetimi i motivit atdhetar me atë social, sjellë përmes elementeve simbolike që
përdor autori (Asdreni) në poezi, interpretohen nga studiuesi si fryt i frymëzimit nga
realiteti e konteksti i kohës dhe njihen si forma të poezisë së angazhuar. Angazhimi
lidhet si me trajtimin e motive, të cilat ecin paralelisht me frymën e përgjithshme,
421
Shënim. Është fjala këtu për llojin e fjalorit që përdor apo llojin e vargjeve etj. Qosja Rexhep,
“Asdreni, jeta dhe vepra”, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 301. 422
Po aty, f. 247. 423
Prej 88 vjershave të përmbledhjes së parë Rreza dielli, 37 janë vjersha të shkruara me temën
atdhetare, prej 104 poezive të përmbledhjes së dytë, Endra dhe lot, 39 janë gjithashtu poezi me temë
atdhetare, prej 79 poezive të përmbledhjes së tretë, 18 janë poezi me temë të tillë; në përmbledhjen e
katërt kemi më tepër se 70 poezi, nga të cilat pjesa më e madhe i është kushtuar atdheut. Madje edhe në
cikle, tematika e të cilave nuk është atdhetare, Qosja evidenton këtë motiv si mbizotërues. 424
Pikëpamjet filozofike të Hipolit Ten. 425
Qosja përcakton si faktorë të tillë: kontekstin social-historik, kërkesa e kohës për poezi me funksion
referencial duke bashkëpërfshirë si nevojën për përdorim të poezisë si tribunë politike e sociale, ashtu
edhe qëllimin e përdorimit të saj për të realizuar ngritjen arsimore dhe kulturore të kombit, për nxitjen e
krenarisë kombëtare etj. Po aty, f. 248.
120
ashtu edhe me dukuritë në shërbim të ndjesive kolektive dhe të përmirësimit të
marrëdhënieve mes shtresave sociale.
Evidentimi i motiveve mbizotëruese në poezinë e angazhuar, përcaktimi i faktorëve
që nxisin krijimin e saj dhe realizimi i procedesë krijuese për këtë pjesë të
krijimtarisë, nga Qosja, shoqërohet me një analizë të të metave që i karakterizojnë,
duke u ndalur në këto drejtime:
- Në realizmin e procesit krijues, si: mungesa e frymëzimit dhe përjetimit, sepse
poeti shkruan nën diktatin e situatave momentale politike dhe historike,
- në analizën e përmbajtjes: temave dhe motive të përsëritura;
- në analizën e formës:shprehjet e drejtpërdrejta dhe publicistike, vargje të
njëtrajtshme, ton i ashpër solemn apo i butë sentimental etj.
Rëndësia e tyre për Qosjen, më shumë si krijime artistike, qëndron në vlerën e tyre
dokumentare, si pjesë e krijimtarisë, e njëkohësisht si substancë nistore për t‟u marrë
në konsideratë si mundësi që dëshmon evoluimin e pikëpamjeve të poetit ndaj
krijimit artistik dhe procedesë krijuese në tërësi, duke ia përshtatur formën e saj
përmbajtjes.
1.2 Motivi Atdhetar (Naimi)
Ashtu siç kemi përmendur edhe më lart, Qosja e klasifikon krijimtarinë e Naimit i
bazuar në disa kritere. Klasifikimi tematik i përdorur si parim metodologjik përfshin
në vetvete edhe klasifikimin gjinor të veprave, por mund të themi që këto parime
ndiqen edhe nga qasje të tjera, si: strukturaliste, stilistike apo hermeneutike për të
realizuar vlerën kuptimore dhe artistike të veprave në mënyrë të plotë.
Përsa i përket poezisë atdhetare, Qosja konstaton se ky është një nga motivet
mbizotëruese në krijimtarinë e Naimit, prania e të cilit ndihet edhe në poezitë e
motiveve të tjera. Për të ilustruar këtë mendim studiuesi bën një vëzhgim panoramik
të të gjitha poezive në të cilat shfaqet ky motiv, si dhe përmasën e shfaqjes së tij. Ky
vëzhgim në të shumtën e rasteve ndiqet nga një analizë e studiuesit mbi qëllimin e
krijimit të poezive të këtyre motiveve, të ndërthurur me elemente të kontekstit
kulturor dhe historik; motivet mbizotëruese.426
Trajtimi i poezive në plan ideor shoqërohet me diskutimin mbi formën e vargut të
përzgjedhur, i cili u shkon më për shtat, si dhe me ndjenjat dhe përjetimin e përsiatjet
e poetit, figurat poetike më të përzgjedhura.427
426
Kryesisht këto motive do t‟i evidentojë të trajtuara në poemën Dëshirë e vërtetë e shqiptarëve, në të
cilën pohon se gjenden të trajtuara të gjitha motivet dhe temat themelore të poezisë sonë atdhetare
romantike në përgjithësi dhe të poezisë së tij atdhetare në veçanti: origjinën pellazgjike, virtytet trupore
dhe shpirtërore, figurat e Pirros, të Aleksandrit të Madh, figurën e Skënderbeut, figurën e themeluesit të
Egjiptit, Mehmet Aliut, figurat e Marko Boçarit, Kiço Xhavellës, Bubulinës, Gjolekës, Rrapo Hekalit,
Elena Gjikës, Françesko Krispit etj. Tomorin si qendër e kulteve fetare shqiptare, gjuhën shqipe,
diturinë dhe shkollën prej të cilave varet përparimi i kombit etj. 427
Në poezinë e Naimit, Skëndijë e diellit ndaj manushaqes, Qosja specifikon si vlerë të poezisë gjuhën
alegorike të saj, simbolet etj. F. 173-174.
121
Për sa i përket poemës “Bagëti e bujqësi”, të trajtuar brenda këtij motivi, Qosja është i
interesuar të zbulojë parimin mbi të cilin është ndërtuar poema. Dhe duke qenë se
është i mendimit se kjo poemë është e ndërtuar mbi parimin e ndërtimit tematik, e
vështron atë në këtë nivel428
, shpjegon përdorimin simbolik të figurave konkrete429
,
analizon mënyrën e gërshetimit të motiveve të ndryshme në funksion të dy temave
kryesore të cilat përbëjnë jo vetëm boshtin tematik të poemës por edhe strukturën e
saj.
Në ndërtimin stilistik dallon mjetet stilistike me të cilat realizon përjetimin emocional
dhe vlerën artistike të poemës si: këmbimi i trajtave të ligjërimit dhe funksionin e
tyre430
, forma të ndryshme ligjërimesh431
, këmbimet e kategorive estetike dhe të
disponimeve shpirtërore, 432
figurat stilistike, 433
llojet vargjeve dhe ritmi i tyre434
etj.
Studiuesi analizon ndërtimin, funksionin dhe rëndësinë e elementeve të
sipërpërmendura, interpreton marrëdhëniet mes këtyre kategorive, sepse secili prej
tyre luan rol thelbësor në ndërtimin tërësor të poemës dhe në përftimin e vlerës
artistike e estetike të saj. Qosja interpreton si përftohet kjo vlerë nga bashkërendimi i
elementeve strukturorë në funksion të atyre përmbajtësore për të mbërritur tek
interpretimi i domethënies artistike e cila është qëllim i kritikut dhe vendosja e saj
brenda traditës e cila është synim i historianit të letërsisë.
I mbështetur në teorinë e Aristotelit dhe Frye mbi temën dhe mitet studiuesi përcakton
gjininë dhe llojin e poemës435
, shpjegon organizimin tematik, i cili nuk mbështetet në
fabul dhe mbart në vetvete përsëritje të temave të nxitura prej motivesh themelore436
dhe me funksione të caktuara. Studiuesi evidenton: prezencën e miteve437
të ruajtura
prej poetit të patransformuara në kuptim dhe rolin e tyre funksional; qëllimin e autorit
ndaj tyre, duke justifikuar shfrytëzimin e miteve438
për të paraqitur pikëpamjet dhe për
t‟i trajtuar ato në plan universal. Në këtë kuadër Qosja evidenton mënyrën vlerat e
428
Qosja përcakton si të tilla: bagëtin dhe bujqësinë, motivi i lidhjes shpirtëore të njeriut me atdheun e
tij, bukuria e natyrës/ atdheut, motivi i bagëtisë, motivi i mallit për atdheun, motivi i përkushtimit ndaj
punës dhe mëshirës ndaj të varfërve, motivi i pjellorisë etj po aty f. 180-183 429
Shënim. I referohemi këtu figurës së mëmës/ qëngjit dhe temave simbol të transmetuara në të gjithë
poemën etj Po aty, f. 181 430
Qosja evidenton: këmbimin e trajtës së tregimit dhe trajtës së vetërrëfimit, si funksion të të cilave
njeh gjallërinë emocionale të poemës dhe larminë e gjuhës poetike si dhe shquan rolin e subjektit lirik
në të. Po aty f. 184 431
Është fjala këtu për dialogun dhe format e tjera të ligjërimit si: himni, urimi, urdhri, kërkesa, pyetja,
lutja, bekimi, mallkimi etj. Po aty, f. 184 432
Qosja i referohet: këmbimit të disponimeve shpirtërore si gëzimi me hidhërimin, krijimi i
kontrasteve pamore, dëgjimore etj f. 185 433
Ndër figurat stilistike shquan apostrofën, zmadhimi etj f. 186 434
Ndër llojet e vargjeve përcakton: gjashtëmbëdhjetërrokëshin, dhe ritmin e vargut në pajtim me
pamjet e poemës. Po aty 435
Shënim. Qosja e emërton poemë përshkruese baritore 436
Shënim. Qosja shprehet: Si motiv themelor mund të evidentojmë motivin e dashurisë për atdheun të
pasuar nga tema e dashurisë së deles ndaj qengjit bëhet temë simbol I lidhjes shpirtërore ndërmjet
njeriut dhe atdheut të tij. Ky interpretim nga ana jonë është realizuar duke pasur parasysh konceptet e
francezëve për kritikën tematike si 437
Mund të përmendim këtu mitin e perëndëshës së Tokës, Demetrën. 438
Shënim. tek Asdreni Qosja justifikon shfrytëzimin e mitologjisë greke për shkak të mungesës së tyre
të idealit të bukurisë harmonike në mitologjinë kombëtare.
122
veçanta të fituara të temës në kohë dhe tradita të ndryshme, si rezultat i intuitës
krijuese dhe jo si rezultat i formimit të tij teorik.
Qasja tematike realizohet edhe tek poemat heroike si Istori e Skënderbeut dhe
Qerbelaja. Përcaktimi i temës dhe argumentimi për t‟i klasifikuar si lloj - poema
heroike439
, ndiqet nga arsyetimi për nevojën e trajtimit të një motivi të tillë në
kontekst kulturor të letërsisë botërore dhe asaj shqipe. Studiuesi shquan qëllimin e
shkrimit të poemës të lidhur me prirjet e tij individuale: prirjet historike dhe poetike e
autorit dhe prirjet e epokës që përfqëson(romantizmit) prirja epike historike e ndjekur
nga një kontekst kultutor mbi trajtimin e figurës së heroit më parë.
Duhet thënë që qasja tematike nuk mbetet qëllim i vetëm i Qosjes, pasi ai diskuton
llojin e saj440
dhe heq vija paralele me poemat e ngjashme në letërsinë botërore duke
vënë në dukje elementet e përbashkët441
dhe të veçantë442
si: elementet në strukturën
përmbajtësore të poemës, duke e vënë në plan krahasimtar me poemat e ngjashme të
letërsisë botërore ku më shume se ngjashmëritë, është i prirë të vërë në dukje
ndryshimet443
.
Ne diskutimin që shtron në lidhje me procedenë artistike të realizimit të poemës,
studiuesi evidenton teknika të realizimit dhe problematikat, që zgjidh me anë të
përdorimit të tyre. Një nga elementet që Qosja shtron për diskutim në këtë hulli është
raporti mes historisë dhe letërsisë brenda veprës letrare.
Përzgjedhja e ngjarjeve historike si rezultat i kohës së tejzgjatur dhe synimit të autorit,
realizohet me anë të teknikave, të cilat mbulojnë elementin kohë dhe ruajnë
kronologjinë dhe vazhdimësinë kohore, paraqesin në forma të ndryshme qëndrimin jo
korrekt të poetit ndaj elementit historik, por gjithashtu nuk mund të mbajnë veprën në
kufijtë e letraritetit edhe pse përmes trajtave të ndryshme të rrëfimit poeti përpiqet ta
realizojë këtë.444
439
Qosja shprehet: Poemat epike Istori e Skënderbeut dhe Qerbelaja mund të quhen edhe poema
heroike për arsyen se ngjarjet që shtjellohen janë të përshkruara prej heroikes, që është veprimi më i
shpeshtë në jetën e trajtuar në to, që është cilësia themelore e sjelljes së personazheve kryesore, që
është fryma mbizotëruese morale e tyre. Qosja Rexhep, Porosia e madhe, Instituti Albanologjik,
Prishtinë, 2010, f. 210. 440
Qosja shprehet: ajo është histori–sikundër e thotë titulli, por edhe poemë epike–sikundër e thotë
trajta e saj. Ajo është vepër në të cilën përshkohen historia dhe poezia –herë në dëm të historisë e herë
në dëm të poezisë– gjithsesi më dukshëm sesa në epopetë e njohura të letërsisë evropiane, që në këtë
rast do të jenë gjedhe krijuese e Naim Frashërit. Po aty, f. 196. 441
Qosja dallon elemente të tilla: ftesa e muzave frymëzuese dhe elemente të tjera të rrafsheve
ndërtimorë. F. 198. 442
Qosja vë në dukje dallime, si: nga përbërja rrokjesore dhe ritmike e vargut (është shkruar me varg
tetërrokësh popullor, varg i ndërtimit të mesëm rrokjesor, i parapëlqyer prej romantizmit shqiptar), si
dhe në domethëniet e poemave që lidhen me rrethanat historiko-shoqërore, kulturore dhe më në fund
politike, në të cilat është krijuar secila prej tyre. Nuk është epope e tipit homerik, sepse qëllimi për të
cilin ajo është shkruar dhe krijimi i saj është nxitur nga pikëpamje të tjera shoqërore, të shfaqura në një
kohë tjetër. Po aty. 443
Është poemë pa subjekt (e ndryshme nga poemat epope), nuk ka një ngjarje kryesore, në vend të
subjektit qëndron figura e Skënderbeut si personazh historik, rreth të cilit këndohen shumë ngjarje.
Ngjarjet zhvillohen në një hark kohor shumë të gjatë (para lindjes së Skënderbeut e deri pas vdekjes së
tij), ndryshe nga poemat homerike që ngjarja zgjat vetëm në një hark kohor ditësh të caktuara. Po aty. 444
Në këto trajta Qosja përfshin: kallëzimi i përmbledhur dhe kallëzimi me dialogë, evidenton disa
trajta ligjërimi në varësi të bërthamës tematike, të cilët thyejnë njëtrajtshmërinë e tregimit: tipi i
ligjërimit lirik, tipi i ligjërimit këshillues, filozofik, vlerësues etj.
123
Nga ana tjetër shpjegon rolin e historizmit në poezi, i cili për studiuesin është
ahistorik në shumë elemente përbërëse, duke e lidhur me qëndrimin së jashtmi të
poetit ndaj historisë, pasi mungon paraqitja shkakësore e dukurive etj. Vlerësimi i
poemës nis nga lloji i saj: histori e shkruar në vargje - shtrirja kuptimore e së cilës
përcaktohet nga botëkuptimi dhe botëpërjetimi mitologjik. Pikërisht qëndrimi ndaj
historisë për Qosjen sjell ndërthurjen e të gjitha elementeve përbërëse të poemës në
një kallëzim vlerësues, duke shmangur dramaticitetin dhe gjuhën e vërtetë poetike në
saje të patetizmit, të cilat e kthejnë në një ligjërim të zakonshëm dhe historinë
kombëtare në ideologji. Po në trajta krahasuese studiuesi sheh edhe poemën
Qerbelaja vlerat e së cilës nuk mund të kënaqin kërkesat estetike të lexuesit shqiptar
për shkak të përmbajtjes fetare.
Analiza strukturore e poemës445
si përbërja e jashtme dhe tregimi;ndërtimi i
personazheve etj. fokusohet më shumë në evidentimin e vlerave artistike të saj sesa në
interpretimin që i bëhet zhvillimit tematik.
1.3 Motivi filozofik
Klasifikimi tematik dhe qasja tematike jo gjithmonë realizojnë përputhje mes tyre në
veprat me karakter studimor të Qosjes. Kjo dukuri bëhet e dukshme në momentet që
duam të realizojmë pranëvënie për motive të njëjta ose të ngjashme. Ajo çfarë vihet re
në këtë pjesë të studimit është që studiuesi, në përshtatje me krijimtarinë e poetëve, ka
realizuar një klasifikim të ndryshëm. Kështu, nëse tek Asdreni gjejmë të trajtuar më
vete: motivin atdhetar, motivin e natyrës, motivin erotik dhe të femrës, poezinë
meditative, në monografinë për Naimin e gjithë vepra hartohet mbi bazë të parimeve
të tjera që janë: gjinore, tematike. Brenda këtyre ndarjeve të mëdha studiuesi realizon
ndarjen në çështje sipas motiveve si njësi tematike dhe atyre gjinore. Kjo do të thotë
që klasifikimi poezi filozofike përfshin brenda vetes motive si ai i natyrës, motivi i së
bukurës, erotik etj. Për efekt studimi ne do të ndjekim një parim të klasifikimit të
temave të mëdha, për të vënë në dukje të përbashkëtat dhe ndryshimet mes dy
monografive të Qosjes.
1.3.1. Motivi filozofik (Asdreni)
Motivi i natyrës si motiv i rëndësishëm i krijimtarisë së Asdrenit vështrohet nga Qosja
në disa plane:
445
Ndërtimi i personazheve – vë në qendër figurën e Skënderbeut të cilën e pajis me një sërë virtytesh
(ndryshe nga heronjtë e tjerë të poemave epope që karakterizohen kryesisht nga një virtyt. Prej
pozicionimit të tij përcaktohet edhe vendosja e personazheve të tjera. I njeh si personazhe statike, të
cilat, duke mos u vendosur në marrëdhënie të ndërsjella shkak-pasojë, këtë e lidh me mënyrën e
ndërtimit të të gjithë poemës, sepse varësisht prej strukturës së saj, zhvendosjes kohore, por jo shkakore
të poemës, përcaktohen ngjarjet dhe personazhet, të cilat qëndrojnë vetëm në pozita përshkruese, sepse
në të synohet paraqitja si histori duke dëmtuar poezinë në elementet përbërëse të saj.
124
- Trajtohet raporti që zë kjo pjesë e krijimtarisë së tij kundrejt gjithë motiveve të tjera
duke specifikuar të veçantën. Është poeti i parë që temës së natyrës i sendërton të
drejtën e trajtimit të barabartë kundrejt motiveve të tjera të poezisë lirike.
- Në diakroni të trajtimit të këtij motivi me letërsinë botërore dhe atë shqiptare, ku
Qosja sjell specifika për secilën prej tyre, bashkëpërfshirë edhe kontekstet në të cilat
realizohen ato, evidentohet risia e sjellë nga Asdreni e ndikuar dukshëm nga letërsia
evropiane: ai e pasuron poezinë shqipe me një formë të re të reagimit emocional dhe
shpirtëror ndaj jetës në tërësi. Me visoret e tij mund të thuhet që në poezinë shqipe
depërton edhe një hapësirë e re e realitetit, që zgjeron përmbajtjen e ndjenjave
poetike.446
Brenda këtij motivi Qosja bën një tipologji të trajtimit të motivit dhe
njëkohësisht synon domethënien me anë të qasjes hermeneutike.
- Në tipologjinë e parë, të titulluar si Visorja e humanizuar motivi i natyrës realizohet
në funksion të marrëdhënies dhe lidhjes që ka poeti me vendlindjen, nevojës për të
përcjellë me anë të saj, jo vetëm ndjenja tipike ndaj saj, por edhe të transmetojë
mesazhe të ndryshme moralizuese përmes tyre. Qosja identifikon si tendencë të këtij
lloji të poezisë dhe të shfrytëzimit të mjeteve të saj duke trajtuar: ciklin jetësor,
kuptimin dhe qëndrimin e njeriut në harmoni me të, humanizimin e natyrës në
funksion të kësaj marrëdhënieje. Vëzhgimi i tij përqendrohet në mënyrën e veçantë të
organizimit të këtyre motiveve dhe në përcjelljen e pikëpamjeve të poetit mbi këto
dukuri.
- Në tipologjinë e dytë, qasja e studiuesit është më interesante, sepse edhe materiali që
merr në studim ia lejon ketë mundësi. Në tipologjinë e dytë të titulluar Visorja
simbolike, studiuesi e synon domethënien përmes funksionit simbolik që poeti i vesh
natyrës. Njëkohësisht ai evidenton elementet që bëjnë ndryshimin ndaj tipologjisë së
parë,447
dhe përmes qasjes krahasimtare të poezive me tema të njëjta, vë në dukje
evoluimin e formave të procedesë krijuese të Asdrenit në dy faza të ndryshme të
krijimtarisë448
. Për këtë arsye studiuesi, merr në shqyrtim mjetet me të cilat poeti
realizon procedenë krijuese dhe prodhon një domethënie të caktuar, ndryshimi i së
cilës qëndron në qëndrimin e autorit ndaj përmbajtjes, depersonalizmin dhe shkrirjen
e unit poetik ndaj dukurisë, përdorimin e figurave stilistike, përcaktimin e detajeve
simbolike, asociacioneve që zgjojnë ato në këtë funksion etj. Përcaktimi i elementeve
të tilla e çon Qosjen në gjurmë të impresionizmit në poezinë e Asdrenit.
- Motivi erotik dhe figura e femrës
Në trajtimin e këtij motivi, procedon përmes prerjes tipologjike, qasjes tematike dhe
qasjes strukturaliste duke evidentuar faktorët që ndikojnë në realizimin e procedesë
krijuese, si: qëndrimin e poetit ndaj saj, të kushtëzuar nga gjendja shpirtërore,
446
Po aty, f. 263. 447
Qosja specifikon si të tillë: ngritja e së veçantës në funksion të së përgjithshmes; më shumë sugjeron
se përshkruan; në vend të syrit i kushtohet mendjes; nuk i intereson sipërfaqja e objekteve, por
brendësia e tyre; synon thellësitë e dukurive; në vend të pamjeve rrafshore, synon ato pingulore;
mbizotërimi i elementeve tingullore, harmonia, disonancat akustike; disponim i ngrysur, fjalor i
veçantë etj. 448
Shënim. Është fjala për dy poezitë e Asdrenit: Perëndim dielli në verë dhe Vegim perëndimi.
125
pikëpamjet për të, nga ndikimet dhe momenti në të cilin e krijon këtë lloj të poezisë.
Për këtë arsye vlerësimin e nis nga: mënyra dhe këndvështrimi me të cilin shihet
ndjenja e dashurisë (aspekti social-etik), nga aspekti estetik (glorifikimi i së bukurës),
dhe nga aspekti meditativ (meditimi për shfaqjen e formave të ndryshme të saj).
- Specifikimi i trajtimit të ndjenjës për secilën fazë të krijimtarisë së Asdrenit, jo vetëm
e lidh me disponimin shpirtëror, por edhe me evolucionin e procedesë krijuese dhe
formimin e pjekurinë e tij si poet. Ky zhvillim vihet në dukje prej natyrës së motiveve
që trajton, mes tyre spikat kulti i së bukurës si dukuri fizike dhe shpirtërore, si
abstraksion i imagjinatës së poetit etj.
Larmia e temave, motiveve mbi dashurinë, të trajtuara në situata të ndryshme –
konstaton Qosja – pasuron lirikën shqipe kundrejt vëllimit të këtyre motiveve.
Përmasat kuptimore artistike të saj zgjerohen dhe pasurohen sidomos në fazat e
pjekurisë krijuese të Asdrenit. Studiuesi e konstaton evolucionin e motiveve të
dashurisë, të realizohet përmes transformimit duke kaluar nga përjetimi i ndjenjës në
estetizimin e së bukurës, me anë të simboleve dhe figurave mitologjike. Gjithashtu
huazimi i elementeve mitologjike nga antikiteti grek, për pasurimin e përmbajtjes së
tyre shihet prej tij pikërisht në këtë funksion.
- E veçanta e Qosjes qëndron në synimin e domethënies, të cilën e realizon përmes
analizës dhe interpretimit të procedesë krijuese, përdorimit të mjeteve poetike me
karakter strukturor, si: identifikimi i njësive kuptimore, efekteve tingullore, njësive
sintaksore etj. Këto elemente për studiuesin zgjojnë asociacione të ndryshme
kuptimore, dhe i krijojnë mundësi të vlerësojë trajtën e poezisë kundrejt përmbajtjes
së saj, dhe përcaktimin e estetizimit të ndjenjës si parim krijues i poetit. Nuk i shpëton
vëmendjes së studiuesit përdorimi i gjuhës, përpunimi i shprehjes artistike dhe fjalori
në funksion po të këtij parimi.
- Një trajtë më e zhvilluar e procedesë artistike e këtij motivi është përsiatja dhe
meditimi (për të transmetuar forma të reja konceptimi të ndjenjës së figurës së
femrës), ku studiuesi dallon risi në teknika: krijimin e situatave psikologjike,
ndërtimin kompozicional dhe përdorimin e shprehësisë me funksion simbolik. Gjatë
gjithë interpretimit, synon ndërtimin e përjetimit të poetit, i cili merr forma të
ndryshme gjatë shfaqjes në poezi.
Poezia meditative
Qosja e vështron poezinë meditative të Asdrenit të karakterizuar nga veçori specifike
në krahasim me lloje të tjera të lëvruara prej tij. Për këtë arsye dallon: disponimi
shpirtëror, temat, motivet449
, botëkuptimin, unin e dyzuar etj. Sigurisht që vëzhgon
edhe realizmin e procedesë krijuese, të lidhur ngushtë me kontekstin e kohës dhe
mënyrën e përthyerjes së realitetit në të, shpesh e prodhuar nën situata të presionit
psikologjik individual, duke dalluar edhe subjektin të cilit i drejtohen këto
449
Ndër motivet mbizotëruese Qosja identifikon motivin e dhembjes dhe vuajtjes, e cila vjen nga
shkaqe të ndryshme, si: vuajtja për shkaqe të natyrës shoqërore dhe të shkaqeve metafizike, poezia e
pamjeve kozmike. Jeta dhe kuptimi i saj, shpirti, vdekja dhe përjetësia, liria e vullnetitdhe mëkati, këto
janë problemet më të shpeshta, por jo të vetme me të cilat është ngarkuar qenia e tij intime dhe të cilat i
shquan në poezitë meditative etj. F. 294.
126
poezi.450
Studiuesi e synon në plan të përgjithshëm kuptimin e poezisë meditative të
Asdrenit, e për këtë, ideja kryesore që i shoqëron në tërësi, vjen përmes interpretimit
në atë pjesë të krijimtarisë ku është më e dukshme, tipike.
Qenia e dyzuar e poetit, vetëdija, nënvetëdija, ëndrra, imagjinata etj., janë elemente të
teorisë psikanalitike, të cilat i vijnë në ndihmë studiuesit përmes leximit të
përgjithshëm tij perceptiv, për të realizuar domethënien e poezive. Por duhet shtuar që
Qosja vetëm i dallon këto elemente, pa analizuar në tekst si prodhohet kuptimi.
Studiuesi është i prirë më shumë të analizojë kushtet të cilat bëjnë të mundur të
prodhojnë një poezi me shenja të tilla.451
Ndërkohë në poezi të ndryshme shquan motive të trajtuara edhe në poetë të njohur
simbolistë.452
Studiuesi vetëm sa gjen pika takimi, por nuk e shtrin analizën në nivele
krahasimi. Si risi, të lidhura ngushtë me tematikën që trajton, shquan edhe elementet
teknike, që realizojnë këtë lloj poezie, p.sh.: leksiku me anë të të cili krijon një
atmosferë misterioze, fantazmagorike.453
1.3. 2 Motivi Filozofik (Naimi)
Tek Naimi, motivi i natyrës realizohet brendapërfshirë poezisë filozofike.E vështruar
në tërësinë e saj nga studiuesi, kjo lloj poezie, do të tërheqë vëmendjen e tij në disa
plane(së jashtmi dhe së brendshmi): në drejtim të procedesë dhe prirjeve krijuese, për
kohën kur është lëvruar më së shumti, për pikëpamjet e poetit, tematikën dhe
rëndësinë që ka kundrejt krijimtarisë së përgjithshme të Naimit.
I rëndësishëm për njohjen e mirë të procedesë krijuese, vështrimi së jashtmi i krijon
mundësi Qosjes të hetojë elemente filologjike, qëndrimin mendimtar të poetit,
tematikën454
dhe format e shfaqjes së kësaj poezie në fillimet e saj (në plane
krahasimtare me poezinë e mëvonshme), si dhe zhvillimin e prirjeve krijuese.455
Përsiatja dhe meditimi, si element karakterizues i tyre, shquhet prej studiuesit si
450
Qosja dallon: Poezia meditative bëhet ashtu poezi e problemeve intime shoqërore, që e mundojnë
autorin e tyre dhe për këtë arsye shquhen për tonin intimist, çfarë nuk mund të gjendet as në vjershat
kushtuar natyrës, as në ato kushtuar dashurisë dhe femrës. Po aty, f. 293. 451
Qosja shprehet: I pezmatuar për shkak të fatit intim, për shkak të atdheut të çliruar prej të huajit, por
të sunduar me dhunëprej të brendshmit …Asdreni tërhiqet në guaskën e vetmisë në të cilën doemos
është shtyrë të dëgjojë zërin e vetëdijes dhe të ndërdijes. Për herë të parë në krijimtarinë tij dëgjon më
shpesh ndërdijen, këtë pjesë të tronditur të qenies së tij, prandaj dhe fillon të shkruajë poezinë e
problemeve irracionale. Më tepër se prej realitetit të jashtëm imagjinata e tij krijuese tani ushqehet prej
ndërdijes sesa në vetëdijen e tij. Poezia meditative e Asdrenit bëhet monolog i gjatë me veten e tij…, f.
301. 452
Shënim. Është fjala për poezinë e Asdrenit Hija e keqe, në të cilën gjen motive fantazmagorike, të
ngjashme me poezinëKorbi të Edgar Alan Poe. F. 302. 453
Shquan si fjalë që përdor më shumë në këtë lloj poezie të Asdenit: kulshedra, gjarpëri, kufoma,
kërma, hieja, fati, vdekja, shtriga, pafundja, varri, qivuri etj. Po aty, f. 301. 454
Temat që Qosja përcakton si më të lëvruarat janë: përsiatje për natyrën, vendin e njeriut në të, për
zotin, për zhvillimin rrethor të jetës, për vdekjen dhe për pavdekësinë, për bukurinë, për dashurinë etj.,
f. 139. 455
Qosja merr në analizë shfaqjen e këtij motivi në vëllimet e hershme të krijimtarisë së Naimit
(Ëndërrime-Tahayuulat), duke evidentuar kohën e botimit (1873), gjuhën e përdorur (persisht),
rëndësinë e tyre (për njohjen e prirjeve tematike dhe ideore të krijimtarisë së Naimit), f. 136.
127
praktikë edhe në vepra të tjera të poetit, edhe pse jo në të njëjtat përmasa. Qosja i
klasifikon poezitë e këtij motivi në grupin e poezive filozofike, sepse vetë poeti e ka
shfrytëzuar këtë motiv për të përcjellë pikëpamjet e tij.
Çfarë është i interesuar studiuesi të trajtojë për këto poezi?
- Pikëpamjet e poetit456
, të parashtruara në përmbajtjen e poezive;
- Motive mbizotëruese të lidhura kryesisht me ndjenja për aspekte të caktuara
jetësore;457
- Përsiatja dhe ndjenja si dy forma të theksuara të përjetimit dhe shprehjes;
- Qëndrimin dhe disponimin e poetit ndaj këtyre dukurive.
Nga sa vihet re studiuesi përqendrohet më shumë në shpjegimin dhe interpretimin e
pikëpamjeve, përcaktimin e koncepteve të tij, si: zoti, bukuria dhe dashuria, 458
derivimin e trajtimit të motiveve në varësi të koncepteve459
, të qëndrimit dhe
ndjenjave të përjetuara të poetit, etj. Gjithashtu evidenton edhe teknikat që përdor
poeti për trajtimin e motiveve, të cilat i gjen të përdorura edhe brenda së njëjtës poezi.
Rindërtimi i përjetimit të poetit si praktikë e identifikuar më parë, mbetet sërish prirje
e Qosjes. Ajo që të bën përshtypje është se krijimtaria artistike –poezia – nuk
konceptohet si tekst brenda të cilit janë shprehur ide, por si ide, konceptimi i së cilës
vë në lëvizje gjithë organizimin e elementeve përbërëse të poezisë.
Në vëzhgimin e prozës filozofike vërehet e njëjta tendencë e studiuesit: përcaktimi i
plotë i shkrimeve që kanë natyrë filozofike460
, klasifikimi dhe përcaktimi i llojit të
tyre, parimi mbi të cilin janë ndërtuar, ndërtimi i kontekstit si nevojë e të cilit është
krijuar proza filozofike, qëndrimi, synimi dhe pozicioni i shkrimtarit, tematika e tyre
etj. Përmasat e individualitetit të Naimit si mendimtar, nuk e shmangin dot vështrimin
në mënyrë të zgjeruar të studiuesit për dy arsye: sepse në shkrimet dhe trajtesat që
kemi ndeshur më parë Qosja e shpreh hapur mendimin e tij se shkrimtari duhet të jetë
edhe mendimtar, nga ana tjetër vë në dukje karakterin dualist të veprës së Naimit në
pikëpamje të qëndrimit të autorit ndaj botës e në pikëpamje të thënies gjuhësore janë
proza filozofike dhe poetike.461
Lind pyetja çfarë e bën poetike prozën filozofike të Naimit? A ekziston një mundësi e
tillë?
456
Shënim. Këto pikëpamje konsistojnë në: njohjen e natyrës dhe dukurive të saj, marrëdhënien e saj
me njeriun, zotin si krijues të gjithësisë e thelb të natyrës, panteizmin, maniheizmin, idenë e zhvillimit
rrethor etj. 457
Qosja evidenton si motive: dhembja e njeriut nga- vuajtjet dhe fatkeqësitë e jetës (vdekja e njerëzve
të afërm), jeta e përditshme, gruaja, forma më e përsosur e qenies, bukuria si cilësi e jetës njerëzore etj. 458
Shënim. U referohemi këtu koncepteve të Naimit për të bukurën, të cilin Qosja e ilustron me
shembuj dhe konstaton se në këtë koncept nuk bëhet fjalë për të bukurën në art, por për të bukurën te
njeriu dhe në natyrë. F. 172-173. 459
Shënim. Qosja konstaton që motivi i dashurisë në poemthin Bukurija dhe në poezinë Dashuria
trajtohen nga poeti në forma të ndryshme: në poemthin Bukuria e bukura paraqitet përmes përshkrimit
të gruas dhe njëkohësisht përsiatet si përmbajtje hyjnore e gjithësisë, në poemthin e dytë, Dashuria,
ndjenja e dashurisë përsiatet si parim absolut i jetës e i gjithësisë. Ndërkohë që në poemën Istori e
Skënderbeut, Naim Frashëri do t‟i bashkojë këto dy nocione dhe do të përpiqet që të paraqesë shprehjen
e tyre në pamjen dhe në gjendjen shpirtërore të personazhit kryesor të Skënderbeut. 460
Po aty, f. 104. 461
Po aty, f. 107.
128
Dy janë elementet të cilat për Qosjen shquajnë prirjet e integruara të shkrimtarit:
qëndrimi ndaj çështjeve filozofike dhe thënia gjuhësore.
Me qëndrim ndaj çështjeve filozofike studiuesi shquan prirjen e zhvilluar të
shkrimtarit dhe filozofit për të qëmtuar përvojën shqisore, për të perceptuar, ndijuar
dhe interpretuar dukuritë, për të shkuar më tej në përgjithësime. Konvergimi i këtyre
prirjeve sigurisht vjen nga pikëpamjet që vetë Qosja ndan ndaj këtyre dy profileve,
procesi abstragues dhe krijues i të cilëve kalon nëpër të njëjtat linja dhe ura.
Thënia gjuhësore, duke qenë se është mjet thelbësor me të cilin procedon letërsia,
format e saj simotra, që inkuadrohen në mënyrë të përshtatshme brenda një
fushe(filozofisë, lidhjet e së cilës dëshmojnë për afinitet po kaq të ngushtë me
letërsinë), janë shenja të prirjes së një individualiteti, formimi i të cilit i krijon
mundësi të kapërcejë në mënyrë të natyrshme kufijtë e fushave dhe të qëndrojë aty ku
ndihet më së miri. Ky mendim dhe përjetim i Qosjes del dukshëm nëpër të gjithë
shembujt që ilustrojnë përdorimin e mjeteve poetike, si: krahasimi, metafora, trajtat e
ndryshme të ligjërimit, fjali të zhvilluara sintaksisht, ritëm gjallërues, ndjeshmëri e
veçantë, pasuri leksiku etj., që ai sjell në vepër. Përveç këtyre veçorive që evidenton
Qosja, qëllimi i tij qëndron diku gjetkë. Ai shquan në të, prirjen e poetit për të
zhvilluar dhe përsosur edhe më tej gjuhën që gjithashtu është dëshmi e zhvillimit të
procedesë krijuese të shkrimtarit.462
Në përfundim mund të themi, që Qosja e ndjek krijimtarinë e Asdrenit dhe të Naimit
në dy drejtime: si procede krijuese dhe si krijim artistik, si vepër letrare. Për këtë
arsye ai ndjek kurbën e zhvillimit shpirtëror të poetit, evidenton shenjat për secilin
rast, justifikon kushtet në të cilat lind dhe mënyrën e shfaqjes, si dhe format gjegjëse
të krijimit artistik në këtë kuadër. Qëllimi i studiuesit në të gjithë analizën dhe
interpretimin që bën, është zbulimi i formave të reja poetike dhe zhvillimi i procedesë
krijuese me anë të teknikave të reja, që vjen si nevojë e brendshme shpirtërore e poetit
për të realizuar vetveten.
Përsa u përket qasjeve të ndryshme, mund të themi që shumëllojshmëria e tyre, me
gjithë prirjen për të vështruar në mënyrë të plotë krijimtarinë, sjell tejkalime. Qasja
tematike nuk është e plotë. E përdorur si parim klasifikues kryesisht i shërben
studiuesit për lehtësi të studimit të krijimtarisë së shkrimtarëve. Edhe pse me anë të
titujve paralajmëron këtë lloj qasjeje, pak e trajton në plan të zhvillimit tematik, më
shumë vëmendje u kushton pikëpamjeve dhe botëkuptimit të poetëve, në nivel
përmbajtësor e ideor dhe analizon kontekstet dhe zhvillimin e saj në raport me
traditën. Gjithashtu shoqërohet edhe me interpretime të procedesë krijuese e të
kontekstit në të cilën prodhohet poezia(p.sh.: duke qenë se poezia filozofike është e
rëndësishme për mbartjen e ideve, Qosja nuk e sheh të arsyeshme që të realizojë një
trajtim të mirëfilltë tematik). Evidenton zhvillim të trajtimit të motiveve nga plani
individual në atë të përgjithësimit463
, sheh derivim të përjetimeve nga ndjenja në
përthyerje motivesh(p.sh. nga ndjenja e vuajtjes që derivojnë në motivet e vuajtjes për
shkaqe të ndryshme, vuan për shkak të natyrës mizore njerëzore, rinia kalon shpejt
462
F. 111. 463
Është fjala për poezitë e cikleve të fazës së parë të dhe dytë të krijimtarisë, f. 166.
129
etj.) një ndryshim vihet në dukje në mënyrën si studiuesi emërton motivet. Nëse tek
Asdreni hasim termin poezi meditative, te Naimi kemi termin poezi filozofike ose
motiv filozofik. Kjo lidhet me një ndryshim në koncept dhe funksion të termave.
Sepse, nëse poezia meditative nxit forma të refleksionit të poetit mbi dukuri të
caktuara të nxitura nga ndjenjat në momente të caktuara, te poezia filozofike, lidhet
me një prirje të poetit për të dalë nga pozitat e refleksionit dhe të thellohet më tej në
një përpunim të të menduarit, i cili në vetvete sjellë një mendim që reziston më gjatë
në kohë merr trajtë universale dhe lidhet me të kuptuarin e thellë të botës.
130
Kapitulli III
1. Qasje stilistike
1.1 Gjuha
Studimi i gjuhës dhe i stilit të shkrimtarit është jashtëzakonisht i rëndësishëm për
interpretimin e poezisë. Duke qenë se studiuesi e vlerëson gjuhën si mjetin kryesor me
të cilën procedon letërsia, ai është i interesuar të hulumtojë atë në disa drejtime:
- në drejtim të pikëpamjeve të poetëve për gjuhën;
- në drejtim të kontributit që kanë sjellë secili prej tyre në zhvillimin, përsosjen
dhe risitë në lidhje me gjuhën shqipe në përgjithësi dhe gjuhën poetike në
veçanti;
- në drejtim të tjetërsimit(diferencimit) që pëson gjuha dhe funksionet të saj në
veprën letrare.464
1.1.1 Asdreni
Për sa i përket pikëpamjeve të Asdrenit në lidhje me gjuhën, Qosja konstaton që vetë
poeti nuk ka pasur përgatitjen e duhur që të merret me shkoqitjen teorike të përvojës
së vetë krijuese465
. Ai i shfaq pikëpamjet e veta mbi gjuhën jo vetëm si atdhetar, i cili e
shikon atë si një prej tipareve themelore të kombit, po edhe si artist, i cili është i
vetëdijshëm se bukuria e shprehjes poetike varet prej bukurisë së shprehjes
gjuhësore...Asdreni është poeti i parë që shtron nevojën e lavrimit të gjuhës
kombëtare në mënyrë që të bëhet e aftë të shprehë ndjenjat më të holla dhe mendimet
më të thella. Dhe këtë çështje ai e shtron i nxitur prej motivesh, në radhë të parë
artistike.
Studiuesi i kushton një vend të veçantë përpunimit gjuhësor të shprehjes në procesin
krijues të Asdrenit. Kështu në kapitullin Vuajtjet krijuese dhe përsosja e shprehjes, ai
merr në konsideratë shprehjen artistike të poetit dhe evoluimin e saj. Duke vërejtur me
vëmendje këtë proces ai konstaton që shprehja artistike dhe zhvillimi i saj është
realizuar si rezultat i punës466
së poetit dhe jo i frymëzimit.
Vëzhgon mënyrën si procedon poeti, frekuencën e korrigjimeve duke krahasuar fazat
e krijimtarisë së tij, njëkohësisht vë në dukje se ndërgjegjësimi për përsosjen e
shprehjes artistike tek autori ka lindur si domosdoshmëri me kalimin e kohës.
464
Koncepte të formalizimit, Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë,
2006, f. 50. 465
Qosja Rexhep, Asdreni - Jeta dhe vepra, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 189. 466
Variantet e poezive të tij e dëshmojnë këtë. F. 384.
131
Për të kuptuar mirë procesin e ndryshimeve që ka pësuar krijimtaria e Asdrenit dhe
rolin e tyre, përcakton:
- poezitë të cilat kanë pësuar më shumë ndryshime të shprehjes artistike;
- llojin e ndërhyrjes, e cila ka të bëjë me ndryshimin në kuptimin e poezisë, llojin e
poezisë në të cilën ka bërë më shumë ndryshime467
, shkaqet e ndryshimeve468
;
- ndryshime në përdorimin e figurave artistike, në pikëpamje të ritmit dhe rimës, të
strukturës së vargut469
etj.;
Njëkohësisht bën klasifikime të llojit të ndryshimeve që mund të jenë:
- ndryshime gjuhësore, të cilat kryesisht vijnë për arsye të shumta, si rezultat i
qëndrimeve të paformuara të gjuhës470
;
- ndryshime për motive të përsosjes së vlerës artistike (përdorime të figurave të
ndryshme artistike, zgjerime të kuptimit tyre me anë të përpunimit të shprehjes etj.);
- ndryshime në nivel strukturor.
a. Ndryshime në të gjithë poezinë. Këto lloj ndryshimesh lidhen me: ndërtimin e
poezive në variante, me përdorimin e vargjeve të caktuar, të cilat sjellin përmirësim
në pikëpamje kuptimore, ndryshime të fjalëve të caktuara, shkallëzim të ndjesive,
ndryshime të ritmit, të shenjave të pikësimit, të strukturës së poezisë etj.
b. Ndryshime të një vargu/ grup vargjesh471
, të cilat nuk i vlerëson si ndryshime të
dukshme. Këto ndryshime realizohen me qëllim përsosjen e vargut dhe përftimin e
vlerës artistike etj.
c. Ndryshime në titujt e poezive472
, të cilat janë të lidhura me ndryshimet dhe
përmirësimet që realizon poeti brenda poezive, për të qenë sa më përgjithësues në
kuptimin e tyre dhe t‟i përgjigjen sa më bukur përmbajtjes.
Nuk mund të mos përmendim që të gjitha ndryshimet e konstatuara nga studiuesi
shoqërohen me: shpjegime të procedesë krijuese; arsyet që e shtyjnë poetin të bëjë
zgjedhje të caktuara në të; nga një analizë e thellë në kuadër të kuptimit të poezisë dhe
madje ai, në ato raste ku është e nevojshme, zbaton qasjen krahasimtare për kuptuar
dhe parë se cili prej varianteve i shkon më mirë kuptimit të poezisë; shpjegon
realizimin teknik të ndryshimeve duke përshkruar imtësisht procesin dhe duke vënë
në dukje shndërrimin kuptimor në rast të ndryshimit apo edhe të mos ndryshimit të
pësuar.
467
ndryshimet më të shumta i bën në poezitë meditative, 468
Depërton në sfera të reja frymëzimesh, për të realizuar një përqendrim dhe shprehje më të thelluar e
më të fuqishme artistike. 469
Këto ndryshime kanë ndodhur kryesisht në vëllimin Psallme murgu. 470
Shënim. Qosja është i mendimit se lëkundjet gjuhësore të Asdrenit janë të kuptueshme, se ngjasin në
një kohë kur gjuha shqipe po përpunohej artistikisht, kur shkrimtarët sa kishin filluar të njihnin mirë
veprat e njëri-tjetrit dhe kur gjuha shqipe nuk ishte formësuar si gjuhë e njehsuar letrare. 471
Në vëllimet e para Rreze dielli, Endra e lotë. F. 388. 472
Qosja konstaton se këto ndryshime bëhen kryesisht në vëllimin Psallme murgu, f. 330.
132
1.1.2 Naimi
Pikëpamjet e Naimit për gjuhën trajtohen nga studiuesi në një këndvështrim më të
gjerë, sepse dhe vetë angazhimi dhe kontributi i poetit në lidhje me të është më i
madh. Kështu Qosja merr në konsideratë kontributin e Naimit për zhvillimin e gjuhës
si rilindës dhe si poet: me anë pasurimit të saj si mjet komunikimi dhe identifikimi i
kombit, si gjuhë praktike në fusha të ndryshme gjuhësore;473
si specifikë të procedesë
së poetit në përpunimin dhe përsosjen e gjuhës artistike, dhe të kuptimeve të reja që
marrin në këtë kuadër.
Vështrimi i tij rrok pamje të tërësishme të gjuhës në aspektet leksikore, sintaksore,
gramatikore e të fjalëformimit për të mbërritur në përfundimin që zhvillimin,
pasurimin dhe përsosjen e shqipes përveç elementeve të sipërpërmendura do ta nxisë
edhe përmes veçorive stilistike të gjuhës së tij. Studiuesi nuk mjaftohet vetëm me
evidentim të fjalëve të reja dhe të formave të tyre, por ai analizon: rastet e përdorimit
në shembuj të ndryshëm; përcakton burimin e fjalës dhe fushën të cilës i përket;
shpjegon dhe interpreton mënyrën e krijimit të kuptimit të figurshëm nëpërmjet
devijimit nga forma standarde e përdorimit; qëndrimin e subjektit poetik ndaj asaj
çfarë thotë; efektin që fjala krijon brenda vargut apo në kuptimin e tërësishëm të
poezisë; si dhe përcakton rolin e saj që mund të jetë sendërtues: emocional, vlerësues,
simbolizues, përcaktuese të ritmit e rimës etj.
Në kuptim të përgjithshëm Qosja është i mendimit që: “...fjalët e reja që krijon apo
kalkon janë të rëndësishme për paraqitjen e botës, për përsiatjet, për ndjenjat dhe për
gjuhën saqë mund të quhen fjalë-mendim: fjalë që përfaqësojnë strukturën shpirtërore
dhe morale të shoqërisë së cilës i drejtohen... përmes tyre zbulohet më së miri gjendja
shpirtërore historike e shoqërisë shqiptare të kohës në të cilën ka jetuar dhe
krijuar474
. Është e qartë se, nëpërmjet një vështrimi kaq të detajuar, Qosja zbulon
natyrën krijuese të gjuhës, synon të argumentojë në mënyrë të plotë mbi vlerën
estetike të poezisë së Naimit. Më e rëndësishmja për studiuesin është konstatimi i
lidhur me procedenë krijuese të poetit që: ky përpunim i gjuhës dhe rendja drejt
estetizimit të saj nuk është i rastësishëm, por proces i plotë i ndërgjegjshëm mendor-
psikologjik i një krijuesi, është nxitje e fortë e procesit gjuhësor që shënjon dhe
shoqëron të gjithë krijimtarinë e tij. 475
473
Zhvillimin, pasurimin dhe përsosjen e gjuhës shqipe Naim Frashëri do ta ndihmojë në të gjitha
fushat gjuhësore: në fushë të frazeologjisë, në fushë të sintaksës, të leksikut e të stilistikës. E fillon me
përjashtimin e fjalëve të huaja dhe me zëvendësimit të tyre me fjalëve të reja. Gjithashtu krijimit të
fjalëve në fushën diturore dhe gjuhës poetike, me anë të mjeteve të ndryshme gjuhësore si parashtesa,
prapashtesa, përbërje Këto fjalë konstaton studiuesi janë krijuar në pajtim të plotë me natyrën
fjalëformuese të gjuhës shqipe dhe kanë tonorësi të saj etj. Njëkohësisht studiuesi vlerëson edhe
përdorimin e krahinorizmave dhe zgjerimin e ndryshimin e kuptimit të tyre, të cilat i sheh me rëndësi
sepse realizon përafrimin e dy dialekteve mes njëri-tjetrit dhe me gjuhën e komunikimit të përditshëm
etj f. 349-380. 474
Po aty, f. 368. 475
F. 369
133
2. Stili
Stili është një nga elementet të cilit studiuesi i kushton rëndësi të veçantë në
hulumtimin e tij. Duke qenë se stili në thelb është kategori jokohore, ai formohet dhe
ndryshon krejtësisht në varësi nga botëkuptimi, nga tipi i marrëdhënieve me mjedisin
përreth476
e gjithashtu kushtëzohet nga karakteri i shkrimeve pararendëse, 477
Qosja e
koncepton stilin si shprehje e personalitetit të autorit nga ky këndvështrim.
- Shqyrtimi i veçorive poetike dhe stilistike, si pjesë e strukturës së veprës, për
të ka rëndësi të dyfishtë: nga njëra anë të identifikojë faktin se të dy
shkrimtarët kanë treguar kujdes ndaj formës si faktor tjetërsues, nga ana tjetër
për të treguar se tiparet poetike dhe stilistike nuk qëndrojnë thjesht si entitete
në vetvete, por janë në funksion të nivelit semantik. Sipas B Ejchenbahum,
“Uniteti i veprës nuk është një gjë simetrike e mbyllur në vetvete, por një
integritet dinamik në zhvillim; mes elementeve të saj nuk qëndron shenja
statike e barazisë dhe e shtimit, por qëndron gjithnjë shenja dinamike e
bashkëlidhjes dhe integrimit. Forma e veprës letrare duhet kuptuar si diçka
dinamike.478
Ky koncept përforcohet më pas nga Lotmani: Qasja strukturale ndaj veprës letrare
nënkupton që ky apo ai “mjet” të ekzaminohet jo si një material i thjeshtë i dhënë, por
si funksion dhe më shpesh me shumë trajta. Efekti artistik i mjeteve është gjithmonë
një marrëdhënie (p.sh. marrëdhënie e tekstit me atë që pret autori prej tij, me normat
estetike të epokës, me klishetë e ndërthurjes, me ligjet e zhanrit.) jashtë këtyre
bashkëlidhjeve, efekti artistik nuk ekziston.479
Por duhet thënë që perceptimi i tij për stilin nga njëra monografi te tjetra evoluon dhe
metoda për vlerësimin e stilit në të dyja monografitë karakterizohet nga procedime të
ndryshme. Kështu tek Asdreni kemi një organizim të tillë: Karakteristika të stilit,
Vjershërimi dhe kompozicioni. Tek Naimi studiuesi bën këtë ndarje: Trajtat e
ligjërimit, Përsëritjet dhe radhitjet, Prej krahasimit deri te zmadhimi, Prej metaforës
tek miti, Ndërtimi rrokjesor i vargjeve, Ndërtimi ritmik i vargjeve. Mes tyre, dallimi
qëndron në zgjerimin e fokusit mbi konceptimin e veprës letrare si njësi strukturore,
pjesët e së cilës janë njësoj të rëndësishme për funksionin estetik të saj.
I parë nga ky konceptim mund të themi që, nëse te monografia për Asdrenin, Qosja
është i mendimit që karakteristikat e stilit të një poeti është e arsyeshme të kërkohen
në poezitë e tij më të mira480
, te Naimi ky koncept tashmë i zhvilluar i kërkon
karakteristikat, fillimisht, në ligjërimin dhe lidhjet e tij me përmbajtjen, lexuesin dhe
476
Po aty, f. 213. 477
Konceptet e formalistëve. 478
Ejchenbuam, B., La teoria del metodo formale, në I formalisti russi…vep e cit, f. 62. 479
Lotman, J, vep. e cituar, f. 121. 480
Qosja, Rexhep, Asdreni-jeta dhe vepra, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 335.
134
mendimin etj, duke pranuar që veçoritë e stilit të një shkrimtari, gjithmonë
kushtëzohen prej përmbajtjeve të trajtuara në veprat e tij dhe prej qëndrimit
emocional ndaj tyre.481
Gjithashtu si risi Qosja e lidh zhvillimin e stilit në marrëdhënie
të ngushtë me lexuesin duke iu përshtatur aftësive të tij receptuese si dhe nevojës për
të ndikuar e zhvilluar këtë aftësi. Ndërkohë që lidhja e ligjërimit me mendimin i
referohet ndërtimit të qartë të shprehjes brenda ligjësorive të shprehjes poetike.
Në këto kushte kuptohet që edhe vështrimi i stilit në të dyja monografitë realizohet në
përmes qasjes stilistike e strukturaliste në mënyra të ndryshme:
- Tek Asdreni si zbukurim apo në mënyrën tradicionale 482
ku vihen në dukje:
evidentimi i elementeve specifike të gjuhës si shmangie nga gjuha e
zakonshme, përsëritje të tingullit, përdorimi invers i fjalëve, ndërtimi i fjalive
të përbëra e të bashkërenditura, sipas hierarkisë kuptimore, për t‟i shërbyer
një qëllimi estetik.
- Tek Naimi si përfaqësim dhe si mënyrë.483
2.1. Përse i shërben studiuesit qasja stilistike?
E zbatuar dukshëm në të dyja monografitëqasja stilistike i shërben Qosjes për të vënë
në dukje:
- vlerën artistike të krijimtarisë, përmes tjetërsimit të gjuhës drejt kuptimeve të reja;
- qenësinë e veprave të Asdrenit dhe Naimit.
Prandaj ai vendos në një marrëdhënie specifike veçoritë e stilit dhe efektet kuptimore
të veprës484
për mbërritur në përfundimin që funksioni dhe kuptimi i tyre estetik
realizohet në bashkërendim edhe me elemente të tjera, në bazë të një parimi njësues
që është qëllimi estetik i përgjithshëm.
Karakterizimi i stilit përcillet përmes strukturës gjuhësore të tekstit si një strukturë
dinamike, si një tërësi, duke vënë në dukje mbizotërimin e një grupi elementesh, si:
- mjetet me të cilat përftohet shprehja artistike, si: shmangiet sintaksore dhe
lidhjen e tyre me ritmin, strukturën rrokjesore, elementet përmbajtësore,
figurat etj.
- pjesët përbërëse të të cilit janë elementet e dukshme, si: strofa, vargu, metri,
ritmi duke synuar të shpjegojë efektin estetik të veprave në tërësinë e tyre.
481
Qosja Rexhep, Porosia e madhe, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 243. 482
Është mënyra më e vjetër e vështrimit të tij përmes figurave poetike, si: epitetet, krahasimet,
metaforat, hiperbolat, simbolet –Wellek. 483
Vështrimi i stilit si përfaqësim- përdorimi i gjuhës për të reflektuar ose përforcuar përmbajtjen e një
teksti (lloji më i përhapur i tingullit simbol është diskutuar nga shumë studiues të stilit, të cilët p.sh., në
zanoret e përdorura shohin sugjestione të errëta ose të turbullta, ndërsa te rima ndjenjën e shpejtësisë
ose të ngutjes), në këtë mënyrë studiuesi kërkon lidhjet midis niveleve të tjera të gjuhës (sintaksa,
fjalori ) si dhe me përmbajtjen e teksteve letrare. Stilistika e përfaqësimit ka të bëjë me lidhjen midis
tipareve individuale të tekstit dhe tipareve individuale të përmbajtjes së tij. Vështrimi i stilit si mënyrë -
do të thotë që vepra e autorit në tërësi bëhet e dallueshme nga forma tipike e përdorimit të gjuhës
(p.sh.:preferencë e përsëritur për një lloj të caktuar të ndërtimit të fjalëve) në përgjithësi një
pikëvështrim i tillë i stilit e lidh atë me diçka jashtë tekstit. Jefferson Ann, Roby David, Teoria letrare
moderne, Albas, Tiranë, 2006, f. 95. 484
Po aty.
135
2.2. Mënyrat e analizimit të stilit
Referuar pikëpamjeve të formalistëve dhe strukturalistëve, ku vepra vlerësohet si në
drejtim të strukturës dhe si sistem, procedon në dy mënyra:
- merr në analizë sistematike sistemin gjuhësor dhe interpreton veçoritë e këtij sistemi
nga pikëpamja e detyrës estetike të veprës si kuptim i përgjithshëm;
- studion shumën e veçorive individuale të sistemit gjuhësor të veprës që e dallojnë
atë nga sistemet e tjera (metoda e përdorur në këtë rast është ajo e kontrastit –
vëzhgon shmangiet nga e folura e zakonshme, shkeljet, përpiqet të zbulojë qëllimin
estetik të tyre.485
Gjithashtu veç të tjerash, ai e përqendron vëmendjen tek vetëshprehja, si zbulim i
gjendjes shpirtërore të poetit në saje të mënyrës së ndërtimit të figuracionit.
Për këtë arsye hulumtimi i tij kalon në disa nivele të strukturës:
- Përcaktimi i shmangieve të tilla, si: përsëritje tingujsh, përsëritje të fjalëve,
përsëritjet anaforike, radhitjet lidhëzore dhe palidhëzore, përsëritjet si parim
kompozicioni (të gjitha këto i shërbejnë qëllimit estetik siç është theksimi apo
veçimi i qartë).
- Përcaktime të figurave, si: epitete, trajta të krahasimeve, të cilësorëve,
zmadhimet, zvogëlimet, metaforat, simbolet, mitet, mitemat etj. Trajtat dhe
vlerat estetike të: krahasimeve, cilësorëve, metaforave, simboleve, miteve etj.
- Përcaktime të ndërtimeve rrokjesore, si: lloje të vargjeve, këmbime të vargjeve
të gjatësive të ndryshme, thyerjet dhe lidhjet e vargjeve.
- Përcaktime të ndërtimit ritmik të vargjeve, si: larmia ritmike e vargjeve, bartjet
dhe kapërcimet, rimat dhe strofat.
3. Ligjërimi (Naimi)
Vështrimi mbi ligjërimin në monografinë për Naimin vjen si rezultat i zgjerimit të
koncepteve të studiuesit për gjuhën si mjet e akt komunikimi, këndvështrim ky i cili
mungon në monografinë për Asdrenin. Duke e marrë në konsideratë lexuesin të cilit i
drejtohet vepra, Qosja konstaton se ligjërimi(i krijuar mbi parimet themelore të
retorikës duke u kujdesur për logjikën, për etikën dhe estetikën e ligjërimit të tij) në
krijimtarinë e Naimit është ndërtuar në përshtatje me lexuesin të cilit i drejtohet dhe
shquhet për karakteristika të veçanta.486
485
Wellek Rëne, Warren Austin, Teoria e veprës letrare, Onufri, Tiranë, 2007, f. 185. 486
Shënim. Disa nga këto karakteristika janë: i përmbahet parimit romantik të ligjërimit, shkruan qartë
për lexuesit dhe kjo qartësi mbështetet sa në logjikën e figurës, aq dhe në procedimin e paraqitjes së
pohimeve, qartësinë e vargut dhe të ndërtimit të tyre në tërësi. Përmes ligjërimit synon moralizimin,
diturimin e lexuesit, njëjtëson subjektin lirik me poetin. Ligjërimi i tij kryesisht ka trajtë përshkruese, i
drejtpërdrejtë apo shpjegues. Ligjërimi i drejtpërdrejtë shfaqet më së shpeshti në formën e fjalëve të
urta me karakter përgjithësues (të cilat bëhen pjesë e natyrshme e strukturës së vargut, merr në analizë
sesi ndërfutet fjala e urtë në varg dhe bëhet pjesë e strukturës së tij në saje të parimit ndërtimor të fjalës
136
Në vlerësimin që u bën elementeve tërësorë të veprës, Qosja analizon fort qëndrimin e
poetit ndaj përmbajtjes, formës dhe mënyrën si i lidh ato, ndaj lexuesit dhe mënyrës si
do ta afrojë tek vepra, ndaj shprehjes artistike dhe mënyrës se si do ta vendosë atë në
funksion të realizimit të vlerës artistike të poemës. Për këtë arsye përcakton sistemin e
mjeteve letrare: trajtat leksikore, trajtat ligjërimore(zbukurimet, urimet, lutjet,
këshillimet etj.) krahasimet dhe cilësorët, zmadhimet, zvogëlimet, metaforat,
simbolet. Me anë të përcaktimit të tyre Qosja vë në dukje synimin e poetit drejt
shprehësisë kuptimore estetike dhe emocionale të ligjërimit.
Për këtë arsye i shikon në raporte të caktuara ligjërimin dhe ndjenjën (mënyrën si
organizohet ai për t‟i shprehur dhe shkaktuar ndjenja lexuesit, duke treguar lidhjen e
fortë emocionale me përmbajtjen, synon që lexuesi të përvetësoje plotësisht atë) këtë
gjë e bën përmes: lavdërimit, urimit, mallkimit, lutjes, pyetjes retorike, thirrjes dhe
pasthirrmës.
4. Figurat
4.1 Figurat (Asdreni)
Perceptimi i figurës për Qosjen vjen i ndryshëm në të dyja monografitë. Kështu në
monografinë e Asdrenit, studiuesi i koncepton figurat si shprehëse të stilit në një
kuptim të ngushtë. Për këtë arsye në kapitullin Karakteristika të stilit shtrohet së pari
çështja Epitetet dhe krahasimet, të cilat shquhen për karakterin e tyre zbukurues dhe si
mënyrë specifike e krijuesit për të vështruar botën dhe realitetin, për të përsosur
krijimin e botës së tyre artistike e si riprodhime të fiksuara të njësive emocionale487
.
Forca dhe efikasiteti i këtyre figurave shihet nga Qosja te aftësia e tyre për të qenë
“riprodhim” i perceptimit ndjesor. 488
Kështu Qosja i klasifikon figurat në dy grupe kryesore:
- figura të përdorura më parë nga tradita;
- figura të përdorura si risi nga poeti.
Ndër figurat e përdorura rëndom, studiuesi identifikon epitetin, krahasimin, 489
personifikimin dhe metaforën, apostrofat, për të cilat i mëshon më shumë mënyrës si
e prodhojnë artistikisht shprehjen dhe stilin përdorimi i këtyre figurave, si ato
konfigurojnë ndjenjat dhe përjetimet e poetit. Ka raste kur figurat në bazë të
së urtë, marrëdhënieve të vendosura mes fjalëve, ka raste kur është edhe e pavarur nga vargu, si trajtë e
thjeshtë e përvetësuar nga lexuesi). 487
Si figura të tilla Wellek përcakton: analogjinë dhe krahasimin. Po aty. 488
Po aty. 489
Qosja e identifikon si mjet të konkretizimit të pamjes dhe thellimit të përfytyrimeve të veta, në
përdorimin e të cilit ndikojnë përmbajtja prej së cilës frymëzohet dhe literatura që njeh dhe lexon.
Krahasimi shërben si mjet i fuqishëm për qartësimin dhe konkretizimin e përfytyrimit të pamjeve, si
dhe të thellimit artistik dhe psikologjik të poezisë, pasurojnë strofat me nëntekst. Etj. F. 336-340.
137
mundësisë shprehëse të tyre realizojnë subjektivimin e objekteve490
, për këtë arsye
figura të caktuara kanë funksione përtej detyrës së zakonshme(të përpunojë format e
të shprehurit). Procedura e ndjekur prej tij bën të mundur që përftesat të marrin
kuptim brenda së tërës dhe qëndrojnë në funksion të njëra-tjetrës. Nuk janë të pakta
rastet kur përdorimet e këtyre figurave i sheh si të meta të poezisë duke pasur vend
për përmirësim.491
Të njëjtën procedurë ndjek studiuesi në përcaktimin e veçorive të figurave të tjera si
apostrofa, personifikimi, metafora, simbolet etj. Personifikimet dhe metaforatu
shërbejnë formave të kundrimit dhe të trajtimit të realitetit, projektimit të botës
imagjinare dhe iluzive të tij e të lexuesit gjithashtu. Përmes përdorimit të tyre ai
evidenton evoluimin e stilit duke kaluar nga paraqitja vizuale në depërtimtë qenësisë
së objekteve dhe dukurive që e frymëzojnë.492
Procedimi i tij krijues në pikëpamje të
ndërtimit të metaforave është tradicional. Qosja është i mendimit se epitetet,
personifikimet dhe metaforat bëhen mbështetje për zhvillimin e formës së shprehjes
duke sjellë figura të reja në ndërtim dhe kuptim.
Për sa u përket simboleve është interesant konstatimi i tij: që poezia e Asdrenit
kryesisht është simbolike–alegorike. Rëndësinë e simboleve e sheh jo vetëm në
aspektin formal, por edhe në funksion të domethënies e të vlerës artistike të poezisë.
Për të kuptuar më mirë rolin dhe funksionin e simboleve i klasifikon kryesisht sipas:
a. llojit:
- simbole subjektive kontekstuale,
- simbole të përhershme universale;
b. teknikave të mënyrës së ndërtimit dhe:
- prej përsëritjes së një fjale brenda një poezie, 493
- prej përfytyrimeve pamore që përmbajnë një përvojë të përgjithshme, qoftë
kombëtare, qoftë universale.
Qosja përcakton burimin e simboleve, të huazuara nga mitologjia, tradita, historia
kombëtare, shpjegon mënyrën e formimit, dhe funksionin e tyre kur shprehet: Si me
simbolet që merr prej traditave të popujve të tjerë, ashtu edhe me ato që merr prej
traditës kombëtare, shpreh një përvojë të përgjithshme kolektive njerëzore...përmes
simboleve dhe pamjeve që sendërton me to shpreh qenësinë e dukurive494
... Simboli
përgjithëson ndjenjat dhe mendimet e tij të nxitura prej dukurive të përditshme të
realitetit jetësor. Gjithashtu identifikon edhe rastet kur poeti i përdor simbolet edhe si
stolisje formale të poezisë duke e vlerësuar si të metë të procedesë, pasi në to nuk
shfaqet shumë krijuesi.
490
Shënim. Qosja pranon që poeti i përdor këto figura të kryejnë funksione përtej asaj çfarë jemi mësuar
të shohim në poezi të tjera rëndom. F. 345. 491
Po aty, f. 343, 492
Po aty, f. 139, 493
Shënim. Këto lloj simbolesh Qosja i quan kontekstuale. 494
Po aty, f. 439.
138
4.2 Figurat (Naimi)
Hetimi i ndërtimit të figurave në monografinë e Naimit vjen i konceptuar në një
organizimi të ri. Ai i referohet praktikës së Wellek të paraqitur në Teorinë e letërsisë,
organizmit logjik: figura, metafora, simboli, miti.
Duke e nisur konceptimin e tij prej elementeve diferencuese të gjuhës së Naimit,
Qosja përmes një analize strukturore vëzhgon përsëritjet dhe radhitjet si veçori
dalluese të stilit duke i klasifikuar në përsëritje: të tingujve, fjalëve, togfjalëshave
anaforike të gjymtyrëve të vargut, radhitjet lidhëzore dhe jolidhëzore etj. Ai e shquan
si prirje të poetit këtë praktikë, përcakton strukturën e përsëritjes, 495
e sheh si procede
të ndërgjegjshme dhe parim krijues edhe pse nuk shfaqet në përmasat e shkrimtarëve
të tij bashkëkohës të simbolizmit. Ndërkohë që ka si funksion t‟i shërbejë shprehësisë
së vargut, ritmit të situatës, të theksojë qëndrimin ndaj asaj që paraqitet, të shënojnë
gjallërinë e pamjes, ndjenjat etj. Përsëritja anaforike496
i shërben shkallëzimit të
mendimit, veprimit, shënjon rritje emocionale, shquan shprehësinë kuptimore etj.
Te radhitjet palidhëzore përcakton si funksion zgjerimin dhe thellimin e pamjeve,
shtimin e numrittë veprimeve, spikatjen e melodisësë vargut dhe tonittë tij, forcimin e
kuptimit, kurse radhitja lidhëzore nuk është aq mbizotëruese. Duhet thënë që përmes
krahasimit studiuesi i sheh në pozita pranëvënie dukuritë për të evidentuar elementin
më të rëndësishëm mes tyre.
Përpos funksionit, studiuesi përcakton vlerën estetike e si parim kompozicional në
formën e një përfundimi me rëndësi:Përsëritja është parim i procedesë së poetit. Ajo
mbarështrohet në të gjithaelementet në mënyrë të shkallëzuar nga tingulli, rrokja,
fjala, te fjalia, vargu, vargjet apo dhe motivet. Funksioni i tyre lidhet me strukturën
kompozicionale të krijimit dhe u shërben qëllimeve krijuese.
Përdorimin e krahasimeve si procedim krijues e parim ndërtues në trajta të ndryshme
e lidh sa me funksionin njohës e shënues, aq edhe atë emocional të ligjëruesit ndaj
përmbajtjes së trajtuar; që synojnë të nxisin ndjenjat; kanë vlerë estetike ku spikasin
ato krahasime, të cilat janë të reja, thellojnë kuptimisht përmbajtjen dhe sjellin
shprehësi të re. Duhet thënë që ky lloj konceptimi është më i zhvilluar sesa përcaktimi
i realizuar në monografinë e Asdrenit mbi përsosjen e botës artistike dhe si
riprodhime të fiksuara të njësive emocionale.
Cilësorët e përdorur rëndom sjellin vlerë estetike të shprehjes kryesisht ata që janë të
rinj, sjellin ngjyresa kuptimore të shtrira në të gjithë poezinë, trajtojnë përmbajtje të
reja dhe sjellin këndvështrime të reja.
495
Qosja si të tilla përcakton: përsëritjet mund të bëhen në një varg, në dy vargje, në disa vargje rresht,
në krejt strofën, në gjithë poezinë, f. 249. 496
F. 258.
139
Zmadhimet dhe zvogëlimet të klasifikuara sipas stilistikës tradicionale497
i njeh si
veçori të stilit, mënyrë të shikimit të botës dhe procedimit krijues stilistik. Përdorimi i
tyre praktikohet në zmadhimin e personazheve, mjediseve, cilësive të tyre, veprimeve,
situatave, që do të thotë se i sheh si mjet vlerësimi. Gjithashtu edhe leksiku shihet në
rol zmadhues(folje, emra, mbiemra, numra, fjali) funksioni i të cilave është shquarja e
botës së paraqitur, e bën lexuesin ta shohë më mirë. Zvogëlimet janë mjeti stilistik me
shtrirje të gjerë, me anë të të cilave synohet qëndrimi i butë dhe humanist ndaj botës
dhe lexuesit. Raporti mes zmadhimeve dhe zvogëlimeve ka të bëjë si me shquarjen e
botës, ashtu edhe me qëndrimet emocionale ndaj saj. Funksioni i këtyre dy mjeteve
stilistike për studiuesin qëndron në përplotësimin që ato i bëjnë njëri-tjetrit. Këto
parime vijnë si elemente të botëkuptimit të poetit.
Metaforat poetike498
shihen si mjet stilistik i shprehësisë kuptimore, ndërsa
metaforizimi procedim stilistik i përdorur. Metafora i jep rëndësi mendimit kundrejt
ndjenjës, zbulojnë botën duke sendërtuar marrëdhëniet mes sendeve, dukurive,
objekteve(analogjia, vizioni i dyfishtë, figura ndjesore prapa së cilës është e
paperceptueshmja, objektivizmi animistik). Rëndësia e metaforës qëndron pikërisht në
sendërtimin (bëhet ndijor, i prekshëm), ndërkohë që i klasifikon në grupe sipas formës
së shprehjes: metafora që kuptimin e mbuluar e shprehin përmes sendësisë dhe
metafora që kuptimin e mbuluar e shprehin përmes abstraktësisë. Qosja merr në
analizë të detajuar formimin e metaforave nga klasa të ndryshme fjalësh në shërbim të
shprehësisë artistike dhe me funksione të ndryshme(vlerësimi pozitiv, vlerësimi
negativ), apo metafora të krijuara duke u mbështetur në shprehjen frazeologjike. Kjo
analizë e detajuar e procedimit të krijimit të metaforave dëshmon edhe forma të reja të
perceptimit të figurës, të cilat më shumë se me kuptimin e shprehjes lidhen me
larmishmërinë e formave të ndërtimit të saj.
Ndërsa për simbolet, pas paraqitjes mbi përdorimin e tyre dhe klasifikimit në bazë të
frekuencës së përdorimit: në simbole të përdorura dhe simbole të reja, është i
mendimit se ato janë mjete me të cilat ligjërimi retorik mbi të përgjithshmen, bëhet
ligjërim i figurshëm përgjithësues mbi të veçantën e anasjelltas. Shpesh ato krijojnë
kontekste simbolike, të cilat i shërbejnë përftimit të domethënies e vlerës estetike.499
Përcaktimi i prejardhjes së simboleve, sjell edhe teknika të procedesë krijuese të
shfrytëzuara nga poeti për t‟i përftuar dhe shpjegon shkallët e analogjisë ku realizohen
pjesë të ndryshme të mendimit të poetit. Është e kuptueshme që nga ky përcaktim,
mendimi i Qosjes për simbolin, si mjet dhe procedim ka ndryshuar në funksion të
prodhimit të domethënies, e përftohet më shumë si ndriçim i asaj që është aluduar dhe
nuk është thënë deri në fund, më shumë se si përgjithësim i ndjenjave dhe mendimeve
të nxitura prej dukurive të përditshme të realitetit jetësor500
.
497
Wellek Renè, Warren Austin, Teoria e letërsisë, Onufri, Tiranë, 2006, f. 183. 498
Wellek Renè, Warren Austin, Teoria e letërsisë, Onufri, Tiranë, 2006, f. 202. 499
Po aty, f. 323. 500
Shënim. Këtë përcaktim Qosja e ka sjellë për simbolin te monografia për Asdrenin.
140
Qasja e studiuesit kundrejt mitit lidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë me synimin e
tij për përpunimin e metodës hulumtuese për të rrokur kuptimin dhe funksionin e
letërsisë. Hetimi i veçantë i shtrirjes së miteve dhe rolit të tyre i shërben njohjes së:
botëpërjetimit të poetit, qëndrimit mitizues ndaj së kaluarës dhe ndaj botës; formave
të ndryshme të të menduarit,501
vizionit, duke e trajtuar si shkallën më të lartë të
metaforës poetike. Për të, poetika e mitit i shfaq format më të dukshme të saj, në
figura e motive si prapakujtime dhe format më të padukshme kur paraqiten si
botëpërjetim e si botëkuptim. Studiuesi i bën një paraqitje të detajuar të formave të
shfaqjes së miteve, të reja ose jo, funksioni i të cilëve është të zgjerojnë domethënien
dhe të ndikojnë emocionalisht. Gjithashtu si elemente të botëkuptimit e botëpërjetimit
sheh edhe mitemat, të cilat dëshmojnë lidhjen e fortë të krijimtarisë së Naimit me
mitologjinë. Këto mitema i shquan kryesisht në poemat e Naimit “Istori e
Skënderbeut” dhe “Qerbelaja”, si funksion të tyre përcakton: bartjen psikologjike të
së shkuarës në përhershmëri dhe karakterin përgjithësues e universal. Klasifikimi në
mite të vjetra e të reja, funksionalizimi i të cilave lidhet me botën e poetit dhe
përjetimin e veçantë të saj, përbën rëndësi për studiuesin, sepse i jep vlerë simbolike,
vlerë estetike, vlerë artistike.
Nga ana tjetër evidenton kufizime të rolit të tyre, të cilat gjithashtu i lidh me
qëndrimin e tij si romantik, në këndvështrimin e idealizuar të poetit, që çon në
ngushtimin e hapësirës kuptimore dhe shndërrimin e historisë në ideologji.
5. Vjershërimi dhe kompozicioni
E konceptuar si strukturë, elementet përbërëse të së cilës nuk lidhen vetëm me
përmbajtjen dhe shprehjen, por edhe me formën e vargut dhe mënyrëne kompozimit
të tyre, studiuesi u kushton vëmendje në të dyja monografitë në forma të ndryshme.
Kështu, nëse tek Asdreni ky element vjen përmes trajtimit në një kapitull më vete të
çështjeve që lidhen me: vargjet, strofat, kompozimin e tyre, ciklet dhe kompozimin e
përmbledhjeve; tek Naimi vijnë përmes një trajtimi në mënyrë të zgjeruar të të gjitha
elementeve që lidhen me vjershërimin dhe kompozimin e tyre.
5.1. Vjershërimi dhe kompozicioni (Asdreni)
Në monografinë e Asdrenit, në kapitullin Vjershërimi dhe kompozicioni, studiuesi
analizon mënyrat e formimit të vargjeve në funksion të përmbajtjes. Konstatimin e
praktikës së ndjekur e lidh me traditën popullore dhe traditën e poezisë shqipe për
huazimin e vargjeve,502
duke identifikuar si risi të sjellë rishtas shprehjen përmes
vargjeve të lira. Analiza përshkallëzohet në pikëpamje sasiore dhe të frekuencës së
501
Shënim. Është fjala për të menduarin me metafora dhe të menduarit në formën e rrëfimit poetik, 502
F. 442.
141
përdorimit të vargjeve të llojeve të caktuara503
, si dhe motivet në të cilat i përshtat më
mirë ato. Ndërkohë që konstaton se kjo dukuri nuk ndodh me vargjet e shkurtra, të
cilat i përshtaten më së miri praktikës së tij(p.sh. tetërrokëshin e përdor më së
shumti.). Qosja shquan edhe dalje të poetit nga skemat për shkak të përmbajtjes si
tendencë e vetë prirjes së tij. Analiza që u bën vargjeve është me karakter strukturor
dhe mbërrin deri në forma të krijimit të rimës dhe përkimin tingullor të saj.
Klasifikimi i llojeve të ndërtimit të vargjeve të poezive të hershme dhe atyre më të
vona vë në dukje se zhvillimi i tij në pikëpamje të ndërtimit të vargut (vargut të lirë)
ka ardhur si rezultat i përvojës, por edhe i temperamentit krijues të poetit. Këto
analiza sasiore marrin në konsideratë si procedurat teknike të ndërtimit të vargjeve(të
lira dhe të matura), edhe rolit, funksionit të tyre dhe llojit të poezisë në të cilin e
përdor. P.sh. analiza e organizmit tingullor504
e çon Qosjen në përfundimin që
studiuesi përmes zgjedhjes së fjalëve shprehëse i kushton më shumë rëndësi
shprehësisë muzikore sesa melodisë.
Njëkohësisht lëvrimi i rimave të reja sjell pasurim të fondit të rimave të poezisë
shqipe.
Për sa u përket strofave dhe kompozimit të poezive, studiuesi edhe këtu bën një qasje
strukturaliste, vështron në detaje mënyrat e kompozimit të strofave dhe paraqet të
gjitha llojet që përdor poeti. Analiza shtrihet si në plan sasior, ashtu edhe në plan
kompozicional, të mënyrës si procedon poeti, duke gërshetuar aspektin tingullor me
atë strukturor të vargjeve dhe strofave për të përftuar përmbajtjen e synuar. Këto
procedime krijuese të poetit i justifikon si motivime strukturale dhe artistikisht të
arsyeshme në kuadër të tërësisë kuptimore, tematike dhe emocionale. Gjithashtu
referuar preferencave kompozicionale dhe organizmit tingullor, Qosja përcakton
tingëllimën si llojin e preferuar të Asdrenit.
Një tjetër aspekt në të cilin studiuesi e vëzhgon krijimtarinë e poetit është niveli ciklik
dhe kompozimi i përmbledhjeve të cilin e shquan si risi të sjellë prej poetit nën
ndikimin e poetëve modernë të letërsisë botërore, në një kohë kur mungonte tradita
mbi këtë element. Një organizimin i tillë strukturor e kompozicional i përmbledhjeve,
për Qosjen është shprehje e botëkuptimit, e gjendjes shpirtërore, e qëndrimit ndaj
realitetit dhe jetës shoqërore në tërësi dhe përkushtim ndaj aktit krijues.505
Gjithashtu
po risi të poetit, studiuesi konstaton prirjen e tij më shumë në drejtim të formës sesa të
përmbajtjes. Ciklet dhe përmbledhjet ndjekin një logjikë të rreptë kompozicionale dhe
503
Kemi parasysh këtu analizën e detajuar që bën poeti për përdorimin e llojeve të ndryshme të vargjeve
si p.sh. sa shpesh përdor gjashtëmbëdhjetërrokëshin apo njëmbëdhjetërrokëshin etj. 504
Muzikalitetin e këtyra vargjeve, pasi nuk mund ta krijonte me anë të rimave si në pjesën e përparme,
Asdreni e krijon në përsëritjen e tingujve s, z, re sidomos të fonemës sh, që cakton atmosferën
dëgjimore të vargjeve në tërësi. Pothuaj në çdo vjershë të shkruar me vargje të lira mund të veçohen
disa tinguj, që janë bartës të muzikalitetit të tyre: ose zanore- çfarë ndodh më së shpeshti, ose
bashkëtingëllore posaçërisht kumbuese-çka ndodh pak a shumë më rrallë. Kjo do të thotë se në vjershat
e përmbledhjes Psallme murgu, Asdreni nuk ia vë theksin melodisë, por shprehësisë muzikore,
dëgjimore të vargjeve përkatësisht të tingujve. F. 363. 505
Po aty, f. 371.
142
kryesisht kuptimi i poezive realizohet në kontekst të ciklit apo të tërësisë së
përmbledhjes.
5.2 Naimi - Vjershërimi dhe kompozicioni
Ndërtimi i vargjeve, ashtu siç kemi konstatuar edhe më herët, me elemente të tjerë të
procedesë krijuese, trajtohet në një plan më të gjerë në monografinë për Naimin. I
orientuar drejt evidentimit të praktikës së poetit, studiuesi është i interesuar ta shohë
në diakroni e sinkroni zhvillimin e përvojës së poetit, për ta kuptuar më mirë si proces
dhe për të njehsuar përvetësimin e këtyre traditave të përthyera në struktura
konceptuale origjinale të poezive. Për sa i përket kontributit për të sjellë ndryshime në
ndërtimit rrokjesor të vargjeve, Qosja e sheh këtë mundësi të poetit si rrjedhojë të
mbështetjes në parimet e vjershërimit popullor dhe të njohjes së mirë të gjuhës,
përvojës gjuhësore krijuese pararendëse, përvojës së vargut evropian, persian, arab
etj. Studiuesi sjell një analizë strukturore të vargjeve, të larmishmërisë në krijime të
veçanta apo edhe brenda tyre, të përshtatjes së shprehjes, ritmit dhe rrokjes në
funksion të përmbajtjes.506
Nuk janë të pakta rastet kur ky ndërtim rrokjesor i vargjeve
interpretohet si teknikë e trajtave rrëfimtare apo e shprehjes lirike të ndjenjave. Në
kuadër të krijimit të strukturave të reja poetike, e sjell risinë në dy drejtime: krijon
pamje konceptuale dhe shpreh ndjenja dhe mendime. Po në këtë funksion, shihet edhe
këmbimi rrokjesor i vargjeve e shpërndarja e çliruar e ritmit të vargut nëpër vargje të
gjatësive të ndryshme si dhe thyerja507
e vargut, i cili për Qosjen simbolizon gjetje të
poetit për të sjellë lëvizje dhe gjallëri të përbërjes dhe përmbajtjes së tyre
ideoemocionale.
Studiuesi evidenton si specifikë të stilit edhe thyerjen e vargjeve në funksion të
lëvizjeve kuptimore dhe emocionale të përmbajtjes në vija të përgjithshme. Madje
sheh në marrëdhënie varësie, larmishmërinë ritmike të kushtëzuar nga larmia e
ndërtimit rrokjesor duke përcaktuar edhe mjetet me të cilat poeti realizon këtë
teknikë.508
Prej shembujve të shumtë që evidenton vë në dukje funksionin e këtyre
vargjeve509
dhe rastet e shfaqjes së tyre. Ndërkohë që në të njëjtën mënyrë sheh si
mjet bartjet dhe kapërcimet, të cilat për studiuesin interpretohen si qëndrime të reja
506
Qosja shprehet: Në këtë mënyrë edhe trajta rrokjesore e vargut në poezinë e tij, në pjesën më të
madhe të rasteve bëhet shenjëdhënës i veçorive ideoemocionale dhe i disponimit themelor të vjershës
në përgjithësi. F. 375. 507
Po aty, f. 380. 508
Qosja përcakton si mjete të tilla njësitë theksoreqë në tërësinë e tyre i veçon si gjymtyrë. Veçimi
theksor i këtyre njësive është aq i dukshëm, saqë përcakton jo vetëm shqiptimin, por edhe pamjen e
tyre: shqiptimin retorik dhe pamjen simetrike të tyre. Vargjet në të cilat zotëron shquarja e tillë e
njësive theksore, përkatësisht e gjymtyrëve, si procedim krijues ritmik, do të mund të quheshin vargje
gjymtyrore. F. 388. 509
Njësitë theksore veçohen në vargje në të cilat numërohen sendet, fenomenet, dukuritë dhe cilësitë e
tyre. Po aty.
143
ndaj organizimit të vargut, ndaj tërësisë ritmike dhe kuptimore për të afruar sa më
shumë ligjërimin poetik me atë bisedor.
- Përdorimin e rimës dhe të aliteracionit, e sheh si të dobishme për të bërë
dallimin mes gjuhës praktike dhe poetike.
- Struktura tingullore - i jep përparësi aspektit të të folurit, poezia është një e
folur e organizuar në të gjithë strukturën fonike të saj.
Rima, paraqet interes për studiuesin, si mjet i ndërtimit të ritmik të vargjeve. Praktika
që ndjek për hulumtimin e llojeve të rimave, mënyrën e krijimit të tyre, llojin e
poezisë në të cilën përdoren synon funksionin e tyre dhe shpjegon mënyrën e bartjes e
ndjenjës me anë të ngarkesën emocionale.510
Po në këtë kuadër vlerësohet përdorimi i
vargut tetërrokësh trokaik i mbështetur në traditën e vargjeve popullore.
Larmishmëria e përdorimit të tyre është formë e shprehësisë së gjerë kuptimore me
funksion mbizotërues rrëfyes dhe shprehjes lirike të ndjenjave etj. Duhet theksuar se
analiza e studiuesit konsiston më shumë në evidentimin e dallimeve të përdorimit mes
vargjeve të të njëjtit lloj, funksionit që ato marrin në situata të caktuara shprehësie të
kushtëzuara nga trajta ligjërimore, për të treguar vlerën artistike dhe estetike të tyre.
Zhvillimi i mëtejshëm të procedesë krijuese duke kaluar nga një lloj vargu në një lloj
tjetër(nga trokaiku te jambi), që sjell natyrshëm lëvrimin e lëvizjeve të panjohura
ritmike për poezinë e pararendëse dhe që ushtron dukshëm ndikim në krijimtarinë e
poetit si vargu më i përdorshëm e që do ushtrojë ndikim më tej në vjershërimin
shqip.511
Ndikimi i vargjeve të lëvruara nga poeti në vjershërimin e mëvonshëm shqip shihet
prej studiuesit në disa aspekte që kanë të bëjnë me: mënyrat dhe mjetet e ndryshme të
ndërtimit të vargut, të cilat sollën risi në vjershërimin shqip, edhe pse të pakuptuara
plotësisht nga shkrimtarët e kohës. Larmia ritmike vlerësohet nga Qosja si veçoria
mbizotëruese e vargjeve të tij. Duke qenë se ritmi përcakton shprehësinë kuptimore të
vargut, tonorësinë e gjuhës së përdorur nga poeti, pasi është ritmi i cili e bën gjuhën
më të afërt dhe më të re.512
510
F. 395-400. 511
Po aty, f. 408. 512
F. 410.
144
Kapitulli IV
1. Qasje të receptimit
Shqyrtimi i receptimit kritik të veprës së një autori, krijimtaria e të cilit përbën model
të ri duke provokuar në këtë mënyrë sistemin letrar, është një çështje me rëndësi për
Qosjen, pasi vendi i krijimtarisë së një shkrimtari në historinë e letërsisë nuk mund të
konceptohet pa pjesëmarrjen aktive të receptuesve që u drejtohet.
Kjo praktikë nuk është e trajtuar në të dyja monografitë. Tek Asdreni mungon, ndërsa
te Naimi përbën një kapitull më vete. Ky ndryshim rrënjësor vjen për të vetmen arsye,
sepse prirja e studiuesit për të trajtuar krijimtarinë e shkrimtarëve nga këndvështrime
të ndryshme është tashmë rezultat i maturisë dhe profesionalizmit si historian i
letërsisë.
Raporti dialogues mes letërsisë dhe lexuesit, të cilin mund ta kuptojmë si bashkëlidhje
mes veprës dhe lexuesit dhe si marrëdhënie mes nxitjes dhe përgjigjes, kushtëzon në
mënyrë thelbësore veçoritë artistike të krijimtarisë letrare, ashtu siç në historicizmin e
saj ekziston mundësia për të krijuar lidhjen mes veprave letrare në historinë e
letërsisë.513
Për të realizuar vëzhgimin si është receptuar krijimtaria e Naimit në horizontin e
pritjes, në pikëpamje historike, Qosja bën një klasifikim të leximit të veprës së Naimit
të ndarë kryesisht në tri periudha duke iu referuar ndërrimeve historike të horizonteve
të pritjes, bashkëpërfshirë edhe kontekstin historik në të cilin zhvillohet ai514
:
- leximin para shpalljes së pavarësisë
- leximi ndërmjet dy Luftërave
- leximi i sotëm.
Duke qenë se horizonti i pritjeve është ndërsubjektiv dhe i dallueshëm përmes
komponentëve të tekstit, të cilat konfirmojnë, modifikojnë përmbysin ose ironizojnë
shpresat e lexuesit, 515
studiuesi ynë me këto kritere bën të mundur të masë distancën
estetike të veprave të poetëve. Në kontekstin mbi zhvillimin e këtij horizonti, ai merr
në konsideratë preferencën e lexuesve ndaj Naimit dhe veprës së tij krahasuar me
shkrimtarë të tjerë të kësaj periudhe516
.
Referuar krijimtarisë së tij, studiuesi vështron ato elemente, të cilat rrisin shkallën e
interesit për lexuesin dhe sjell argumente për secilin prej tyre. Ndër këto kritere mund
të përmendim: gjuha, aspektet përmbajtësore, si: ide, mendime, tema, prirjet krijuese
etj., të cilat i përzgjedh si tërësinë e bindjeve të përbashkëta që karakterizonte lexuesit
e kohës, të klasifikuar në dy grupe: si lexues të kohës- të zakonshëm dhe të
kualifikuar.517
513
Jaus Robert Hans, Perche la storia della letteratura?, Guida Editori, Napoli 2001, f. 34. 514
Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë, 2006, f. 200. 515
Po aty. 516
Shënim. Qosja u referohet shkrimtarëve si Jeronim de Rada, Fan Noli, Migjeni etj. 517
Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë, 2006, f. 200.
145
Konfirmimi prej lexuesve të kohës i krijimtarisë së Naimit, lidhet kryesisht me
plotësimin e dy prej kritereve të sipërpërmendura si gjuha me karakter gjithëpërfshirës
dhe përmbajtja, e cila përkonte me frymën dhe interesat e lexuesve të kohës. Këtyre
preferencave u bashkëngjitet edhe modeli i shkrimit, i cili i shërbente kryesisht
lexuesit të kualifikuar (shkrimtarëve të kohës e pasardhësve të tyre). Ndërkohë që për
lexuesit e të gjitha kohërave interes sjell tërësia e të gjithë krijimtarisë së tij.
Në fazën e parë Leximi para shpalljes së pavarësisë studiuesi konstaton se veprat e
shkrimtarit edhe pse është shkruar pak për to, nëpërmjet recensioneve të ndryshme,
njiheshin relativisht mirë dhe kishin prekur kërshërinë dhe interesin e lexuesit të kohë.
Kjo fazë karakterizohet për Qosjen nga një shkallë më e lartë ndërgjegjësimi dhe
interesimi ndaj shkrimtarit si në drejtim të jetës, ashtu edhe të veprës së tij ku
mbizotëron tërheqja e vëmendjes së lexuesit kryesisht në aspektit përmbajtësor518
, të
lidhur ngushtë me nivelin e lexuesve dhe të shtresës sociale, së cilës ata i përkisnin.519
Në këtë vazhdë lexuesi i fazës pasardhëse, Leximi ndërmjet dy Luftërave Botërore, i
ndikuar edhe nga zhvillimi i kontekstit të përgjithshëm historik e ai letrar, nuk mbetet
më në kufijtë e kërshërisë, por ndikuar nga interesimi i shtypit të kohës, zhvillimi i
vetëdijes mbi letërsinë dhe kritikën letrare, shquan tendencën jo vetëm për të
vlerësuar pozitivisht, por edhe për të kritikuar veprat letrare duke dalë në këtë mënyrë
kundër prirjes së zakonshme. Studiuesi i klasifikon në dy grupe qëndrimet, të
shprehura përmes natyrës dhe llojit të teksteve të ndryshme, në të cilat kritikohej apo
vlerësohej vepra në tërësi520
, si brenda vendit, ashtu edhe jashtë tij.521
Këto qëndrime
për Qosjen, mbështeten kryesisht në ndjeshmërinë mbi figurën e Naimit, në
kontekstin historik, dhe pak mbi një vlerësim konsekuent të veprës së tij, madje në
pjesën më të madhe prej tyre, leximi i veprës, i nisur nga kritere vlerësimi të
ndryshme, tregon që vlera estetike e saj të mos jetë kuptuar plotësisht.
Leximi i sotëm – paraqet një tjetër shkallë interesimi dhe lidhet me shumë aspekte, si:
botimi i veprave, përzgjedhja e tyre, përkthimi në shqip i disa prej veprave të botuara
518
Kufizimi i receptimit lidhet me disa arsye objektive: për shkak të faktit se veprat e fazës së parë të
krijimtarisë së Naimit janë shkruar në gjuhë të huaj; si dhe mungesa e shtypit të kohës shihet prej
Qosjes si shkaktar kryesor. Njëkohësisht kemi parasysh këtu tërësinë e veprave të botuara të Naimit,
tematika e të cilave ishte e larmishme dhe prekte interesin e shumë lexuesve, qoftë në drejtim të
motiveve atdhetare, motiveve filozofike apo erotike. Duhet bashkëngjitur këtu edhe interesimi i
lexuesve që lidhej me veprat me karakter didaktik dhe moralizues, për të cilat gjithashtu shkalla e
interesimit ishte mjaft e gjerë për shkak të mungesës së këtyre librave. Bashkëpërfishirë edhe lexues të
shtresave të ndryshme shoqërore fetare, politike etj. F. 419. 519
Shënim. Referuar gjithë veprave të botuara të Naimit, Qosja shquan: lexuesin, preferenca e të cilit
shkon drejt veprës Bagëti e Bujqësi për shkak të përkatësisë sociale, lexuesin që preferon Istori e
Skënderbeut për shkak të frymës së përgjithshme të kohës, të lidhur ngushtë me ngjarjet historike,
lexuesin e poemës Qerbelaja që i përkiste sektit fetar të bektashinjve apo veprat me natyrë didaktike
etj. 520
Kemi parasysh këtu qëndrimin e Konicës ndaj veprës së Naimit, dhe të Luigj Gurakuqit vlerësimi i
të cilit do të karakterizohet nga entuziazmi dhe krahasimi me shkrimtarë të tjerë të letërsisë botërore. F.
422. 521
U referohemi veprave të botuara në shtypin letrar në gazeta brenda dhe jashtë vendit: Amerikë,
Egjipt, Bullgari, Graz të Austrisë (në Graz të Austrisë studiuesi i referohet përmbledhjes që pa dritën e
botimit me rastin e 25-vjetorit të vdekjes, e cila përmbante një sërë të dhënash, përimtimesh,
vlerësimesh të reja) etj. f. 423.
146
në gjuhë të huaj, botimi dhe përzgjedhja në antologji të ndryshme, botimii pjesëve të
përzgjedhura në tekste shkollore etj. Në dallim nga dy fazat e tjera studiuesi heton
elementet që sjellin kontribut në zhvillimin e horizontit të pritjes edhe mendimin
kritik të kohës, si: nevoja për studim të veprës522
në shumë aspekte, kryesisht në atë
ideor e tematik, pikëpamjet filozofike, gjuhësore, arsimore etj. Ndërkohë që studiuesi
përcakton nivelin i studimeve të deriatëhershme, 523
llojin e vlerësimit ndaj veprës së
tij, si dhe shkaqet e motivet për këtë shkallë të madhe interesimi që paraqet vepra e
shkrimtarit të lidhur me faktorë vlerësues të jashtëm dhe të brendshëm.
Nga sa më lart mund të themi që për studiuesin veprat e Naimit janë të kuptueshme
nëpërmjet horizontit të pritjes, të ndërtuara në bazën e kohës në të cilën janë vlerësuar,
duke shfaqur problematika të ndryshme në kohë të ndryshme. Por mënyra e
organizimit të hulumtimit të tijështë më shumë panoramike e paraqitjes dhe
inventarizuese sasiore e leximit të receptuesit masiv të veprës së Naimit, sesa
përimëtuese e mënyrës së leximit kritik, që nxjerr në dukje veçori të veprës të
përthyera në kontekste të ndryshme historike. Edhe pse leximin kritik (studiuesi) e
përmend në fazën e dytë dhe të tretë, përsëri është thjesht një përshkrim me karakter
inventarizues. E gjithë analiza e Qosjes përqendrohet kryesisht në ndërtimin e
kontekstit, vlerësimin e figurës së Naimit524
në vlerën jashtëtekstore të krijimtarisë, në
paraqitjen përmbajtjes së ideve që tërhiqnin lexuesin e kohës, në botimin dhe
ribotimin e veprave, në përfshirjen e tyre në antologji dhe programe shkollore sesa në
mënyrat e leximit të veprave të tij. Gjithashtu studiuesi nuk e diskuton pozitën e
Naimit në sistemin e letërsisë shqipe në koherencë me modelet e deriatëhershme të
letërsisë dhe format konkrete të leximit dhe receptimit të tij, për të vënë në dukje
karakteristika të tyre, të cilat sollën zhvillimin ose jo të sistemit letrar.525
Ai në këtë
pjesë të studimit i mëshon më shumë vlerësimit për kontributin e gjithanshëm të
Naimit, poet e atdhetar duke e projektuar vendin e Naimit në letërsinë shqipe në këtë
hulli. Madje analiza mbi krijimtarinë e Naimit si krijues cilësor, nuk evidenton as
vetëdijen e shkrimtarit mbi lëvizjen e horizontit të pritjes, i cili vjen si pasojë e
vullnetit të autorit, për të sjellë një ligjërim artistik ndryshe nga letërsia pararendëse,
duke marrë përsipër ndryshimin e përvojës letrare të publikut me modele të që priren
drejt kristalizimit të letërsisë kombëtare.
522
Kemi parasysh këtu të gjitha botimet dhe studimet për veprën e Naimit, për më tepër shih f. 427. 523
mbetej në kuadër të mbresave mbi veprën dhe rëndësinë e saj, studime historike-letrare, kritike dhe
herë-herë estetike. Po aty, 429. 524
Shënim. Kemi parasysh këtu vlerësimet që sjell studiuesi: vlerësime të krijimtarisë artistike,
vlerësime të veprimtarisë arsimore dhe kulturore; si: poet thellësisht kombëtar, poet i shquar i
Rilindjes, fytyrë qendrore e letërsisë shqipe, themeluesi i letërsisë së vërtetë shqipe, patriot demokrat,
publicisti kombëtar, mendimtari i shquar, humanisti i madh, edukator zemërgjerë e
shpirtbardhë…etj.Porosia e madhe, vep. e cituar, f. 465. 525
Qosja evidenton leximin dhe pritjen që u është bërë shkrimtarëve të ndryshëm të kohës si Jeronim de
Rada, Fan Noli, Migjeni, por vëmendja e tij përqendrohet vetëm në aspektet gjuhësore, të cilat i sheh si
pengesa të receptimit të duhur për veprat e poetëve. Po aty.
147
Përfundime
Përfundimet që nxjerr Qosja në fund të studimeve janë të karakterit historiko-letrar të
realizuara përmes disa lloje qasjesh. Ato studiuesi i ka përshtatur në lidhje me
informacionin dhe materialin me të cilin është përballur. Kështu, nëse për të përvijuar
individualitetin dhe veprimtarinë social-politike të Asdrenit, i shërben metoda
kulturoro-historike, për Naimin aplikon një qasje tjetër duke shmangur
këndvështrimin sociologjik. I interesuar kryesisht për procesin krijues, përmes të cilit
studiuesi kërkon të mbërrijë tek krijimtaria, zgjedh të procedojë përmes qasjes
hermeneutike dhe asaj psikoanalitike për ndërtuar vetëdijen e nënvetëdijen e poetit
dhe për të përshkruar shkallën e përjetimit të tij, të cilat e kanë çuar në prodhimin e
një krijimtarie me natyrë specifike.
Njëkohësisht, për të zbuluar origjinën e krijimit, studiuesit i hyjnë në punë ndikimet,
ndërtekstorësia, apo përmes qasjes krahasimtare vë në dukje specifika të zhvillimit të
procedesë krijuese. Klasifikimi tematik i krijon mundësi të hetojë zhvillimin e
perceptimit, botëkuptimit, ndjeshmërisë ndaj realitetit, të cilin e përdor si material për
frymëzimin e tij. Evoluimin e përvojës krijuese, studiuesi e sheh në karakterin
meditativ që i jep poezisë dhe në përkushtimin e tij ndaj larmishmërisë së formave,
shprehjeve, figurave, vargjeve, ritmeve, rimave, përpunimit gjuhësor dhe artistik të
shprehjes etj. Çdo formë krijuese dhe risi e sjellë vjen e motivuar prej Qosjes në plan
të konceptimit dhe plan artistik të shtyrë së brendshmi dhe së jashtmi nga faktorë të
ndryshëm.
Organizimi strukturor ciklik tek Asdreni, i cili është parim krijues i poetit, merr
vëmendjen maksimale të vlerësimit kundrejt përvojës në letërsinë shqipe dhe të huaj.
Edhe ky aspekt i veprës vlerësohet nga studiuesi si element thelbësor dhe njëkohësisht
është shprehje e botëkuptimit të tij për procesin krijues dhe qëndrimit ndaj atij jetësor
në tërësi.
Ndërkohë që te Naimi vlerëson jo vetëm botëkuptimin dhe pikëpamjet e tij filozofike,
por me anë të analizës strukturore thekson rolin e rëndësishëm të formës gjuhësore si
element i rëndësishëm për vlerën e estetike. Kjo justifikon vështrimin e thelluar të
studiuesit në aspektet gjuhësore, si: trajtat e ligjërimit, figuracioni artistik, fjalori
poetik, vjershërimi dhe ndërtimi rrokjesor i vargjeve, ndërtimi ritmik i vargjeve etj.
Elementet receptuese dhe horizonti i pritjes për veprën e Naimit është një qasje e re e
aplikuar e studiuesit në ndryshim nga monografia e Asdrenit. Kjo qasje edhe pse nuk i
bën një prerje tërthore leximit kritik të kohës për të vënë në dukje pozicionin e veprës
së Naimit në sistemin e letërsisë shqipe, përsëri i shërben për të kuptuar dhe vlerësuar
veprën e shkrimtarit nga këndvështrimi i përgjithshëm receptues. Distanca mes
horizontit të pritjes dhe veprës nuk bëhet shumë e shqueshme, pasi i gjithë receptimi
karakterizohet nga një përputhje mes lexuesit e vlerësimit pozitiv të veprës
përgjithësisht dhe nuk i kushtohet vëmendje formave të ndryshme të leximit nga shija
dominonte, të cilat vënë në dukje vlerën e vërtetë të veprës.
148
Nuk mund të mos shtojmë që të gjitha proceset e vëzhgimit të veprave të poetëve
kalojnë përmes diakronisë dhe sinkronisë, si pjesë e së tërës e njëkohësisht si pjesë e
individualitetit. Këto parime mbizotëruese të historisë së letërsisë e ndihmojnë
studiuesin të mbërrijë në rezultate të rëndësishme për krijimtarinë, procedenë krijuese
të shkrimtarëve, ashtu si për rolin dhe vendin e tyre në kuadër të sistemit letrar në
tërësi.
149
2. HISTORIA E LETËRSISË SHQIPE – ROMANTIZMI I, II, III
150
KAPITULLI I
1. Karakterizime të përgjithshme
Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi është vepra madhore me tri vëllime e
Rexhep Qosjes, e cila rrok në kuptim të përgjithshëm e gati shterues, me kombinimin
e disa kritereve shkencore, një periudhë shumë të gjerë dhe të rëndësishme të
zhvillimit të letërsisë shqiptare, atë të Romantizmit. E botuar në vitet 1984-1985, në
kohën kur profili i tij si historian i letërsisë shqipe dhe prirja për studimin shkencor
të saj, ishin konsoliduar si tendencë dhe nevojë për shprehjen e ndërgjegjes
intelektuale të një epoke, në të cilën spikasin si elemente të një rëndësie të veçantë:
proceset e njësisë dhe të lirisë së kombit, të zhvillimit dhe të emancipimit si kusht për
ekzistencën e tij. Me vizionin e tij të hapur historik, kryesisht në këtë vepër ai ka
rrokur universin letrar shqiptar, e madje në një kontekst më të gjerë atë ballkanik dhe
europian.526
Këto qasje të tij lidhen ngushtë me konceptet që ai ka për letërsinë dhe shkencën për
letërsinë gjithashtu. Duke iu përmbajtur mendimit historicist e sheh letërsinë si
proces të kushtëzuar nga faktorë të brendshëm e të jashtëm, i gjendur midis dy
skajeve527
: nga njëra anë e trajtimit të letërsisë “si pasqyrë e realitetit shoqëror,
shprehje besnike e tij, strukturë e drejtuar kryekëput prej rrjedhave shoqërore, d.m.th.
prej makrostrukturës historike528
dhe trajtimit të saj “si një strukturë tërësisht e
pavarur prej rrjedhave shoqërore dhe historike”529
. Nga ana tjetër ai parapëlqen që ta
shohë veprën artistike“si një tërësi, si një totalitet të strukturuar sipas ligjësive të veta
specifike, të kushtëzuara prej natyrës së saj specifike dhe njëkohësisht heton lidhjet e
ndryshme që ka me strukturat jashtëletrare, prej të cilave asnjë formë e aktivitetit
intelektual dhe imagjinar nuk mund të jetë plotësisht e pavarur”530
.
Meqenëse shkenca për letërsinë në kompleksitetin e saj mbart: gjykimin e vlerësimin
për krijime që i përkasin mendjes dhe shpirtit njerëzor; hulumtimin e ligjësorive në të
cilat ato janë krijuar; historia e letërsisë si disiplinë e kësaj shkence ka funksionin
themelor të rindërtimit të letërsisë në proceset e gjata të zhvillimit historik, duke
zbuluar, përmes hetimit të formave artistike, evolucionin shpirtëror dhe krijues të një
populli.531
E parë nën këtë këndvështrim, në Shqipëri historia e letërsisë lind në mes të shekullit
XIX. Elementet e para të një historishkrimi i gjejmë që në vëllimin e Vinçenc Dorsës
të vitit 1847 “Mbi shqiptarët-gjurmime dhe mendime”. Por modeli i parë i letërsisë
526
Bulo Jorgo, “Profili shkencor i R. Qosjes”, në Krijimtaria letrare dhe shkencore e R Qosjes, Instituti
Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2007, f 22. 527
Po aty, f. 24. 528
R. Qosja, Shkrimtarë dhe periudha, Tiranë, 2005, f.23. 529
Po aty, f.22. 530
Po aty, Jorgo Bulo, “Profili shkencor i R. Qosjes...”, f. 23-24. 531
Dado Floresha, “Sfida teorike të historiografisë letrare”, Bota shqiptare, Tiranë, 2009, f. 16.
151
shfaqet te “Manuali i letërsisë shqipe” të A. Stratikoit, botuar më 1896. Kjo përvojë e
parë pasohet nga vepra e G. Petrotës më 1930 dhe 1932 “Popull, gjuhë dhe letërsi
shqiptare”, e cila në boshtet themelore të trajtimit ishte nën ndikimin e Stratikoit;
Anton Xanoni boton në Shkodër një tekst që plotëson nevojat e shkollës shqipe “Risi
në lamë të Letratyrës” më 1920; P.Justin Rrota boton “Historia e letratyrës shqype”
më 1925; dy vëllimet e Namik Resulit “Shkrimtarë shqiptarë” më 1941, për të
vazhduar më tej me tekstet e të historisë së letërsisë të hartuara për shkollat e mesme
rreth viteve ‟50, përkatësisht me autorë Z. Kodra, Dh. Shuteriqi. “Historia e letërsisë
shqipe”(1959-1960) me dy vëllime dhe “Historia e letërsisë shqiptare” (1983), të
hartuara nga grup autorësh. Është e kuptueshme mbas këtyre përpjekjeve vështirësia
për hartimin e një historie të letërsisë shqiptare, kur kërkesa për një botim serioz mbi
zhvillimet historike të letërsisë sonë ishte nevojë e domosdoshme sa në planin praktik,
aq dhe në njohjen dhe dokumentimin e vlerave historiko-kulturore. Rexhep Qosja do
t‟i ofrojë shkencës shqiptare veprën me tri vëllime “Historia e letërsisë shqipe-
Romantizmi” duke pasur synimin e rindërtimit të letërsisë në proceset e gjata të
zhvillimit historik të një periudhe të caktuar letrare.
1.1 Kuptimi i Qosjes për historinë e letërsisë?
Si e përcakton Qosja objektin e studimit të tij?
Terminhistori e letërsisë e gjejmë me kuptim të dyfishtë: diçka që rrjedh, që ndodh,
një ngjarje (dukuritë letrare në shekuj); procesin e të rrëfyerit të një ngjarjeje(letrare)
nga afër ose nga një e kaluar në distancë. Në këtë kuptim historia e letërsisë është një
studim historik dhe estetik, parë dhe rikujtuar përmes vetëdijes së dikujt – një
konstelacion historiko-letrar. Është e qartë që termi “histori e letërsisë” përfshin atë që
ka ndodhur në të shkuarën (historia si e tillë) dhe rrëfimin historik (meta-historinë,
historiografinë)532
.
Sipas këtij përfytyrimi dhe pohimit fenomenologjik533
që kuptimi është çështje kohore
dhe personale, Qosja, referuar realitetit historiko-letrar të epokës së romantizmit dhe
formës së rrëfimit të tij historik të letërsisë, është i prirë të ndërtojë një marrëdhënie të
caktuar midis tre komponentëve përbërës: makrostrukturës artistike (letërsisë
romantike të konceptuar si pjesë e makrostrukturës), ligjërimit letrar të saj dhe
metaligjërimit të tij si historian i letërsisë, i cili i përket një realiteti tjetër kohor.
Objekt i studimit të tij si historian bëhen manifestimet gjuhësore, që kanë funksion
estetik, letërsia si tërësi strukturore dhe historike, funksioni i saj në jetën kulturore të
popullit dhe në historinë e përgjithshme të artit dhe të letërsisë.534
Gjithashtu referuar kuptimit që ai ka mbi natyrën dhe funksionin e historisë së
letërsisë, zgjeron dhe ndërthur raportet mes saj dhe fushave të tjera, si: teoria, kritika,
stilistika, elemente të letërsisë krahasimtare(si metodë studimi)etj., por edhe me
disiplina të karakterit humanist, si filozofia, filologjia, historia e arteve, historia
532
Cituar sipas Floresha Dado në “Sfida të historiografisë letrare”, Bota shqiptare, Tiranë, 2009. 533
Po aty. 534
Cituar sipas Kate Kulakova-s: “Theory of literature”, Scopje, 1999, f. 137.
152
kombëtare etj. Qosja ka prirje të fokusohet mbi natyrën e saj komplekse dhe të
realizojë lidhjen e dukurive thelbësore të zhvillimit historik të letërsisë mes veprave të
periudhës romantike dhe letërsisë në tërësi.535
1.2 Raportet letërsi-histori
Përpos gjithë traditës së mendimit mbi raportin mes letërsisë dhe historisë536
dhe
diskutimeve se çfarë kuptohet me letërsi dhe cili është raporti i saj me historinë, duket
se studiuesi i jep këtij raporti këndvështrimin e tij origjinal, bazuar në konceptin e tij
të përgjithshëm mbi letërsinë dhe funksionin estetik të saj, si dhe në konceptin historik
në të cilin kuptohej letërsia në periudhën kohore të Romantizmit dhe parimet e saj. Në
veprën e tij Qosja ka marrë në konsideratë kombinimin e teksteve letrare me ato
joletrare si vepra dokumentare krahas krijimtarisë së mirëfilltë artistike. Duhet dalluar
në këtë kontekst cila është praktika e Qosjes: bën renditje kronologjike ku vetëm
synon të dokumentojë si ngjarje apo dokumente të shkruara apo i trajton paralelisht
duke vënë në dukje ndryshimin mes tyre (letërsisë dhe historisë)? Në një vëzhgim të
imtësishëm të këtij procedimi vihet re që qëllimi i tij nuk është thjesht dokumentimi i
tyre. Studiuesi thekson në secilin rast rëndësinë dhe risinë e sjellë prej veprave të
kësaj natyre (teksteve joletrare), fokusohet në llojin e gjuhës së përdorur, vë në dukje
zhvillimin e saj dhe vlerën estetike në nivel simbolik, thekson ato elemente që e
pasurojnë dhe nxisin përpunimin e gjuhës drejt përdorimit artistik të saj e më tej për
përgatitur kushtet për lindjen e veprave me funksion estetik.
Pra studiuesi e koncepton letërsinë dhe historinë si një binom, si kohezion i
brendshëm që i përket një kohe dhe parimeve të caktuara estetike (të romantizmit).537
Njëkohësisht mund të themi që marrëdhënia mes letërsisë dhe historisë merr një
kuptim të veçantë për Qosjen për aq kohë sa ai është i prirë të vërë në dukje
evolucionin në drejtime të ndryshme në tekstet letrare: të gjinive, formave të
shprehjes538
përmes të cilave letërsia shfaq tiparet e veta.539
Kjo do të thotë që
pavarësisht faktit që studiuesi i sjell studimet mbi shkrimtarët në trajtën e
monografive, procedeja krijuese dhe veprat e tyre, studiohen si vazhdimësi e sistemit
letrar shpeshherë në marrëdhënie ndikuese e varësie ndaj njëra tjetrës, duke bërë të
mundur që karakterin historik të mos e shohë vetëm në horizontin historik të lindjes,
në funksionin social dhe në rolin që ato kanë luajtur në histori, por edhe përmes:
tipologjizimit të dukurive letrare dhe veçorive e tyre, njohjes së stilit individual të
535
Cituar sipas Floresha Dado në “Sfida të historiografisë letrare”, Bota shqiptare, Tiranë, 2009, f. 17. 536
Në librin e saj “Sfida të historiografisë letrare” studiuesja Floresha Dado bën një panoramë të
traditës së mendimit mbi raportin letërsi-histori, duke iu referuar kësaj tradite nga mendimi i filozofëve
të antikitetit, Aristoteli e deri në kohët moderne te formalistët, Harold Bloom, Julia Kristeva etj. Për më
tepër shih kapitullin “Jeta historike e sistemit letrar” në “Sfida të historiografisë letrare”, Bota
shqiptare, Tiranë, 2009, f. 22-55. 537
Po aty, f. 47. 538
Koncepte të formalistëve 539
Koncepte të Jokobson dhe Tynianov. Cituar sipas Floresha Dado në “Sfida të historiografisë
letrare”, Bota shqiptare, Tiranë, 2009, f. 24.
153
shkrimtarëve pavarësisht nga e gjithë tradita, tërësinë e vet si sistem gjuhësor me
funksion estetik.540
Mund të përmendim në këtë rast tipologjizimin që u bën gjinive
letrare:poezisë lirike, epike, prozës dhe dramës brenda drejtimit të romantizmit duke
specifikuar veçoritë tipike të tyre si në përmbajtje dhe në formë për të mbërritur te
sinteza e përgjithshme, përmes së cilës realizon përcaktimin e ligjësive të zhvillimit
letrar541
. E veçanta qëndron në faktin se brenda formave të tyre klasike, studiuesi
dallon edhe lloje e tipa, të cilët i sheh si forma derivuese nga llojet pararendëse të
lëvruara, që shpesh thyejnë kufijtë e njëri-tjetrit, e në raste të caktuara tejkalojnë
përparësinë e hierarkisë a të përparësisë tipologjike dhe në disa raste të vetë gjinisë
si parim estetik i romantizmit evropian dhe atij shqiptar gjithashtu.542
I prirë për të vënë në dukje procesin e zhvillimit historik të letërsisë, përmes shfaqjeve
të dukurive të ndryshme letrare, studiuesi kujdeset të shpjegojë: kuptimin e tyre (në
aspektin si është shfaqur, por edhe pse është shfaqur), shkaqet e lulëzimit të lidhura
ngushtë me lëndën dhe formën, evolucionin të cilit i nënshtrohet letërsia në aspekte të
ndryshme të thelbit të saj.543
Duke realizuar shpjegimin shkakësor të dukurive (si dhe përse ka ndodhur), Qosja
evidenton fenomenet e reja letrare në një sfond të përcaktuar historik, analizon
përftesën e ndryshimeve thelbësore, studion aktivitete të shumëllojshme pa i dhënë
prioritet asnjërit prej tyre dhe bën përgjithësime mbi veçoritë e zhvillimit të letërsisë
në situata e periudha të veçanta historike. Raportin letërsi- histori studiuesi e sheh
edhe kur vë në dukje elemente të origjinalitetit të shkrimtarëve, duke qenë i
vetëdijshëm që ndryshimet që pëson realiteti, vizioni, gjuha e një kombi, përthyhen si
bartje e historisë mbi çdo vepër letrare. Ajo(vepra) është origjinale në raport me
kohën e vet, duke sjellë diçka të veçantë, por nga ana tjetër mbart me vete kapërcimet
e mëtejshme që sjellin vepra të tjera.
E veçanta e Qosjes mbi këtë dukuri(raportin letërsi-histori) qëndron në faktin që
përveçse i njeh letërsisë funksionin estetik, njëkohësisht nën kontekstin e kohës në të
cilën lëvrohet, e trajton edhe si element që ilustron historinë e një kombi.544
540
Vinogradov- citimi është shkëputur nga Floresha Dado, Sfida teorike të historiografisë letrare, Bota
letrare, Tiranë, 2009, f. 269. 541
M.B. Khrapchenko, “Tipologicheskie izuchenie literatury i ego principy”, në Vaprosy literatury,
Moskva, 1968, nr.2, f. 55-83. 542
Kemi parasysh p.sh. përcaktimin që u bën studiuesi llojeve të poezisë lirike mes të cilave shquan
oden, himnin, epistolën apo edhe format e reja kalimtare si poema liriko-epike. Qosja Rexhep, Historia
e letërsisë shqipe- Romantizmi, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 220. 543
Dado Floresha, Sfida të historiografisë letrare, f. 31-32. 544
Cituar nga Floresha Dado në Sfida të historiografisë letrare, vepër në të cilën studiuesja pikëpamjet
mbi raportin letërsi-histori i klasifikon në dy ndarje themelore: ato që e konceptojnë letërsinë thjesht si
dokumentqë ilustron historinë e një kombi a shoqërie dhe ato që duke u përqendruar vetëm dhe vetëm
te letërsia si art, e realizojnë trajtimin e saj përmes eseve që nuk i qasen fare konceptimit të veprave të
ndryshme si evolucion artistiko-historik, f. 28.
154
Teoria e letërsisë dhe historia e letërsisë gjithashtu janë në një marrëdhënie të
ndërsjellë brenda në vepër, (për shkak të objektit të tyre të përbashkët – letërsisë –
e cila është dukuri historike)545
, sepse për ndërtimin e historisë së letërsisë, studiuesi
mbështetet në një sistem nocionesh teorike, për të shpjeguar dhe interpretuar procese
të zhvillimit historik të letërsisë. Referuar në mënyrë konkrete mund të marrim si
shembull përkufizimin e termave letërsi, romantizëm, kuptimi i të cilëve kushtëzon në
mënyrë të drejtpërdrejtë këndvështrimin dhe interpretimin e tij mbi këto procese në
tërësi. Me anë të përcaktimit dhe të vlerësimit të koncepteve teorike, ai i krijon
mundësi vetes të shkojë drejt sintezave të dukurive letrare, të cilat i vëzhgon brenda
një zhvillimi historik.
Mund t‟u referohemi rasteve të shumta të paraqitura, si p.sh.: shpjegimi që i bën
nocionit letërsi, duke pohuar që ky nocion është kuptuar më gjerë se ç‟kuptohet sot.
“Nocioni letërsi nuk mund të njehsohet plotësisht as vetëm me novelën, as vetëm me
romanin, apo vetëm me dramën, sepse letërsia në shek. XIX, është një aktivitet krijues
që ka funksione dukshëm më të gjera se ç‟ka në kohën dhe në kushtet tona. Sepse në
periudhën e romantizmit(sidomos fundi i shek. XIX) letërsia bëhet aktiviteti qendror
mendor i kombit.546
Lëvrimi i lirizmit dhe i llojeve lirike në romantizëm, shfaqen nën
ndikimin e shkaqeve objektive, historike, shoqërore, por njëkohësisht edhe shkaqeve
të brendshme letrare dhe kulturore.547
Tipologjizimi i tyre sipas lëndës, përkufizimi i
tyre në pjesën më të madhe, si p.sh.: vjersha ëndërr lajmërohet si një formë e veçantë,
e pavarur, domethënë si tip në poezinë romantike. Ajo i përgjigjet ndjeshmërisë së
romantikut, botës së tij të shqetësuar, tensionit emocional dhe mendor në të cilën
jeton ai.548
Vajtimi është elegjia me dhembje të shtuar, domethënë me motiv konkret,
ose me shkak më të drejtpërdrejtë të dhembjes.549
Poema “Bagëti e Bujqësia” në
pikëpamje tipologjike është një poemë përshkruese-idilike, në të cilën fabulën e
idealizuar historike apo pseudohistorike e zëvendëson regjistri i shtazërisë dhe i
bimësisë së vendit- si përmbajtje tematike dhe, prej fillimit e në fund lirizmi
panegjirik- si tip ligjërimi me të cilin poeti e përvetëson objektin e dashurisë së tij
patriotike etj.” 550
Mbështetja në mënyrë rigoroze në konceptet dhe parimet teorike që zotëron, përveç të
tjerash, i shërben Qosjes, t‟i shmanget interpretimit subjektiv dhe njëkohësisht ta
orientojë lexuesin drejt një logjike me bazë thellësisht shkencore. I dukshëm është ky
element në parathënien e vëllimit të parë Poetika, ku vendosen piketat orientuese të
mënyrës si është ndërtuar vepra, shpjegohen termat mbi të cilët mbështetet
interpretimi i dukurive letrare dhe justifikon mënyrën e konceptimit dhe të ndërtimit të
545
Wellek Rëne, Warren Austin, Teoria e letërsisë, Një studim themelor mbi natyrën dhe funksionin e
letërsisë në të gjithë kontekstet e saj, Onufri, Tiranë, 2007, f. 43. 546
Qosja Rexhep, Historia e letërsisë- Romantizmi I”, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 9. 547
Po aty, f. 223. 548
Po aty, f. 243. 549
Po aty, f. 249. 550
Po aty, f. 257.
155
saj. Kjo mënyrë procedimi realizohet gjatë procesit kur historiani vëzhgon, klasifikon,
krahason, analizon, e ndihmon studiuesin të fokusohet në dukuritë letrare, në
zgjedhjen e metodave të interpretimit, të realizojë interpretimin historik të letërsisë
përmes vërtetimit të fakteve të huazuara nga krijimtaria letrare e shkrimtarëve, të
mbërrijë në konkluzione, i lehtësojnë rrugën për realizuar sintezën e procesit letrar.
1.3 Pse hulumton vetëm romantizmin?
Përgjigjja e kësaj pyetje na vjen natyrshëm nga gjithë organizimi i vëllimit të parë
Poetika. Përmes hulumtimit të imtësishëm, studiuesi e përcakton romantizmin si i
vetmi drejtim letrar i shquar, në të cilin letërsia shqipe shpërfaq karakterin e një
letërsie kombëtare. Si e tillë, përmes trajtesës që bën studiuesi në kapitujt, struktura
hapësinore dhe struktura kohore karakterizohet nga prania në të gjithë hapësirën
shqiptare. Përpos tyre shfaqet: me një ideologji të përbashkët zotëruese dhe hegjemoni
të plotë, për të kontribuar në krijimin e shtetit shqiptar, nën frymën romantike; me
mitet kombëtare për gjuhës shqipe dhe të prejardhjes etnike; me kultin e lavdisë
historike e të heronjve të Motit të Madh. E kërkuar nga vetë konteksti historik, si
letërsi e zhvilluar kryesisht jashtë atdheut në shoqëritë atdhetare të krijuara në koloni
të ndryshme, të interesuara fort mbi çështjen shqiptare e kishte krijuar lexuesin e vet.
Në shekullin e romantizmit arritën deri te funksionimi si shkolla, romantizmi arbëresh
dhe romantizmi i shkrimtarëve toskë. Një shekull më vonë do të shfaqej dhe një
shkollë e tretë ajo e shkrimtarëve gegë. Këto shkolla me përfaqësues të tyre: De Rada,
Naimi, Fishta, rrethin e shkrimtarëve që identifikoheshin e shpërfaqnin përmes tyre
dhe lexuesin që ishte afër stilit dhe gjendjes gjuhësore të ligjërimit të tyre(arbërisht,
toskërisht dhe gegërisht). Pikërisht prej tiparit të papërsëritur të funksionimit të një
letërsie kombëtare me njësi të frymës, qëllimit, gjuhës, letërsia e romantizmit u kthye
në kufi ndarës të periudhave letrare dhe krejtësisht e plotë për t‟u bërë objekt
studimi.551
Për sa më lart, duke e quajtur këtë periudhë letrare si më homogjenen e letërsisë
shqipe, studiuesi përmbledh pikëvështrimet në disa rrafshe të saj, 552
kriteret dhe
parimet mbi të cilat është ndërtuar, prandaj për këtë arsye në parathënien e veprës
shprehet: “në qoftë se në këtë vepër sintetizohen aspekti struktural dhe aspekti historik
i trajtimit të letërsisë, mund të themi se ajo dëshmon përpjekjen e studimit historik të
letërsisë shqipe mbi parimet e shkencës moderne letrare”.553
551
Sinani, Shaban, Historia e letërsisë shqipe- çështje të hapura, Naimi, Tiranë, 2015, f. 106-107. 552
“Struktura dhe erudicioni letrar, shkencor dhe filozofik; struktura e pikëpamjeve për gjuhën dhe
përdorimin e saj; struktura e miteve që krijojnë shkrimtarët e kësaj periudhe dhe e topikës që sjell
përsëritja e temave, e mendimeve dhe e ndjenjave të njëjta; struktura e aspekteve ligjërimore; struktura
figurative, metrike dhe ritmike e vargut dhe tipologjia e tij; struktura tipologjike e gjinive, e llojeve dhe
e formave të poezisë lirike, të poezisë liriko-epike, të poezisë epike, të prozës letraro-shkencore dhe të
dramës. Hetimi i ligjësorive të brendshme të strukturës letrare, ndërkaq përcillet me hetimin e
marrëdhënieve jashtëtekstore. Për këtë arsye hetohen edhe shëmbëllesat tipologjike ndërmjet
romantizmit shqiptar dhe letërsisë shqipe, në njërën anë, dhe ndërmjet romantizmit evropian në radhë
të parë, të romantizmit të Evropës Perëndimore në anën tjetër”. Po aty, f. 7-8. 553
Po aty, f. 8.
156
2. Struktura, kriteret e ndërtimit
Si e ka ndërtuar studiuesi veprën? Ç‟lloj kriteresh ka vendosur për ndërtimin e saj?
Qosja ka ndërtuar historinë e letërsisë me synimin e hetimit të zhvillimit të letërsisë
shqipe për një periudhë të caktuar, përmes tipologjisë së gjinive letrare, e më tej sipas
traditës gjuhësore, formave të ligjërimit, figurave stilistike etj. duke iu përshtatur
specifikës së letërsisë shqipe e sidomos romantizmit.554
Tipar i dallueshëm dhe thelbësor në këtë vepër është kriteri që ai ka zgjedhur, kriteri i
drejtimit letrar, sepse vendosja e një kriteri të tillë nuk ka ndodhur më parë në vepra
të tjera të historisë së letërsisë. Ky kriter ka përcaktuar strukturën e saj, e cila në
brendësi të pjesëve, kapitujve dhe nënkapitujve të veçantë, ndërthur në mënyrë të
natyrshme pikëvështrime metodologjike të larmishme të karakterit historiko-kulturor
dhe estetiko-strukturor, si dhe një nevojë për vështrim të gërshetuar në plan diakronik
dhe sinkronik në bashkërendje me periudhën së cilës i përket. Në këtë kontekst merr
kuptim të plotë pohimi“Studimi i gërshetuar i dy rrafsheve, i rrafshit diakronik dhe
atij sinkronik, tregon përpikërisht stilin e epokës dhe të shkrimtarëve që caktojnë
karakterin e tij të veçantë.555
Po në këtë hulli studiuesi ka përcaktuar pasurinë e pikëvështrimeve dhe si rezultat
pasurinë e vëzhgimeve, karakterizimeve mbi autorë të letërsisë shqipe.556
Në aspektin strukturor e gjithë vepra është konceptuar në tri pjesë.
Pjesa e parë e monografisë “Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi I” me nëntitullin
Poetika, përfaqëson parimin e përgjithshëm të konceptit metodologjik, sintetizimin e
ligjësorive të brendshme të strukturës së sistemit letrar, tipareve që përcaktojnë
mënyrat e formësimit dhe zhvillimit të tij. Ndërtimi i saj mbështetet në kriteret e
vështrimit historik (hapësinor dhe kohor), kulturor, estetik, gjinor (e konceptuar për
herë të parë në tipologjinë e tyre), të strukturës gjuhësore dhe të strukturës folklorike
të mitit, të strukturave ligjërimore, të figurave dhe dukurive metrike, si dhe vështrimi
(për herë të parë) i romantizmit shqiptar në plan krahasimtar me romantizmin
evropian.
Ndërkaq në vëllimin II dhe III të kësaj vepre me anë të portreteve të autorëve të
veçantë, realizohet praktikisht lënda teorike e dhënë në pjesën e parë (në poetikë).
Nga kjo pikëpamje konceptuale Poetika në raport me dy vëllimet e tjera, ka një
marrëdhënie të veçantë të parashtrimit të tezës kundrejt argumenteve që e pasojnë. E
thënë ndryshe Poetika përfaqëson konceptin dhe idenë e përgjithësuar të dhënë
përmes analizës së ligjësorive, vetive, tipareve të elementeve që përbëjnë rregullin e
strukturës së zhvillimit. Brenda tyre gërshetohen kritere të ndryshme, si ai historiko-
554
Kodra, Klara, “Domosdoshmëria e një historie të re të letërsisë”, në Konferenca shkencore: Historia
e letërsisë shqipe, Akademia e Shkencave dhe Arteve të Kosovës, Prishtinë, 2009, f. 243. 555
Citat nga Claude Pichois et Andrè. M. Rousseau, “La literatura compare”, Librarie Armand Colin,
Paris 196, f. 96. 556
Dado Floresha, Sfida të historiografisë letrare, Bota shqiptare, Tiranë, 2009, f. 129.
157
kulturor me specifikat e poetikave të brendshme (veçoritë e strukturave të llojeve
poetike, të veçorive të kompozicionit, të dialogut, të parimeve krijuese etj.).
Vetë Qosja në parathënie shpjegon konceptimin dhe ndërtimin e gjithë veprës: Pjesa e
parë e kësaj vepre përbëhet nga pesëmbëdhjetë kapituj. Përkatësisht e ndarë në: Kreu
I - Struktura hapësionore, Kreu II- Shtrirja kohore, Kreu III- Struktura gjuhësore,
Kreu IV- Erudicioni letrar, filozofik dhe shkencor, Kreu V- Romantizmi dhe poezia
popullore, Kreu VI- Filozofia e gjuhës, Kreu VII- Përpjekjet për pastërtinë e gjuhës,
Kreu VIII- Mitet romantike, Kreu IX-Tipologjia e lirikës, Kreu X- Tipologjia e liriko-
epikës dhe e epikës, Kreu XI- Tipologjia e prozës, e prozës letrare shkencore dhe e
dramës, Kreu XII- Trajtat e ligjërimit, Kreu XIII- Struktura figurative, Kreu XIV-
Struktura rrokjesore dhe ritmike e vargut, Kreu XV- Romantizmi shqiptar dhe
romantizmi evropian.
Duke i konceptuar si struktura të mëvetësishme secilën prej tyre, Qosja shpjegon
ndërthurjen e procesit hulumtues të ndjekur prej tij- hetimi i ligjësorive të zhvillimit të
brendshëm të strukturës letrare, ndërkaq, përcillet me hetimin e marrëdhënieve të saj
jashtëtekstore. I ndërgjegjshëm që elementet jashtëtekstorë krijojnë mundësinë e
kuptimit të më të mirë të letërsisë. Për këtë arsye ai heton edhe shëmbëllesat
tipologjike mes romantizmit shqiptar dhe letërsisë popullore shqipe, në njërën anë dhe
ndërmjet romantizmit shqiptar dhe romantizmit evropian, dhe Evropës Perëndimore
në anën tjetër.
Duhet thënë që studiuesi nuk mjaftohet me kaq. Ai përveç strukturës dhe funksionit të
secilës pjesë përbërëse të sistemit, është i prirë të hedhë dritë edhe në horizontet e
pritjes të letërsisë shqipe të kohës. Me anë të hetimit të këtyre ligjësorive, sintetizon
analizën e veçorive të tij në planin e mikrostrukturës dhe në planin e makrostrukturës.
Ndërkohë që në dy pjesët e tjera, flet për pesëmbëdhjetë shkrimtarë të letërsisë së
romantizmit shqiptar. Kriteri, ku është bazuar për përzgjedhjen e tyre, lidhet me
plotësimin e karakteristikave të romantizmit në pikëpamje: ideore, tematike dhe
stilistike, krijimtaria e të cilëve shquhet për rëndësinë artistike dhe historiko-letrare.
Shkrimtarë të tillë si Naum Veqilharxhi, Jeronim de Rada, Frangjisk Anton Santori,
Kostandin Kristoforidhi, Pashko Vasa, Jani Vreto, Gavril Dara i Riu, Thimi Mitko,
Zef Serembe, Zef Skiroi, Naim Frashëri, Ndue Bytyçi, Sami Frashëri, Ndre Mjeda
dhe Filip Shiroka.
158
2.1 Konteksti
Pse është i domosdoshëm konteksti?
Duke qenë se Qosja i vëzhgon proceset letrare së jashtmi dhe së brendshmi557
mund të
themi, që konteksti është pjesë e rëndësishme në të tria vëllimet e veprës Historia e
letërsisë shqipe- Romantizmi. Për aq kohë sa në pararendje u përmend që historia e
letërsisë e përmban në vetvete historinë si ngjarje dhe si rrëfim për ngjarjen,
historiani pranëvendos kontekstin dhe dukurinë letrare me të cilën lidhet ky kontekst
me këtë qëllim.
Përcaktimi i drejtë i raportit të zhvillimit të letërsisë dhe krijimtarisë së shkrimtarëve
me kontekstin është shumë i rëndësishëm, sepse prej tij buron edhe kuptimi mbi
letërsinë.558
Gjithashtu ndërtimi i tij është i lidhur ngushtë me konceptin e studiuesit mbi
Romantizmin si drejtim letrar, të cilin e sheh të kushtëzuar nga lëvizja politiko-
kulturore e Rilindjes Kombëtare. Njohja e historisë dhe e rrethanave të krijimit të tyre
e bën Qosjen historian t‟i kuptojë ato në atë mënyrë si u kuptuan në kohën e tyre. Ky
proces interpretues e përfshin brenda vetes konceptimin historik të letërsisë pa rënë në
interpretimin e veprës letrare si dokument historik. Letërsia në të vërtetë nuk është
pasqyrim i proceseve shoqërore, por thelbi, rikrijimi dhe përmbledhja e gjithë
historisë, 559
megjithatë mund të themi që në konceptet e Qosjes mbi vështrimin e
dukurive jashtëletrare hasim një gërshetim të koncepteve të Wellek mbi raportet e
jashtme të letërsisë me shoqërinë, biografinë, psikologjinë dhe idetë560
dhe
koncepteve të Marksizmit mbi këto dukuri.561
Për këtë arsye procedimi i Qosjes kalon në disa hallka, të cilat janë në funksion të
kësaj të fundit (thelbit të letërsisë rikrijimit dhe përmbledhjes së gjithë historisë).
Studiuesi krijon një tablo të marrëdhënieve reale midis letërsisë dhe shoqërisë duke
trajtuar më gjerësisht: sociologjinë e shkrimtarit, 562
botëkuptimin e tij, përmbajtjen
shoqërore të veprave letrare, vendin dhe rëndësinë e tyre në jetën shoqërore, shijet e
lexuesit dhe ndikimin shoqëror të letërsisë.563
557
Wellek Rëne, Warren Austin, Teoria e letërsisë……f. 34. 558
Dado Floresha, Sfida të historiografisë..., f. 37. 559
Wellek… , f. 96. 560
Kemi parasysh pikëpamjet e Wellek&Warren mbi studimin së jashtmi dhe së brendshmi të letërsisë,
në veprën Teoria e letërsisë- një studim themelor mbi natyrën dhe funksionin e letërsisë në gjithë
kontekstet e saj. 561
U referohemi këtu koncepteve të marksistëve si Lukaç, Adorno, Goldman në veprën “Teoritë letrare
moderne” Ann Jefferson, David Robey, Albas, 2007. 562
Me sociologji të shkrimtarit kemi parasysh të dhëna që lidhen me: profesionin, problemin e bazës
ekonomike të prodhimit letrar, të prejardhjes dhe gjendjes shoqërore të shkrimtarit, të botëkuptimit
shoqëror të tij, të cilat gjenden të shprehura në pohimet dhe veprimtaritë joletrare Wellek Rene, Warren
Austin “Teoria e veprës letrare”, Onufri, Tiranë, 2007, f. 96. 563
Po aty.
159
Këto elemente janë të dukshme në kapitujt I-VII të vëllimit të parë të veprës.
Struktura hapësinore, Shtrirja kohore, Struktura gjuhësore, Erudicioni letrar, filozofik
dhe shkencor, Romantizmi dhe poezia popullore, Filozofia e gjuhës, Përpjekjet për
pastërtinë e gjuhës.
Në këtë vepër studiuesi e ndërton kontekstin për disa çështje:
1. Kontekst në kuptimin e përgjithshëm në të cilin është zhvilluar drejtimi letrar;
2. Kontekst në të cilin është zhvilluar çdo gjini letrare;
3. Kontekst krahasues të zhvillimit të romantizmit botëror dhe atij shqiptar;
4. Kontekst në të cilin është zhvilluar individualiteti dhe krijimtaria letrare e çdo
shkrimtari.
Në kontekstin e drejtimit letrar, të cilin studiuesi e trajton si një strukturë të sistemit
dallon çështje të tilla si:
- faktorë të jashtëm që ndikojnë në zhvillimin e tij si: hapësira në të cilën
zhvillon veprimtarinë e tij romantizmi, koha dhe gjuha, dija intelektuale,
marrëdhëniet me poezinë popullore si pjesë e traditës, zhvillimi gjuhësor e
përpunimi drejt estetizmit dhe vlerës artistike.
Vështrimi i kontekstit në një mënyrë të tillë synon në zbulimin e origjinës së një
prodhimi letrar, evoluimin e të cilit e sheh në marrëdhëniet shkak- pasojë të një
sërë faktorësh të jashtëm të cilët krijojnë kushtet për nxitje dhe mishërim të një
përvoje shpirtërore të caktuar artistike.564
Studimi i strukturës hapësinore i
shërben Qosjes të kuptojë mirë vendet dhe kushtet në të cilat cilat zhvillohet ky
drejtim letrar, karakteristikat e përftuara në sajë të tyre si nevojë për realizimin
shpirtëror, kulturor të një kombi. Zhvillimin e letërsive të kolonive me veçoritë e
tyre përkatëse studiuesi e sheh të nxitur nga vendi, koha e veprimtaria e gjerë
shoqërore- kulturore, të cilat përcaktojnë edhe strukturën në një farë mënyre të
prodhimit letrar dhe sistemit në të.565
Studiuesi gjithashtu merr në konsideratë
kontekstin kohor shoqëror-historik566
e letrar në të cilin bën periodizimin567
e
564
Wellek …Teoria e letërsisë….. f. 78 565
Roli i kolonive shqiptare në krijimin në orientimin dhe në popullarizimin e letërsisë shqipe është
shumë i madh, kurse vendimtar në ndikimin që do të ushtrojë në jetën dhe kulturën e popullit. Pa
vijimësinë e duhur në shekujt e përparshëm – as në kohë, as në hapësirë – letërsia shqipe fillon
historinë e saj me ritëm më të rregullt, kështu që veprat më të mira dhe më të rëndësishme për
strukturën e procesit të zhvillimit të letërsisë shqipe përgjithësisht krijohen, botohen jashtë atdheut.
Prandaj letërsia romantike është thuajse letërsi e kolonive: Kolonia e Arbëreshëve të Italisë, Kolonia e
Shqiptarëve të Stambollit, Kolonia e Shqiptarëve të Bukureshtit, Kolonia e Shqiptarëve të Kajros dhe
Kolonia e Shqiptarëve të Sofjes. Kontributi letrar i këtyre kolonive nuk është i njëjtë, duke dhënë secila
kontributin e veçantë në aspekte të ndryshme. Vëllimi dhe cilësia e veprimtarisë letrare të një kolonie
varet nga momenti historik kur një koloni e fillon aktivitetin e organizuar kulturor dhe letrar.
Romantizmi I... Vep. e cituar, f. 15. 566
Qosja i referohet kontekstit historik dhe shquan tipare tipike karakteristike të kësaj lëvizjeje
(Rilindjes Kombëtare), të lidhura ngushtë me këtë kontekst. Pranon që drejtojnë intelektualët, për këtë
arsye shenjat e para shihen në krijimtarinë shpirtërore, posaçërisht në letërsi, e cila si aktivitet qendror
kulturor i kombit, jo vetëm shënon disponimin që teksa nis të lindë dhe të përhapet në përpjesëtime të
gjera, paraprin gjendjen e ardhshme politike dhe historike (f. 46-48). Referuar po këtij konteksti trajton
çështjen Shqiptarët dhe lëvizjet çlirimtare të popujve ballkanikë. Duke sjellë në këtë kuadër një
zhvillim të natyrshëm të kombit drejt një njohje të re jetësore të realitetit, e cila përvetësohet
gradualisht në një proces të ngadalshëm, e kushtëzuar nga faktorë të ndryshëm.
160
zhvillimit të romantizmit duke u përqendruar në: shtrirjen kohore, 568
në llojin e
veprave të para romantike, 569
në idetë themelore mbi të cilat ndërtohen format e
mendimit romantik dhe nxisin krijimtarinë letrare, 570
faktorët ndarës që ndikojnë
në mënyrë të veçantë në tejçimin e iluminizmit të tillë si: faktori dialektor
gjuhësor, faktori fetar, faktori i mërgimit, faktorin kryesor bashkues (Lidhja
Shqiptare e Prizrenit), 571
tendencën intelektuale për ndërtimin e një opinioni
publik dhe zhvillimin e kulturës, të cilat natyrshëm kanë krijuar qenësinë
kombëtare.
Ky kontekst dhe kjo frymë e përgjithshme për studiuesin përcaktojnë fizionominë
tematike, stilistike, ideoartistike të romantizmit duke mundësuar krijimin e
gjinive, llojeve, tipave letrarë, mikrostrukturave dhe makrostrukturave të
letërsisë, të cilat i nënshtrohen një ritmi të zhvillimit shumë të përshpejtuar sesa
përpara, duke ndikuar ndërkaq në strukturën kohore të procesit të zhvillimit të
kësaj letërsie, ajo do të ndikojë edhe në qenien e saj estetike.
Element tjetër specifik i kontekstit letrar për studiuesin është:
567
Për Qosjen periudha e romantizmit shqiptar mbulon, si formacion stilistik, krejt gjysmën e dytë të
shek. XIX, kurse si rrjedhë dytësore vazhdon edhe në periudhë pasuese. E lidh zhvillimin e
romantizmit me periudha dhe ngjarje historike të caktuara, në të cilat është i mendimit që kombi
shqiptar ka pësuar ndryshime dhe zhvillime të dukshme në mendësi. Për këtë arsye e ndan romantizmin
në dy etapa:
Etapa e I që zgjat deri te Lidhja Shqiptare e Prizrenit, që është më e varfër për nga aktiviteti i
përgjithshëm kulturor, për nga numri i autorëve që merren me letërsi, numri i veprave poetike dhe i
shkrimeve romantike në përgjithësi. (mungesë revistash, e gazetave në gjuhën shqipe etj.).
Etapa e II fillon pas lidhjes shqiptare të Prizrenit, në të cilën thellohet dukshëm jeta mendore, e si e tillë
edhe jeta letrare kombëtare, shtohet numri i krijuesve të letërsisë shqipe dhe rrjedhimisht numri i
veprave romantike të fushave, gjinive dhe llojeve të ndryshme. Këtë etapë e karakterizon shtimi i
numrit të gazetave dhe të revistave në gjuhën shqipe, të cilat njëkohësisht sjellin edhe shkrime letrare.
F. 46-48. 568
Konstaton që romantizmi shqiptar mbulon një kohë relativisht më të gjatë se sa letërsia – e shtrirë në
formacione stilistike e periudhave të mëvonshme. 569
Si të tilla Qosja përcakton: Këngët e Milosaos, sepse në të shfaqen qartë orientimet tematike dhe
stilistike të romantizmit shqiptar, të cilat do të zgjerohen e pësojnë ndryshime nga autorë të
mëvonshëm.
Po kështu identifikon edhe veprat e Çajupit, Baba Tomori e 14 vjeç dhëndër si fillimi i një periudhe të
re, një formacioni të ri stilistik në letërsinë shqipe, në të cilin tema ideja, ndjenja, ndjeshmëria, gjuha
struktura romantike do të ekzistojnë të ç‟integruara nën ndikimin, madje epërsinë e rrjedhave të tjera
siç janë realizmi, neoklasicizmi dhe simbolizmi. F. 55. 570
Si ide të tilla përcakton iluminizmi kombëtar, trajtimi poetik, estetizimi i historisë dhe folklorizmi.
Iluminizmi kombëtar që e fillon Naum Veqilharxhi, për shqiptarët e Atdheut dhe Jeronim de Rada për
arbëreshët, estetizimi i historisë që e fillon Jeronim de Rada, Jani Vreto dhe Pjetër Zarishti, folkorizmi
që e fillon me Jeronim de Radën dhe Thimi Mitkon, përbëjnë përmbajtjen tematike dhe ideore të
letërsisë së re shqipe dhe madje të kulturës së shqiptarëve në përgjithësi, në nisje të Rilindjes. Po aty, f.
53. 571
Për Qosjen Lidhja Shqiptare e Prizrenit është faktor bashkues, sepse si një organizatë politike,
kulturore dhe filozofike e ndërtuar gjatë viteve të zhvillimit të Lëvizjes së Rilindjes Kombëtare,
iluminizmit të letërsisë romantike është faktori mbizotërues, që prej dhjetëvjetëshit të tetë fillon të
ndikojë shprehimisht në bashkimin e rrjedhave të letërsisë shqipe. Për këtë arsye ajo shënon kufirin
ndërmjet dy etapave të letërsisë shqipe të romantizmit: të etapës që po kryhej dhe të etapës që po
fillonte. Po aty, f. 54.
161
- struktura e veçantë gjuhësore si: ekzistenca e shumëgjuhësisë572
lidhjet e
letërsisë romantike që krijohen në këtë kuadër me gjuhën italiane573
, me
gjuhën greke, turke, perse, frënge.574
Tejkalimi i shumëgjuhësisë vjen si
dukuri e cila në një kohë të formimit të vetëdijes kombëtare, përcjell procesin
e formimit të letërsisë kombëtare.
- zhvillimi i gjithanshëm i erudicioni letrar, filozofik dhe shkencor përmes
interesimeve letrare, filozofike, shkencore të romantikëve të transmetuara
nga: shkalla e njohjes së gjuhëve të ndryshme kombëtare, prirjet e formuara
gjatë shkollimit ndaj kësaj apo asaj letërsie, lidhjet tradicionale të popullit
shqiptar me disa popuj të tjerë që sjellin interesime të caktuara për letërsitë e
tyre, njohja e krijuesve të caktuar të atyre letërsive edhe përtej kufijve të
vendit të tyre. Duhet shtuar këtu se këto elemente jashtëtekstore Qosja i
percepton dhe koncepton si strukturë jashtëtekstore, e cila ndikon në krijimin
e teksteve letrare pasi koncepti i tekstit nuk është absolut, por ka kuptim në
marrëdhënie me një strukturë historiko-kulturore dhe psikologjike, të cilat e
shoqërojnë.575
- Ndërkohë që interesimet e romantikëve për letërsitë e huaja, i evidenton në
tri mënyra: duke përmendur autorët e huaj- shkrimtarët, mendimtarët,
iluministët, historianët- si burim i informacionit të tyre; duke cituar mendimet
e tyre, me të cilat përforcojnë mendimet e tyre; duke përkthyer prej tyre
vargje, strofa, poezi të gjata apo të shkurtra; duke i përmendur si autoritete
572
Përdorimin e shumëgjuhësisë studiuesi e sheh të lidhur me disa faktorë: Janë formuar në një traditë
kulturore në të cilën janë përdorur edhe gjuhët e huaja në të cilat do të shkruajnë edhe vetë ata. Kushtet
e botimit të veprave të tyre në gjuhë të huaja janë më të përshtatshme se ç‟janë kushtet e botimit të
shkrimeve të tyre në gjuhën shqipe. Disa vepra në gjuhën shqipe synojnë të përmbushin disa qëllime, të
cilat nuk mund t‟i përmbushin në gjuhën shqipe. 573
Shënim. Kjo vlen për faktin sepse në të shkruan numri më i madh i romantikëve shqiptarë e, sidomos
arbëreshë dhe në të është shkruar numri më i madh i veprave të romantizmit të botuara në ndonjë gjuhë
të huaj. Sjell një informacion të detajuar mbi natyrën dhe funksionin e këtyre veprave. Përmend në
mënyrë të veçantë: Veprat publicistike të Zef Krispit, Vinçenc Dorsës, Albert Stratikoit, Mikele
Markiano, De Radës etj. Në këtë kuadër Qosja përmend Zef Jubanin, Luigj Gurakuqin, Filip Shirokën,
Pashko Vasën, që me shkrimet e tyre në italisht përmbushin qëllimin kryesor themelor të dygjuhësisë
dhe madje të shumëgjuhësisë të romantizmit shqiptar: qëllimin e informimit të opinionit të huaj për
çështjen shqiptare, për aktualitetin historik dhe kulturor të popullit shqiptar, domethënë të përmbushin
qëllimin e tyre propagandistik. Në këtë kuadër Qosja përmend Zef Jubanin, Luigj Gurakuqin, Filip
Shiroka, Pashko Vasa që me shkrimet e tyre në italisht përmbushin qëllimin kryesor themelor të
dygjuhësisë dhe madje të shumëgjuhësisë të romantizmit shqiptar: qëllimin e informimit të opinionit të
huaj për çështjen Shqiptare, për aktualitetin historik dhe kulturor të popullit shqiptar, domethënë të
përmbushin qëllimin e tyre propagandistik. Po aty, f. 77-82. 574
Po aty, f. 82-87. 575
Semioticieni J. Lotman, ndonëse në veprën e tij ka objekt tekstin letrar, shprehet: Çdo tekst artistik
mund të realizojë funksionin e tij social vetëm përmes komunikimit estetik në kolektivitetin e tij
bashkëkohor. Përderisa kjo lidhje e njohur kërkon jo vetëm tekstin, por edhe gjuhën, vepra letrare e
marrë në vetvete, pa një kontekst të caktuar kulturor, pa një sistem të përcaktuar kodesh kulturore është
njëlloj si “mbishkrimet mbi varr në një gjuhë të pakuptueshme”. Y.M. Lotman, Struktura
khudozhestvennogo teksta, Izdatelstvo, Iskustvo, Moskva, 1970, f. 345. Gjithashtu duke folur për
strukturën jashtëtekstore ai e sheh çdo tekst të përcaktuar nga shkaqe social-historike, kombëtare dhe
psiko-antropologjike, të cilat formojnë modelet artistike të botës, duke pranuar që koncepti i tekstit nuk
është absolut, por ka kuptim në marrëdhënie me një strukturë historiko-kulturore dhe psikologjike, të
cilat e shoqërojnë. Po aty, Kapitulli 9, Teksti dhe struktura artistike jashtëtekstore, f. 343-359.
162
krijuese në kuadrin e pohimeve me karakter historiko-letrar, teorik apo
thjesht historik.576
Ndër këto lidhje shquan:
interesimet për letërsitë antike greke dhe romake577
;interesimet për letërsinë
italiane;578
interesimet për letërsinë franceze579
;interesimet për letërsinë
angleze580
;interesimet për letërsinë gjermane/persiane dhe arabe.581
Mënyra e ndërtimit të erudicionit letrar, filozofik e shkencor përcakton për Qosjen
zhvillimin e ardhshëm të letërsisë romantike.
Raportet e romantizmit me poezinë popullore studiuesi i vëzhgon fillimisht si
marrëdhënie të poezisë së vjetër me poezinë popullore,582
e më tej si synim i
vetëdijshëm i një marrëdhënie të ngushtë mes poezisë romantike dhe asaj popullore në
bazë të kontekstit historik dhe shoqëror (evropian dhe shqiptar).583
Lidhjen e
576
Po aty, f 93. 577
Qosja thekson që letërsia greke njihet në mënyrë të plotë nga romantikët shqiptarë. Këtë e vë re
përmes përmendjes së autorëve dhe veprave të tyre. Thekson që ndër ta më i shquari është Homeri, të
cilin e përmendin në kontekste të ndryshme poetike, teorike, historiko-letrare, gjuhësore dhe historike. I
referohet kontributeve që kanë dhënë romantikët shqiptarë për njohjen e veprave të tij. Qosja përmend:
Naim Frashërin për përkthimin e Këngës së I të Iliadës, Luigj Gurakuqi përkthen vargje që të
konkretizojë konstatimet e veta teorike, Thoma Avrami përkthen vargjet mbi ndarjen e Hektorit me
Andromakën, Asdreni lë në dorëshkrim përkthim e tri këngëve të para të Odiseut. Të njëjtin konstatim
ka Qosja edhe për interesimin e romantikëve për letërsinë romake. Njohjen, vlerësimin, e tyre e lidh me
faktorë jashtëletrarë si: arsimimi nëpër shkollat klasike, përvetësimi në to i gjuhëve klasike dhe studimi
i letërsive në këto gjuhë. Kjo ka bërë që romantikët të pajisen me kulturë klasike të antikitetit greko-
romak, si një letërsi që rilind traditën, historinë dhe kulturën kombëtare duke që i shkonte më së shumti
për shtat edhe kontekstit kur u zhvillua romantizmi shqiptar. Po aty, f. 94. 578
Qosja e lidh me faktin se te rilindësit dhe romantikët italianë gjejnë shembullin e qëndrimit ndaj
traditës kulturore, dhe me ndikimin që romantikët shqiptarë kanë pësuar si pasojë e arsimimit dhe
formimit me letërsinë dhe kulturën italiane si marrëdhëniet shumëshekullore të vendosura mes dy
vendeve përkatëse në kontekstin historik. Po aty, f. 98. 579
Qosja shquan mungesën e një tradite në lidhjen mes letërsisë shqipe dhe asaj franceze. Njeh
prezencën e një sërë shkrimtarësh francezë. Evidenton vendin e veçantë që zë Lamartini dhe sidomos
ndikimin që kanë iluminizmi francez në tërësi. 580
Në to theksohet rëndësia që ka vepra e Bajronit për romantikët shqiptarë, risitë që solli në
pikëpamjen figurative, madhështinë e ndjenjave si dhe dashurinë e madhe me të cilën shkruan për
shqiptarët. Këto vargje konstaton Qosja bëhen dëshmia e dëshiruar që kënaq sedrën e tyre kombëtare,
që e shfrytëzojnë si mjet efikas në përpjekjet për formimin e vetëdijes kombëtare. Po aty, f. 102. 581
Studiuesi konstaton që lidhja me këto letërsi është më e dobët, pavarësisht përmendjes së emrave të
rëndësishëm sidomos impresionit që kanë lënë kryesisht veprat e Gëtes. Kundrejt letërsisë persiane dhe
arabe Qosja pranon mungesën e interesimit të romantikëve shqiptarë, përveç lidhjes së veçantë që ka
me të Naim Frashëri. 582
Vë në dukje se ky raport që në fillimet e tij ka qenë i rëndësishëm, pasi letërsia popullore është bërë
mbështetje e pazëvendësuar e poezisë së kultivuar. Këto lidhje mes tyre i sheh në baza më të gjera, më
shumë se ndikime të njërës ndaj tjetrës ai sheh ngjashmëri, për shkak se poezia e kultivuar deri në shek
XIX nuk ishte tërësisht e mëvetësuar nga poezia popullore. Për këtë arsye, argumenton Qosja, këto
lidhje janë sipërfaqësore, të jashtme, sesa përmbajtësore e thelbësore: janë lidhje që kapin kryesisht
ritmin, rimën, vargun (pra materialin gjuhësor). Këtë përfundim e lidh me argumentin se pikënisjet e dy
llojeve të poezive, fetare dhe popullore, nuk janë të njëjta. Këto pikënisje i sheh në realitetet që
karakterizojnë dy llojet e poezive, në frymëzimet, në ndjesitë shpirtërore, në imagjinatë etj. Në këtë
mënyrë një pjesë e poezive të kësaj kohe (fetare, të bejtexhinjve) Qosja i sheh si forma kalimtare mes
poezisë së kultivuar dhe poezisë popullore. Qosja është i mendimit që qoftë me shëmbëllesat formale
që kishte që prej fillimeve me poezinë popullore, qoftë me ndikimin thelbësor që fillon të pësojë prej
saj në gjysmën e dytë të shek. XVIII, poezia e vjetër, në të vërtetë poezia qytetare, veçmas i përgatit
kushtet e marrëdhënieve të ngushta që do të vihen ndërmjet poezisë së periudhës së romantizmit dhe të
poezisë popullore duke filluar prej dhjetëvjetëshit të katërt të shek. XIX. F. 113-114. 583
Është i mendimit që romantikët si askush tjetër që në fillimet e tyre i caktojnë poezisë funksion
historik dhe shoqëror. Qosja sheh poezinë popullore si nxitëse të ndërgjegjes kombëtare në poezinë e
163
romantizmit me kontekstin evropian, Qosja e justifikon me interesimin që tregohet në
Evropë për letërsitë popullore të popujve të ndryshëm dhe në përgjithësi për
krijimtarinë shpirtërore.584
Studiuesi synon të realizojë një tipologji të burimeve
origjinare të koncepteve krijuese të romantikëve, duke e lidhur me kontekstin historik,
kohën në të cilën kanë jetuar, përvojën personale dhe funksionin e veprave të tyre,
motivet e huazuara folklorike në strukturën romantike, modelet e personazheve
(femra, meshkuj), modelet e figurave artistike, ritmike, llojeve poetike ku kryesisht
shquan ngjashmëritë dhe njëkohësisht gjatë përpunimit të veprave mbi modelet
popullore shquan një proces tjetër, atë të ndikimit të shkrimtarëve në poezinë
popullore gjithashtu.585
Një vështrim të detajuar Qosja sjell edhe për ngjashmërinë e
modeleve figurative.586
Studiuesi e lidh filozofinë e gjuhës me kontekstin historik,
duke i dhënë rëndësi njohjes, zhvillimit, pastërtisë dhe emancipimit së saj për qëllime
kombëtare.587
kultivuar (një nxitje të këtillë ia jep poezisë së kultivuar poezia popullore e krijuar rreth ngjarjeve
historike, për këtë arsye shton kureshtjen e shkrimtarëve për të njohur krijimtarinë shpirtërore të
popullit). Konteksti folklorik historik është i rëndësishëm për Qosen, sepse ai bëhet pararendës i
kontekstit historik dhe kulturor të romantizmit. Modelet, figurat, heronjtë, f. 115-117. 584
Interesi për folklorin shqiptar vjen në mënyrë të natyrshme nga romantikët si pasojë e frymës që
ekzistonte në mbarë Evropën, por jo vetëm edhe nga romantikët e huaj, konteksti historik i vendit u
kishte ngjallur atyre kureshtjen për të njohur veç të tjerash edhe botën shpirtërore të shqiptarëve.
Praninë e motiveve folklorike në strukturën romantike Qosja e lidh fillimisht me faktorë jashtëletrare,
mjedisin me të cilin kanë marrëdhënie më shumë e jetojnë dhe si të tilla ato ndikojnë në formimin e
shijes dhe të etikës së tyre. Këtë dukuri Qosja e sheh të pranishme në vepra të ndryshme, sidomos në
ato të arbëreshëve të Italisë. Praninë e motiveve folklorike në veprën e këtyre të fundit e lidh me
njohjen e thellë të folklorit nga ana e tyre si dhe identifikimin me anë të tij të identitetit kombëtar etj.584
Është i mendimit që pavarësisht qëllimit të mirë nga ana e romantikëve, poezia romantike me
përmbajtjet tematike, motivet folklorike në strukturën e vet, folklorizohet në të shumtën e rasteve. Nga
i njëjti burim Qosja identifikon edhe praninë e personazheve meshkuj në veprat e romantikëve. Qosja
shpjegon kuptimin e këtyre figurave dhe argumenton mbi burimin e tyre. I sheh si figura të cilat
nëpërmjet hiperbolizimit të cilësive që ata tregojnë në situata të caktuara jetësore, bëjnë të mundur
krijimin e kultit të etikës të ashtuquajtur kombëtare. E identifikon këtë dukuri si prezente edhe në
romantizëm.F.118-134. 585
Edhe poezinë romantike e përshkon patosi i kultit etik. Përmes personazheve që bartin virtytet etike,
romantikët dëshirojnë t‟u krijojnë shqiptarëve gjedhen e sjelljeve, veprimeve të caktuara pozitive. Dhe
me qëllim që modeli i tyre njerëzor të jetë sa më i pranueshëm prej lexuesit, ata marrin prej poezisë
popullore personazhe të ndryshme historike apo legjendare dhe i ngrenë në nivelin e simbolit kombëtar,
qoftë më funksion kuptimor pozitiv, qoftë me funksion kuptimor negativ. Ai pranon që mendësia
psikologjike, përjetimi emocional dhe së fundi jo vetëm etika, por edhe shija estetike e shkrimtarëve
romantikë tenton të jetë e ngjashme me krijimtarinë popullore, e sjellë kjo prej ndërtimit të ngjashëm të
figurave mashkullore në vepra, të cilat veprojnë, ndiejnë dhe jetojnë me të njëjtën mendësi si në
folklor. Në të njëjtin përfundim arrin edhe për figurën e femrës. E identifikon konceptin e ndjeshmërisë
delikate që e karakterizon edhe në folklor, ndërsa vë në dukje përvijimin e tipareve tipike shqiptare të
vashës, e cila s‟mund të ishte i ndryshëm nga koncepti jetësor dhe mjedisi nga ku ushqehet ky
konceptim i kësaj figure. Shquan të vetmin konceptim të ndryshëm të Naim Frashërit, burimin e të cilit
e koncepton me premisë nga letërsia (shëmbëlltyra e Laurës së Petrarkës). Në këtë kuadër ndien të
nevojshme edhe të bëjë tipologjinë e tipareve të femrës shqiptare që shfaqen rëndom në përshkrimet e
romantikëve.F.136 -144. 586
Shënim. Në poezinë romantike më së shpeshti përdoren simbolet, metaforat, krahasimet dhe epitetet
që karakterizojnë edhe poezinë popullore… 587
Gjuha në këtë mënyrë bën të mundur, të jetë mjet i vetëdijësimit kombëtar të shqiptarëve, por mjet
informimi i opinionit europian mbi popullin shqiptar, traditat dhe të sotmen e tij kulturore dhe
historike.Ndër të tjera Qosja konstaton se vetë romantikët duke e parë gjuhën si mjet të qëllimeve të
ndryshme e estetizojnë atë, e shfrytëzojnë për nxitjen shpirtërore dhe emocionale të shqiptarëve, për
164
2.1.1 Konteksti i zhvillimit të gjinive letrare
Zhvillimin e gjinive letrare Qosja, sidomos tejkalimin e llojeve tradicionale dhe
krijimin e llojeve të reja, studiuesi e sheh si tendencë të përvojës evropiane (e ngritur
në nivel të parimeve estetike) dhe si parim krijues të romantizmit shqiptar. Kjo dukuri
lidhet me ndikimin e përvojës evropiane, por edhe të lidhur me kushtet kombëtare,
letrare dhe kulturore në të cilat është zhvilluar kur shprehet: “Pasuria e formave
letrare të romantizmit shqiptar është në pajtim të plotë me pasurinë e lëndës, të
problemeve dhe të ideve, me botëkuptimet dhe me pamjet që vijnë duke ndryshuar, me
aspiratat e forcuara çlirimtare domethënë me format e reja të mendimit dhe të
ndjeshmërisë që shfaqen në jetën shoqërore, kulturore dhe morale të shqiptarëve në
atë periudhë.”588
Të përshtatur me këtë kontekst studiuesi justifikon lëvrimin e poezisë lirike, të
poezisë epike, praninë aktive të poetëve kundrejt prozatorëve, edhe pse janë të
dukshme gjurmët e prozës në këtë periudhë. Kjo veçori është tipike e kontekstit letrar
të kohës (për romantizmin e letërsive evropiane në tërësi, e letërsive të mëdha ku janë
zhvilluar gjinitë dhe llojet e tjera) bashkëpërfshirë këtu edhe atë shqiptar. Mbizotërimi
i lirizmit dhe larmisë së llojeve lirike në romantizëm për studiuesin shfaqen nën
ndikimin e shkaqeve objektive, historike e shoqërore, por njëkohësisht edhe të
shkaqeve të brendshme letrare dhe kulturore, pra me kontekstin historik, kulturor e
letrar.
Ndër faktorët jashtëletrarë sheh:
- kontekstin historik, i kushtëzuar prej marrëdhënieve të ndryshuara mes
shtresave shoqërore, i përcjellë në ndryshimin e botëkuptimit dhe
ndjeshmërisë së qenies njerëzore, i cili në mënyrë të natyrshme kap edhe
orientimin e tyre kombëtar dhe kulturor, domethënë për forcimin e ndërgjegjes kombëtare Njëkohësisht
gjuha për romantikët është mjet i kulturës dhe i diturimit të kombit, prandaj ndihet i nevojshëm në atë
kontekst fillimisht diturimi me anë të gjuhës (krijimi i alfabetit, diturimi i kombit me anë të mësimit të
saj në shkolla, shkrimi i teksteve të ndryshme në gjuhën shqipe), më tej të arrihej pas një faze të
nevojshme zhvillimi të saj, në realizmin e formës më të lartë në gjuhë letrare. (Këtu kam parasysh
përcaktimin e termit që i bën Qosja përpjekjeve të romantikëve për lëvrimin e dy dialekteve
njëtrajtësisht për mbërritur në një variant të vetëm të saj.) Ai arrin në përfundimin se filozofinë
gjuhësore romantike e plotësojnë mbi të gjitha përpjekjet për ngritjen e dinjitetit të gjuhës shqipe, për
alfabetimin e saj, për afrimin e dialekteve dhe në fund për krijimin e gjuhës letrare kombëtare. Me
gjithë kufizimet e saj filozofia gjuhësore e romantizmit shtron dhe jep zgjidhjet e çështjeve më të
rëndësishme të letërsisë dhe të kulturës kombëtare. Filozofia romantike mbi gjuhën shqipe bëhet gjuhë
mbi çështjet e mëdha të jetës kulturore kombëtare, në kuadër të përpjekjeve të romantikëve për
zhvillimin e gjuhës dhe ngritjen e saj në nivel letrar. Qosja (i cili i vëzhgon të gjitha proceset në mënyrë
të detajuar në plan sinkronik dhe diakronik) evidenton një tjetër dukuri me mjaft interes që dëshmon
zhvillimin e saj, pastërtinë e gjuhës. I tërheqin vëmendjen raportet e gjuhës me barbarizmat, si dhe
përpjekjet e romantikëve për të dalluar ç‟është kombëtare e çfarë jo. Duhet thënë që ky qëllim i tyre
identifikohet prej tij si hap që çon drejt zhvillimit të ideve për zëvendësimin e tyre me fjalë shqipe. Po
të këtyre përmasave vlerëson Qosja kontributin e romantikëve kundrejt: arkaizmave, krahinorizmave,
neologjizmave, ndërkombëtarizmave, përpjekjet e tyre për pastërtinë e gjuhës shqipe. F.148-177. 588
Po aty, f. 220.
165
format të krijimtarisë së tij shpirtërore. Shfaqet në këtë kohë- pohon ai-
qëndrimi subjektiv ndaj jetës, shoqërisë, njeriut, i cili është bazë emocionale
dhe mendore e poezisë lirike. Ky terren i përshtatshëm për Qosjen lidhet edhe
me konsumimin e formave të ngurtësuara, të cilat i sheh si të pamjaftueshme
për t‟iu përgjigjur njeriut dhe ndryshimeve të tij shpirtërore, shijeve dhe
kërkesave për forma të reja;
- tradita letrare pararendëse në letërsinë shqipe ishte më shumë e mbështetur në
poezinë lirike edhe pse me karakter fetar i krijonte mundësitë më lehtë në
lëvrimin e lirikës, për të realizuar ngarkesat emocionale subjektive të
pjesëtarëve të një shoqërie dhe për të shprehur gjendjen e tyre kolektive
shpirtërore, kundrejt gjinive të tjera.
- Forcimi i vetëdijes kombëtare sjell me vete zgjimin e interesimit për letërsinë
popullore e cila ndikon te krijuesit romantikë me anë të llojit më të
lëvruar(poezisë lirike) strukturës vargore e kompozicionale etj.
- Ndikimi nga kultura europiane, romantizmi shqiptar rigjen lidhjet e tij me
kulturën dhe lirikën europiane, të cilat edhe kultura shqiptare historikisht i
përligj. Për arsye të nxitjeve shpirtërore e historike që sjell zbulimi i Evropës
moderne në horizontin e pritjes të romantizmit shqiptar inkuadrohen jo vetëm
poetët e romantizmit por edhe të periudhave të përparme.
- Faktorë të jashtëm589
të cilët lidhen me pamundësinë e kohës optimale që
kërkon lëvrimi i llojeve të tjera të gjata proza, drama.
2.1.2. Kontekst krahasues i zhvillimit të romantizmit evropian dhe atij
shqiptar
Edhe në vështrimin mbi raportin mes romantizmit evropian dhe atij shqiptar
studiuesi i kushton vëmendje kontekstit në të cilin zhvillohen këto marrëdhënie.
Kjo praktikë i hap rrugë evidentimit të ngjashmërive dhe ndryshimeve ideore,
tematike, stilistike, ndërmjet romantizmit evropian dhe atij shqiptar, duke marrë
në konsideratë dy pikëpamjet e mëposhtme:
- Romantizmi shqiptar ishte plotësisht autokton;
- Romantizmi shqiptar ishte një rrymë e importuar prej letërsive romantike të
popujve të mëdhenj të Evropës.
Qosja është i mendimit që asnjë nga këto pikëpamje nuk është plotësisht e
qëndrueshme sepse:
- pikëpamja e parë -argumenton ai- e veçon letërsinë romantike nga konteksti
letrar evropian prej të cilit nuk mund të veçohet;
589
Qosja u referohet faktorëve të tillë, si: të jetuarit në mërgim, mungesa e kohës objektive për t‟iu
kushtuar kohë sa kërkojnë format e mëdha të epikës, mungesa e alfabetit, e drejtshkrimit kombëtar, e
shtëpive botuese, e shtypshkronjave, lexuesve të shkolluar etj., f. 225.
166
- pikëpamja e dytë sjell hetimin tradicional të ndikimeve, në vend të
ngjashmërive dhe të ndryshimeve, që është fryt i përvojës moderne në
studimet krahasuese.
Në këtë mënyrë Qosja paraqet jo vetëm qëndrimin e tij, por e justifikon
ndërmarrjen e aplikimit të metodës krahasimtare si tendencë të shmangies së një
mendimi të sipërfaqtë, pa dashur të bëhet pre e qëndrimeve tradicionale.590
Për të realizuar synimin e tij studiuesi merr si premisë mendimin e studiuesve
bashkëkohorë që: romantizmi ishte një fenomen i përbashkët i shfaqur në letërsitë
e popujve evropianë pak a shumë në të njëjtën kohë dhe përpos karakteristikave
që e dallojnë romantizmin e një vendi të një gjuhe tjetër, ekzistojnë edhe
karakteristikat që e afrojnë.591
Duke marrë në konsideratë marrëdhëniet, shkëmbimet jetësore dhe ndërkulturore,
të cilat kanë pasqyrimet e tyre edhe në letërsi, e përpos tyre edhe në ato letrare dhe
artistike, që përgjithësisht ekzistojnë edhe atëherë kur lidhjet e tjera mes popujve
janë të vështirësuara apo të ndërprera plotësisht, studiuesi i referohet kontekstit
historik dhe atij kulturor paralelisht si dy procese të lidhura ngushtë me njëri-
tjetrin.
Kryesisht lidhur me kontekstin kulturor bën edhe përcaktimin e veçorive tematike
përmbajtësore dhe stilistike të cilat në letërsinë shqipe nuk shfaqen në të njëjtat
përmasa si në letërsitë e vendeve evropiane. Për këtë arsye ngjashmëritë Qosja i
sheh kryesisht me popujt e Ballkanit dhe Evropën Lindore sesa me atë
Perëndimore.
Të vendosura në plane krahasuese thekson:
- Dallimin mes përmbushjes së imagjinatës së lirë (romantizmi anglez, gjerman,
francez) formën e të cilit e përcaktojnë kërkesat estetike dhe ideologjisë
kombëtare, idealet e së cilës i përcakton pozita historike e kombit si karakteristikë
e romantizmi shqiptar.592
- Duke qenë se romantizmi është dukuri e përgjithshme evropiane dhe dukuri e
veçantë letrare kombëtare, ngjarjet historiko-shoqërore të kohës ndikojnë në të dy
realitetet.593
590
F. 381. 591
Po aty, f. 382. 592
E sheh romantizmin shqiptar si aktivitet qendror mendor të kulturës shqiptare në të cilin shprehet
drama e tejkalimit të robërisë shumëshekullore në njërën anë, sikurse edhetë formimit të vetëdijes së re
historike kombëtare, të ndjenjave dhe idealeve të reja kombëtare, në anën tjetër. Duke e pohuar që
romantizmi shqiptar krijohet në një kontekst të posaçëm kulturor, e sheh të ngarkuar me funksion
specifik. Funksioni mbizotërues është ai patriotik, sepse ai krijohet në kushte të tilla historike dhe nxitet
nga intelektualët (përfaqësuesit e shtresave të pasura) me horizonte të gjera njohurish dhe me formim
dhe në rrethana të caktuara politike-historike. F. 385. 593
Qosja pranon që ngjarjet e Revolucionit Francez ndikojnë në shoqërinë evropiane e njëkohësisht
ndikojnë edhe në realitetin kulturor shqiptar: Naim Frashëri shfaq simpati të veçantë ndaj tij dhe flet
me adhurim për Volterin, Ruson etj. f. 383.
167
- Karakteristikat tematike, përmbajtësore dhe stilistike shfaqen në lidhje me
zhvillimin e kontekstit të brendshëm kulturor, prej pozitës historike kombëtare të
secilit vend.594
- Romantizmi shqiptar krijohet në një kontekst të posaçëm historik dhe kulturor,
prandaj është i ngarkuar me funksion specifik. Funksioni mbizotërues është ai
patriotik, sepse ai krijohet në kushte të tilla historike dhe nxitet nga individë të
cilët i përkisnin shtresave të thjeshta shoqërore595
, intelektualët me horizonte të
gjera njohurish dhe me formim dhe në rrethana të caktuara politike-historike.
- Raportet subjektivizëm–individualizëm si botëkuptim jetësor kundrejt angazhimit
dhe njëjtësimit të interesave kolektivë si elemente tregues të perceptimit dhe
shprehësisë artistike në romantizëm të nxitur nga faktorë të jashtëm.
- Ndjesia e dhimbjes e nxitur nga shkaqe dhe motive të ndryshme.596
- Lëvrimi i motiveve historike dhe kthimit pas tek e kaluara shihen nga studiuesi të
ndikuara nga realitetet jetësore, të cilat ushtrojnë mbi individin një presion të tillë
që e bëjnë atë të dëshirojë strehim shpirtëror diku gjetkë në fe, në periudhën e
mesjetës etj. Ndërkohë që te romantikët shqiptarë ndodh e kundërta, kthimi tek e
kaluara realizohet për arsye të krenarisë dhe gjetjes së modeleve dhe motivimit për
të ecur përpara.597
- Në nivel horizontal të kontekstit studiuesi dallon lidhje të romantizmit evropian
kryesisht atë italian598
me atë shqiptar.
- Në plan vertikal romantizmi shqiptar shfaqet më vonë se ai evropian, por gati në
të njëjtën kohë me romantizmin e popujve të Ballkanit. Ndërsa në pjesën më të
madhe të popujve romantizmi zgjat më pak e çintegrohet brenda një kohe të
shkurtër, romantizmi shqiptar mbulon një kohë më të gjatë dhe procesi i
çintegrimit zgjat më shumë në kohë gjithashtu.
594
Si element i dallueshëm për Qosjen në këtë kontekst shfaqen romantizmi i vendeve të Evropës
Perëndimore, me tiparet tipike të letërsisë angleze, gjermane dhe franceze, të cilat nuk kanë mundur të
shfaqen në letërsitë e popujve të tjerë e aq më pak në letërsinë shqipe. Krijimtaria artistike e nxitur prej
kontekstit historik, shoqëror e kulturor në letërsinë romantike shqipe është e ngjashme më shumë me
romantizmin e popujve të robëruar të Ballkanit dhe në përgjithësi të Evropës Lindore, të cilët u
nënshtrohen interesave historikë kombëtarë dhe bëhet veprues në synimet e veta. 595
Në ndryshim nga romantikët evropianë, të cilët ishin bij të shtresave të larta shoqërore etj. 596
Te romantikët evropiane ajo shfaqet si rezultat i ndjesisë së përgjithshme, te romantikët shqiptarë
dhimbja motivohet fuqishëm nga faktorë objektivë, të lidhur me pamundësinë për të jetuar normalisht
në vendin e tyre. 597
Për më shumë shih f. 389-394. 598
Qosja konstaton se romantizmi italian është kombëtarisht i orientuar si ai shqiptar; Një pjesë e mirë e
romantikëve banojnë në Itali; Lidhjet e ngushta me kulturën italiane, thuajse të pandërprera favorizojnë
një komunikim të tillë. Ka edhe romantikë shqiptarë që kanë lidhje dhe njohin letërsinë romantike të
popujve të Ballkanit
168
3. Raportet sinkroni- diakroni
Në veprën Sfida të Historiografisë Letrare studiuesja Floresha Dado shprehet: Të
ndërtosh një histori letërsie, - do të thotë të konceptosh raportet diakronike dhe
sinkronike midis letërsisë dhe metodologjisë së studimit të saj. Thelbi i kësaj
marrëdhënie përfshin rrokjen e dyanshme ku shkojnë krahas: nga njëra anë gjykimi i
proceseve letrare si zhvillime historike, nga ana tjetër përcaktimi i vlerave estetike që
shpërfaqen në një periudhë të veçantë historike(citimi ynë).
Në këtë kontekst, referuar kritereve të hartimit të veprës të shprehura në parathënie:
“Në këtë vepër letërsia e romantizmit shqiptar studiohet në rrafshin e sinkronisë dhe
në rrafshin e diakronisë dhe, studiohet në këto dy rrafshe, me bindjen se vetëm ashtu
mund të shihen më qartë veçoritë që përbëjnë kompleksin e saj stilistik, që natyrisht
ekziston në rrjedhën e kohës, 599
”si dhe të mënyrës së ndërtimit të veprës, pranojmë
që historia e letërsisë për Qosjen nuk do të kishte kuptim nëse brenda saj dukuritë nuk
do të trajtoheshin në plan diakronik dhe sinkronik.
Duke qenë se diakronia ka në themel kuptimin dhe interpretimin e dukurive letrare si
kategori estetike, për të përcaktuar shkallën e ndryshimit të vlerës së tërësishme
artistike në rrjedhën historike të letërsisë shqipe, mund të themi që studiuesi e ndjek
këtë praktikë në ndërtimin e një serie kronologjike të autorëve përfaqësues të
romantizmit, veprat e të cilëve shquhen të rëndësishme për nga vlera e paraqitjes
historike të letërsisë sonë, ku është i dukshëm zhvillimi e brendshëm.600
Në këtë seri
janë përfshirë edhe ata shkrimtarë krijimtaria e të cilëve nuk shquhet për një shkallë të
lartë të vlerës estetike, por që përmes tyre bëhet i mundur pikërisht ky proces i
zhvillimit.601
Mund të përmendim në këtë rast faktin që studiuesi e nis serinë e shkrimtarëve me
Naum Veqilharxhin dhe e përfundon me Ndre Mjedën, ku për nga rëndësia me
karakter historik shquan De Radën, Santorin, Pashko Vason, Gavril Darën, Seremben,
Naim Frashërin, Filip Shirokën, Zef Skiroi, Ndre Mjedën. Ndërkohë që në grupin
tjetër të shkrimtarëve shquan elemente gjuhësore tipike të romantizmit, si premisë për
të evidentuar zhvillimin.602
Ndërtimi kronologjik me bazë krijimtarinë e shkrimtarëve
e shtrin vështrimin diakronik jo vetëm në drejtim të vlerës estetike të veprës, por edhe
në procese të tilla si procedeja krijuese e stili i shkrimtarit, apo edhe horizonti i pritjes.
599
Historia e letërsisë shqipe- Romantizmi, I, II, III, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 7. 600
Dado Floresha, Sfida të historiografisë letrare, Bota Shqiptare, Tiranë, 2009, f. 249. 601
U referohemi këtu shkrimtarëve si Naum Veqilharxhi, Thimi Mitko, Jani Vreto, Kostandin
Kristoforidhi, Ndue Bytyçi, Sami Frashëri etj. Në veprimtarinë dhe krijimtarinë e shkrimtarëve të
mësipërm, e cila nuk i përket mirëfilli letërsisë, por që shquhet për një kontribut të veçantë me karakter
patriotik e kulturor, studiuesi shquan kryesisht elementin gjuhësor zhvillimi dhe përpunimi i të cilit
gradualisht çon drejt një forme dhe funksioni të ri estetik, përveç funksionit thjesht komunikues, të
cilën gjuha e mbart në vetvete. 602
P.sh., te Naum Veqilharxhi studiuesi vë në dukje strukturën gjuhësore stilistike të ligjërimit ku
shquan dy prej cilësive themelore të gjuhës dhe stilit romantik: etosi dhe patosi. Historia e letërsisë… f.
31.
169
Përmes diakronisë përcakton veçoritë tipologjike të cilat nuk shfaqen të në të gjithë
shkrimtarët në trajta të njëllojta (p.sh. poezia lirike e Naimit nuk shfaqet me trajta të
njëjta me Seremben e Mjedën, e njëjta dukuri mund të shquhet te lëvrimi i poemës
epike ku trajtat e epizmit te De Rada ndryshojnë nga epizmi i Naimit apo i Gavril
Darës). Me anë të një qasjeje të tillë gjithashtu, vendos në një raport të veçantë tiparet
tipologjike të formësuara që nga fillimet e lulëzimit të poezisë lirike (kryesisht në
lidhjet që tregon me poezinë popullore) dhe evolucionit që pëson ajo (poezia lirike)
nga njëra fazë e romantizmit në tjetrën, nga njëri autor te tjetri, nëse mund t‟i
referohemi këtu poemave liriko-epike të De Radës kundrejt poemave lirike të Mjedës.
Studimi diakronik depërton në zhvillimet graduale të brendshme të letërsisë, që
kulmojnë në një ndryshim të dukshëm të stilit letrar, në raportet që ajo ka krijuar si
me sistemin të cilit i përket, ashtu edhe me format e tjera të zhvillimit që kanë lënë
gjurmë në procesin e evolucionit të një autori, e sidomos të një periudhe. (Kështu
interpreton gradualisht zhvillimin e motiveve në poezinë lirike kulmin e së cilës e
gjen te poezia filozofike e Naimit si rezultat i zhvillimeve graduale që ndodhnin në
letërsinë romantike apo të tipave të poezisë lirike, siç është poezia me subjekt e
Mjedës, e cila si karakteristikë të saj mbart këmbimin e trajtave të ligjërimit.)
Në këtë hulumtim të evolucionit të letërsisë romantike, Qosja ndërton strukturën
diakronike sipas modelit dominant, mbizotërues, kur pohon se “tipi mbizotërues i
formacionit stilistik të romantizmit shqiptar, është vjersha lirike, në të cilën
gërshetohen disponime, shpesh edhe të kundërta: disponimi himnik me disponim
elegjiak; disponimi solemn me disponimin e përvuajtur; ndjenja e gëzimit me ndjenjën
e dhembjes; shpresa me dëshpërimin; durimi me revoltën. Pas vjershës lirike, si tipa
mbizotërues të epikës vijnë poema epiko-lirike, kryesisht heroike dhe kënga epike, si
forma të përziera kaluese ndërmjet epopesë dhe poemës thjesht lirike.603
Pra nga njëra
anë evidenton, përmes treguesve(dominantet letrare të sipërmendura), gjendjen e
qëndrueshme të letërsisë në këtë periudhë, nga ana tjetër ripërtëritjen dinamike dhe
zhvillimin e këtyre formave, të cilat kanë zëvendësuar gradualisht format e vjetra dhe
krijojnë mundësi për shfaqjen e formave të reja. Kështu në përshkrimin që u bën
studiuesi të gjithë tipave të poezisë lirike apo asaj epike, ai jo vetëm i konstaton ato jo
vetëm si llojet më të lëvruara, por edhe si shfaqjen e tyre në forma të reja, duke
theksuar pikërisht elementet të cilat kanë sjellë zhvillimin.604
Duhet thënë se këtë
dukuri studiuesi e përçon përmes vëzhgimit të raportit mes poezisë popullore e asaj të
vjetër, poezisë popullore e asaj romantike dhe njëkohësisht përmes lindjes dhe
zhvillimit të formave të ndërmjetme etj.
603
Po aty, f. 281. 604
Referuar këtij konteksti Qosja shprehet: Poema epiko-lirike, pa dyshim është forma kryesore e
epikës romantike shqiptare. Në të mund të trajtohen përmbajtje pak a shumë të ndryshme... varësisht
prej mbizotërimit të elementit epik, tregimtar, apo mbizotërimit të elementit lirik, poema heroike i
afrohet me tepër kur poemës lirike dhe kur epopesë...ajo e dëshmon dukurinë e epizmit të forcuar në
etapën e dytë të romantizmit shqiptar...këto vepra të formës së madhe më së shumti i afrohen nocionit
të epopesë klasike pavarësisht se tregojnë edhe elementet e reja të cilat në kohën e romantizmit
tjetërsohen dukshëm prej qenies së vet. F. 259-260.
170
Përmes elementeve ndikuese dhe përshtatjeve të vështruara në diakroni, studiuesi
heton proceset e brendshme artistike, siç janë trajtat e ligjërimit, strukturat figurative,
strukturat ritmike (të gjata, të mesme dhe të shkurtra), 605
të cilat jo vetëm u zhvilluan,
por edhe pasuruan sistemin letrar të kohës me struktura dhe funksione të reja etj.
Mund të përmendim të tilla, si p.sh.: ritmet e strukturave të shkurtra rrokjesore, të cilat
përveç funksionit të përforcimit dhe përshpejtimit, të shquarjes së fjalës, idesë e
emocionit, i bashkëngjit edhe bartjen e tendosjes emocionale apo anën grafike (si
pjesë e strukturës ritmike) duke u bërë pjesë e kuptimit të poezisë.606
Vështrimi i letërsisë shqipe në prerjen diakronike, i shërben për të përcaktuar dukuri
të tilla si përdorimin e figurave të caktuara letrare si mjete gjuhësore poetike përmes
të cilave përvetësohet bota dhe realizohet imagjinata e krijuesit në një periudhë
historike, të cilat për studiuesin përbëjnë një strukturë më vete, 607
krijimin e
strukturës rrokjesore dhe ritmike të vargut që nuk njiheshin më parë, të cilat i hapin
mundësi krijimit të tipave të rinj rrokjesorë dhe ritmikë të vargut në gjuhën
shqipe.608
Shkaqet dhe tiparet e dukurive të ndryshme letrare, shihen jo vetëm si
dukuri estetike, jo vetëm si risi të elementeve formale, por edhe si evolucion të
ndjeshmërisë dhe vetëdijes artistike, si pasurim të vetëdijes dhe intuitës krijuese, në
rrethana përkatëse të jetës shpirtërore të shoqërisë shqiptare.
Përmes vështrimit diakronik Qosja ka nxjerrë në dukje kategori të reja estetike
historike (poema liriko-epike, proza), duke përcaktuar faktorët e vërtetë historikë që
shkaktuan risi në fenomene letrare, e deri në ç‟masë janë të perceptueshme në
momentin historik të shfaqjes, sa aktiv është aktualizimi i saj, në ç‟masë modifikoi
perspektivën e zhvillimit të letërsisë shqiptare, sa është e lidhur me lexuesin.
Gjithashtu evidenton mënyrën se si letërsia u përgjigjet problemeve njerëzore, si
përjetohen këto vepra në cilësitë e tyre autentike duke pasur parasysh kushtet që i
sundojnë dhe i kushtëzojnë ato. Kjo lidhet ngushtë me faktin, kur përmes trajtimit të
motiveve, lëvrimit dhe mbizotërimit të tyre në vepra të ndryshme romantike zbulohet
shkalla e gjerë e përjetimit të aktualitetit dhe problematikave të caktuara të tilla, si:
motivi patriotik i shoqëruar nga patosi dhe trajtat ligjërimore thirrore dhe vlerësuese,
motivi i dhembjes si përjetim personal e shoqëror, motivi meditativ si shprehje e
dilemave që përherë e kanë shoqëruar njeriun, motivi erotike etj.
605
P.sh.: në letërsinë e bejtexhinjve shquan krijimin e strukturave ritmike dhe përdorimin e tetërrokëshit
nën ndikimin e letërsive orientale, arabe, persiane dhe turke, duke përdorur leksikun arab dhe turk,
bejtexhinjtë doemos i sjellin tetërrokëshit veçori ritmike e melodike që nuk i njeh tetërrokëshi i gjuhës
shqipe, f. 353. 606
Po aty, f. 347-348 607
Qosja është i mendimit që, në qoftë se parimet e përdorimit të materialit gjuhësor, prandaj edhe të
ndërtimit të figurave, në përgjithësi, janë të varura edhe prej gjinive, madje prej llojeve letrare, është e
kuptueshme pse figurat përbëjnë një shtresë posaçërisht karakteristike të vargut, si formë e gjuhës më
të stisur, më “figurative”. F. 307. 608
Po aty, f. 336.
171
Vështrimi diakronik në kuptimin e brendshëm dhe thelbësor të tij e ndihmon
studiuesin të vendosë në rend historik për t‟u vlerësuar si ngjarje letrare, përballë
sfondit pararendës të letërsisë, si kulme të drejtimit letrar, të stilit letrar (krijimtarinë e
De Radës, Naimit, Mjedës) për të parë krijimtarinë dhe veprat e tyre si pjesë të një
procesi i cili përfaqëson një zhvillim si risi e njëkohësisht, si pjesë e pashkëputur e
gjithë zinxhirit historik-letrar. Ai zbulon faktorët historikë që i bënë dukuri të reja, në
ç‟masë këto stile ishin të reja në momentin kur u shfaqen, çfarë kthese shënuan ato në
mënyrën e realizimit të brendisë së tyre, në ç‟masë kanë modifikuar pikëvështrimin
mbi letërsinë, duke pasur parasysh veprat pararendëse.
Në prerjen sinkronike Qosja thellohet në të dyja fazat e zhvillimit të romantizmit duke
depërtuar më mirë në strukturën letrare të tyre(kryesisht kjo ndodh më shumë në fazën
e dytë) për të pasqyruar evolucionin e vërtetë nga një fazë në tjetrën. Të gjithë
krijimtarinë e shkrimtarëve e sheh si pjesë përbërëse të sistemit, funksioni estetik i të
cilave me kalimin e kohës bëhet mbizotërues, si letërsi e cila ka veçoritë e saj të
dallueshme, qëndrueshmëria e së cilës lidhet ngushtë me parimet teorike-estetike ku
për arsye të caktuara del edhe jashtë sistemit. Përmes përshkrimit të krijimtarisë së
secilit prej shkrimtarëve vihet në dukje variacioni dhe larmishmëria. Nuk janë të pakta
rastet kur studiuesi me këtë synim, vendos në plane krahasuese krijimtaritë e dy
shkrimtarëve, të cilët ndajnë në mënyrë të përbashkët kohën historike në të cilin kanë
jetuar, ndikimet etj. dhe vë në dukje evolucionin artistik.609
Përmes studimit sinkronik
të letërsisë duke u përqendruar tek p.sh. te poetë të një periudhe në planin diakronik
ata i bashkon makrosistemi (letërsia), por i dallon mikrosistemi610
(veçoritë
individuale, të papërsëritshme, të tilla mund të përmendim veçoritë e krijimtarisë së
De Radës, Santorit, Serembes, Gavril Dara, Naimi, Mjeda etj.)
Kryqëzimi i diakronisë me sinkroninë është përdorur shpesh nga studiuesi si p.sh.: në
vështrimin për strukturën hapësinore dhe shtrirjen kohore, strukturën gjuhësore; në
vështrimin që i bën strukturës së erudicionit letrar, filozofik dhe shkencor, të cilën e
lidh në diakroni me interesimet e shkrimtarëve për letërsinë europiane, referuar një
konteksti të caktuar social-kulturor611
dhe njohjes së gjuhëve të huaja; në raportin e
romantizmit me letërsinë popullore, mitet romantike dhe tipologjinë e gjinive letrare;
në vështrimin e veprës së De Radës apo Naimit apo Mjedës si në nivel horizontal,
ashtu edhe vertikal, ndikimin e të cilëve e sheh si kontribut në zhvillimin e tërësishëm
të sistemit letrar në një moment të caktuar historik, si tregues të vazhdimësisë, apo
609
Mund të përmendim si shembuj të tillë: vështrimin krahasues të De Radës me Santorin, 610
Dado Floresha, Sfida të historiografisë... f. 258. 611
Qosja u referohet faktorëve me ndikim të madh apo më të vogël, si: lidhjeve tradicionale të popullit
shqiptar me disa popuj të tjerë, që sjellin interesime të caktuara për letërsitë e tyre, prirjet ndaj letërsive
të preferuara, të formuara gjatë shkollimit, njohja e krijuesve të caktuar të atyre letërsive edhe përtej
kufijve të vendit të tyre, shkalla e pajtimit të ideve dhe mendimeve të veçanta të disa autorëve të huaj
me idetë dhe mendimet e tyre etj.F. 91.
172
përmbysjes së letërsisë paraardhëse dhe, nga ana tjetër, thekson veçanësinë e stilit të
tyre612
më shumë sesa shënon një dukuri estetike të pavarur, me vlera ose jo.
Vështrimi sinkronik në rastin tonë, jo plotësisht e ndihmon për ta parë historinë e
zhvillimit të letërsisë shqipe si histori të funksionit letrar613
, pasi duke u fokusuar
kryesisht në krijimtarinë e tërësishme, në procedeun krijues, në trajtat ligjërimore,
edhe pse e sheh atë si praktikë krijuese të subjekteve historike të një kushtëzimi
historik, pra social, kulturor, ideologjik, ekonomik, ajo lë jashtë vëmendjes fokusimin
në mënyrë të plotë mbi prodhimin e kuptimit të mesazhit gjë që zbeh dominimin e
funksionit letrar të veprave. Këtë dukuri mund ta ilustrojmë përmes shembullit të De
Radës në të cilin studiuesi i kushton vëmendje procesit krijues të tij, varianteve të
poemave, por jo në mënyrë të mirëfilltë prodhimit të kuptimit dhe vlerës estetike të tij.
Te Mjeda studiuesi i kushton më së shumti vëmendje kësaj dukuri (prodhimit të
kuptimit e vlerës estetike), por ajo është e pamjaftueshme për ta vënë në dukje si
prioritet të praktikës së studiuesit.
Pavarësisht kësaj, në prerjen sinkronike studiuesi trajton dhe diferencon vlerat e të
njëjtit moment historik, si dhe përcakton deri në ç‟masë veprat e një periudhe letraro-
historike pranohen nga lexuesi i sotëm.
3.1. Paraqitja e evolucionin letrar përmes poetikës
Në vëllimin I Poetika, studiuesi e trajton evolucionin letrar në aspekte të ndryshme që
nga mjetet sunduese që dominojnë gjinitë, format letrare, trajtat ligjërmore e deri
tefaktorët historiko-socialë-kulturorë, të shkrirë në brendinë e veprave artistike.
Përveç hierarkisë së vlerave, e rëndësishme për të është hetimi i dukurisë së
ndryshimit të vazhdueshëm të tyre614
, ku pjesë e këtij ndryshimi janë dhe faktorët
socio-historikë dhe gjeneza e fenomeneneve letrare.
Përsa u përket këtyre të fundit mund të themi që panorama e gjerë e kontekstit social-
historik e letrar ka në fokus ndryshimin e faktorëve të jashtëm, gjurmët e të cilëve
gjejnë shpërfaqjen e tyre në krijimtarinë shpirtërore e më tej në letërsi.
Për pasojë konstatojmë që elementi i parë i ndryshimit vihet re në kontekstet social-
historike të zhvillimit të kolonive shqiptare të cilat, detyrimisht për Qosjen, pasohen
nga karakteristika të ndryshme në varësi të vendit ku zhvillohen nga një koloni në
tjetrën. Ndryshime këto që u përkasin veçorive të përgjithshme të rrafshit: tematik,
stilistik, të llojeve letrare, të cilat ndiqen nga veçori individuale në përputhje me
specifika të kolonive dhe vendeve ku jetojnë të tilla, si: ngjyresa, visoret, temat dhe
motivet; personazhet historike apo të imagjinuara me emra joshqiptarë, simbolet,
612
Tek Naimi studiuesi evidenton veçoritë specifike të krijimtarisë së tij, në raport me pararendësit dhe
bashkëkohësit. 613
Dado Floresha, Sfida të historiografisë... f. 262. 614
Po aty, f. 280.
173
mitet, kurse më rrallë struktura ritmike e vargut të vendit të traditës ku është krijuar
kolonia. Megjithatë i nënshtrohen thelbit ideor dhe stilistik të romantizmit shqiptar si
formacion stilistik e madje si ideologji kombëtare.
Ndryshimi hetohet edhe në strukturën gjuhësore të romantizmit ku studiuesi shquan
faktin që romantikët, ndryshe nga pararendësit e tyre, të cilët shkruanin në latinisht
apo edhe në greqisht e italisht, si pjesë e formimit kulturor, shkruanin në gjuhë të
huaja duke pasur synim informimin e lexuesve të huaj mbi problematikat aktuale të
kohës.615
Në strukturën e erudicionit letrar elementi që bën ndryshimin në diakroni lidhet me
moskoherencën e mosinteresimin e romantikëve shqiptarë, kundrejt shkrimtarëve
bashkëkohorë dhe prirjeve të tyre realiste, ndjeshmërisë parnasiste apo simboliste, kjo
për një kontekst social-historik të ndryshëm nga ai evropian.
Në strukturën e miteve romantike ndryshimi përcillet në pikëpamje konceptuale mbi
mitet. Studiuesi konstaton që shkrimtarët romantikë shqiptarë krijojnë mitet e tyre
romantike, përdorimi i të cilëve lidhet më shumë me interesimin ndaj realitetit të tyre
historik dhe funksionit shoqëror me të cilin lidhen këto mite, kundrejt romantikëve
evropianë që i përdorin për t‟iu shmangur aktualitetit, i rimarrin e i trajtojnë mitet në
forma origjinale dhe sjellin konceptime të reja përmes tyre.
Në tipologjitë e gjinive, ndryshimi hetohet në dy kahe, në raport me traditën dhe në
raport me letërsinë evropiane. Ndryshimi thelbësor kundrejt letërsisë pararendëse për
studiuesin, qëndron pikërisht në lëvrimin e tri gjinive dhe formimin e llojeve dhe
tipave, të cilët nuk kanë qenë të njohur më parë nga tradita e që sjellin një zhvillim të
gjithanshëm të tyre. Ndërkohë që në letërsinë evropiane romantizmi vjen si
vazhdimësi e natyrshme e një tradite të pasur të lëvrimit të të tri gjinive letrare të
konsoliduara. Lëvrimi i llojeve të reja është për Qosjen, si rezultat i ndryshimit të
konteksteve social-historike, si dhe nga shkaqet e brendshme letrare dhe kulturore.
Përveç aspekteve të jashtme ndryshimi hetohet edhe në raportet mes vetë llojeve
letrare apo motiveve të ndryshme të të njëjtit lloj.616
Ndërsa në lëvrimin e llojeve të
ndërmjetme, risia dhe ndryshimi njëkohësisht konstatohet në paqëndrueshmërinë
tipologjike me epërsi herë të njërit lloj, ashtu edhe të tjetrit, 617
në mjetet dhe teknikat
me të cilat krijohen.618
615
Historia e letërsisë….I, f. 74. 616
Qosja vendos në plane krahasimtare poezinë me motiv patriotik dhe atë erotik, ku te kjo e fundit
shquan elementet me të zhvilluara asociative, kuptimet universale dhe shprehjen më të përpunuar
artistike, f. 226. 617
Është fjala për format kalimtare ndërmjet lirikës dhe epikës në të cilat herë ndihet epërsia e lirikës e
herë tjetër e epikës, f. 255. 618
Studiuesi shpjegon këtu mjetet dhe teknikat me të cilat ndërtohen llojet e ndërmjetme ku mes të
cilave shquan: qëndrimin e shkrimtarit në pozita të subjektivitetit aq edhe të objektivitetit (personazhet
jo vetëm rrëfejnë, por edhe rrëfehen), qëndrimin e tij në pozita vëzhguese asnjanëse kundrejt ngjarjes
etj., f. 263.
174
Përsa i përket tipologjisë së trajtave të ligjërimit dhe të strukturës së figurave dhe
strukturës ritmike të vargjeve ndryshimi vjen përmes hetimit të formave pararendëse
dhe pasrendëse të ligjërimit, vargjeve e figurave stilistike, duke konstatuar se këto
ndryshime i përkasin më tepër fazës së parë të romantizmit sesa asaj të fundit, në
funksion të shquarjes së fjalës, ideve, ndjeshmërisë etj. Ndërsa për strukturat ritmike
ndryshimi vjen gradualisht nga imitimi i vargjeve popullore në krijimin e vargjeve të
reja, si rezultat i pjekurisë, zhvillimit të përvojës dhe ndikimit nga letërsia evropiane.
Në raportet mes letërsisë evropiane dhe asaj romantike shqiptare, ndryshimi përcillet
mes të tjerash në teknikat krijuese, ku në mënyrë specifike shquhet parimi i qartësisë
së romantikëve shqiptarë, kundrejt thellimit asociativ të ndjenjës dhe i mendimit me
anë të nëntekstit, i cili është parim krijues për romantikët evropianë619
etj.
Nga sa më lart mund të themi që ndryshimi është element thelbësor i hetimit të
Qosjes, i cili përcjell evoluimin në aspekte të gjithanshme. Për të është e rëndësishme
të përcaktojë raportet mes formave të reja letrare dhe atyre të vjetra, të teknikave
krijuese dhe trajtave të ligjërimit, të raporteve mes romantizmit shqiptar e atij
evropian sepse në këtë mënyrë shquan sa zhvillimin, aq edhe origjinalitetin e letërsisë
në tërësi.
4. Ç’lloj metodash ka përdorur?
Ç‟lloj metodash ka përdorur Qosja në ndërtimin e Historisë së letërsisë shqipe?
Në mendimin teorik dhe filozofik, ekzistojnë shumë pikëpamje për kuptimin e termit
metodë. Hegeli duke parashtruar pikëpamjen e tij se “metoda duhet t‟i përgjigjet
objektit tek i cili zbatohet, kështu që metoda do të ishte një mënyrë e organizimit të
brendshëm ose strukturë e përmbajtjeve të objektit”620
, zbulon thelbin e kuptimit të
metodës.
Në kohët moderne Wellek si teoricien e historisë së letërsisë e përkufizon metodën në
këtë mënyrë:“Kuptimi i plotë i një vepre arti nuk përcaktohet nga kuptimi që i kanë
dhënë asaj autori dhe bashkëkohësit e tij. Ky kuptim i plotë është më shumë rezultat i
një procesi rritjeje kuptimore, domethënë i përgjithësimit të atyre kuptimeve që ka
zbuluar historia e kritikës dhe lexuesit të shumë epokave.621
Si rezultat është e kuptueshme që metoda në kuptimin e saj të gjerë është mënyra me
të cilën ne ndjekim karakterin e një objekti njohës, mënyrën e ekzistencës dhe vlerës
së tij. Nga ana tjetër mënyra e ekzistimit të objektit, përcakton mënyrën e kërkimit të
tij. Kjo do të thotë se metoda e kërkimit të një objekti njohës, përcaktohet prej natyrës
së vetë objektit. Përveç kësaj marrëdhënie reciproke, zgjedhja ndaj metodës
përcaktohet nga qenia etike e subjektit njohës: nga etika profesionale dhe nga etika
619
Po aty, f. 410. 620
Cituar sipas Kulakova, Kate: “Theory of literature”, Publishing House Slovo, Skopje, Repucblic of
Macedonia, Scopje 1999, f. 251. 621
Cituar sipas Wellek, Rene &Warren, Austin: “Teoria e letërsisë”, Një studim themelor mbi natyrën
dhe funksionin e letërsisë në gjithë kontekstet e saj, Onufri, Tiranë, 2007, f. 41.
175
metodologjike, si manifestim i së parës. Të përcaktohesh për zgjedhjen e metodës do
të thotë, që nëpërmjet saj ta zgjedhësh veten dhe ta shfaqësh atë.622
Me synimin për t‟i dhënë studimit letrar një karakter të sistemuar shkencor, mbi
përpunimin e koncepteve të qarta të studimit të letërsisë, si dhe në përputhje me
profilin e tij si historian i letërsisë, Qosja ka zgjedhur një gërshetim metodash. Për t‟iu
shmangur rrezikut që zbatimi i një metode, çon në studimin e njëanshëm të letërsisë,
studiuesi aplikon metodën integrale623
në të cilën heton në mënyrë të gërshetuar, nga
pikëvështrime të ndryshme, thelbin e saj.
Gjithashtu studiuesi merr në konsideratë zgjedhjen e metodës për trajtimin e dukurisë
nga këndvështrimi historik, 624
duke e mbështetur praktikën historiko-letrare në disa
nocione themelore siç janë koncepti i shkakësisë, nocioni i ndikimit, i faktit letrar dhe
i kohës, me të cilën kupton raportin kohor midis momentit të krijimit dhe momentit të
interpretimit, dialogut midis së tashmes dhe të shkuarës.625
Konceptimi i letërsisë si një sistem i krijon mundësi studiuesit ta shohë letërsinë në
tërësinë e saj historiko-estetike, pjesë e së cilës është.626
Në fakt kuptimi i Qosjes për
të është dy kahesh, si sistem më vete (unitet elementesh /faktorësh) që realizojnë
funksionin e tyre pikërisht në raport me të gjithë sistemin, ku njëri element bëhet
kryesor pa zhvleftësuar rolin e elementeve të tjera, ose si sistem i cili bashkëvepron
me sisteme të tjera jashtëletrare për të qenë pjesë e tërësisë. Si i tillë ai nënkupton më
shumë se një kombinim të komponentëve të tij, një vartësi të pjesëve nga e tëra dhe
një ndikim thelbësor të marrëdhënieve bazë.627
Pra në mënyrë të logjikshme kërkon
përshtatje të secilës pjesë me metodën e duhur të kërkimit.
I orientuar më së miri në objektin e hulumtimit të tij dhe në metodologjinë e
përzgjedhur për të, në parathënien e veprës shprehet: “Në këtë vepër letërsia e
romantizmit shqiptar studiohet në rrafshin e sinkronisë dhe në rrafshin e diakronisë,
me bindjen e vetme se vetëm ashtu mund të shihen qartë veçoritë që përbëjnë
kompleksin e saj stilistik që natyrisht, ekziston në rrjedhën e kohës.”628
“Studimi i
gërshetuar i dy rrafsheve, rrafshit diakronik dhe i rrafshit sinkronik, e tregon
përpikërisht stilin e epokës dhe të shkrimtarëve që caktojnë karakterin e saj të
622
Arben Hoxha, Metodat letrare dhe kontekstet metodologjike, në Seminari XXXI, Prishtinë, 2012. 623
Po aty . 624
I referohemi këtu pikëpamjes së tij: “Çdo epokë duhet ta kuptojënjë tekst të transmetuar në mënyrën
e vet, sepse teksti është pjesë e traditës, për të cilën epoka ka interes objektiv, dhe në të cilën ajo duhet
të kuptojë vetveten”, Gadamer, Hans-Georg, Truth and Method, London, 1979, f. 263. 625
Kushner, Eva, kapitulli “Articulation historique de la literature” në librin” Thèorie Litterarie,
Problemes et perspectives”, sous la direction de Marc Angenot, Jean Bessiere, Douwe Fokkema, Eva
Kushner, PUF, Paris, 1989, f.111-112. 626
Dado, Floresha, Sfida të historiografisë letrare, Bota shqiptare, Tiranë, 2009, f. 137. 627
Claudio Guillén:“Literature as system”, Essays Toward the Theory of Literary History, Princeton
NJ: Princeton UP, 1971, f. 378. 628
Qosja, Rexhep, “Historia e letërsisë shqipe- Romantizmi”, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f.
7.
176
veçantë629
” E ndërkohë që studiuesi e shpall që synimi i tij lidhet me vështrimin
diakronik dhe sinkronik të letërsisë, ai është i ndërgjegjshëm që në rastin e parë do të
marrë si rezultat elementet progresive të zhvilluara së brendshmi në kohë, të
përjetuara në mënyrën e vet.
Gjithashtu, ashtu siç e pohon në parathënie, për shkak të objektit të lëndës, konceptit
të letrarizmit romantik, 630
rrafsheve të analizuara, si dhe kuptimit të termave“rilindje”
“romantizëm” i qaset letërsisë me vështrimin së jashtmi631
dhe së brendshmi632
, duke
u mbështetur në parimet e poetikës strukturore historike. Lidhja e çdo vepre dhe e
sistemit me faktorë jashtëletrarë, bën të mundur që në një periudhë të caktuar, në
brendësi të sistemit letrar, të ndodhin zhvendosje të funksioneve, kur herë shfaqet një
faktor më i theksuar e herë një tjetër. Përcaktimi tyre përbën pikën kyçe për
orientimin e metodologjisë të studiuesit.
5. Lloje të qasjeve
Në veprën “Sfida të historiografisë letrare”, studiuesja Floresha Dado shprehet: “Për
herë të parë në historinë e historive të letërsisë shqipe letërsia interpretohet nga
pikëvështrime të teorive letrare moderne: të semiotikës letrare, të horizontit të pritjes,
të aspekteve të ndryshme narratologjike, krahasimtare etj. Për herë të parë në këto dy
vëllime, letërsia shqiptare vendoset në një plan jo vetëm shumë të gjerë dhe të
larmishëm, për sa u përket pikëvështrimeve përmbajtësore dhe formaliste të saj, por
bëhet studimi më i plotë, deri më sot i dy gjinive themelore që lulëzuan në
romantizmin shqiptar: poezisë dhe prozës në tipologjizimin e nënllojeve të tyre, si për
autorë të veçantë, ashtu edhe në plan përgjithësues për gjithë letërsinë shqiptare të
romantizmit.
Bazuar nga sa më lartë kemi disa lloje qasjesh:
629
Claude Pichois et Andrè. M. Rousseau, La literature comparée, Libraririe Armand Colin, Paris
1967, f. 96. 630
Studiuesi shpjegon po në parathënie që nocioni letërsi ka pasur kuptim më të gjerë prej atij që
kuptojmë në ditët e sotme, nocionin letërsi nuk mund ta njësojmë plotësisht as vetëm me vjershën e
llojeve të ndryshme, as vetëm me tregimin, novelën, romanin, dramën, sepse letërsia në shekullin XIX
është një aktivitet krijues që ka funksione dukshëm më të gjera se ç‟ka në kohën dhe në kushtet tona.
Historia e letërsisë shqipe-Romantizmi, f. 9. 631
Qasje e jashtme e cila ka parasysh mbështetjen në shkenca të tjera humane (filozofinë, sociologjinë,
biografinë, psikologjinë etj.) e interpretojnë letërsinë në një kontekst të caktuar historik-kanë në themel
parimin e shkakësisë. ose e kuptojnë letërsinë si produkt të biografisë e psikologjisë së autorit, si
produkt i kushteve ekonomike, shoqërore e politike; ose e shohin historinë në sfondin e krijimeve të
përbashkëta të shpirtit njerëzor- të historisë së ideve etj.; ose e studiojnë letërsinë në kuadrin e shpirtit
të kohës, të klimës së mendimit ose atmosferës intelektuale.Mund ta interpretojmë në dy
këndvështrime: si kontekst i kohës në të cilën është zhvilluar romantizmi, dhe si kontekst i kohës në të
cilën i është dashur studiuesit të hartojë Historinë e letërsisë shqipe. Dado Floresha në Sfida të
historiografisë letrare, Bota shqiptare, Tiranë, 2009 f. 140. 632
Qasja e brendshme u krijua mbi vlerësimin dhe rivlerësimin e metodave të formalistëve rusë e
gjermanë, metodës franceze të interpretimit të tekstit, metodës së kritikës së re anglo-amerikane dhe të
strukturalizmit të Pragës. Këto metoda përqendrohen në strukturën e brendshme të veprës, në aspektet e
poetikës së saj. Po aty.
177
Qasje: strukturaliste, formaliste, kulturoro-historike, stilistike, fenomenologjike-
hermeneutike, të receptimit etj.
Qasja kulturoro-historike zbatohet në hulumtimin e marrëdhënieve të letërsisë me
sistemet jashtë saj. Studiuesi është i prirë të hetojë këto marrëdhënie si nevojë e
përcjelljes së ndryshimit të letërsisë në kohë, të lidhur ngushtë me kontekstin në cilin
zhvillohet; duke vënë në dukje në njëfarë shkalle marrëdhënien midis veprave letrare
dhe sfondit shoqëror të zhvillimit paraardhës, raportet shkak-pasojë etj., të cilat e
shpjegojnë letërsinë me nocionet e sfondit rrethues të përgjithshëm, sepse letërsia nuk
mund të shihet kurrsesisi pasojë e një shkaku të vetëm.633
Zbatimi i kësaj metode e
orienton vëmendjen e studiuesit te konteksti dhe funksioni i tij.
Qasja strukturaliste është thelbi i konceptimit të brendshëm të gjithë veprës. Kjo
duket në përcaktimin që i bën sistemit letrar si makrostrukturë dhe studimit të secilit
prej shkrimtarëve si mikrostrukturë, pasi i sheh si shenja, si struktura funksionale,
elementet e të cilëve nuk mund të kuptohen veç në lidhje me njëra-tjetrën, në
marrëdhëniet komplekse mes tyre. Për këtë arsye i përcakton strukturat në: hapësirë
dhe kohë, në gjuhë, në erudicionin letrar dhe filozofik, në mitet romantike, në trajtat e
ligjërimit dhe strukturat rrokjesore e ritmike të vargut, apo qoftë edhe në përmasa më
të vogla brenda krijimtarisë së çdo shkrimtari, për të vënë në dukje funksionin estetik
dhe mënyrën e prodhimit të vlerës estetike. Zbatimi i kësaj qasjeje e orienton
vëmendjen e studiuesit te teksti dhe funksionet e tij. Duhet thënë që zbatimi i kësaj
qasjeje praktikohet edhe në studime të tjera të Qosjes (monografia për Naimin) ku
mënyra e konceptimit të strukturës është e ngjashme me konceptet e Juri Lotmanit të
prezantuara në veprën Struktura e tekstit artistik e botuar në vitin 1971634
.
Qasja formaliste -stilistike lidhet me hulumtimin që i bëhet gjuhës dhe kompenentëve
të saj. I bazuar në konceptet bazë të formalistëve mbi si letrarja, tjetërsimi i gjuhës,
tëdominantes letrare, mjetet dhe funksionet e tyre, studiuesi fokusohet t‟i shquajë ata
dhe procedenë e shkrimtarëve për t‟i realizuar në drejtim të: strukturës tingullore,
strukturës së sintaksës poetike, ritmit e metrit, dhe semantikës. Qasja stilistike i
shërben studiuesit për të hedhur dritë në mënyrë të tërësishme të gjithë problematikën
e stilistikës letrare gjuhësore, si në përcaktimin e tipologjisë së figurave stilistike në
vëllimin e I Poetika ashtu edhe në përcaktimin e aspekteve retorike e vjershërimit si
dhe cilësive dhe karakteristikave të tyre në krijimtarinë e secilit prej shkrimtarëve635
.
Vështrimet e përgjithshme të dukurive shoqërohen me analiza stilistike për të vënë në
dukje elementet që i dallojnë në pikëpamje stilistike shkrimtarët nga njëri-tjetri.
Zbatimi i kësaj qasjeje e orienton vëmendjen e studiuesit te gjuha dhe funksioni i saj.
633
Wellek Réne&Warren Austin, “Teoria e letërsisë- Një studim themelor mbi natyrën dhe funksionin e
letërsisë në të gjithë kontekstet e saj”, Onufri, Tiranë, 2007, f. 74. 634
Lotman Juri “The structure of the artistic text”, Michigan University, English version, 1977, e
përkthyer nga varianti origjinal në rusisht Struktura khudozhestvennogo teksta, në 1971. 635
U referohem këtu elementeve të tilla, si: trajtat e ligjërimit, përftesat shprehëse stilistike, strukturat e
figurave, ndërtimi ritmik e rrokjesor i vargjeve etj.
178
Qasja fenomenologjike- hermeneutike e cila i shërben studiuesit si mjet për të zbuluar
vetëdijen e autorit, të ndërgjegjes së tij. Ky proces i përjetimit të asaj që ka përjetuar
autori shoqërohet me përthyerjen e tij në prirje e praksis krijues, duke synuar kuptimin
e modifikuar të veprës përmes vëzhgimi të vëmendshëm të proceseve mendore të
autorit. Zbatimi i kësaj qasjeje gjen pikëpjekje në përcaktimin e shtresave636
brenda
strukturave të cilat prodhojnë të kuptuarin për procedeun krijues dhe veprën e
shkrimtarit dhe në të kuptuarit historik të veprës sipas mënyrës së vet, interesit të
epokës dhe kuptimit që ajo ka për të.
Qasja receptuese e praktikuar me synimin e matjes së horizontit të pritjes ku
fokusohet në format e ndryshme të leximit të veprave në kohë historike. E gërshetuar
me qasjen krahasuese konkretisht në raportet mes Romantizmit evropian dhe atij
shqiptar, kjo metodë ndihmon në të kuptuarin e sistemit letrar i cili është pjesë
përbërëse e sistemit të letërsisë së përgjithshme falë faktorëve dhe ndikimeve të
ndryshme historiko-letrarë. Zbatimi i kësaj metode e orienton vëmendjen e studiuesit
tek lexuesi dhe kuptimi që prodhon ai përmes tekstit.
I pajisur me përvojën që ofronte historia e zhvillimit të shkencës letrare, i vetëdijshëm
për mungesën e rezultateve të mirëfillta shkencore, si pasojë e praktikave të ndjekura
të kohës,637
mungesën e vështrimit të tërësishëm të dukurive, evidentimin e
funksionimit të marrëdhënieve mes tyre në krijimin e sistemit dhe tërësisë, si dhe me
nevojën për orientimin e saj drejt praktikave me bazë të gjerë shkencore, Qosja
përmes praktikës së vet studimore provoi që sistemet e ndryshme të njohjes letrare si:
ai estetik, artistik, historik; jo vetëm nuk e përjashtojnë njëri-tjetrin por edhe
elementet e këtyre sistemeve në vetvete, bartin potenciale të mëdha konvergimi
ndërmjet tyre, për pasojë hyjnë në marrëdhënie të parimit dialogjik (E Moren).638
Si
rezultat, ky sistem i ngritur prej tij, është në përputhje me ligjësoritë e brendshme të
kërkesave njohëse letrare, si dhe me logjikën e ligjësorive zhvillimore të vetë
prodhimit letrar.
636
Kemi parasysh shtresat e tingujve të fjalës dhe formacioneve fonetike të botës së veprës, të cilat janë
pjesë e hulumtimeve të Qosjes të praktikuara gjerësisht te shkrimtarë të ndryshëm, p.sh. Naimi etj. 637
Në praktikat e deriatëhershme studiuesit rëndom mbeteshin në suazën e përshkrimit të fakteve
empirike dhe vlerësimin në mënyrë të veçuar të dukurive. 638
Hoxha, Arben, “Roli i Rexhep Qosjes në konsolidimin e strukturës epistemike historiko-letrare
shqiptare”, në Krijimtaria shkencore dhe letrare e Rexhep Qosjes, Instituti Albanologjik i Prishtinës,
Prishtinë, 2007, f. 117.
179
Kapitulli II
1. Klasifikimet tipologjike
Duke iu referuar lëndës dhe formës së krijimtarisë letrare romantike, studiuesi, për të
vënë në dukje specifika të poetikës romantike dhe parimet krijuese të saj, realizon
disa klasifikime tipologjike: tipologji të miteve, tipologji të gjinive, tipologji të
trajtave të ligjërimit, tipologji të strukturës figurative dhe strukturës rrokjesore e
ritmike të vargut. Përmes tyre hedh dritë në mënyrat e krijimit, dominanten letrare,
llojet, hierarkinë, funksionet dhe vlerën estetike si pjesë e zhvillimit të brendshëm,
duke synuar thelbin e letërsisë dhe qenësinë e saj.
1.1 Tipologji të miteve (universalizmi i romantikes)
Qosja ndërton një tipologji të miteve për disa arsye.
Së pari: mitet janë pjesë e rëndësishme e letërsisë, sepse ato rrëfejnë për origjinën dhe
jetën. Prania e tyre është shenjë e traditës, por edhe e zhvillimit njëkohësisht. Duke
qenë se Qosja e synon ndërtimin e një historie të letërsisë në të gjithë strukturën e
qenësishme të saj, është e kuptueshme që në zanafillë të nisë me mitet si tregues të një
bote të gjallë psikologjike e mendësie identifikuese të kombit, qenies së tij shpirtërore
dhe letërsisë si formë e veprimtarisë shpirtërore në të cilën miti luan rol thelbësor.
Vlerësuar për nga shkalla e rëndësisë Qosja ndien të nevojshme të zbulojë origjinën e
miteve romantike shqiptare, funksionin dhe raportet e tyre me historinë. Gjithashtu i
heton në raport me letërsinë evropiane duke sjellë ndryshimet dhe zhvillimin e një
praktike e cila rezulton unike si premisë për studimin e tërësishëm të letërsisë.
Në kontekst të përgjithshëm, studiuesi konstaton që romantikët shqiptarë kanë krijuar
mitet e veta në funksion të qëllimit të letërsisë që shkruajnë639
(model i ofruar nga
shkrimtarë të të gjitha kohërave), element i cili bën dallimin mes romantikëve
evropianë dhe atyre shqiptarë.640
Hetimi i procedesë së krijimit të miteve, 641
kontekstit në cilin krijohen dhe domosdoshmërinë e krijimit të tyre, 642
termit që i
639
Qosja konstaton se ato janë pjesë e së shkuarës të lavdishme historike të shqiptarëve dhe me anë të
tyre kërkojnë të ndikojnë në vetëdijen dhe forcimin e krenarisë kombëtare e dashurisë për atdheun. 640
Thekson që romantikët evropianë ktheheshin pas tek e kaluara për t‟iu shmangur aktualitetit historik
dhe shoqëror, romantikët shqiptarë me qëllim që të përvijojnë interesimet për aktualitetin; të gjallërojnë
shpirtërisht bashkëkohësit duke u përgatitur për luftën vendimtare kundër sundimit të huaj
disashekullor, f. 185 641
Për të shfrytëzuar më mirë të kaluarën, argumenton Qosja, romantikët janë të detyruar të pajisen me
njohuri sa më të gjera kryesisht historike. Pranon që romantikët shqiptarë nuk janë vetëm krijues, u
shëmbëllejnë artistëve të njohur të Rilindjes evropiane, veprojnë në fusha të ndryshme të krijimtarisë,
për shkak se edhe koha në të cilën jetojnë e nxit gjithanshmërinë e tyre vepruese (f. 186). 642
Si intelektualë të një populli pa institucione të rregullta të arsimit, shkencës të kulturës dhe me pak
intelektualë, shpeshherë e shndërrojnë fjalën artistike në mjet të përhapjes së arsimit, dijes etj. Në rastet
180
mbulon ato,643
janë objekt studimi për Qosjen. Gjithashtu studiuesi identifikon tipat e
miteve si: miti pellazgjik, miti i fytyrave historike, miti i virtyteve, miti i heroizmit,
miti i bukurisë fizike, miti i urtësisë, miti i gruas ideale, miti i atdheut parajsë etj. Ky
klasifikim i realizuar në bazë të tipologjisë së imazheve të Frye-së, 644
shoqërohet nga
shpjegimi mbi specifikën e tyre: mitet shqiptare shërbejnë si modele për të cilat
realiteti shqiptar i atëhershëm kishte shumë nevojë.
Për secilin prej miteve studiuesi shpjegon arsyen e krijimit, prandaj në pjesën më të
madhe ato lidhen më kontekstet shoqërore - historike, 645
dhe plotësojnë kuptimet e
njëri-tjetrit. Duke qenë se i përcakton si mite të krijuara rishtazi, studiuesi nuk mund
të sjellë në vëmendje të lexuesit forma të ndryshme të mitit, të flasë mbi origjinalitetin
e tij, por shpjegon mënyrën e procedesë nga shkrimtarë të ndryshëm në elementet
përmbajtësore dhe evidenton mjetet teknike, të cilat përdoren si tregues simbolikë të
mitit.
Për mitin e figurave historike, Qosja konstaton se ky mit vjen si nevojë e një konteksti
historik, të cilit nuk i mjafton vetëm përcaktimi i origjinës së kombit, por ka të
domosdoshme të vërtetojë ekzistencën e modeleve të tij përfaqësuese646
në kohë të
ndryshme (përforcimit të mitit e figurave të njohura qoftë të kohëve të hershme, qoftë
edhe të kohëve më të vonshme.647
) Përdorimi i shpeshtë i këtij miti, do t‟i sjellë
më të shpeshta pranojnë të jenë artistë e shkencëtarë, publicistë, gazetarë, poetë etj. vetëm që të gjejnë
rrugën më të mirë për të depërtuar në zemrat e lexuesve. Në këtë periudhë gjen Qosja fillimet e
lulëzimit të gazetarisë dhe publicistikës shqiptare. Është i mendimit që, për kohën e tyre, romantikët
janë krijues me formim universal.Pranon që shkrimtarët kanë formim të mirë historik, nga merr hov
zhvillimi i historiografisë shqiptare, i sheh mjaftueshëm të përgatitur të shkruajnë historinë e popullit të
tyre. “Është e kuptueshme, pohon Qosja, pse brenda tridhjetë viteve të fundit të shekullit të kaluar janë
shkruar, janë përkthyer ose janë përshtatur prej romantikëve disa vepra historike mbi shqiptarët ose mbi
shëmbëlltyrat të mëdha të historisë së tij.”Flet mbi karakterin e veprave të shkruara edhe pse qëllimi i
tyre është tërësisht shkencor, e lidh letrarizimin e historisë shqiptare me faktin se dëshirojnë ta
popullarizojnë më lehtë të kaluarën e popullit të vet, qoftë ndër lexuesit shqiptarë, qoftë ndër lexuesit e
huaj. Është i mendimit që, lidhur me këto kushte, mitet e së shkuarës në letërsinë romantike
kushtëzohen nga situata historike ndërkombëtare e shqiptarëve, në njërën anë, dhe domosdoshmëria e
luftës, në anën tjetër. 643
Të bën përshtypje këndvështrimi që ka Qosja, i cili e studion dukurinë nga origjina e saj lidhur
ngushtë me kontekstin historik dhe kushtet në të cilin zhvillohet, si dhe termi i lidhur ngushtë me këto
kushte. 644
Northrop Frye, Anatomi of Criticism, Four essays, 2000, f. 161. 645
Konstaton që miti pellazgjik e përshkon gjithë letërsinë e romantizmit shqiptar. Pohon që edhe këtë
mit në letërsinë romantike e kushtëzon situata politike dhe historike e popullit shqiptar në shek. XIX,
prandaj ndiejnë nevojën të merren me të shkuarën e shqiptarëve dhe të krijojnë mitin pellazg. Poetët
duke e marrë me të për të shpjeguar përgjithmonë origjinën pellazge të shqiptarëve, i japin të drejtë
vetes ta forcojnë dhe ta zbukurojnë me gjuhën e tyre. Të gjithë poetët, publicistët dhe shkencëtarët e
romantizmit i përvetësojnë pohimet mbi origjinën pellazge të shqiptarëve për shkak se përmes tyre
supozojnë t‟i gjejnë mbështetje më reale mitit të origjinës së shqiptarëve. Nuk është e çuditshme pse të
gjitha argumentet –historike, gjuhësore etj. inkuadrohen në gjuhën e tyre poetike panegjirike, që
ndërton modelin në të vërtetë mitin e origjinës së lashtë, fisnike të shqiptarëve. 646
Qosja u referohet figurave të Pirros, Aleksandrit të Maqedonisë, Skënderbeut dhe luftëtarëve të
kryengritjeve kundër turqve- si fytyra e historisë së re. Duke i konsideruar paraardhës të vetë Pirron
dhe Aleksandrin e Maqedonisë, romantikët, konstaton Qosja, e shohin të arsyeshme t‟ua shqiptarizojnë
edhe emrat ose t‟i përkëdhelin ashtu sikundër ka të drejtë njeriu të përkëdhelë të afërmin e vet, f. 203. 647
Skënderbeu me luftërat e tij, përmbajtje tematike e përhershme e letërsisë sonë romantike.
Konstaton se miti i tij bëhet mjet i fuqishëm moral, ideologjik dhe politik i përpjekjeve kulturore për
181
romantizmit shabllone të caktuara stilistike, që përsëriten nga njëri autor te tjetri, nga
një gjini letrare në tjetrën etj. Gjuha në të cilën realizohet ky mit është e njëjtë me
mitin të virtyteve etnike: gjuhë e lavdërimeve të heronjve, posaçërisht e virtyteve
shpirtërore dhe fizike.648
Studiuesi dallon edhe mitin e virtyteve etnike të shqiptarëve,
virtyte të cilat jo rrallë shfaqen të himnizuara dhe të hiperbolizuara deri në absurd, 649
mitin e trimërisë si cilësi e trashëguar etj. Mite të tilla për Qosjen ekzistojnë edhe në
letërsitë romantike të popujve të tjerë evropianë, por në ndryshim prej tyre, romantikët
shqiptarë janë mbështetur më tepër në letërsinë popullore, sidomos në atë pjesë të saj
në të cilën këndohen trimëria, aftësitë luftarake të kombit. Bashkëngjitur me këto mite
ai evidenton edhe mitin e bukurisë fizike, mitin e urtësisë, mitin e gruas ideale, mitin e
atdheut parajsë650
etj., si përfaqësuese të cilësive të shqiptarëve, funksioni i të cilëve
mbetet ai me karakter shoqëror më shumë sesa estetik.
Në kontekstin historik të zhvillimit të letërsisë dhe të fazave nëpër të cilat kalon
letërsia romantike Qosja dallon edhe periudhën kur nis çintegrimi i këtyre miteve. Në
analizën që ai bën, shquan faktin se këto mite i bashkon “një valle ideore dhe stilistike
e përbashkët”e përpos shtrirjes fizike në kohë, ai pohon që gradualisht prania e tyre
në krijimtarinë e shkrimtarëve dhe publicistëve në dhjetëvjetëshin e fundit të shekullit
të kaluar rrallohet e gërshetohet me elemente të dukshme të realizmit dhe të një
qëndrimi objektiv ndaj historisë kombëtare. Edhe pse vëren nota të qëndrimeve kritike
ndaj tyre, Qosja pohon që ato mbeten në raporte inferiore kundrejt idealizimit dhe
hiperbolizimit si karakteristika tipike të romantizmit.651
Përsa i përket të rolit, domethënies dhe qëllimit të krijimit që kanë këto mite në
letërsinë romantike shqiptare, kundrejt raportit me mitet në letërsitë romantike simotra
europiane, studiuesi specifikon arsyen e krijimit të tyre652
. Për Qosen idealizimi i
tepruar i historisë, poetizimi i saj nën kushtin e shtrembërimit të të dhënave autentike,
mungesa e vrojtimit të saj realist, kritik e objektiv që dëshmohet përmes gjuhës
panegjirike, janë të meta kryesore të filozofisë së tyre historike.
E gjithë krijimtaria poetike bazuar në mitet romantike, përcaktohet prej studiuesit, më
tepër si publicistikë propagandistike e shkruar në vargje sesa poezi e vërtetë. Duke
evidentuar ngjashmërinë në shprehje, trajtesë, tematikë, mendim, ndjeshmëri, fillime e
përfundime të njëjta, krahasime, epitete, apostrofa, personifikime, gjuhë retorike,
formimin e shtetit të pavarur shqiptar. Këtë mitizim e argumenton si synim të romantikëve për ta vënë
Europën në pozitë për faktin që nuk tregon konsideratë të caktuar ndaj një populli që kishte mbrojtur
qytetërimin perëndimor prej pushtimeve osmane. Vend të veçantë, konstaton Qosja, zënë edhe figura të
ushtrisë osmane, apo edhe luftëtarë shqiptarë që kanë marrë pjesë në kryengritjen greke. I referohet
këtu: vezirëve më të mëdhenj të Perandorisë Osmane: Ahmet Pasha, Sinan Pasha, Lufti Pasha etj., apo
heronjve shqiptarë që kanë marrë pjesë në kryengritjen greke: Kristo dhe Marko Boçari, Kiço, Kosta,
Foto Xhavella me të atin Odiseun etj., f. 207. 648
F. 207. 649
F. 208. 650
Miti i gruas ideale dhe miti i atdheut parajsë, janë forma të identifikuara në veprën e Frye-së,
Anatomia e kritikës, f. 234. 651
F. 215. 652
Si arsye të tillë shquan forcimin e krenarisë kombëtare dhe përgatitjen shpirtërore e morale të
shqiptarëve për realizimin e të drejtave kombëtare
182
Qosja konstaton se kjo dukuri sjell formalizmin e imagjinatës patriotike romantike.
Për këtë arsye poezia e kohës është skematike e klisheve që afrohet shumë me
publicistikën, pa vlerën e saj artistike, kurse publicistikën e afron me mitin – duke e
lënë pa vlerën e saj shkencore.653
Prandaj për të këtë arsye ai pranon: “Pas
patriotizmit objektiv kritik që karakterizon kulturën moderne pasromantike, edhe etosi
romantik me gjuhën panegjirike është etos patriarkal, në të vërtetë anakronik, që
ngurtëson idetë, mendimin dhe ndjeshmërinë. Në qoftë se teksti letrar mund të
cilësohet si vlerë vetëm në saje të vlerës së tij artistike, është e kuptueshme pse poezia
jonë e miteve romantike duket aq e vjetruar, në të vërtetë aq e tejkaluar edhe me
etikën, edhe me estetikën e saj.
Përpos kësaj ai nuk mohon praninë edhe të poezive romantike me këtë përmbajtje
tematike që kanë vlerë të lartë estetike dhe artistike, por është i mendimit se: “vlerën e
dobët të këtyre poezive e kushtëzon funksionalizimi i tyre, që më së qarti dëshmohet
përmes gjuhës zbukuruese, panegjirike,654
skematike plot shtampa me të cilën
krijohen.655
1.2 Tipologji të gjinive
Tipologjia e gjinive është një nga klasifikimet që i krijon mundësi studiuesit të
zbulojë parimet estetike romantike. Klasifikimi i tyre realizohet në bazë të lëndës dhe
formës. Letërsia e romantizmit- konstaton ai- jo vetëm se do të krijohet në të tri
gjinitë- të poezisë lirike, të poezisë epike dhe, rrallë e tek të dramës, por do të formojë
edhe lloje e tipa që përpara as nuk kishin qenë të njohur.656
Në këtë praktikë shquan
si risi tejkalimin: e kufijve të llojeve letrare, përparësisë hierarkike a të pastërtisë
tipologjike dhe në disa raste të vetë gjinisë. Në klasifikimin në bazë të lëndës
studiuesi përcakton këto tipa poezish: Poezia atdhetare, 657
Poezia e dashurisë, 658
653
Përpos kësaj, karakterizohen nga vlera etike, kulturore dhe, për kohën kur janë krijuar, ato luajtën një
rol të caktuar në vetëdijesimin kombëtar të shqiptarëve në asaj kohe. Qosja është i ndërgjegjshëm që
duke pasur këto vlera dhe duke e krijuar për qëllime të tilla ajo kurrsesi nuk mund të kënaqë ndjenjën
dhe vetëdijen e sotme të emancipuar intelektuale. 654
Shënim. Në lidhje me stilin panegjirik Qosja citon, sipas historianit Robert Kurcius, në veprën e tij
“Letërsia evropiane dhe Mesjeta latine” stilin që e kushtëzojnë dhe tema e lavdërimit të heronjve dhe
të sundimtarëve, tema e virtyteve fizike dhe shpirtërore, tema e visores ideale- në të vërtetë është
pasojë e drejtpërdrejtë e idealizimit të historisë kombëtare, të origjinës së lashtë, të figurave historike,
të virtyteve etnike, të bukurive dhe të pasurive të atdheut në letërsinë tonë romantike. 655
F. 218. 656
Po aty, f. 220. 657
E përdorur për qëllime të njohura, si: zgjimi i vetëdijes kombëtare, forcimi i atdhedashurisë etj., e
cila në rastet më të mëdha për Qosen është e dobët, me frymë moralizuese e didaktike, e karakterizuar
nga patosi emocional, retorizmi gjuhësor dhe skematik. E sheh si përmbushje psikologjike të
romantikëve ku gjen shprehje sa arti, po ashtu edhe ideologjia dhe politika. 658
Zë vend kryesor, në ndryshim nga e para është më asociative, kuptimisht më universale, në një nivel
më të shquar artistik, ku mbizotërojnë ambicie të forta letrare dhe është realizim i një vetëdijeje më të
fortë artistike. Lëvrohet kryesisht prej gjithë shkrimtarëve romantikë pa u ndier e kushtëzuar prej
183
Poezia meditative, 659
Poezia fetare, 660
Poezia didaktike, 661
Poezia sociale, 662
Poezia
përshkruese.663
Në tipologjinë e lirikës, studiuesi shquan këto forma:
Tingëllima, 664
Odja, 665
Himni, 666
Marshi, 667
Ditirambi, 668
Poezia profeci, 669
Poezia
ëndërr, 670
Poezia lutje, 671
Epistola, 672
Poezia bisedë, 673
Poezia e dramatizuar, 674
poezisë patriotike. Shfaq karakteristikat tipike të romantizmit, si: ndjenja e pakënaqësisë, dhembja e
përsëritur, njëjtësimi me gjithësinë etj. 659
Zë gjithashtu një vend të rëndësishëm për Qosen. Shfaqet më tepër në kuadër të përmbajtjeve të
tjera: poezi e dashurisë, e natyrës, fetare, e më rrallë si poezi e pastër filozofike. Rëndësia e saj qëndron
në faktin se realizohen në trajta të ndryshme dhe pasurojnë shkallën e tipave dhe të formës së poezisë
lirike. 660
Të cilën e sheh si formë të poezisë meditative, por që e vlerëson si të vjetruar në kushtet e kulturës
moderne të kohës. 661
E sheh si lloj që është qëllim në vetvete në romantizmin shqiptar, pasi iluminizmi, moralizmi dhe
didaktizmi në romantizmin shqiptar synojnë të ngrihen në nivel parimi krijues. Shquan edhe atë lloj
poezie ku qëllimi i autorit është që të mësojë t‟i sjellë njohuri të caktuara, kryesisht morale dhe
patriotike lexuesit të tij. 662
Më e rrallë se pararendëset, fillon të lëvrohet më shumë në fund të shek. XIX, kur nisin në kontekstin
historik të depërtojnë shtresa të reja shoqërore e shkrimtarë që, me synimet tematike dhe me thënien
poetike, iu larguan estetikës romantike, f. 233. 663
Praktikë e cila shihet nga Qosja si pjesë e brendashkruar e poezisë patriotike, apo asaj të dashurisë,
poemës lirike, e poemës epike-lirike, të këngës epike etj. dhe që shpreh tendencë të shndërrohet në
poezi meditative, simbolike, alegorike. Poezia e pastër përshkruese afirmohet në fund të romantizmit. 664
Një prej formave tradicionale që kultivohet në romantizmin, është e rezervuar për tema ndaj të cilave
poeti herët më të shpeshta ka qëndrim të veçantë respekti. 665
Formë poetike që i përgjigjet posaçërisht disponimit, ndjeshmërisë dhe historizmit të romantizmit
shqiptar. Lëvrohet nga shumë shkrimtarë, dhe në pjesë të konsiderueshme futen disponime që nuk janë
karakteristikë për oden duke modifikuar llojin e saj tradicional, duke ia përshtatur ndjeshmërisë dhe
nevojave të reja të kohës në të cilën jetojnë. Për këtë arsye, argumenton Qosja, ndonjëherë i afrohet
himnit, sikurse brenda së njëjtës poezi mund të gjenden strofa tipike për oden dhe strofa tipike për
himnin. 666
Është një prej llojeve tipike për romantizmin shqiptar, si formë poetike e njëkohësisht disponim që
përshkon shpesh edhe poezitë e formave të tjera, pra është emocion. Gjendet në mënyrë fragmentare në
poemat epiko-lirike, në këngët epike dhe madje në format e mëdha që duan të jenë epope, fragmente që
janë himne të vërteta të virtyteve të kombit, bukurive të atdheut, ngjarjeve historike etj. Përmbajtja
patriotike e romantizmit dhe forma e realizimit poetik përmes himnit janë në lidhje, të kushtëzuara
reciprokisht: përmbajtjes patriotike aq të ethshme i përgjigjet himni, kurse himnit i përgjigjet patosi i
saj. Ka raste kur përshkohet edhe nga toni elegjiak. Qosja i referohet poezisë “O moj Shqipni” të
Pashko Vasës që mund të konsiderohet edhe himn edhe elegji, sepse sintetizon disponime të ndryshme
pothuaj të kundërta, f. 238. 667
Është prezent mes formave të tjera, si disponim i hapur luftarak. 668
Shkruhet në atë kohë si një prej formave të rralla poetike të romantizmit, ku shpesh ngrihen në
nivelin e një domethënieje universale. Shquhet ditirambi i kohëve më të vona si më realist e më pak
solemn. Qosja u referohet dy formave të shfaqjes së ditirambit, atij klasik në krijimtarinë e Naim
Frashërit, dhe formës së ditirambit e lëvruar prej Asdrenit me një disponim të ri më realist, më pak
solemn, që dëshmon thellimin e procesit të çintegrimit të romantizmit në kohën kur shkruhet dhe
botohet ai, f. 241. 669
E sheh si një formë të poezisë të realizuar prej besimit në të ardhmen apo shqetësimeve dhe vuajtjeve
intime. Ajo shfaqet në formë tërësore apo fragmentare. Poezia e N. Frashërit “Shpreh”, “Vaji i
bylbylit”, f. 242. 670
Është një formë e veçantë, e pavarur, që i përgjigjet ndjeshmërisë së romantikut, botës së tij të
shqetësuar, tensionit emocional dhe mendor në të cilin mendon ai. Ëndrra romantike është realizim
imagjinar i njeriut të tëhuajtur, shfrytëzohet prej poetëve për motive pak a shumë të ndryshme e
funksione të ndryshme gjithashtu.
184
Poezia portret, 675
Elegjia676
Vajtimi677
Satira, 678
Epigrami, 679
Balada. Ky klasifikimi
që bën Qosja ka një organizim konceptual të natyrshëm, nga format më të lëvruara e
të pastra, deri te format më pak të lëvruara, të cilat shfaqen në mënyrë të ndërmjetme
si lloj më vete ose jo. Integrimi në mënyrë të natyrshme dhe fragmentar i llojeve të
ndryshme brenda njeri-tjetrit, i përshtatur fillimisht si nevojë e kërkesës shpirtërore të
një mendësie të ndryshuar nga shumë faktorë si të jashtëm, ashtu edhe brenda vetë
letërsisë (formave të saj në evolucion), çon në mënyrë organike dhe të logjikshme në
shterimin e formave tipike romantike drejt depërtimit të një strukture të re letrare
(realizmit), e cila gradualisht paralajmëron çintegrimin e romantizmit si formacion
letrar.
671
Solli krijimin e një tipi të ri, është një formë e veçantë e lirikës që mendimin e emocionuar e ngre në
nivelin e një dinjiteti specifik, thuajse meditativ. Poezia e N. Frashërit “Falja”, e Asdrenit “Lutja e të
përhumburit”, f. 244. 672
Lëvrohet kryesisht nga poetët e Veriut, Qosja e përcakton si përmbushje e tensionit emocional, e
dëshirës së dërguesit të letrës poetike që të zvogëlojë largesën mes tij dhe personit të cilit ia dërgon atë.
Për më tepër bën dallimin me poezinë antike dhe funksionin që ajo merr në letërsinë romantike
shqiptare duke iu drejtuar vetëm personit të dashur duke e cenuar vetvetiu këtë largesë. Ajo thyen
kështu censurën e komunikimit. Një ndryshim i këtillë ndërmjet marrëdhënieve të dërguesit dhe
marrësit të kohës antike dhe të kohës romantike sjell ndryshime edhe në strukturën e mjetit poetik të
komunikimit të tyre: epistolës. Nuk është e rastit, pohon Qosja, që epistola shfaqet nga fundi i
romantizmit, kur tensioni i tij ishte i lartë. 673
Formë interesante për të komunikuar në afërsi. Në këto poezi kuvendimi bëhet parim krijues dhe
përcakton plotësisht kompozicionin e tyre. Kompozicioni ka këtë strukturë: parashtrimi- biseda e
ndërprerë me rrëfimin e subjektit lirik- përmbyllja. Këtu bëhet fjalë jo për dialog mes subjektit poetik
dhe objektit, është fjala për një vetërrëfim specifik, me karakter lirik dhe tregimtar njëkohësisht. 674
Është poezi në formën e bisedës, e cila s‟është gjë tjetër veç një ngushtim i veçantë i parimit krijues
dramatik në poezinë lirike. 675
Është prirja e portretizimit fizik dhe psikologjik të të tjerëve e në disa raste edhe i vetvetes. Në të
gjitha rastet hiqen vijat fizike, morale, psikologjike të subjektit të portretizuar, tregojnë qëndrim
emocional ndaj tij, përshkohen prej dashurisë së papërmbajtur ose urrejtjes. Gjendet edhe në mënyrë
fragmentare brenda poemave epiko-lirike, por në këtë rast s‟mund të jetë tip i veçantë lirik, por i
shërben një tërësie të madhe. 676
Është një prej formave më të shpeshta, shkruajnë pothuajse të gjithë romantikët. Shkruhet elegji si
me disponim vetjak, ashtu edhe me karakter atdhetar. Shfaqet edhe në mënyrë fragmentare brenda
poezisë, poemës, epopesë, por mund të jetë edhe element trajtëformues i poezisë në tërësi. 677
Është elegjia, me dhembje të shtuara, me motiv konkret. Qosja bën dallimin këtu mes elegjisë dhe
vajtimit. Ai e përkufizon elegjinë si formë të dhembjes, kurse vajtimi si formë e pikëllimit. Realizohet
në rrafshe të ndryshme të procedimit poetik, f. 250. 678
Përcaktohet nga Qosja si një prej llojeve më të vonuara, shkruhet nga shkrimtarët e brezit të fundit,
kur vrojtimi i hollësishëm i zë vendin artit të përgjithshëm romantik. Në të gërshetohen pamje
mitologjike, folklorike, historike, realiste- aktuale, kurse toni satirik herë është i përmbajtur e herë i më
i shquar. 679
Gjithashtu lëvrohet në romantizëm. Për shkak se përmbyllja është e dhimbshme ajo shquhet për
theks të fortë lirik, i cili kalon në sentimentalizëm, pasi subjekti lirik e lehtëson një ndërtim të tillë,
gjithashtu balada shpreh prirjen interesante të prozës së kësaj kohe, që më vonë do të shquajë akoma
më tepër sentimentalizmin. Balada romantike shqipe krijohet mbi dashurinë në kuptimin e gjerë, edhe
mbi dashurinë prindërore, e me raste edhe mbi motive sociale. Depërtimi i satirës, në njërën anë, dhe i
baladës, në anën tjetër, në poezinë romantike në fund të shekullit XX e dëshmon kthimin shkallëzor të
interesimit të poetëve edhe drejt formave më të gjera letrare. Nuk është e çuditshme, pohon Qosja, pse
në këtë kohë fillojnë të krijohen më tepër edhe tipa të përbërë të epikës, ku sintetizohen epizmi dhe
lirizmi në njërën anë dhe lloje pak a shumë të ndryshëm të prozës letrare në anën tjetër. Në këtë mënyrë
disa prej llojeve dhe tipave lirikë shfaqen në fund të shekullit të kaluar dhe në fillim të shekullit tonë
tregojnë tendencë shpeshtimi si formë e ligjërimit lirik e dëshmojnë depërtimin e strukturës realiste në
sistemin e stilit romantik një nga format e lëvruara në romantizëm.
185
Në tipologjinë e epikës, studiuesi e përqendron vëmendjen në gjininë epike si një prej
gjinive më të rëndësishme si me sasinë, ashtu edhe me cilësinë. E lëvruar herët, që me
fillimet e krijimtarisë së De Radës, poezia epike realizon tipa dhe forma të reja, të
cilat shpesh demonstrojnë karakterin e paqëndrueshëm tipologjik, duke krijuar forma
kalimtare ndërmjet lirikës dhe epikës: liriko-epike/ epiko-lirike ku kemi mbizotërime
të lirikës tek e para dhe të epikës tek e dyta.
Ndër llojet kryesore të tyre shquan:
poemën lirike si forma në të cilën krijojnë më së shumti poetët shqiptarë;680
poemën
përshkruese-idilike të cilën e klasifikon si një formë specifike të poemës romantike;681
këngën epike, e cila përcaktohet nga studiuesi si një formë karakteristike e
romantizmit, sepse i përgjigjet prirjes rrëfimtare romantike, mbart një trajtë rrëfimtare
të moderuar dhe nuk tenton ta shndërrojë në prozë;682
poemën liriko-epike, e cila hyn
në grupin e poemave të gjata edhe pse kufiri mes poemës liriko-epike dhe këngës
epike është gati i padukshëm. Për Qosen, elementi dramatik që është i pranishëm në
to, bën dallimin më të dukshëm.683
Poema heroike, e quajtur ndryshe epiko-lirike, është përcaktuar nga Qosja si forma
kryesore e epikës romantike shqiptare, me përmbajtje të larmishme dhe mbizotërim të
elementit heroik684
.
680
Kjo formë, pohon Qosja, karakterizohet nga karakteristika të ndryshme nga format më të gjera epike
në të cilën mbizotëron tregimi, që bazohen në ngjarje, në rrëfimin e historisë apo të gojëdhënës, që
individualizojnë personazhin si bartës të ngjarjes. Këto poema janë shpërthime lirike në të cilat tregimi
është vetëm ind, diku-diku posa i diktuar në të cilin qëndron lirizmi. Të shpeshtën e herëve janë më të
shkurtra se këngët epike apo poemat epiko-lirike. Subjekti lirik këtu nuk rrëfen, por rrëfehet (veta I).
Për këtë arsye Qosja është i mendimit që poemat lirike mund të trajtohen sa në kuadër të lirikës, ashtu
edhe në të epikës. Është i mendimit që në drejtim të kompozicionit ato shfaqen kompakte ose
fragmentare. Sjell shembuj të poemave fragmentare dhe pranon që ky tip i poemës lirike në
romantizmin shqiptar e ka shtresën fabulare aq të zbutur, saqë pjesët e saj përbërëse mund të qëndrojnë
plotësisht të pavarura si poezi lirike. Pranon vlerën e plotë artistike të tyre. U referohet poetëve: Anton
Santori, Zef Serembe, Ndre Mjeda, Naim Frashëri, Petro Nini Luarasi, Asdreni etj., f.256. 681
Shënim. Përcaktohet si poemë e shkruar nën ndikimin e racionalizmit antik poetik, pavarësisht kësaj
mbart cilësi tipike të imagjinatës romantike. Përmbajtja e poemave lirike të romantizmit shqiptar kap
një shkallë relativisht të gjerë dhe realizohet nëpër forma të ndryshme të tipit të poemës lirike:
patriotike, filozofike, erotike, idilike, përshkruese. I referohet Bagëti e Bujqësia të N. Frashërit, e cila
është bazuar në dy tema. 682
E përcakton në trajtë më të dukshme si formë të rrëfimit epik. Në romantizmin shqiptar kënga epike
zëvendëson tregimin, jo me shumë ngjarje, por e ngarkuar me emocion, pa u larguar nga vija themelore
e vetme e fabulës. Sjell në vëmendje ndryshimin që ekziston mes poemave epiko-lirike dhe këngëve
epike e sidomos poemave lirike, me rrëfimin e dendur, vijëdrejtë dhe me ngjarje të qëndrueshme që
përshkohet nga shpërthime lirike. Shquhet epërsia tregimtare. 683
Shënim. Qosja e vë në diskutim dallimin mes këtyre elementeve kur thotë: sesa janë të
paqëndrueshme këto forma të epikës në romantizmin shqiptar e sidomos në romantizmin arbëresh
tregojnë edhe elementet dramatike si fjala vjen në këngët dhe poemat e Jeronim de Radës, në të cilat
personazhi, subjekti lirik a epik jo rrallë vihet në pozitën e personazhit, në këtë mes të subjektit
dramatik, domethënë gjendet në pozitë dialogu, më shpesh sesa monologu, në disa raste të tjera,
ndërkaq poeti fut edhe korin. Në këtë mënyrë në këngët apo poemat e tij mbizotëron procedimi
dramatik që më rrallë është vetëm shprehës i jashtëm folklorik e më shpesh është çështje e dramatikës
së brendshme, f. 258. 684
Qosja klasifikon si të tilla: “Skënderbeu i pafat”, “Kënga e Sprasme e Balës”, “Mbi malin e
Trantafileve”, “Te dheu i huaj”, “Shpata e Skënderbeut ndë Dibrët poshtë”. Poemat epiko-lirike të De
Radës, Gavril Darës i Riu, Francesko Krispi Galvianos i japin hapësirë elementit lirik, ndërsa ato të Zef
186
Ndër poemat ku mbizotëron epizmi Qosja dallon “Lahuta e Malcis” e Fishtës, si
epope heroike mitologjike-historike, “Histori e Skënderbeut” e N. Frashërit, si epope
heroike-historike, dhe “Qerbelaja”, si epope fetare. Për klasifikimin e tyre mbështetet
në karakteristikat që përfshin nocioni i epopesë klasike, në përmbajtjen tematike, në
teknikat e rrëfimit etj.685
Mbizotërimin e epizmit në periudhën e fundit të romantizmit
e sheh të lidhur me faktorë jashtëtekstorë si konteksti historik i kohës686
dhe
kontekstin letrar në të cilin temat historike, legjendare, mitologjike (pavarësisht prej
llojit) janë të preferueshme687
.
Gërshetimi i epizmit me lirizmin shquhet nga studiuesi si dukuri, që e bën të
dallueshme formën epike në romantizmin shqiptar. I gjithë hulumtimi i tij kalon
përmes një analize të detajuar mbi llojet, tipat, format, faktorët që kanë ndikuar dhe
mënyrën si janë realizuar. Ndër elementet me të cilët realizohet kjo dukuri thekson
vetërrëfimin e personazheve si thyerjen e parë të parimeve epike; mosrespektimin e
distancës epike, si pjesë e disponimit shpirtëror të vetë romantikëve, 688
mungesën e
vullnetit të tyre për të qenë vëzhgues asnjanës të ngjarjeve, bëmave të heronjve siç
ishin krijuesit e mëdhenj të epopeve. Pra ai shquan një prirje të epizmit për t‟u
çintegruar në forma të tjera tregimtare në të cilat ngjarja e pasur, e degëzuar, tregimi
nuk janë elemente themelore të strukturës si veçori specifike e romantizmit shqiptar.
Ashtu si te lirika Qosja zhvillimin e formave letrare ia njeh si atribut kontekstit
historik, si pjesë e mendësisë, përjetimit dhe nevojës për të shprehur pasurinë
shpirtërore. Kjo dukuri në fund të periudhës historike shihet prej studiuesit si tendencë
e brendshme dhe e natyrshme e letërsisë për të rendur drejt formave të mëdha, me
depërtimin e shikimeve dhe ndjeshmërisë realiste, të cilat mbështetur edhe në përvojat
Skiroit apo të Binard Bilotës e kanë më të ngushtë këtë hapësirë. Ndër shkrimtarët që i lëvrojnë ato
Qosja bën një dallim mes tyre, ata të cilët i lëshojnë hapësirë mjaft të gjerë elementit lirik dhe të tjerë
që këtë hapësirë e kanë më të ngushtë. Si veçori specifike Qosja dallon kohën dhe hapësirën, të cilat
luajnë një rol të rëndësishëm në strukturën epike, element ky që nuk shquhet në këngën epike apo
poemën lirike. Karakterizohet nga tematika historike, e cila bëhet element vendimtar në përcaktimin e
disponimit dhe stilit të saj hiperbolizues kombëtar. Varësisht prej mbizotërimit të elementit lirik apo
epik ajo mund t‟i afrohet poemës liriko-epike apo epopesë. Epizmi mbizotëron kryesisht në etapën e
dytë të romantizmit, f. 259. 685
Pavarësisht se përmbajnë elemente të reja, rrëfejnë të shkuarën, kanë përmbajtje tematike historike,
mitologjike, folklorike, përjetësojnë bëmat e atyre që vërtetë kanë jetuar etj. Zhvillojnë tregimin mes
shmangieve fabulare, realizojnë fabulën mes dialogëve të drejtpërdrejtë apo të rrëfyer, i kushtojnë
rëndësi përshkrimit të mjedisit natyror, përmbajnë parashtrimin klasik të epopesë, f. 260. 686
Shënim. Lëvizja e Rilindjes Kombëtare karakterizohet nga përpjekjet për forcimin e vetëdijes dhe të
unitetit kombëtar, shquarjen e ndjenjës heroike, e cila përshkon të gjitha sferat e aktivitetit shpirtëror
dhe shoqëror të shqiptarëve, f. 261. 687
Faktorët kryesorë që e favorizojnë epopenë janë: historizmi, folklorizmi, mitizimi romantik i shfaqur
si evokim i traditës, trajtimi i ngjarjeve të mëdha kombëtare, përpjekja për përjetësimin e figurave
historike, shfrytëzimi si burim lënde - historinë, mitin dhe gojëdhënën, sepse i shërbejnë romantizmit si
ideologji kombëtare. Evokimi dhe krijimi i botës epike, sepse përmes modeleve historike përforcojnë
idealin çlirimtar për luftën e tyre të drejtë etj. Historia, gojëdhëna, mitologjia u sjell atyre mundësinë që
idenë, botëkuptimin, ndjeshmërinë e tyre t‟i realizojnë sikundër ndiejnë, imagjinojnë. Konteksti
jashtëtekstor nxit krijimin e llojit epik. 688
Romantikët shqiptarë, sipas Qosjes, pranojnë të identifikohen me të kaluarën me të vetmin kusht që
asaj t‟i japin format, pamjet, ndjesitë, përsiatjet, gjykimin e arsyes, lirizmin e tyre individual, duke
shkurtuar në mënyrë të vetëdijshme distancën epike, arrijnë në sintezën e lirizmit me epizmin specifik,
e veçantë dhe e dallueshme e romantizmit shqiptar dhe atij europian, f. 263.
187
e shkrimtarëve, i çelin rrugën dramës, tregimit, novelës dhe romanit duke
paralajmëruar zëvendësim të formave.
Në tipologjinë e prozës, prozës letrare-shkencore dhe të dramës, studiuesi sjell në
vëmendje argumentin e parashtruar mbi mbizotërimin e lirizmit, ndjenjës dhe të
patosit të shprehjes gjuhësore në romantizmin shqiptar si pasojë e shumë faktorëve.
Proza me vlerë modeste artistike, është prirje e shkrimtarëve për të trajtuar një lëndë
të re, problematikë të re ndonëse e vonuar.
Ndër llojet e saj shquan:
Romanin si lloj i madh i prozës, i cili shfaqet si dukuri e rrallë, atëherë kur elementet
e realizmit dhe sentimentalizmit bëhen objekt interesimi për shkrimtarët romantikë.
Në panoramën që ndërton mbi zhvillimin e romanit shqiptar të kohës, ai vë në dukje
përveç karakteristikave689
mungesën e të ashtuquajturës perspektivë historike jetësore
që karakterizon romanet historike të asaj kohe në letërsinë europiane.690
Njeh praninë
e historisë së letrarizuar si baza lëndore përmbajtësore e letërsisë së romantizmit.691
Përsa i përket tregimit, Qosja është i mendimit që këto lloj tekstesh janë të pakta. I
përcakton si tekste ndërmjet publicistikës racionale dhe prozës imagjinare artistike, që
zëvendësojnë novelën dhe tregimin.692
Përveç llojeve të prozës letrare studiuesi, duke qenë se e shpjegon në hyrje të veprës
konceptin e letërsisë në kontekstin e kohës kur zhvillohet romantizmi, klasifikon edhe
lloje të cilat nuk i përkasin mirëfilli letërsisë, por kanë një pozitë të ndërmjetme mes
llojeve letrare-shkencore dhe publicistikës. Kjo për faktin se këto forma(letrare-
shkencore) janë të rëndësishme për analizën e prozës artistike për sa kohë lënda e
secilës prej tyre mund të inkuadrohet në mënyrë të natyrshme brenda prozës artistike.
Ky klasifikim mbështetet në dy qëllime:
- për të ndjekur prejardhjen e prozës artistike me format prozaiste të shprehjes
letrare të kohës, në një kohë kur nuk dalloheshin shkencat në kuptimin e sotëm
të fjalës, e për shkak të depërtimit të mënyrës shkencore të shprehjes;
- për shkak të mungesës së një kufiri të saktë mes veprave shkencore dhe
veprave të prozës artistike.693
689
Studiuesi thekson si të tilla:fabula e dendur me episode të shpeshta, tregim i pasur, vështrimi
patriarkal i jetës dhe historisë, emocioni që anon nga sentimentalizmi në rastet e para dhe nga tragjizmi
fatal në rastet e dyta 690
Është fjala këtu për romanet e Stendalit, të Balzakut apo të Tolstoit, f. 268. 691
Këtë lëndë romantikët e trajtojnë edhe në forma të tjera poetike a shkencore që lëvizin ndërmjet
letërsisë artistike dhe shkencës së historisë, që i takojnë historisë së letrarizuar e që shfaqen në disa
tipa. Numri i veprave të tilla është më i madh se i romaneve. Historia, veprat historike, kryejnë rolin e
enciklopedive kombëtare shkencore artistike. Klasifikon në një tip të veçantë (prozë poetike-
shkencore) veprën e Sami Frashërit “Shqipëria çka qënë ç‟është e ç‟do të bëhet”. F. 270. 692
Duke iu referuar në mënyrë të drejtpërdrejtë gjuhës nocionore që karakterizon artikullin, ato trajtojnë
lëndën që do të maskohej në tregime. Ndërsa shquan faktin se tregimi romantik shkruhet për qëllime
patriotike dhe morale-didaktike. Mes tyre ka edhe nga ato tekste që studiuesi i sheh me domethënie më
të gjerë për shkak të simbolikës së përdorur edhe pse kanë pikënisje fare programatike.
188
Si të tilla kemi:
Fejtonet- i klasifikon si tekste që trajtojnë problematikën historike, etnografike,
folklorike e politike.694
Eseja si lloj që i përgjigjet prirjes së romantizmit për të shtruar
një varg çështjesh të jetës historike, morale, kulturore, fetare, kombëtare me gjuhë
nocionore e shpesh të poetizuar.695
Aforizmi si formë filozofike-artistike pak e
përhapur.696
Ndër format e prozës artistiko-shkencore Qosja klasifikon edhe ligjëratën
e cila është e përmbajtjeve të ndryshme: politike, historike, etike, folklorike etj.
Fillimet e kritikës letrare studiuesi i lidh me shkrimet kritike që botohen në
periodikun shqiptar në fundin e shekullit XIX. Klasifikon në këtë grup më së shumti:
letërkëmbimin e romantikëve me njëri-tjetrin, të cilat shndërrohen në gjykim mbi
çështje të ndryshme të jetës historike, mendore, shoqërore, politike dhe morale të
kombit.697
Po në këtë grup përfshin edhe letërkëmbimin dhe jetëshkrimet e
memoaret.698
Në tipologjinë e ndërtuar për dramën, studiuesi e shquan gjininë më të varfër si në
pikëpamje të veprave të shkruara, ashtu edhe kundrejt larmisë së llojeve dhe tipave të
tyre. Ndërkohë që e meta e saj më e madhe është mungesa e vlerës së veçantë
artistike. Ndër llojet dhe tipat kryesorë dallon dramën e zakonit, dramën historike,
tragjedinë, komedinë, dramën fetare, e klasifikuar si lloj i veçantë, skeçin që hyn po
në këtë klasifikim. Qosja konstaton për të që është i pazhvilluar si lloj.699
Ky zhvillim
i saj në romantizëm për studiuesin, është në pajtim me natyrën e saj si formë artistike
dhe me specifikat që i kushtëzon gjinia e dramës. Si përbërës të ri me të cilin
dramaturgjia e pasuron romantizmin shqiptar është trajtimi i zakoneve popullore, i
bazuar në aspektin e hiperbolizimit romantik që sjell dramën e zakonit, e cila bëhet
pararendëse e komedisë së mentalitetit të Çajupit. Shkaqet e varfërisë së dramaturgjisë
romantike i sheh në zhvillimin e teatrit duke sjellë në vëmendje që mungesa e ngritjes
693
Solar Milivoj, Hyrje në shkencën për letërsinë, përshtatur nga Floresha Dado, SHBLU, Tiranë, 2001,
f.165. 694
Mbështeten në lëndë shpesh të paverifikuar edhe kur ajo është aktuale, gjuhë e ngjyrosur
emocionalisht. Shpesh përshkohen nga toni satirik dhe ironik që karakterizon gazetarinë shqipe të
fundit të shekullit të kaluar, f. 271. 695
Ka mes tyre që i afrohen edhe gjuhës imagjinare. Është i mendimet që një pjesë e tyre edhe pse janë
përshtatje, sjellin mendimin filozofik në romantizmin shqiptar. Eseja edhe pse me gjuhë poetike, është
zgjedhur si formë e prozës filozofike që u përgjigjet nevojave të kohës, f. 272. 696
Konstaton që një pjesë e aforizmave shkruhen në vargje e ndërtohen sipas parimeve poetike.
Evidenton edhe tipin e aforizmit të poetizuar të shoqëruar me komente aforistike. Thekson disponimin
e romantikëve për të sjellë në vëmendje më shumë ato aforizma që kanë lidhje të drejtpërdrejtë me
aktualitetin shqiptar. Për këtë arsye i përcakton me karakter të theksuar iluminist dhe moralo-didaktik,
f. 273. 697
Nuk lë pa përmendur në këtë kuadër edhe kontributin e recensioneve dhënë përmes shtypit arbëresh,
të eseve të botuara apo shkrimeve të rëndësishme të botuara në gazetën Albania të Konicës. Ndërkohë
që është i mendimit që veprimtaria kritike dhe letrare e tij, në pjesën më të madhe i takon periudhës së
ardhshme letrare. Po në këtë klasifikim kemi polemikën, e cila do të zhvillohet me një ecuri të rregullt
në fund shekullit XIX dhe fillim të shekullit XX, f. 275. 698
F. 276. 699
Shënim. Qosja klasifikon në këto grupe veprat: drama e zakonit Emira e Anton Santorit, Besa eSami
Frashërit, drama historike Vdekja e Pirros e Mihal Gramenos, tragjedia Burr i dheut e Andon Zako
Çajupit etj., f. 279.
189
së institucioneve teatrore do të sjellë edhe mungesën e interesimit dhe të motivimit
për të shkruar drama.
Në përfundim të vëzhgimit mbi tipologjitë e gjinive letrare, në plan të përgjithshëm,
Qosja është i mendimit që romantizmi është një periudhë e letërsisë shqipe që ka
trashëguar disa lloje e ka krijuar lloje e tipa të rinj. Edhe pse i vetëdijshëm që kjo
dukuri nuk është në nivelin dhe përmasat e shfaqjes në romantizmin evropian,
vlerëson faktin që romantizmi shqiptar është një formacion stilistik që bazohet në një
parim spontan më tepër se të vetëdijshëm të krijuesve të shquar, pasi për të në
krijimtari nuk ka forma artistike të dhëna një herë e përgjithmonë. Në këtë mënyrë
justifikon Qosja ekzistencën e formave të përziera përkrah formave parësore të
trashëguara nga tradita të ndryshme letrare. 700
Në drejtim të procedesë artistike thekson faktin që romantikët i kushtonin më tepër
rëndësi idesë, ndjenjës, disponimit, të cilët ekzistonin përmes një forme të caktuar
sesa vetë formës, llojit apo tipit letrar. Prandaj rrallë u përmbahen llojeve dhe formave
të trashëguara të qëndrueshme, më shpesh bëjnë sintetizimin e tyre. Në këtë mënyrë
sjellin larmishmëri formash si veçori specifike e romantizmit.
Për sa i përket stilit, Qosja veçon historizmin, patosin kombëtar dhe lirizmin si
elemente karakteristike të tij, që ndikojnë në strukturë dhe llojin letrar në tërësi.
Mbështetja në këto elemente sjell sipas Qosjes thyerjen dhe ndryshimin e formave të
qëndrueshme duke i realizuar sipas lirshmërisë së vet.
Tipi mbizotërues i formacionit stilistik të romantizmit shqiptar është poezia e lirike.701
Si tipa mbizotërues të epikës vijnë poema epiko-lirike, heroike dhe kënga epike. Në
fund vijnë format e prozës me epërsinë e historisë së letrarizuar, fejtonit, ligjëratës,
esesë. Larmishmëria e formave dëshmon për Qosjen se formacioni stilistik i
romantizmit sjell jo vetëm forma të ndryshme, por edhe realizon botën imagjinare,
mendore, emocionale të njeriut nëpër forma të lira të gjuhës poetike, të gjuhës
diturore dhe të gjuhës publicistike. Si rezultat Qosja pranon që tipologjia e formave
romantike është më parë tipologji e formës që lind sesa e formës që trashëgohet.
1.3 Tipologji të trajtave të ligjërimit
Duke qenë se letërsia (për shkak të mungesës së referencialitetit) ka një lloj lidhjeje të
veçantë me gjuhën (zbulon natyrën e vërtetë të saj), dhe nga ana tjetër sistemi
gjuhësor prodhon kuptimin.702
Qosja i drejtohet gjuhës dhe zhvillimit të saj si sistem
funksional kuptimplotë në letërsi. Në qëndrimin e tij prej historiani, orientohet në
700
F. 281. 701
Në poezinë lirike shquan si karakteristikë gërshetimin e disponimit himnik me atë elegjiak,
disponimin solemn me disponimin e përvuajtur, ndjenjën e gëzimit me ndjenjën e dhembjes etj. 702
Koncepte të Sosyrit në Ann Jefferson, David RobeyTeoria letrare moderne, Albas, Tiranë, 2006,
përkthyer nga Floresha Dado, f. 138.
190
rrokjen e të gjitha rrafsheve për të vënë në dukje mënyrën si prodhohet kuptimi, në
njërin prej aspekteve më thelbësore, gjuhën si ligjërim(thënie gjuhësore), e më tej
mjetet me të cilat përftohet vlera artistike dhe estetike e veprës letrare. Gjithashtu
studiuesi i njeh gjuhës tiparin organizues të letërsisë, domethënë që gjuhën e letërsisë
nuk e sheh të varur nga mesazhi që bartet në tekst, 703
por ajo bëhet vetë përmbajtja e
letërsisë, për këtë arsye fokusohet gjerësisht te gjuha dhe elementet e saj.
Si hap të parë drejt saj zgjedh ligjërimin, të cilin e konsideron si një urë lidhëse mes
autorit dhe lexuesit, sepse ndërtimi i poetikës së romantizmit nuk do të ishte i plotë
dhe nuk do të kishte kuptim pa hulumtimin e tij (si thënie gjuhësore), të parimeve e
mënyrën mbi të cilët ndërtohet, faktorët që ndikojnë në formën e veçantë dhe në
karakteristikat e tij. Studiuesi është i mendimit që ashtu si përmbajtja tematike e
idealet karakteristike të romantizmit, edhe përdorimi i materialit gjuhësor është
karakteristikë e kësaj periudhe. Studiuesi, duke sjellë vetëm një formë të interpretimit
të tij, është i mendimit që komunikimi mes autorit dhe lexuesit realizohet duke
shmangur format e automatizuara e duke iu përshtatur ligjësive të brendshme të
gjuhës së letërsisë704
.
1.3.1 Konteksti dhe faktorët
Forma është bërë e perceptueshme kundrejt një sfondi të ekzistencës së formës letrare
dhe funksioni i një mjeti përcaktohet jo nga hierarkia strukturale e një vepre të
veçantë, por nga vendi që zë ai në sistemin letrar në tërësi.705
Në ndërtimin e ligjërimit
si thënie gjuhësore, për studiuesin ndikojnë një sërë faktorësh të jashtëm e të
brendshëm, mes tyre më të rëndësishmit janë:
- pjesa më e madhe e romantikëve shqiptarë jetojnë jashtë atdheut, kjo
kushtëzon kuptimin që ata kanë për ligjërimin si thënie;
- lexuesi i cili gëzon një status të caktuar në realitetin e kohës, e si rezultat i
kësaj shihet përpjekja e vazhdueshme e shkrimtarëve romantikë për të ndikuar
fort tek ata.
Referuar argumentit të parë Qosja e sheh ligjërimin të lidhur ngushtë me faktin se
disponimi shpirtëror ndikon në ndërtimin gjuhësor të shprehjes, jo vetëm në tekstet
letrare, por edhe në ato shkencore. Këtë e lidh me një proces të gjerë nga ndërtimi i
mendimit e deri tek përmbajtja dhe forma e tekstit.706
Për këtë arsye edhe ndërtimi i
tyre në një stil me ndjeshmëri të tendosur është i dukshëm në të gjithë komponentët
përbërës(ideo-tematikë, gjuhësorë dhe ritmikë).
703
Po aty, f. 139. 704
Koncepte të formalistëve, Ann Jefferson, David Robey në Teori letrare moderne, Albas, Tiranë,
2006, f. 63. 705
Po aty, f. 64. 706
F. 283.
191
Faktor tjetër i rëndësishëm për Qosjen është edhe lexuesi, i cili është i disponuar që
çdo lloj teksti ta asimilojë më mirë përmes idealeve që aspirojnë. Duke e njohur më së
miri psikologjinë e lexuesit, romantikët shqiptarë i japin shprehjes gjuhësore vlerë
kulturore e kombëtare, të vetëdijshëm në këtë mënyrë për nivelin kulturor të lexuesit,
të cilët rëndom interesohen më tepër për përmbajtjen sesa për formën. Për këtë arsye
teksti romantik është vënë në shërbim të gjallërimit emocional të lexuesit. Kjo
justifikon sipas Qosjes mungesën në romantizëm të formave të gjata tregimtare në
formën e tyre optimale, qoftë si tekste të poezisë apo të prozës, qoftë si tekste
shkencore apo publicistike, të cilat kërkojnë frymë krijuese më të gjatë e argumentim
më të gjerë që zhvillohen në bazë të procedimeve më të shtruara.
Ndër mjetet me të cilat realizohet defamiljarizmi shquan trajtat e caktuara të
ligjërimit, struktura e figurave dhe strukturat rrokjesore të vargut. Gjithashtu Qosja i
mëshon faktit që teksti si mjet (objekt) ligjërimor ndërtohet nga ana kompozicionale
në bazë të parimeve retorike, nga fjala dhe ndjenja, të përdorura në aspekte specifike.
Trajtat e ligjërimit për studiuesin varen shumë nga niveli kulturor i lexuesit në
funksion të të cilit ndërtohet thënia gjuhësore dhe përzgjidhet materiali në funksion të
saj. Si forma të tilla përcakton:
- aspektin thirror
- aspektin vlerësues
Këto forma të shprehjes janë projektim i ndjenjës në thënien, e cila është përbërës e
ndërtues i tekstit dhe synojnë të vënë në veprim botën emocionale të auditorit të
lexuesit të tyre. Defamiljarizimi i gjuhës realizohet përmes ligjërimit thirrmor e
vlerësues, si dhe parimeve dhe mjeteve retorike të përdorura nga shkrimtarët në këtë
funksion.
Përdorimin e ligjërimit thirrmor Qosja e justifikon me tendencën e autorit ndaj
lexuesit, për të tërhequr vëmendjen e tij me anë të elementeve subjektive që mbart.
Duke përkufizuar thënien gjuhësore707
studiuesi i jep asaj peshën kryesore në
ndërtimin dhe funksionin e tekstit, përmes së cilës shënon shënjuesin dhe të
shënjuarin si aktorë në komunikim.708
Ky komunikim për të pasur sukses, realizohet
përmes përdorimit të elementeve që dalin nga automatizimi i zakonshëm e
njëkohësisht sjell ndryshim edhe në krahasim me mjetet gjuhësore të përdorura më
parë nga tradita siç ishin personifikimi dhe apostrofa.709
Përdorimi i thirrjes si mjet i ri
707
Qosja e përkufizon: Thënia është aspekt ligjërimor, mendor dhe emocional prej të cilit një autor
mund t‟i flasë, me shkrim apo me gojë, auditorit të cilit i drejtohet qoftë kur e ka përpara realisht, qoftë
kur e supozon me imagjinatë. Pavarësisht prej argumenteve që përdoren në tekstin që ndërtohet sipas
formës së saj, domethënë sipas procedimit të saj, thirrja ngjyros, kur më shumë e më pak, pozitën e
autorit karshi botës tjetër, në këtë mes karshi botës njerëzore, f. 287-288. 708
Qosja, Rexhep, Historia e letërsisë…I, f. 288. 709
Studiuesi evidenton apostrofën dhe personifikimin si mjete që realizojnë po të njëjtën dukuri në
letërsi, por me një ndryshim: apostrofa është mjeti me të cilin autori i drejtohet botës së sendeve,
personifikimi është mjeti me të cilat shpirtëzon sendet, objektet, fenomenet, f. 288.
192
në funksion, e gërshetuar me mjete të retorikës, bën të mundur realizimin e qëllimit të
autorit ndaj lexuesit.710
Këto praktika studiuesi i identifikon mes shkrimtarëve të romantizmit, ku shfaqjet e
tyre janë më të dobëta në fillimet e tij si periudhë.711
Gjithashtu karakterin retorizues e
lidh me kontekstin historik kohor dhe kontekstin hapësinor pra me faktorë të jashtëm.
Në një raport të veçantë në aspektin ligjërimor Qosja sheh leksikun e ritmin712
dhe
theksin e ngjyrës emocionale të fjalës. 713
Ligjërimi vlerësues lidhet me aspekte të tjera siç janë përshkrimi, shqyrtimi,
konstatimi etj. Ai shërben si bërthama mbi të cilin ndërtohet aspekti thirror, si aspekt i
komunikimit të përforcuar, të drejtpërdrejtë të autorit romantik me auditorin e tij,
sepse aspekti thirror është vetvetiu aspekt i vlerësimit të objektit, të dukurisë, të
fenomenit, apo çështjes për të cilën është fjala në tekst, pra i vlerësimit prej një pozite
ligjërimore që nënkupton vullnetin e lirë të auditorit, lexuesit, dëgjuesit. Raportin
thirrje- vlerësim Qosja i sheh në pozita kundërvënëse, 714
por, pavarësisht kësaj, për të
ato janë pjesë e rëndësishme e botëkuptimit romantik që nxit retorikën dhe patetikën e
stilit të tij. Ndërtimi i trajtave ligjërimore (fjalisë) për studiuesin, i vendosur në raport
me atë çfarë vëzhgon shkrimtari romantik justifikon mënyrën e ndërtimit të fjalisë në
romantizëm.715
Në përfundim studiuesi është i mendimit që funksioni mbizotërues i ligjërimit, i cili
më shumë se estetik është praktik e utilizues, kushtëzon ndërtimin e fjalisë dhe format
e shprehjes së saj, si rezultat rrëgjimi i formave kompozicionale të fjalisë, që i
nënshtrohet një repertori relativisht të ngushtë modelesh. Etosi romantik- si veçori e
710
Kjo gjë realizohet në mënyrë të suksesshme sipas Qosjes, kur është e gërshetuar me etosin e
mendimit, duke siguruar qëndrueshmëri, që do të thotë topos, të bartur prej një kohe në tjetrën. 711
Shënim. Qosja sqaron: këtë tekst iluminist romantik të Veqilharxhit e karakterizon etosi i mendimit
– si përmbajtje e kuptimit të tij dhe thirrja si aspekt i realizimit të saj. Vetë thirrja bazohet në strukturën
specifike të fjalisë, që është rrafshi i saj i parë dhe në strukturën kontekstuale që është rrafshi i saj i
dytë. Megjithëse e zbutur në një masë të dukshme, thirrja me të cilën Veqilharxhi i drejtohet auditorit të
tij është me mjeshtëri oratorike e ndërtuar: renditja e argumenteve supozon bindjen e subjekteve të
komunikimit në një mënyrë fare spontane dhe të logjikshme. Si në ndërtimin argumentues të fjalisë
edhe në tërësi – në ndërtimin kompozicional të tërësisë teksti i Naum Veqilharxhit është shembull i
realizimit të përmbajtur, por efikas të parimit retorik të stilit, f. 291. 712
Qosja e sheh si element vendimtar të aspektit ligjërimor thirror të tekstit publicistik romantik. 713
Shënim. Studiuesi thekson se Jani Vreto përdor autoritetin e mendimit të huaj të krijuesit të njohur
(Bajronit) në të njëjtin rol si janë përdorur mendimet, aforizmat apo vargjet e autorëve e oratorëve të
shquar... fjala poetike e Bajronit, domethënë retorika konkrete e tij këtu vihet në funksion të retorikës
së oratorit shqiptar. Fjala, ngjyra e saj stilistike, e përcaktuar qoftë përmes epitetit, qoftë përmes pozitës
ritmike dhe shqiptimore në fjalinë, bëhet elementi më shprehës i thirrjes... ... është e qartë se leksiku
përcakton rolin e aspektit thirrmor ligjërimor në tekstin e Jani Vretos, sepse gjendet në pozitë të
zotërueses stilistike qoftë edhe me pozitën e vet ritmike dhe sintaksore, f. 297. 714
Shënim. Përmes thirrjes lexuesi është i lutur të mendojë, kurse përmes vlerësimit mendimi jepet i
gatshëm; përmes thirrjes lexuesi është i ftuar, kurse përmes vlerësimit është i urdhëruar. … thirrësi të
fton të përkrahësh qëllimin e tij, prej të cilit ndoshta mund të hiqte dorë edhe vetë, kurse vlerësuesi të
fton të mendosh si ai për qëllimin prej të cilit nuk mund të heqë dorë, sepse përfundimisht e ka
vlerësuar, f. 300. 715
Shënim. Fjalia romantike zakonisht është fjali në të cilën duken sikur rrafshohen kufijtë ndërmjet
kundërvënieve sintaksore dhe rrafshohen për shkak se në të retorika dhe patetika shpesh e mundin
argumentin…, f. 304.
193
mendimit - dhe patosi romantik - si veçori e thënies gjuhësore - bëhen përbërësit
kompozicionalë të fjalisë retorike–patetike të romantizmit që është para së gjithash
stil publicistik. Për këtë arsye pohon Qosja mund të thuhet që romantikët shqiptarë
mbërrijnë të krijojnë dhe zhvillojnë një ligjërim publicistik, historik dhe shkencor
publicistik...etj.
1.4. Tipologji të strukturave të figurave
Struktura e figurave për studiuesin përbën gjithashtu një prej shtresave më të
rëndësishme karakterizuese të sistemit stilistik, të krijimtarisë gjuhësore artistike në
romantizëm. Duke ndërtuar një tipologji të figurave më të përdorura, Qosja realizon
nja klasifikim të tyre mbështetur në pozitën dhe marrëdhëniet e subjektit lirik ndaj
botës, 716
perceptimit e vlerësimit të saj. Gjithashtu pjesë e vështrimit janë shpeshtësia
e përdorimit, fazat e romantizmit dhe frekuencat kohore në të cilat përdoren, gjinitë
ku përdoren më së shumti, shkrimtarët që i lëvrojnë dhe vlerat artistike të përftuara
prej tyre. Renditja e tyre në analizë nuk është e rastësishme, 717
por lidhet me
funksionin që ato kryejnë, nga më të rëndësishmet në nivel kuptimor, 718
strukturor, 719
e estetik për forcën e shprehjes, deri tek ato me përdorim thjesht dekorativ-
vlerësues720
.
Qosja evidenton edhe ato figura të cilat nxisin imagjinatën mitike,721
figurat që
shquhen për nxitje të fuqisë së mendimit e ndjenjës722
dhe nxitje të pamjeve dhe
imazheve, 723
figura në nxisin aspektin tingëllues724
apo të strukturës ndërtimore725
etj.
Funksioni kuptimor dhe estetik, format, tipat, prejardhja materiale dhe kulturore e
tyre, për të, po aq sa dëshmojnë metodën e përdorimit të materialit gjuhësor, po aq e
dëshmojnë edhe qëndrimin e krijuesve ndaj botës në përgjithësi si dhe stilin e
romantik të epokës.
Risitë konceptuale dhe burimet tematike të reja trajtohen si përvoja që sjellin për
Qosjen shikime të ndryshuara të natyrës, jetës, historisë, shoqërisë dhe njeriut,
shoqërohen me përdorim të materialit gjuhësor (figura letrare si mjete gjuhësore
poetike) që justifikon përvetësimin e veçantë të botës dhe realizohet imagjinata e
krijuesit romantik. Përdorimi i figurave letrare shihet si specifikë e gjinive dhe llojeve
716
Është fjala për personifikimin dhe apostrofën. 717
Studiuesi vendos në rend: personifikimin, apostrofën, krahasimin, epitetin, përsëritjet, asindetin,
pyetjen retorike dhe dialogun lirik. 718
Personifikimi, apostrofa, krahasimi. 719
Dialogu lirik, pyetja retorike, përsëritja etj. 720
Epiteti. 721
Kjo lloj imagjinate projekton personalitetin mbi botën e jashtme të sendeve dhe I bën me shpirt. Në
këtë grup Qosja ka shquar personifikimin 722
Apostrofën 723
Krahasimi, epiteti. 724
Përsëritjet, asindeti. 725
Dialogu lirik, pyetja retorike
194
letrare duke i klasifikuar si shtresë karakteristike e vargut, si formë e gjuhës
figurative.
Studiuesi e përcakton vargun e kësaj periudhe të ndryshëm nga pararendësit dhe
pasrendësit gjithashtu sepse në të sintetizohen tendencat më të forta të vargut të
letërsisë së vjetër shqipe e njëkohësisht, e sheh të inkuadrohet edhe me formacionin
tjetër vijues stilistik, ndryshimet në parimet e përdorimit të figurës shfaqen përmes
kalimesh të buta, që vërehen më tepër në fillimet e më pak në fundin e romantizmit.
Gjithashtu përcakton tiparet e përbashkëta (të kësaj periudhe), “shmangiet” unike në
ndërtimin figurativ të vargut që ekzistojnë pavarësisht shumë faktorëve.726
Ato
krijojnë sistemin figurativ të vargut, të papërsëritur në poezinë shqipe.727
Referuar figurave si tërësi strukturore, Qosja do t‟i vështrojë në këto drejtime:
- heton dhe përcakton figurat më të shpeshta të strukturës së vargut romantik;
- evidenton efektet stilistike me të cilat inkuadrohen ato në atë strukturë;
- përcakton vlerat efektive dhe vlerat kuptimore të tyre.
Për sa më sipër, ai ndjek një procedurë të përshkrimit për secilën figurë, ku fokusohet
në përcaktimin e rolit dhe funksionit të tyre brenda strukturës së përgjithshme
figurative si dhe mënyrën e realizmit të këtij funksioni. Merret me analizën e
domethënies kuptimore të secilës figurë dhe pozicionimin e saj brenda strukturës
poetike. Përdorimi i figurave në marrëdhënie të reja qoftë kuptimore, qoftë
strukturore, sjell për Qosjen, krijimin e mundësive të gjera përkimesh ndërmjet
imagjinatës krijuese dhe imagjinatës lexuese në njërën anë dhe ndërmjet vlerës
emocionuese dhe kuptimore të thënies në anën tjetër. Gjithashtu në pikëpamje
stilistike i sheh si mjete të komunikimit të përforcuar të ngjyrosjes emocionale të
vargjeve po aq sa konkretizime të botës shpirtërore të subjektit lirik.
Në shpjegimin që bën për personifikimin studiuesi e përcakton si figurën bazë të stilit
të periudhës, 728
si mjet të thënies figurative, si qëndrim ndaj rrethit, ndaj natyrës ndaj
jetës, si qëndrim veprues e shpirtëzues, si formë të gjuhës poetike dhe të botëkuptimit,
me anë të së cilës krijon raporte të caktuara me shoqërinë, natyrën, hapësirën dhe
kohën. Gjithashtu fokusohet në mënyrën e përdorimit të personifikimit me një
funksion të tillë.
726
Shënim. Faktorët të cilët i përmend Qosja janë: kufijtë dialektorë brenda të cilëve krijojnë poetët,
pothuaj pavarësisht prej kulturës, besimit që mbi ta ndikojnë. F. 308. 727
Ky varg për Qosjen me gjithë ndryshimet e kuptueshme, subjektive që tregojnë poetët e veçantë, ka
poetikën e tij universale për poezinë romantike shqipe. Këto tipare të përbashkëta, karakterizohen nga
një shtrirje e gjerë që i kalon ndarjet e krahinës dialektit, të ndikimit të besimit etj. 728
Personifikimin e sheh si figurë të shpeshtë, i cili realizohet përmes thirrores si pozicion specifik i
subjektit lirik, i cili personifikon çdo element që mund të bëhet objekt apo subjekt i nxitjes së tij
krijuese.728
Përdoret në periudhën e parë dhe të fundit të romantizmit. E sheh si mjet të thënies
figurave, por është edhe qëndrim veprues, shpirtëzues ndaj fenomeneve të hapësirës dhe të kohës.
Është formë e gjuhës poetike po aq sa edhe formë e botëkuptimit, sepse përmes tij poeti krijon raporte
të caktuara me shoqërinë natyrën, hapësirën, kohët etj.
195
Apostrofa evidentohet si figura që shpreh qëndrimin e emocional të poetit, si dëshmi e
një dëshire pavarësisht rezultatit. Përmes apostrofës synohet mënjanimi i çdo dileme.
Për këtë arsye shfaqet në formën gramatikore të thirrorit729
.
Krahasimin e sheh si shumë të përdorshëm në romantizëm. Në përdorimin e
krahasimit poeti romantik njeh disa procedime të inkuadrimit të tij në strukturën e
vargut. Kryesisht e sheh të përdorur në vargun e dytë duke konkretizuar idenë,
ndjenjën, përfytyrimin e vargut të parë. Pranon që roli i krahasimit në poezi nuk
kufizohet brenda vargut, por në tërësinë e saj, duke e përcaktuar në pikëpamje
kompozicionale.730
Epiteti shfaqet më shumë si vlerësues sesa cilësues në drejtim pozitiv/negativ dhe luan
rolin e forcimit emocional të vargut.
Të shfaqura në forma të ndryshme përsëritjet, studiuesi i përcakton si nxitëse të
intensitetit të komunikimit dhe emocionit; asindetin e përkufizon si figurë që
përcakton ritmin, shqiptimin e ideve, mendimeve, ndjenjave të tij etj.
Dialogu lirik731
si formë e veçantë e figurës, ngrihet në nivelin e parimit krijues dhe
sjell tipin e poezisë që mund të quhet poezi bisedë. Përdorimi i shpeshtë i tij, sipas
Qosjes, lidhet me format e përjetimit të poetit romantik732
dhe ka funksion të
dramatizojnë raportin ndërmjet subjektit lirik dhe objektit të poezisë së tyre.
Konceptimi i figurës nga ana e studiuesit si strukturë, përcakton ndryshimin dhe
marrëdhëniet me vargjet pararendëse të letërsisë së vjetër dhe atyre pasardhëse, duke
i hetuar në këndvështrim historik zhvillimin e tyre e duke demonstruar qëndrim të
caktuar ndaj historisë, realitetit, botës i cili i jep vlerën e dëshiruar emocionuese.
Gjithashtu sjell synimin e përdorimit të këtyre figurave pjesëmarrja në dramën
shpirtërore të poetit, të bëjë konkrete ndjeshmërinë e tij, të dëgjohet dhe të shihet sa
më tepër. Prandaj shprehet: “Përmes tërësisë së figurave të përdorura të mendimit,
ndërtimit, shqiptimit etj., poeti romantik forcon komunikimin, ngre lart
ngarkesën(shton) emocionale dhe mendore të vargut të tij.” Si rezultat të ndërtimit të
729
Nëpërmjet saj poeti realizon unin e tij, dhe njëkohësisht kërkon t‟i tërheqë vërejtjen unit tjetër për ato
që ngjajnë në skenën e jetës, pra është komunikim intensiv mes dy vetave (unë dhe ti) pra është nevojë
për komunikim (dialog) me të tjerët, nënkupton dëshirën që të dëgjojë njeri ty sesa të dëgjosh ti atë (e
sheh si një formë rrëfimi të subjektit lirik me zë të lartë dhe atij i nevojitet opinioni gjallëruar që do ta
dëgjojë me kujdes zërin e tij. Realizohet në rrafshe të ndryshme të ligjërimit poetik dhe trumbeton
forma të ndryshme të ndjenjës. 730
Shënim. E ilustron këtë ide duke iu referuar shembujve të shkëputur nga poezi të N.Frashërit,
N.Mjedës etj., f. 319. 731
Dialogu përcaktohet nga Qosja si pyetje e unit që s‟ka një ti në anën tjetër. Romantikët shqiptarë e
ndërtojnë vargun me anë të pyetjes që nënkupton bashkëbiseduesin veprues të pyetjes që merr
përgjigjen, duke krijuar kështu vargje dialoge. Po aty. 732
Shënim. Pyetjen retorike, dialogun, habinë, i sheh si mjete stilistike përmes të cilave përmbajtësohet
imagjinata e nderë e poetit, ndjenja e ngarkuar.
196
këtillë, sheh patetikën e ndjenjës dhe retorikën e thënies, të cilat i lidh me kontekstin
historik.733
Në fund të hetimit vjen në përfundimin që: këto figura me tipat, format, dhe
pozicionet e tyre përcaktojnë kështu strukturën patetike-retorike të vargut romantik
siç e përcakton aspekti ligjërimor i vargut etj. Me anë të këtyre mjeteve poeti
romantik ngjyros stilistikisht thënien, përcakton figurshmërinë e saj dhe shpreh
qëndrimin e tij ndaj shoqërisë, jetës, natyrës, historisë etj. Figurat janë elementet
themelore që ndërtojnë poetikën e romantizmit shqiptar si formacion stilistik.734
1.5 Tipologji të strukturës së vargut
1.5.1 Konceptet për strukturën dhe praktika e ndjekur
Qosja trajton si strukturë më vete dhe pjesë të makrostrukturës vargun romantik, duke
u shprehur që “vargu romantik me tipat e ndryshëm të strukturave të tij rrokjesore dhe
ritmike, ka një rëndësi të veçantë në ndërtimin e poetikës së romantizmit shqiptar si
dhe në evolucionin e vargut shqip në përgjithësi”.
Duke synuar tipologjinë e kësaj strukture, përveçse vë në dukje dominanten, realizon
edhe një tipologji të saj duke përshkruar karakteristika të shfaqjes dhe të përdorimit, të
raporteve të saj me traditën(vargun popullor të traditës) dhe me tendencat e reja,
raporteve të kuptimit të vargut me këto struktura ritmike. Ndër tipologjitë
mbizotëruese klasifikon:
- ritmet e strukturave të shkurtra rrokjesore;
- ritmet e strukturave të mesme rrokjesore;
- ritmet e strukturave të gjata rrokjesore;
- strukturat rrokjesore dhe ritmet e mangëta.
Për të krijuar një panoramë të plotë mbi tipologjitë e sipërpërmendura studiuesi:
- përcakton parimet735
mbi të cilat është ndërtuar ky varg, i bazuar në traditën
pararendëse dhe përvojat e reja, që përfshijnë forma vargjesh në pikëpamje
strukturore rrokjesore dhe ritmike, të cilat nuk njiheshin në poezinë
paraardhëse. Këto forma pasurojnë përvojën e vjershërimit në gjuhën shqipe,
733
Shënim. Qosja është i mendimit që këto elemente janë në përputhje me prirjen themelore të historisë
dhe të kulturës kombëtare: me rilindjen imagjinare të lirisë së shkuar me qëllim të rilindjes së idealeve
të përparimit kombëtar. F. 334. 734
Po aty. 735
Vargu në romantizëm është ndërtuar duke pasur për bazë parimet themelore fonetike dhe
gramatikore të gjuhës shqipe.
197
hapin mundësitë e krijimit të tipave të rinj rrokjesorë dhe ritmikë të vargut në
gjuhën shqipe;
- ndërton një kontekst historik e letrar736
duke pohuar që me një traditë
relativisht premtuese, vargu romantik do të jetë varg historikisht vendimtar për
zhvillimin e mëtejmë, për zgjerimin dhe pasurimin e lirisë së vjershërimit të
gjuhës shqipe;
- heton mënyrat e krijimit të strukturave të reja, të ndërtuara mbi parimet e
forcuara themelore të vargut shqip dhe përcakton zhvillimin e mëtejshëm mbi
bazat e veçorive gramatikore të shqipes dhe të strukturës rrokjesore e ritmike
të vargut popullor;
- evidenton vazhdimin dhe thellimin e përdorimit të vargut popullor të bazuar
në ndryshimet e kuptueshme që sjell evolucioni i gjuhës737
, prirjet krijuese,
konceptet e reja si rezultat i kontekstit të ri historik. 738
Hetimi i dominantes strukturore të vargut romantik në rrafsh diakronik dhe sinkronik
si dukuri historike739
i krijon mundësi Qosjes të shquajë këto veçori dhe të marrë këto
rezultate:
- ndryshimet me karakter sinkronik të cilat u detyrohen në radhë të parë
ndryshimeve gjuhësore me karakter diakronik;
- ndryshimet themelore ndërmjet vargut të poezisë së vjetër dhe të poezisë
romantike u detyrohen ndryshimeve në strukturën ritmike të ndikuara nga
evolucioni i theksit të fjalës në gjuhën shqipe. Ato kanë pasojat e veta edhe në
evolucionin e rolit të theksit në strukturën rrokjesore dhe ritmike të vargut, në
mënyrat e përpunimit të vargut për ta bërë vargun më kumbues, shprehës, në
lëvizjen ritmike e melodike dhe ato kuptimore;
- edhe leksiku për Qosen ka pjesën e vet të ndikimit në ndryshimin e traditës së
krijimit të vargjeve.740
Zhvillimi i gjuhës në plan sinkronik pasohet nga zhvillimi i vargut po në këtë
rrafsh,741
evolucion i cili i vështruar në diakroni, bashkëngjit ndryshimet e përftuara
736
Shënim. Qosja u referohet elementeve të traditës. Në qoftë se tradita e gjinive, e llojeve dhe e tipave
lirikë në letërsinë shqipe ishte relativisht modeste, tradita e tipave në vargje ishte pak a shumë më e
pasur dhe pak a shumë më premtuese për poetët e romantizmit: vargjet e Lekë Matrëngës, të Pjetër
Budit, të Pjetër Bogdanit, të Nikollë Filjes, të Nezim Frakullës, të Sulejman Naibit, të Jul Varibobës, të
Thoma Barbaçit, të Hasan Zyko Kamberit, të Muhamet Kuçukut, të Dalip Frashërit, … dëshmojnë
qartë se tradita në të cilën ata bazoheshin nuk ishte e varfër siç nuk mund të pandehet në shikim të parë
dhe nuk ishte e varfër posaçërisht në pikëpamje të strukturave rrokjesore dhe ritmike të vargut, që do të
jenë më të shpeshta edhe në poezinë romantike, siç është tetërrokëshi trokaik. 737
Këto ndryshime i përcakton si fonetike, leksikore dhe gramatikore. 738
Shënim. Këto ndryshime Qosja i pranon si pjesë e natyrshme e që gjatë shekujve janë bërë në gjuhën
shqipe e si rezultat edhe në veçoritë e vjershërimit, f.337. 739
Studiuesi e heton këtë dominante duke e krahasuar me dominanten e vargut të poezisë së vjetër. 740
Po aty, f. 339. 741
Shënim. Qosja e hulumton si dukuri të vargut në të folmet e ndryshme, të cilët romantikët përpiqen
t‟i tejkalojnë. Për këtë arsye pranon që ndryshimet mes strukturës ritmike të vargut romantik toskërisht
dhe atij gegërisht tingëllojnë fillimisht si ndryshime fonetike, e më tej më pak të natyrës gramatikore,
morfologjike dhe sintaksore. Për këtë arsye është i mendimit që lidhorja dhe rotacizmi i toskërishtes në
198
në strukturën ritmike të vargjeve të romantizmit arbëresh me të gjitha ndryshimet e
tyre gjuhësore dhe poetike që kanë në krahasim me vargun e romantizmit në atdhe. E
njëjta praktikë ndiqet edhe në ndryshimet gjuhësore dhe ritmike që vëren, ndërmjet
vargut të shkruar në toskërisht apo në gegërisht.742
Ndërkohë që kontaktet me tri kultura dhe tri letërsi: letërsinë klasike greke dhe
romake, me letërsinë aktuale italiane dhe më vonë franceze, gjithashtu në pozita më
inferiore edhe nga letërsitë arabe, turke, persiane, sjellin evoluimin e gjuhës dhe
rrjedhimisht të strukturës ritmike të vargut poetik në përgjithësi.
2.5.2. Specifika të tipologjive të vargjeve
Tipologjitë e strukturat mbizotëruese rrokjesore të vargjeve që shquan të përdorura
kryesisht në etapën e dytë të romantizmit janë:
- Tipa të vargjeve sipas metrit
- Tipa të vargjeve sipas ritmit
Për tipin e strukturave të shkurtra rrokjesore743
përdorimin e tyre e lidh në mënyrë të
ngushtë me temat, motivet e poezive të cilat qëndrojnë në raporte të varësisë së
ndërsjellë me to.744
Gjithashtu Qosja bën një panoramë të shkrimtarëve që e përdorin
më së shumti këtë lloj vargu, duke klasifikuar edhe llojin e poezisë që përdorin
rëndom.
Në kuadër të analizës së strukturës ritmike të këtyre poezive arrin në përfundimin se
kanë një ritëm të rrallë, që është ritmi i shpejtuar të spikatur me rënie apo ngritje të
fare të prera, karakteristike për ritmin e fjalëve të urta etj. Shërbejnë më së shumti
rima mashkullore, të cilat në raste të caktuara këmbehen me rima femërore. Në to
njërën anë dhe paskajorja e nazalizmi i gegërishtes në anën tjetër objektivisht janë shkaku pse sot mund
të konstatohen ndryshime të dukshme në strukturën e vargut romantik, f. 340. 742
Studiuesi është i mendimit që këto ndryshime janë aq të dukshme, kanë një shtrirje strukturore aq të
hetueshme saqë të mos ishin zotërueset e rrafsheve të tjera ideoemocionale, tematike dhe stilistike do të
mund flitej për vargje të dy epokave të ndryshme, madje të largëta të letërsisë shqipe, f. 341. 743
Studiuesi është i mendimit që: megjithëse repertori i tipave të vargjeve sipas metrit dhe i tipave të
vargjeve sipas ritmit është i pasur dhe mjaft i gjerë, dallojmë këto zotëruese: pesë dhe gjashtërrokëshi -
si vargje të skemave të gjata rrokjesore, tetërrokëshi- si varg i skemës së mesme rrokjesore dhe dhjetë e
njëmbëdhjetërrokëshi - si vargje të skemave të gjata rrokjesore. Këto struktura përcaktojnë
konfiguracionin ritmik të vargut dhe të vjershës në tërësi. Përjashtim bën për Qosen në këtë kategori
poezia arbëreshe e skemave të shkurtra rrokjesore e cila përdoret njësoj që në fillim të romantizmit e
deri në fund të shekullit, f. 344. 744
Shënim. Qosja është i mendimit që vargjet e një strukture rrokjesore përdoren më shpesh në trajtimin
e disa temave apo të disa motiveve. Romantikët krijojnë lloje të ndryshme vargjesh … Megjithëse
repertori i tipave të vargjeve sipas metrit dhe i tipave të vargjeve sipas ritmit është i larmishëm,
zotërojnë: pesë dhe gjashtërrokëshi si vargje të skemës së shkurtër rrokjesore, tetërrokëshi si varg i
skemës së mesme rrokjesore dhe dhjetë e njëmbëdhjetë rrokëshi si vargje të skemave të gjata
rrokjesore.….pesë dhe gjashtërrokëshin i shquan një ritëm i shpejtuar lirik, vargun e strukturës
mesatare rrokjesore tetërrokëshin e shquan një ritëm kryesisht retorik dhe heroik, dhe shpesh edhe një
ritëm i butë lirik; vargjet e strukturës së gjatë rrokjesore dhjetë dhe njëmbëdhjetërrokëshin i shquan një
ritëm kryesisht tregimtar apo solemn, në raste të caktuara lirik e dramatik.
199
shquhet forcimi i tensionit lirik në strukturën poetike, kurse në disa raste si në poezitë
humoristiko-satirike e shquajnë depërtimin e elementit realist. Poetët në romantizëm
mundohen të harmonizojnë idenë dhe ritmin e saj.
Duke marrë shembuj të ndryshëm Qosja shpjegon procesin artistik të harmonizimit
nga ana e shkrimtarit të idesë dhe ndjenjën e poetit, të shprehura përmes vargjeve të
tilla strukturore me qëllim për të tërhequr vëmendjen e lexuesit.745
Nga shembujt e sjellë arrin në përfundimin që repertori i temave me struktura
rrokjesore të shkurtra është më i kufizuar se repertori i temave dhe motiveve që
romantikët trajtojnë me vargje të strukturave të mesme apo të gjata rrokjesore. Këto
elemente i lidh me disponimet e veçanta të tilla si disponimi i shqetësuar lirik,
moralizues etj.
Për tipin e strukturave të mesme rrokjesore Qosja njeh si mbizotëruese të tyre
vargun tetërrokësh për arsye se është vargu më i shpeshtë dhe qendror në tërësinë e
romantizmit shqiptar.746
Nga analiza e detajuar konstaton që prej tij derivojnë forma
të reja të shkurtra apo të gjata si rezultat i një sërë faktorësh e ndikimesh.747
Edhe për tetërrokëshin popullor Qosja sheh të arsyeshme të pohojë që, për shkak të
disa kushteve të caktuara, romantikët e kanë drejtuar më vonë vëmendjen e tyre drejt
tij duke e lidhur edhe këtë fakt me kontekstin historik.748
Në një klasifikim të mënyrës si e përvetësojnë tetërrokëshin popullor romantikët
shqiptar ai njeh:
- një grup shkrimtarësh, të cilët nuk shfaqin prirje të veçanta krijuese, por
përvetësojnë mekanikisht strukturën ritmike të tij;
- në një grup të dytë hyjnë ata krijues, të cilët krijojnë tipa të rinj vargjesh të reja të
bazuara në ligjësoritë metrike dhe ritmike të poezisë popullore shqipe.
Këto praktika ndiqen nga dallime mes formave të tetërrokëshit të përdorur nga këto
grupe krijuesish.749
Në tipat e strukturave të gjata rrokjesore thekson si më të rëndësishmet dhjetë dhe
njëmbëdhjetërrokëshin sistruktura që trajtojnë temat dhe motivet patriotike, mitet
745
Shih f. 349. 746
Shënim. Është i mendimit që gjendet rëndom në tërësinë e poezisë romantike, pavarësisht tematikës
që ajo trajton. Njëkohësisht ky varg në romantizëm paraqitet i larmishëm edhe në pikëpamje të
strukturave ritmike. Qosja shquan forma të ndryshme ritmike, të zbritjeve të forta ritmike, të rrjedhës së
qetë apo të ashpër, të tonit të lartë apo të butë. E sheh të rëndësishëm si mjet parësor të romantizmit
edhe për faktin që është dëshmitar i traditës, pavarësisht ndryshimeve thelbësore që Qosja dallon mes
tetërrokëshit tradicional popullor dhe tetërrokëshit romantik. F. 352. 747
I sheh si forma të evoluimit të gjuhës shqipe tetërrokëshin e bejtexhinjve dhe më tej atë romantik,
duke shquar që ky i pari (tetërrokëshi i bejtexhinjve) për shkak të ndikimit nga letërsitë orientale, arabe,
persiane, turke etj., sjell veçori të cilat për mendimin e Qosjes e largojnë nga tingëllimi i gjuhës shqipe.
Prandaj arrin në përfundimin se tetërrokëshi i bejtexhinjve nuk mund të ishte mbështetje e tetërrokëshit
të poezisë së romantizmit. 748
Shënim.Shih për më tepër f. 355-356, ku Qosja i bën një analizë të hollësishme llojit të tetërrokëshit,
shkrimtarëve që e përdorin dhe karakteristikave të tij. 749
Qosja veçon tetërrokëshin e poetëve që ndaj vjershërimit janë më krijues e theksi i togfjalëshit është
më shumë vendimtar: nën ndikimin e tij bëhet organizimi kuptimor dhe ritmik i gjymtyrëve të vargut,
madje i vargut në tërësi.
200
romantike, sepse krijojnë shtrim të mendimit, seriozitet të lartë ideo-emocional të
autorit, të pozicionit meditativ të subjektit lirik mbi natyrën, shoqërinë, të kaluarën etj.
Mes tipave të ndryshëm të dhjetërrokëshit750
shquan ngjashmëri me tetërrokëshin në
drejtim të evolucionit ritmik si pasojë e kontekstit historik, ku në hapat e parë të
romantizmit ai shfaqet në pozita imituese e më tej në harqe kohore më të vona do të
bëhej pjesë e integruar natyrshëm në letërsinë romantike.751
Kurse
njëmbëdhjetërrokëshi përdoret si varg karakteristik i tingëllimës, me motive për të
cilat romantikët dëshmojnë ndjenjë të veçantë adhurimi: të temës së atdheut,
dashurisë, motiveve të heroizmit e përkushtimit kombëtar.
Tipat e strukturave rrokjesore me ritme të mangëta i sheh të përftuara si rezultat i
ndikimit nga kultura dhe shkrimtarë të huaj dhe të paintegruara natyrshëm në gjuhën
shqipe, pasi i mungojnë shumë elemente të rëndësishme (lehtësia, bukurtingëllimi,
toni, intonacioni i vargut shqip etj., ritmi e rrjedha e tyre sikur na mundojnë752
.)Për të
bërë të kuptueshme shmangien nga integrimi natyral i tipave të vargjeve Qosja i
referohet parimit themelor të vjershërimit shqip sipas të cilit vargu varet prej tingullit,
ngjyrës, vijës melodike, tërësive gjymtyrore ritmike brenda vargut që doemos duhet të
jenë edhe tërësi sintaksore dhe theksore. Po u thye ky parim, po u ndanë elementet
prej njësisë, po u shkoqën prej fushës kuptimore të bërthamës sintaksore-theksore,
vargu - thekson ai - mund të jetë i rregullt sipas metrikës shkollore, por i
papranueshëm, sepse cenimi i varësisë theks-kuptim doemos cenon edhe ritmin e
natyrshëm të vargut etj. 753
Në kuadër të të gjitha elementeve përbërëse të sipërpërmendura, Qosja përcakton
kuptimin e vargut dhe të strukturave ritmike fillimisht të lidhur ngushtë me
kontekstin, qëllimin përse krijojnë dhe çfarë krijojnë romantikët, me tërësinë e
ndjenjave që shprehin, figuracionin që përdorin, si i tillë ai e përcakton këtë varg si
bartës të emocionit, disponimit dhe të mendimit të shkrimtarit romantik. Ai pohon që
në këto lloje vargjesh funksioni i ritmit dhe kuptimi i vargut qëndrojnë në raporte
dialektike: kuptimi i vargut e kushtëzon rrjedhën e ritmit, kurse ritmi me cilësinë e
strukturës së tij ndikon në qartësinë dhe në efektin e kuptimit të vargut. Ritmi
gjithashtu është përbërës i barasvlershëm kuptimor dhe estetik i ndjenjës e i
shprehësisë romantike.754
Për sa u përket përfundimeve të zhvillimit të tërësishëm të strukturës së vargut, në
perspektivën historike studiuesi, duke i parë vargjet si gërshetuese të përvojave të
poezisë së vjetër dhe poezisë popullore, e njëkohësisht të ndikimeve nga përvojat e
huaja rrokjesore dhe ritmike (të cilat asimilohen e përvetësohen duke iu nënshtruar
ligjësive të vjershërimit dhe të gjuhës shqipe) konstaton që në momente të caktuara
750
Shënim. Qosja njeh si tipa të dhjetërrokëshit që i përgjigjen natyrës së gjuhës shqipe, që shprehin
ligjësitë e vjershërimit të saj dhe tipa ritmikë të vjershërimit që nuk tingëllojnë shqip pavarësisht pse
respektojnë të gjitha rregullat e vjershërimit 751
Për më shumë shih shembujt që shquan Qosja në f. 366-368. 752
F. 370-371. 753
Po aty. 754
F. 374.
201
secili prej tyre shpreh epërsinë e vet. Gërshetimi i këtyre përvojave si dhe përdorimi i
strukturave të ndryshme rrokjesore në disa raste; duke ia nënshtruar strukturën
metrike intonacionit të vargut – në disa raste të tjera, duke bërë melodinë zotëruese
apo duke ngritur ritmin gjymtyror mbi parimin rrokjesor të vargut si njësi e mbyllur
ritmike romantikët krijojnë mundësinë e evolucionit të vargut shqip. Ky varg është në
përputhje të plotë me qenësinë e gjuhës shqipe -pohon Qosja -sepse gjuha e mitizuar e
imagjinatës romantike, praktikisht bëhet gjuhë e çliruar e vargut poetik, rrafshi
gramatikor dhe ai shqiptimor strukturohen plotësisht në pajtim me qenësinë e poezisë
që gjuhën e zhvillon. Në këtë mënyrë mbi përvojën kombëtare, mbi parimet e gjuhës
shqipe, vargu romantik fillon procesin e evropeizimit të vargut shqip.755
3. Raporti i romantizmit shqiptar me atë evropian
Raportet mes romantizmit shqiptar dhe atij evropian, të trajtuara përmes qasjes
krahasimtare, studiuesi i heton në një kapitull më vete, si çështje e cila plotëson në
mënyrë të tërësishme poetikën e romantizmit shqiptar. Nga njëra anë duke synuar
studimin shkencor të periudhës mbi të cilën ndërton historinë e letërsisë, kjo metodë
për studiuesin sjell rezultatet e kërkuara, pasi është “më e arsyeshme dhe shkencërisht
më e drejtë që të hiqet një krahasim ndërmjet romantizmit shqiptar dhe atij evropian,
në radhë të parë të popujve të Evropës Perëndimore...e më pas të bëhet përgjithësimi
që do ta arsyetonte krahasimin e vënë, domethënë metodën e zbatuar
krahasimtare”.756
Nga ana tjetër këtë përpjekje Qosja e quan të arsyeshme edhe në kuadër të
marrëdhënieve që kanë ekzistuar mes popullit shqiptar e atyre europianë, të cilat kanë
lënë gjurmët e tyre edhe në letërsi757
.
Gjithashtu kjo qasje bën të mundur evidentimin e ngjashmërive dhe ndryshimeve
ideore, tematike, stilistike, strukturore, formale etj ndërmjet romantizmit evropian dhe
atij shqiptar, duke u dhënë përgjigjet e tij në lidhje me dy pikëpamjet e mëposhtme:
- Romantizmi shqiptar ishte plotësisht autokton;
- Romantizmi shqiptar ishte një rrymë e importuar prej letërsive romantike të
popujve të mëdhenj të Evropës.
Për studiuesin asnjë nga këto pikëpamje nuk është plotësisht e qëndrueshme, sepse:
- e para - argumenton ai- e veçon letërsinë romantike nga konteksti letrar
evropian prej të cilit nuk mund të veçohet;
- e dyta sjell hetimin tradicional të ndikimeve, në vend të ngjashmërive dhe të
ndryshimeve, që është fryt i përvojës moderne në studimet krahasuese.758
755
Po aty, f. 379. 756
Po aty, 383. 757
Madje mes tyre Qosja shton që marrëdhëniet kulturore, veçmas ato letrare dhe artistike përgjithësisht
ekzistojnë edhe atëherë kur lidhjet e tjera mes popujve janë të vështirësuara apo të ndërprera plotësisht.
Mendimet, idetë, motivet, teknikat, modelet stilistike dhe artistike nuk njohin kurrfarë kufijsh dhe është
në të mirën e popujve pse nuk i njohin.
202
Duke iu referuar përkufizimit të studiuesve bashkëkohorë për romantizmin:
romantizmi ishte një fenomen i përbashkët i shfaqur në letërsitë e popujve evropianë
pak a shumë në të njëjtën kohë dhe përpos karakteristikave që e dallojnë romantizmin
e një vendi të një gjuhe tjetër, ekzistojnë edhe karakteristikat që e afrojnë, 759
ai i
vëzhgon ndryshimet dhe ngjashmëritë disa plane:
- në kontekstin historik e kulturor;
- në parimet krijuese dhe karakteristikat specifike që shfaqin;
- në gjinitë dhe llojet më të lëvruara.
Të gjitha këto rrafshe shihen në raporte ndërvepruese me njëri-tjetrin pasi janë
kontribuues funksionalë në formësimin e tërësishëm të drejtimit letrar.
Vështrimi i kontekstit historik kulturor760
shërben në përcaktimin e veçorive tematike
përmbajtësore dhe stilistike, të cilat në letërsinë shqipe nuk shfaqen në të njëjtat
përmasa si në letërsitë e vendeve evropiane. Për këtë arsye ngjashmëritë Qosja i sheh
kryesisht me popujt e Ballkanit dhe Evropën Lindore sesa me atë Perëndimore.
Referuar ngjashmërive Qosja shquan:
- ngjashmëri mes letërsive romantike shqiptare me atë evropiane në pikëpamjet
etike mbi njeriun dhe njerëzimin;
- ngjashmëritë në pikëpamje të mënyrës së shtjellimit artistik të ngjarjes;761
- ngjashmëri në praninë e elementeve të mbinatyrshme;
- ngjashmëri në kultivimin e gjinive të ndryshme letrare.762
Duke qenë se konstaton që romantizmi është dukuri e përgjithshme evropiane dhe
dukuri e veçantë letrare kombëtare përsa i përket ndryshimeve shquan:
1. në funksionin që luan romantizmi si dukuri; 763
758
Po aty. 759
F. 382. 760
Shënim. Vlen të theksohet se këto dy kontekste shihen paralelisht nga Qosja si dy procese të lidhura
ngushtë me njëri-tjetrin. 761
Romantizmi evropian shfaqet si reagim i krijuesve ndaj rregullave të ngurta, ndaj dogmave teorike,
temave, motiveve gjithnjë të zgjedhura, ndaj stilit të lartë të klasicizmit etj. E këtu, thekson Qosja,
romantikët evropianë sjellin revolucionarizim jo vetëm në tematikë, por edhe në procede artistike. Këtë
dukuri e evidenton si të pranishme edhe në romantizmin shqiptar..., f. 404. 762
Përsa u përket gjinive dhe llojeve letrare Qosja thekson se në romantizëm kultivohen përgjithësisht
të gjitha gjinitë dhe llojet letrare; vendin kryesor e zë poezia lirike si sasi e cilësi. Kjo është dukuri edhe
e romantizmit shqiptar. Kultivohet shumë lirika patriotike, e dashurisë, sjell marrëdhënie të reja
ndërmjet llojeve dhe gjinive në romantizëm. Karakteristik është lloji i ndërmjetëm, poema epiko-lirike.
Sado që është prezent objektivizmi, subjektivizmi nuk mund të shmanget për shkak të faktit që rrëfimi
më shumë paraqitet si mozaik përshtypjesh subjektive përmes një fabule të fragmentarizuar.
Përbashkësia e llojeve ndikon në ngjashmërinë e stileve, kështu që stili poetik depërton dukshëm në
prozën publicistike dhe shkencore, kurse letrarizimi do të jetë procedim i poezisë romantike. Kjo
përbashkësi stilesh shihet si dukuri e gjerë, sepse nënkupton takimin e disa periudhave dhe epokave
stilistike si në romantizimin shqiptar dhe në atë evropian. Më vonë zë e kultivohet edhe drama, tregimi,
romani dhe kritika, po atëherë fillon depërtimi i elementeve realiste në prozë e poezi dhe i elementeve
simboliste në poezi. Lirizmi 763
Qosja konstaton qëromantizmi anglez, gjerman, francez është përmbushje përkatëse e imagjinatës së
lirë, formën e së cilës e përcaktojnë kërkesat estetike, romantizmi shqiptar është ideologji kombëtare,
idealet e së cilës i përcakton pozita historike e kombit. E sheh romantizmin shqiptar si aktivitet qendror
mendor të kulturës shqiptare në të cilin shprehet drama e tejkalimit të robërisë shumëshekullore në
njërën anë, kurse e formimit të vetëdijes së re historike kombëtare, e ndjenjave dhe idealeve të reja
203
2. në karakteristikat që shfaq si rrymë.
Në këto të fundit ndryshimi shquhet kryesisht në aspektin përmbajtësor, në drejtim të
procedesë krijuese dhe në drejtim të stilit referuar:
- në trajtimin e motiveve të ndryshme: motivi i dhembjes, 764
temat historike765
(kthimi pas tek e kaluara), kulti i natyrës766
etj.
- me raportet individualizëm/ subjektivizëm, ku ndryshimi kryesor, i cili
kushtëzon edhe ndryshimet e tjera, qëndron te heroi individ dhe mënyra si e
përcjell botën e tij brenda veprës letrare; 767
- në identifikimin e autorit, unit të tij me personazhet;768
- në trajtimin e fatit dhe fatalizmit në sistemin e motivacionit të veprimeve, të
ndjenjave dhe mendimeve të personazheve;769
kombëtare, në anën tjetër. Duke e pohuar që romantizmi shqiptar krijohet në një kontekst të posaçëm
kulturor, e sheh të ngarkuar me funksion specifik. 764
Dhembja te romantikët shqiptarë ndryshon nga ajo e romantikëve evropianë (te të parët është mall, nostalgji,
ndjenjë sentimentale që nxitet prej shkaqeve tërësisht të ndryshme nga ato që nxitin dhembjen te romantikët
evropianë. Te shqiptarët është dhembje e njerëzve që e duan atdheun e tyre (shpjegon në mënyrë të detajuar
shfaqjen e dukurive të ndryshme nga njëri kah i romantizmit te tjetri. ) 765
Në lidhje me këtë motiv e veçanta qëndron te shqiptarët, sepse ata i kthehen periudhës më të
lavdishme të historisë kombëtare. Ndërsa për sa i përket rolit fetar dallimi qëndron në faktin se
romantikët evropianë e theksojnë rolin e fesë jo vetëm në jetën vetjake, por edhe në atë kombëtare.
Romantikët shqiptarë rolin e fesë e trajtojnë si rol antikombëtar. E kaluara për romantikët evropianë
është një lloj utopie e dëshirave dhe e ëndërrimeve të tyre, për romantikët shqiptarë është një mundësi e
krahasimeve midis madhështisë së dikurshme dhe mjerimit aktual të shqiptarëve. Historia për
shqiptarët është etikë kombëtare e për romantikët evropianë është përmbajtje ekzotike, f. 390. 766
Romantikët evropianë e bëjnë natyrën objekt të meditimeve të tyre metafizike, e mistifikojnë atë,
ndërkohë që ata shqiptarë edhe pse e realizojnë lirinë imagjinare përmes hiperbolizimit të emocional të
pamjeve, përsëri nuk i bëjnë të çuditshme dukuritë e rëndomta të jetës reale. Romantikët shqiptarë edhe
pse shfaqin prirje për përsiatjet metafizike, ata përsëri nuk i shmangen racionalizmit, shpallin mendjen
të vetmen fuqi të njeriut me të cilën ai njeh realitetin, të vërtetën, dhe veten. Për këtë arsye natyra në
letërsinë e romantizmit bëhet më tepër përmbajtje e poezisë patriotike sesa e poezisë meditative.
Romantikët shqiptarë krijojnë fragmente visoresh për të rritur atdhedashurinë. Për sa i përket kultit të
natyrës Qosja vëzhgon disa pikëpamje të përbashkëta mes dy letërsive romantike. Ai thekson në këtë
kuadër pikëpamjet filozofike të Naim Frashërit, f. 396. 767
Në romantizmin evropian individi në rastet më të shpeshta nuk pranon obligime shoqërore si krijues,
kërkon rehatinë shpirtërore në vetmi dhe imagjinatë; në romantizmin shqiptar individi kërkon me të
gjitha mundësitë t‟i shquajë obligimet e tilla dhe të ndikojnë në rrjedhat historike kombëtare. Shquan subjektivizmin dhe individualizmin si veçori kryesore qenësore, botëkuptim jetësor dhe si
mënyrë e sjelljes në shoqëri. Filozofia e tij është e ndërtuar mbi idealizmin subjektiv. I ngrenë kult
individit, botës së tij të brendshme, imagjinatës së tij etj. Të drejtuar në këtë mënyrë drejt individuales,
Qosja pohon që janë apatikë kundrejt problematikave shoqërore dhe historike.
Romantikët shqiptarë janë të prirë që t‟i përkushtohen mendërisht dhe fizikisht kombit e në këtë rast
bëhen prijës dhe ideologë të tij (luajnë rol të ri, ndërtojnë historinë e re, njëjtësojnë interesat individualë
me ata kolektivë kombëtarë, ndikojnë në ndryshimin e fizionomisë morale të popullit).
Individualizmi i shtyn heronjtë evropianë të ndërmarrin udhëtime në vende të ndryshme. Bien në
dëshpërim etj. Romantikët shqiptarë letërsinë e shohin si mjet të luftës sesa krijimtari e lirë artistike.
Romantikët shqiptarë afirmojnë unin kolektiv. 768
Edhe këtu Qosja shquan dallim mes dy shfaqjeve të romantizmit: tek ai evropian kemi identifikim të
personazhit me unin e autorit, te romantizmi shqiptar personazhet ngarkohen me hallet e atdheut te
tyre, f. 406. 769
Qosja e shquan si veçori të romantizmit evropian dhe të atij shqiptar njëkohësisht. E ndien të
arsyeshme të sqarojë funksionin e fatalizmit. Në kuadër të romantizmit evropian e shpjegon si pasojë e
tronditjeve të Revolucionit Francez ku njeriu i nënshtrohet fatit në mënyrë të verbër. Thekson që
fatalizmi në romantizmin evropian është qëndrim i mendimit, kurse në romantizmin shqiptar është
204
- në lëvrimin e figurave artistike dhe funksionin që mbartin;770
- në përpunimin e shprehjes artistike dhe theksimin e nëntekstit;771
Për sa më lart mund të themi që evidentimi i tërësishëm i ngjashmërive dhe
ndryshimeve mes romantizmit evropian dhe atij shqiptar –për studiuesin– janë aq të
mjaftueshme saqë justifikojnë plotësisht studimin krahasimtar. Ky është një proces i
përgjithshëm letrar të cilit i nënshtrohen të gjitha letërsitë e popujve të Evropës, në të
cilin një pjesë e ndryshimeve përveç të përbashkëtave, i atribuohen specifikave të
jetës historike dhe kombëtare. Ky krahasim sjell përfundime të rëndësishme të lidhur
specifikën e romantizmit shqiptar në kushtet në të cilat ai u zhvillua dhe lidhjet e
përhershme të letërsisë shqipe me letërsitë evropiane, të cilat dëshmojnë se
pavarësisht kontekstit historik ai ishte pjesë e letërsisë evropiane.
qëndrim i veprimit. Kjo dukuri dëshmon sa lidhjet mes dy letërsive romantike dhe nga ana tjetër
dëshmon inkuadrimin më të shpeshtë të fatalizmit në romantizmin arbëresh. Specifikon natyrësinë në të
cilën bazohen veprimet e personazheve në romantizmin shqiptar, ku në rastet më të shpeshta ato
veprojnë, ndiejnë, mendojnë të shtyrë prej motivesh më të larta (kombëtare), kurse cilësinë e këtyre
veprimeve, ndjenjave, mendimeve e përcakton jo fatalizmi, po qëllimet historike, kombëtare. 770
Në botën fantastike të romantizmit një rol të veçantë luan personifikimi, shpirtëzimi i sendeve apo
dukurive të natyrës. Qosja bën dallim në këtë dukuri te funksioni i personifikimit. Në romantizmin
evropian ai ka funksion fantastik, tek ai shqiptar funksion rëndomësues, erotik, patriotik, humanizues
etj. 771
Nëntekstin e dallon si veçori të romantizmit. Thellimi asociativ i ndjenjës dhe i mendimit me anën e
nëntekstit për romantikët bëhet parim krijues. Shprehja sugjestive që përmban dukshëm më tepër
ç‟tregon bëhet procedim i vetëdijshëm i artistit. Kjo veçori është e pranishme edhe në romantizmin
shqiptar me një ndryshim: udhëhiqen nga parimi i qartësisë. Qëllimi i tyre kryesor është komunikimi
me lexuesin, prandaj edhe thënien poetike kujdesen ta qartësojnë dhe ta emocionalizojnë sa më
dukshëm duke e përdorur shpesh aspektin vlerësues ligjërimor, epitetin e caktuar, paralelizmat dhe
përsëritjet...stili i romantizmit shqiptar bazohet në metodën e gjuhës emocionale, e cila realizon një
qartësi klasike në pjesën më të madhe të rasteve. Thënia e drejtpërdrejtë është veçori e tij. Këtë dallim
Qosja e lidh me funksionet e ndryshme që u ngarkohen në jetën historike dhe shoqërore te romantizmi
shqiptar dhe ai evropian, të cilët doemos sjellin theksa të ndryshëm në thënien gjuhësore: nëntekstin
apo qartësinë e saj.F. 410-411.
205
KAPITULLI III
Historia e letërsisë shqipe- Romantizmi, II-III
Dy vëllimet e tjera të veprës janë të konceptuara në formën e monografive, në të cilat
trajtohet gjerësisht krijimtaria e shkrimtarëve të përzgjedhur. Përzgjedhja e tyre është
realizuar në bazë të krijimtarisë së tyre letrare, e cila shquhet për rëndësinë e saj
artistike dhe historiko-letrare. Këto vëllime përfaqësojnë për studiuesin sintezën e
poetikave të krijuesve të ndryshëm në veçanti.
Referuar trajtimit të Qosjes për secilin prej tyre i kemi klasifikuar në dy grupe:
1. Në grupin e parë janë klasifikuar shkrimtarët vepra e të cilëve nuk mbart
vlera të mirëfillta estetike: Naum Veqilharxhi, Thimi Mitko, Jani Vreto,
Kostandin Kristoforidhi, Ndue Bytyçi, Sami Frashëri.
2. Në grupin e dytë janë klasifikuar shkrimtarët vepra e të cilëve i përkasin
letërsisë së mirëfilltë dhe shquhen për vlera artistike dhe estetike: De Rada,
Frangjisk Anton Santori, Pashko Vasa, Gavril Dara i Riu, Zef Serembe,
Naim Frashëri, Filip Shiroka, Zef Skiroi, Ndre Mjeda.
Ndërtimi i veprës në trajtën e monografive për secilin autor, i krijon mundësi Qosjes
të vërë në dukje aspekte të ndryshme të krijimtarisë së shkrimtarëve, kryesisht stilin
individual, vlerën estetike të tyre, të lidhura ngushtë me: autorin, mesazhin, gjuhën
dhe lexuesin.
1. Autori
Për sa i përket autorit duhet thënë që, pavarësisht krijimtarisë së shkrimtarëve, Qosja
e synon autorin, parimet dhe procedenë e tij krijuese. Duke u shprehur se klasifikimi i
tyre realizohet brenda drejtimit të romantizmit Qosja, është mbështetur në rendin
kronologjik të bazuar në kohën në të cilën ka jetuar secili prej tyre. Klasifikimin për ta
e nis nën këtë këndvështrim – në trajtimin e tyre si romantikë, të cilët kontributin e
tyre e kanë dhënë jo vetëm në fushën e letërsisë, por edhe në fusha e drejtime të tjera.
Justifikimin për klasifikimin e tyre studiuesi e mbështet në përkufizimin që i bën
drejtimit letrar dhe konceptit të letërsisë për kohën në të cilën shkrimtarët kanë jetuar.
Në shkrimtarë të të dy grupeve theksohen elementet në të cilët përqendrohet vëmendja
e studiuesit në drejtim të autorit siç janë: konteksti, parimet krijuese dhe procedeu
krijues.
206
1.1 Konteksti dhe ndikimet
Duke qenë se Qosja e sheh letërsinë, veprat letrare dhe krijimtarinë e shkrimtarëve në
raport me serinë letrare dhe traditën si në letërsinë shqipe dhe atë botërore,
konstatojmë se konteksti është një pjesë e rëndësishme e vëzhgimeve të tij, si element
i cili demonstron krijimin e kushteve të përshtatshme për shfaqjen e një dukurie
letrare të caktuar.
Njohja e rrethanave të krijimit të tyre e bën historianin e letërsisë t‟i kuptojë ato në atë
mënyrë si u kuptuan në kohën e tyre. Ky proces interpretues e përfshin brenda vetes
konceptimin historik të letërsisë pa rënë në interpretimin e veprës letrare si dokument
historik. Qosja i kushton vëmendje kontekstit social-historik, letrar dhe jetësor të
shkrimtarëve, për të vënë në dukje formimin e tyre të plotë individual. Shpeshherë ai
është i lidhur ngushtë me faktorë të jashtëm dhe të brendshëm.
Në shkrimtarët, vepra e të cilëve nuk mbart vlera të mirëfillta artistike, konteksti
historiko-shoqëror është mbizotërues, kundrejt atij letrar. Duhet thënë që ky kontekst
është më tepër i pranishëm si shpjegues i dukurive shoqërore, të cilat çuan në
zhvillimin dhe emancipimin intelektual të nevojshëm për lindjen dhe zhvillimin e një
letërsie të mirëfilltë kombëtare. Në fakt duke i vendosur në marrëdhënie shkakësie
këto dukuri, studiuesi modifikon evolucionin në sistemin letrar burimi i të cilit nuk
vjen në mënyrë të drejtpërdrejtë nga vetë letërsia.772
Gjithsesi duke parë nga një
këndvështrim i përgjithshëm në veprën e Qosjes këtë dukuri dhe të gjitha dukuritë e
tjera, të cilat janë të lidhura me konceptin e evolucionit në historinë e letërsisë shqipe,
jemi të mendimit që studiuesi i sheh veprat e shkrimtarëve të kësaj periudhe në
hierarkinë e vlerave të momentit përkatës duke pranuar vlerën e kontekstit dhe risisë
që sjellin veprat të mbetet aty ku shfaqet.773
Te Naum Veqilharxhi studiuesi qëndron gjatë te konteksti, duke u përqendruar në
çështje me karakter social-historik si në drejtim rrethanave kombëtare dhe
ndërkombëtare të veprimtarisë së tij. Qosja e parashtron kontekstin social-historik për
dy arsye:
- si paraqitje e faktorëve që ndikuan në formimin e mendimit intelektual të
kohës;774
772
Cituar sipas Floresha Dados, në Sfida teorike të historiografisë letrare, Bota shqiptare, Tiranë, 2009,
f. 274. 773
Po aty, f. 275. 774
Qosja evidentonrrethanat evropiane të veprimtarisë së N.Veqilharxhit dhe rrethanat kombëtare të
veprimtarisë së tij. Argumentet që sjell në lidhje më këtë çështje janë të lidhura ngushtë me kontekstin
historik kur lind edhe Romantizmi në Shqipëri. Kështu Qosja rendit një sërë faktorësh historikë, si:
fillimi i Lëvizjes së Rilindjes Kombëtare në planin historik, arsimor, kulturor e ideor. Në shkrimet e tij
për herë të parë në krijimtarinë e gjuhës shqipe, formulohen në formën programatike idetë themelore të
Rilindjes, prej të cilave do të mbështetet letërsia e romantizmit shqiptar deri në fund të shek XIX. Për
Qosen, N.Veqilharxhi bëhet ideolog i Rilindjes Kombëtare, dhe i letërsisë romantike me format e veta
të të shkruarit, sepse në to përmbledh prirjet arsimore, shkencore, publicistike dhe poetike të kohës. Në
këtë mënyrë parashtron lindjen e veprimtarisë intelektuale në shërbim të kombit, ndërgjegjësimin e tyre
207
- si argument mbështetës për tipologjinë dhe natyrën e veprave të Veqilhaxhit,
pasi veprat e shkruara prej tij, kanë karakter gjuhësor, por me vlerë historike
për Rilindjen Kombëtare Shqiptare dhe me rëndësi për historinë e letërsisë:
për historinë e romantizmit.
Po në këtë kuadër studiuesi interpreton kontekstin në studimet për autorët e veçantë si
Thimi Mitko, Jani Vreto, Kostandin Kristoforidhin, Ndue Bytyçin, Sami Frashërin.
Studiuesi merr në konsideratë aspekte të ndryshme jetësore të tyre, të cilat kanë
ndikuar në formimin me pikëpamje të plota historike, politike dhe kulturore, sepse
janë autorë me vetëdije plotësisht të formuar kombëtare. Në këtë mënyrë argumenton
pse i sheh si shkrimtarë të tillë duke iu referuar kontekstit historik, politik, shoqëror
dhe kulturor edhe pse veprat e tyre nuk i përkasin mirëfilli letërsisë.
Për Jani Vreton ndërtimi i kontekstit përkon me nevojën për të sqaruar klasifikimin e
krijimtarisë së tij mes veprave të letërsisë romantike që i përkasin Historisë së
Letërsisë Shqipe. Studiuesi mbështetet në kontekstin historik të Rilindjes Kombëtare
(si lëvizje poetike, kulturore dhe letrare) dhe jep argumentin se koncepti i atëhershëm
për letërsinë është dukshëm shumë më i gjerë se koncepti për letërsinë sot. Për këtë
argument Qosja u referohet edhe eksperiencave nga kultura të tjera që nga Antikiteti, i
një vargu autorësh krijimtaria e të cilëve është mes kufijve të letërsisë dhe filozofisë,
shkencës, etikës, pedagogjisë dhe oratorisë775
.
Një nga synimet e Qosjes mbi kontekstin historik në të cilin kanë jetuar shkrimtarët,
formimit dhe veprimtarive të shumta që kanë kryer lidhet me interesin e tij mbi
elemente të procedesë modeste artistike, si dhe kontribute të veçanta të shkrimtarëve
në zhvillimin e gjuhës shqipe, emancipimin dhe rritjen e shkallës intelektuale të
lexuesve. Prandaj për këtë arsye thekson:
- përkthimin e librave të shenjtë, duke theksuar se me anë të tyre i është dhënë
një zhvillim gjuhës shqipe dhe traditave pararendëse;776
- prirjen krijuese të shkrimtarit Ndue Bytyçit, për poezinë fetare, e cila zë
vendin qendror në krijimtarinë e tij, duke u specifikuar nga Qosja si veçori e
tij, kundrejt tendencës së përgjithshme të filozofisë iluministe dhe aspekteve
kulturore të romantizmit;
- tek studimi për Sami Frashërin, Qosja i referohet si kontekstit social-historik,
ashtu edhe atij kulturor e letrar. Kryesisht studiuesi thekson kontekstin letrar-
kulturor, në të cilin autori ka sjellë kontributin e tij, duke e parë atë në
marrëdhënie me gjuhën e letërsinë turke dhe atë shqipe. Ai nuk lë jashtë
vëmendjes së tij edhe formimin e shkrimtarit nën ndikimin, kultivimin e
për mënyrat si duhet të përgatitej çfarë ishte e nevojshme për të realizuar qëllimet e intelektualëve,
ndikimet nga ky kontekst dhe kontributin e dhënë të N.Veqilharxhit. F. 13-20. 775
Shënim. Qosja këtu u referohet Platonit, Senekës, Ciceronit, Erazmit, Frensis Bekonit, Mishel
Montenjit, La Brielit, Bosies, Emersonit, Migel de Unamunos etj. Dhe eksperiencave të kulturave dhe
letërsive evropiane dhe amerikane në fillimet në të cilave ekzistojnë shkrime me karakter didaktiko-
shkollor, filozofik dhe etik. F. 300. 776
Këtë element Qosja e shquan në veprimtarinë e Jani Vretos.
208
njohjen e letërsisë dhe kulturës turke, franceze etj., të cilat ndikuan
drejtpërdrejtë në aktivitetin krijues të Frashërit në gjuhën turke (Dashuria e
Talatit dhe e Fitnetes) dhe në gjuhën shqipe (drama Besa etj.), në përkthimin
e veprave klasike të letërsisë botërore, lëvrimin dhe zhvillimin e mëtejshëm të
gjuhës shqipe. Kjo e fundit lind si nevojë e autorit pas veprimtarisë dhe
përvojës së tij për zhvillimin e mëtejshëm të gjuhës turke. Përpos përpjekjeve
intelektuale për zhvillimin kulturor, Qosja thekson se krijimtaria letrare e
Frashërit në kontekstin e romantizmit letrar shqiptar mbetet në pozita më
inferiore kundrejt veprimtarisë së tij intelektuale e diturore.
Në grupin e dytë të shkrimtarëve konteksti merr po kaq vëmendje të studiuesit në një
format tjetër. Ai i kushton kryesisht vëmendje kontekstit kulturor-letrar, i cili ka sjellë
në mënyrë organike zhvillimin e procedesë krijuese të tyre. Si elemente të këtij
konteksti vë në dukje: ndikimet dhe kontaktet, të cilët vijnë si rezultat i konteksteve të
caktuara të përjetuara nga shkrimtarët.
Kështu teDe Rada, Qosja vendos në fokus shkrimtarin dhe mënyrën si zhvillon
procedenë e tij krijuese. Ky element duket që në titullin hyrës “Evolucioni krijues”,
duke e vëzhguar krijimtarinë e tij të ndarë në faza, si dhe duke specifikuar
karakteristikat në lidhje me zhvillimin, kontekstin dhe praksisin krijues për secilën
prej tyre.
- Si rezultat i kontekstit letrar dhe ndikimit nga letërsia italiane, studiuesi
thekson krijimet në gjuhën italiane gjatë fazës së parë të krijimtarisë, edhe pse
kishte një traditë të shkrimit shqip.
- Shquan ndikimin e De Radës nga poezia popullore, duke e cilësuar si njohësi
më i mirë më i themeltë i traditës kulturore dhe historike shqiptare. Rendit
disa arsye të interesimit të autorit për poezinë popullore, si: De Rada kupton
herët rëndësinë e artistike dhe historike të letërsisë popullore për afirmimin
kulturor të popullit shqiptar. Nën ndikimin e pikëpamjeve romantike mbi
traditat kombëtare, ai çmon letërsinë popullore si monument historik dhe
artistik. Përkushtimin e De Radës në lidhje me poezinë popullore, Qosja e
vlerëson si element themelor të krijimtarisë së tij në fazën e dytë dhe pranon
që më dukshëm e dëshmon këtë ndikim në fazat III dhe IV. Njëkohësisht
shquan ngjashmëri mes këngëve popullore dhe poemave të tij777
, në formë778
,
në ndërtim kohor779
, në varg me strukturën e tij metriko-ritmike, përbërësish
stilistikë (figurat letrare), koret, këngët e vallet që ai fut në poemat e tij etj (të
personazheve, kryepersonazheve me shokë e shoqe etj.), të cilat zgjerojnë dhe
777
Shënim. Qosja pohon që: …duke filluar prej poemës Këngë të Milosaos…. e deri te version i fundit i
këngëve për Serafina Topinë, Një pasqyrë e jetës njerëzore, De Rada do të kujdeset që edhe me
kompozicionin e këngëve – në veçanti të poemave…të dëshmojë lidhjet e poezisë së tij me poezinë
popullore, në të vërtetë do të përpiqet të dëshmojë se këngë të veçanta të poemave të veçanta, në të cilat
këndohet jeta e disa personazheve të shquara, janë rapsodi të ripërtëritura shqiptare të shekullit XV, f.
53. 778
Në kompozicion, duke pranuar që De Rada imiton formën e rapsodive popullore. 779
Me ndërtim kohor Qosja ka parasysh se as rapsoditë popullore, as poezia e De Radës nuk është
poezi për të sotmen, por për të kaluarën e largët, f. 54.
209
thellojnë kontekstin historik kulturor dhe atë kuptimor si komponentë që
nxisin traditën popullore.
Gjithashtu Qosja heq vija paralele mes krijimtarisë së De Radës dhe letërsisë antike
greke. Sheh forma të ndryshme të ndikimeve të saj780
: u përmbahet fillimisht në
krijimtarinë e tij parimeve krijuese të antikitetit gjerësisht të afirmuara; krijimtaria e
tij tregon afri të dukshme me estetikën dhe etikën antike greke dhe romake.
Studiuesi heton, që në poezinë e shkrimtarit shfaqen:
- asociacione, përsiatje, përfytyrime fetare karakteristike për letërsinë dhe artin
mesjetar, 781
etimologjia e emrave prezente që shpesh janë të huazuar nga
fondi i antroponimeve të popullit të tij apo të popujve të tjerë, emra me vlerë
tingëlluese, origjinarë etj.;
- ndikime nga letërsia e Rilindjesevropiane. Ky ndikim vjen në veprën e De
Radës nëpërmjet përmendjes së emrave të së shkrimtarëve të njohur të kësaj
periudhe, si dhe ndikimit të drejtpërdrejtë në krijimtari, në stil: përdorimi i
vargut njëmbëdhjetërrokësh të bardhë, tercina danteske etj.;
- ndikimet prej Letërsisë romantike të cilat Qosja i shquan si më të dukshme
dhe vendimtare në krijimtarinë e De Radës. Kjo për faktin se autori e pranon
vetvetiu botën e tyre si strukturë ideoemocionale dhe estetike të veprës së vet
si rezultat i kontekstit kulturor e social-historik në të cilin jetonte. Studiuesi
sjell shembuj të hetimit të ndikimit të tilla si: P.sh.Këngët e Milosaos...., do ta
shkruajë nën modelin e poezisë franceze ndikimin e plotë të De Radës,
ndikime nga Lamartini dhe Bajroni, duke iu referuar origjinalitetit dhe
madhështisë së figurave;
- ndikime nga Letërsia e Lindjes. Qosja shquan si ndikime emrat orientalë të
personazheve të përdorura nga autori782
etj.
Studiuesi është i mendimit se krijimtaria e De Radës shfaq karakteristika të tilla si
rezultat i atmosferës së përgjithshme në të cilën ka jetuar, interesimet e tij për
letërsinë popullore, traditat, për letërsinë antike greke dhe romake, letërsinë mesjetare,
780
Shënim. Qosja pranon si ndikim përmendjen e poetëve antikë: Homeri, Pindari, Anakreonti etj.
Filozofë të antikitetit: Sokrati, Platoni, Aristoteli etj. Historian të antikitetit: Plutarku, Herodoti etj.,
emra të mitologjisë: Zeusi, Apoloni, Muza, Akili etj., f. 59. 781
Shënim. Qosja sheh si të tilla p.sh., devotshmërinë e personazheve gra në lidhje me librat e shenjtë,
stili letrar fetar i përdorur, leksiku mbi ceremonitë e krishtera dhe skenat biblike janë pjesë e kulturës
fetare të De Radës, nuk mund të mos vihet re se në krijimtarinë e tij ato depërtojnë nën ndikimin e
letërsisë, të artit mesjetar dhe të fillimeve të Rilindjes Evropiane. 782
Shënim. Qosja është i mendimit se këtu nis interesimi i De Radës për letërsinë e Lindjes, e pikërisht
për atë indiane. Ndër emrat është interesante forma e tyre, sepse ngjashmëria tingëllore e tyre shfaqet
edhe në forma pak a shumë të ndryshuara të këtyre emrave. (Vantisana në Skënderbeu i pafan, në
Savanasena në poetit indian......, skena kur Maria Kominante e këqyr një pikturë përmes pasqyrës është
shëmbëllyese me një skenë të tillë në dramën Sakuntala të Kalidasë, emrat e dy personazheve të tjera të
poemës Skënderbeu i pafan, Almazore dhe Algazile të përkujtojnë Romanseron e Sidit të Spanjës
mesjetare, kur ishte më i fortë ndikimi kulturës orientale, arabe sado të përkujtojnë Sidin e Kornejt.
Personazhet kryesore të tij i sheh si (Rina, Milosao) me strukturë psikologjike dhe emocionale
romantike (aristokratë me mendje dhe virtyte, emotivë, shquhen për cilësi, sjellje, veprime që nuk
kushtëzohen nga zakonet dhe mentaliteti i mjedisit konkret, universalë, enigmatikë, të pakënaqur me
botën, përcjellin fatkeqësi tragjike që i karakterizojnë jetën e tyre etj).
210
letërsinë e Rilindjes evropiane, atë orientale, romantike, dëshmojnë për një formim
kulturor të plotë, duke rendur drejt një pjekurie artistike, si rezultat i një eksperience
kaq të gjerë, me një emërues të përbashkët prej gjithë këtyre ndikimeve.
Tek Anton Santori Qosja realizon një praktikë të re, në të cilën konteksti kulturor
lidhet me ndikimet. Ai heton ndikimet e shkrimtarit nga krijimtaria e De Radës dhe
vendos në plane krahasuese krijimtarinë e tyre. Kjo procedurë e ndjekur prej tij në
mënyrë të natyrshme evidenton edhe ndryshimin. Duke e parë këtë marrëdhënie të
veçantë të krijimtarisë së Santorit me De Radën, studiuesi shquan ngjashmëritë dhe
ndryshimet si në tematikë dhe në veçoritë ideostilistike. Pranon që kjo krijimtari
ndikon në përmasa mbizotëruese tek Santori dhe prej saj mëson me një disponim të ri
ta përjetojë traditën kulturore, gjuhën dhe përgjithësisht historinë e popullit të vet.
Njëkohësisht e sheh si shkrimtar me vetëdije të theksuar kombëtare (Sofia
Kominiate), të njëjtën jehonë idesh e ndjenjash që përshkruajnë edhe veprën e De
Radës.783
Po në këtë kuadër shquan ndikimet nga folklori dhe interesimet që tregon
shkrimtari ndaj gjuhës shqipe dhe letërsisë popullore784
duke evidentuar ndryshimin
mes veprave të tyre jo vetëm në përkatësinë e zhanrit, por edhe si ndërtim tematik,
strukturor e kompozicional. Gjithashtu sheh si ndryshim mes tyre faktin që dy
shkrimtarët tregojnë interes në gjini dhe lloje të ndryshme.
Te Gavril Dara i Riu studiuesi fokusohet kryesisht në aspektin sasior të krijimtarisë së
tij duke hetuar origjinën e formimit të tij në lidhje me kontekstin kulturor e letrar, kur
pohon që:nuk ka dyshim se idetë shoqërore dhe politike të vjershave të kësaj
përmbledhjeje e dëshmojnë formimin e tij nën ndikimin e prirjeve patriotike aq qartë
të shfaqura në krijimtarinë e Vitorio Alfierit, të Ugo Foskolos dhe të Alesandro
Manconit, si prijatarë shpirtërorë të lëvizjes politike, shoqërore dhe kulturore për
çlirimin dhe bashkimin e Italisë së ndarë në disa shtete, që do të gjejnë përmbushjen
në veprimtarinë politike dhe kulturore të Xhuzepe Macinit dhe Vincenco Gjobertit.785
.
Ndërkohë që konteksti social-historik i shërben studiuesit për të hetuar origjinën e
ideve të veprave të tij, si dhe ndikimin nga shkrimtarë italianë në krijimtarinë e tij.
Për Pashko Vason, Qosja përveç vënies në dukje të profilit të tij, e sheh si romantik sa
të ngjashëm, aq edhe të ndryshëm kundrejt romantikëve të tjerë për shkak të mjedisit
dhe kushteve në të cilat jetonte, rezultat i të cilit ishte krijimtaria e tij që në pjesën më
të madhe ishte shkruar në gjuhë të huaj. Studiuesi e sheh këtë praktikë si përpjekje të
Pashko Vasos për të bërë të mundur që kultura dhe krijimtaria shqiptare të njihej edhe
në kultura të tjera (pra njihet si nevojë e realizimit të idealeve të Rilindjes). Duke
783
Shënim.Sheh ngjashmëritë me De Radën: në shkrimin e libritGramatika e gjuhës shqipe; njësoj si
De Rada shkruan vjersha lirike, poema dhe drama etj. Në ndryshim prej tij, pas poemës lirike të
dashurisë, do të shkruajë poema politike dhe poemën fetare, tragjedi, komedi, tragji-komedi,
melodrama, të cilat do t‟i shkruajë në vargje dhe prozë etj., f. 208. 784
Shënim. Mbledhja e një numri të konsiderueshëm këngësh popullore, si dhe interesi që tregon ai ndaj
zakoneve, riteve e traditave kulturore të popullit, duke i përshkruar ato në veprat e tij, duke i dhënë
veprës së tij në këtë mënyrë karakter të theksuar etnografik dhe folklorik në krahasim me shkrimtarët e
tjerë arbëreshë. 785
F. 393.
211
trajtuar prozën historiko-publicistike, të cilën e emërton prozë jetëshkrimore artistike,
Qosja evidenton elemente të romantizmit, të lidhura si me temën historike që
trajtohet, ashtu edhe me gjuhën, stilin, patosin e tij, 786
prandaj ai shprehet: “romantike
në të është pikënisja jetëshkrimore e autorit, qëndrimet ndaj luftës, ndaj së bukurës,
ndaj virtyteve të njeriut;janë mjetet gjuhësore, shpesh poetike me të cilat bën
përshkrimin e etj.”
Njëkohësisht e përqendron vëmendjen tek individualiteti i shkrimtarit dhe formimi i
tij, në fazat jetësore që ka kaluar, për të dalë më tej te prirja krijuese si autor, te tërësia
e shkrimeve të tij të botuara e të pabotuara, si dhe te të gjitha versionet apo variantet e
krijimtarisë së tij.
Për Zef Seremben, konteksti jetësor, shoqëror dhe kulturor i shërben Qosjes jo vetëm
për të evidentuar parimet dhe procedenë krijuese, por për të vënë në dukje faktorët që
nxitën natyrën e veçantë të krijimtarisë së tij. Duke e vënë theksin në mënyrë të
drejtpërdrejtë në aspektet jetësore, ai lidh fatin e krijimtarisë së shkrimtarit me to, siç
ndodh rëndom te shkrimtarët romantikë. Specifika e tij si shkrimtar qëndron në
mosgjetjen e një ideali për të çuar misionin jetësor deri në fund, ideal të cilin
romantikët bashkëkohës të tij e gjetën si baraspeshimtë vuajtjeve jetësore. E si rezultat
i dhimbjes me përmasa të tilla, studiuesi motivon krijimin e poezisë së tij me nota të
theksuara dhembjeje dhe lirizmi. Gjithashtu të lidhur me kontekstin individual jetësor,
Qosja sheh edhe fatin e gjithë krijimtarisë dhe të dorëshkrimeve të Serembes, të cilat
fatkeqësisht për arsye të ndryshme kanë humbur.787
Qosja i kushton vëmendje edhe
ndikimit dhe përkimeve të krijimtarisë së Serembes me poezinë evropiane.788
Për sa i përket figurës së Naim Frashërit, si figura qendrore e romantizmit shqiptar,
studiuesi vendos në kontekst historik, kohën kur ka jetuar Naimi, veprimtarinë e tij
dhe botimet e para në gjuhë të huaja. Klasifikimi i krijimtarinë së Naimit në katër
faza, i shërben studiuesit për të vënë në dukje zhvillimin e të gjithë procesit krijues të
Naimit, duke evidentuar prirjet mbizotëruese për secilën fazë në saje të kontekstit
social-historik dhe atij kulturor-letrar. Po ashtu studiuesi justifikon krijimtarinë në
gjuhë të huaj dhe atë në gjuhën shqipe, shquan vepra789
të caktuara të tij si
786
Duhet thënë që objekt i vëzhgimit të Qosjes nuk është teksti, as lloji i dhe gjinia e tij, objekt i tij
është prova të cilat i nevojiten Qosjes për të dëshmuar që formimi i Pashko Vasës është romantik. Për
këtë arsye ai merr në konsideratë si kontekstin në të cilin jetoi, frymën e përgjithshme mes
intelektualëve, ndikimet nga kultura europiane etj., f. 349. 787
Qosja Rexhep, Historia e letërsisë shqipe II- Romantizmi, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f.
7-18. 788
Shënim. Argumentet që sjell në këtë kontekst lidhen me kontaktet me letërsinë italiane të poetit, të
cilat do të bëjnë të mundur krijimin e shijes estetike dhe zhvillimin e prirjeve krijuese. Ndikimet do të
duken në trajtimin e tematikave të ngjashme, në idealizimine figurës së gruas e dashurisë ndaj saj, në
dhembjen, lëvrimin e vargjeve tipike. Po kështu Qosja vë re ndikimet nga letërsia franceze, nga
romantizmi anglez etj., kryesisht në fazën e dytë të krijimtarisë; evidenton ndikime nga Xhakomo
Leopardi, Tomaso Grosi, Alfons de Lamartini, Alfred de Myse, Xhorxh Bajroni. F. 61-62. 789
Ëndërrime është vepra më e rëndësishme e Naimit në gjuhë të huaja për njohjen e kërshërisë letrare,
të procedimit krijues dhe botëkuptimit të tij. Gjithashtu është i mendimit se përmban disa nga temat,
212
parashtruese e interesimeve, botëkuptimit prirjeve dhe procedesë krijuese dhe zbulon
qëllimet për të cilat veprat janë shkruar.790
Ndërtimi i kontekstit dhe njohja e plotë e krijimtarisë së shkrimtarit janë të
rëndësishme për studiuesin, sepse përmes tyre realizon sintezën e kalimit të dukurive
nga plani individual në plan të përgjithshëm; lidh me to njohjen e zanafillës së tyre,
(në plan diakronik dhe sinkronik), të cilat i sheh në ndikimet e pësuara nga letërsi të
ndryshme, si p.sh.: letërsia popullore, Antikiteti greko-romak, letërsia e Rilindjes
evropiane, Klasicizmi dhe Iluminizmi francez, Romantizmi dhe Letërsia
bashkëkohore; sepse i japin mundësi të kuptojë dhe përimtojë krijimtarinë në tërësi; të
caktojë drejt vendin e veprave të veçanta poetike dhe krijimtarisë së Naimitnë traditën
shqipe, të hulumtojë mundësitë që kjo krijimtari ia ka hapur letërsisë shqipe të pas
asaj kohe.
Për secilën nga fazat e krijimtarisë së Naimit studiuesi gjithashtu shquan lidhjet dhe
ndikimet të cilat i justifikon me kontekstin letrar-kulturor e në raste të caktuara edhe
historik.
Kështu:
- ndikimet nga krijimtaria popullore, që i shquan më shumë në fushë të mjeteve
stilistike, në fushë të strukturës rrokjesore e të ndërtimit të vargjeve, si dhe në
fushë të botëpërjetimit, ai i sheh si dëshmi të origjinalitetit, si nxitëse të
aftësisë krijuese;
- ndikimin e Naimit nga bejtexhinjtë, edhe pse shtrirja e ndikimit e tij është e
kufizuar, e lidh me kontekstin social në të cilin ka jetuar;791
- ndikimet nga tradita letrare botërore, i shehsi kontakte të para gjatë
shkollimit;792
- ndikime nga letërsia e Rilindjes Evropiane me Danten, Petrarkën793
etj.;
idetë, motivet, situatat, simbolet, të cilat do t‟i jenë pjesë e krijimtarisë së tij në përmbledhjet e shkruara
në gjuhën shqipe 790
Shënim. Qosja pohon: Poemën Dëshirë e vërtetë e shqiptarëve, e shkruan me qëllim që të njohë
opinionin grek me luftën e popullit shqiptar për liri, poemën tjetër Dashuria do ta shkruajë për të
treguar sa rëndësi kishte kultura greke në jetën e tij. 791
(i njeh këto poezi nga fëmijëria etj.). Disa prej temave, motiveve, situatave etj. të poezisë së Naimit
dhe asaj të bejtexhinjve kanë burim poezinë persiane, arabe etj. P.sh., e këndon dashurinë prej një
largese përsiatëse prej së cilës këndohet edhe në poezinë e bejtexhinjve, pamjen e gruas së kënduar nuk
e përcakton, nuk e gjallëron sikundër ngjet në poezinë evropiane të romantizmit, bukurinë e këndon si
një ide, siç këndohet edhe në vjershat e bejtexhinjve. 792
Qosja i sheh këto ndikime nga antikiteti greko-romak: në përdorimin e figurave, të cilat janë pjesë e
zbukurimeve; epizmi, idealet dhe figurat heroike, heroizmi i tyre, cilësitë dhe karakteristikat, himnizimi
i trimërisë, mençurisë, si virtyte të larta njerëzore, shtresa e lartë shoqërore, mjediset ku gjenden,
përdorimi i epiteteve dyshe për personazhet, janë ndikime nga kjo letërsi (Homerit), nga Hesiodi
ndikimi duket te prirja tematike, por dallohen në trajtesat e tyre, sepse, nëse Hesiodi i këndon natyrës
në përgjithësi, Naimi i këndon natyrës shqiptare. Argumenton ndaj patosit atdhetar që shndërrohet te
Naimi si nevojë. Janë të dukshme ndikimet te poemat lirike si nga Virgjili, ashtu dhe nga poetë të tjerë,
ndihet ngjashmëria me to në figura personazhesh, ide, pamje, përshkrime, ngjashmëri edhe në elemente
të procedeut krijues: ëndrra, e cila luan rolin e përforcimit ndijor, në poezinë romantike përgjithësisht
në poemat heroike të Naimit i shërben kallëzimit, ashtu si edhe në poezinë e poetëve të mëdhenj të
kohëve të përparme, f. 120-122. 793
kryesisht rreth kultit të së bukurës, duke njëjtësuar të bukurën si kategori estetike me bukurinë e
gruas, me tiparet fizike, virtytet shpirtërore, të cilat përfaqësojnë idealin e së bukurës, përkushtimi ndaj
213
- ndikime nga iluminizmi francez kryesisht pikëpamjet dhe idetë filozofike,
botëkuptimit, fushë të ndjenjës, qëndrimit kritik ndaj fesë si rezultat i
pikëpamjeve e të kulturës racionaliste e iluministe që përshkruajnë veprat e tij
që nga fillimi(interesime ndaj fabulave të La Fontenit) e deri në poezitë
meditative (Volteri, Zhan Zhak Rusoi etj.);
- ndikimi dhe lidhja me romantizmin evropian, për të cilin konstaton se është
një nga letërsitë që Naimi nuk e njeh mirë794
;
- ndikimi dhe lidhja me letërsinë e Lindjes, për të cilin konstaton se është më e
ngushtë, sepse edhe kontaktet me të kanë qenë të tilla795
;
- përsa i përket krijimtarisë në prozë dhe poezi për fëmijë, Qosja ndien të
nevojshme të ndërtojë kontekstin social e historik si domosdoshmëri e të cilit
lind nevoja e shkrimit dhe e kultivimit të krijimtarisë në prozë dhe poezi për
fëmijë.
Te Zef Skiroi studiuesi fillimisht do të vëzhgojë kushtet e formimit të tij, të ndikimit
dhe modeleve që do të ndjekë. Gjithashtu i kushton vëmendje krijimtarisë tërësore të
Skiroit796
, botimeve të tij të plota në gjuhën shqipe dhe atë italiane. Në vazhdën e
traditës dhe krijimtarisë popullore shquan krijime të cilat i shëmbëllejnë tërësisht
poezisë popullore apo edhe modeleve të poezive dhe këngëve të krijuara nga De
Rada.
Te Mjeda procedimi i tij nuk i shpëton elementeve rëndom të hetuara mbi poetin,
krijimtarinë e veprimtarinë e tij, kontekstin social dhe letrar në të cilin është formuar,
përvojat krijuese me të cilat ka pasur kontakt për të formuar profilin e tij krijues.
Shquan shkrimtarët e mëdhenj të letërsisë italiane, të cilët kanë pasur impakt dhe
ndikim të fortë në krijimtarinë e tij797
. Edhe pse ndikimet në krijimtarinë e Mjedës
janë të dukshme, për Qosjen e veçanta qëndron në faktin se studiuesi ndryshe nga
shkrimtarët pararendës, njeh si elemente mbizotëruese prirjet dhe përvojën e
shkrimtarit në letërsisë shqipe, sepse ai njeh mirë parimet e vjershërimit shqip dhe
këto njohuri i gërsheton me përvojën e fituar nga leximi i letërsisë evropiane dhe
njohja e poezisë popullore.
së cilës doemos sjell dashuri të papërmbajtur, himnizimi i dashurisë në poemën lirike Bukurija, Naimi
shpreh këtë përvojë poetike të hasur te veprat e Dantes e Petrarkës, f. 119-126. 794
Për këtë arsye parimet krijuese të romantizmit gjejnë shfaqje në aspektin përmbajtësor. Kulti i
natyrës, himnizimi i saj, ikja e subjektit lirik prej realitetit, e madhërishmja, panteizmi, zmadhimet,
zvogëlimet, përshkrimi i situatave në të cilat ballafaqohen të kundërtat, subjektivizmi, dhembja,
përzierja e llojeve poetike (mes të cilave Qosja i sheh në një zhvillim të natyrshëm diakronik, evoluimi
i formave si kërkesë e nevojave të kohës) janë disa nga karakteristikat krijuese të cilat Qosja e
evidenton si pjesë e procedesë artistike të Naimit, kryesisht në planin përmbajtësor. 795
(njohja e gjuhëve i mundësonte kontakte më të lehta me to) ato kanë gjetur një shprehje të gjerë në
poezinë e Naimit të drejtpërdrejta në poezi të caktuara795
. Ngjashmëritë kapin përmbajtje, ide, pamje,
situata, përshkrime, prapakujtime, mite, simbole etj.; dukuria e metempsikozës, panteizmi etj. janë
rezultat i lidhjeve të ngushta me poezinë dhe kulturën e Lindjes (f. 141). 796
Shënim. Qosja evidenton krijimtarinë e Skiroit…. 797
Shënim. është fjala për poetët Lukreci, Marciali, Dante Aligeri, Xhozue Karduçi, Ugo Foskolos,
Alesandro Manxoni, Xhovani Paskoli etj. Po ashtu ndikimi nga shkrimtarët gjermanë: Shiler, Gëte,
214
1.2 Parimet krijuese
Parimet dhe prirjet krijuese janë një tjetër element të cilit studiuesi i kushton
vëmendje. E rëndësishme për të është të evidentojë faktorët që kanë nxitur formimin e
parimeve krijuese të shkrimtarëve.
Duke iu përmbajtur klasifikimit që kemi bërë në pararendje mbi shkrimtarët mund të
themi që:
- Në shkrimtarët e grupit të parë studiuesi nuk parashtron parime krijuese të
shkrimtarëve për shkak të natyrës së krijimtarisë së tyre, e cila nuk është
ndërtuar nën parime estetike të caktuara, por kanë ardhur si rezultat i intuitës
dhe ndikimit e motivimit nga faktorëve jashtëletrarë.
- Në shkrimtarët e grupit të dytë, studiuesi fokusohet në evidentimin e
parimeve krijuese të cilat nuk mbështeten mirëfilli në një program siç ka
ndodhur rëndom në lindjen e drejtimeve letrare në letërsinë botërore, të cilat
përpunuan një program dhe tërësi normash e parimesh estetike.
Gërshetimi i kontekstit kulturor, formimit të shkrimtarëve dhe elementeve të tyre
jetësore mbështet pikërisht pikëpamjen e studiuesit që drejtimi romantik pavarësisht
se vjen pas programit të një lëvizjeje me karakter kulturor-politik siç ishte Rilindja
Kombëtare, nuk përpunoi parime të mirëfillta, por ato u mbështetën në përvojën e
letërsisë europiane, intuitës krijuese të shkrimtarëve, përshtatur me kushtet dhe
kërkesat në të cilat lind letërsia romantike dhe më tej ajo kombëtare.
Në këtë mënyrë studiuesi heton parimet krijuese të shkrimtarëve duke vënë theksin në
origjinalitetin e tyre dhe në mundësitë e reja krijuese të letërsisë shqipe si pasojë e
këtyre kushteve të veçanta.
Në studimin për De Radën, Qosja vëzhgon prirjet krijuese të cilat shfaqen në
krijimtarinë e tij. Në konceptin e studiuesit prirja konceptohet si tendencë për të
vëzhguar realitetin jetësor të cilin studiuesi në rastet më të shpeshta e emërton
disponim dhe në praktikë për të shprehur përjetimin dhe perceptimin në lidhje me të.
Referuar këtij konceptimi për De Radën është studiuesi evidenton:
- prirje për të hetuar dramat jetësore, të cilat i trajton me një disponim të ngrysur;
- prirja për të hetuar temën patriotike që e trajtojë me një disponim heroik.
Qosja ndjek disponimet mbizotëruese798
së De Radës, të përcaktuara në faza799
të
ndryshme të krijimtarisë, ndërsa është i mendimit që krijimtarinë e fazës së parë të
798
të cilat dëshmojnë se imagjinata e tij poetike në fillimet krijuese është e sunduar prej normave të
poetikës klasike dhe klasiciste dhe në këto fillime mund të hetohen disa prej karakteristikave të
procedimit të mëvonshëm krijues me të gjithë komponentët kryesorë me prirjet e mëvonshme tematike
dhe me prirjet e mëvonshme formale. Po kështu elementet e dramaticitetit i heton në tingëllimën E
verbëra(subjekti lirik zhvillon dialog me diellin duke paralajmëruar përbërësin dramatik të poemave të
tij të mëvonshme), f. 41. 799
Përsa i përket fazës së dytë Qosja pranon që De Rada formon plotësisht prirjet në radhë të parë
romantike, të cilat do të përcaktojnë si tematikën, ashtu edhe llojet e poezisë së tij. Shquan temat që
mbizotërojnë: tema e dashurisë, patriotike, të cilat për Qosen hyjnë në grupin e temave të përgjithshme
215
shkruar në italisht paralajmërohen prirjet mbizotëruese të krijimtarisë së tij të
mëvonshme kryesisht të fazës së dytë në tri rrafshe: tematik, formal dhe të zanafillës.
Ndërsa te poemat800
identifikon tri parimet krijuese: parimi epik, lirik, dramatik.
Ndërkohë që epizmi si parim krijues, shfaqet më dukshëm në poemën Këngë të
Serafinës, Skënderbeu i pafan, studiuesi evidenton që dy parimet e tjera: parimi lirik
dhe ai dramatik shpesh vihen në shërbim të parimit epik801
.
TeSantori, Qosja evidenton parimet krijuese të tij duke i vendosur në plan krahasues
me De Radën duke pranuar edhe pse vepra e Santorit është ndikuar dukshëm prej De
Radës prirja e tij krijuese në veprat e pjekurisë së tij si shkrimtar është mjaft e
ndryshme dhe origjinale. 802
Te Pashko Vasa shquan si tendencë kryesisht gërshetimin e prirjeve të tij për
interesimet historike-publicistike dhe ato letrare të parashtruara në poezinë e
jetëshkrimore Burgu im. Përmes kësaj poezie Qosja heton tendencën për dokumentim
të dëshmive historike të përcjella dhe të plotësuara nga ndjenja poetike mbi dukuri të
veçanta e të përgjithshme jetësore. Kjo tendencë e poetit shquhet si prirje romantike e
cila përkon me romantizmin në disa drejtime.803
Te Gavril Dara, Qosja përveç prirjeve tipike romantike, heton tendencën e tij për të
ndërfutjen e kujtesës folklorike dhe asaj historike si elemente të natyrshme në
strukturën e poemës.804
Ndërkohë që parim bazë krijues shquan fragmentarizmin si
dukuri e shfaqur rëndom në romantizmin evropian e më tej edhe në atë arbëresh, e më
si rezultat i ndikimit nga letërsitë romantike të Evropës Perëndimore, dhe njëkohësisht sepse vetëdija e
tij historike ende nuk është shquar deri në masën sa të ndikojë përfundimisht në prirjet e tij tematike.
Pjekurinë e plotë të poetit e sheh në trajtimin e tematikës historike, e cila është pasqyrim i vetëdijes
historike të shkrimtarit, kjo e pasqyruar gjithashtu në krijimtarinë e tij shkencore dhe shkrimet
publicistike. Në këtë fazë gjithashtu shkrimtari tregon interesim për letërsinë popullore, tipike për një
romantik të profilizuar tashmë në procedeun e tij artistik, ku mbizotëron patosi patriotik.
Në fazën e tretë, këndvështrimi historicist në letërsi i bashkëngjitet edhe në shkrimet e tij shkencore, në
interesimet për publikimin e këngëve popullore, apo në veprën e tij teorike-estetike “Parime të
estetikës”, e cila dëshmon interesimin e tij veçanërisht edhe për çështje të estetikës dhe teorisë së artit.
Kjo është fazë e pjekurisë kur poeti boton veprën e tij të madhe duke përmbledhur të gjitha ambiciet e
tij poetike dhe historike.
Faza e katërt shihet nga Qosja si faza përmbyllëse e krijimtarisë së tij, e formave të veprave në të cilat
ai kërkon të arrijë, pavarësisht nëse i realizon apo jo (është fjala për versionet e përfunduara të
poemave), f. 42-49. 800
Është fjala për Këngët e Milosaos, Serafina Topia etj. 801
Qosja është i mendimit që poema e fundit, Skënderbeku i pafan, është poema në të cilën epizmi,
praktikisht është bërë parim në shpjegimin e jetës dhe të historisë: domethënë botëkuptim i J.De Radës.
Me këtë poemë ai synon të shkruajë historinë poetike të shekullit XV sikundër shkruajnë grekët,
romakët, Volteri, Gëte epopetë e tyre të njohura. 802
Qosja pohon se Santori tregon një shkallë të vërtetë të prirjes së tij, pikërisht në gjinitë dhe në llojet
për të cilat De Rada nuk tregon interesime të veçanta e madje nuk ka as talent në lëvrimin e poemës
politike, të dramës, të novelës dhe të romanit. Gjinitë dhe llojet që nuk u përgjigjen interesimeve të De
Radës, janë gjini dhe lloje të cilat i përgjigjen më së miri Santorit, me të cilat bëhet i merituar në
historinë e romantizmit dhe të letërsisë shqipe në tërësi. Po aty, f. 211. 803
Qosja shquan si të tilla: pikënisjen jetëshkrimore të autorit, qëndrimet ndaj luftës, ndaj së bukurës,
natyrës, ndaj virtyteve të njeriut, ndjenjat patetike, mjetet gjuhësore etj., f. 349. 804
Është fjala për poemën Kënka e sprasme e Balës e Gavril Darës, ku këto elemente ndërfuten
natyrshëm në rrafshin syzhetor, motivor, figurativ dhe gjuhësor. Po aty, f. 398.
216
tej edhe si qëndrim edhe ndaj krijimtarisë popullore, trashëgimia e të cilës për shkaqe
objektive e mbart fragmentarizmin. Ky parim, pranon Qosja, i shfrytëzuar edhe nga
romantikë të tjerë, praktikohet për shkak efekteve poetike duke plotësuar aspekte të
ndryshme të veprës.
Te Kostandin Kristoforidhi, shquan disa prirje ideostilistike dhe disa lloje me
elemente simbolike në njërën anë, e trajta tradicionale në anën tjetër. Në të janë
përvetësuar estetikisht trajtat artistike popullore të krijuara në periudhat paraletrare të
kulturës shqiptare, sikundër janë kallëzimi, rrëfimi dialogjik, kënga, gojëdhëna,
përralla, miti. Te Zef Serembe heton gjatë gjithë krijimtarisë së tij lëvrimin e poezisë
lirike, si prirje e theksuar e tij dhe disponim mbizotërues. Qosja është i mendimit se
krijimtaria lirike e tij është shprehje e ndjenjave dhe botës së pasur shpirtërore të tij.
Ndjenja mbizotëruese është dhimbja e cila e ka zanafillën në përjetimet dhe vuajtjet e
fatkeqësitë personale të poetit.
Te Naim Frashëri prirjet krijuese shfaqen karakteristike në bazë të fazave të
krijimtarisë së shkrimtarit. Mbizotëruese të këtyre fazave përcakton: prirjen filozofike
dhe moralizuese, 805
prirja epike në poemat heroike, prirjen lirike, prirjen
simbolizuese të paraqitjes së personazhit, situatave etj., parimit tematik mbizotërues
në poemën Bagëti e Bujqësi. Studiuesi është i mendimit që në dyja poemat heroike
janë përmbledhur idetë, ndjenjat, përsiatjet atdhetare, fetare etj., të cilat përcakton si
vepra përgjithësuese në rrafshin e ideve, të ndjenjave, temave dhe në atë të stilit
poetik.
Te Filip Shiroka vë në dukje prirjen stilistike për t‟u vetërrëfyer, si prirje romantike,
lëvrimi i trajtave të ndryshme ligjërimore, trajtave të vargjeve të ndryshme të cilat
përkojnë me prirjet të stilit klasicist etj.806
Te Zef Skiroi, Qosja i zbulon parimet krijuese duke i diskutuar ato në plan ideor dhe
strukturor (ndërtimi i vargjeve, llojet e tyre, ndjenja që bart. Studiuesi është i
mendimit që përdorimi i tyre krijon baraspeshën mes mendimit dhe ndjenjës, idesë
dhe shprehjes). Në varësi të elementit mbizotërues, i klasifikon në poema ku
mbizotëron lirizmi, ku mbizotëron epizmi apo edhe në poema heroike ku mbizotëron
elementi heroik.
805
Është fjala kryesisht për fazën e tretë të krijimtarisë së Naimit, por mund të themi që gjatëfazës së
dytë të krijimtarisë së tij, i takojnë shkrimet në gjuhën shqipe, të cilat i ka krijuar për një periudhë të
gjatë kohe. E emërton fazë didaktiko-shkollore. Faza e tretë, në të cilën i kushtohet krijimtarisë poetike,
Naimi do të shprehë mes të tjerash edhe prirjen filozofike dhe moralizuese. Më tej konstaton se këtë
prirje do ta përmbushë edhe në krijimet në prozë. Do të spikasë në mënyrë të veçantë lirizmi i theksuar,
i përshkuar prej përsiatjeve, moralizimeve. Në këtë fazë krijimtarisë së tij, pohon Qosja, të do të
shquhet plotësisht struktura poetike. Në fazën e tretë do të shquhet edhe prirja epike e krijimtarisë së tij,
me poemën heroike atdhetare Istori e Skënderbeut, dhe poemën heroike fetare Qerbelaja. 806
Qosja Rexhep, Historia e letërsisë shqipe-Romantizmi III, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f.
403.
217
Edhe pse ndikimet në krijimtarinë e Mjedës janë të dukshme, Qosja është i mendimit
që në krijimtarinë e tij në radhë të parë shprehen prirjet dhe përvoja e letërsisë shqipe.
Ai njeh mirë parimet e vjershërimit shqip dhe këto njohuri i gërsheton me përvojën e
fituar nga leximi i letërsisë evropiane dhe njohja e poezisë popullore.
1.3 Procedeu krijues
Procedeun krijues të grupi të dytë të shkrimtarëve Qosja e heton në mënyra të
ndryshme.
Te De Rada procedeu krijues hetohet në dy mënyra:
a. përmes hulumtimit të varianteve dhe versioneve të krijimtarisë së tij(kryesisht
poemave);
b. përmes hulumtimit të karakteristikave që shfaqin veprat.
Për sa i përket çështjes së parë duhet thënë që ekzistencën e varianteve të veprave të
De Radës, Qosja e sheh si praktikë pune të shkrimtarëve ambiciozë për të përsosur
cilësinë artistike të veprës letrare. Hulumtimi nis nga një bilanc i hollësishëm mbi
versionet e poemave, ribotimeve për secilën prej tyre si dhe me sasinë dhe me cilësinë
e ndryshimeve(përkatësisht në tematikë, kalimin nga epizmi në lirizëm, në fabul, në
strukturën kompozicionale, në sistemin e personazheve, pozitën e tregimtarit, gjuhën,
stilin, ritmin, figurat, në planin përmbajtësor dhe morfologjik të tërësisë, në
leksiketj.). E sheh këtë tendencë të shkrimtarit në formë të konstatimit mbi elementet,
të cilat janë ndryshuar, pa arritur të marrë në konsideratë vlerat reale të veprës së
brendshmi, të hyjë në brendësi të veprës dhe të trajtojë në plan vlerësues e krahasues
ndryshimet e veprave në nivel kuptimor (qenësinë e tyre), e më pas të arrijë në
përfundime nëse këto versione kanë përmirësuar realisht cilësinë e veprës, kanë sjellë
në tërësi një zhvillim të procedeut artistik të shkrimtarit, apo janë thjesht periudha
rënieje ku shkrimtari s‟del dot nga suaza e tij, nuk sjell asgjë të re, e veç përsërit
vetveten.807
Përmes evidentimit të shkaqeve të versioneve studiuesi shquan qëllimin e
poetit në këtë praktikë pune ku mes arsyeve të shumta që sjell, veçon funksionin
estetik, si rezultat i zhvillimit të përvojës së tij krijuese, ndikimit të përvojave dhe
metodave të reja, ndikimit të kritikës dhe receptimit të lexuesve dhe të ndryshimeve të
situatave historiko-shoqërore. Hulumtimi i njësive tërësore të ndryshuara, kontekstit
në të cilat kanë ndryshuar e sjell në përfundim studiuesin mbi zhvillimin e
padiskutueshëm të procedeut krijues të shkrimtarit si rezultat i kësaj përvoje në
përmasa praktike dhe teorike.808
Ai thekson se të gjitha ndryshimet janë realizuar në
bazë të parimeve krijuese të poetit dhe nuk shënojnë lëkundje të ndjeshme në poetikën
në thelb romantike duke synuar forcimin e ndikimit te lexuesi dhe ngritjen e vlerës
estetike.
807
Po aty, f. 80. 808
Qosja është i mendimit se përmes ndryshimeve shkrimtari ka arritur të realizojë forcimin e rrëfimit,
të dramatizimit dhe të epizmit të tyre.
218
Mënyra e dytë, hulumtimi i karakteristikave që shfaqin veprat, është e pranishme në të
tria poemat më të rëndësishme të krijimtarisë së De Radës:
- përcaktimi i tri parimeve krijuese;
- burimet e epizmit809
;
- lirizmi i poemave (si karakteristikë që përshkon të gjitha poemat e De Radës);
- pozita lirik e subjektit poetik;
- lirizmi dhe marrëdhëniet mes personazheve, natyrës, trajtave gjuhësore etj.;
- dramatizmi si përftesë e epizmit dhe e lirizmit(elemente përbërës të tij:
dialogu dhe llojet e tij; këngët e personazheve etj.);
- elemente kompozicionale, si: fragmentarizmi dhe raportet e tij me teorinë
klasike/ moderne; kompozicioni dhe hapësira; kompozicioni dhe koha etj.
Në kuptim të përgjithshëm studiuesi është i mendimit që të gjithë përbërësit e
sipërpërmendur dëshmojnë përpjekjen e De Radës për të bërë sintezën e gjinive
themelore në poezinë shqipe, të traditës kombëtare shqiptare e përmes tyre i jep
karakter të enciklopedisë kombëtare të veprës së tij.810
Hulumtimi i procedesë krijuese realizohet në poemën Këngëtorja shqipe, në plan
krahasues me krijimtarinë e De Radës prej të cilit ka pasur ndikime të shumta. Në
dramën Emira, ndër elementet e procedesë krijuese studiuesi:
- shquan tendencën e tij si shkrimtar për të zgjedhur hapësira të lira;811
- hulumton ndërtimin e personazheve si prirje e autorit për t‟i zbuluar përmes
veprimeve konkrete, mendimeve, ideve, bindjeve fetare, morale, si bartës të
zakoneve dhe traditave kulturore etj.;
- heton shprehjen e dramaticitetin përmes dialogut dhe monologut;
- justifikon semiotikën e valles si modë e romantizmit arbëresh; si element i
procedesë krijuese, të cilën e sheh si element të strukturës kompozicionale,
me format dhe ligjërimin e saj, me ritmin dhe figurat; si strukturë artistikisht
kuptimplote e përgjithësuese, kuptimisht dhe artistikisht më universale, si
element i rëndësishëm i dëshmisë së karakterit popullor të krijimtarisë së tij, i
historisë etj.
Nga çfarë u tha, është e dukshme që Qosja i sheh dukuritë dhe elementet e procesit
krijues të shkrimtarit në marrëdhënie të ngushtë ndërvarësie dhe justifikon qëllimin e
përdorimit të tyre.
Te Pashko Vasa, veçon këto elemente të procedesë krijuese në poezi:
- karakterizohet nga imagjinata e trazuar romantike;
- ka tri motive mbizotëruese;812
809
Qosja përcakton si të tilla: historinë shqiptare, letërsinë popullore, kulturën e gjerë letrare të
shkrimtarit. F. 105. 810
Po aty, f. 154. 811
nga ana tjetër kjo është edhe një e metë për Qosjen, sepse nuk lejon të shihet njeriu në thellësi,
d.m.th. nuk mund të shihet vertikalisht siç mund të shihet në hapësira të mbyllura. Argumenton se
përdorimi i tyre është rezultat i modeleve jetësore që i janë ofruar shkrimtarit, të cilat kushtëzojnë
strukturën kompozicionale të saj. Romantizmi... -II, f. 245. 812
Është fjala për motivet: fatkeqësitë familjare, jeta në vend të huaj, vetmia, f. 360.
219
- ka poezi me karakter autobiografik shpeshherë meditativ, rrëfim intim dhe,
- përdor vargun shqip, i cili mbështetet në përvojat e vargut popullor shqip dhe
atij botëror.
Në prozë, konkretisht për romanin Bardha e Temalit, studiuesi thekson:
- fabulën si normë letrare të iluzionit jetësor;
- ngjarjet që ndërtojnë syzheun qëndrojnë në marrëdhënie shkak-pasojë;
- struktura kompozicionale mjaft e degëzuar, i jep mundësi Qosjes ta
klasifikojë si roman dramatik i veprimit;
- koha historike e romanit mbizotërohet nga koha e rrëfimit të autorit;
- përmasa e ngjarjes është e lidhur ngushtë me hapësirën;813
- evidenton rolin e tregimtarit.814
Te Gavril Dara i Riu si elemente të veçanta të procedesë artistike veçon:
- rolin e tregimtarit në poemë, i cili luan dy funksione815
duke e interpretuar si
veçori të romantizmit, 816
- ndërtimin tematik: dy tema me peshë të njëjtë, të cilat gërshetohen në
strukturën e poemës, duke ndërtuar syzheun e poemës. Zbulon lidhjen
kuptimore të motiveve duke u nisur nga titujt e deri në aspektin strukturor të
poemës, dhe njëkohësisht funksionin e tyre kundrejt sistemit të motivacionit
të ndjenjave, mendimeve dhe të veprimit të personazheve
- i kushton vëmendje rolit të hapësirës në strukturën e poemës, duke pretenduar
se ajo ndikon në të (hapësira fizike, reale, imagjinare ndikon në hapësirën
artistike të poemës). Evidenton që ka një gërshetim mes elementit real
historik, gjeografik dhe atij të trilluar. Shpesh ndërthurja e tyre realizohet mes
kapërcimesh të natyrshme sa në realitete historike, aq edhe në realitete
imagjinare. Këtë element Qosja e interpreton si tendencë për të përfshirë
aspektet jetësore në një plan të gjerë, i mbështetur sa në traditën folklorike,
ashtu edhe në konceptet romantike dhe prirjet krijuese të shkrimtarit, për të
krijuar hapësirën e hapur artistike.817
813
Qosja është i mendimit që ato janë të varura prej hapësirës, pasi bota e perceptuar, e menduar, e
ndier është e parë prej aspektit të hapësirës, luan rol thelbësisht kuptimor e kompozicional. Po aty, f.
373. 814
Tregimtari rrëfen ngjarjen, përshkruan personazhet, pra është rrëfimtar i gjithëdijshëm. Ka raste kur
ai thyen rrëfimin dhe vë në plan të parë interesimet historike, politike dhe zakonore kombëtare. Gjatë
rrëfimit rrëfimtari autor vë në dukje qëndrimet e veta ndaj dukurive të ndryshme në roman, duke bërë
një zgjedhje të papërshtatshme që të motivojë artistikisht dhe historikisht këtë rrafsh (publicistik-
deklarativ) etj. 815
(rolin faktik historik- pjesëmarrës i ngjarjeve të rrëfyera, dhe rolin e këngëtarit popullor, sepse është
kujtesë e tyre, personazh imagjinar dhe personazh historik). Gjithashtu përfaqëson edhe zërin e autorit
(është zëvendësim i tij në planin ndërtimor dhe përmbushje e tij në planin psikologjik). Këtë element
Qosja e justifikon si synim të autorit (tregimtari bashkon ndjenjën me mendimin e njeriut të vetmuar, i
cili kujton ditët e rinisë së tij, ndihet i vetmuar nga bota dhe mund të gjejë ngushëllim vetëm në
kujtimet e tij. 816
duke u bërë kështu bartës i meditimit dhe i ndjeshmërisë së krijuesit romantik, brendapërfshin në
këtë figurë kujtesën historike, folklorike, karakteristikat e psikologjike të krijuesit të tij duke bërë të
mundur gërshetimin e temave të ndryshme në poemë. 817
Shënim. Studiuesi trajton me detaje motivet, lidhjen mes tyre me elementet hapësinore, të cilat i
krijojnë mundësi shkrimtarit për kalimin sa nga një realitet në tjetrin duke lidhur në mënyrë të
natyrshme relievet dhe larminë hapësinore me ngjarjet dhe karakteret e personazheve, f.407-409.
220
- koha gjithashtu merr vëmendjen e studiuesit si element i rëndësishëm në
strukturën e poemës. Dallon në të kohën historike(koha e tregimtarit) dhe
(koha e autorit, e treguar) si tregues me rëndësi kombëtare për kontekstin
historik të shek. XIX, dhe në kontekstin romantik letrar gjithashtu. Madje
Qosja analizon me detaje si e realizon Gavril Dara këtë aspekt818
.
- praktikë të njohur prej romantikëve përcakton edhe fragmentarizmin.
Te Kostandin Kristoforidhi, elemente të veçanta të procedesë krijuese i shquan te
proza Gjahu i malësorëve, duke u nisur nga përcaktimi dhe klasifikimi llojor
kallëzim- si prozë të shkurtër me domethënie për shkak të përmbajtjes dhe
veçorive tipësore të trajtës së tij, me strukturë interesante të papërsëritur në
letërsinë shqipe.
Si elemente të procedesë artistike të veçanta te Kostandin Kristoforidhi do të
shquajë:
- mungesën e ngjarjes, fabulës, tekstit tregimtar dhe tekstit përshkrues ndërmjet
dialogëve. Me anë të dialogëve vazhdohet veprimi i dialogëzuar. Përdorimi i
tyre synon spikatjen e mundësive shprehëse të gjuhës shqipe, kuptimore,
semiotike të trajtave të dialogut në gjuhën popullore;
- temën simbolike, rrëfimi simbolik, dhe përbërësit e strukturës janë simbolikë,
trajta e dialogëve është simbolike duke synuar me anë të kësaj drejt forcimit
të vetëdijes kombëtare(i bën interpretim ideologjik).
Te Zef Serembe duke qenë se Qosja e ka trajtuar edhe në vepra të tjera krijimtarinë
dhe procedenë krijuese të tij, 819
në tipologjinë tematike ai veçon:
- si motive mbizotëruese në poezinë e tij lirike, motivin e dashurisë, atë
atdhetar dhe mediativ, 820
që lidhen me ndjenjën e dashurisë ndaj gruas dhe
818
(duke shkurtuar largësinë mes vetes dhe historisë.) dhe e përdor historicizmin me vetëdijen e
romantikut, i cili i referohet së shkuarës në kontekstin e së tashmes duke synuar të ardhmen. (Kohë e
romantikut që e ka të fortë vetëdijen e së shkuarës, duke i dhënë kështu kohës elemente të
subjektivizmit që është karakteristikë e tërësishme e romantizmit si formacion stilistik në përgjithësi, e
cila është kohë e përjetuar me tendosje emocionale dramatike, ndërprerë rrallë nga ndërhyrjet
meditative. Lidh në këtë mënyrë lëvizjen e natyrshme të rrafsheve hapësinore dhe kohore në vepër. Me
anë të subjektivizmit të kohës historike shpjegon Qosja, autori realizon kohën artistike të veprës. Të
gjitha këto elemente: karakteristikat e kohës artistike dhe karakteristikat e strukturës së hapësirës
artistike ndikojnë në kompozicionin dhe përcaktimin tipologjik të veprës dhe i sheh si shprehje të
procedimit krijues të autorit.F. 414. 819
I referohem trajtimit që kemi bërë për Seremben te vepra e Qosjes Dialogje me shkrimtarë. Vlen të
theksojmë që studimi i tij përveç elementeve të njohura dhe të trajtuara nga ana jonë, sjell si risi
trajtimin në mënyrë të plotë të krijimtarisë së Serembes përfshirë edhe krijimtarinë në gjuhën italiane.
Në këtë mënyrë përveç elementeve tipike të procedesë krijuese të vëzhguar sipas klasifikimit tematik të
realizuar edhe më parë nga Qosja: si poezia atdhetare, poezi e dashurisë, poezi filozofike, poezi sociale,
studiuesi fokusohet edhe në poezinë e shkruar në gjuhë të huaj. Prandaj për të shmangur përsëritjet në
këtë punim do të fokusohemi kryesisht në procedenë krijuese të poezive në gjuhën italiane. 820
Në çështjen vjershat lirike Qosja pohon se pothuajse gjatë gjithë krijimtarisë së tij Serembja është
marrë kryesisht me të, si prirje e theksuar e tij dhe disponim mbizotërues. Qosja është i mendimit se
krijimtaria lirike e tij është shprehje e ndjenjave dhe e botës së pasur shpirtërore të tij. Ndjenja
mbizotëruese është dhimbja e cila e ka zanafillën në përjetimet dhe vuajtjet e fatkeqësitë personale të
poetit.Qosja gjen tipare të ngjashme me krijimtarinë popullore si: truphollë, kur ecën shkon si zogë, me
221
ndaj atdheut, të gërshetuara me elemente të huazuara nga tradita popullore e
me cilësi të poezisë së lexuar romantike.
- poezia atdhetare vjen ndryshe nga bashkëkohësit e tij, 821
sepse sjell shikime
të reja.822
duke parë evoluimin në konceptim, ide, në prirje dhe disponim
krijues;823
- poezia filozofike e krijuar në një fazë tjetër referuar motiveve mbizotëruese të
kësaj poezie, ai e përcakton si një tip i ndryshëm i cili në vend të përsiatjes
mbi çështje të përgjithshme të jetës së njeriut, përsiatet kuptimi tragjik i jetës
vetjake, 824
të nxitura nga një sërë faktorësh të jashtëm dhe të brendshëm.825
Vlerëson Elegjinë si poezinë më të përmbushur filozofike të Serembes;826
- vëzhgimi i poezive të shkruara në gjuhën italiane spikat për shkak të
përpjekjes së studiuesit për të tipologjizuar llojin e tyre, p.sh. poemë
tingëllimore për shkak të cilësive të ngjashme me tingëllimën.827
Ndërkohë që
pjesa më e madhe e këtyre poezive shfaqin mungesa thelbësore të
karakteristikave për të siguruar vlerën estetike;828
ballin e lartë, gërsheta të zeza, sytë që shkëlqejnë si hënë, buzët merxhan, faqet si mollë etj. Qosja,
Rexhep, Historia e letërsisë III Romantizmi, f. 24. 821
Qosja evidenton figurat të cilat i kushtohen poezitë e Serembes në këtë kategori të krijimtarisë së tij:
ua kushton figurave historike si Ali Pashë Tepelena, Elena Gjika, Domeniko Mauri etj. të ngjashme në
motive (motivi i trimërisë), në llojin e vargut, (tetërrokëshi popullor, ndërtimi ritmik i vargut, renditja e
tyre AA, BB, CC f. 25-26. 822
Është fjala për poezinë për Elena Gjikën, dhe Ali Pashë Tepelenën. Kjo e fundit spikat për Qosjen
pasi ai e veçon si poezinë e parë të romantizmit shqiptar në të cilën ironizohet një figurë e historisë
kombëtare. F. 28. 823
Qosja i referohet poezisë Flamuri shqiptar, e cila sjell ide të reja, disponim të ri (I ngrysur) të cilin e
lidh me kontekstin historik të kohës, f. 30. 824
Po aty. F. 31. 825
Qosja sheh si të tillë: vuajtjet që ai ndien për shkak të dashurisë së pafat, ndërtimi i tij mendor, i
përcaktuar si tërësi nga botëkuptimi romantik, jeta dhe kushtet e mërgimeve të shuara të arbëreshëve
nga Italia në Amerikë. Qosja përcakton vetminë si gjendje sociale dhe psikologjike dhe mendore të Zef
Serembes e përjetuar realisht, e cilat është nxitëse e përsiatjeve poetike, e kthyer në lajtmotiv të poezisë
së tij, e ndikuar nga perceptimi i përgjithshëm dhe botëkuptimi i romantikëve, të cilën Qosja e quan
sëmundja e shekullit, f. 32. 826
Sipas Qosjes poezia Elegjia është vjershë e lirisë mendore dhe emocionale... si vjershë jostrofike e
përbërë prej vargjesh të pëlqyera sipas modelit më të thjeshtë AABB edhe me trajtën e saj lehtëson
shpërthimin e ndjenjave dhe lirinë e thënies. Ndjenja e dhembjes dhe thënia që e bart, këtu kanë gjetur
ritmin përkatës, qoftë vargun në veçanti, qoftë vjershën në përgjithësi. E sheh si poezi të liruar prej
censurës. 827
I referohet poemës Ushtari i kthyer, Po aty. 828
Shënim. Qosja diskuton ndërtimin nga Serembja të një lloji të tillë të poemës, në të cilën prirja e tij
mbizotëruese është prirja lirike, duke mos demonstruar (zotëruar) kërkesat themelore që i shtrohen çdo
krijuesi të trajtës së madhe. Është i mendimit se është një poet me prirje krijuese lirike dhe si i tillë, ai
nuk di të përcaktojë përmasat e ngjarjes kryesore, rolin e nënngjarjeve, nuk ndërton tematikisht si duhet
poemën, as nuk rrëfen bindshëm, lirik që më parë se të kallëzojë për botën duhet t‟i kallëzohet vetë
botës, ai nuk arrin që në botën e paraqitur të krijojë marrëdhënie të shkakut dhe pasojës, pra është një
nga veprat që pasqyron dobësitë (nuk vënë dukje letraritetin e tekstin as të shprehjes), konfuz në
përcaktimin e llojit sepse më tej e quan poemën baladë lirike???. Gjithashtu rënien e tij si poet Qosja e
sheh në poezitë e lëna dorëshkrim të cilat sipas tij, as me temat as me idetë, as me disponimin që sjellin
nuk dallojnë shumë prej poezive të shkruara arbërisht).Për pjesën tjetër të poemave dorëshkrim Qosja
thekson rënien e krijimtarisë dhe si rezultat i saj përsëritjen e motive, pamjeve, ideve kjo vjen për shkak
rënies së tij shpirtërore si njeri, rënia e talentit e kushtëzon edhe gjuha italiane, të cilën nuk e zotëronte
sa duhej etj., f. 40-48.
222
- kultivon më së shumti disa trajta poetike që i quan këngë, elegji, tingëllima,
himne, ode, vjershë-rrëfim(rrëfehet për atë që do), vjershë-bashkëbisedim,
vjershë-portret, në të cilat evidentohet nevoja për shprehur botën e brendshme
emocionale, për të komunikuar, për të rrëfyer elemente të jetës qoftë edhe
personale. Qosja është i mendimit se në të gjitha format e lëvruara shfaqen
përshtypjet dhe pamjet, të cilat i shmangen retorizmit dhe patatetizmit.
- huazon nga folklori notat e lirizmit, përdorimin e figuracionit artistik.
Te Naim Frashëri, studiuesi, për shkak të gjerësisë së krijimtarisë së tij, e vëzhgon
procedenë krijuese në bazë të klasifikimit gjinor e tematik dhe vë në dukje një sërë
elementesh që lidhen me:
- tematikën që trajton – poezi filozofike, poezi e dashurisë, poezi atdhetare etj;
- llojin letrar – poema atdhetare, poema heroike etj.;
- trajtave të ligjërimit letrar.
Në të gjithë krijimtarinë e Naimit, Qosja trajton si çështje të parë nivelin tematik,
variacionin motivor mes temave të ngjashme në poezi të ndryshme apo të poezive me
të njëjtën temë, duke i lidhur në raste të caktuara me kontekstet historike dhe letrare
në të cilën janë shkruar. Për secilën prej poemave studiuesi heton elemente të
procedesë krijuese, si p.sh.: zbatimin e parimit tematik te poema Bagëti e Bujqësi;
marrëdhëniet e varësisë që vendos mes motiveve të lëvruara. Në funksion të tyre sheh
trajtat e ndryshme të ligjërimit, figuracionin e shprehjen artistike. Të njëjtën praktikë
ndjek edhe te poema heroike Istori e Skënderbeut. E veçanta e praktikës së ndjekur
prej studiuesit lidhet me studimin në plane krahasuese të poemave të të njëjtit lloj në
letërsinë botërore, 829
studimin e shtresës mitologjike dhe rolit e saj, 830
shtresës
gjuhësore dhe poetikës e saj.
Për shkak të elementeve të veçanta të procedesë artistike, studiuesi e klasifikon në
gjirin e shkrimtarëve romantikë origjinalë Ndue Bytyçin, edhe pse nuk lëvron poezinë
tipike të kohës sepse:
- si poet pasuron përvojën krijuese të romantizmit përmes përdorimi të
fantastikes përkrah pamjeve realiste;
- tenton paraqitjen pamore të botës dhe parafytyrime sendërtore si formë e
origjinalitetit(konkretësinë e pamjeve e realizon përmes përshkrimit dhe
kallëzimit si përbërës të rëndësishëm të poetikës së tij dhe traditës
pararendëse e praktikuar edhe në epikën popullore);
- përdor përshkrimin dhe mjetet poetike si: epiteti emocional831
, epiteti
metaforik etj.
829
Qosja e sheh në nivele krahasuese mes Istori e Skënderbeut dhe epopeve greko-romake, Iliadës dhe
Odisesë së Homerit, Eneidës së Virgjilit, f. 255. 830
Qosja i referohet kryesisht shtrirjes së shtresës mitologjike në të gjithë poemën, lidhjen e tyre me
mitema të lashta etj., përcaktimin e natyrës së personazheve si personazhe mitologjike, rolin që luan ky
shtresim mitologjik- idealizimi i botës, paraqitja e saj si monumentale. 831
është epiteti që përdoret para emrit, (praktikë e njohur në poezinë latine) dhe epitetet metaforike.
223
Te Filip Shiroka shquan: vetërrëfimin si element karakteristik romantik të procedesë
së tij krijuese e si shfaqje të origjinalitetit; kultivimin e poezisë me strofa katërshe,
tingëllimës, përdorimin e simboleve dalluese, ideve dhe figurave të reja në poezinë e
tij; pikëtakime me parimet klasiciste për nga lloji i poezisë, por romantike për nga
ndërtimi i vargjeve, si në krijimtarinë e tij në tërësi, ashtu edhe brenda së njëjtës
poezi.
TeSkiroi për të vënë në dukje procedenë artistike, Qosja vendos në plane krahasuese
krijimtarinë e tij me poezinë popullore, në të cilat shquan ngjashmëri të procedesë
artistike832
pavarësisht origjinalitetit, ndjeshmërisë dhe përcjelljes së një forme të re të
ndërgjegjes romantike dhe tonorësisë me këtë funksion.833
Këtë procedurë e ndjek
edhe në poemat e krijuara prej Skiroit, ku elemente të procedesë artistike i vë në dukje
përmes ngjashmërive apo edhe ndryshimeve të poemave të tij dhe të De Radës834
.Tek
poemat heroike shquan thyerjen kronologjike të rrëfimit, subjektivizmi i elementit
historik, përshkrime të bukura të natyrës, të cilat i japin gjallëri rrëfimit
Te Ndre Mjeda, evidentimin e procedesë krijuese të tij, studiuesi e realizon duke e
vendosur në plane krahasuese me poetët bashkëkohës. Ndër karakteristikat më të
rëndësishme shquan:
- Përdorimi i vetës së tretë nëpërmjet së cilës poeti ndërron këndet e rrëfimit dhe
të përshkrimit. Këmbimet e trajtave të ndryshme të ligjërimit, sugjerojnë
përpjekjen e tij për rrëfim objektiv. Për këtë arsye përdor elementet realistë me
anën e të cìlave thellohen dhe zgjerohen pamjet e botës së paraqitur.
- Paraqitja e botës nëpërmjet ballafaqimit të të kundërtave.
- Ngjeshuria e poezive, ku secila pjesë ka rolin e saj në tërësinë e poemave. Ajo
është bartëse e cilësisë artistike.
- Qartësia kuptimore të cilën e shquan jo vetëm me shprehjen, por edhe me
kompozicionin, duke synuar shumëkuptimësinë. Nënteksti nxit
shumëkuptimësinë, është e vështirë të identifikohet pikënisja e autorit dhe
domethënia e tyre. Mjeda u shmanget shpjegimeve sepse lë që të flasin vetë
ngjarjet, veprimet, dukuritë.835
832
Qosja shquan si të tilla: Personazhe të ngjashëm me këngët popullore;Shtresat mitologjike;Këngët e
valleve;Përsëritjet artistike; Ndërtimi figurativ dhe ritmik, f. 418-420. 833
Qosja shprehet: në qoftë se me anën e personazheve, mitemave, simboleve dhe figurave të tjera të
prejardhjes popullore krijon pamje dhe paraqet pikëpamje të përhapura në letërsinë arbëreshe,
përkatësisht shqipe të kohës si shprehje e një ndërgjegjeje të re- të ndërgjegjes romantike, me ndërtimin
ritmik të vargjeve pavarësisht pse të parimuara, ai sjell një tonorësi që e ndihmon shquarjen e kësaj
ndërgjegje krijuese. F. 421. 834
Si të tilla shquan: ndërtimin e poemës mbi marrëdhënien e dy personazheve romantike, mbi
ndjenjën e dashurisë që i shfaqin njëri-tjetrit, përkushtimi atdhetar ndaj vendit të të parëve,
kompozicioni i jashtëm i poemave përbëhet prej këngësh të veçanta që paraqesin jetën e personazheve,
subjekti i thjeshtë vijëdrejtë nuk zhvillon botën ideo-emocionale të personazheve. 835
Po aty, f. 503.
224
- Stilizimi është veçori e parimeve krijuese, të cilin e arrin në disa mënyra:
stisjes gjuhësore të vargut dhe të shprehjes;836
stilizimin e vargjeve e arrin me
anë të stilizimit të shprehjes.837
Stilizimi për Qosjen shihet si përbërës i përsosmërisë, me anë të të cilit në fund të
shek XIX po fillonte të forcohej vetëdija estetike.
2. Gjuha
Raporti gjuhë dhe i folur, i trajtuar gjerësisht në teoritë letrare moderne838
: ku secili
prej këtyre dy termave e nxjerr përkufizimin e vet të plotë vetëm nga procesi dialektik
që i bashkon njërin me tjetrin: s‟ka gjuhë pa të folur, dhe s‟ka të folur jashtë gjuhës:
në këtë shkëmbim vendoset praksisi i vërtetë gjuhësor... Gjuha është entitet thjesht
abstrakt, normë përmbi individët, bashkësi tipash thelbësorë, të cilën e realizon të
folurit në mënyrë pafundësisht të ndryshueshme”839
Këtij koncepti Barthes-ii njeh rëndësinë sociologjike, pasi në to bartet sa vetëdija
kolektive, aq edhe pavarësia individuale, e për aq kohë asgjë nuk hyn në gjuhë, pa
pasë qenë provuar nga të folurit dhe anasjelltas asnjë i folur nuk është i mundshëm,
nëse nuk është nxjerrë nga thesari i gjuhës.840
E marrë në këtë kontekst si dhe referuar
kontekstit historik në të cilin zhvillohet romantizmi, Qosja i vesh zhvillimit të gjuhës
bartjen e vetëdijes kolektive, nevojën e formësimit dhe zhvillimit, në përpjekjen për
identifikimin e saj si element i komunikimit, në të cilin kombi gjen vetveten. Nga ana
tjetër gjuha me pasurinë e saj prodhon të folurin individual të pavarur prej saj si
ideolekt i shkrimtarit.
Mbi këtë proces ndërveprues, realizohet studimi i gjuhës në veprën e Qosjes, pra në
dy forma të saj si gjuhë (prodhim nga të folurit) dhe si mjet i të folurit841
:
- si gjuhë, zhvillimi i së cilës kishte rëndësi në një kontekst historiko-letrar të
caktuar;
- si ligjërim artistik, i cili është përftuar si rezultat i ideolektit të shkrimtarit
(mënyrës si e tjetërson të gjuhën) e përpunimit të artistik të saj.
836
Vargjet e tij janë tërësi kuptimore ritmike prej të cilave janë shmangur të gjitha fjalët apo shprehjet
që mund të zbusin dendësinë e tyre. Prej vargjeve të tij nuk mund të hiqet as edhe një presje, sepse
dëmtohet tërësia kuptimore. 837
zgjedh fjalët, krijon lidhje sintaksore që nuk janë të zakonshme, ndërron vendin e fjalëve në fjali,
bart shprehje duke afruar gjuhën e poezisë së tij me gjuhën bisedore, por pa e bërë të rëndomtë.
Stilizimi arrihet nëpërmjet përdorimit të figurave. Përshkrimet të pamjeve të natyrës, përfaqësojnë një
trajtë tjetër stilizimi. Mjediset që ai përshkruan janë mjedise simbole me anën e të cilave vlerësohen
dhe mendime, ndjenja, pamje të reja, ato në vend të domethënies së drejtpërdrejtë kanë domethënie
simbolike. Po aty.
838
U referohem teorive të Sosyr-it, Jacobson-it, Maurice-s Merlau-t, Ponty-t, Hjelmslev-it, Martinet-it,
si dhe trajtimit të tyre në kapitullin Gjuhë dhe të folur, të veprës së Roland Barthes-it, Elemente të
semiologjisë, botuar në përmbledhjen “Aventura semiologjike”, Dukagjini, Prishtinë, 2008 839
Barthes Roland, Aventura semiologjike, Dukagjini, Prishtinë, 2008, f. 217. 840
Po aty, f. 234. 841
Po aty, f. 218.
225
Në saje të këtyre koncepteve, përdorimit të gjuhës, ndërtimit të ligjërimit në vepra të
caktuara, dhe mënyrës si e studion Qosja, i kemi klasifikuar shkrimtarët në dy grupe:
- shkrimtarë gjuha e veprave të të cilëve vlerësohet për rolin dhe zhvillimin e
saj si mjet komunikimi dhe identifikimi i një kombi.
- shkrimtarë gjuha e veprave të tyre është përftuar si rezultat i tjetërsimit nga
gjuha e zakonshme dhe ka vlera të mirëfillta artistike e estetike.
2.1Shkrimtarët e grupit të parë
Te shkrimtarët e grupit të parë janë klasifikuar N. Veqilharxhi, J. Vreto, S. Frashëri,
F. Shiroka, Z. Skiroi. Ashtu siç kemi përmendur në pararendje, është e rëndësishme të
theksohet se vlerësimi i gjuhës nuk synon vënien në dukje të përftesës estetike të saj.
Ajo shihet nga studiuesi jo për efektin tjetërsues, sesa për rolin që ka si identifikuese e
kombit dhe mjet komunikimi gjithashtu. Nga sa më sipër mund të shquajmë këto
elemente të spikatura:
Te Veqilharxhi vlen për t‟u theksuar se në të gjithë veprimtarinë për zhvillimin e
gjuhës shqipe, Qosja shquan elemente paraprijëse, të cilat me tej në fazën e
romantizmit marrin kuptim të plotë si synime të pastra të romantikëve.842
E gjithashtu
nuk mund të mos përmendim edhe kontributin e tij në zhvillimin e gjuhës shqipe si
element identifikues i kombit, 843
shkrimet e tij nuk janë pa ndikime estetike844
.
Duke dalë tërësisht jashtë kontekstit letrar, vështrimi i studiuesit në drejtim të gjuhës
së përdorur nga Veqilharxhi dhe veprimtarisë së tij, për të theksuar rëndësinë e gjuhës
për qëllime arsimimi në rrafsh historik, shënon krijimin e një ndërgjegjeje të re të
kombit, mbi të cilën do të krijohet letërsia shqipe, ndërkohë që elementi i tjetërsimit
tashmë ka filluar të funksionojë si pjesë e një psikoze të brendshme, e cila shumë
shpejt projektohet në formën e një gjuhe të tjetërsuar me vlerë estetike në krijimtarinë
letrare të kohës. E për këtë arsye idetë e tij, në të cilat do të mbështeten të gjitha
prirjet njësuese në jetën, kulturën, dhe letërsinë e popullit shqiptar në shekullin XIX
842
Shënim.Si tregues të kësaj veprimtarie Qosja shquan p.sh.: përdorimin e trajtave leksikore të
gegërishtes në shkrimet toskërisht si tendencë e përafrimit të dy dialekteve drejt një variant unik të
shqipes, dhe pastrimin nga fjalët e huaja e pasurimin e gjuhës shqipe me fjalë të reja. Vlen të theksohet
përpjekja e pareshtur e romantikëve shqiptarë në këtë drejtim, f. 28-29. 843
Qosja thekson se Veqilharxhi investon gjatë duke kryer aktivitetin e tij si iluminist i kombit. Duke e
drejtuar veprimtarinë e tij në këtë drejtim ai ka nisur një nga detyrat e romantikëve: zgjimin e
ndërgjegjes dhe krenarisë kombëtare, e cila për Qosjen nuk është gjë tjetër veçse emëruesi i përbashkët
i lëvizjes së përbashkët arsimore, kulturore...në Ballkan, d.m.th. i kontekstit social-historik. 844
këtë e lidh me strukturën gjuhësore dhe stilistike të ligjërimit në të cilën gërshetohen dy prej cilësive
themelore të gjuhës dhe stilit romantik: etosi dhe patosi.
226
shënojnë një kthesë të madhe epokale në historinë e shqiptarëve845
, prandaj Qosja e
sheh Veqilharxhin si nismëtarin e romantizmit shqiptar.846
Te Jani Vreto, përftesa gjuhësore lidhet kryesisht me zhvillimin e gjuhës në drejtim
të pastrimit dhe pasurimit të saj, krijimit të fjalëve të reja, terminologjisë dhe
nocioneve që i përkasin fushave të ndryshme.
Te Sami Frashëri, Qosja e studion gjuhën në disa drejtime: në zhvillimin gjuhësor si
element identifikues i kombit, dhe si element i ligjërimit me vlerë estetike. Përsa i
përket gjuhës si element identifikues i kombit, studiuesi vë në dukje prirjet gjuhësore
të shkrimtarit – si prirje përgjithësuese gjithëkombëtare, si shprehje të pikëpamjeve të
tij teorike për gjuhën, si përpjekje për afrimin mes dy dialekteve etj., në krijimin e
fjalëve të reja etj. Ndërkohë që e sheh edhe si ligjërim ku elementet e shprehësisë
kuptimore dhe mjetet e gjuhës poetike, si: përsëritja, figurat stilistike (metafora)
luajnë rol të rëndësishëm, rrisin vlerën estetike të tij, duke shtuar ndikimin te lexuesi.
Për sa i përket gjuhës te Filip Shiroka dhe Skiroi studiuesi, pavarësisht prirjes së
theksuar artistike dhe vlerës estetike të krijimtarisë së tyre, vë në dukje kontributin për
përafrimin e dialekteve, zhvillimin e pastrimin e gjuhës nga fjalët e huaja, pasurimin e
krijimin e me fjalëve të reja.
2.2 Shkrimtarët e grupit të dytë
Në grupin e dytë janë klasifikuar De Rada, N. Bytyçi, Z. Serembe, N. Frashëri, P.
Vasa, Mjeda.
Te këta shkrimtarë gjuha hetohet pikërisht për mënyrën si realizohet tjetërsimi i saj,
me anë të teknikave dhe mjeteve gjuhësore. Ndër to mund të përmendet përpunimi i
gjuhësor i tekstit, i shprehjes gjuhësore për të shprehur ndjenja të veçanta(lirizmi),
mënyra e ndërtimit të vargjeve në aspektin ritmik e metrik të tyre, ndërtimi i ligjërimit
me anë të teknikave të ndryshme të rrëfimit (dialogu lirik etj.).
Në drejtimi të përpunimit të gjuhës në poezi studiuesi do të dallojë:
Te De Rada elementi gjuhësor vjen përmes hetimit në poemat e tij të trajtave
gjuhësore të lirizmit, ku studiuesi dallon ndërtimin e ligjërimit me nota të shprehjes së
lirizmit, ku ligjërimi lirik(lirizmin) është si përbërës i domosdoshëm i realizimit
artistik të përmbajtjes së poemave të De Radës. 847
845
Po aty, f. 34. 846
Referuar këtyre ideve studiuesi konstaton se letërsia shqipe do të fillojë të kryejë disa funksione, të
cilat letërsia e vjetër nuk kishte mundësi t‟i kryente: të kryejë funksionin e vetëdijësimit dhe të
integrimit kulturor kombëtar. 847
Qosja në këtë vëzhgim është i mendimit se lirizmi është kusht për ndërtimin e ligjërimit. Paqartësia e
tij e kohëpaskohshme është pasojë e këtij lirizmi, asociacionet e të cilit nuk janë integruar plotësisht,
227
Te Santori ndërtimi figurativ dhe ritmik i vargut, trajtohet nga studiuesi në një çështje
më vete, ku ndër të tjera, duke dialoguar me tekstet e tij, thekson përdorimin e
epiteteve shprehëse, simboleve emocionale, ritmin etj.848
Për të përftuar vlerën
estetike të veprës përmes gjuhës Qosja sheh funksionalizimin e mjeteve figurative
(figurave, ritmit, aspektit tingëllor), që përdor poeti me qëllim evidentimin e prirjes
dhe të pasurisë kuptimore dhe emocionale të vargut të tij.
Te N.Bytyçi studimi i gjuhës nuk i përmbahet tërësisht procedurës që ndjek me
shkrimtarët pararendës, ajo zbret në nivele të tjera. Studiuesi heton në një shkallë më
të zhvilluar tipologjinë e vargjeve të përdorura prej autorit dhe ndërtimin rrokjesor
dhe ritmik të tyre si gërshetim mes skemave të vargëzimit në gjuhë të huaja me ato
shqiptare, element me anë të të cilit realizohet fuqia shprehëse. Kjo praktikë, edhe pse
e kufizuar, demonstron nga ana e tij një njohje të mirë të përbërjes së vargut të
Bytyçit.849
Për sa i përket lidhjes së krijimtarisë së Serembes me gjuhën, Qosja vë në dukje
tendencën për të përdorur një gjuhë të pastër, pa fjalë të huaja, përdorimin e dy
dialekteve dhe të fjalëve të reja, si dhe afrimin e gjuhës arbëreshe me gjuhën shqipe
(të të folmeve) si një nga elementet me rëndësi historiko-letrare dhe kulturore të
poezisë së Serembes. Ndërkohë që në përftimin e vlerës artistike të poezive të tij,
Qosja identifikon përbërësin melodik si mjetin më të rëndësishëm.850
Te Mjeda bën një analizë të detajuar të vargjeve e llojeve të tyre. Vlera artistike e
poezive dhe e poemave të tij qëndron në lëvizjet rrokjesore dhe ritmike të
vargjeve.851
Ndërsa si veçori specifike, Qosja dallon prirjen për të këmbyer vargjet
trokaike me ato jambike duke shpjeguar që nëpërmjet kësaj tendence të re për
veprimet dhe episodet nuk i nënshtrohen integrimit të fortë klasik. Në këtë mënyrë Qosja e sheh
ligjërimin lirik (lirizmin) si përbërës të domosdoshëm të realizimit artistik të përmbajtjes së poemave të
De Radës. 848
Është marrë në analizë dhe është argumentuar përdorimi i veçantë i vargjeve, duke gjetur në to
ngjashmëri të përdorimit të tyre me poezinë e kultivuar evropiane, të ngjashme me poezinë popullore,
të cilat i përdor për të krijuar pamje dhe kontekste të reja, f. 232. 849
Studiuesi vëzhgon ndërtimin sipas skemave të vjetra, klasike dhe klasiciste, që të lënë përshtypjen e
vargjeve të huaja e nuk tingëllojnë njësoj si vargjet shqip. Ndërkohë ato që krijohen sipas parimeve të
vjershërimit shqip, Qosja është i mendimit se rrjedhin më lehtë. Përdorimi i kësaj larmishmërie
vargjesh për Qosjen ka rëndësi, sepse pasuron lëvizjet rrokjesore dhe ritmike të vargut shqip. Përsëritja
tingullore është një tjetër element i veçantë i procedesë krijuese të Ndue Bytyçit, i vlerësuar nga Qosja,
edhe pse poezitë e tij me këtë element janë më të pakta. Qosja shpjegon formën e ndërtimit të këtyre
elementeve, f. 321-326. 850
Roli i këtij përbërësi në ndërtimin rrokjesor e ritmik është i tillë, saqë gjuhën e shkruar të poezive
Qosja, e quan gjuhë të kënduar, duke paraprirë në këtë formë prirjen e krijimit të poezive për t‟u
kënduar, e cila si traditë e huazuar nga folklori do të ketë vazhdimësi të mëtejshme nga krijues të tjerë
të letërsisë shqipe Asdreni, Hilë Mosi, f. 54-56. 851
Këmbimi i tyre realizohet për të sjellë gjallërinë e vargut. Përdor lloje të ndryshme të tetërrokëshit,
dhe në varësi të ritmit apo rimës e theksit që përdor ai siguron një ritëm të thekshëm rrëfimi, apo një
ritëm të qetë përshkrimi. (tetërrokëshi tregimtar, tetërrokëshi përshkrues, tetërrokëshi lirik është ai lloj
vargu që ndërtohet me fjalë një-dy-rrokëshe, me përdorimin e ndryshuar të theksave ritmikë dhe
kryesisht me rima fundore). Për secilin nga rastet e përdorimit të llojeve të caktuara të vargjeve Qosja
sjell si argument se përbërja e tyre përcaktohet prej veçorive të përmbajtjes dhe prej qëllimit që synohet
në të, thellësia e mendimit etj., ndërtimi rrokjesor dhe ritmik i vargut vihet plotësisht në shërbim të
përmbajtjes së tij ideo-emocionale
228
romantizmin të synojë shprehësinë e vargjeve852
si dhe mundësitë të gjuhës shqipe të
pashfrytëzuara më parë për të krijuar rima të reja853
.
Përdorimi i gjuhës në llojin e prozës hetohet nga studiuesi në krijimtarinë e
shkrimtarëve, të cilët e kanë zbatuar atë.
Te Pashko Vasa përmes fokusimit në gjuhën e romanit, vë në dukje larmishmërinë në
forma dhe shprehësinë emocionale të realizuara përmes mjeteve stilistike dhe mjeteve
standarde gjuhësore të procedimit në romanit romantik.
Te Kostandin Kristoforidhi në tregimin “Gjahu i Malësorëve”, Qosja shquan veçori
gjuhësore të tilla, si:
- përpunimin gjuhësor të tekstit e sheh si shprehje të përvojës gjuhësore të
autorit;
- përdorimi i dialogëve, frazeologjive, në gërshetimin e rrëfimit me përshkrimin,
si dhe versionet gjuhësore në të cilat është shkruar teksti, janë dëshmi të
mundësive leksikore dhe estetike të gjuhës shqipe. Ky element vjen përmes
shembujve konkretë të procedimit të shkrimtarit dhe vlerës së shprehjes së
përdorur prej tij.854
- Stili i kallëzimit spikat përmes përsëritjeve sintaksore, simetrive stilistike,
nënrenditjes së fjalive, të cilat duke mbuluar me ndërtime të reja sintaksore,
ide dhe kuptime, tema, motive krijojnë zgjerim kuptimor e simbolik të fjalisë.
Vlerën dhe rëndësinë e krijimtarisë së Kristoforidhit Qosja ia atribuon pikërisht
përsosjes e estetikës së gjuhës në përgjithësi dhe stilit të rrëfimit në veçanti. Dialogu
si mjet unik është shprehje e përvojës së madhe gjuhësore të autorit, i cili hulumton
mënyra të ndryshme të shfrytëzimit të materialit gjuhësor.
Te Naimi, elementi gjuhësor përcillet në dy pamje: si në aspektin e zhvillimit të
gjuhës si element identifikues i kombi855
, dhe si element përmes të cilit shkrimtari
realizon vlerën artistike të krijimtarisë. Të dyja këto elemente janë të lidhura
organikisht dhe janë në funksion të njëri-tjetrit. Në këtë mënyrë është e kuptueshme
që Qosja zhvillimin e gjuhës e sheh në një fazë të parë në lëvrimin e gjuhës diturore, e
më tej në gjuhën poetike. Zhvillimi hetohet nga studiuesi në nivele të ndryshme të
gjuhës përmes fjalëve të reja, të cilat i studion në raport me fjalorin e vjetruar
brendapërfshirë krahinorizmat, fjalët në kuptim të zgjeruar, larmisë së renditjes së
852
Studiuesi vë në dukje synimin e përpjekjen për të zëvendësuar melodizmin (në kuptimin romantik
tradicional) prej theksit bisedor duke sjellë një tip të ri melodie. Gjithashtu edhe bartja është element
dallues në vjershërimin e Mjedës (bartje e vargut brenda strofës, bartje e mendimit etj.). 853
Për Qosjen Mjeda i kushton rimës kujdes të madh, sepse hyn në rolin e përbërësit kuptimor. Rima
përmbush tri role: në drejtim të ritmit, bukurtingëllimit dhe kuptimit. Rima dhe ritmi përdoren në
funksion të ndërtimit ideo-emocional, f. 519-522. 854
Qosja i sheh këto elemente të sjella përmes përdorimit të frazeologjisë, të ndërtuar sipas parimit
metaforizues, me anë të të cilit shtohet forca kuptimore, simbolike dhe emocionale e tekstit e
mbështetur në përvojën e krijimtarisë popullore. Po aty, f. 467. 855
Historia e letërsisë shqipe III..., f. 283.
229
fjalëve e grupeve të fjalëve në fjali, larmisë të tipave të gjymtyrëve, të përbërjeve
sintaksore etj.
Përsa i përket vlerës estetike, gjithashtu e sheh te trajtat e reja gjuhësore, të cilat vijnë
si kërkesë e përmbajtjeve të reja jetësore, mendimeve dhe kuptimeve të reja duke bërë
të mundur përftesën e shprehive të reja, thellimin e kuptimit dhe rolit të fjalës,
përshtatjen me këto shprehi elementin e ndërtimit strukturor e ritmik të vargut duke
sjellë forma të reja të tij etj.856
Duke e parë zhvillimin e gjuhës si prirje të Naimit,
Qosja është i mendimit që krijimtaria e tij përveçse është sintezë e prirjeve tematike,
ideore, shoqërore dhe historike të letërsisë së romantizmit shqiptar, është njëkohësisht
sintezë e madhe gjuhësore.857
Përveç vështrimit të zhvillimit të gjuhës në kuptim të përgjithshëm, studiuesi vështron
aspektet gjuhësore të veprave të caktuara në funksion të vlerës së tyre estetike.
Ndryshe nga vështrimi i përgjithshëm i zhvillimit të gjuhës dhe funksioni shoqëror i
saj, në këto vëzhgime gjuha e veprës letrare studiohet si mjet komunikimi me
funksion të veçantë, si ligjërim dhe si ideolekt i autorit. Nëse këto rezultate i përkasin
në tërësi veprës së Naimit, për vepra të caktuara, 858
ku studiuesi heton trajtat
ligjërimore, ai dallon këto mjete për përftimin e vlerës estetike:
- me anë të këmbimit të trajtave të ligjërimit;859
- dialogu gjithashtu luan një rol të veçantë si pjesë e trajtave ligjërimore;
- figurat stilistike luajnë rol në përforcimin emocional të poemës;860
- Me anë të përbërjes ritmike e vargut.861
Si përfundim mund të themi që mes dy formave të trajtimit dhe të studimit të gjuhës,
referuar kontekstit në të cilin studiuesi analizon letërsinë romantike, ekziston një
lidhje e natyrshme, si dukuri që janë në marrëdhënie varësie me njëra-tjetrën.
856
Qosja demonstron në mënyrë praktike përftesën e shprehjes artistike në poezi të ndryshme të
Naimit.
Po aty, f. 302. 857
Po aty, f. 312. 858
Është fjala për poemën Bagëti e Bujqësi të Naim Frashërit. 859
Qosja shpjegon mënyrën e procedimit: prej trajtës që ndërtohet sipas parimit të mendjes, kalon në
trajtën që ndërtohet sipas parimit të ndjenjës, kjo gjë ndodh edhe në krijime të trajtës së vogël (poezia
lirike, meditative-filozofike) këmbimet e këtilla të trajtave ligjërimore ndonjëherë sjellin edhe daljen
nga tema të motivit të shtjelluar dhe kalimin në tema a motive, të cilat shpesh nuk kanë lidhje me to).
Spikasin dy trajta ligjërimi: ligjërimi i treguar (tregimi) dhe ligjërimi në vetën I (vetërrëfimi). Në
këmbimin e këtyre dy trajtave mbështetet fort sa gjallëria emocionale aq dhe larmia e gjuhës poetike,
realizohet përforcimi emocional i poemës, f. 207. 860
Në çështjen Apostrofimi i natyrës, është i mendimit që e gjithë poezia mund të merret si apostrofë e
natyrës së atdheut, fuqia e saj emocionale është e varur në qëndrimin e subjektit poetik ndaj natyrës në
të, është qëndrim veprues, gjallërues. Zmadhimet hyjnë në mjetet me të cilat realizohet himnizimi,
paraqitja në një shkallë sipërore për të dhënë përsosmërinë në të gjitha pikëpamjet. 861
Qosja pohon që kjo poemë dallohet për njësinë e tregimit dhe njësinë e ritmit. Ritmi i vargut është
në pajtim të plotë me ritmin e poemës (pra me paraqitjen e botës në tërësi). Vargu
gjashtëmbëdhjetërrokësh, paraqet sa tensionin emocional aq edhe në mundësitë e gjera tregimtare, të
cilat i kërkon tema e poemës (varg i tregimit përshkrues, varg i ndjenjave të ndera të autorit. Ky varg i
krijon mundësi krijuesi të ketë shikime të qarta në shumë drejtime, f. 213).
230
3. Mesazhi
Në çdo akt komunikimi mesazhi mund të ketë funksione të ndryshme që u përgjigjen
faktorëve862
të domosdoshëm që marrin pjesë në të. E nëse me autorin, kontekstin,
gjuhën, si pjesë të një strukture të sistemit në të cilën shenjuesi dhe i shenjuari
drejtohen nga një kompleks marrëdhëniesh, u morën në pararendje dhe evidentuam
fokusimin e studiuesit në to, lind pyetja: A e synon studiuesi mesazhin/ tekstin? Si
realizohet hetimi për të?
Formalistët e më tej strukturalistët ishin të mendimit: kur funksioni poetik është
mbizotërues, atëherë mesazhi/ teksti mund të përshkruhet si poetik, estetik, letrar apo
artistik. Kjo ndodh duke ndjekur parimin formalist të tjetërsimit, kur ekzistenca
gjuhësore ose praktika letrare, është thyer në një nivel të strukturës së një teksti, e
cila më pas bëhet mbizotëruese.863
Nëse marrim në konsideratë praktikën e Qosjes në
veprën e tij, mund të themi që ai e organizon punën e tij në këtë drejtim, e synon
vlerën estetike të letërsisë romantike. Për këtë arsye si në konceptim makrostrukturor,
ashtu edhe mikrostrukturor,864
fokusohet në elemente të skemës së komunikimit nën
të njëjtat parime, që do të thotë hetimi i autorit, kontekstit, gjuhës, mesazhit, lexuesit
realizohet me synimin e funksionit poetik, pasi secili prej tyre ka rëndësinë e tij në
këtë marrëdhënie komplekse.
Në këtë kuadër pyetjen duhet ta shtrojmë ndryshe: A e synon studiuesi kuptimin/
domethënien e tekstit/veprës?
Nëse vlera estetike vihet në dukje, duke marrë në analizë lloje të veçanta të shenjave
strukturore të veprës, të cilat mund të kuptohen vetëm brenda një kornize të
përgjithshme të tyre, domethënia/ kuptimi i veprës, analizohet në termat e saj si një
kompozim semantik dhe jo si një refleksion i faktorëve të jashtëm. Kjo domethënie
është e lidhur me botën reale sipas principit formalist të tjetërsimit, duke e
përqendruar vëmendjen te shenjat në vetvete të cilat nga mënyra si pranëvendosen
pranë njëra-tjetrës prodhojnë kuptimin.865
862
I referohemi këtu: dërguesit, marrësit, kontekstit, kodit, domethënies së kontaktit, mesazhit, të cilët
përkatësisht i referohen: autorit, lexuesit, veprës, kontekstit të saj (situate reale e jashtme në të cilën
rrjedh mesazhi), gjuhës. Të trajtuara në “Teoritë letrare moderne”, Ann Jefferson, David Robey, Albas,
Tiranë, 2006, f. 79. 863
Po aty, f. 80. 864
Kemi parasysh praktikën që ndjek Qosja në hartimin e poetikës së romantizmit, ku pjesë e
vështrimit të tij janë të gjitha elementet e sipërpërmendura, (pra autori, konteksti, veprat (tekstet),
gjuha), të cilat i koncepton si struktura të letërsisë si një e tërë dhe dominanten e secilës e sheh në
funksion të evidentimit të vlerës estetike. Kuptohet që rëndësi të veçantë i kushton gjuhës si element që
prodhon tekstin, dhe teknikave me të cilat realizohet tjetërsimi, mjeteve që ajo përdor etj. Nëse në
poetikë zbulon parimet dhe strukturat me të cilat është realizuar në plan të tërësishëm letërsia
romantike, në vëllimin II dhe III, studiuesi e ndjek në miniaturë të njëjtën praktikë, për secilin
shkrimtar, ku synimi i tij është funksioni poetik dhe vlera estetike e krijimtarisë, e hetuar kryesisht
përmes parimeve krijuese, procedesë artistike dhe strukturave të tyre përbërëse. 865
Teoria letrare moderne…, f. 81.
231
E parë në këtë kontekst mund të themi që Qosja në plan operacional veçon blloqe,
struktura, mënyrat e realizimit të teknikave etj., ku mbizotërues është kriteri vlerësues
i tyre në nivel të funksionit estetik. Ai identifikon shmangiet nga praktika gjuhësore
pararendëse, që ndodhin në nivel të tekstit866
duke lidhur p.sh. strukturën e nivelit
përmbajtësor me ato të nivelit ritmik e metrik, 867
për të përcaktuar strukturën e plotë
të tekstit. Këto praktika më shumë janë shpjegime teknike për përftimin e vlerës
estetike sesa shpjegime të plota për interpretim të të kuptuarit të tekstit. Në rastet kur
ai merret me përmbajtjen, interpretimi i saj realizohet nga pikëvështrimi i autorit 868
dhe jo nga prodhimi i kuptimit që mundësohet nga teksti. Të pakta janë rastet kur ai
fokusohet në tekst dhe merret me prodhimin e kuptimit. Për të bërë më konkrete këtë
pikëpamje kemi përzgjedhur disa nga vëzhgimet e Qosjes, që janë më të dukshme.
- Te De Rada studiuesi fokusohet te poemat dhe procedetë krijuese të tyre, ku
thekson variantet e poemave, sasinë dhe cilësinë e ndryshimeve në pikëpamje
përmbajtësore strukturore, por jo kuptimore, shkaqet e versioneve869
, parimet
krijuese në të cilat krijohen, ndërtimi kompozicional, mjetet e përftimit të
epizmit apo lirizmit, trajtat gjuhësore të tyre etj.
- Te Pashko Vasapër poezinë Moj Shqypni e mjera Shqypni edhe pse studiuesi
merret në mënyrë të drejtpërdrejtë me tekstin, nuk synon kuptimin e
domethënien, por fokusohet në një analizë me karakter të përgjithshëm të
strukturës metrike të vargjeve, ritmit dhe melodisë, përbërësit tingullor, si
strukturë artistike e poezisë përmes të cilave evidenton vlerën estetike të saj870
.
- Te Naimi qëndron në disa prej poemthave, siç është Dëshir‟ e vërtetë e
shqiptarëve, duke u fokusuar kryesisht në aspektin ideor përmbajtësor, nisur
nga pozitat e autorit, pa u marrë me kuptimin e domethënien që prodhon teksti
dhe me mënyrën e realizimit të vlerës estetike.871
Te poezia Për se? evidenton
realizmin e saj në varg pesërrokësh në funksion të shprehjes së ndjenjës. Te
poezia Shkëndijë e diellit ndaj manushaqes, e shquan për vlerën e saj artistike
– poezi alegorike duke shpjeguar rolin e simboleve në aspektin ideor dhe
vlerën estetike të përftuar përmes domethënies dhe kuptimit të veçantë të
marrë. Te poezia filozofike e Naimit, studiuesi merret me elemente të
përmbajtjes së hetuara në tekst, duke u mbështetur në pikëpamjet filozofike të
shkrimtarit dhe jo në prodhimin e kuptimit, mbështetur në shenjat e tekstit.872
866
Kjo praktikë është e zakonshme te Qosja, mund t‟i referohemi në këtë kontekst procedesë te Naimi,
të cilën e trajton gjerësisht, ku merret me marrëdhëniet sintaksore estetike të fjalëve të reja, rolin e tyre
në ndërtimin ritmik të vargut etj. 867
Rima dhe metri për Qosjen janë forma të barasvlefshmërisë, të cilat dallojnë kryesisht poezinë (sipas
koncepteve të Jakobsonit, Teoria letrare moderne..., f. 88). 868
E dukshme kjo praktikë është te poezia dhe drama e Santorit, në poezitë e Serembes, në poemat e
G.Darës, në krijimtarinë e Naimit etj. 869
Këto shkaqe i përcakton kryesisht për faktorë të jashtëm. 870
Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi..., f.. 358-390. 871
e sheh edhe në aspekt artistik, po kjo përmasë është më e vogël, Qosja vë në dukje që poema është
përkthyer në një varg klasik, të rëndë, të cilit i mungon gjallëria ritmike dhe emocionale e vargjeve të
tij, të shkruara shqip.) 872
Kemi parasysh poezitë filozofike të klasifikuara sipas tematikës p.sh.: Mbi dashurinë, Mbi të
bukurën, Mbi lëvizjen rrethore, Mbi gëzimet dhe dhembjet e jetës etj. f. 216-245.
232
Përjashtim bëjnë në këtë kontekst poezia Vasha nazemadhe dhe me të ecur
këndshëm dhe poemthi Bukurija, nëtë cilat studiuesi ecën nëpër shenja të
tekstit, në ndërtimin strukturor duke e gërshetuar komentin e tij me pikëpamjet
e autorit (Naimit).873
- Te Mjeda dhe kryesisht në poemat Vaji i Bylbylit, Andrra e jetës, I tretuni
praktika e studiuesit organizohet në një format të ndryshëm. Përcaktimi i
shenjave të tekstit ecën paralelisht me elemente të procedesë krijuese.874
Tek
Vaji i Bylbylit studiuesi operon në gërshetimin e përmbajtjes dhe përcaktimit
të pjesëve përbërëse e shenjave simbolike të poemës. Me elementet e veçantë
të saj (temën e trajtuar dhe tipat e ndryshëm të vargjeve)studiuesi identifikon
prirjet themelore ideostilistike, që shkrimtari do të ndjekë më vonë në
krijimtarinë e tij dhe është i mendimit që ky gërshetim i elementeve i jep një
domethënie të gjerë poezisë. Duhet thënë që në këtë analizë, Qosja lë të hapur
dilemat mbi domethënien, shtron disa variante kuptimore të saj, duke mos
marrë përsipër t‟i interpretojë plotësisht ato. Në fund të saj ai kthehet te poeti
dhe disponimi i tij ndjesor, për të mbërritur në përfundimin që Mjeda si poet
shkruan dhe e tregon botën përmes dhimbjes.
- Te poema I tretuni interpretimi i tekstit nis nga titulli shpjegues prej të cilit,
studiuesi synon të prekë rrafshin tematik të poemës, duke proceduar gati në të
njëjtën mënyrë si në poemën Vaji i bylbylit.875
Elementi që bën ndryshimin
mes vëzhgimit të dy poemave është plani krahasimtar mes tyre, i cili synon të
vërë në dukje origjinalitetin dhe risinë ideore në procedenë artistike të
shkrimtarit. Gjithashtu studiuesi analizon poemën nga një kuptim dhe
këndvështrim i përgjithshëm, pa iu referuar në mënyrë të drejtpërdrejtë tekstit.
- Në poemën Andrra e jetës veç karakteristikave të tjera tipike që evidenton,
Qosja rëndom, shquan shenja të tekstit dhe mjetin e parapëlqyer të poetit me të
cilin thellon kuptimin e poemës në pikëpamje psikologjike (psikanalitike)
873
Qosja I referohet rrafshit të ligjërimit mbi të bukurën dhe rrafshit të ligjërimit mbi dashurinë, ku
poeti ndërton poemën si përsiatje mbi të bukurën e qenies mishërimin e së cilës e përfaqëson njeriu, në
këtë mes gruaja…e bukura paraqitet përmes mjeteve poetike me prejardhje të botës hyjnore. 874
. Analizon aspektin kompozicional dhe evidenton përbërjen në katër pjesë të cilat qëndrojnë të
pavarura. Dallon brenda saj disa motive. Në pjesën e parë identifikon trajtën e bashkëbisedimit mes
poetit dhe bilbilit, e analizon në aspektin përmbajtësor dhe ideor dhe strukturor të vargjeve. Evidenton
elementët simbolikë: bilbil dhe kafaz dhe sjell komentet e tij rreth tyre duke synuar në një paraqitje të
kalimit në këngët e ardhshme nga e veçanta drejt planit të përgjithshëm. I përcakton përsiatjet rreth tij
me natyrë filozofike. Në analizën që i bën aspektit përmbajtësor dhe atij kompozicional arrin në
përfundimin që poema është ndërtuar sipas parimit të përforcimit dhe zgjerimit shkallëzor kuptimor.
Shtrirjet ritmike dhe kuptimore janë të lidhura me njëra-tjetrën lloji i vargut është në funksion të asaj që
shpreh. Në këtë mënyrë këmbimi i vargjeve dhe ritmeve të tyre lidhet sipas Qosjes me disponimin
shpirtëror dhe, po në këtë funksion paraqitet edhe këmbimi i intonacionit ligjërimor. Pranon që të gjithë
elementët në poemë janë në pjesë e unitetit kompozicional të veprës. Simboli i bilbilit dhe këmbimi i
vargjeve shmang patosin dhe retorizmin. 875
I vendos në plane krahasuese ku evidenton ndryshimet mes dy poemave të tij. Bën një analizë të
llojit të vargut me të cilën është shkruar poema. Në ndryshim nga dy poemat e tjera, kësaj poeme i
mungon uniteti kompozicional, e përcakton nga tematika dhe kompozicioni si poemë karakteristike
romantike. Personazhi i saj është i ngjashëm me personazhe tragjike të poemave të romantikëve të
mëdhenj evropianë. Edhe në këtë poemë Mjeda i vë ndjenjat në shërbim të mendimit duke shquar
domethënien e saj përgjithësuese. F. 477-480.
233
ëndrrën, 876
si dhe shenja të mjedisit, të personazheve dhe marrëdhënieve mes
tyre, strukturën, mjetet stilistike etj.877
Interpretimit të studiuesit i shtohet
leximi si poemë e simbolikës së numrit të personazheve, numrit të vjershave,
simbolikës së përmbajtjes së poezive etj. Ndërkohë që shtrirja simbolike e
shtresave dhe e përbërësve të tjerë të poemës lidhet me nëntekstin dhe të gjitha
hapësirat e boshe të tekstit, të krijuara prej heshtjes artistike si teknikë që i
krijon lexuesit mundësi të jetë veprues, në drejtim të domethënies kuptimore.
Nga sa më sipër, është e rëndësishme të theksojmë që kjo praktikë e studiuesit ka si
synim vlerën estetike të përftuar përmes procedesë krijuese dhe mjeteve me të cilët
realizohet ajo, duke iu përmbajtur parimit të formalistëve që, nëse mesazhi është i
konceptuar, por jo kuptimin e tekstit. Studiuesi është i bindur që konceptimi i veprës
si njësi strukturore dhe i letërsisë gjithashtu si njësi strukturore, mjafton për të vënë në
dukje vlerën estetike.878
Ky vëzhgim i cili kryesisht shfaq më shumë tipare të një
praktike teknikisht të domosdoshme nuk ofron në mënyrë të plotë funksionin e
letërsisë, pjesë e rëndësishme e së cilës është edhe prodhimi i kuptimit si elementi
bazë që realizon komunikimin mes autorit dhe lexuesit. Edhe pse nuk është pjesë e
qëllimeve të tij, 879
studiuesi duhet të kishte realizuar lidhjen e sekuencave semantike
me strukturat gjuhësore, për të mos mbetur peng i studimit të njëanshëm gjuhësor të
veprës, të mos mbështetej vetëm në pikëpamjet e poetit për të realizuar aspektin
përmbajtësor e ideor të veprave, si dhe në faktorët e jashtëm, të cilët kanë nxitur
krijimin e tyre, por të fokusohej edhe në kuptimin që prodhon vetë teksti, 880
si
rezultat i marrëdhënies komplekse të elementeve të sipërpërmendur.
876
Të dyja personazhet kryesore kanë ëndrra të ndryshme. 877
Studiuesi evidenton elementet realiste dhe simbolike që plotësojnë gjendjen e paraqitur. Prej
ndërtimit tematik pohon që është poemë me një rrëfim të dendur e me ngjyresa sociale të jetës në
Malësinë shqiptare. Është i mendimit që në pikënisje poeti nuk ka synuar të ndërtojë një poemë
realiste, sepse elementet që përdor, hollësitë të cilave u kushton kujdes dhe ëndrrat përfaqësojnë një
mjet dallues të procedimit krijues romantik. Dhe vetëm në saje të hollësive të tilla marrin aty për aty
kuptim simbolik, duke arritur të bëjë përgjithësime kuptimore. Personazhet e saj janë personazhe
simbol në fatin e tyre, që përfaqësojnë tri prirje të jetës njerëzore. Është e kuptueshme që edhe struktura
kompozicionale, përbërja e këngëve, gjatësia apo shkurtësia e tyre është në funksion të domethënies
kuptimore. F. 480-490. 878
Koncept ky i formalistëve dhe strukturalistëve, i cituar edhe më lart prej nesh. Metoda strukturaliste
konstituohet si e tillë në momentin kur gjendet mesazhi në kod, i nxjerrë nga analiza e strukturave të
brendshme (imanente) e jo i imponuar nga jashtë me anë paragjykimesh ideologjike, sepse ekzistenca e
shenjës në të gjitha nivelet qëndron në lidhshmërinë e formës dhe të kuptimit. Ambicia e strukturalizmit
nuk kufizohet me llogaritjen e këmbëve ose në zbulimin e fonemave, por duhet të merret me fenomenet
semantike, që përbëjnë esencialen e gjuhës poetike (Malarme). Strukturalizmi si metodë është
themeluar për t‟i studiuar strukturat ku t‟i ndeshë. Ai është tendencë e përgjithshme mendimi (Gerard
Genette, Figura, Rilindja, Prishtinë, 1985, f. 14-16.) 879
Në parathënien e vëllimit të parë të veprës Historia e letërsisë shqipe- Romantizmi, studiuesi
përcakton si praktikë të tij hetimin e zhvillimit të brendshëm të strukturës letrare që përcillet me
hetimin e marrëdhënieve të saj jashtëtekstore. Qosja Rexhep, Historia e letërsisë shqipe- Romantizmi-
I, f. 7. 880
I bazuar ky koncept në poetikat moderne të veprës së hapur që mbështeten në parimin se ekziston
një raport specifik midis veprës dhe lexuesit, të cilit i jepet e drejta të interpretojë tekstin në mënyrën e
vet, duke bërë të mundur që krahas strukturës së qëndrueshme të autorit të ndërtohet edhe struktura e
lexuesit. Thelbi i kësaj poetike që një vepër të mund të quhet letrare, nëse gjeneron brenda vetes, nëse
234
4. Lexuesi- Horizonti i pritjes
Horizonti i pritjes së lexuesit, që është një nga dimensionet esenciale të veprës, 881
i
shërben studiuesit të historisë së letërsisë për të përcaktuar suksesin e veprave të
shkrimtarit, bazuar në vlerën e tyre estetike dhe shijen e lexuesit. Meqenëse çdo tekst
letrar shkruhet duke iu referuar një publiku potencial lexuesish dhe horizonti i pritjeve
është ndërsubjektiv882
e i dallueshëm përmes komponentëve të tekstit, 883
që
konfirmojnë, modifikojnë, përmbysin ose ironizojnë shpresat e lexuesit, Qosja
vëzhgon shkrimtarë të caktuar, veprat e të cilëve janë mirëpritur ose jo pikërisht nga
këta komponentë. Për të përcaktuar horizontin e pritjes, studiuesi është mbështetur
kryesisht në: vlerësimin e veprës nga lexues të ndryshëm, në ndikimin që ka pasur në
shijen e lexuesit, në zhvillimin e horizontit të pritjes të kushtëzuar nga faktorë të
ndryshëm. Në pjesën më të madhe të monografive, ky përcaktim është realizuar në
rastet kur krijimtaria e shkrimtarëve është e gjerë dhe impakti i tyre ishte i dukshëm.
Ndër to mund të veçojmë çështjet e mëposhtme:
4.1 Trajtime të zgjeruara te horizontit te pritjes
Në këto trajtime studiuesi merr në konsideratë faza të caktuara si të kontekstit të
horizontit të pritjes, ashtu edhe faktorët që kanë ndikuar në të.
Referuar autorëve te të cilët studiuesi e vëzhgon horizontin e pritjes mund të themi:
Te De Rada heton marrëdhënie të caktuara receptimi në kontekste të ndryshme, si:
- vepra e De Radës në kontekstin arbëresh;
- vepra e De Radës në kritikët e huaj;
- vepra e De Radës në atdhe dhe kolonitë shqiptare;
- vepra e De Radës dhe horizonti bashkëkohor i pritjes.
Ndër këto vëzhgime shquan faktorë dhe ndikime të klasifikuara, si:
- risi të poezisë fetare e lëvruar më parë, në drejtim të ligjërimit, tematikës së
kufizuar, dhe kushteve të caktuara të kontekstit historiko-shoqëror;
- ndikon fuqishëm në letërsinë arbëreshe, 884
si rezultat i disa përbërësve
vendimtarë për disponimin e horizontit të pritjes: a. historizmi i krijimtarisë së
hap, zbulon formë-kuptimin e vet mbi një lexues vazhdimisht të ri. Dado Floresha, Teoria e veprës
letrare - Poetika, SHBLU, Tiranë, 1999, f. 41. 881
Cituar sipas Eagleton Terry-t, “Fenomenologjia, Hermeneutika, Teoria e receptimit”, në Hyrje në
teorinë e letërsisë, përkthyer nga Gilman Bakalli, i referohet esesë së Çfarë është letërsia? e Zhan Pol
Sartrit, f. 69. 882
I referohemi Teorisë së pritjes: lexuesit dhe komunitetet e leximit. Hans-Robert Jauss, cituar në
Jefferson Ann, Robey David, Teoria letrare modern- Një paraqitje krahasuese, Tiranë, Albas, përktheu
Floresha Dado, f. 200. 883
Zhanri, aluzioni letrar, natyra e trillimit dhe e gjuhës poetike. 884
Veprat e tij do të ndikojë në letërsinë arbëreshe për shkak të prekjes së horizontit të pritjes, ndikimit
te shkrimtarët e rinjetj. De Rada ndikon përmes elementeve të shumta, si – me shtresën folklorike, me
historizmin, me pozitën e tregimtarit, me sistemin figurativ, me etikën e personazheve, me situatat
235
tij, shtresat folklorike dhe mitologjike që sheh në traditën kulturore, heroika e
ligjërimit të tij, struktura figurative, idetë liridashëse;
- ndikon në formësimin e shijes së lexuesit në përgjithësi;
- ndikon në formësimin dhe zhvillimin e institucionit të kritikës letrare shqipe
duke dhënë kontribut me anë të veprës së tij;885
- për shkak të gjuhës së huaj në të cilën është shkruar një pjesë e krijimtarisë,
duke bërë
të mundur që të vlerësohet dhe shfrytëzohet për qëllime të ndryshme nga
kritika e huaj;886
- mungesa njohjes së plotë të veprës së De Radës nga kolonitë shqiptare në
kushte të ndryshme social-kulturore;
aspekte të ndryshme që lidhen me vlerësimin e veprës, si:
- zhvillimi dhe ndryshimi i horizontit të pritjes për shkak të zhvillimit dhe
ndryshimit të kontekstit letrar dhe letërsisë shqipe në fillim të shek. XX, 887
si
dhe njëkohësisht zhvillimi i mëtejshëm i horizontit bashkëkohor të pritjes, i
cili solli qëndrime dhe vlerësime të reja ndaj veprës së De Radës;
- vlera estetike e saj.
Në analizën që i bën këtij horizonti Qosja është i mendimit që:inkuadrimi një
funksional i veprës poetike të Jeronim de Radës, nuk mund të quhet inkuadrim i
natyrshëm dhe përkatës, sepse kushtëzohet nga kritika e saj e nxitur nga faktorë
jashtëletrarë... Në këtë mënyrë format e konkretizimit të poezisë së De Radës në
letërsi, në jetën letrare e kulturore dëshmojnë qartë se pranimi i shenjave të veçanta
të veprës letrare- si sistem i shenjave, nuk varet gjithmonë prej përputhjes së tyre me
pritshmërinë e horizontit të pritjes, por edhe prej kritikës që do të heshtë apo do ta
shquajë këtë apo atë shenjë të saj.888
Te vlerësimi i horizontit për poezinë së Mjedës studiuesi përcakton:
- kontekstin e horizontit të pritjes;
- faktorët e zhvillimit të tij;
- kategoritë e lexuesve, të cilët do të pranojnë ose jo krijimtarinë e tij;
- elementet e procedesë artistike, të cilët janë vlerësuar nga lexuesit;
- botimin e veprës së Mjedës, në aspektin kohor dhe sasior të saj.
- ndryshimin e këndvështrimit të receptimit në faza të ndryshme kohore.889
karakteristike, me pamjet heroike, gjuhën, tiparet themelore të kompozicionit, mitin e origjinës
pellazgjike, skemat fabulare, sistemi metriko-ritmik i vargjeve te shkrimtarët e ndikuar prej tij, – Anton
Santori, Zef Serembe, Davril Dara, Zef Skiroi etj. F. 188-190. 885
I referohet veprës së De Radës, Parime të estetikës. 886
Qosja i referohet La Martinit, Aleksandër Dyma, Kurt Hasert, që japin vlerësimet e tyre mbi veprën
e De Radës dhe Gustav Majer-it, Ogyst Dozonit, Demetrio de Gracias, Lui Benlevit; Maksimilian
Lambercitetj., të cilët e shfrytëzojnë veprën e De Radës si lëndë të studimeve të tyre gjuhësore a
folklorike. 887
Evidenton mospërputhje të horizontit të pritjes me shenjat e krijimtarisë së De Radës, duke sjellë
vlerësime të paqëndrueshme. 888
Qosja Rexhep, Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi II, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f.
204-205. 889
Duke e ndarë në periudha të ndryshme receptimin e veprës së Mjedës, Qosja shprehet: Në qoftë se
krijimtaria e tij poetike, përpara lufte kryesisht shikohej prej këndit filologjik, tani do të shikohet prej
236
Si faktorë kushtëzues të receptimit sheh shkallën e zhvillimit kulturor të lexuesve dhe
kritikës, kundrejt tyre edhe shkallën e zhvillimit dhe krijimtarisë së autorit.890
Duke
marrë në konsideratë tërësinë e vlerësimeve dhe faktorët, të cilët kanë ndikuar në to,
studiuesi pranon që përveç vlerësimeve pozitive ka pasur edhe qëndrime mohuese. Në
vlerësimet e poezisë së tij kanë spikatur më shumë qëndrimet dhe vlerësimet kundrejt
mjeteve të shprehjes, ndërtimit formal dhe përsosjen teknike, për përngjasimin me
poezinë klasiciste dhe mjeshtërinë e ndërtimit klasik të poezive të tij që përdor sesa
domethënies së tyre, apo kundrejt rolit që kishte vepra për letërsinë shqipe891
.
4.2Trajtime sipërfaqësore të horizontit të pritjes
Për Anton Santorin, studiuesi e sheh horizontin e pritjes kryesisht në rrethet kulturore
arbëreshe; në vlerësimet që i bëhen krijimtarisë së tij prej shkrimtarëve892
, studiuesve
dhe kritikëve arbëreshë- mbi faktin sa e njohur është ajo.
Për Thimi Mitkon horizonti i pritjes hetohet në dy drejtime: në kontekst historik
evropian duke marrë në konsideratë një sërë faktorësh që sollën ndryshim dhe
interesim kundrejt drejtimeve letrare të caktuara; në kontekstin kulturor shqiptar,
interesave dhe shijeve të lexuesve shqiptarë të lidhura kushtet e veçanta në të cilat
zhvillohet romantizmi dhe letërsia shqipe.
Horizonti i pritjes së Zef Serembes vëzhgohet në dy faza kohore, pas vdekjes dhe në
ditët e sotme. Në to është vënë në dukje gjerësia e përmbajtjes, lirizmi i theksuar si
dhe fakti që praktikisht kjo poezi nuk është studiuar e plotë. Në ditët e sotme Qosja
pranon që poezisë së tij i njihen kufizime si: ngushtësia e temave të trajtuara, veçoria
jetëshkrimore e theksuar në një pjesë të poezive, sentimentalizmi i herëpashershëm,
retorizmi dhe patetizmi i disa prej poezive të tij. Spikasin kryesisht veçori të
përmbajtjes, ndjenjës, mendimit e stilit me të cilat është i afërt me lexuesi i kohës.
këndit ideor dhe artistik. Në një pjesë të madhe të shkrimeve kritike, eseistike dhe historiko-letrare do
të hetohen idetë shoqërore të veprës së tij, kurse në një pjesë tjetër, kryesisht më të vogël, do të hetohen
mjetet artistike dhe veçoritë e stilit të saj. Qosja Rexhep, Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi III,
Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 538. 890
Qosja pohon: prej këtyre gazetave dhe revistave, prej lajmeve për botimin e përmbledhjes apo të
poemave, prej vështrimeve apo prej letrave të shkruara rreth poezisë së tij, mund të shihet se Ndre
Mjeda hyn në radhën e atyre romantikëve shqiptarë për të cilët, kryesisht, është shkruar mjaft, madje,
edhe përpara Luftës së Dytë Botërore, kur kritika shqipe as përafërsisht nuk mund të quhej e zhvilluar
sikundër do të jetë më vonë. Intelektual i pavarur ndjek zërin e ndërgjegjes së vet, që nuk u nënshtrohet
interesave të partive politike a të grupeve kulturore, që pranon vetëm një interes lartësor- interesin e
atdheut të vet. Qosja Rexhep, Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi III, Instituti Albanologjik,
Prishtinë, 2010, f. 534. 891
Shënim. Këto vlerësime studiuesi i konstaton në faza të ndryshme si gjatë Luftës së Dytë Botërore
etj. Në qoftë se krijimtaria e tij para Lufte do të shihej në planin filologjik, pas Lufte ajo do të shihet në
planin ideor dhe artistik etj. 892
Qosja u referohet vlerësimeve të J. De Radës, Elena Gjikës, Zef Serembes, Mikele Markianosetj.
237
Për horizontin e pritjes mbi veprën e Filip Shirokës studiuesi konstaton qënuk ka
marrë ndonjë vëmendje të posaçme nga studiuesit e kritikët e kohës, sepse poezia e tij
e botuar me vonesë nuk arriti të tërhiqte vëmendjen e lexuesit sa duhej.
Nga sa u vu re në pararendje mund të themi që horizonti i pritjes, është qasje e
rëndësishme i praksisit të Qosjes si historian i letërsisë. Ajo e ndihmon të përcaktojë
elemente të vlerës artistike të krijimtarisë së shkrimtarëve, leximin historik të veprës
të lidhur shpesh me faktorë jashtëletrarë, vendin e shkrimtarëve në letërsinë shqipe,
por jo kuptimin dhe domethënien e saj.
Gati në të gjitha vëzhgimet elementet thelbësorë të receptivit, si: procesi i të kuptuarit
të veprës, domethënia e saj, zhvillimi i receptimit në lidhje me to nuk trajtohet. Kjo
për të vetmen arsye sepse studiuesi e heton procesin e receptimit të lidhur pikërisht në
aspekte jashtëtekstore të krijimtarisë: procedenë krijuese, analizë sasiore të botime
etj., të cilat nuk dëshmojnë forma të zhvilluara të të kuptuarit të veprës, për arsye të
zhvillimit të shpejtë të lexuesit. Edhe në ato raste kur evidenton elemente të aspektit
përmbajtësor, këto mbeten thjesht në këtë nivel pa e analizuar hollësishëm në formë të
detajuar elemente kuptimore dhe ato estetike të cilët përbëjnë qenësinë e veprës.
5. Ndryshimi dhe evolucioni krijues
Pasgjithë problematikave të trajtuara mbetet një çështje e fundit, e cila ka të bëjë me
evolucionin letrar. Për këtë natyrshëm lind pyetja: A e trajton Qosja evolucionin e
letrar? Në ç‟forma paraqitet ndryshimi?
R. Wellek dhe A. Warren në veprën e tyre Teoria e letërsisë shprehen: “Një nga
detyrat e historianit të letërsisë është të përshkruajë këtë proces. Detyra tjetër është të
hetojë zhvillimin e veprave në përbërjen e grupeve të mëdha e të vogla, të
përzgjedhura sipas ndonjë treguesi të përbashkët(autorësia e përbashkët, zhanri, tipi
stilistikor, tradita gjuhësore) ose në analizë të fundit në përbërje të një sistemi të
letërsisë së përbotshme. Ndonëse zbulimi dhe përcaktimi i lidhjeve letrare midis
autorëve nuk është ende histori letërsie, në kuptimin e ngushtë është e qartë se ato
janë një etapë përgatitore me rëndësi për të shkruar histori letërsie893
” Përpos këtyre
detyrave, studiuesja Floresha Dado në veprën e saj “Sfida teorike të historiografisë
letrare” shton edhe një problem tjetër, e cila gjithashtu është trajtuar nga Wellek-u,
kriter thelbësor i hartimit të historisë së letërsisë në ditët e sotme është ai evolucioni
letrar.
Referuar citimeve të mësipërme mund të themi që Qosja historian, realizon
përshkrimin e procesit, hetimin e zhvillimit të veprave, të cilat i lidh autorësia,
përkatësia gjinore dhe e drejtimit letrar. Brenda gjithë tij me anë të qasjeve të
ndryshme përshkruese e krahasuese, vë në dukje ndryshimin, e përmes tij edhe
893
Wellek. R &Warren.A, Teoria e letërsisë, ShBE, Tiranë, 1993, f. 241-244.
238
evolucionin letrar. Duke qenë se karakteristikë e punës së tij është vështrimi i
dukurive në një proces zinxhir dhe strukturor nga origjinat, (prodhimi, shkakësia,
themelimi), te zhvillimi (përhapja, ruajtja, regjistrimi, seleksionimi) e përvetësimi
(përsëritja, pasqyrimi, kryerja)894
, studiuesi përgjithësisht e heton kategorinë e
ndryshimit në të gjitha hallkat. Përmes dukurisë së ndikimeve e pranishme në disa
prej përbërësve895
strukturorë të studimit, ai përcjell ndryshimin e dukurive të
ndryshme letrare, të marra në rend kronologjik, të vendosura në plan krahasimtar me
pararendësit me qëllim që të evidentojë risinë.
Të gjithë këto hapa ndiqen nga një parim thelbësor, i gjithë procesi historik realizohet
duke marrë si pikë referimi vlerën estetike. Gjithashtu historiani përmes tipologjisë
gjinore e synon dominanten artistike dhe funksionin e saj, duke e konstatuar dhe
përshkruar në tipare karakteristike. A e analizon thelbësisht ndryshimin? Kjo çështje
ka tërhequr vëmendjen tonë gjatë gjithë procesit të hulumtimit, duke provuar që
historiani në rrugëtimin e tij ndjek dy mënyra të analizës së ndryshimit:
- në nivele konstatuese të dukurive, vetë natyra e punës dhe studimi i
shkrimtarit në mënyrë kronologjike, u jep mundësi të identifikojnë dhe
konstatojnë, e më tej të përshkruajë. Përshkrimi në raste e shkrimtarë të
caktuar ndiqet nga momente reflektimi duke evidentuar risitë, përparësitë apo
të metat, e në raste të tjera mbetet vetëm në nivele të thjeshta përshkruese.
- në nivele reflektimi ndaj ndryshimit me anë të të cilave përcakton shkallën e
evolucionit letrar. Kjo praktikë është më e dukshme në pjesën e parë të veprës,
në të cilën studiuesi merret me hulumtimin e poetikës së romantizmit dhe
analiza e ndryshimit shtrohet në plan diakronik dhe sinkronik Në këtë kontekst
mund të rendisim disa nga llojet e ndryshimit, si:
- Ndryshime të kontekstit të zhvillimit
Ndryshimi i kontekstit të romantizmit nga njëra koloni te tjetra, i cili shihet nga
studiuesi si një nga faktorët që ka ndikuar në orientimin e procedesë artistike të
shkrimtarëve në drejtime të ndryshme. Ndër to shquan ndryshimet që lidhen me
veçori: të rrafshit tematik, të rrafshit stilistik dhe të llojeve letrare. Gjithashtu
evidenton veçori individuale të tilla si: ngjyresa, visoret, temat dhe motivet; më
rrallë personazhet historike apo të imagjinuara me emra joshqiptarë, simbolet,
mitet, kurse më rrallë strukturën ritmike të vargut të vendit të traditës ku është
krijuar kolonia. Megjithatë i nënshtrohen thelbit ideor dhe stilistik të romantizmit
shqiptar si formacion stilistik e madje si ideologji kombëtare.
894
Moisan Klement, Littératures Modernes, Press Univ. De France, 1987, f. 98-119. 895
Kryesisht gjendet në krijimin e kontekstit, ndikimeve dhe lidhjeve me kultura të tjera.
239
- Ndryshime në tërësi të krijimtarisë së shkrimtarëve
Te Santori ndryshimi896
vjen prej planit krahasues me krijimtarinë e De Radës duke
konstatuar origjinalitetin dhe risinë në motive dhe në formë. Studiuesi evidenton
ndryshimin mes veprave të tyre jo vetëm në përkatësinë e zhanrit, por edhe atë
tematik, strukturor e kompozicional. Qosjes duke i interesuar krijuesi vëzhgon prirjet
krijuese si të njërit, ashtu edhe të tjetrit shkrimtar duke pranuar edhe pse vepra e
Santorit është ndikuar dukshëm prej De Radës prirja e tij krijuese në veprat e
pjekurisë së tij si shkrimtar është mjaft e ndryshme.
Për të bërë konkrete format e ndryshimit merr në konsideratë poemën “Këngëtorja
shqipe” në të cilën evidenton shëmbëllimin e saj me Këngët e Milosaos si
përmbledhje këngësh lirike dhe në lidhjen e saj me folklorin, në konceptin krijues në
tërësi e në veçanti në vepër. Përveç të tjerash vë në dukje ndryshimet si pjesë
individualitetit krijues:
- Në numrin e vargjeve, në kompozicionin e jashtëm, personazhi i Santorit e vë
në lëvizje vetëm dashuria për vashën(ndjenja për të), te Santori mbizotëron
lirizmi (te De Rada ka edhe përbërës epikë e dramatikë), edhe personazhi
ndryshon në përjetimin e ndjenjës si ndjenjë e parealizuar (subjekti poetik
karshi botës) për konstatimin e ndryshimeve Qosja konsultohet me tekstin dhe
identifikon vargjet.
- Ndryshimi i gjuhës
- Ndryshimi dhe evolucioni i gjuhës hetohet në dy plane:
si gjuhë-mjet komunikimi;
si ligjërim(thënie) e mjet me anë të të cilit realizon vlerën artistike të
veprës.
Te De Rada, Qosja e vë në dukje ndryshimin duke e analizuar me detaje në
disa shkallë: të ardhur nga faktorë të brendshëm, pasojë e shndërrimeve që
pëson vetë gjuha në saje të zhvillimit të saj dhe nga faktorë të jashtëm që
lidhen me ndikimet nga kultura dhe letërsi të ndryshme, të cilat kanë pasur
ndikim në forma të shprehjes së vargut në letërsinë romantike. Si rezultat
Qosja pranon që vargu i romantizmit në pikëpamje të strukturës rrokjesore dhe
ritmike shfaq karakteristika që e dallojnë prej vargut pararendës të letërsisë së
vjetër dhe prej vargut të mëvonshëm të letërsisë së pjesës së parë të shekullit
tonë. Mbështetja në vargun popullor është faktori i cili ndikon më shumë në
vendosjen e këtyre elementeve zotëruese (ritmike dhe rrokjesore), sepse tipat
ritmikë të tij, i ngre në nivel të modelit kombëtar.
896
Si pjesë të ndryshimit Qosja evidenton: në sasi të vargjeve, në kompozicion, në motive që nxisin
personazhet, mbizotëron lirizmi, në pikëpamje të llojit, në qëndrimin e subjektit lirik, në strukturën
kompozicionale, në strukturën figurative të vargut etj.
240
- Ndryshime brenda krijimtarisë së një shkrimtari
Qosja e shquan ndryshimin brenda krijimtarisë së shkrimtarëve përgjithësisht,
por te krijimtaria e Naimit kjo dukuri është e dukshme për dy arsye:
a. për shkak të vëmendjes që i kushton studiuesi gjithë krijimtarisë së Naimit;
b. për shkak të gjerësisë dhe larmishmërisë dhe mundësive që i ofron
studiuesit krijimtaria e tij.
Ndryshimi te Naimi shfaqet në disa drejtime:
- mes poezive të së njëjtës përmbledhje, të cilat zhvillojnë pak a shumë të njëjtën ide,
të sjella nga këndvështrime të ndryshme dhe të shkruara në gjuhë të ndryshme;897
- mes poemave heroike dhe eposeve të antikitetit greko-romak të vështruara si në
nivel të domethënies (si ndryshimi thelbësor, të cilin e lidh me kohën, rrethanat
historike-shoqërore, kulturore dhe qëllimeve për të cilat i këndojnë heroizmit secila
prej tyre etj.), ashtu në nivel të shprehjes artistike, të llojit të vargjeve dhe vlerës
estetike të përftuar;
- mes elementeve të procedesë artistike të secilës prej tyre, si p.sh.:
mënyrës së ndërtimit të personazheve etj.;898
koha e zhvillimit të ngjarjes në të dyja poemat është e ndryshme, mjetet899
që përdorin për të realizuar hapësira të caktuara të ngjarjes, apo edhe
qëllimet për të cilat janë ndërtuar poemat;
rrëfimit dhe trajtave të ndryshme ligjërimore;900
nga përbërja rrokjesore dhe ritmike(hekzametri, varg i ndërtimit të gjatë
rrokjesor)
përkundrejt tetërrokëshit popullor (varg i ndërtimit të mesëm rrokjesor).
- Këto ndryshime konceptuale-ndërtimore për Qosjen sjellin edhe ndryshime
strukturore-kompozicionale.901
897
Te përmbledhja në gjuhën persiane, bën ndryshimin mes poezisë Atdheu dhe poemthit Shqipëria, të
cilët janë shkruar përafërsisht në të njëjtën kohë, janë shkruar me synimin për të ndikuar në ndërgjegjen
e shqiptarëve dhe u bëjnë jehonë ngjarje të atëhershme kohore. Po kështu evidenton ndryshimin mes
poemthit Shqipëria dhe poemën të cilën e boton në gjuhën greke Dëshir‟ e vërtetë e shqiptarëve, e cila
trajton po të njëjtën ide, por e parë nga një këndvështrim i ndryshëm, f. 190. 898
Qosja thekson mënyrat e ndërtimit të personazheve të letërsisë botërore dhe Istoris së Skënderbeut
të Frashërit duke theksuar një prej specifikave të ndryshimit: qëndrimit statik të personazheve, ato nuk
jepen personazhe në zhvillim, f. 270. 899
U referohem këtu mjeteve që shquan si të tilla për plotësimin e kohës së zbrazët, pa ngjarje dhe pa
veprime të paraqitura në poemën Istori e Skënderbeut, të cilat i emërton ndërhyrje tregimtare, f. 260. 900
U referohem trajtave të cilat evidenton Qosja. Ligjërimi lirik, ligjërimi këshillues, ligjërimi
përgjithësues, ligjërimi vlerësues etj. 901
22 këngë, të ndërtuara në rend kronologjik, rrëfehen ngjarje e luftëra, nuk ka subjekt, siç kanë
epopetë e Homerit, Virgjilit, nuk ka një ngjarje kryesore që do të krijonte një subjekt siç kanë ato. Në
vend të subjektit qëndron figura e Skënderbeut si personazh historik kryesor, rreth të cilit këndohen
shumë ngjarje që përbëjnë historinë e tij. Për shkak të mënyrës se si i rrëfen ngjarjet Qosja hedh
hipotezën që poemën mund ta quajë edhe histori të vjershëruar, sepse historia qëndron te vargu, kurse
historia në të dhënat, f. 259.
241
- Ndryshime në aspektin përmbajtësor dhe në disponim
Trajtimi i ndryshimit në aspektin përmbajtësor prek disa nga shkrimtarët:
- Në poezi të Filip Shirokës trajtimi nga një larmi pikëvështrimesh të ideve të
caktuara, p.sh., “Si po prishet gjuha shqipe?”, të cilën e çmon për vlerën e
rëndësishme në pikëpamje historiko-letrare qoftë për shkak të çështjes që në të
trajtohet, qoftë për shkak të mënyrës së trajtimit të saj kur shprehet...ajo
ndryshon si për nga këndi prej të cilit shihet çështja e gjuhës, ashtu edhe për
nga disponimi që krijohet në të. Vjersha është plotësisht e liruar prej tendosjes
emocionale që cilëson vjershat e temës së gjuhës në letërsinë e romantizmit
tonë. Ajo është vjersha pothuaj e parë romantike në të cilën nuk shprehet
brengosje pse gjuha shqipe nuk po mësohej në shkolla... ajo është vjershë në të
cilën po shfaqej një brengosje tjetër...gjatë të folurit të përditshëm po
përdoreshin mjaft fjalë të huaja...humori është përbërësi themelor artistik i
vjershës, që e bartin fjalët e huaja, kumbuese, të përditshme dhe vargu i tretë i
çdo strofe treshe që është varg qëllimisht i ndërtuar në një mënyrë prozaike.902
ndryshim brenda të njëjtit motiv duke marrë në konsideratë mënyrën si
trajtohet nga shkrimtarë të ndryshëm. Poezia meditative e Shirokës ndryshon
prej poezisë së paraardhësve të tij, sidomos të Naim Frashërit.903
Filip Shiroka
përsiat për çështje më të afërta – tokësore, kryesisht në krijimtarinë letrare të
moralit, për vjershëtorin, për jetën e njeriut, për pleqërinë, për varfërinë etj.
ndryshim në trajtimin e një motivi në faza të ndryshme të krijimtarisë së një
shkrimtari. Si shembull të tillë merr lëvrimin e motivit atdhetar në poezi të
Serembes904
, në periudha të ndryshme ku dallon veçori të poezive atdhetare
në fazës së parë të krijimtarisë ndaj fazës së fundit. Studiuesi shquan
evoluimin në konceptim, ide, në prirje dhe disponim krijues.905
Ndërsa
rëndësinë e tyre historike-letrare dhe artistike e sheh tek idetë, pamjet, dhe
shprehjet e reja, të cilat zgjerojnë dhe pasurojnë poezinë atdhetare shqipe.
Poemat e Ndre Mjedës ndryshojnë nga poemat e De Radës dhe Naim
Frashërit906
në përmbajtje, në shtrirjen kuptimore, ndërtimin tematik e
kompozicional907
dhe disponimi themelor që shprehin.908
Mes të tjerash, Qosja
902
Po aty, f. 395-396. 903
Poezia e Naimit përsiat për disa prej çështjeve të gjithmonshme të filozofisë, sikundër janë gjithësia,
vendi i njeriut në të, njohja e botës, jeta dhe vdekja, qenia dhe zoti, e bukura, e mira dhe e keqja etj., f.
397. 904
Qosja evidenton figurat të cilave u kushtohen poezitë e Serembes në këtë kategori të krijimtarisë së
tij, si: figura historike e Ali Pashë Tepelenës, Elena Gjikës, Domeniko Maurit etj., të ngjashme në
motive (motivi i trimërisë), në llojin e vargut, (tetërrokëshi popullor, ndërtimi ritmik i vargut, renditja e
tyre AABBCC, f. 25-26. 905
Qosja i referohet poezisë Flamuri shqiptar e cila sjell ide të reja, disponim të ri (I ngrysur) të cilin e
lidh me kontekstin historik të kohës, f. 30. 906
Qosja dallon veçori të tilla: Poema Vaji i bylbylit karakterizohet nga disponimi elegjiak dhe
disponimi optimist janë të liruara prej epizmit, heroizmit që janë veçori dalluese e poemave drama të
De Radës dhe e poemave epope të Naim Frashërit. Personazhet e Mjedës i nënshtrohen plotësisht
domethënies së përgjithshme ose shprehësisë përshkruese, f. 469-477. 907
Zhvillimi kuptimor dhe zhvillimi ritmik i temës tregojnë se ajo është e ndërtuar sipas parimit të
përforcimit dhe të zgjerimit shkallëzor kuptimor. Shtrirja ritmike dhe shtrirja kuptimore janë të lidhura
me njëra-tjetrën.
242
shquan si element të veçantë të ndryshimit, përdorimin e simbolit (bilbilit), i cili ka
zgjeruar shtrirjen kuptimore të lëvruar nga shkrimtar të tjerë letërsisë botërore, duke
përftuar një kuptim të ri.
Te poemat tingëllimore Lirija, Lissus, Scodra ndryshimi shquhet në plan të
përmbajtjes nga përdorimi i elementeve historike, mitologjike e gojëdhënore, 909
ku
secili prej tyre është mbizotërues në varësi të qëllimit të poetit. Për këtë arsye këto
poema përfaqësojnë njëfarë kthese në krijimtarinë poetike të Ndre Mjedës.
- Ndryshime në strukturën metrike- ritmike të vargut romantik.
Në trajtimin e vargut romantik si strukturë më vete dhe pjesë e makrostrukturës,
studiuesi fokusohet në tipat e ndryshëm të strukturave të tij rrokjesore dhe ritmike, si
hallkë me një rëndësi të veçantë në evolucionin e vargut shqip. Të ndërtuara duke
pasur për bazë parimet themelore fonetike dhe gramatikore të gjuhës shqipe, ai
konstaton që shkrimtarët romantikë kanë sjellë forma të reja vargjesh në pikëpamje
strukturore rrokjesore dhe ritmike, të cilat nuk njiheshin në poezinë paraardhëse. Kjo
praktikë ka pasuruar përvojën e vjershërimit, ka hapur mundësitë e krijimit të tipave të
rinj rrokjesorë dhe ritmikë të vargut në gjuhën shqipe. Krijimi i strukturave të reja për
studiuesin, ka sjellë forcimin e parimeve themelore të vargut dhe ka përcaktuar
zhvillimin e mëtejshëm të vjershërimit të gjuhës shqipe nën ndikimin e disa faktorëve:
- Vargu romantik shihet prej tij si vazhdim dhe thellim i vargut popullor
(tradita), i bazuar në ndryshimet e kuptueshme që sjell vetë evolucioni i gjuhës
gjatë shekujsh, në ndryshimet që sjellin prirjet dhe mundësitë e reja krijuese,
në ndryshimet që sjellin konceptet e reja si rezultat i kontekstit të ri historik.
- Ndryshimet konceptuale gjuhësore, Qosja i lidh me: ndryshimet fonetike,
leksikore dhe gramatikore, 910
të konstatuara në rastin e hetimit të zotërueses
strukturore të vargut romantik, në krahasim me zotërueset e vargut të poezisë
së vjetër. Për këtë arsye është i mendimit që ndryshimet me karakter sinkronik
u detyrohen në radhë të parë ndryshimeve gjuhësore me karakter diakronik.911
- Ndryshimet themelore ndërmjet vargut të poezisë së vjetër dhe të poezisë
romantike u detyrohen disa ndryshimeve në strukturën ritmike që janë bërë
908
Qosja shpjegon këtë proces të ndërtimit ku në funksion të kuptimit janë vendosur përbërësit e tjerë,
bashkëbisedimi ndërmjet bilbilit e poetit, pjesët e poemës veçohen nga ndërtimi rrokjesor, për nga
nëntemat dhe disponimi duken si akte të veçanta të një drame. Të gjitha këto çojnë veprimin, e më tej
kuptimin drejt përfundimit duke e plotësuar, zgjeruar e përforcuar. Shpjegimi i simbolit të bylbylit dhe
funksionit të tij gjithashtu është pjesë e ndryshimit kundrejt romantikëve të tjerë si e shprehin vetminë,
mallin e mërgimtarit etj. Në këtë mënyrë i shmanget patosit, retorizmit dhe ndjenjës së tendosur
atdhetare të poezisë së romantikëve të tjerë, f. 476. 909
Është fjala për poemat Lisuss dhe Scodra, ndryshimin e vëren edhe në mënyrën sesi përdor elementet
mitologjike dhe ato historike. P.sh., në poemën Scodra të dhënat historike kanë rol dytësor, sepse rol
parësor kanë ato mitologjike, f. 494. 910
Shënim. Këto ndryshime Qosja i pranon i si pjesë e natyrshme që janë bërë gjatë shekujve në gjuhën
shqipe e si rezultat edhe në veçoritë e vjershërimit. F. 337. 911
Qosja evidenton këtu ndryshimet e vargjeve të shkruara në të folmet e ndryshme- në toskërisht e
gegërisht, në të cilat shquhen ndryshimet gjuhësore kryesore mes dialekteve (gramatikore,
morfologjike dhe sintaksore) të përcaktuara si shkak kryesor i ndryshimeve të dukshme në strukturën
ritmike të vargut romantik. F. 339.
243
nën ndikimin e evolucionit të theksit të fjalës në gjuhën shqipe, i cili ka pasojat
e veta në rolin e theksit në strukturën rrokjesore dhe ritmike të vargut.912
- Mënyrat e përpunimit të vargut shihen prej studiuesit, si përpjekje e
shkrimtarëve për ta bërë vargun më kumbues, shprehës, me lëvizje ritmike,
melodike në rrezatimet kuptimore.
- Edhe leksiku për Qosjen ka pjesën e vet të ndikimit në ndryshimin e traditës së
krijimit të vargjeve, përmes përdorimit të huazimit të fjalëve të huaja.
- Ndikimi nga letërsitë evropiane, gjithashtu sjell zhvillimin e gjuhës dhe të
vargut e strukturës së tij.913
- Si rezultat “ky varg është në përputhje të plotë me qenësinë e gjuhës shqipe-
pohon Qosja- sepse gjuha e mitizuar e imagjinatës romantike, praktikisht
bëhet gjuhë e çliruar e vargut poetik, rrafshi gramatikor dhe ai shqiptimor
strukturohen plotësisht në pajtim me qenësinë e poezisë që gjuhën e zhvillon.
Në këtë mënyrë mbi përvojën kombëtare, mbi parimet e gjuhës shqipe, vargu
romantik fillon procesin e evropeizmit të vargut shqip.914
Vargu që ndërton kjo periudhë(romantizmi) për Qosen është i ndryshëm nga ai i
pararendësit dhe pasrendësit gjithashtu. Sintetizon tendencat më të forta të vargut të
letërsisë së vjetër shqipe e njëkohësisht inkuadrohet edhe me formacionin tjetër vijues
stilistik, ndryshimet në parimet e përdorimit të figurës shfaqen përmes kalimesh të
buta, që vërehen më tepër në fillimet e më pak në fundin e romantizmit.
Në hetimin që i bën përvojave mbi ndryshimet që kanë sjellë shkrimtarët në lidhje me
ndërtimin dhe strukturën ritmike të vargjeve, studiuesi veçon:
- praktikën e Santorit i cili me anë të ndryshimeve që bën në strukturën ritmike
të vargut në krahasim me strukturën ritmike të poezisë popullore shtrihen në
dy drejtime: në drejtim të afrimit të tij me gjuhën bisedore dhe me poetizimin
me të fortë të rimës së zgjedhur. Gërsheton larminë rrokjesore ritmike me
larminë tingëllore e figurative, duke pasuruar kuptimisht emocionalisht dhe
duke zgjeruar mundësitë shprehëse të vargjeve;
- praktikën e Naimit në të cilën krijimi i fjalëve të reja të përbëra915
kushtëzon
ndërtimin ritmik të vargjeve, përcaktojnë theksimin ritmik të tyre. Gjithashtu
këtë procedim e realizon edhe përmes kuptimeve të reja që marrin si pasojë e
këtij përdorimi, vendosjen e tyre në fund të vargut, thyerjen e vargjeve,
912
Qosja shquan në këto ndryshime strukturash mbizotëruese rrokjesore dhe ritmike: ritmet e
strukturave të shkurtra rrokjesore, të mesme dhe të gjata, strukturat rrokjesore dhe ritmet e mangëta,
strukturat ritmike dhe kuptimi i vargut, strukturat ritmike dhe rrjedhimet gjuhësore. 913
Qosja shprehet: “kështu fjala vjen, poetët e Veriut, ata të cilët shkruajnë në gegërisht, sjellin disa
skema rrokjesore, ritmike prej letërsisë klasike romake, letërsisë italiane apo ata që shkruajnë toskërisht
sjellin skema të letërsisë orientale etj....duke sjellë vargje strukturash rrokjesore dhe ritmike të letërsive
huaja, të cilat nuk janë karakteristike të për vjershërimin e gjuhës shqipe, ata njëkohësisht sjellin
modele të panjohura, duke e pasuruar në përbërje rrokjesore dhe ritmike poezinë shqipe, por
njëkohësisht e vështirësojnë epërsinë e strukturave që do të shquanin vargun romantik e njësinë e
poetikës romantike në përgjithësi”. F. 342. 914
Po aty, f. 378-379. 915
U referohemi fjalëve të përbëra si p.sh.: fjalë-bukur, shpirt-dashur, mendje-ndritur etj., f. 304.
244
bukurtingëllimin e tyre që sjellin krijimin e rimave të reja dhe bartjen e
ndjenjës;916
- praktikën e Shirokës në të cilën gërshetimin e vargjeve të masës klasiciste me
ato romantike, nuk i përdor në trajtën burimore siç ndodh rëndom në
shkrimtarë të tjerë, por sipas natyrës së vjershërimit shqip;917
- praktikën e Skiroit në të cilën vë në dukje ndërtimin ritmik të
vargjeve(pavarësisht pse të parimuara) dhe shpërndarjen e theksave ritmikë të
tyre, që sjellin tonorësi, krijojnë pamje dhe paraqesin pikëpamjet e letërsisë
arbëreshe si shprehje të një ndërgjegjeje të re;
- përvojën e Mjedës në të cilën stilizimi i vargjeve realizohet edhe me anë të
strukturës ritmike, duke zgjedhur fjalët, duke krijuar lidhje sintaksore që nuk
janë aq të zakonshme, duke ndërruar vendet e tyre, përmes afrimit të gjuhës së
poezisë me gjuhën bisedore si pararendje e praktikave të cilat do të bëhen
mbizotëruese në poezinë e mëvonshme.918
- Ndryshime në aspektin strukturor- kompozicional dhe në procedenë
krijuese
Tendenca e studiuesit për të hetuar në mënyrë të plotë procesin e ndryshimit, është e
dukshme edhe në elemente të strukturës dhe kompozicionit të krijimtarisë romantike.
Ky proces ka ardhur gradualisht i ndikuar edhe nga faktorë të brendshëm, siç është
stili i shkrimtarit, të jashtëm, siç është zhvillimi i tërësishëm i letërsisë dhe i kërkesave
që lindin nga ky zhvillim. Duke e zhvilluar krijimtarinë e tij në fund të periudhës së
romantizmit, Mjeda praktikon teknika të cilat zgjerojnë ndërtimin kompozicional në
funksion të aspektit tematik te poemat lirike, 919
apo mungesën e unitetit
kompozicional po në këtë funksion, në përdorimin e vetave të ndryshme të subjektit
rrëfyes, shumëllojshmëria e ndërtimit të vargjeve, duke sjellë në këtë mënyrë
ndryshimin konceptual të procedesë krijuese.
- Ndryshime të versioneve
Ndryshimin si dukuri studiuesi e heton edhe në versionet e së njëjtës vepër. E
dukshme është kjo praktikë në versionet e krijimtarisë së De Radës ku kryesisht në
këtë procede shquan:
916
F. 305-306. 917
Qosja shquan në poezinë Një lules së vyshkun, të shkruar në strofa safike, por me një prirje të
theksuar të vargut romantik, kurse vjersha Nji andër, ndërtohet prej strofash të ndryshme 4, 6, 14
vargjesh me gjatësi të ndryshme rrokjesore me prirje të ndryshme trokaike dhe jambike ritmike. F. 403. 918
Qosja Rexhep, Romantizmi... III, f. 527-528. 919
Është fjala për poemat Andrra e jetës dhe I tretuni, në të cilat është e dukshme kjo praktikë p.sh., të
gjitha nëntemat e poemthit Vaji i Bylbylit mblidhen rreth temës bylbyli në kafaz etj.
245
- ndryshime të versioneve të shkaktuara nga faktorë të ndryshëm: estetikë,
moralë, etikë, kombëtarë, historikë etj., të cilët vijnë si rezultat i rritjes së tij si
poet, intelektual patriot920
etj.
Nga ndryshimet që vëren, Qosja është i mendimit segjatë ripunimevetë poemave, De
Rada përmirëson ose dobëson elemente të procedesë krijuese dhe teknika të saj pa
pasur shmangie të thella në poetikën e tij.921
Rëndësia e tyre për studiuesin qëndron në
faktin që pavarësisht nëse përmirësohen a dëmtohen artistikisht veprat nga ripunimet,
versionet e ndryshme të poemave të De Radës, me vetë aktin e botimit bëhen fakte të
reja, që kanë vlerën e tyre artistike, që janë lexuar e do të lexohen. Në këtë mënyrë i
sheh si sisteme të pavarura shenjash estetike dhe historiko-letrare, të cilat kanë
poetikën dhe duhet të kenë edhe semiotikën e tyre e që mund të studiohen edhe në
krahasime të ndërsjella.
920
Shënim. studiuesi këtu fokusohet te shkrimtari, procesi krijues, përvoja, pikëpamjet e tij, por jo të
vepra (mesazhi në mënyrë të drejtpërdrejtë), si rezultat i rritjes së gjithanshme, eksperiencës së tij
pëson ndryshime edhe vetë vepra. Ndryshimet dhe zhvillimi i individit i referohen edhe kontekstit
historik në të cilin jeton si individ e më tej si shkrimtar. Më tej ky ndikim duket në atmosferën që
përcjell vepra, forcimi i historicizmit, brendapërfshin këtu ndryshimet që vijnë si rezultat i kritikës dhe
opinionit të lexuesit etj., f. 92-95. 921
Këto ndryshimeforcojnë njësinë e ngjarjes dhe anën kompozicionale, eleminimin e fragmentarizmit
dhe paqartësisë në tërësi. Ato kthehen në parim krijues të punës së shkrimtarit dhe sjellin forcimin e
rrëfimit, të dramatizimit dhe të epizmit të tyre. Evolucionin e tij krijues në, përpos praktikës poetike e
dëshmon për Qosen edhe përvoja teorike.Në të gjitha ndryshimet që vëren studiuesi është i mendimit
që të gjitha ripunimet e bëra qëndrojnë brenda suazës, e nuk shënojnë lëkundje të mëdha në poetikën e
tij. Këto ripunime i pranon vetë struktura kompozicionale e veprave të tij. Pranon që këto ripunime
ngrenë vlerën estetike të poemave të tij dhe i sheh si përpjekje e hapur për t‟i shpëtuar imagjinatës
kaotike të poetit.
246
PËRFUNDIME
Paraqitja e profilit krijues e studimor të Rexhep Qosjes përmes punimit tonë përbën
një aspekt të rëndësishëm për shkencën letrare shqiptare, sepse demonstron një
tendencë tjetër orientimi, të ndryshme nga përvoja e metodës së zbatuar më së shumti.
Studimi edhe pse nuk ka karakter shterues për shkak të përmasës së gjerë të
krijimtarisë së studiuesit, krijon një pamje të plotë të tij dhe hap rrugë për studime dhe
hulumtime të mëtejshme në këtë drejtim.
Në përfundim të shfletimit të disa prej veprave më domethënëse studimore mund të
themi se Qosja e ka nisur aktivitetin e tij si kritik letrar, por në të shquhet dukshëm
prirja e historianit të letërsisë. Fokus i punës së tij është letërsia shqipe e traditës
(kryesisht romantizmit) dhe ajo bashkëkohore, probleme të zhvillimit të saj, probleme
të kritikës letrare dhe historisë së letërsisë etj. Gërshetimi i profileve i ka shërbyer
studiuesit t‟i afrohet letërsisë në tri qasje, për të sjellë një pamje sa më të plotë.
Në përfundim të këtij punimi mund të ndërtojmë disa reflektime, që do t‟i artikulojmë
në dy boshte themelore: si kritik dhe si historian i letërsisë.
Qosja kritik
Karakteristikë e Qosjes kritik është aplikimi i kritikës akademike dhe e
studimit të gjerë, i cili realizohet në plan diakronik dhe sinkronik, me
tendencën për të parë zhvillimin e letërsisë në aspektin historik.
Qasja e kritikut orientohet drejt autorit dhe krijimtarisë së tij, për studimin
e së cilës zbaton një sërë metodash e teorish kritike: psikanalitike e
psikobiografike, hermeneutike dhe fenomenologjike, tematike – stilistike me
të cilat heton: autorin, procedenë krijuese, veprën, gjuhën etj. Herë-herë
kritiku i aplikon këto metoda të integruara në varësi të synimit të tij.
Fokusimi në jetën dhe të dhënat psikobiografike të autorit, duke lidhur
ngushtë elementet jetësore, evidenton zbatimin e metodës sociologjike dhe
vëmendjen që i kushtohet angazhimit të shkrimtarit të shprehur në forma të
ndryshme me veprën e tij. Funksioni shoqëror i letërsisë trajtohet po brenda
këtij kuadri, madje në rastet kur poezia nuk transmeton përmbajtje të lartë,
pavarësisht vlerës estetike, për studiuesin kjo përbën të metë të veprës.
Procedenë dhe prirjet krijuese të shkrimtarëve bashkë me nxitësit e
frymëzimit, format e përpunimit të stilit, i heton në kuadër të kontekstit social-
historik e letrar. Nxitësit e frymëzimit shpesh i gjen tek elementet jetësore,
botëkuptimi dhe pikëpamjet, konteksti letrar e ndikimet, si rezultat i kësaj
marrëdhënie nuk janë të pakta rastet kur brenda poezisë identifikon elemente
të traditës letrare dhe të poezisë së angazhuar. Trajtimi i këtyre elementeve
është tregues i shkollës kulturore-historike së cilës i përket studiuesi.
Qasja tematike është metoda kryesore të cilën e aplikon gjerësisht. Ajo nuk
është vetëm kriter tipologjizues, por edhe orientues i mënyrës si kritiku heton
krijimtarinë e shkrimtarëve dhe e kupton atë. Klasifikimi tematik vë në dukje
motivet e përbashkëta dhe zhvillimin konceptual të tyre në aspektin e
vështrimit historik të letërsisë. Përpos tyre procedon edhe me elemente të
247
qasjes psikanalitike (për të gjetur origjinën e veprës letrare), fenomenologjike
dhe hermeneutike (për të përshkruar përjetimin e autorit mbi krijimin artistik).
Gjuha, mesazhi dhe qenësia e veprës nuk janë synim i drejtpërdrejtë i
kritikut. Ato hetohen si pjesë e stilit dhe e individualitetit të shkrimtarëve,
trajtohen brenda procedesë krijuese pa u kthyer qëllim në vetvete të studimit.
Po kështu edhe forma e poezisë me të gjitha elementet e saj, e cila shihet dhe
analizohet në funksion të përmbajtjes.
Në përfundim mund të themi: Qosja kritik është i hapur ndaj metodave
moderne të studimit të letërsisë dhe synon të përpunojë një metodë të vetën
për studimin shkencor të saj. Vështrimi së jashtmi dhe së brendshmi justifikon
aplikimin e tyre për të studiuar krijimtarinë e shkrimtarit nga një vështrim i
përgjithshëm. Përpos vlerave të sipërpërmendura, gërshetimi i metodave
moderne nuk e shpëton plotësisht studiuesin nga sociologjia e letërsisë edhe
pse ai operon mjaft mirë me elemente të tyre. Fokusimi në mënyrë të zgjeruar
tek elementet psikobiografikë, zhveshja e kuptimit të tekstit nga ligjësitë e
brendshme në të cilat prodhohet ai (përpunimi i gjuhës, vlera estetike e
përftuar si rezultat i saj, prodhimi i kuptimit nga lexuesi), i sjellin Qosjes një
rrezik të tillë edhe pse brenda tyre merr kuptim vështrimi në plan historik i
letërsisë.
Tendenca për të kodifikuar dijet teorike shfaqet në një mënyrë komplekse
dhe origjinale te Qosja. Kjo duket në dy aspekte: në drejtim të përmbajtjes dhe
në drejtim të formës.
Në drejtim të përmbajtjes trajton dukuri, çështje, problematika që lidhen
me letërsinë, kritikën letrare dhe historinë e letërsisë. Trajtimi i tyre vjen
përmes prirjes së studiuesit për të kaluar nga kritika me karakter interpretues e
vlerësues, objekt i së cilës është letërsia, te shkrimet me karakter sistematizues
të njohurive të teorisë dhe historisë së letërsisë, duke iu referuar kontekstit të
letërsisë shqipe. Kjo ndërmarrje e veprës është pjesë e qëllimit afatgjatë të
Qosjes për hartimin e një historie të letërsisë, sepse pa sistemim teorik të
njohurive, pa kodifikim të dijes teorike nuk mund të ketë histori të letërsisë.
Forma më e lëvruar është eseja/ trajtesa, zgjedhja e së cilës nuk është e
rastësishme, por lidhet me përcjelljen e ligjësorive të sistemit letrar përmes
konceptimit dhe përfytyrimit të studiuesit dhe të tendencës për të transmetuar
te lexuesi në mënyrë të natyrshme të elementeve teorike.
Qasja mbizotëruese është tipologjia dhe krahasimi, sepse përmes tyre
organizon hulumtimin, sistemon e kodifikon ligjësoritë përmbajtësore e
strukturore të poetikës në letërsisë shqipe me synimin për të rrokur vëmendjen
e lexuesit, por edhe si përpjekje për të rikonfiguruar sistemin letrar të letërsisë
shqipe. Për këtë arsye, studiuesi i mëshon fort rigorozitetit shkencor, kapërcen
në një masë të caktuar interesimin individual e raportin refleksiv ndaj
çështjeve që trajton dhe i jep më shumë vlerë sintetizimit të dijes së
përgjithshme mbi shkencën për letërsisë.
Praktikon ligjërimin shkencor të gërshetuar me atë eseistik, sepse përmes
tyre i afrohet çështjeve që diskuton, por edhe llojit të teksteve që ai ndërton.
Ky lloj ligjërimi është i kontekstualizuar në kushtet e nevojës dhe kërkesës për
studime më të thelluara të shkencës për letërsinë, në realitetin shqiptar. Ai ka
karakter referencial, paraqitës, informativ-njohës, përshkrues, interpretues,
argumentues, brenda dhe jashtë letrar dhe rëndom përdor lloje të caktuara
termash formale. Përmes tij jo vetëm orienton lexuesin drejt qëllimit të tij (të
informojë rreth dukurive të ndryshme që lidhen me shkencën për letërsinë),
248
por edhe ndikon mbi të, synon bashkëveprimin e tij, për ta bërë aktiv që të
shfrytëzojë tërësinë e njohurive që zotëron, të kontekstualizuara në kulturën e
letërsinë shqipe.
Qosja historian i letërsisë
Qosja historian letërsie dëshmon evoluimin e tij si studiues në mënyrën e
konceptimit e të studimit të letërsisë në tërësi dhe të historisë së letërsisë në
veçanti. Puna tij tashmë e krahasuar me veprën e parë Dialogje me shkrimtarë
nuk shoqërohet nga konfuzioni i koncepteve dhe i trajtimit të dukurive letrare.
Ajo karakterizohet nga qartësia dhe përpunimi serioz e thelbësor i metodës.
Veprimtarinë si historian i letërsisë e përcjell përmes dy formave të
studimit: monografive dhe historisë së letërsisë.
Për sa i përket ndërtimit të monografive, që u hetuan të vendosura në plan
krahasimtar, vihet re se, përmes qasjeve të jashtme dhe të brendshme te veprat
“Asdreni dhe jeta e tij” dhe “Porosia e madhe”, studiuesi ndjek praktika të
ndryshme, të cilat shquajnë evoluimin konceptual të Qosjes si historian i
letërsisë.
Përvijimi i individualitetit dhe i veprimtarisë jetësore të shkrimtarëve
përcillet me anë të metodës kulturoro-historike (Asdreni) dhe përmes qasjes
hermeneutike e psikoanalitike (te Naimi studiuesi aplikon këto qasje duke
shmangur këndvështrimin sociologjik). Studiuesi mbërrin te krijimtaria duke
shfaqur interes kryesisht: për procedenë krijuese, për të përshkruar shkallën e
përjetimit të poetit, vetëdijen e nënvetëdijen, të cilat e kanë çuar në prodhimin
e një krijimtarie me natyrë specifike. Heton zhvillimin e perceptimit,
botëkuptimit, ndjeshmërisë ndaj realitetit, të cilin e përdor si material për
frymëzimin e tij. Njëkohësisht për të zbuluar origjinën e krijimit, Qosjes i
hyjnë në punë ndikimet, ndërtekstorësia, apo përmes qasjes krahasimtare vë në
dukje specifika të zhvillimit të procedesë krijuese.
Qasja e brendshme, e bazuar në klasifikimin tematik, ka natyrë
konstatuese. Studiuesi e përdor si njësi orientimi, ku më shumë vëmendje i
kushton zhvillimit tematik e motivor, se sa ndryshimit dhe përpunimit të tyre.
Tipologjia tematike shoqërohet me përshkrimin e evoluimit të përvojës
krijuese, të cilën, studiuesi e sheh në karakterin meditativ të poezisë dhe në
përkushtimin ndaj larmishmërisë së formave, figurave, vargjeve, ritmeve,
rimave, përpunimit gjuhësor dhe artistik të shprehjes etj. Çdo formë krijuese
dhe risi e sjellë, vjen e motivuar prej Qosjes në plan të konceptimit artistik të
shtyrë së brendshmi dhe së jashtmi nga faktorë të ndryshëm.
Qasja strukturaliste tentohet të zbatohet në të dyja monografitë. Por ka një
ndryshim mes tyre: ndërsa tek Asdreni organizimi strukturor ciklik shihet si
parim krijues i poetit dhe merr vëmendjen maksimale të vlerësimit, si përvojë
e re sjellë në letërsinë shqipe e ndikuar nga përvojat letrare të huaja, te Naimi,
me anë të analizës strukturore, përveç botëkuptimit filozofik dhe kulturës së
tij, theksohet roli i rëndësishëm i formës gjuhësore, si element për përftimin e
vlerës estetike. Kjo justifikon vështrimin e thelluar të studiuesit në aspektet
gjuhësore, si: trajtat e ligjërimit, figuracioni artistik, fjalori poetik, vjershërimi
dhe ndërtimi rrokjesor i vargjeve, ndërtimi ritmik i vargjeve etj.
Qasjet e receptimit dhe horizonti i pritjes është një qasje e re e studiuesit, e
aplikuar për veprën e Naimit në ndryshim nga monografia e Asdrenit. Kjo
249
qasje, edhe pse nuk i bën një prerje tërthore leximit kritik të kohës, për të vënë
në dukje pozicionin e veprës së Naimit në sistemin e letërsisë shqipe, përsëri i
shërben për të kuptuar dhe vlerësuar veprën e shkrimtarit nga këndvështrimi i
përgjithshëm receptues. Distanca mes horizontit të pritjes dhe veprës nuk
bëhet shumë e shqueshme, pasi i gjithë receptimi karakterizohet nga një
përputhje mes lexuesit e vlerësimit pozitiv të veprës. Përgjithësisht Qosja nuk i
kushton vëmendje formave të ndryshme të leximit nga shija dominante, të cilat
vënë në dukje vlerën e vërtetë të veprës.
Së fundmi të gjitha proceset e vëzhgimit të veprave së poetëve kalojnë
përmes diakronisë dhe sinkronisë, si pjesë e së tërës e njëkohësisht si pjesë e
individualitetit. Këto parime mbizotëruese të historisë së letërsisë e ndihmojnë
Qosjen të mbërrijë në rezultate të rëndësishme për krijimtarinë, procedenë
krijuese të shkrimtarëve ashtu si mbi rolin dhe vendin e tyre në kuadër të
sistemit letrar në tërësi. Duhet theksuar se mesazhi, prodhimi i kuptimit e
domethënia nuk janë synime në vetvete të studiuesit.
Në Historinë e letërsisë shqipe - Romantizmi, procedimi i studiuesit vjen
kompleks, i përshtatur me natyrën e veprës. Ajo (vepra) është hartuar në lidhje
të ngushtë me konceptet e Qosjes për letërsinë dhe historinë e letërsisë, në të
cilat i përmbahet mendimit historicist, që e sheh letërsinë si proces të
kushtëzuar nga faktorë të brendshëm e të jashtëm. Thelbi i konceptimit të
veprës është struktura, në bazë të së cilës ndërton idenë e funksionimit të
letërsisë si makrostrukturë dhe si mikrostrukturë. Hetimi i dukurive, në plan
diakronik dhe sinkronik, është prirje e studiuesit për të gjykuar mbi proceset
letrare si zhvillime historike, e njëkohësisht për të përcaktuar vlerën estetike të
shpërfaqur në një periudhë të veçantë historike. Përmes tyre vë në dukje
paraqitjen e evolucionit letrar të poetikës së Romantizmit në drejtime të
ndryshme. Zbatimi i metodës integrale, (gërshetimi i një sërë metodash
njëkohësisht si kulturoro-historike, elemente strukturaliste, formaliste-
stilistike, fenomenologjike-hermeneutike, receptuese), me anë të së cilës
synon thelbin e letërsisë, është përzgjedhur për të shmangur studimin e
njëanshëm të saj. I pajisur me përvojën që ofronte historia e zhvillimit të
shkencës letrare, i vetëdijshëm për mungesën e rezultateve të mirëfillta
shkencore, si pasojë e praktikave të ndjekura të kohës, mungesën e vështrimit
të tërësishëm të dukurive, evidentimin e funksionimit të marrëdhënieve mes
tyre në krijimin e sistemit dhe tërësisë, si dhe me nevojën për orientimin e saj
drejt praktikave me bazë të gjerë shkencore, Qosja përmes praktikës së vet
studimore provoi që sistemet e ndryshme të njohjes letrare, si: ai estetik,
artistik, historik; jo vetëm nuk e përjashtojnë njëri-tjetrin, por edhe elementet e
këtyre sistemeve në vetvete, bartin potenciale të mëdha konvergimi ndërmjet
tyre, për pasojë hyjnë në marrëdhënie të parimit dialogjik. Si rezultat, ky
sistem i ngritur prej tij është në përputhje me ligjësoritë e brendshme të
kërkesave njohëse letrare, si dhe me logjikën e ligjësorive zhvillimore të vetë
prodhimit letrar.
Në vëllimin e parë Poetika, tipologjia është parim organizues, ku realizon
disa lloje të saj, si: tipologji të miteve, tipologji të gjinive, tipologji të trajtave
të ligjërimit, tipologji strukturës figurative dhe strukturës rrokjesore e ritmike
të vargut. Përmes tyre hedh dritë në mënyrat e krijimit, dominanten letrare,
llojet, hierarkinë, funksionet dhe vlerën estetike si pjesë e zhvillimit të
brendshëm, duke synuar thelbin e letërsisë dhe qenësinë e saj.
250
Në vëllimin e dytë dhe të tretë të konceptuar në formën e monografive për
secilin autor, studiuesi vë në dukje aspekte të ndryshme të krijimtarisë së
shkrimtarëve, kryesisht stilin individual, vlerën estetike të tyre. Për të
evidentuar specifikën e qasjes së Qosjes ndaj tyre, ne jemi fokusuar në ato
aspekte të vështrimit që kanë të bëjnë me: autorin, mesazhin, gjuhën dhe
lexuesin, ku kemi konstatuar se prirja e tij është për t‟u përqendruar më shumë
tek qasja e jashtme (autori, parimet krijuese, procedeja krijuese, konteksti),
sesa tek ajo e brendshme, që mbetet e njëjtë.
Hulumtimi i gjuhës realizohet në dy aspekte, si: si gjuhë (prodhim nga të
folurit) dhe si ligjërim artistik (mjet i të folurit). Kjo formë e qasjes i referohet
kontekstit në të cilin studiuesi trajton letërsinë romantike, ku kalimi nga
zhvillimi i gjuhës si prodhim nga të folurit në mjet të të folurit është një proces
i natyrshëm në marrëdhënie varësie.
Fokusimi në përftimin e vlerës estetike është qëllimin në vetvete i
studiuesit. Kjo praktikë është e kuptueshme, pasi si në konceptim
makrostrukturor dhe mikrostrukturor, studiuesi i heton të gjitha elementet e
skemës së komunikimit (autorit, kontekstit, gjuhës, mesazhit), të vendosura në
marrëdhënie komplekse, referuar kësaj vlere. Duhet shtuar se ky synim
realizohet vetëm teknikisht, ku studiuesi merret me format e përftimit të vlerës
dhe funksionit estetik (në plan operacional, veçon blloqe, struktura, mënyrat e
realizimit të teknikave, identifikon shmangiet nga praktika gjuhësore
pararendëse, që ndodhin në nivel të tekstit duke lidhur p.sh., strukturën e
nivelit përmbajtësor me ato të nivelit ritmik e metrik etj.). Ndërsa prodhimi i
kuptimit dhe interpretimi i të të kuptuarit të tij nga teksti. nuk janë qëllim i
studiuesit.
Horizonti i pritjes, është qasje e rëndësishme për Qosjen si historian i
letërsisë. Ajo e ndihmon të përcaktojë elemente të vlerës artistike të
krijimtarisë së shkrimtarëve, leximin historik të veprës, të lidhur shpesh me
faktorë jashtëletrarë, vendin e shkrimtarëve në letërsinë shqipe, por jo
kuptimin dhe domethënien e saj. Por duhet shtuar se gati në të gjitha
vëzhgimet elementet thelbësore të receptimit, si: procesi i të kuptuarit të
veprës, domethënia e saj, zhvillimi i receptimit në lidhje me to nuk trajtohet,
sepse studiuesi e heton procesin e receptimit në aspekte jashtëtekstore të
krijimtarisë: procedenë krijuese, analizë sasiore të botime etj., të cilat nuk
dëshmojnë forma të zhvillimit të të kuptuarit të veprës, e për këtë arsye as
forma të zhvillimit të shpejtë të lexuesit e të shijeve të tij. Edhe në ato raste,
kur evidenton elemente të aspektit përmbajtësor, këto mbeten thjesht në këtë
nivel pa analizuar hollësishëm në formë të detajuar elementet kuptimore dhe
ato estetike të cilat përbëjnë qenësinë e veprës.
Vendosja në plan krahasimtar i romantizmit shqiptar dhe atij evropian për
evidentimin e tërësishëm të ngjashmërive dhe ndryshimeve mes tyre, është një
proces i përgjithshëm letrar, të cilit i nënshtrohen të gjitha letërsitë e popujve
të Evropës, prandaj studimi i Qosjes nuk do të kishte kuptim pa këtë formë të
qasjes. Ky krahasim i sjell studiuesit përfundime të rëndësishme për të lidhur
specifikën e romantizmit shqiptar, kushtet në të cilat ai u zhvillua dhe lidhjet e
përhershme të letërsisë shqipe me letërsitë evropiane, që dëshmojnë se
pavarësisht kontekstit historik ai ishte pjesë e letërsisë evropiane.
Në përfundim mund të themi që profili krijues e studimor i Rexhep Qosjes
përbën një hallkë me rëndësi në shkencën letrare shqiptare, kjo falë kontributit të tij të
251
shumanshëm. Gërshetimi i profileve dhe evoluimi si kritik dhe historian i letërsisë
është e veçanta e tij si studiues. Gjatë punës së tij ai karakterizohet nga rigoroziteti
shkencor, dija e thellë dhe profesionalizmi. Afeksioni që ka ndaj letërsisë shqipe dhe
identifikimit të saj si element përfaqësues i kombit, nuk ndikojnë në deformimin e
fakteve letrare dhe në mungesën e koherencës, por përkundrazi e drejtojnë drejt
sintezave dhe sistematizimit të njohurive mbi letërsinë shqipe. Element i veçantë i
praktikës së tij është se, asnjëherë nuk e ndërton punën e tij mbi përshkrime e
shpjegime të thjeshta të teorive moderne. Përvetësimi i tyre demonstrohet në analizat
konkrete të zhvilluara mbi dukuri të letërsisë shqipe, në të cilat i zbaton këto njohuri.
Për sa i përket metodës së analizës mund themi që ajo shfaqet komplekse, sepse i tillë
është objekti i saj i kërkimit.
Nëse një pjesë e leximeve të tij shoqërohen me elemente të ideologjisë, kjo
vjen sepse ai, si të gjithë ne, është produkt i kohës në të cilën jeton. Vepra e tij do
lexuar në mënyrën e vet të transmetimit, për aq kohë sa ajo është pjesë e gjithë
traditës, për të cilën ne dhe epoka në të cilën jetojmë kemi interes objektiv e përmes
saj duam të kuptojmë vetveten. Është e rëndësishme të kuptohet se pavarësisht
luhatjeve të caktuara, të cilat lidhen me qenësinë dhe thelbin e letërsisë (nuk mund të
mos përmendim këtu se konceptet e sotme mbi qenësinë dhe thelbin e letërsisë, që
zotërojmë ne si lexues, kanë ardhur si rezultat i zhvillimit, përpunimit dhe përthithjes
të teorive dhe ligjësive të tyre me kalimin e kohës), vepra e tij ka hedhur baza të
rëndësishme të historiografisë letrare. Prandaj si detyrë e studiuesve të sotëm del
studimi i mëtejshëm i kësaj krijimtarie, shfrytëzimi i bazës shkencore (zhveshja nga
elementet ideologjike) për të zhvilluar më tej këtë punë të nisur, në ndërtimin e një
historie të mirëfilltë të letërsisë shqipe.
252
BIBLIOGRAFI E PLOTË E VEPRËS SË REXHEP QOSJES Vepra në gjuhën shqipe:
Episode letrare, Rilindja, Prishtinë, 1967.
Dialogje me shkrimtarët, Rilindja, Prishtinë, 1968.
Kritika letrare, Rilindja, Prishtinë, 1969.
Antologjia e lirikës shqipe, Rilindja, Prishtinë, 1970.
Kontinuitete, Rilindja, Prishtinë, 1972.
Asdreni – jeta dhe vepra e tij, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 1972.
Panteoni i rralluar, Rilindja, Prishtinë, 1973.
Vdekja më vjen prej syve të tillë, Rilindja, Prishtinë, 1974.
Shkrimtarët dhe periudha, Instituti Albanologjik, Prishitnë, 1975.
Anatomia e kulturës, Rilindja, Prishtinë, 1976.
Mite të zhveshura, Rilindja, Prishtinë, 1978.
Prej tipologjisë deri te periodizimi, ASHAK, Prishtinë, 1979.
Morfologjia e një fushate, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 1980.
Nocione të reja albanologjike, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 1983.
Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi I-II-III, Rilindja, Prishtinë, 1984-1985.
Antologjia historike e letërsisë shqipe. Poezia dhe Proza, Enti i Teksteve dhe i
Mjeteve Mësimore, Prishtinë, 1985.
Porosia e madhe, Prishtinë, 1986.
Populli i ndaluar, Prishtinë, 1990.
Fjalori demokratik, Prishtinë, 1997.
Çështja shqiptare, Historia dhe politika, Prishtinë, 1998.
Ligjërime paravajtëse, Prishtinë, 1998.
Strategjia e bashkimit kombëtar, Prishtinë, 1998.
Paqja e përgjakshme, Konferenca ndërkombëtare për Kosovën, Prishtinë, 1999.
Tronditja e shekullit I, Tiranë, 2001.
Tronditja e shekullit II, Tiranë, 2001.
Një dashuri dhe shtatë faje, roman, Toena, Tiranë, 2001.
I ringjalluri i penduar, tregim satirik. Toena, Tiranë, 2002.
Prej letërsisë romantike deri te letërsia moderne – Shkrimtarë dhe periudha, Instituti
Albanologjik, Prishtinë, 2006.
Ideologjia e shpërbërjes, trajtesë mbi idetë çintegruese në shoqërinë e sotme
shqiptare, Toena, Tiranë, 2006.
Realiteti i shpërfillur, Vështrim kritik mbi pikëpamjet e Ismail Kadaresë për
identitetin shqiptar, Toena, Tiranë, 2006.
Të vërtetat e vonuara: përgjigje e dytë në polemikat e Ismail Kadaresë dhe të
bashkëmendimtarëve te tij, Toena, Tiranë, 2006.
Rilindja e dytë, Toena, Tiranë, 2007.
Nata është dita jonë, Toena, Tiranë, 2007
Bijtë e askujt, I dhe II, Valdoli, 2010
253
Në vitin 2010 Instituti Albanologjik i Prishtinës botoi kompletin e veprave në 29
vëllime, i cili në pesë cikle përmban këto vepra:
I - Veprat historiko-letrare:
1. Vazhdimësi, 2. Panteoni i rralluar, 3. Asdreni – jeta dhe vepra, 4. Prej letërsisë
romantike deri te letërsia moderne, 5. Anatomia e kulturës, 6. Nocione të reja
albanologjike, 7. Historia e letërsisë shqipe - Romantizmi 1, Historia e letërsisë shqipe
– Romantizmi 2, Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi 3, 8. Porosia e madhe, 9.
Tri mënyra të shkrimit shqip, 10. Semantika e ndryshimeve historiko-letrare.
II- Veprat letrare:
11. Antologjia e lirikës shqipe, 12. I ringjalluri i penduar, 13. Mite të zhveshura, 14.
Vdekja më vjen prej syve të tillë, 15. Një dashuri dhe shtatë faje, 16. Nata është dita
jonë, 17. Bijtë e askujt 1. Bijtë e askujt 2
III- Veprat historike dhe historiko-dokumentare: 18. Çështja shqiptare – historia dhe
politika, 19. Programet serbe për shpërnguljen e shqiptarëve, 20. Paqja e përgjakshme,
21. Tronditja e shekullit 1, Tronditja e shekullit 2, 22. Rilindja e dytë.
IV- Veprat publicistike:
23. Populli i ndaluar, 24. Strategjia e bashkimit shqiptar, 25. Ligjërime paravajtëse,
26. Fjalor demokratik, 27. Demokracia e shpërdorur, 28. Intelektualët, etika dhe
politika.
V- Veprat polemike:
29. Morfologjia e një fushate, Ideologjia e shpërbërjes, Realiteti i shpërfillur, Të
vërtetat e vonuara.
Vepra të përkthyera në gjuhë të tjera:
Živa sfinga, Jedinstvo, Priština, 1976.
Smrt vreba iz očiju, Narodna knjiga, Beograd, 1976.
Književnost i kritika, Prosveta, Beograd, Jedinstvo, Priština, 1979.
Smrt preži v očeg, Mladinska knjiga, Ljubljana, 1979.
Smrta mi ide ot takiva oči, Hristo Danov, Plovdiv, 1982.
Beselam pse më flijojnë (arabisht), Kuvajt, 1983.
La mort me vient de ces yeux là, Gallimard, Paris, 1994.
La question Alabanaise, Fayard, Paris, 1995.
In solchen Augen lieg der Tod, Hayman Verlag, Innsbruck, 1995.
Die ogen en de dood, Van Genep, Amsterdam, 1996.
254
Bibliografia shkencore
Aristoteli. Poetika, Çabej, Tiranë, 2006.
Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Letërsia si e tillë,
Probleme të vlerësimit të trashëgimit të trashëgimisë sonë letrare, Toena, Tiranë,
1996.
ADAM, J.M. (2002), Cohérence, connecteurs, séquences në Dictionnaire d‟analyse
du discours, në P. Charaudeau et D. Mainguenau (sous direc.), Paris, Edition du Seuil. Aliu, Sulejman. Filozofia e krrokamës: Rexhep Qosja në pasqyrë, Grand Prind,
Tiranë, 2009.
Bakhtin, M. Esthétique et théorie du roman, Paris, Gallimard, 1978.
B. Ejchenbuam, La teoria del metodo formale, në I formalisti russi…
Barthes, Roland. Aventura semiologjike, Rilindja, Prishtinë, 1989.
Barthes, Roland. Theory of text, Encyclopedia Universalis, 1973.
Baliu, Begzad. Vareni kryengritësin e shenjtëruar: (Qosja, Nobeli, Kadare...),
Instituti Alb-Shkenca, Prishtinë, 2010.
Bulo, Jorgo. Profili shkencor i R. Qosjes, në “Krijimtaria letrare dhe shkencore e R.
Qosjes”, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2007.
Claude Pichois et Andrè. M. Rousseau. La literature comparée, Libraririe Armand
Colin, Paris. 1967,
Claudio, Guillén. “Literature as system”, Essays Toward the Theory of Literary
History, Princeton, NJ. Princeton UP, 1971.
Chrevrel, Yves. Letërsia e krahasuar, Tiranë, 2002.
Çabej, Eqrem, Romantizmi në Evropën lindore e Juglindore dhe në literaturën
shqiptare (1946)në Eqrem Çabej, Nr. Monografik i revistës “Jeta e re”, Prishtinë
1998.
Eco, Umberto. I limiti della interpretazione, Bompiani, Milano, 1999.
Dictionnaire des Genres et notion, litteraires, Encyclopedia Universalis at Albin
Michel, Paris, 1997.
Dado, Floresha. Intuitë dhe vetëdije kritikë, Onufri, Tiranë, 2006.
Dado, Floresha. Sfida tëhistoriografisë letrare, Bota shqiptare, Tiranë, 2009.
Dado, Floresha. Teoria e veprës letrare - Poetika, SHBLU, Tiranë, 1999.
Dado, Floresha. Lexuesi në kurth - Eseistika e Kadaresë, Onufri, Tiranë, 2016.
Eagleton, Terry, Hyrje në teorinë e letërsisë, përkthyer nga Gilman Bakalli.
Fraj, Northrop. Anatomia e kritikës, Rilindja, Prishtinë, 1990.
Frye, Northrop. Anatomy of criticism, Four essays, 2000.
Freud, Sigmund, Psikanaiza e artit dhe e letërsisë, Dituria, 2000.
Freud, Sigmund. Mbi letërsinë dhe artet, Fan Noli, 2005
Gadamer, Hans- Georg. Truth and Method, London, 1979.
255
Genette, Figura, Rilindja, Prishtinë, 1985.
Hamiti, Sabri. Poetika shqipe, 55, Tiranë, 2010.
Hersh, Zhanë. Habia filozofike, Dituria, Tiranë
Hirsch, D.Eric. Teoria dell-interpretazione e critica letteraria, Societa editrice il
Mulino, Bologna, 2003.
Historia e letërsisë shqipe, Materialet e konferencës shkencore. 30-31 tetor 2009,
Prishtinë.
Genette. Gerard. Figures IV, Ѐditions de Seul, Paris, 2000.
Genette, Gerard. Figures V, Ѐditions de Seul, Paris, 2000.
Grup autorësh, Introduction aux Mèthodes Critiques pour analyse littèraire, Dunod,
Paris, 1990.
Lanson, Gustave. Histoire litteraire, De la methode dans les science, Paris, (second
series, 1911)
Lotman, Jurij. Kultura dhe bumi, përktheu Agron Tufa, Shtëpia e Librit dhe
Komunikimit & Aleph, Tiranë, 2004.
Lotman, Jurij. The structure of artistic text, Translated from the Russian by Gail
Lenhoff and Ronald Vroon. (Michigan Slavic Contributions 7.) Ann Arbor:
University of Michigan, Department of Slavic Languages and Literatures, 1977.
Kroçe, Benedeto. Estetika si shkencë e shprehjes dhe e gjuhësisë së përgjithshme,
Apollonia, Tiranë, 1998.
Krosi, Sami. Mëkatet filozofike dhe shkencore të Rexhep Qosjes së ri, Ndërmarrja
gazetare-botuese “Shkupi”, Shkup, 2001.
Kulla, Ndriçim. Antologji e mendimit shqiptar, Plejad, Tiranë, 2003.
Jakobson, Roman. Language in literature THE Belknap Press Of Harvard University
Press Cambridge, Massachusetts London, England 1987.
Jaus Robert Hans, Perche la storia della letteratura?, Guida Editori, Napoli 2001.
Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë, 2006.
Jean, Rohou. L‟Historie Litterare, Objets et method, Edition Nathan, 1996,
J. M. Lotman “Ogledi iz tipologije kulture” në Treci program RB, Beograd, 1974,
vj.VI, nr. 23.
Krijimtaria shkencore dhe letrare e Rexhep Qosjes, Instituti Albanologjik i Prishtinës,
Prishtinë, 2007.
Kulakova, Kate. Theory of literature, Publishing House Slovo, Skopje, Repucblic of
Macedonia, 1999.
Jauss Hans, Robert. Perche la storia della letteratura? Gudia Editori, Napoli, 2001.
Jung Gustav Carl. Mbi letërsinë dhe artet, Fan Noli, Tiranë, 2005.
Lacan, Jacques. Ligjërimi dhe ndërdija, www. letteratour, it
Muzzioli, Francesko. Le teorie della critica letteraria, NIS: La Nuova Italia
Scientifica, Romë, 1995.
Moisan, Klement. Littératures Modernes, Press Univ. De France, 1987.
Milivoj, Solar. Hyrje në shkencën për letërsinë, SHBLU, Tiranë, 2001.
M.B. Khrapchenko, Tipologicheskie izuchenie literatury i ego principy, në Vaprosy
literatury, Moskva, 1968, nr.2.
256
Muzzioli, Francesco. Le teorie della critica letteraria, La Nuova Italia Scientifica,
Roma, 1995.
Platoni, Republika, CEU&Shtëpia e librit & Phoenix, Tiranë, 1999.
Poulet, Georges. La conscience critique, Ѐditions Josè Corti, Paris, 1971.
Pozzato, Pia Maria. Semiotika e tekstit, UET Press, Tiranë,
Trousson, Raymond. Themes at Mythes, 1981, Les ètudes des thèmes, 1965.
Thèorie Litterarie, Problemes et perspectives” Marc Angenot, Jean Bessiere, Douwe
Fokkema, Eva Kushner, PUF, Paris.
Richard Pierre–Jean, L‟univers imaginare de Mallarme, 1961.
Rugova, Ibrahim. Teoria letrare, Prishtinë, 2013.
Rugova, Ibrahim. Kahe dhe premisa të kritikës letrare shqiptare 1504-1983,
Eurorilindja, Prishtinë, 1996.
Rene Wellek, Austin Warren. Teoria e letërsisë, Onufri, 2007.
Roland Barthes par Roland Barthes, Ѐcrivains de tojour, Seul, Paris, 1975.
Thibaudet, Albert. Physiologie de la Critique, NRC, Ѐditions de la Nouvelle Revue
Critique, Paris, 1930.
Todorov, Tzvetan. Critique de la critique, Seul, Paris, 2001.
Thibaudet, Albert. Physiology of criticism, 1930.
Sartri, Zhan Pol. Çfarë është letërsia?
Sinani, Shaban. Historia e letërsisë shqipe: çështje të hapura, Naimi, Tiranë, 2015.
Zhenet, Zherar. Figura, Rilindja, Prishtinë, 1985.
Wellek Réne& Warren Austin. “Teoria e letërsisë - Një studim themelor mbi natyrën
dhe funksionin e letërsisë në të gjithë kontekstet e saj”, Onufri, Tiranë, 2007.
Xhiku, Ali. Letërsia shqipe si polifoni, Dituria, Tiranë, 2004.
Artikuj
Arben Hoxha, Metodat letrare dhe kontekstet metodologjike, në Seminari XXXI,
Prishtinë. 2012.
Vinca, Agim. “Rexhep Qosja dhe kultura shqiptare”, në Krijimtaria shkencore dhe
letrare e Rexhep Qosjes, Prishtinë, 2007.
Kodra, Klara. Domosdoshmëria e një historie të re të letërsisë, në Konferenca
shkencore: Historia e letërsisë shqipe, Akademia e Shkencave dhe Arteve të Kosovës,
Prishtinë, 2009, f. 243.
Jorgo, Kristaq. Kategoritë themelore të raporteve ndërletrare individuale dhe tipet
kryesore të krahasimit, në Leksione për letërsinë e krahasuar.
257
ABSTRAKT
Ky kërkim ka si objekt studimet letrare të studiuesit dhe historianit të letërsisë shqipe
Rexhep Qosjes, i përqendruar në shtatë vepra të tij, në të cilat spikat profili si kritik
letrar e historian i letërsisë, me synim identifikimin e parimeve dhe praktikës së punës
së ndjekur në to. Ai (punimi) prek aspekte të rëndësishme të punës së studiuesit
(Qosjes) me qëllimin që, përmes evidentimit të metodave hulumtuese të hedhë dritë si
në mendimin e pikëpamjet kritiko e teoriko-letrare, ashtu edhe në konceptet që
zotëron për historinë e letërsisë. Punimi synon zbulimin e metodës së punës së Qosjes
dhe karakteristikat e saj. Duke qenë se studimet e Qosjes janë voluminoze u mendua
që parimi thelbësor të ishte tipologjizimi si synim dhe vlerë kryesore. Përmes kësaj
praktike morëm si rezultat, një panoramë të plotë të natyrës së studimeve shkencore të
tij. Për shkak të profilit të tij, studimi është konceptuar në tri pjesë themelore: Pjesa e
parë, Rexhep Qosja – Kritik letrar; Pjesa e dytë: Çështje teorike-letrare , Pjesa e tretë,
Rexhep Qosja – Historian i letërsisë. Në pjesën e parë, hulumtimi është mbështetur në
veprën e Qosjes “Dialogje me shkrimtarë”, pasi profili i kritikut letrar shfaqet i plotë.
Në të janë marrë në studim shtatë shkrimtarë shqiptarë të cilët i përkasin periudhave të
ndryshme letrare. Mbështetur në praktikën e studiuesit, kjo pjesë është konceptuar në
dy kapituj kryesorë që u përkasin qasjeve të jashtme dhe të brendshme të studiuesit, të
aplikuara në vepër. Në pjesën e dytë, është marrë kryesisht në konsideratë vepra
“Vazhdimësi”, ku trajtohen probleme të ndryshme me karakter teorik. Në pjesën e
tretë, vëmendja drejtohet te profili i Qosjes si historian i letërsisë. Kjo pjesë ka
prioritet më të madh, pasi edhe profili i tij në këtë drejtim është më i plotë dhe
kontributi është më i gjerë. Ajo ndahet në dy nënpjesë më të vogla: Pjesa e parë
trajton veprat monografike “Asdreni dhe jeta e tij”, kushtuar krijimtarisë së Asdrenit,
dhe “Porosia e madhe”, kushtuar krijimtarisë së Naim Frashërit. Pjesa e dytë, trajton
veprat që i përkasin historisë së letërsisë përkatësisht “Historia e letërsisë shqipe –
Romantizmi I, II, III”. Dy monografitë janë vendosur në plane krahasuese, duke qenë
se i përkasin dy periudhave të ndryshme të krijimtarisë së studiuesit, tipologjizimi dhe
qasja krahasimtare vë në dukje zhvillimin e tij si historian dhe të koncepteve të tij
shkencore.Vepra“Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi”, e përbërë prej tri
vëllimesh, zbërthehet në tre kapituj të studimit. Në një kapitull trajtohet vepra e parë,
që i përket Poetikës së Romantizmit,në të cilën analizohet ndërtimi i saj në bazë të
tipologjisë së ndjekur nga vetë studiuesi.
Fjale kyç: historian i letërsisë, kritik letrar, teoria e letërsisë, metoda, tipologjizim.
258
ABSTRACT
This dissertation focuses on the literary studies of the Albanian literature researcher
and historian Rexhep Qosja. Concentrating on seven works which demonstrate his
high profile as a literature critic and historian, the paper seeks to identify the
principles and practice of work adopted in Qose‟s studies. By identifying his research
methods, the paper touches upon important aspects of the researcher‟s work with the
intention of shedding light not only on his critical thought and views on the theory of
literature but also on his concepts on the history of literature. The purpose of the paper
is to discover Qose‟s work methodology and its characteristics. Since Qose‟s studies
are voluminous, typology as an important value and purpose was considered as the
essential principle. Adopting this approach provided us a complete panorama of the
nature of his scientific research.
Due to his profile, this dissertation has been conceived in three major parts: Part one:
Rexhep Qosja – A critic of literature; Part two: Issues of literature theory; Part three:
Rexhep Qosja – A historian of literature. In the first part, research was focused on
Qose‟s work “Dialogje me shkrimtarë” because it fully reveals his profile as a critic of
literature. In this work, Qose studies seven Albanian writers belonging to different
periods of literature. Based on the researcher‟s approach, this part consists of two
major chapters representing the researcher‟s internal and external approach applied in
this work. The second part has mainly takes in consideration the work “Vazhdimësi”
which addresses different problems of a theoretical character. The third part focuses
attention on Qose‟s profile as a historian of literature. This part has been given higher
priority since Qose‟s profile in this field is more complete and his contribution more
substantial. It is subdivided in two smaller parts: The first part deals with his
monographic works “Asdreni dhe jeta e tij” (lit., Asdreni and his life) dedicated to
Asdreni‟s literary activity and “Porosia e madhe” dedicated to Naim Frashëri‟s
literary activity. The second part focuses on Qose‟s works belonging to the history of
literature, namely “Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi I, II, III”. Both
monographs have been subject to comparison since they belong to two different
periods in the researcher‟s activity. The typology and comparative approach
emphasize the development of Qose‟s scientific concepts and his evolution as a
historian. His work “Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi I, II, III” has been
analyzed in three chapters of this dissertation. One chapter analyzes the construction
of his first work belonging to the poetry of romanticism on the basis of the typology
adopted by the author himself.
Key words: historian of literature, critic of literature, theory of literature, method,
typology
Recommended