Tezë doktorature PROFILI KRIJUES E STUDIMOR I REXHEP QOSJES · shqipe Rexhep Qosjes, duke u përqendruar në shtatë vepra, në të cilat spikat profili i tij si kritik, letrar e

1

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË

______________________________________________________________________

Tezë doktorature

PROFILI KRIJUES E STUDIMOR

I REXHEP QOSJES

(Në studimet kritike dhe të historiografisë letrare)

Punoi Udhëheqës shkencor

Msc. Edlira GUGU Prof. Floresha DADO

Tiranë 2017

2

Përmbajtja Falënderime................................................................................................................................... 10

Biografi e shkurtër e Rexhep Qosjes ............................................................................................ 11

PJESA I ........................................................................................................................................ 12

REXHEP QOSJA - KRITIK LETRAR ........................................................................................ 12

DIALOGJE ME SHKRIMTARË .................................................................................................... 12

Karakterizime të përgjithshme ...................................................................................................... 21

KAPITULLI I

1. Autori ........................................................................................................................................ 27

1.1 Procedeja krijuese, nxitësit e frymëzimit, prirjet krijuese ...................................................... 30

Kapitulli II ..................................................................................................................................... 36

1. Qasje tematike .......................................................................................................................... 36

1.1Serembe.................................................................................................................................... 36

1.2. Naimi ..................................................................................................................................... 38

1.3. Mjeda ..................................................................................................................................... 41

1.4. Lasgushi ................................................................................................................................. 44

1.5. Migjeni .................................................................................................................................. 46

1.6. Esad Mekuli ........................................................................................................................... 52

1.7. Enver Gjerqeku ...................................................................................................................... 52

2. Qasje stilistike (forma dhe gjuha) ............................................................................................ 53

PJESA II ...................................................................................................................................... 60

ÇËSHTJE TEORIKE-LETRARE ................................................................................................ 60

KONTINUITETE (VAZHDIMËSI) ............................................................................................... 60

KAPITULLI I ............................................................................................................................... 61

1. Karakterizime hyrëse ................................................................................................................ 61

2. Objekti i trajtesave dhe i sprovave ........................................................................................... 64

3. Marrëdhënia me objektin e trajtesave dhe sprovave ................................................................. 67 4. Ese, trajtesë apo sprovë (Tipologji të formës ).................................................................... 69

5. Qasje metodologjike................................................................................................. 73

5.1.Qasje tipologjike ..................................................................................................................... 73

5.2. Klasifikimi ............................................................................................................................. 74

5.2.1 Tipologji tematike ................................................................................................................ 75

5.2.2. Tipologji dukurish të ndryshme të procesit krijues: ............................................................ 77

5.2.3Tipologji të profileve ............................................................................................................. 79

6. Qasje krahasimtare ................................................................................................................... 82

KAPITULLI II - Ligjërimi............................................................................................................ 87

1. Struktura .................................................................................................................................... 87

2. Veçori të ligjërimit të Qosjes .................................................................................................... 90

PJESA III ..................................................................................................................................... 97

REXHEP QOSJA - HISTORIAN I LETËRSISË ......................................................................... 97

1. Monografitë: “Asdreni jeta dhe vepra e tij”, “Porosia e Madhe” ............................................. 97

2.“Historia e letërsisë shqipe - Romantizmi I, II, III” ................................................................... 97

KAPITULLI I ............................................................................................................................... 98

1. Karakterizime të përgjithshme ................................................................................................. 98

2. Strukturat e monografive ........................................................................................................ 101

2.1 Struktura e monografisë për Asdrenin ................................................................................. 101

2.2 Struktura e monografisë për Naimin ..................................................................................... 102

3

3. Konteksti social- kulturor ....................................................................................................... 104

3.1. Shndërrimet e poetikës Asdreni/ Naimi ............................................................................... 107

3.2 Tipologji të ndikimeve .......................................................................................................... 108 3.2.1. Asdreni .............................................................................................................................................109

3.2.2. Ndikimet e Naimit ............................................................................................................................112

3.2.3.Çështja e ndikimeve ..........................................................................................................................115

KAPITULLI II ............................................................................................................................ 118

1. Qasje tematike ........................................................................................................................ 118

1.1 Motivi Atdhetar (Asdreni) ...................................................................................................................119

1.2 Motivi Atdhetar (Naimi)......................................................................................................................120

1.3 Motivi filozofik ..................................................................................................................... 123 1.3.1. Motivi filozofik (Asdreni) .................................................................................................................123

1.3.2. Motivi Filozofik (Naimi) ..................................................................................................................126

Kapitulli III ................................................................................................................................. 130

1.Qasje stilistike .......................................................................................................................... 130

1.1 Gjuha ..................................................................................................................................... 130 1.1.1 Asdreni ..............................................................................................................................................130

1.1.2 Naimi ................................................................................................................................................132

2. Stili ......................................................................................................................................... 133

2.1. Përse i shërben studiuesit qasja stilistike? ........................................................................... 134

2.1. Mënyrat e analizimit të stilit ................................................................................................ 135

3. Ligjërimi (Naimi) .................................................................................................................... 135

4. Figurat ..................................................................................................................................... 136

4.1. Figurat (Asdreni) .................................................................................................................. 136

4.2. Figurat (Naimi) .................................................................................................................... 138

5. Vjershërimi dhe kompozicioni ............................................................................................... 140

5.1. Vjershërimi dhe kompozicioni (Asdreni) ............................................................................ 140

5.2. Vjershërimi dhe kompozicioni (Naimi) ............................................................................... 142

Kapitulli IV ................................................................................................................................. 144

1. Qasje të receptimit .................................................................................................................. 144

Përfundime .................................................................................................................................. 147

2.HISTORIA E LETËRSISË SHQIPE – ROMANTIZMI I, II, III ................................................ 149

KAPITULLI I ............................................................................................................................. 150

1. Karakterizime të përgjithshme ............................................................................................... 150

1.1 Kuptimi i Qosjes për historinë e letërsisë? ........................................................................... 151

1.2 Raportet letërsi-histori .......................................................................................................... 152

1.3 Pse hulumton vetëm romantizmin? ....................................................................................... 155

2. Struktura, kriteret e ndërtimit ................................................................................................. 156

2.1 Konteksti ............................................................................................................................... 158 2.1.1 Konteksti i zhvillimit të gjinive letrare .............................................................................................164

2.1.2.Kontekst krahasues i zhvillimit të romantizmit evropian dhe atij shqiptar ......................................165

3. Raportet sinkroni - diakroni ................................................................................................... 168

3.1. Paraqitja e evolucionin letrar përmes poetikës .................................................................... 172

4. Ç‟lloj metodash ka përdorur? ................................................................................................. 174

KAPITULLI II ............................................................................................................................ 179

1. Klasifikimet tipologjike .......................................................................................................... 179

1.1 Tipologji të miteve (universalizmi i romantikes) ................................................................ 179

1.2 Tipologji të gjinive .............................................................................................................. 182

1.3 Tipologji të trajtave të ligjërimit ........................................................................................... 189 1.3.1 Konteksti dhe faktorët .......................................................................................................................190

1.4. Tipologji të strukturave të figurave ..................................................................................... 193

4

1.5 Tipologji të strukturës së vargut .......................................................................................... 196 1.5.1. Konceptet për strukturën dhe praktika e ndjekur ............................................................................196

1.5.2. Specifika të tipologjive të vargjeve ..................................................................................................198

2. Raporti i romantizmit shqiptar me atë evropian ..................................................................... 201

KAPITULLI III ........................................................................................................................... 205

Historia e letërsisë shqipe- Romantizmi, II-III ........................................................................... 205

1. Autori ...................................................................................................................................... 205

1.1 Konteksti dhe ndikimet ....................................................................................................... 206

1.2 Parimet krijuese ................................................................................................................... 214

1.3 Procedeu krijues .................................................................................................................. 217

2. Gjuha ...................................................................................................................................... 224

2.1. Shkrimtarët e grupit të parë .................................................................................................. 225

2.2. Shkrimtarët e grupit të dytë .................................................................................................. 226

3. Mesazhi .................................................................................................................................. 230

4. Lexuesi - Horizonti i pritjes .................................................................................................... 234

4.1.Trajtime të zgjeruara te horizontit te pritjes .......................................................................... 234

4.2. Trajtime sipërfaqësore të horizontit të pritjes ...................................................................... 236

5. Ndryshimi dhe evolucioni krijues .......................................................................................... 237

5

Hyrje

Ky kërkim ka si objekt studimet letrare të studiuesit dhe historianit të letërsisë

shqipe Rexhep Qosjes, duke u përqendruar në shtatë vepra, në të cilat spikat profili i

tij si kritik, letrar e historian i letërsisë, me synim identifikimin e parimeve dhe

praktikës së punës së ndjekur në to. Punimi erdhi si nevojë për një njohje të thelluar

të studimeve historiko-letrare, për të bërë të mundshme të kuptohet përmes tij,

evoluimi i shkencës shqiptare për letërsinë, duke qenë se studiuesi ka luajtur rol të

veçantë në zhvillimin e saj. Ai (punimi) prek aspekte të rëndësishme të punës së

Qosjes me qëllimin që, përmes evidentimit të metodave hulumtuese, të hedhë dritë si

në mendimin e pikëpamjet e tij teoriko-letrare, ashtu edhe në konceptet që zotëron për

historinë e letërsisë.

Profili i tij shpërfaqet shumëdimensional: historian i letërsisë dhe kritik

letrar, prozator e dramaturg, eseist dhe publicist etj. Përmasa e tij si kritik e historian

shoqërohet me një gamë të gjerë veprash studimore1 (gjithsej pesëmbëdhjetë, mbi

dhjetë mijë faqe të shkruara për letërsinë shqipe), nga gjysma e dytë e viteve „60 deri

në fillim të shekullit të ri, duke iu përkushtuar në mënyrë të vazhdueshme kërkimeve

në fushën e studimeve letrare, bazuar në kritere të larta shkencore. Në to janë trajtuar

probleme të shkencës shqiptare në studime me karakter historiko-letrar e teoriko-

kritik, janë studiuar shkrimtarë të letërsisë së traditës dhe asaj bashkëkohore me

metodat e kritikës letrare moderne dhe, në pikëpamje historiko-letrare, është

realizuar ndërtimi i historisë së letërsisë romantike, si një nga periudhat më

homogjene të letërsisë shqipe.

Punimi synon zbulimin e metodës së punës së Qosjes dhe karakteristikat e saj.

Në vështrim të parë, kërkimi dhe hulumtimi i veprës me qëllim praktikën e punës së tij

duket i lehtë, por shpesh rrezikon të bjerë në koment mbi atë çfarë është thënë. Për

këtë arsye u pa e nevojshme të zgjidheshin disa plane, për t‟i shpëtuar këtij rreziku. Së

pari, qasja sipas disa parimeve shkencore është qëllim në vetvete. Së dyti, duke qenë

se studimet e Qosjes janë voluminoze (mbi 3000 faqe të shfrytëzuara për hulumtim),

gjë që përbënte një nga vështirësitë e mëdha të punës sonë, u mendua që parimi

thelbësor të ishte tipologjizimi si synim dhe vlerë kryesore. Përmes kësaj praktike

morëm si rezultat një panoramë të plotë të natyrës së studimeve të tij shkencore.

Gjithashtu, duke iu përshtatur karakterit të veprës së zgjedhur, u mbështetëm në

zbatimin e disa qasjeve, si: te krahasimi, klasifikimi, në planin e poetikave te

brendshme, ashtu dhe në faktorët dhe dukuritë e jashtme, të cilat lehtësuan studimin

1 Episode letrare, 1967. Dialogje me shkrimtarët, 1968. Kritika letrare, 1969. Kontinuitete, 1972.

Asdreni – jeta dhe vepra e tij, 1972. Panteoni i rralluar, 1973. Shkrimtarët dhe periudha, 1975.

Anatomia e kulturës, 1976.Prej tipologjisë deri te periodizimi, 1979. Nocione të reja albanologjike,

1983. Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi I-II-III, 1984-1985. Porosia e madhe, Prishtinë, 1986.

Tri mënyra të shkrimit shqip, Semantika e ndryshimeve historiko-letrare. 2007

6

tonë dhe na ndihmuan të shkonim drejt rezultatit të synuar. Përshkrimi i praktikës së

Qosjes shoqërohet me karakterizime të përgjithshme mbi natyrën e studimit, të

parimeve shkencore dhe koncepteve bazë, me tipologjizim të dukurive, të trajtave

ligjërimore, të formave të kritikës, të strukturës së veprave, të qasjeve të zbatuara.

Ky studim nuk mbetet qëllim i një njohjeje të përgjithshme të punës kritike

historiko- letrare të Qosjes, por, në njëfarë mënyre, përcjell edhe një tablo të

shkencës letrare shqiptare, me arritjet apo dhe kufizimet e saj. Studimet letrare të

Qosjes, të cilat shquhen për përdorimin e njëkohshëm të një sërë metodash të teorive

moderne, vështrimi kompleks së jashtmi dhe së brendshmi, në plan diakronik dhe

sinkronik, i zbatuar në studimet e tij, bëjnë edhe diferencën me shkencën shqiptare të

periudhës së realizmit socialist. Vlerësimi prej tij i rolit të kontekstit shoqëror, e

ngjashme si praktikë me metodën e realizimit socialist, nuk e çon kurrsesi studiuesin

në tezat skematike të shkencës së realizmit socialist, por përbën një këndvështrim

origjinal autentik brenda kuptimit dhe metodës që vetë studiuesi zhvillon.

Në studimet e hershme të tij, përkatësisht në “Dialogje me shkrimtarë”,

Qosja shfaqet si kritik letrar, synon të hetojë veprën dhe procedenë krijuese të

shkrimtarëve që u përkasin periudhave të ndryshme letrare. Gjithashtu prirja e tij për

të trajtuar çështje teorike, si nevojë e vetë zhvillimit të shkencës së letërsisë, përbën

një nga përmasat e profilit të tij. Studimet e thelluara të zhvilluara mbi Asdrenin,

Naimin dhe Romantizmin shqiptar konstituojnë profilin e plotë tashmë të Qosjes, si

historian i letërsisë, duke dhënë një kontribut të rëndësishëm shkencor mbi veprën e

shkrimtarëve dhe drejtimin e Romantizmit. Këto profile ndërthuren në marrëdhënie

aq të ngushtë me njëri-tjetrin, saqë shpesh është e vështirë të gjesh murin që i ndan

këto disiplina shkencore. Ato kanë një objekt të përbashkët (letërsinë), por kanë

synime dhe qasje të caktuara. Te Qosja këto profile gërshetohen në mënyrë të

natyrshme dhe komplekse, dhe pikërisht ky ka qenë një nga aspektet më të vështira të

punës sonë.

Edhe pse materiali që kemi shfrytëzuar për hulumtim është shumë i gjerë,

mund të themi që punimi nuk ka karakter shterues, ai synon t‟i hapë rrugë një studimi

më të thelluar të gjithë krijimtarisë shkencore të Qosjes, të tërheqë vëmendjen e

studiuesve të letërsisë mbi të, për të rivlerësuar dhe ridimensionuar një punë

studimore me vlera shkencore të një studiuesi të lënë në harresë.

Titulli i këtij punimi, “Profili krijues e studimor i Rexhep Qosjes (në studimet

kritike dhe historiografike letrare)”, siç edhe vërehet në mënyrë të dukshme, është

shumë i gjerë. Si i tillë ndiejmë të nevojshme të bëjmë sqarime rreth fokusimit të tij

(punimit) mbi një grup të caktuar veprash. Kjo zgjedhje u bë për këto arsye:

Së pari, sepse duke marrë në konsideratë përmasën e shumanshme të profilit

të Qosjes si historian e kritik letrar, romancier e dramaturg, eseist e publicist jemi të

mendimit që edhe pse tema e përfshin këtë përmasë për shkak të kompleksitetit të saj,

ajo është e pamundur të realizohet në të gjitha këto drejtime.

Së dyti, nga kërkimet dhe hulumtimet e deritanishme na rezulton që përsa i

përket profilit të studiuesit si romancier e dramaturg vepra është bërë objekt studimi

7

dhe është trajtuar nga studiuesit në këndvështrime të ndryshme.2 Ndërsa studimet

kritike e historiografike letrare nuk kanë qenë objekt i një hulumtimi të plotë dhe në

vështrim të tërësishëm si në rastin e punimit tonë. Ata kanë trajtuar çështje të

shkëputura pa pasur si synim një këndvështrim të thelluar të metodologjisë dhe

koncepteve kritike e historiko-letrare në studimet e Qosjes.3

Nga ana tjetër, pikërisht termi profil krijues në këndvështrimin tonë i referohet edhe

atributit krijues të kritikës letrare4 si veprimtari krijuese origjinale,

5 e mbështetur

gjerësisht në koncepte të kritikëve e teoricienëve strukturalistë të letërsisë në shekullin

XX, veçanërisht Barthes6.

2 Apolloni Ag, Parabola Postmoderne, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010; Olluri Adil, Triologjia

Postmoderne, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2011; Krijimtaria shkencore dhe letrare e Rexhep

Qosjes”, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë 2007;Musliu Bashkim, Art dhe erudicion:

Krijimtaria letrare e Rexhep Qosjes: proza dhe drama, Instituti Albanologjik, 2010. 3 U referohemi veprave të botuara në Kosovë dhe Maqedoni: Krosi Sami, Mëkatet filozofike dhe

shkencore të Rexhep Qosjes së ri; Sulejman Aliu, Filozofia e krrokamës, Grand Prind, 2009; Baliu

Begzad, Vareni kryengritësin e shenjtëruar (Qosja, Nobeli, Kadare), Instituti Albanologjik, Prishtinë,

2010. Në këto studime vepra e Qosjes studiohet për qëllime të ndryshme nga ato të studimit tonë. Sami

Krosi në veprën “Mëkatet filozofike dhe shkencore të Rexhep Qosjes së ri”e studion me qëllimin e

evidentimit të të metave të punës së Qosjes duke mos u marrë me një studim të tërësishëm e koherent të

veprës së tij, për të evidentuar konceptet e metodologjinë e përdorur, por duke u mbështetur në kuptime

kontekstuale të frazave të caktuara të shkëputura nga veprat e Qosjes. Kjo vepër është shkruar si

kundërpërgjigje e librit të R. Qosjes “Morfologjia e një fushate”. Po kështu edhe Filozofia e krrokamës

trajton figurën intelektuale të Qosjes duke mos pasur si synim të drejtpërdrejtë studimet e tij, por

veprimtarinë e tij si intelektual. Ndërsa libri tjetër i sipërpërmendur ka në fokus diskutimet e lindura

mbi çmimin Nobel, për të cilin shkrimtari Ismail Kadare ka disa vite që nominohet për t‟u vlerësuar.

4 Ajo mund të jetë meta-letërsi, d.m.th., një letërsi objekt studimi i së cilës është vetë letërsia.Valery,

Albert Thibaudet, NRF, Korrik, 1936, f. 6. 5 Në rastin e Qosjes këtu mund të përfshijmë edhe kritikën akademike, e cila pavarësisht natyrës së saj

të trajtimit të çështjeve nga një këndvështrim më profesional, mbart brenda vetes elemente të

origjinalitetit dhe të karakterit krijues duke marrë në konsideratë në këtë mënyrë të gjitha funksionet e

aktivitetit kritik, të cilat shpjegohen qartë në veprën e Zherar Zhenet-it “Figura”: Funksioni kritik në

kuptimin e plotë të termit, i cili konsiston në gjykimin dhe vlerësimin e veprave të botuara rishtas për ta

ndriçuar zgjedhjen e publikut (funksioni i lidhur me institucionin gazetaresk); funksioni shkencor

thelbësisht i lidhur me institucionin universitar, i cili konsiston në një studim pozitiv me të vetmin

qëllim që të njihen kushtet e ekzistencës së një vepre letrare (materialiteti i tekstit, burimet, gjeneza,

psikologjike ose historike etj.); funksioni letrar - një libër kritike është pos të tjerash libër, e autori i saj

është në mënyrën e tij dhe, së paku, në atë shkallë ajo që Rolan Barti e quan shkrimtar... nëse

shkrimtari hulumton universin, kritiku hulumton letërsinë d.m.th. universin e shenjave. Ajo që është

shenjë te shkrimtari (vepra), bëhet kuptim tek kritiku (meqë është objekt i ligjëratës kritike) dhe në

anën tjetër ç‟është kuptim te shkrimtari (vizioni i tij për botën), bëhet shenjë te kritiku, si temë dhe

simbol i njëfarë natyre letrare. Kështu thotë Claude Lévi - Strauss për mendimin mitik… Kjo përzierje

e vazhdueshme, ky inversion i përjetshëm i shenjës dhe i kuptimit tregon qartë funksionin e dyfishtë të

punës kritike, qëllimi i së cilës është të nxjerrë kuptime nga veprat e të tjerëve, por edhe të bëjë vepër të

vetën me këtë kuptim. Nëse ekziston një “poezi kritike”, ajo është kuptimi për të cilin Lévi-Strauss flet

si për një “poezi të imtë”: ashtu siç flet punëtori i rëndomtë, me ndihmën e sendeve, kritiku flet me

kuptimin e fortë të fjalës, d.m.th. i flet vetes me ndihmën e librave dhe kështu ta parafrazojmë për herë

të fundit Lévi-Strausin duke thënë: “pa e plotësuar kurrë projektin e vet, (ai-kritiku) fut në të gjithmonë

diçka nga vetvetja”. Gennete Gerard, Figura, Rilindja, Prishtinë, 1985, përkthyer nga Sabri Hamiti,

Binak Kelmendi, f. 5-9. 6 Kritika letrare flet me gjuhën e objektit të vet; ajo është një metagjuhë, ligjëratë mbi ligjëratën; -

Barthes Roland, Essais critique, f. 255.

8

Nga kjo pikëpamje, mund të shtojmë se titulli profili krijues e studimor i Rexhep

Qosjes (në studimet e kritikës dhe historiografisë letrare) fokuson vëmendjen e

lexuesit në një prej linjave më të rëndësishme të punës të tij shkencore (u referohemi

veprave me karakter kritik dhe të historiografisë letrare të shkruara nga Rexhep

Qosja), e cila ka shërbyer si një shkollë më vete për të gjithë studiuesit e letërsisë

shqipe dhe meriton të vështrohet në mënyrë të plotë.

Për shkak të profilit të tij, studimi është konceptuar në tri pjesë themelore:

Pjesa e parë, Rexhep Qosja – Kritik letrar; Pjesa e dytë, Çështje teoriko-letrare;

Pjesa e tretë, Rexhep Qosja – Historian i letërsisë.

Në pjesën e parë, hulumtimi është mbështetur në veprën e Qosjes “Dialogje

me shkrimtarë”, pasi profili i kritikut letrar shfaqet i plotë. Në të janë marrë në

studim shtatë shkrimtarë shqiptarë, të cilët u përkasin periudhave të ndryshme

letrare. Mbështetur në praktikën e studiuesit, kjo pjesë është konceptuar në dy kapituj

kryesorë, që u përkasin qasjeve të jashtme dhe të brendshme të studiuesit, të

aplikuara në vepër. Ndërtimi i profilit të Qosjes si studiues nuk do të ishte i plotë pa

një panoramë të zhvillimit të kritikës letrare në Shqipëri dhe Kosovë. Prandaj u

vlerësua si i nevojshëm që kapitulli i parë i kësaj pjese të paraprihej nga një kontekst i

tillë.

Në pjesën e dytë, është marrë në konsideratë vepra “Vazhdimësi”, ku

trajtohen probleme të ndryshme me karakter teorik dhe studiuesi shfaq profilin e tij si

teoricien i letërsisë. Zgjedhja origjinale e studiuesit për të diskutuar mbi çështje të

natyrës teorike përmes formës së esesë dhe trajtesës, na ka vënë sërish përpara një

vështirësie tjetër, të përcaktimit të saktë nëse kemi të bëjmë me shkrime me karakter

teorik dhe që i përkasin mirëfilli teorisë së letërsisë, apo kemi të bëjmë me ese,

formati i së cilës anon më shumë nga kritika letrare. Kompleksiteti i çështjes nuk na

krijon shumë hapësirë për të realizuar përcaktime të prera, pasi vetë natyra e

shkrimeve shfaqet e ndërmjetme. Për këtë arsye kemi tipologjizuar në drejtim të

përmbajtjes, dukuritë dhe çështjet e trajtuara, të cilat i përkasin teorisë së letërsisë,

ndërkaq edhe tipologjizmi i formës dhe strukturës mbeten brenda këtij shqyrtimi

pavarësisht se i përkasin kritikës letrare. Prandaj kjo pjesë e studimit është

konceptuar në tre kapituj që analizojnë dhe tipologjizojnë aspektin përmbajtësor,

ndërtimor të eseve dhe llojin e ligjërimit të tyre.

Në pjesën e tretë, vëmendja drejtohet te profili i Qosjes si historian i letërsisë.

Kjo pjesë ka prioritet më të madh, pasi edhe profili i tij në këtë drejtim është më i

plotë dhe kontributi është më i gjerë. Ajo ndahet në dy nënpjesë më të vogla:

- nënpjesa e parë trajton veprat monografike “Asdreni dhe jeta e tij”,

kushtuar krijimtarisë së Asdrenit, dhe “Porosia e madhe”, kushtuar krijimtarisë së

Naim Frashërit.

- nënpjesa e dytë, trajton veprat që i përkasin historisë së letërsisë

përkatësisht “Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi I, II, III”.

Dy monografitë janë vendosur në plane krahasuese, duke qenë se u përkasin

dy periudhave të ndryshme të krijimtarisë së studiuesit, tipologjizimi dhe qasja

krahasimtare vë në dukje zhvillimin e tij si historian dhe të koncepteve të tij

shkencore.

9

Vepra“Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi”, e përbërë prej tri vëllimesh,

zbërthehet në tre kapituj të studimit. Në një kapitull trajtohet vepra e parë, që i përket

Poetikës së Romantizmit, në të cilën analizohet ndërtimi i saj në bazë të tipologjisë së

ndjekur nga vetë studiuesi. Në të synohet të shpjegohen konceptet e Qosjes për

historinë e letërsisë dhe të mënyrës si është ndërtuar vepra. Gjejnë shpjegim pyetjet:

Pse është i nevojshëm konteksti?, Pse hulumton vetëm romantizmin?. A i heton

ndërtimin tipologjik të gjinive letrare dhe funksionin e tyre? etj. Në dy pjesët e tjera

është ndjekur një tipologjizim i bazuar në teorinë e komunikimit të Jakobsonit dhe

vëmendja përqendrohet tek autori, mesazhi, gjuha, lexuesi dhe konteksti, duke synuar

të sjellë një kuptim të plotë të Qosjes mbi ta dhe mënyrën si e trajton secilin prej tyre.

Në fund, nga e gjithë kjo, synohet të argumentohet dhe të kuptohet veçantia që

e karakterizon si studiues Qosjen. Një punim i kësaj natyre, pra, i fushës së

metakritikës, është sistematik e sistematizues dhe synon të përshkruajë, të evidentojë

dhe të vlerësojë probleme, çështje e kategori që studion në veprën e tij të gjerë

studimore. Meqë formimi i tij shkencor bazohet në teoritë letrare moderne, ne kemi

synuar gjurmimin e specifikës së metodës së analizës.

10

Falënderime

Dëshiroj të falënderoj Departamentin e Letërsisë që më dha këtë mundësi dhe në

mënyrë të veçantë udhëheqësen time, Prof. Floresha Dado, e cila më ndoqi dhe më

mbështeti në shtjellimin dhe realizimin e këtij punimi. Një falënderim shkon dhe për të

gjithë profesorët e mi, të cilëve u detyrohem për formimin tim dhe për mbështetjen.

Mirënjohje për familjen time, për motivimin dhe përkrahjen e paçmuar që më kanë

dhënë.

11

Biografi e shkurtër e Rexhep Qosjes

Rexhep Qosja lindi më 25.06.1936 në Vuthaj të Malit të Zi. Katër klasat e para të

fillores i kreu në Vuthaj, kurse gjysmëmaturën në Guci. Më 1959 mbaroi Shkollën

Normale në Prishtinë, ndërsa më 1960 u regjistrua në Degën e Gjuhës dhe të Letërsisë

Shqipe të Fakultetit Filozofik të Prishtinës, ku u diplomua më 1964. Në vitin 1967

pranohet asistent në Institutin Albanologjik të Prishtinës dhe gjatë viteve 1967-68

specializohet në shkencën e letërsisë në studimet e shkallës së tretë në Fakultetin

Filologjik të Universitetit të Beogradit. Më 1969 zgjidhet bashkëpunëtor shkencor i

Institutit Albanologjik të Prishtinës. Në vitin 1971 mbrojti tezën e doktoratës mbi

jetën dhe krijimtarinë e Asdrenit. Në vitin 1972 u zgjodh bashkëpunëtor i lartë e, më

vonë, këshilltar shkencor në Institutin Albanologjik, si dhe profesor në Fakultetin

Filozofik të Prishtinës. Nga viti 1972 deri më 1981 ka mbajtur detyrën e drejtorit të

Institutit Albanologjik të Prishtinës si dhe për shumë vite pozicion drejtues në Degën

e Letërsisë dhe të Gjuhës Shqipe të Fakultetit Filozofik. Gatë viteve 1974-1975, ka

drejtuar si kryeredaktor i jashtëm revistën letrare Jeta e Re.

Është autor i mbi tridhjetë librave me studime për letërsinë dhe kritikë letrare, prozë

artistike, tregime, romane dhe drama, publicistikë e shkrime polemike. Ka botuar

shumë recensione, vështrime, artikuj, sprova, trajtesa e studime në revista shkencore e

letrare, duke trajtuar në to çështje të veçanta të letërsisë shqipe dhe të krijimtarisë

letrare në përgjithësi. Disa punime dhe vepra të tij janë përkthyer në gjuhë të huaja.

Për krijimtarinë shkencore e letrare është vlerësuar me: Shpërblimin e qytetit të

Prishtinës, më 1968; me Shpërblimin Krahinor të Dhjetorit më 1969; me dy

shpërblime të SHSH të Kosovës, më 1972 dhe 1974 dhe me Shpërblimin e RS të

Serbisë - 7 Korriku, më 1975. Në vitin 2010 ka fituar çmimin “Pjetër Bogdani”, për

romanin “Bijt e askujt” etj. Gjithashtu R. Qosja është marrë edhe me veprimtari

politike. Në periudhën 1998-2000 drejtoi një parti politike në Kosovë. Në vitin 2000 u

nderua me çmimin “Nderi i Kombit”.

12

PJESA I

REXHEP QOSJA - KRITIK LETRAR

DIALOGJE ME SHKRIMTARË

13

Konteksti i zhvillimit të kritikës bashkëkohore letrare shqipe

Kritika letrare bashkëkohore, 7 në hapat e parë të saj u konstituua në kuadër të një

konteksti dhe të pikëpamjeve socioideologjike të shoqërisë. Pavarësisht këtij

konteksti, e vështruar në procesin historik të zhvillimit të saj, rezulton se në fazat e

mëvonshme forcon autonominë e vet si në planin orientues, ashtu edhe në planin

teorik.

Ajo u zhvillua në dy kontekste të ndryshme sociopolitike e sociokulturore: në

Shqipëri, e lidhur ngushtë dhe e mbështetur në teorinë e filozofinë e realizmit

socialist, dhe në Jugosllavi fillimisht e mbështetur kalimthi në këtë teori e më vonë në

teori të ndryshme estetike e letrare, madje edhe filozofike. Në realizimin e këtyre

tendencave paraqiten rrugë të ndryshme. Në Shqipëri kërkohet dhe synohet një

perfeksionim më i madh teorik e metodologjik i kritikës në kuadër të metodës dhe të

teorisë së realizmit socialist. Në Jugosllavi, kërkohet e më vonë synohet një pluralitet

i teorive dhe i pikëpamjeve letrare e estetike, që konsiderohet si aftësim dhe pasurim i

vetë kritikës. Këto tendenca paraqiten si nevojë e brendshme, në rrugën e evoluimit të

kritikës bashkëkohëse shqiptare në përgjithësi.

Për sa i përket kontekstit social, mund të themi që kritika shqiptare bashkëkohore,

lidhet me idenë e progresit social në Shqipëri duke synuar fillimisht edukimin e

masave të gjera popullore, e më tej në gërshetimin e elementeve sociale e kombëtare

me ato artistike. Në Jugosllavi nuk ndodh e njëjta gjë. Kritika shqiptare si dhe letërsia

i ndërlidhin këta dy faktorë me artistiken, sepse shqiptarët që jetonin në këto troje,

nuk kishin kaluar në të njëjtat faza historike (është fjala për Rilindjen Kombëtare), pra

produkti shpirtëror, letërsia nisej aktivisht nga baza e kontekstit social e kombëtar.

Edhe për sa i përket kritikës dhe numrit të lëvruesve të saj, të cilët ndoqën traditën e

formuar gjatë viteve „30 si vijimësi e letërsisë sociale, (duhet thënë që letërsia

shqiptare thuajse startonte nga fillimi në formë më aktive dhe kjo ndërlidhje me

traditën ishte mjaft e copëzuar deri nga fundi i viteve ‟60) mund të thuhet që u

konsolidua gradualisht, bashkë me letërsinë dhe forcoi stabilitetin dhe perspektivën e

zhvillimit të vet normal. Kjo kritikë ishte mjaft aktive në drejtime të shumanshme,

zotëronte vetëdije në ngritje e sipër për funksionin e vet dhe për funksionin polivalent

të letërsisë.

Në kohën e pasluftës kritika letrare në Shqipëri pati një zhvillim të dukshëm.

Ndryshimi i raporteve shoqërore, ndryshoi edhe raportet kulturore. Zhvillimi kulturor,

7 Sipas I. Rugovës kritika bashkëkohore shqiptare është kritika që krijohet brenda periudhës mbas

Luftës së Dytë Botërore, brendapërfshirë kritika që krijohet në Shqipëri, kritika shqiptare që krijohet në

Kosovë dhe kritika e arbëreshëve të Italisë. Rugova Ibrahim, Kahe dhe premisa të kritikës letrare

shqipe 1504-1983, Eurorilindja, Prishtinë, 1996, f. 203.

14

arsimimi i përgjithshëm i shoqërisë, themelimi i institucioneve kulturore e shkencore

(që nuk ekzitonin më parë) ishin fokusi kryesor i atëhershëm8.

Kritika u zhvillua dukshëm si disiplinë me format e saj. Duhet thënë që në ato fillesa

shtrohet çështja e zbatimit të metodës së realizimit socialist, si metodë e shkrimit të

letërsisë edhe në praktikën kritike, e cila më vonë kërkoi të konsolidohej e të

kodifikohej në vitet ‟50. Si përfaqësues të saj mund të përmendim A. Varfi, A. Çaçi

dhe Dh. Shuteriqi, M. Domi, Z. Kodra, K.Bihiku, V. Bala. Në vitet ‟60 numri i

kritikëve aktivë ishte shumë i pakët. Në këtë kohë marrin vëmendjen e tyre edhe

studimet historiko-letrare. Në fushën e kritikës kryesisht u botuan tekste të huaja për

realizmin socialist dhe më pak të autorëve shqiptarë, deri në fillim të viteve ‟60, kur

fillojnë të merren me kritikë letrare edhe R. Brahimi, K. Velça, D.Shapllo, J. Bulo, Gj.

Zheji, A. Uçi. Mund të themi që në këto vite mund të bëhet fjalë për zhvillim të mirë

të kritikës e kemi veprat e para kritike9. Po ashtu kemi edhe tekstet e para historiko-

letrare të pasluftës si Historia e letërsisë shqipe, për shkolla të mesme (1955) nga Dh.

Shuteriqi dhe teksti universitar Historia letërsisë shqipe I, II (1959). Në vitet „70 do të

botohet edhe Historia e letërsisë shqiptare si maket (1976) e më tej si vëllim i plotë

(1983) dhe po ashtu Historia e letërsisë shqiptare e realizmit socialist (maket 1978).

Ndër çështjet më shumë të diskutuara të kohës ishin pranimi dhe zbatimi i metodës së

realizimit socialist, e cila në Shqipëri pranohet më lehtë si rezultat i kontekstit social-

historik dhe nga konteksti letrar (e paraprirë nga letërsia sociale e viteve ‟30 dhe

kritika me koncepte për një letërsi realiste të kësaj kohe, që ishte më e gjerë dhe

mbështetej në koncepte më të çliruara, të cilat vareshin nga përcaktimi individual i

botëkuptimeve të shkrimtarëve dhe nga ideologjia shoqërore gjithashtu. Bazë merrej

edhe letërsia e krijuar gjatë Luftës, si letërsi mobilizuese dhe deklarative).

Mendime të ndryshme janë shprehur rreth shfaqjes dhe konsolidimit të kësaj metode, 10

e cila nga vitet 1945-1960 zbatohet në mënyrë të ngjashme me teorinë sovjetike11

.

Duhet theksuar që në të shfaqeshin edhe tendenca të kritikës së viteve ‟30, e cila

angazhohej për progresin social dhe për idenë e humanizmit të njeriut. Këto tendenca

hasen më së shumti në shkrime të Dh. Shuteriqit, S. Spasses etj.12

8 U referohemi këtu themelimit të institucioneve të para të larta shkollore, universitare e shkencore, që

nuk ekzistonin më parë, Lidhja e shkrimtarëve të Shqipërisë (1945). Në atë kohë zhvillim të dukshëm

pati edhe shtypi e publikimet e ndryshme kulturore e shkencore. Revista letrare shoqërore “Bota e re”

(1945), e cila më vonë do të titullohet “Literatura jonë”, “Nëntori”. Në vitet ‟50 botohen gazetat

kulturore “Drita”, revista “Buletini i shkencave shoqërore”, i cili më vonë degëzohet në revistat

“Studime filologjike” dhe “Studime Historike”. Po kështu në Shkodër botohet revista me karakter

shoqëror, kulturor e shkencor “Shkodra” si dhe “Buletini” i Institutit Pedagogjik etj. 9 Kemi parasysh veprat e R. Brahimit, K. Velçës, D. Shapllos etj.

10 Mbizotëronin dy mendime rreth shfaqjes dhe konsolidimit të metodës realiste: 1- trajtimi i letërsisë si

vazhdim i çështjeve të viteve ‟30; 2- trajtimi i letërsisë së realizmit socialist, si tip letërsie që filloi gjatë

Luftës dhe u konsolidua më tej në ndërtimin e socializmit. Shih Historia e letërsisë shqiptare të

realizmit socialist, vep. e cit, f. 27-83. 11

Në këto kohë kryesisht botoheshin tekste sovjetike, po i kushtohej kujdes aplikimit të plotë të kësaj

metode në praktikën letrare. Po aty. 12

Rugova Ibrahim, Kahe dhe premisa…, f. 210.

15

Ndër çështjet më të diskutueshme të kësaj metode ishin funksioni social i letërsisë,

probleme të novatorizmit, raportet mes artit-realitetit-pasqyrimit, raporti formë-

përmbajtje, raportet traditë-novatorizëm, karakteri kombëtar i letërsisë etj.

Ndër individualitetet kritike shquhen disa studiues më në zë të kohës, të cilët me

shkrimet e tyre sapo kishin filluar të shënonin kontributet e tyre të para e të veçanta

apo kishin dhënë kontribute të vyera në fusha të tjera përveç letërsisë13

:

Dhimitër Shuteriqi, i cili edhe pse e nis praktikën e tij si shkrimtar, dha kontribut të

rëndësishëm (për kohën në të cilën zhvilloi veprimtarinë e tij studimore dhe brenda

kontekstit të zhvillimit të kritikës së asaj kohe) në fushën e studimeve historike të

letërsisë së traditës, duke zbatuar metodën e realizmit socialist. Në veprat e tij, ndalet

kryesisht në karakterin popullor të letërsisë dhe të funksionit të saj në historinë e

popullit. Gjithashtu shkroi mbi krijimtarinë e shkrimtarëve të traditës, si Naimi,

Çajupi, Kristoforidhi, mbi shkrimtarët e e letërsisë së vjetër: Barleti dhe humanistët

shqiptarë etj.

Razi Brahimi zbatoi në mënyrë besnike metodën e realizmit socialist në vitet ‟50,

duke vëzhguar funksionin social në të gjitha hallkat e saj. Edhe pse synoi aspekte të

novatorizmit, nuk solli aspekte të reja të kësaj metode.

Kudret Velça është pjesë e kritikëve të viteve ‟60, i cili gjithashtu zbatoi metodën e

realizmit socialist, duke u fokusuar më së shumti në analiza sociologjike sesa

vlerësime artistike të veprave.14

Edhe në kritikën letrare dhe historiografinë e letërsisë

u fokusua në elementet sociologjike me qëllim që veprat letrare të shiheshin si

fenomene sociologjike e jo në raportin e thjeshtë letërsia-shoqëria.15

13

U referohemi këtu: Mahir Domit me studimet e tij për letërsinë e vjetër në tekstin Histori e letërsisë

(1959), Osman Myderrizit me studimin për letërsinë e bejtexhinjve. Punimet e Myderrizit në BISH –

shkencat shoqërore, Tiranë, 1951; nr.1, 1954, nr.4. BUSHT për shkencat shoqërore, 1957, nr. 1, në të

cilat u referohet M. Çamit, H.Z.Kamberit, N. Frakullës mbi letërsinë shqipe me alfabet arab; Mark

Gurakuqit kryesisht me monografinë e tij për Mjedën. (Gurakuqi Mark “Autorë dhe probleme të viteve

„30”, Tiranë, 1979, Prishtinë, 1982); Vehbi Balës me tekstet e tij për historinë e letërsisë ku merret

kryesisht me letërsinë e periudhës 1912-1939 (Bala Vehbi, Jeta dhe vepra e Fan.S.Nolit, Tiranë, 1972;

Vaso Pasha, Tiranë, 1979; Historia e letërsisë 3, Tiranë, 1976); Koço Bihikut, i cili trajton letërsinë

bashkëkohore dhe fokusohet bindshëm në metodën e realizmit socialist, në Bihiku Koço, Probleme

letrare, Tiranë, 1973, teksti maket Historia e letërsisë shqipe e realizmit socialist, Tiranë, 1978. Po në

këtë vazhdë mund të përmendim Ali Xhikun, me hartimin e kapitujve për letrërsinë e vjetër në

Historinë e letërsisë dhe me studimin e tij “Romantizmi arbëresh” (1979), Nasho Jorgaqin me

kontributin e tij mbi mendimin estetik shqiptar të traditës “Antologji e mendimit estetik shqiptar 1504-

1544”, 1976; Klara Kodra studion kryesisht letërsinë arbëreshe, monografia “Vepra poetike e

Serembes”, 1975, Floresha Dado (Haxhiaj) kontribuon me studimet e saj për Çajupin, “A.Z. Çajupi –

jeta dhe vepra” (1983) dhe me disa studime ku spikat përpjekja për të realizuar një përkufizim sa më të

plotë të termit “realizëm”; Xhevat Lloshi, Vasil Melo, Jakup Mato e më vonë edhe emra të tjerë të

njohur që shquhen për kontributin e tyre të madh si A. Kallulli, D. Dilaveri, Th, Gjika, N. Lezha, B.

Kuçyku, D. Çuli etj. 14

Është fjala për shkrimet e tij për romanin Gjenerali i ushtrisë së vdekur (I. Kadare), Lumi i vdekur (J.

Xoxa)në veprën e tij Vëzhgime letrare, Tiranë, 1968, f. 37-62, f. 62-89, f. 241-252. 15

Rugova Ibrahim, Kahe e premisa…, vep. e cituar, f. 255.

16

Dalan Shapllo trajtoi çështje të poezisë bashkëkohore16

duke iu referuar më shumë

krijimtarisë së autorëve (të asaj kohe) sesa në plan teorik.

Ndërsa Gjergj Zheji, i cili u afirmua në kritikën letrare rreth viteve ‟60, i kushtoi

vëmendje të veçantë aspektit teorik të letërsisë, aspektit formal të poezisë ku vlen të

theksohen vështrimet mbi vargun shqiptar.17

Jorgo Bulo u fokusua në studimet e tij, kryesisht për letërsinë e traditës dhe ato mbi

romanet e I. Kadaresë në të cilat spikasin vështrimet mbi vlerat artistike dhe

procedeun letrar.18

Në Kosovë përpos tendencave për të krijuar një traditë të mendimit kritik, 19

duhet

thënë që vetë konteksti social-historik nuk krijoi mundësi të zhvillimit të mëtejshëm të

kritikës.20

Ajo do të zhvillohet mbas luftës, kur nis të gjallërohet më tej jeta sociale-

kulturore, funksionon shtypi, 21

krijohen institucionet e para në gjuhën shqipe,

zhvillohet letërsia dhe kritika letrare. Me botimin e këtyre revistave, bie në sy

tendenca për trajtimin e çështjeve me theks teorik mbi karakterin e letërsisë,

funksionin e saj në shoqërinë e re, flitet për shkrimtarë të letërsisë botërore, letërsisë

shqipe (kryesisht të Rilindjes e më pak për shkrimtarët e tjerë) dhe të letërsisë

bashkëkohore gjatë viteve ‟50. Nisin të merren me kritikë V. Shita, H. Mekuli, R.

Kelmendi, H. Agani. Në vitet ‟60 veprimtaria e kritikës shtohet edhe përmes botimit

të revistave të reja (“Fjala”, 1968). Në këtë kohë kritika merret gjerësisht me letërsinë

e traditës dhe me letërsinë bashkëkohore, e cila zhvillohej si brenda kufijve, ashtu dhe

jashtë saj. Në vitet ‟70 në saje të bashkëpunimeve të ndryshme edhe me institucionet

në Shqipëri krijohet ndërgjegjësimi dhe vetëdija e plotë përmes botimit të studimeve

monografike për autorë të veçantë të letërsisë së traditës dhe asaj bashkëkohore. Në

këtë hulli merr kuptim edhe interesimi i kritikëve për procede, metoda të ndryshme të

qasjes së tyre etj.

16

U referohemi shkrimeve të studiuesit për poezinë e I. Kadaresë, D. Agollit, në të cilat heton elemente

që kanë të bëjnë me lirizmin e refleksivitetin, të patrajtuara më parë në kritikën letrare shqipe. (Shapllo

Dalan, Letërsia dhe realiteti ynë, Tiranë, 1968, f. 152-179.) 17

Është fjala për vlerësimet mbi romanet e Kadaresë dhe vështrimet mbi to të Velçës dhe Shapllos, në

Zheji Gjergj, Artisti dhe jeta, Tiranë, 1973, f. 52-65; f. 74-82. Gjithashtu i referohemi Zheji Gjergj,

Vëzhgime metrike, Tiranë, 1979, Prishtinë, 1981, në të cilin studiuesi sjell elemente të reja të vështrimit

të vargut në shqip, nisur nga letërsia gojore, autorët e njohur të traditës, ata bashkëkohorë etj. 18

Bulo Jorgo, Historia e letërsisë shqiptare e realizmit socialist, vep. e cituar, f. 289-297. 19

Kemi parasysh këtu kryesisht K. Maloki, i cili ka statusin e një kritiku të mirëfilltë letrar. 20

Studiuesi I. Rugova në studimin e tij “Kahe dhe premisa të kritikës letrare shqiptare” pohon: “në

periudhën mes dy Luftrave në Kosovë, kombësisë shqiptare përveç ekszistencës historike e kulturore i

mohohej edhe ajo fizike: ishte ndaluar shkrimi i gjuhës shqipe në çdo fushë të jetës”. Rugova I, Kahe

dhe premisa të kritikës letrare shqiptare 1504-1983, Eurorilindja, Prishtinë, 1996, f. 261. 21

Kjo periudhë është e mbushur me aktivitetin e shumë gazetave dhe revistave të kohës si: “Rilindja”

(1945), “Zani i rinisë shqiptare”, “Përparimi”, “Jeta e re” (1949) etj.

17

Ndër çështjet për të cilat interesohet më së shumti kritika e kësaj kohe janë: roli

shoqëror i letërsisë22

dhe funksionin e theksuar të stimulimit të krijimtarisë letrare;

angazhimi i letërsisë në planin social23

, jetësor, artistik; kërkesat për diferencim të

këndvështrimeve për kuptimin dhe interpretimin e letërsisë.24

Lëvrimi i zhanreve të ndryshme të kritikës, vetëdijesimi për letërsinë dhe funksionin e

saj si art, prirja për ta parë atë në kuadër të angazhimit, synimi për ta trajtuar letërsinë

shqipe të zhvilluar në Kosovë si pjesë përbërëse e letërsisë shqiptare në tërësi, i japin

kritikës letrare një status të veçantë edhe pse ajo shpesh përshkohej nga nota të

patosit, i cili karakterizonte në përgjithësi letërsinë dhe kritikën e asaj kohe.

Ndër kritikët më përfaqësues të kohës shquhen:

A. Aliu, në studimet kritike ai fokusohet kryesisht në krijimtarinë e shkrimtarëve

bashkëkohorë25

(F. Gunga, Rr. Dedaj, A. Shkreli, I. Kadare, F. Arapi, D. Agolli), ku,

përveç premisës teorike të angazhimit, 26

heton elemente të simbolikës, metaforizmit e

paradoksit poetik, si dukuri të reja të ndërtuara më shumë si refleksione, duke

shpalosur në këtë mënyrë konceptet e tij për kritikën krijuese. Gjithashtu në vëmendje

të tij janë edhe çështje të letërsisë së Rilindjes dhe viteve ‟30. Lëvron kryesisht

kritikën me karakter analitik dhe monografik.

A. Jasiqi shfaqet aktiv në vitet ‟60-‟70, duke u marrë fillimisht me kritikën

publicistike e më tej me vështrime të dukurive të ndryshme letrare27

, ka në fokus

angazhimin e autorit dhe të veprës.28

Ai e sheh kritikën si ndërmjetësuese mes veprës

22

Referuar kësaj çështjeje Rugova pohon: “ajo shtrohej në nivel të kërkesave aktuale, kërkohej

kryesisht realizimi i raportit arti-shoqëria në bazë të pikëpamjes ideologjike bota e re-bota e vjetër,

problemi i modernes dhe modernizmit, të dekadencës në art etj… baza teorike e këtyre kërkesave nuk

ishte ngritur sa duhet në planin sociologjik, por më shumë në botëkuptimin tradicional dhe social për

letërsinë” (Rugova Ibrahim Kahe dhe premisa të kritikës letrare…” f. 267). 23

Për Rugovën kjo çështje trajtohet kryesisht si në letërsinë e traditës, ashtu edhe në atë bashkëkohore

(të Shqipërisë) duke kristalizuar, thelluar dhe profilizuar edhe botëkuptimin dhe kuptimin e vetë

kritikëve për letërsinë, ndihet impenjimi për të trajtuar në aspektin shoqëror të letërsisë probleme të

përgjithshme të njeriut dhe ekzistencës së tij, kritika formon një kredo më të gjerë – çështjen e

angazhimit në planine përgjithshëm të njeriut si qenie kombëtare dhe sociale. Për këtë arsye kjo kritikë

përcaktohet nga Rugova si kritikë e angazhimit letrar, sepse pos angazhimit social (që ishte primar),

kërkohet angazhim më i përgjithshëm si dhe angazhim artistik e human i shkrimtarit dhe veprës së tij,

në aspektin teorik kritika bazohej në teorinë e Sartrit mbi studiminLetërsi e angazhuar, botuar në

Prishtinë më 1960. Po aty, f. 278. 24

Sipas I. Rugovës në Kahe e premisa… Studiuesit, të cilët trajtojnë çështje të tilla janë V. Shita, H.

Mekuli, A. Aliu, R. Qosja, H. Hoxha, A. Jasiqi, M. Raifi, R. Ismajli, S. Hamiti. 25

Kemi parasysh këtu veprat Kërkime, botuar në Prishtinë, 1971; Shqyrtime, “Rilindja”, Prishtinë,

1974; Rrjedhave të letërsisë, Rilindja, Prishtinë, 1977 etj., të botuara në fillesat e punës së tij kritike-

studimore. 26

Rugova Ibrahim, Kahe dhe premisa…, vep. e cituar, f. 282. 27

U referohemi studimeve kritike në fillesat e tij: Josip V. Rela “ – ”, “Jeta e re”, Prishtinë, 1968,

“Pesha e fjalës”, Rilindja, Prishtinë, 1971; “Shfletime”, Flaka e vëllazërimit, Shkup, 1972; “Shenjë në

lis”, Rilindja, Prishtinë, 1974, dhe Naim Frashëri, Tiranë, 1980; “Premtime dhe realizime”, Rilindja,

Prishtinë, 1976. 28

Për Jasiqin çështja e angazhimit shihet sa në kuadër të aktualitetit, aq edhe në një kuptim të gjerë, ku

trajton probleme të mjedisit, transformimit të jetës, idealeve shoqërore dhe angazhimit artistik të

shkrimtarit.

18

dhe kontekstit shoqëror, u referohet raporteve të letërsisë me rrethanat shoqërore dhe

marrëdhëniet shoqërore-ekonomike.

H. Hoxha është aktiv në përcjelljen e problemeve të letërsisë bashkëkohore, kryesisht

të shkrimtarëve që ngjallin interesin si shfaqje të elementeve moderne, për nga aspekti

i formës poetike dhe figuracionit letrar.29

Këmbëngul në ligjësimin e metodave

moderne (surrealizmi, ekspresionizmi, simbolizmi) duke u inkuadruar në diskutimet e

shumta që u zhvilluan në fillim të viteve ‟70 për modernizmin e formalizmin.30

Në

studimin metrik të vargut aplikon metodën statistikore të analizës në strukturën e

vargut, në të cilën evidenton tendencat metrike të vargut shqiptar.31

Po në kuadër të

çështjeve teorike, i kushton vëmendje edhe periodizimit të letërsisë shqipe dhe

kritereve mbi të cilat duhet të mbështetet ai.

Në zhvillimin e tërësishëm të kritikës letrare në fillim të viteve „70 në Kosovë, vlen të

theksohet tendenca për të rishqyrtuar çështje të karakterit metodologjik, ku një pjesë e

kritikëve kërkonin që letërsia të vështrohej si ligjërim nga perspektiva e teorisë

strukturaliste e semiotike, të vlerësohej duke u bazuar në vetë veprën dhe jo aspekte

jashtëletrare, të rishikoheshin raportet e vazhdimësisë mes traditës dhe letërsisë

bashkëkohore, të vështrohej letërsia si polivalente, polifonike e shumë shtresore e të

lëvrohej edhe kritika e kritikës.

Ndër studiuesit më në zë mund të përmenden I. Rugova, M. Raifi, R. Ismajli,

S.Hamiti, të cilët veçanërisht sjellin një kontribut të veçantë në aplikimin e metodave

të reja për trajtimin e çështjeve të sipërpërmendura.

I.Rugova si studiues sjell në fund të viteve ‟60, përpjekjen për sistematizimin e

kritikës letrare. Në studimet e tij i kushton vëmendje të madhe trajtimit të teorive

moderne.32

I njeh kritikës si elemente të saj shqyrtimin, vështrimin, argumentimin,

vlerësimin, qëndrimin. Solli një kontribut të madh me veprën e tij “Kahe dhe premisa

të kritikës letrare shqiptare 1504-1983”.

M. Raifi në veprat e tij të para trajton çështje të karakterit zhanror33

duke iu

përmbajtur pikëpamjes se kriteret në raport me objektin e vështrimit kanë karakter

dinamik. Ai niset nga premisat artistike të veprës, duke i afirmuar ato.34

Ndërsa në

studimet për Nolin dhe Migjenin niset nga premisat e metodës psikanalitike dhe

29

Marrim në konsideratë shkrimet e tij për Lasgushin, ku trajton idenë simbolike dhe metaforikën

plastike në poezinë e tij. Hoxha Hysni, studimet për Migjenin dhe shprehjen e tij poetike apo mbi

metaforën autentiketë Kadaresë (Kritika, Prishtinë, 1977, f. 7-75). 30

Vep. e cit., f. 201-206. 31

Hoxha Hysni, Struktura e vargut shqip, Rilindja, Prishtinë, 1973. 32

U referohemi veprave të Rugovës, Kah teoria, Strategjia e kuptimit, (1980), Vepra e Bogdanit 1675-

1685, (1982), Refuzimi estetik (1987) etj. 33

Është fjala për veprat e M. Raifit, Mbi poezinë bashkëkohëse shqiptare, Rilindja, Prishtinë, 1977, dhe

Mbi prozën bashkëkohëse shqiptare, Rilindja, Prishtinë, 1978. 34

u referohemi studimeve mbi poezitë e Kadaresë, S. Hamitit, M. Ramadanit, E. Bashës, A. Pashkut, A.

Shkrelit.

https://sq.wikipedia.org/wiki/1980_n%C3%AB_literatur%C3%AB

https://sq.wikipedia.org/wiki/1982_n%C3%AB_literatur%C3%AB

19

analizës moderne të mitit. Në to ai merret me problemin e mitit bashkëkohor i cili

ndikon në formimin e vetëdijes të lexuesit si arketip dhe si përvojë njerëzore.35

R. Ismajli në fillimet e viteve ‟70 e drejton vëmendjen drejt orientimeve të reja në

gjuhësi dhe aplikimin e metodave strukturaliste e semiotike. Ai shqyrton probleme të

strukturalizmit e semiologjisë si metodë e më tej të teorisë së komunikimit të tekstit

gjuhësor dhe artistik. Kontributi i tij shquhet sidomos në përcaktimin e termave të rinj

të metodave të sipërpërmendura. Gjithashtu shquhen vështrimet e tij mbi tekstin

bazuar në shtresëzimin e tekstit të J. Lotmanit. Gjithashtu shqyrton probleme

historiko-letrare si p.sh., ato të lidhura me marrëdhëniet mes Asdrenit dhe Lasgushit

etj.

S. Hamiti e lëvron kritikën në fillim të viteve ‟70, duke trajtuar probleme të letërsisë

së traditës dhe asaj bashkëkohore. Në kontekstin e shfaqjes së vetëdijes për mundësi

të ndryshme të interpretimit e të leximit36

. Këtë mendësi e lidh me konceptin që

dominon në teorinë moderne të letërsisë se “vepra bashkëkohëse është polivalente e

nuk duron interpretim profetik”37

. Në këtë mënyre e njeh kritikën si akt krijues38

,

duke e shpalosur si koncept të “letërsisë për letërsinë”. Letërsinë e traditës e vështron

si formë e rileximeve për të gjeneruar vlerën e tyre estetike nën teorinë moderne të

leximit të hapur.

Gjithashtu studiues të tjerë, të cilët trajtojnë letërsinë e traditës dhe atë bashkëkohore

janë L.Berisha, M. Hysa, I. Shema, M. Stavileci, E. Sejdaj, A. Berisha. Përpos tyre do

të merren me kritikë edhe shkrimtarë si A. Shkreli, T. Dervishi, J. Buxhovi, B.

Musliu, R. Shabani, M. Kraja, R. Mysliu etj.

Në këtë kontekst është i kuptueshëm individualiteti i Qosjes si studiues, i cili e nis

veprimtarinë e tij si kritik letrar me prirje të një historiani të letërsisë, duke synuar

studimin e sistemuar të letërsisë së traditës e më tej të letërsisë shqipe në tërësi. Në të

gjitha studimet e tij kritike mund të përmendim: Episode letrare, Dialogje me

shkrimtarë, Panteoni i rralluar, Shkrimtarë dhe periudha, në të cilat merret në

mënyrë të drejtpërdrejtë me kritikë letrare dhe e fokuson vëmendjen në shkrimtarë të

traditës dhe të letërsisë bashkëkohore.

35

Sipas Rugovës, në analizat e mitit Raifi ndalet në analizën e mekanizmave të brendshëm, të cilat i

nxjerr nga disa tema të jetës dhe të veprës së shkrimtarëve që merr në shqyrtim. Për zhvillimin e tyre

autori përdor disa elemente të psikanalizës bashkëkohore si instrument të mundshëm të demistifikimit.

P.sh., te Noli heton aspekte të nënvetëdijes lidhur me modelin e heronjve të adhuruar, e prej këtej do të

ketë interpretime mbi Mbinjeriun e filozofisë së Niçes. (Rugova Ibrahim, Kahe dhe premisa..., f. 303). 36

Në veprën e tij Kahe dhe premisa… Rugova shprehet: Hamiti do të bëjë përpjekje për definimin e

poetikës së vet kur në veprën e tij Variante(Prishtinë, 1974) pohon: “Poetika sot mund të mendohet si

variante e mendimit mbi letërsinë; si shumë individuale mbi letërsinë që duan të sistemohen; si

mendime që relativizohen në shumën e madhe të vlerave estetike-letrare”. 37

Vep. e cit., f. 8 38

Këto koncepte të Hamitit mbështeten në teorinë e strukturalizmit francez me përfaqësues Claude

Lévi-Strauss, Roland Barthes dhe Gerard Genette.

20

Dialogje me shkrimtarë, si një nga veprat e tij të para, të fokusuara në fushën e

kritikës letrare, i paraprin një veprimtarie të ngjeshur që do të pasonte krijimtarinë tij,

në një kohë kur vetë konteksti social-kulturor e kërkonte me ngulm hulumtimin mbi

letërsinë kombëtare dhe kulturën në tërësi. Ajo na krijon mundësinë e njohjes së

parimeve teorike dhe kritereve vlerësuese, qasjes metodologjike të përdorura nga

Qosja në vlerësimin që u bën shkrimtarëve të përzgjedhur. Gjithashtu përmes saj kemi

mundësi të vështrojmë evoluimin e tij si studiues e kritik letrar nga veprat e para që i

përkasin kritikës letrare në ato më të vona, të cilat i përkasin historiografisë letrare.

Për këtë arsye hetimi i veprës së Qosjes, Dialogje me shkrimtarë paraqet interes të

veçantë për studimin tonë.

21

Karakterizime të përgjithshme

“Dialogje me shkrimtarë”, i botuar në vitin 1968, u shkrua në një kohë kur kritika

letrare shqipe dhe shkenca për letërsinë, pavarësisht përpjekjeve të bëra në periudha të

ndryshme historike, nuk kishin një traditë dhe përvojë të konsoliduar. Me të shënohet

fillimi i mendimit kritik të Rexhep Qosjes, duke shënuar ngritjen në një nivel të ri të

mendimit kritik letrar, në gjysmën e dytë të viteve gjashtëdhjetë dhe thyerjen e

konvencave pararendëse, duke sjellë një kualitet të ri kritik dhe historiko-letrar.

Botimi i tij përkon pikërisht me kohën, kur mes teoricienëve e kritikëve të metodave

letraremoderne, kishte diskutime të shumta mbi konceptet të lidhura ngushtë me të

dhe shkencën për letërsinë. E ndërsa për ta kritika39

përfaqësonte diskutime mbi:

veprat letrare, të mbështetura në eksperiencën e leximit, e praktikuarsi dialog me

tekstin dhe mbi metodat, format, praktikën dhe funksion e tyre, 40

për Qosjen jo vetëm

ajo e gëzon një status të tillë, por merr një kuptim më të gjerë në plan historik: si

kombinimi i pjesës me tërësinë, i sinkronisë me diakroninë, i strukturës së brendshme

letrare me rrethanat jashtëtekstore (i tekstit me kontekstin), por edhe si kombinimi i

dijes së gjerë universale me shkathtësitë e specializimin e ngushtë profesional.41

Vetë studiuesi kur përkufizon konceptin e kritikës letrare shprehet: “Objekti kryesor,

më i rëndësishëm, në saje të të cilit bëhet i mundshëm, por edhe i kuptimshëmekzistimi

i kritikës letrare, është vepra gjuhësore artistike. Duke e marrë veprën, kritika merret

me domethënien e saj, me shtresat që marrin pjesë në realizimin e asaj domethënie,

me funksion letrar të secilës shtresë në tërësinë që është objekt estetik. Varësia e

pjesëve prej tërësisë dhe varësia e tërësisë prej pjesëve konstituon strukturën e veprës

letrare, prandaj mund të thuhet se detyra e kritikës letrare është të hetojë strukturën e

saj. Në qoftë se, ndërkaq, struktura e veprës letrare është strukturë estetike, atëherë

vetiu del se kritika letrare bën interpretimin, shpjegimin dhe vlerësimin e funksionit

kuptimor estetik të kësaj strukture.42

Duke e ndërtuar tekstin e tij në formën e studimit kritik letrar, 43

Qosja, referuar edhe

koncepteve të shprehura më sipër, shkon përtej eksperiencës së leximit,44

39

Shënim: U referohem këtu diskutimeve të shumta të teoricienëve e kritikëve rreth formave të saj si:

kritikë akademike, ese, recension etj. 40

Sipas konceptit të Barthes-itfunksioni i kritikës është të përshkruajë, të interpretojë dhe të vlerësojë

kuptimin, si dhe efektet që veprat letrare kishin te lexuesit. 41

Bulo Jorgo, “Profili shkencor i Rexhep Qosjes”, në Krijimtaria shkencore dhe letrare e Rexhep

Qosjes, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2010, f. 21-27. 42

Qosja Rexhep, “Mundësitë e kritikës” në Nocione të reja albanologjike, Instituti Albanologjik i

Prishtinës, Prishtinë, 2010, f. 368. 43

Kemi parasysh këtu konceptet e Tibotesë për kritikën e shkrimtarëve, specialistëve dhe të gazetarëve,

përkatësisht – eseja, studimi dhe recensioni. Studimi është një aktivitet i specializuar që synon

pavarësinë dhe rreptësinë siç ndodh me disiplinat e tjera akademike. Përcaktimi ynë i kësaj forme të

shkrimit lidhet me disa karakteristika që shfaqin studimet kritike të Qosjes në këtë vepër: vështrimi i

gjerë i krijimtarisë së shkrimtarëve duke e rrokur në tërësi, zbatimi i qasjes metodologjike të veçantë,

në përputhje me pikëpamjet e tij, këndvështrimi i veprës në disa përmasa si autori, konteksti, procedeja

krijuese, parimet krijuese, gjuha, lexuesi etj. Trajtimi individual dhe i pavarur për secilin nga

shkrimtarët i gërshetuar me elemente të subjektivitetit, ku vlerëson me rigorozitet dhe koherencë

22

bashkëpërfshin edhe analizën letrare si akt subjektiv të kritikut, 45

mbështet vëzhgimin

e tij mbi shkrimtarët e përzgjedhur në arketipat dhe pikëpamjet që ai ka për letërsinë,

kritikën letrare dhe shkencën e letërsisë në tërësi.

Për kritikun zakonisht arketipat shënojnë aspektin më të rëndësishëm të punës së tij.

Ato janë modele që ndërtojnë konceptet e para të gjykimit, të cilave u referohet në

mënyrë të vazhdueshme si etalonë matës, për të krijuar një sistem të caktuar vlerash si

pjesë ebotëkuptimit të tij. Kjo dukuri ndodh rëndom te Qosja. Edhe pse në të shumtën

e rasteve ai synon të zbulojë nëpërmjet psikobiografisë së shkrimtarit, origjinën e

krijimtarisë dhe prej këtej të rendë drejt vizionit të tij, ky kërkim shihet në përafrim

edhe me modelet letrare duke bërë të mundur që përqasja të mbështetet në polet më të

rëndësishme: procedenë krijuese, tekstin letrar si objekt i hulumtimit dhe sistemin e

pikëpamjeve të kritikut.

Titulli i veprës “Dialogje me shkrimtarë” e paracakton objektin dhe orienton lexuesin

drejt praktikës së kritikut, e cila synon e autorin46

si pikënisje për të shkuar drejt

poetikës krijuese dhe veprës së tij, duke dialoguar me to. Qosja studion në mënyrë të

plotë krijimtarinë e shtatë autorëve shqiptarë, të cilët u përkasin periudhave të

ndryshme kohore. Ata janë: Zef Serembe, Naim Frashëri, Ndre Mjeda, Lasgush

Poradeci, Migjeni, Esad Mekuli, Enver Gjerqeku.

Ai lëvron kritikën akademike, pasi ky lloj i jep mundësi të studiojë në mënyrë të

tërësishme krijimtarinë e shkrimtarëve. Kjo mënyrë studimi paraqet një shkallë të

caktuar vështirësie për ne, pasi për të realizuar një tipologji të metodave që praktikon,

të elementeve që heton dhe të mënyrës se si i analizon, klasifikimi vështirësohet

pikërisht për shkak të natyrës dhe trajtimit kompleks që u bën Qosja.

Vepra paraprihet nga paratekste, si shënjuese të filozofisë së punës së tij. Ato

parashtrojnë rrugëtimin jetësor dhe detyrën që i ka vënë vetes, qëllimin si kritik dhe

më vonë si historian i letërsisë. Në to dëshmohet vetëdija e studiuesit mbi veçoritë

thelbësore të artit dhe të kritikës, si: lindjen e artit nga dhimbja, ndjenja; dëshirën për

të eksploruar forma të shpirtërores si cilësi dhe mundësi vetëm e njerëzores;

mundësinë që ka artisti të krijojë realitete dhe forma të reja jetësore në art, duke

zbuluar përmbajtjen e botës së tyre, në shërbim të njerëzimit dhe shoqërisë; vepra

veprën e shkrimtarëve, nxjerr të gjitha përfundimet paraprake që ka arritur që nga pikënisja e tij, trajton

në mënyrë logjike argumentet nga themeli i krijimtarisë dhe vlerëson e merr në konsideratë pikënisjet e

studiuesve të tjerë që mund të mohojnë apo mund të mos demonstrojnë vlerë historike etj. Kritere këto

të mbështetura në koncepte te Thibaudet Albert Phsysiologie de la Critique”, NRC, Editions de la

Nouvelle Revue Critique, Paris, 1930, f. 7 dhe në Muzzioli Francesco, La teorie della critica, NIS, La

Nuova Scientifica, Romë, 1995, f. 205. 44

E cila ka të bëjë me faktorë të jashtëm ndaj kësaj eksperience, si origjinat e veprës, transmetimi i saj

tekstual ose elemente të destinuara kryesisht për lexuesit specialistë të letërsisë, por edhe për ata lexues

preferencë e të cilëve është informimi i gjerë në fushën e letërsisë. 45

Gerard Genette, Figura, “Rilindja”, Prishtinë, 1985. 46

Objekt i vëzhgimit të tij është autori jo si tendencë e kritikës pozitiviste, por si pikënisje për të shkuar

te poetika dhe procedeja e tyre krijuese drejt veprës, e cila konceptohet si tërësi.

23

artistike nuk shter së kërkuari hapësira të reja, karakterizohet nga shumëkuptimësia

dhe subjektiviteti, të cilat janë produkt i kohës. Çdo kuptim ka vlerë brenda momentit

historik në të cilin prodhohet dhe është i rëndësishëm për ndërtimin e kuptimeve të

reja në të ardhmen. Kjo filozofi është boshti mbi të cilin është ndërtuar kjo vepër.

Qosja kritik rivlerëson krijimtarinë e shkrimtarëve, i nisur nga kërkesat dhe stilet

letrare të sotme, sepse për të sjellë një pamje sa më të plotë të tyre, duhet t‟i shohë nga

këndvështrimi i një kohe të tretë, duke iu referuar edhe vlerësimeve dhe

interpretimeve pararendëse të kritikës mbi ta.47

Përpos tendencës për të bërë kritikë,

në këtë vepër shpërfaq edhe prirjen prej historiani të letërsisë, e dukshme në

përzgjedhjen e autorëve, e cila nuk është e rastësishme, por lidhet me prirjet krijuese

të krijimtarisë së tyre në poezinë lirike.

Metoda e ndjekur prej tij përfshin në kompleksitet krijimtarinë e shkrimtarëve të

përzgjedhur, për këtë arsye Qosja i afrohet veprës përmes qasjes së jashtme dhe qasjes

së brendshme. Në qasjen e jashtme e drejton vëmendjen tek autori, konteksti në të

cilin ka jetuar, pikëpamjet dhe bota e tij, çfarë e frymëzon, mënyrën si përthyhet

realiteti në veprën letrare, prirjet krijuese të autorit etj. Në qasjen e brendshme e

klasifikon krijimtarinë e tyre në nivel tematik dhe analizon përmbajtjen ideore,

strukturat përbërëse me anë të të cilave synon domethënien, kuptimin, përcakton

zhanret dhe karakteristikat e veprës dhe të stilit.

Ky vështrim kompleks e nxit Qosjen të dialogojë me elemente të metodave fenome-

nologjike hermeneutike, formaliste, psikanalitike, tematike etj. Sigurisht është e

kuptueshme që përdorimi i tyre në mënyrë të njëkohshme rrezikon konfuzion dhe

ndonjëherë mungesën e një baze të konsolidueshme të koncepteve, por Qosja i

aplikon ato pasi ashtu siç edhe do të shprehet më vonë në krijimtarinë e tij, synon

zbatimin e metodës integrale48

si një metodë që i siguron atij rezultatin e synuar.

Synimi i vetëdijes, ndërdijes së poetit i jep mundësi të operojë me koncepte të

psikanalizës për të zbuluar elemente të brendshme themelore që nxisin frymëzimin në

procesin krijues. Kritiku evidenton në këtë mënyrë esencat e qenies poet, për të

shkuar drejt esencave të brendshme shpirtërore të përthyera në perceptime, ndjenja e

ndjesi, që shfaqen si motive mbizotëruese në krijimtari e përcjellin ide.

Aplikimi i metodës tematike i shërben për të evidentuar tema/ motive mbizotëruese;

elemente të formalizmit i shërbejnë të dallojë aspektet gjuhësore përmes të cilave

realizohet tjetërsimi dhe përftohet vlera estetike. Ndërsa elementet e hermeneutikës

dhe fenomenologjisë i shërbejnë për t‟i dhënë kuptimit e interpretimit format historik.

47

Rene Wellek, Austin Warren, Teoria e letërsisë, Onufri, Tiranë, 2007, f.42. 48

I referohemi pohimit të Qosjes në parathënien e veprës Historia e letërsisë shqipe - Romantizmi I, në

të cilën shprehet se metoda integrale është metoda më e përshtatshme pasi i krijon mundësi studiuesit ta

shohë veprën në shumë dimensione. Qosja Rexhep, Historia e letërsisë shqipe - Romantizmi, Instituti

Albanologjik i Prishtinës, 2010, f. 8.

24

Praktika e punës së kritikut kalon në disa faza: përmes përshkrimit përjeton atë që ka

përjetuar autori, trajton në aspekt përmbajtësor e ideor kuptimin e saj, analizon duke

synuar domethënien e në fund të interpreton duke u mbështetur në pikëpamjet mbi

veprën letrare në tërësi. Duke i kushtuar një rëndësi të veçantë procesit të të kuptuarit

në plan ontologjik e linguistik49

, është e kuptueshme pse në studimet e tij kritike mbi

shkrimtarët shqiptarë, trajtohen çështje që lidhen me elemente psikobiografike, sepse

vepra letrare, ashtu si qenia njerëzore, është rezultat i një zhvillimi dialektik të një

sërë procesesh të nisura nga origjina, që veprojnë njëkohësisht në shumë drejtime.

Prandaj të kuptuarit për Qosjen ka karakter historik, ai vjen si pasojë e një njohurie

paraprake, nuk mund t‟i shpëtojë rrethanës historike e në këtë aspekt edhe interpretimi

i tij është historik.

Vendosja e autorit dhe krijimtarisë së tij brenda traditës i shërben Qosjes të kuptojë

proceset e zhvillimit të letërsisë dhe marrëdhënien me prodhimin letrar pararendës

dhe ndryshimet me të. Rruga që ai zgjedh si hulumtim mbi jetën, pikëpamjet,

botëkuptimin shpjegon derivimin e procedesë së tij krijuese, jo si intencë, por si pjesë

e së tërës. Vëzhgimi i kujdesshëm i elementeve biografike dhe procedesë krijuese i

jep mundësi ta trajtojë atë (autorin) si ekspertin mjeshtër të punës së tij50

, i cili për të

krijuar veprën letrare, ka nevojë të pajiset me dije dhe perceptime, materiale të cilat i

shërbejnë për të organizuar lëndën në mënyrë të veçantë sipas prirjeve të tij. Si pasojë,

objekt i vëzhgimit të kritikut janë jo vetëm momentet kyçe jetësore të autorëve, por

edhe kontekstet në të cilat kanë jetuar, sepse prodhojnë disponime të ndryshme

shpirtërore dhe bëhen nxitje për frymëzim dhe krijim të veprës letrare.

Trajtimi i konteksteve historike dhe shoqërore, e ndihmon të shkojë drejt vetëdijes së

poetit, e cila është krijuar nga një burim potencial përvojash51

si bartëse e traditës, të

shquajë format e shfaqjes, të evidentojë risitë e origjinalitetin e autorëve duke pasur si

pikë referimi format paraekzituese të saj.52

E ndërkohë shfaqja e origjinalitetit nuk

lidhet vetëm me vetëdijen si proces i brendshëm, por edhe me praktikat e ndjekura

nga shkrimtarët në përpunimin dhe ripunimin i mjeteve të dobishme për të sjellë

forma të reja.53

I mbështetur në pikëpamjet e hermeneutikës romantike, përshkruan aktin e vetëdijes

(noesis ose akt i qëllimshëm) që ishte i vetëdijshëm për diçka (një noema ose objekt i

qëllimshëm) duke tentuar të kuptojë perspektivat nga këndvështrime të ndryshme, për

të rendur drejt poetikës së krijimit dhe tërësisë së veprës.54

Duke studiuar ndërgjegjen

jo thjesht si një përvojë empirike e shkrimtarit, por si një strukturë e thellë e

49

Koncepte të Hajderger-it në Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë,

2006. 50

U referohemi pikëpamjeve të formalizmit në Jefferson Ann& Robey David, Teoritë letrare moderne,

Albas, Tiranë, 2006, f. 53. 51

Wellek, Warren, Teoria e letërsisë, Onufri, Tiranë, 2007, f. 150. 52

U referohemi pikëpamjeve të formalizmit në Jefferson Ann& Robey David, Teoritë letrare moderne,

Albas, Tiranë, 2007, f. 42-68. 53

Po aty. 54

Jefferson Ann& Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë, 2007, (U referohemi

pikëpamjeve të Huserl dhe të hermeneutikës romantike), f. 181.

25

mendimit55

, teksti(vepra) për Qosjen reduktohet në një mishërim të ndërgjegjes së

autorit: të gjitha aspektet e tij stilistikore dhe semantike konceptohen si elemente

organike të një tërësie komplekse, thelbi lidhës dhe unifikues i së cilës është mendja e

autorit. Këto struktura të thella, të shfaqura në mënyrë të përsëritur në formën temave

dhe paradigmave ideore në tekst, ndihmojnë studiuesin të kuptojë mënyrën se si ka

jetuar autori botën e tij, lidhjen fenomenologjike midis tij si subjekt dhe botës si

objekt.

Nga ana tjetër zbulimi i botës e veprës të tregon se çdo të thotë për autorin ta jetojë

këtë botë, shpjegon thelbin mendor të tij.56

Kritiku rindërton përjetimin që shpreh

vepra e që ndodhet i koduar në tekst57

duke shkuar nga subjekti përmes objekteve dhe

përsëri te subjekti. Hetimi i gjuhës dhe stilit (që jo gjithmonë janë qëllim në vetvete i

studiuesit) në momente të caktuara synon zbulimin e “universit mendor të autorit dhe

veçantitë e vetëdijes së tij”.58

Qosja gjithashtu i synon ligjësitë e zhvillimit të poetikës, por kjo nuk ndodh te të

gjithë autorët që studion. Për këtë qëllim në disa prej studimeve vendos në plane

krahasuese e bën dallimin midis veprave të hershme dhe të vona ose midis veprave të

zhanreve të ndryshme të të njëjtit shkrimtar, duke theksuar evoluimin e procedesë

krijuese dhe shprehjen e një vetëdije unike e autentike. Origjinaliteti përcillet përmes

tipologjisë së veprave ku evidenton fenomenet spikatëse si tregues të esencave që

mbeten të pandryshueshme në thellësi të veprës59

.

Në raste të caktuara60

studiuesi dallon strukturat dhe shenjat e veprës të cilat e

orientojnë drejt kuptimit e domethënies. Duke e parë veprën si formacion shtresor61

ai

i kushton vëmendje: botës së veprës, njësive kuptimore, shtresës së tingujve të fjalës

dhe formacioneve stilistike etj. Edhe pse janë të ndryshme në përbërje dhe funksion, i

sheh dhe i trajton këto shtresa si pjesë të ndërvarura dhe të lidhura në mënyrë

organike me njëra-tjetrën.Vënia në dukje e aspekteve të skematizuara të veprës letrare

si e tërë, dhe konkretizimi i tyre bën të mundur përmes këtij procesi leximi, vepra të

shndërrohet nga një artefakt në një objekt estetik, një harmoni polifonike vlerash

estetike.62

Në të gjitha studimet për shkrimtarët e përzgjedhur kritiku i vë një theks të veçantë

dialogimit në nivel tematik. Copëzimi i teksteve studimore në çështje bëhet duke

pasur parasysh këtë parim organizimi pavarësisht metodave e qasjeve moderne.

55

Po aty. 56

Koncepte të Huserl në Jefferson Ann&Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë, 2007,

f.187. 57

Po aty. 58

Po aty. 59

Eagleton Terry, Hyrje në teorinë e letërsisë, përkthyer nga Gilman Bakalli, f. 32. 60

Siç është studimi për Mjedën, Lasgushin etj. 61

Koncepte të Ingarden“Repertori është tërësia e normave shoqërore historike dhe kulturore që lexuesi

ia shton leximit por të cilat teksti në një farë kuptimi i përmban dhe i nxjerr në pah”, në Jefferson

Ann&Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë, 2007 f. 189-190. 62

Po aty.

26

Natyrshëm lind pyetja: Pse Qosja është i interesuar të dialogojë në nivel tematik në

një kohë kur e rëndësishme për të është njëkohësisht gjuha edhe struktura? Dialogimi

në nivel tematik që konsiderohet si parim konkret i organizimit, në të vërtetë është një

skemë rreth të cilës shkrimtari ndërton botën e vet.

Vënia në dukje e temave kryesore është në funksion të kalimit nga e përgjithshmja tek

e veçanta, si shenjë të identitetit letrar (imagjinata, ndjenja, fantazia, peizazhi,

pikëpamjet e autorit, botëkuptimi, filozofia, stili, janë elementet ku është i

dallueshëm). Ndërkohë që konceptimin e temës si esencë, e evidenton si lëndë por jo

në mënyrë të plotë si strukturë. Në rrafsh sinkronik, brenda krijimtarisë së shkrimtarit

bën klasifikim të temave dhe motiveve mbizotëruese, në rrafsh diakronik, edhe pse ka

mundësi të shquajë evolucionin e transformimin temave dhe motiveve në forma të

ndryshme, ose zëvendësimin e tyre me të tjera, ai nuk e shfrytëzon në mënyrë të plotë

atë. Njëkohësisht trajtimin e temave i paraqet si sinteza të traditës pararendëse, si

material të ri individual dhe si konceptim origjinal.

Rëndësia e evidentimit të temës si praksis, për të vënë në dukje vlerat e krijimtarisë

dhe veprës letrare të shkrimtarit që studion, nuk qëndron në trajtimin e temave dhe

motiveve të njohura, por në qëllimin e shkrimtarit dhe mjeshtërinë e tij krijuese, për

t‟i dhënë asaj sa karakter universal aq edhe individual. Studiuesi e sheh temën si

formë e individuale komunikimi me botën në të cilën jeton, që shpreh një lidhje të

brendshme afektive të subjektit poet me të.

Domethënia, të cilën e sheh si të pandryshueshme, duke pasur parasysh atë që

nënkuptonte autori në momentin e të shkruarit, perceptohet prej kritikut si akt mendor

imagjinativ dhe ndijesor, ndërkohë që është i ndërgjegjshëm që kuptimi i veprës

përcaktohet edhe nga lexuesit, të mbështetur në eksperiencat që bartin.

Qosja e ndërton interpretimin e veprave si dialog midis së kaluarës dhe të tashmes,

për realizimin e plotë të tij, kritikut i nevojitet një stad paraprak i të kuptuarit, 63

në të

cilin nxjerr në pah disa elemente tekstuale e në këtë mënyrë e sheh interpretimin jo si

një lëvizje të drejtë lineare, por gjatë analizës së tij kalon në disa perspektiva dhe

rrafshe.

Nga sa më lart, për të vështruar në tërësi të gjitha elementet me të cilët procedon ai

(kritiku) kemi zgjedhur të bëjmë një tipologjizim bazuar në mënyrat se si Qosja i

afrohet veprës letrare, dukuritë që heton më shumë në to, si dhe në metodat që aplikon

në studimin e tyre. Ato janë:

1. qasje të jashtme ku hetohet: autori, procedeja krijuese (në të cilën përfshihen:

konteksti, prirjet krijuese, faktorët nxitës të frymëzimit);

2. qasje të brendshme ku hetohet: gjuha, mesazhi;

3. metodat që zbaton më dukshëm.

63

Koncepte të Hans-Georg Gadamer trajtuar në Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare moderne,

Albas, Tiranë, 2006, f. 53.

27

Kapitulli I

1. Autori

Ashtu siç përmendëm në pararendje, autori është objekt vëzhgimi i kritikut. Interesi

për të lidhet me procedenë krijuese dhe veçoritë e saj. Kjo praktikë realizohet në disa

mënyra: përmes trajtimit të elementeve psikobiografike, përmes kontekstit social-

historik e atij letrar-kulturor, përmes vëzhgimit të procedesë krijuese dhe përbërësve

të saj.

Autori shihet në varësi të marrëdhënies që vendoset mes letërsisë, krijimtarisë letrare

dhe kontributit jetësor të tij. Ky konstatim vjen pas hetimit të çështjeve të para të

trajtuar në secilin prej studimeve të shkrimtarëve përkatës. Te Serembe kemi: njeriu

dhe poeti, te Naimi: njeriu dhe fjala e tij, te Mjeda: metamorfoza e përjetimit dhe e

shprehjes, te Lasgushi: poeti dhe tradita e letërsisë, te Migjeni: mjerimi si

determinante sociale e morale e njeriut, tek Esad Mekuli: poezia si akt i angazhimit

etj. Këtyre elementeve studiuesi nuk u drejtohet nga pozita pozitiviste, por niset nga

kuptimi “logjicist” (hamendësimi mbi kuptimin e veprës, nga vetëdija e shkrimtarit

etj.) si element ndërmjetës që karakterizon qenien dhe veprën e shkrimtarit.64

Në bazë të marrëdhënies së sipërpërmendur, Seremben e vështron si njeri dhe poet,

duke i vendosur në raporte varësie, dy qeniet e tij“asht nji poet që sjell dhimbë e flet

për dhimbë”.65

Është pikërisht kjo premisë në të cilën vëzhgon autorin, nga elemente

të jetës personale66

, drejt një realiteti letrar. Qosja gjurmon realitetin e hershëm të

Serembes, pasi aty pretendon të gjejë elementet specifike që karakterizojnë poezinë e

tij “dhimbjen, burimin e saj.”Kjo formë kërkimi67

i jep të dhëna mbi formimin

kulturor, duke shquar kontekstin e krijimtarisë së tij letrare, i cili varet nga konteksti

jetësor individual.

I ndikuar nga veprimtaria dhe krijimtaria e Naimit, studiuesi e vështron psiko-

biografinë e tij në një përmasë tjetër - Njeriu dhe fjala e tij,68

sepse i sheh në relacione

të ndërvarura nga njëri-tjetri. Naimi si rilindës e shkrimtar, i vendosur në një

marrëdhënie specifike me kulturën dhe idenë kombëtare, vështrohet në këtë pozitë

64

Kemi parasysh këtu konceptet e fenomenologjisë dhe hermeneutikës sipas të cilave: për Husserlin të

kuptuarit përftohet në një tërësi kushtesh logjike. Për Heideggerin të kuptuarit ishte një aktivitet

ndërmjetës, përmes të cilit bota vjen te njeriu, i cili në njëfarë kuptimi karakterizon qenien e tij

(Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë, 2007, f. 182. 65

QosjaR. Dialogje me shkrimtarë, Rilindja, Prishtinë, 1968, f. 10. 66

Studiuesi përcakton dhimbjen si burim dhe nxitje për krijimin e poezisë së Serembes. 67

Qosja e quan kërkim në psikobiografinë e Serembes. 68

Kritika psikanalitike njeh dy subjekte: shkrimtarin ose subjektin e shkrimit letrar, subjektin e

dialoguar, ose subjektin objekt, si dhe autorin ose subjektin e shkrimit kritik.

28

nga kritiku, i cili gjithashtu ka një raport të caktuar me kulturën dhe idenë kombëtare.

Duke shquar te Naimi gjeniun69

, poetin ideolog e prijës, 70

gjurmon realitetin tij

social-kulturor, pasi aty ai pretendon të gjejë elementet që ndikuan në formimin

kulturor dhe më tej në vizionin e tij të shprehur në vepër “Tue kuptue njeriun, kupton

edhe veprën71

- shprehet Qosja.

Tek Mjeda, nuk u referohet të dhënave autoriale në mënyrë të dukshme, por e ndërton

diskutimin në kontekst kulturor e letrar mbi evoluimin e shprehjes letrare të

shndërruar në një formë të re. Përcaktimi i objektit çon natyrshëm studiuesin te

procedeja krijuese, specifika e së cilës është “krijimi i poezisë si aventurë

intelektualiste me shprehjen e botës së brendshme emocionale”.

Lasgushin poet e vështron në planin psikobiografik, të gërshetuar me elemente të

receptimit të krijimtarisë së tij në traditën e letërsisë shqipe. Kjo për shkak të

diskutimeve të shumta që kishte shkaktuar vepra e shkrimtarit, (të cilat i sheh si

tregues të vlerës së saj).72

Ky raport e zhvendos vëmendjen e kritikut te ndryshimet e

përftuara si rezultat i zhvillimeve të kontekstit social-historik dhe atij letrar, të cilat

kanë ndikuar gjerësisht në perceptimin, ndjeshmërinë, shijen e lexuesit të kohës. Ai

identifikon faktorët që kanë ndikuar në moskuptimin e veprës të tilla, si: tëhuajsimi i

autorit nga realiteti, frymëzimi i tij nga realitete imagjinare, motivet e poezisë73

etj.

Tek Migjeni merret në mënyrë të veçantë me elementet biografike të shkrimtarit. Nis

nga Migjeni njeri për të rendur drejt veprës së tij, e më tej drejt Migjenit krijues(poet e

prozator). Trajtimi i tyre është në funksion të përcaktimit të procedesë krijuese, pasi

motivet e krijimtarisë së tij nxiten nga përvojat jetësore. Si në jetën e vet, ashtu edhe

me veprën Migjeni asht shprehje e paradokseve të kohës së tij- shprehet Qosja. Ashtu

siç edhe ndjek praktikat pararendëse, teksti evidenton elementet mbizotëruese të

krijimtarisë së Migjenit në rrafsh tematik në disa pika kyçe. Duke e shquar përdorimin

e realitetit si material për krijimin e veprës letrare, 74

vëzhgon shfaqjen e motiveve të

caktuara(mjerimi, femra si elemente mbizotëruese në krijimtarinë e Migjenit etj.), si

një ndërthurje mes ndjesisë individuale dhe asaj kolektive.75

69

Konceptet e Tibotesë të trajtuara te Gerard GeneteFigura, Rilindja, Prishtinë, f. 35. 70

I referohem teorisë së autorit gjerman Kurt Hilembrandit, sipas të cilit hero (në kuptimin e

udhëheqësit kombëtar e shpirtëror të ideologut) janë ata njerëz që lëshojnë “Kushtrime përvëluese”

brenda kombit të vet dhe që ngjallin shpresa e veprime të reja drejt një fati më të mirë. 71

Qosja Rexhep, Dialogje me shkrimtarë, Rilindja, Prishtinë, f. 40. 72

Kjo do të thotë që Lasgushi ishte poet që zgjonte kërshërinë e lexuesve dhe të kritikës, pasi ishte

krijues me ithtarë e kundërshtarë të shumtë”. Po aty, f. 136. 73

“Së pari vjen poezia mbi procesin krijues, gjenezën e frymëzimit, i kthehet të kaluemes. Kangës së

popullit, kangës pleqërishte, historisë së kombit, besimit të tij e i kthehet të kaluemes që të projektojë

atje lumturinë e vet; mbas kësaj vjen poezia erotike e sajueme shpesh në varianta të shumta, mandej

Lasgushi bën një reskapitullim të të menduemit filozofik, ku s‟përjashtohen elemente të gnoseologjisë

moderne, por as asaj religjioze përkitazi me fazat e krijimit e të zhvillimit gradual, progresiv të

njeriut në planin fizik, ashtu edhe në atë intelektual. Në fund trajton edhe problemin e vdekjes, me

ç‟rast krijon një antitezë logjike ndaj përsiatjeve rreth metafizikës së botës shpirtërore dhe

emocionale të njeriut.” Po aty, f. 137. 74

Koncepte të formalizmit në Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë,

2006. 75

Qosja, Rexhep: “Migjeni”, në Dialogje me shkrimtarë, Rilindja, Prishtinë, 1968, f. 182.

29

Tek Esad Mekuli poezia shihet si akt i angazhimit të tij. Qosja përcakton

këndvështrimin prej nga merr në shqyrtim krijimtarinë, gjithmonë duke synuar

poetikën. Praksisi që ndjek në trajtimin e shkrimtarit është relativisht i ndryshëm nga

shkrimtarët e tjerë pararendës. Nëse në studimet për ta, ka tentuar të shkojë nga

perceptimi dhe ndjeshmëria individuale në të përgjithshmen, te Mekuli vepron në

mënyrë të kundërt, kalon nga e përgjithshmja tek e veçanta. Studiuesi thekson

dukshëm funksionin referencial të letërsisë, kur e profilizon si poet të problemeve

historike dhe qenësore, i cili nuk shkruan për veten, për andrallat, dhimbat, gëzimet

individuale. Uni i tij është i shkrirë dhe identifikuar me Unin e masës së gjerë të

popullit shqiptar76

duke njehsuar në këtë mënyrë psikozën e shkrimtarit dhe të

lexuesit. Element i rëndësishëm në atë çfarë e prodhon poezinë, është ndjenja jo si

pjesë e Unit individual, por si pjesë e Unit kolektiv: poezia e tij mund të merret si

refleks ndjenjash më intime të popullit.77

Kundrejt kontekstit personal jetësor, (që

shërben për nxitjen dhe frymëzimin e ndjenjave të caktuara, për krijimin e veprës

letrare) kemi kontekstin historik e letrar në dy nivele, në atë kombëtar e botëror, në

traditë letrare kombëtare e botërore.78

Edhe tek Enver Gjerqeku kritiku i mbetet mendimit që krijimi i poezisë lidhet dhe

ndikohet nga faktorët jashtëtekstorë, 79

për aq kohë sa në pjesën më të madhe ajo

përcaktohet si poezi autobiografike. Vështrimi i poezisë së autorit karakterizohet nga

vendosja në kontekst kulturor e letrar, 80

duke e vlerësuar nga njëra anë për

respektimin e traditës dhe njohjen e saj në mënyrë të hollësishme, e nga ana tjetër nga

përftimi i formave të reja të shprehjes, që i shtojnë vlerën. Qosja dialogon me traditën

dhe shfaqjet tipike të saj, 81

për të evidentuar tjetërsimin (risitë) që sjell Gjerqeku, që

më shumë se në tematikë e përmbajtje, i përkasin formës e stilit.

76

Po aty. 77

Është një nga shkrimtarët të cilët ideali dhe funksioni shoqëror i artit theksohet dhe vihet në dukje:

Esad Mekuli asht poet i popullit, i cili shtron e zgjidh problemet ma të rëndësishme, historike e

shoqërore, sociale e morale poet i cili ka dalë jashtë kufijve subjektivë që të bashkohet me një unë ma

të gjanë. Andaj dhe poezia dhe fjala e tij e anagzhueme, prek në thelb çështjet qenësore që kanë

rëndësi në jetën e njeriut tonë.Po aty, f. 219. 78

E justifikon këtë lloj poezie me kontekstin historik që e ushqeu. E vlerëson poezinë e Mekulit për

shkak të përmbajtjes së lartë, duke i shërbyer idealit të popullit. E krahason me poetë të mëdhenj

botërorë që kanë pasur të njëjtin impakt te popujt e tyre. Është i dashur për popullin (se ka mbrujtur në

krijimtari idealin e popullit) dhe për kritikën (nënkupto se vepra e tij përmbush kritere estetike, por nga

ana tjetër vetë Qosja është i ndërgjegjshëm kur thotë se: “S‟ka dyshim se ai ma mirë e plotëson idealin

e parë se sa tëdytin, porse në nji vend dhe në nji kohë ku e kur letërsia duhet të ketë qëllime më të

larta dhe më humane se ç‟është tjerrja e motiveve jetike të vdekjes e dashurisë, kritika

vetvetiu i bindet këtij qëllimi.”Po aty, f. 218. 79

Qosja shprehet: Asht e ditun se secili krijues ka vazhdën e zhvillimit të vet që e kushtëzojnë

temperamenti i tij kreativ, rrethanat objektive, atmosfera e përgjithshme shoqënore e kulturore dhe

faktorët e tjerë objektivë e subjektivë. Po aty, f. 254. 80

Studiuesi evidenton dukshëm që ndikimi prej traditës është shumë i rëndësishëm dhe i

pashmangshëm, pavarësisht prirjeve të autorit. 81

Për ta bërë konkrete këtë pikëpamje të vetën, Qosja sjell në fokus praktikën e Migjenit e të Esad

Mekulit, poetika e të cilëve ndikoi në ndryshimin e rëndësishëm konceptual të letërsisë, kundrejt

shkrimtarëve të tjerë amatorë, të cilët nuk ia dolën të konsolidonin poetikën e tyre me vlera dhe risi

artistike bashkëkohore.

30

1.1 Procedeja krijuese, nxitësit e frymëzimit, prirjet krijuese

Elementet e procedesë krijuese, si: prirjet krijuese, nxitësit e frymëzimit, faktorët që

ndikojnë në të, kritiku i lidh ngushtë me jetën e veprimtarinë e shkrimtarëve,

kontekstin social-kulturor në të cilin kanë jetuar.

Kjo pikëpamje shquhet lehtësisht në studimet kritike të kësaj vepre të Qosjes:

- Duke identifikuar dominanten tematike të poezisë së Serembes, studiuesi vjen

në përfundimin se: Lirika e Serembes asht tërësej autobiografike, asht lirikë

që jeton dhe udhëhiqet nga andrallat e jetës së tij.82

Shpalosja së botës

shpirtërore, individualitetit e subjektivitetit, personalizimit dhe universalitetit,

arrin në shkallën më të lartë si prirje e shkrimtarit dhe jo si produkt i

botëkuptimit të tij. Trajtimi nga kritiku i formave të vetëdijes si nxitëse të

frymëzimit, zbulimi i vetvetes, i botës, i ndjenjave të tij, i nisur nga një

eksperiencë reale, formëson të veçantën dhe krijon domethënie të

papërsëritshme - origjinalitetin. Për këtë arsye barazon krijimin e veprës

artistike me jetën, si procese të dala nga njëra-tjetra. Elementet e realitetit

individual e social të poetit, shihen si mjete me të cilat ai thur materialin e

nevojshëm për krijimin e poezisë. Gjendjen shoqërore dhe shëndetësore të

Serembes, të shprehur në poezi, nuk i sheh si kompleks të tij, pasi edhe

shkrimtarë të mëdhenj botërorë gjendje të tilla i kanë të shpalosura pa pasur

problem në krijimtarinë e tyre. Përcaktimi i tri elementeve jetësore si burim

frymëzimi të krijimtarisë së poetit, 83

zbulon tri motivet themelore të

krijimtarisë së tij: dashurinë ndaj vashës, ndaj natyrës, ndaj Atdheut dhe të

kaluemes së tij.84

Zbulimi i Unit individual të autorit ndiqet nga zbulimin i Unit

kolektiv, si dualizëm mes vetëdijes dhe ndjenjës historike nën kontekstin e

kohës.85

Në vazhdën e gjetjes së origjinës së frymëzimit evidenton faktorët që ndikojnë

në të, si: koha me trazimet e saj të përgjithshme forcon vetëdijen e zgjueme

historike, stimulon shqetësimet e tij të mëtejshme, bëhet një shkak më tepër për

t‟u kredhur në dhimbje, e cila domosdoshmërisht kthehet në premisë dhe nxitje

për krijimin e një poezie, e cila përpos shpërfaqjes së ndjenjës, mbush nevojën

fillimisht të vetën (të autorit) e më tej të lexuesit, kundrejt zbulimit të

ndjeshmërive të kolektivitetit. Në këtë kuadër Qosja gjen pika takimi mes

vetëdijes e ideologjisë së autorit dhe vetëdijes e ideologjisë lexuesit,

bashkëngjitur këtu edhe formimi dhe ideologjia e kritikut.

82

QosjaR. Dialogje me shkrimtarë, Rilindja, Prishtinë, 1968, f. 13. 83

R. Qosja, Dialogje me shkrimtarë... f. 17. 84

Po aty. 85

Për Qosjen autori si individ, i cili rëndom i përket një mjedisi dhe konteksti shoqëror, nuk u shpëton

dot ndjesive dhe ndjeshmërive të përgjithshme. Ai pohon që Serembe është po kaq i ndjeshëm ndaj

këtij konteksti, duke i kushtuar një pjesë të veçantë të krijimtarisë së tij: krijimin e kredos së

mospajtimit të vet me gjendjen aktuale dhe me ndjenjë të shqueme revolucionare.

31

- Te procedeja krijuese e Naimit veçon: rindërtimin e përjetimin e autorit, duke

kaluar te Naimi (subjekti) përmes veprës (objekteve) dhe përsëri te Naimi

(subjekti).86

Rindërtimi i përjetimit kalon në disa faza: merr në shqyrtim

aspekte jetësore, si burimi i ndjenjës, ndjenja shihet si ngacmues i frymëzimit,

i cili sjell krijimin të gjeneruar nga ndërdija dhe vetëdija njëkohësisht. Për këtë

kritiku shprehet: vizionin e tij të jetës mund ta përfillësh ose jo, por vlen ta

trajtosh, të orvatesh ta kuptojsh se ashtu kupton pjesën shpirtnore të njeriut,

kupton jetën dhe njëmendësinë e tij. Ai nuk mendon gjithmonë njisoj: herë

nëpër dritë e herë nëpër terr- kështu shihet dialektika e pozitës së përsiatjeve

të tij. Pjesët e ndriçueme të vizionit të Naimit përafërisht i kemi pa, tani mbetet

edhe ajo pjesa tjetër ajo e errësuemja. Sikur poetin të mos e kundrojshim edhe

nga kjo anë, vepra e tij do të ngelte e trajtueme njianshëm... e mira asht të

thuhet e vërteta për çdo shkrimtar... në qoftë se ndonji krijues ka edhe

momente dobësie duhet të vërehen ato momente meqë ia kemi borxh të vërtetës

artistike87

.

- Te Mjeda procedenë e tij krijuese e sheh në evolucion të vazhdueshëm88

e të

njëkohshëm me veprimtarinë e tij shoqërore, të mbështetur në kontekstin e

atmosferën e kohës. Ndërkohë që identifikon si elemente mbizotëruese nxitëse

të frymëzimit të poetit, dridhjet e brendshme që shkakton kontakti i botës

subjektive të Unit poetik me botën objektive dhe fenomenet e saj sociale e

shoqërore. Origjinaliteti i shkrimtarit, qëndron në shprehësinë e asaj që ndien

në baticat dhe zbaticat e qenies shoqërore të njeriut, 89

e në një fazë më të

vonë, në prirjen specifike të Mjedës që është “gjetja e simbolit” si sintezë të

së veçantës dhe të përgjithshmes, me anë të të cilave krijon të vërtetën artistike

universale.90

Temat dhe motivet91

që zgjojnë interes tek ai (studiuesi) janë më

pranë realitetit jetësor, të ndryshme kundrejt romantikëve të tjerë. Në saje të

tyre Qosja e vlerëson jo thjesht si poezi realiste, por si poezi të angazhuar, e

identifikuar plotësisht me fatin e vendit, me të kaluarën dhe të ardhmen e tij,

mbështetur në misionin dhe relacionin poet-shoqëri: poezia e tij asht prore

shprehje e momentumit konkret historik dhe e dridhjeve që ai momentum

shkakton në shpirtin e tij. Krijimtaria e poetit, përcaktohet si formë e re

përjetimi, e cila karakterizohet nga vargje të reja, si rezultat i vrojtimeve

objektive e përjetimesh të thella subjektive të asaj që transponohen

artistikisht.92

- Te Lasgushi specifikon pikëpamjet e tij (Lasgushit) për frymëzimin, të cilin e

vlerëson në moskoherencë me pikëpamjet bashkëkohore të letërsisë botërore

në kohën kur ka jetuar e krijuar shkrimtari. Studiuesi dialogon me konceptet e

86

Koncepte të Poulet të trajtuara te Jefferson Ann & Robey DavidTeoritë letrare moderne, Albas,

Tiranë, 2007. 87

Rexhep Qosja, Dialogë me shkrimtarë, f. 60. 88

Heton motivet që frymëzojnë poezinë e tij- Mjeda i vjershëron vorfnisë, prangimit të individit,

respektivisht lektisjes së pashueme …determinizmit të individit në shoqëni, robërisë së Atdheut,

problemeve shoqërore të kohës, brengave të njeriut të braktisur në mëshirën e natyrës. Pikërisht në kët

nisje ai glorifikon shpresën si të vetmin atribut të kuptimit të jetës…ai do ta kthejë fjalën e vet në

kritikë të realitetit. Zbulon në krijimtarinë e tij elemente të romantikut, si: malli… etj. 89

Po atyf. 96. 90

Po aty, f. 100. 91

Trajtimin e temave sociale, si motive të botës shqiptare dhe realitetit të saj. Po aty. 92

Po aty, f. 95.

32

Lasgushit mbi origjinën hyjnore dhe mistike të frymëzimit, duke i kundërvënë

në këtë kuadër pikëpamjet e veta93

. Këtij elementi (origjinës hyjnore) i

atribuon sasinë e paktë të krijimtarisë së tij, ngjashmërinë me idealizmin

romantik të frymëzimit si formë anakronike për kohën në të cilën krijon,

dominimin e elementeve irracionale kundrejt atyre reale në poezi,

modernitetin e formës dhe të shprehjes, mbizotërimin e elementeve refleksive

dhe tendencën e krijimit të një sistemi filozofik të poezisë së tij. Nga ana tjetër

pranon që këtij sistemi filozofik i mungon origjinaliteti.94

Për kritikun kjo

mënyrë procedimi nuk e çon në origjinalitet, por në dështim, i cili e ka burimin

në abstrakcionin e vet.95

Gjithashtu si element të procedesë krijuese, njeh mbështetjen në botëkuptimin

filozofik dhe pikëpamjet e poetit. Për këtë ai konstaton krijimin e një realiteti

imagjinar dhe më tej përcakton funksionin e tij, 96

temat mbizotëruese dhe

funksionin e tyre.97

Përshkruan rrugën nëpër të cilën kalon procesi krijues: nga

frymëzimi imagjinar, përmes intuitës si shkallën më të lartë të njohjes së botës

dhe si trajtë e formës, domethënë e koncepton artin si shprehjen thelbësore të:

dashurisë, ngushëllimit, prehjes, harresës, kompensimit. Ndaj dhe intuita është

barazi me fjalën artistike.98

Analiza e vlerës estetike të poezisë së Lasgushit

realizohet përmes dialogimit me pikëpamjet e poetit dhe mbi rëndësinë e

intuitës në procesin krijues. Kjo formë qasjeje i krijon mundësi kritikut të vërë

në dukje të metat e tyre, sipas këndvështrimit të tij dhe të mbërrijë në

përfundime të tilla: “..Edhe pse ka të drejtë në qoftë se thekson randësinë e

pamohueshme të intuitës në krijimtarinë artistike ai gabon kur ban

identifikimin e saj me formën. Kët pikëpamje të vetën ai e fakton në tanë

krijimtarinë: poezitë e tij janë copa mermeri të daltueme mjeshtërisht, porse

shumica të ftohta tamam si mermeri, për arsye se fjala nuk i shërben idesë, as

ndjenjës, por vetëm ekspresionit...

- Burim frymëzimi te Migjeni si potencial krijues, përcakton gërshetimin e

realitetit me kreativitetin e tij. Zbërthimi i natyrës, botëkuptimit, perceptimit e

vizionit të autorit, për Qosjen bën më të lehtë kalimin nga individualja si

ndjesi në të përgjithshmen si qenësi që është vepra e shkrimtarit. Përshkrimi i

procedesë artistike te ky poet vjen përmes vënies në dukje të motiveve

mbizotëruese, trajtimit të kuptimit dhe domethënies artistike në krijimtarinë e

tij.

93“...madje ky lloj frymëzimi ul cilësinë dhe vlerën e ndjeshmërisë tek poezitë e tij e madje nuk e lejon

lexuesin ta shijojë e ta kuptojë poezinë.” Ndërkohë që vlerëson atë pjesë të poezive që është më

konkrete në ndjeshmëri dhe afër jetës njerëzore. “Një qëndrim i tij ndaj frymëzimit e pridh e vërteta, ai

nuk mund të jetë i një origjine hyjnore, por materiale, se nuk vjen prej qiellit, por prej toke, prej jetës

së njeriut, vuajtjes, skamjes, sëmundjes, përpjekjeve të tijpër ta shpënë jetën përpara. Ardhmënia kurrë

nuk mund t‟i takojë atij që lutet e prêt, por atij që punon, atij që prihet nga parimi i aktivitetit të

pareshtun”. Po aty, f. 145. 94

Qosja e përcakton Lasgushin si poet eklektik, i cili përpiqet të huazojë e të përshtatë elementet më të

mira të filozofive të ndryshme. 95

“Sepse frymëzimi vjen nga s‟duhet dhe nga s‟mund të vijë, pasi poetika romantike e frymëzimit e

mpleksun me elemente mistike e religjioze asht bazë joshkencore”. Po aty, f. 148. 96

Poezia refleksive e Lasgushit implikon mundësinë e spjegimeve të ndryshme pse asht poezi ezoterike... 97

llaftari, përjetësi, zot, të cilët nuk kanë gjithmonë të njëjtin kuptim dhe i shfrytëzon në varësi të

materialit semanatik të vargut për krijimin e kuptimeve dhe domethënieve të reja. Po aty. 98

F. 166.

33

Ballafaqimi i të kundërtave: e vjetra me të renë, tëhuejsimi i individit,

optimizmi kundrejt pesimizmit, revolta dhe projektimi i një figure njerëzore të

re, praktika të ndryshme nga ato pararendëset qoftë brenda krijimtarisë së tij,

qoftë brenda krijimtarisë së traditës shihen nga Qosja si teknika me anë të të

cilave poeti realizon angazhimin e tij social. Ai e vendos poetin në rolin e

prijësit “mesianizmit migjenian”, i cili shihet si burim potencial idesh për

ndërtimin e një realiteti të ri si kundërvënie, si revoltë dhe mohim i realitetit të

vjetër shoqëror.

- Tek Mekuli elemente të procedesë, si: frymëzimi së jashtmi vihet në dukje nga

kritiku si nxitës të një poezie refleksive me një disponim të veçantë99

dhe në

kohë të veçantë. Studiuesi vë në dukje burimin e nxitjes së frymëzimit dhe

kontekstin historik që e prodhon atë.100

Vlen për t‟u theksuar që ai(kritiku), në

ndryshim nga pararendësit, duke theksuar fazat e zhvillimit të krijimtarisë dhe

procedesë krijuese të Mekulit, shquan një dukuri, e cila te poeti është zhvilluar

në kah të kundërt me ta, prirjen krijuese ku mbizotëron Uni kolektiv kundrejt

Unit personal subjektiv.101

- Përcaktimi i elementeve të procedesë krijuese te Gjerqeku, realizohet përmes

identifikimit të motiveve mbizotëruese, te të cilat shqyrtohen nxitësit e

frymëzimit dhe ndjenjat që i prodhojnë ato. Si rezultat ndjenja melankolike

trajtohet si vazhdim i timbreve poetike shqipe, si manifestim i origjinalitetit,

subjektivitetit dhe sensibilitetit të vetë poetit. Burimet frymëzuese për poetin

dhe origjinën e kësaj ndjenje përcaktohen jo si shprehje e kuptimit filozofik

jetësor të poetit, por si shprehje e ndjeshmërisë poetike që cilëson

individualitetin e tij poetik. Për shpjegimin e saj dialogon me teoritë

psikanalitike, shprehjen e të cilave në poezi e sheh si ndrydhje, kondensim në

reminishencat e së shkuarës (fëmijëria, gjendja sociale që e përcillte atë

fëmijëri, kur përtërihen imagjinativisht shkaktojnë pikëllimin që kërkon të

zbutet me anën e shprehjes poetike.)

Shqyrtimi i këtyre elementeve sjell si rezultat botën e vizionin e poetit: më

tepër nëpërmjet afeksionit sesa gjakftohtësisë racionale, një botë e filtruar në

të gjitha poret e unit poetik. Ndërkohë që përcakton metaforat si mjete të

realizimit të këtij perceptimi, në funksion të tyre (botës, vizionit të poetit): do

99

Edhe pse është formuar si poet në kohën e eksperimenteve surrealiste, nuk është bërë pre e modës,

konstaton Qosja, por e ka vazhduar me besnikëri rrugën e vet, duke iu përmbajtur kërkesës së shenjtë

se poezia duhet të komunikojë me dikë. Kërkon që vargu i tij të jetë funksional mbrenda kohës në të

cilën shkruhet, të ushtrojë ndikesën e duhur e të caktuar: të zgjojë, të shërojë, të trimnojë, të hapë rrugë

e perspektiva ardhmënie, të jetë udhërrëfyes (Qosja Rexhep, Dialogë me shkrimtarë, Rilindja,

Prishtinë, 1968, f. 217). 100

Poezia e tij ndërtohet mbi ideologjinë marksiste, të materializmit historik, është njëfarë ilustrim i saj.

E frymëzuar nga jeta, nga punëtori e fshatari i thjeshtë, tek ai asnji vargu s‟i vjen era literaturë, duke

lexuar poezinë e tij ndjen se përjeton jetën reale në tërësinë e saj. Po aty. 101

Trajton në fazat e hershme të krijimtarisë së tij tema dhe motive, të cilat i përkasin më shumë unit

kolektiv sesa atij individual. Evidenton motivin e kujtimeve nga fëminia. Pohon që i gjithë procesi

krijues i tij është i orientuar nga vetëdija e zgjueme, vizionin që ka përpara ia kushtëzojnë rrethanat,

kushtet problemet, aspiratat jetësore të këtyre njerëzve. Po aty

34

të thotë se bota e kësaj poezie është botë e filtruar nëpër zemrën e njeriut.

Mirëpo, nji rrugë e tillë gnoseologjike nuk sjell ngahera transponim objektiv

të realitetit të përjetuar, përkundrazi vjen si shprehje subjektivizmi edhe në

preceptim edhe në shprehje.102

Nga sa më sipër mund të themi që vështrimi i autorit dhe procedesë së tij krijuese, nga

ana e kritikut, mbart në vetvete kompleksitetin e vet. Ai herë-herë rrezikon të bjerë në

pozitivizëm, herë-herë gërshetohet me elemente të qasjes psikanalitike dhe të

interpretohet nga ky këndvështrim, e herë-herë lidhet me trajtime elementesh të

metodave të fenomenologjisë dhe hermeneutikës. Kjo lëkundje vjen si rezultat i

shkollës103

që përfaqëson Qosja, vëmendjes së madhe që i kushton rolit të autorit,

duke i njohur statusin themelor të krijimit të veprës letrare, pa u vënë në diskutim

fakti që vepra letrare ekziston si rezultat i ligjësive të veta pavarësisht tij.

Është e kuptueshme që në këto studime, përsa i përket hulumtimit të mënyrës si

shkrimtari e krijon veprën letrare (poezinë), Qosja synon të aplikojë skemën

dualistike: realitet psikik-trillim poetik, duke kërkuar ndërmjet tyre lidhje mekanike

shkakësie, e cila në vetvete e çon studiuesin drejt synimit të tij, autorit, e që realisht

shmang vëmendjen nga vepra letrare dhe funksioni estetik i saj.104

Raportet e

shumanshme ndërmjet poezisë dhe jetës private pasqyrohen jo vetëm në mundësinë

jashtëzakonisht tipike për vetëshprehjen e autorit, por edhe në mënyrën lakonike, në të

cilën motivet letrare mpleksen me ato jetësore. E kjo është e dukshme qartësisht te

studimet për Seremben, Migjenin, Lasgushin etj. Në pjesën më të madhe të tyre

kritiku e hulumton këtë realitet, produkt i të cilit rëndom është përjetimi i dhimbjes

dhe shkaqet që e shkaktojnë atë, duke na dhënë përshtypjen që i referohet në njëfarë

mënyre devizës së shkollës të pretenduar nga historianë dhe studiues të letërsisë, të

përmendur nga Jakobsoni në esenë e tij Ç‟është poezia, 105

që “vetëm dhimbja mund të

jetë materie e poezisë së vërtetë”106

, të cilën e trajton si element të origjinalitetit të

procedesë krijuese të poetit.

Duke qenë se çdo akt ligjërimi, në një farë kuptimi stilizon dhe transfiguron ngjarjet e

verbalizuara prej tij, atëherë mënyra si realizohet ai përcakton qëllimin, përmbajtjen

emocionale, auditorin, të cilit i drejtohet, “censurën” paraprake, nëpërmjet së cilës ai

102

F. 265 103

Në esenë e tij Ç‟është poezia, Jakobsoni shprehej: Mos i besoni kritikut që e kthen poetin mbarë e

prapë në emër të ndonjë të vërtete apo origjinaliteti. Gjithçka që ai bën realisht, të çon, në fakt, drejt

një shkolle poetike, d.m.th., një radhe receptimesh që deformojnë materialin, në emër të një shkolle

tjetër poetike, të një tjetër radhe që dërmon perceptimin. Artisti luan jo më pak me trille, kur shpall se

kësaj radhe merret me Wabrbreit (të vërtetën) e pastër, dhe jo Dichtung (poezinë), sikundër dhe

atëherë, kur ia mbush mendjen auditorit, kinse puna e mësipërme duhet marrë si trillim (Jakobson

Roman, Language in literature, The Belknap Press Of Harvard University Press, Cambridge,

Massachusetts, London, England 1987, f. 368-379 (Shënim: përkthimi është i yni). 104

Po aty. 105

Po aty. 106

Po aty.

35

përcjell vargun e imazheve të gatshme.107

E meta e Qosjes qëndron pikërisht në

mungesën e hulumtimit të poetikës së aktit të ligjërimit, e cila demonstron

domethënien e komunikimit të realizuar, duke mos e zbuluar atë (domethënien) më së

shumti në ligjërim, por në trajtimin e elementeve të frymëzimit, të teknikave të

procedesë krijuese dhe motiveve mbizotëruese.

107

Po aty.

36

Kapitulli II

1. Qasje tematike

Qasja tematike është praktika mbizotëruese në kritikën e Qosjes mbi shkrimtarët e

poezisë lirike. Kryesisht ai procedon duke shpjeguar përdorimin e tyre shpeshherë të

gërshetuar me zbulimin e elementeve të procedesë krijuese, të kontekstit social-

historik e letrar, me elemente të qasjeve: hermeneutike, fenomenologjike,

psikanalitike apo në momente të caktuara edhe me analizimin e mënyrës se si

përftohet domethënia artistike.

1.1 Serembe

Te Serembja Qosja e organizon hetimin në bazë të tipologjisë së motiveve kryesore të

krijimtarisë: dhimbja dhe përjetimi i saj estetik, dashurinë ndaj vashës dhe atdheut,

mes të cilëve shpesh gjen edhe lidhje organike.

Duke evidentuar dhimbjen si motiv kryesor të krijimtarisë së Serembes(dhimbja për

fatin e Atdheut, dhimbja për fatin e Arbëreshit, dhimbja për fatin e vashës që

dashuron, dhimbja për shkak të dashurisë së pafat etj.) procedon në disa plane, nga

nxitja dhe frymëzimi në plan shqyrtues, në mënyrën e krijimit të poezisë në plan

analizues; në përftimin e vlerës estetike në plan interpretues:

- burimi i dhimbjes 108

- objektivimi i saj 109

- përjetimi estetik i saj110

- vendosja në plane krahasuese me shkrimtarë të letërsisë botërore e mënyrës së

përjetimit të dhimbjes dhe shprehjes së saj në poezi.

Ky kompleksitet i shpërfaqjes së dhimbjes dhe ndjenjës krijon kultin e dashurisë

fatkeqe, të cilën Qosja e përcakton si motiv tjetër mbizotërues të poezisë së Serembes.

Frymëzimi nga ndjenja konkrete dhe materializimi i idesë së poetit interpretohet nga

studiuesi si përjetim i fuqishëm estetik. Poezia lirike (krijim poetik) lind nga vuejtjet e

108

Kritiku e sheh burimin e dhimbjes nga shkaqe të ndryshme; si një ditar intim i asaj ndjenje të

pashueme të dashurisë, në të cilën regjistron të gjitha shendjet imagjinative e gjendjet shpirtërore me

shpërthimet tragjike kohë mbas kohe. Vlerësimi i Qosjes ndaj Serembes si poet i kultit të vetmisë e

ndjenjës tragjike bazohet tërësisht në burimin dhe origjinën e ndjenjave me bazë në përvojën jetësore të

poetit. 109

Ndërkohë që duke e emërtuar poet intrasubjektiv, i cili nuk i vjershëron fiksionit, por objektit real që

e frymëzoi dhela plagë të hapët në zemër, Qosja analizon këtu jo vetëm mënyrën e objektivimin e

ndjenjave, por edhe origjinalitetin kundrejt shkrimtarëve bashkëkohës me të. Konkretizimi i ndjenjës

përjashton nevojën e poetit për të abstraguar duke e bërë qëndrimin e autorit ndaj saj të mos

ndryshojë, - konstaton Qosja. 110

Qeniezimi i dhimbjes, objektivohet e kthehet në qenie artistike me vlerë estetike, nga e cila përftohet

dhe përjetohet si katarsis shpirtëror të poetit, si nevojë për spastrim nga përditshmëria e dhimbshme të

cilin e ndien të nevojshme ta transmetojë nga vetja te lexuesi…duke i dhënë veprës së tij sa karakter

njohës aq edhe ontologjik. Po aty, f. 24.

37

njimendëta, për këtë arsye vargu ka vlerë estetike. Duhet thënë që gjatë gjithë trajtimit

të motiveve studiuesi nuk merret në mënyrë të drejtpërdrejtë me analizën e

shpërfaqjes së tyre, por i kushton rëndësi më shumë faktorëve që e kanë shtyrë poetin

në përjetimin e ndjenjës, duke synuar në këtë mënyrë të përshkojë atë ndjesi që ka

përjetuar edhe vetë poeti.

Pas zbulimit të individuales së autorit (dhimbjes në të gjitha përmasat), Qosja shquan

trajtimin e motivit atdhetar: si dualizëm mes vetëdijes dhe ndjenjës historike nën

kontekstin e kohës111

; si tendencë e shprehur e kritikut drejt zbulimit të Unit kolektiv

dhe ideve të poetit. Analiza e këtij motivi shoqërohet me një panoramë të kontekstit

kohor, përjetimin e poetit ndaj tij dhe paraqitje e përgjithshme e ideve që e

karakterizojnë atë. Në vëzhgimin e mënyrës së trajtimit të këtij motivi na lind pyetja:

A kemi të bëjmë me një lexim ideologjik nga ana e kritikut?

Nuk mund të themi që është një lexim ideologjik për aq kohë sa në thelb të tij Qosja

përdor referencialitetin(dëshmitë jetësore, ndjenjat dhe subjektivitetin, shenjat e kohës

dhe të vendit si referenca), i cili është përtej subjektit krijues dhe ndërton kontekstin e

procesit krijues. Prioritet nuk është as përmbajtja dhe zbërthimi ideor i poezive të

Serembes (këtë studiuesi e merr të mirëqenë, sepse duke njohur mirë kontekstin

social-historik është i ndërgjegjshëm mbi atë çfarë prodhon ai kontekst). E

rëndësishme për të është si realizohet kjo pjesë e krijimtarisë së Serembes112

, e cila,

në ndryshim nga romantikët e tjerë, nuk krijohet si prehë e patetizmit dhe retorizmit,

por vjen si burim i ndjenjës, Unit të poetit, si burim nga jeta e gjallë që shkakton

përjetimi i këtij konteksti social-historik.

Po në këtë kuadër procedon me elemente të qasjes psikanalitike. Referuar kujtimeve

të së kaluarës kolektive, të cilat rrinë në fshehura në ndërdijen e poetit të shfaqura

nëpërmjet shenjave të tekstit113

… “si medium ku gjen kompensim imagjinativ e

psiqike të kaluarën e lavdishme ku jetoi Skënderbeu..114

dhe ndjenjës tragjike së

vegimeve të ardhmënisë së lumtun: ai don të shpehë vetëm botën e vet emocionale të

shtrirë ndërmjet dy relacionesh.. dashurisë për atdheun që gjendet larg e të kaluemes

së tij dhe vashës që i mungon”, Qosja evidenton të veçantën e poezisë lirike me

tematikë historike e tipare romantike të Serembes si burim i dhimbjes dhe ndjenjës.

111

Si individ (autori) i cili rëndom i përket një mjedisi dhe konteksti shoqëror, nuk i shpëton dot

ndjesive dhe ndjeshmërive të përgjithshme. Qosja pohon që Serembe është po kaq i ndjeshëm ndaj këtij

konteksti duke i kushtuar një pjesë të veçantë të krijimtarisë së tij: krijimin e kredos së mospajtimit të

vet me gjendjen aktuale dhe me ndjenjë të shqueme revolucionare. 112

Në vazhdën e gjetjes së origjinës së frymëzimit evidenton faktorët që ndikojnë në të, si: koha me

trazimet e saj të përgjithshme forcon vetëdijen e zgjueme historike, stimulon shqetësimet e tij të

mëtejshme, bëhet një shkak më tepër për t‟u kredhur në dhimbje, e cila domosdoshmërisht bëhet

premisë dhe nxitje për krijimin e një poezie e cila përpos shpërfaqjes së ndjenjës, mbush nevojën

fillimisht të vetën (të autorit) e më tej të lexuesit kundrejt zbulimit të ndjeshmërive tëkolektivitetit.Në

këtë kuadër Qosja gjen pika takimi mes vetëdijes e ideologjisë së autorit dhe vetëdijes e ideologjisë

lexuesit, bashkëngjitur këtu edhe formimi dhe ideologjia e kritikut 113

“Elemente të teorisë psikanalitike të Frojdit”, në Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare

moderne, Albas, Tiranë, 2007. 114

F. 18.

38

Ndërkohë që origjinalitetin e shquan në shprehjen gjuhësore- shprehja e Serembes

nuk është refleks i kohës, si te shumë romantikë të tjerë, por pjesë legjitime e unit të

poetit, esencë që karakterizon jetën dhe fjalën e tij, 115

në mënyrën e ndërtimit të

figurës116

dukevlerësuar në këtë mënyrë qenësinë e poezisë dhe vlerën e saj artistike

dhe estetike. Teknikat me anë të të cilave Serembe arrin të rrokë e vëmendjen e

lexuesit-futjen e dramaticitetit dhe elementeve epike- vlerësohen nga kritiku gjithashtu

si pjesë të mjeshtërisë së tij.

Motivet e udhëtimit dhe të kohës trajtohen po me elemente të qasjes psikanalitike: si

përballje e dy kategorive themelore:udhëtimit dhe kohës, relacioni i të cilave është

ndërsubjektiv e ndërshkrimor. Studiuesi në këtë motiv synon domethënien e autorit117

,

realizimi i së cilës bëhet i mundur me përshkrimin e përjetimin duke kaluar nga autori

te vepra e përsëri tek autori.118

Për këtë arsye përshkruan udhëtimin si specifikë

jetësore të Serembes, shpjegimet e të cilit i gjen vetëm në plan psikologjik, 119

si

tendencë për tëhuajsim ndaj realitetit e vetes. Merr në konsideratë të gjitha instinktet e

ndrydhura, kujtimet të cilat shtojnë intensitetin e përjetimit të dhimbjes, që

përpunohen në fantazinë e krijuese të Serembes, e artikulohen në krijimtarinë, d.m.th.

në poezinë e tij.

E ndërsa udhëtimin e përshkruan si kuptim të jetës, kategorinë e kohës e interpreton si

kuptim të poezisë(me kuptim i referohem një nga kuptimeve që prodhon

lexuesi/kritiku si rezultat i shenjave dhe leximit të tekstit). Pra, këto dy kategori

qëndrojnë në marrëdhënie ndërvarësie prej të cilit buron relacioni ndërshkrimor:

“realitetin e së kaluemes ku gjen përjetimin estetik, social, psikologjik të cilin e

transponon në poezi.”

1.2. Naimi

Te Naimi kritiku zbulon motive të tilla, si: motivi i kohës që ikën e s‟vjen më, kulti i

natyrës, kulti i së bukurës, kulti i heroit. Këto motive interpretohen nga Qosja si

perceptime tipike romantike, kuptimi i të cilave nuk realizohet në dialog të

drejtpërdrejtë me tekstin, por mbështeten në botëkuptimin dhe përjetimin e poetit.

Motivi i kohës i vendosur në raporte dualiste: Koha e tashme dhe koha e shkuar

trajtohet në disa rrafshe:

në dy plane të shprehjes: bisedat me subjektet e jashtme / monologët;

në dy këndvështrime: Naimi iluminist, edukator, mendimtar (Uni shoqëror,

praktik) / Naimi poet, artist(uni subjektiv).

115

Qosja Rexhep, Dialogë me shkrimtarë, f. 20. 116

Shumë nga romantikët i mirrnin fytyra fiktive në poezinë e vet…, ndërkaq Serembe merr fytyrat

konkrete të bashkëkohësve, f. 21. 117

Koncepte të shkollës së Gjenevës, të përfaqësuar nga Georges Poulet, Jean-Pierre Richard, Jean

Rouset etj. në Jefferson Ann, Robey David, Teoritë moderne letrare, Albas, Tiranë, 2006, f. 186. 118

Cituar sipas George Poulet në Teoritë moderne letrare, Albas, Tiranë, 2006, f. 185-187. 119

Qosja Rexhep, Dialogë me shkrimtarë, f. 32.

39

Këto rrafshe janë në lidhje të ndërsjellë me njëri-tjetrin, sepse në varësi të Unit që

mbizotëron në pjesë të caktuara të krijimtarisë, realizohet shprehja artistike. E ndërsa

Unin shoqëror, trajtën e të cilit kritiku e përcakton si biseda me subjektet e brendshme

të karakterizuara nga shprehja optimiste e eudemonizmi, i ndjekur nga parimet e larta

etike, morale, e shoqërore.120

Për atë subjektiv, ai përcakton si trajtë monologun, ku

poeti ka mundësi të vetëshprehet, e përcakton si shprehje dhimbjen, pikëllimin, 121

, të

lidhur me përjetimin e dukurive jetësore në përmasat e një qenieje njerëzore normale.

Origjina e këtij përjetimi për Qosjen buron nga vuajtja në shkallë të lartë e qenies

poetike të Naimit, të cilën ia shkakton koha si kategori ekzistenciale e sfidon njeriun

me përmasat e saj. Në ndryshim nga Serembe studiuesi konstaton se Naimi e sheh

jetën nga “piedestali i kohës së shkuar”, 122

shpjegimin për të cilën e mbështet në

pikëpamjet e poetit i ndikuar nga kultura e tij e gjerë, 123

në përjetimin e ndjenjës dhe

faktorët që e shkaktojnë atë. Kritiku e synon domethënien, por rruga që ndjek për

interpretimin e saj kalon nga shqyrtimi i pikëpamjeve, në veçori të meditimit të poetit,

në vizionin e qenien e tij lirike (jo të ligjërimit dhe gjuhës së poezisë së tij) te tërësia e

ndjenjave intense që frymëzojnë krijimin e shprehjes artistike.

Kulti i së bukurës, si motiv i trajtuar në poemthin Bukuria, konkretizohet me objektin

dhe subjektin njëkohësisht: e bukura(kategori estetike) – njeriu(qenie njerëzore),

identifikimi i tyre realizohet në plan filozofik, estetik dhe artistik. Ndryshe nga

motivet pararendëse, të cilat gjithashtu interpretohen në dialog me pikëpamjet e

poetit, këtij motivi i bashkëngjiten edhe konteksti kulturor (shkrimtarë dhe filozofë të

njohur të kohës), parimet e romantizmit, si dhe pikëpamjet e vetë subjektit kritik

(Qosjes).Kritiku e synon kuptimin e poemthit, zbulimin e të cilit e nis nga shpjegimi i

perceptimit romantik të konceptit të së bukurës, evidentimin e mjeteve të përdorura

për konkretizim, përshkrimin e imazheve të ndërtuara me anë të tyre, si dhe i

ndjenjave që përjeton poeti. Është e natyrshme që ai(Qosja) zbret në nivel të tekstit

për të ilustruar pikëpamjet e tij mbi kuptimin e poemthit, por zbërthimi kuptimor

realizohet me anë të paraqitjes së ideve dhe shprehjes së përftuar si rezultat i tyre, e jo

në analizën e aktit të ligjërimit, në rrafshet shtresore të tij dhe funksionin estetik të

gjuhës poetike, siç theksuam edhe në pararendje. Prandaj Qosja shprehet:... për të

dalë sa më eterike kjo krijesë e ëndërrimeve poetike të Naimit, ai i vesh edhe epitete,

që në esencën e vet prapë janë afër kuptimit të ndonjë materie fluide. Kësisoj ajo ka

“leshrat si tërtërë”, kurse qepallën si gjilpërë”. Në kët mënyrë edhe forma e

përmbajtja janë shkri në nji kuptim, respektivisht përmbajtja ka diktue formën.124

Edhe

në trajtimin e këtij motivi, studiuesi kalon në një përshkrim të hollësishëm të

120

F. 59. 121

Po aty. 122

F. 63. 123

Ky hedonizëm në pikëpamjet e Naimit asht shpjegue si ndikesë e pësueme nga vargjet e Omar

Khajamit. 124

F. 75.

40

përjetimit të poetit e ndjenjës së tij125

, e më tej në derivatin e motiveve prej temës

kryesore.126

Kulti i natyrës trajtohet po në të njëjtën praktikë127

, si në motivet të tjera të

sipërpërmendura. Kritiku shquan origjinalitetin e poetit në karakterin funksional që i

jep veprës letrare lëvrimi i tij(motivi), pararendës të të cilit sheh krijimin e miteve,

zgjerimin e dimensioneve heroike të së kaluarës, përmes të cilëve është synuar

ndikimi te lexuesi.128

E veçanta e Naimit për Qosjen në këtë motiv, qëndron te

gërshetimi me trajta të subjektivitetit, pra projektimi i Unit personal tek Uni kombëtar.

Këtë konstatim të tij(të studiuesit) e shoqëron tendenca e zbërthimit kuptimor të

poemës (Bagëti e Bujqësi) me anë të përshkrimit të detajuar të imazheve, ndjenjave

dhe përjetimeve të përftuara, përmes kalimit shkallë-shkallë nga pikëpamjet e poetit

në botën artistike të poemës, në esencën e njeriut dhe poetit.129

Brenda tematikës

shtresëzon nivelin e motiveve të veprës, si: tëhuajsimi kundrejt realitetit në të cilin

jetonte poeti, zgjimin e ndërgjegjes së atyre që ishin rrallue emocionalisht atdheut të

tyre, kultin e njeriut të thjeshtë etj.

Te motivi historik elementi i parë që vë në dukje, është realiteti historik i prodhuar me

doza të larta subjektiviteti, si prirje dhe tendencë personale për të krijuar një vetëdije

të re, i interpretuar nga Qosja nga këndvështrimi ideologjik.130

Studiuesi shqyrton në

një plan të barasvlershëm të dyja poemat e Naimit (Qerbelaja dhe Istori e

Skënderbeut), të cilat i bashkon jo vetëm motivi historik i trajtuar gjerësisht, por edhe

shtrirja ideore e tyre.131

Ky trajtim për Qosjen, i shpërfaqur te personazhet, shihet si e

metë, sepse sjell njëanshmëri në krijimin e personazhit artistik pa plotëni psikologjike.

125

Burim të të cilit sheh shkaqet me karakter psiko-social, të shoqëruara nga mënyra se si krijohet e

bukura, ku gjendet ajo, imazhi i saj, lindja e dashurisë, vuajtja prej saj, kalimi i kohës etj. 126

Këto motive i trajton të gërshetuara me elementet e formës të specifikuara, si: muzikalitet i vargut,

figuracion artistik (epitet, metaforë, antitezë, aliteracion etj.), koncept modern të shprehjes,

asociacione, intensitet i shprehjes, dendësi e shprehjes, lloje të strofave, lloje të vargjeve, rima,

përdorimi i të cilave sjell përftimin e vlerës artistike dhe estetike të poemës. 127

Për Qosjen, Naimi poet dhe krijimtaria e tij nuk mund të ketë kuptim pa shqyrtuar Unin kombëtar,

të cilin e sheh të shprehur përmes kultit të natyrës. Diskursin e parashtruar në nivel të motiveve në titull

te vepra Bagëti e Bujqësi e gërsheton me këndvështrimin e përgjithshëm të kontekstit kulturor.

(Pikëpamjet romantike të lidhura me atdhedashurinë dhe ndjenjat që derivojnë prej saj). Praktika që

ndjek Qosja, rëndom kalimi nga e përgjithshmja tek e veçanta (evidentimi i prirjeve të përgjithshme të

romantizmit), i jep mundësi atij të vërë në dukje kushtet dhe specifikat e procedeve krijuese të autorëve

shqiptarë, shtysë e të cilave bëhen kushtet e veçanta sociale-historike. Duke e shquar kultin e natyrës, si

ndër parimet e pakta të përbashkëta me romantizmin evropian, Qosja synon origjinalitetin e trajtimit të

këtij motivi, burimi i të cilit tërësisht i ndryshëm nga romantizmi europian, është Uni kombëtar:

…glorifikimi i natyrës ka të bajë me glorifikimin e virtytit kombëtar, trevës e trashëgimit të tij historik,

f. 84 128

Po aty. 129

F. 85. 130

F. 87. 131

Si të tilla studiuesi shquan: lufta midis së mirës dhe të keqes, të vërtetës dhe gënjeshtrës, të bazuara

në mitin kombëtar mbi Skënderbeun dhe mitin religjioz. Derisa tek Qerbelaja akcentohet mirësia e

mbështetun mbi religjionin, në Historinë e Skënderbeut akëcentohet trimëria dhe përkushtimi ndaj

Atdheut, si virtyte të larta të njeriut.

41

Kjo mangësi vjen nga pikëpamjet konceptuale qëllimisht të përdorura për kategoritë

estetike132

, të sjella si shtresë ideore të veprave dhe nga qëllimi i Naimit133

.

1.3. Mjeda

Referuar pikëpamjeve të kritikës tematike (e cila e trajtonte autorin, jo vetëm krijues,

por edhe si ideolog, ku studiuesi i mbetet kërkimit të vetëdijes krijuese, duke e kthyer

gjithë letërsinë, në letërsi të vetëdijes së autorit, pasi me të nënkupton vizionin e tij

për botën që e rrethon134

), te studimi për Mjedën (ku shkrimtari dhe kritiku qëndrojnë

pikërisht në këto pozita)këtë proces të zhvillimit të poetit, Qosja e sheh sa normal, aq

edhe specifik. Ndryshe nga shkrimtarët pararendës, te ky poet të dhënat jetësore nuk

sjellin ngacmime të brendshme të forta. Për këtë arsye evidenton mbizotërimin e Unit

kombëtar, të lidhur ngushtë me kontekstin historik, i gërshetuar me motive të

karakterit subjektiv, si: nostalgjia (e ndryshme nga romantikët e tjerë), lektisja e

mërgimtarit, e të tretunit, e kurbetçiut, që interpretohen nga Qosja si shenja të poetikës

romantike, dhe e kultit të së ardhmes.135

Gjithashtu, Qosja është i mendimit që poezia e Mjedës nuk është autobiografike, por

sheh praninë e elementeve të tilla(autobiografike) si mjete për të realizuar një kuptim

më të gjerë të poezisë së tij.136

Po në kuadër të angazhimit social, kritiku synon

interpretimin kuptimor të poezisë së Mjedës në përgjithësi, dhe të poezisë Vaji i

Bylbylit në veçanti, duke iu referuar njësive të shtresës së kuptimit. I gjithë kuptimi

interpretohet në lidhje të ngushtë me filozofinë, vizionin, botën e brendshme të poetit,

psikikës së tij dhe konteksteve historike-sociale, të botëkuptimit të kritikut,

domethënë drejton vëmendjen e lexuesit drejt vizionit të krijuesit ku paraqiten hapur

pikëpamjet e tij.

132

Është fjala për të mirën dhe të keqen. Naimi i koncepton dukuritë në përmasa përjashtuese, o vetëm

të mira, o vetëm të këqija, f. 88. 133

Përpos tyre, Qosja identifikon edhe të meta të tjera kompozicionale e formale, mungesa e koherencës

mes pjesëve dhe episodeve, mungesa e dramaticitetit, konfliktit, tensionit etj.Edhe konfigurimi i

personazheve për Qosjen është i realizuar me një sërë të metash, burimi i të cilavejustifikohet me

këndvështrimin e poetit nga pozita historike e tij. Me këtë mënyrë interpretimi Qosja pranon në njëfarë

mënyre që të gjitha elementet përbërëse të poemave janë vendosur në mënyrë të tillë nga Naimi, për t‟u

shërbyer pikëpamjeve konceptuale që autori kërkon të transmetojë në një vepër funksioni i së cilës

është referencial. Ky funksion e zbeh veprën në të gjithë përbërësit që krijojnë vlerën estetike dhe

artistike të saj. 134

Rolan Bart, Aventura Semiologjike, vep. e cit., f. 201. 135

Së këndejmi, edhe poeti si individ ngahera vihet mbas Unit ma të gjanë dhe dhimba e tij asht vetëm

nji refleks që vjen prej andej. Mirëpo kjo nostalgji, kjo dhimbë që e pararend kontaktin e njimendët me

jetën, pjekurinë e tij intelektuale nuk ngjyroset me dishpërim si tek shumica e romantikëve në botë... ky

asht apostrofim i ardhmënisë që shpreh atë besimin e tij...shpresën ngadhnjimtare. Mjeda inkuadrohet

në plejadën e romantikëve tanë që i ngrenë kult ardhmënisë..., f. 106. 136

Edhe në qoftë se frymëzohet prej çastit të autoanalizës, kur poezia e tij shfaqet si medij i

kompensimit e orvatjeve që çlirohet nga ajo që e mundon, që të ushtrojë një katarzë mbi veten, s‟do

mend se fatin individual e përgjithëson, tue i dhanë kuptim shumë ma të gjanë...në pajtim me këtë

gjanësi kuptimore të poezisë së tij asht zgjedhja e simbolit...me funksion të dyfishtë: transponon

gjendjen emocionale subjektive dhe sjell aluzione ndaj gjendjes së përgjithshme aktuale shoqërore, f.

107.

42

Lajtmotivi i ndjenjës, shquhet si karakteristikë e poezisë së romantikëve dhe e Mjedës

gjithashtu. Në fazën e parë të krijimtarisë, kritiku evidenton si praktikë te Mjeda

mbizotërimin e shprehjes së ndjenjës kundrejt meditimit dhe prodhimit të

refleksivitetit. Qosja identifikon faktorë tipikë137

të zhvillimit të imagjinatës, që nxisin

shprehjen e saj gjatë realizimit të poezisë romantike. Dialogimi me praktikat tipike

romantike në letërsinë botërore, i jep mundësinë të bëjë dallimet tipologjike të tyre, ku

thekson se janë pikërisht faktorët ndikues të jashtëm që nxisin romantikët të krijojnë

poezi që bartin elemente tipike të ndryshme.138

Mjeda gjen rrugën më të mirë:

shprehjes romantike i jep shprehje realiste. Dashuria ndaj atdheut nuk glorifikohet

pas bukurisë së tij, siç ndodh rëndom, por ai e do atë vend për atë që është: i prapa-

mbetur, i varfër, jo për hir të së kaluarës së tij, por për hir të së ardhmes (f. 112).

Kështu në realizimin e poemës I tretuni, ai për pos mjeteve artistike tashmë të

trajtuara në poezinë popullore dhe atë të traditës, evidenton si elemente spikatëse të

stilit origjinal të Mjedës objektivimin dhe bazën reale, të cilat rrisin shkallën e

përjetimit emocional.139

Analizon dhe zbërthen elementet140

me të cilat Mjeda realizon

zgjerimin e domethënies simbolike të poemës si kusht i ekzistencës së fjalës poetike.

Zhvillimi i prirjeve krijuese, qoftë në tematikë, vizion, mjete artistike janë për kritikun

tregues të dimensionit të ri të fjalës artistike në poezinë e Mjedës, të cilat realizohen

tashmë nga një këndvështrim e këndpërjetim i ri i realitetit dhe ndjenjës

njëkohësisht.141

Në këtë mënyrë, vetëdija e autorit strukturohet brenda tekstit në

përmasat e një vetëdije dinamike, prandaj synohet të evidentohet kërkimi i motiveve

tematike në tekst, nisur nga e veçanta për të arritur te më e përgjithshmja.

Struktura dhe domethënia edhe pse jo gjithmonë shfaqen si synim i kritikut, janë dy

elemente të cilat i sheh të lidhura në mënyrë organike me njëri-tjetrin.

Në pjesën e studimit, i cili i kushtohet poemës Andrra e jetës, leximi i kritikut

mbështetet në elemente të metodave fenomenologjike dhe hermeneutike.

Së pari, ai e vendos veprën në një progresion dialektik të leximit kritik, duke vënë në

dukje jo vetëm risitë që përmban, por edhe ngritjen e problemeve të ndryshme, në

kohë të ndryshme, nga lexues të ndryshëm, elementet bashkëkohore dhe ato

jobashkëkohore etj.142

Për këtë shtron shtyllat në të cilat do të mbështesë leximin dhe

interpretimin e poezisë te shenjat simbol: tragjedi, vorr, si dhe në strukturën

ndërtimore të saj, për të mbërritur te kuptimi dhe domethënia e shprehja e saj të

karakterizuara nga dendësia kuptimore dhe harmonia klasike e pjesëve më

tanësinë.143

Kritiku synon nga e veçanta të shkojë te tërësia, për të pasur rezultate të

përgjithshme për të gjithë procedenë krijuese të Mjedës, prandaj shprehet: Mandej

137

…sepse imagjinatën e tij e vënë në lëvizje bota e brendshme, kujtesa, tragjikja individuale e

shoqërore …malli i apshuem ndaj vendit, dashuria ndaj vendlindjes, f. 111. 138

Pranon që edhe krijimtaria e Mjedës, ashtu si e shumë shkrimtarëve shqiptarë, është e prirë drejt

lidhjes së jetës dhe fatit të vendit të vet, qoftë kur jetojnë jashtë apo brenda vendit. Për këtë arsye

shkrimet e tyre janë progresive dhe të mpleksura me elemente realiste në të shumtën rasteve, f. 111. 139

Po aty, f. 113. 140

Mjeda zgjanon domethanien simbolike të poemës, tue shprehë edhe shqetësimin e vet për shkak të

fatit të vendit: fjala nanë ka dy dimensione kuptimore: loke dhe Atdhe. Simbolit të përcjelljes së

ndjenjëssë tij i lutet: “Thuei. Për ty veç kishe ndrojë/ Thuei…por ça‟ti je pa gojë? E kjo asht fuqia e tij

e arritjes së dy qëllimeve, dy efektet, me degëzimin e të njajtës fjalë, të njajtës figurë poetike. Skaj

realitetit në vjershat e tij ekziston prore fikcioni si dëshmi e rrnimit të fjalës poetike, f. 113. 141

Po aty, f. 114. 142

Ann Jefferson, David Robey, Teoria letrare moderne, Albas, 2006, f. 200-203. 143

F. 116.

43

duke analizuar strukturën dhe konstruksionin e saj, s‟ka dyshim se do mundë të

kuptohet edhe veprimi kreativ i Mjedës edhe në vjershat e poemat e tjera.”144

Së dyti, Qosja operon me shtresën e njësive kuptimore-filozofike, duke veçuar dy

koncepte estetike filozofike të botëkuptimit dhe filozofisë së Mjedës: tragjiken e

ekzistencës individuale në kohë e mjedis të caktuar dhe ngadhënjimi i optimizmit të

qëllimit të jetës, dualitet ky që përmban fuqinë realiste e universale të poemës.145

Identifikon antitezën si mjetin artistik mbi të cilën shtrihet mendimi poetik dhe

ndërtohet baza e strukturës kompozicionale. Përcakton tri figura personazhesh, që me

individualitetin dhe kuptimin simbolik zgjojnë asociacione të shumëllojshme.

Zbërthimi i shtresës kuptimore –sipas Qosjes – përbën bazën poetike realiste dhe

njërin nga përbërësit që i jep vlerë të veçantë universale domethënies së saj. Mjete

artistike me funksion të veçantë përcakton: natyrën dhe kultin e saj, depërtimin në

botën psikologjike të personazheve, përdorimin e imazheve dhe figurave poetike,

larmishmërinë dhe teknikën moderne të ndërtimit të vargjeve sugjestive, gërshetimin

e epizmit me lirizmin të ngërthyer natyrshëm në strukturën e poemës, që sjellin

intensitetin dhe dramaticitetin e ngjarjes. Po kështu procedon me elementet

gjuhësore146

.

Secili element strukturor, pavarësisht përmasës, shihet nga Qosja si komponent

funksional i rëndësishëm i tërësisë, duke plotësuar jo vetëm pamjet e poemës, por

edhe aspektin kuptimor. Mbizotërimin e njërit prej elementeve,147

si në aspektin

përmbajtësor, ideor-tematik, ashtu edhe në atë strukturor, studiuesi e argumenton

duke u mbështetur më shumë në pikëpamjet, botëkuptimin, filozofinë jetësore të

Mjedës sesa në njësitë kuptimore që prodhon ligjërimi dhe gjuha e tekstit. Shprehja e

kursyer artistike, shihet gjithashtu si mjet nxitës148

që i shërben lexuesit për prodhimin

e kuptimit149

.

Kritiku zbërthen kuptimin dhe përdorimin e simboleve150

në funksion të ideve që

përcjell e interpreton, duke evidentuar si risi përdorimin e figurave konkrete, të cilat

nxisin asociacione të shumta, shkallën e lartë të ndjeshmërisë që e përshkon lirikën e

tij. Njeh si përftim të vlerës estetike përsosjen artistike të poezisë në plan formë

(përpunon vargun, strofë, pamjen vizuale të tyre), përdorimit të veçantë të fjalës e

fetishizimin e saj, shprehjes, muzikalitetin e vargut.

144

Po aty. 145

F. 117. 146

Evidenton veçori të gjuhës – fjalët kanë funksionin e vet dhe asnjana sosh nuk është përdorë si stoli

e kotë, shprehja është eliptike, në saje të sinkretizmit të elementeve lirike e narrative poeti ia shpie në

krye të pëmbledhë me asi intensiteti atë ngjarje të gjanë, të shquejë emocionin. Po aty. 147

I referohem këtu figurës së Zogës, element mbizotërues i veprës sipas Qosjes, shih f. 120-122. 148

F. 119. 149

Shënim. U jemi referuar këtu Teorive të Fenomenologjisë, Hermenutikës dhe Receptimit, Ann

Jefferson, David Robey, Teoria letrare moderne, Albas, 2006, f.188-200. 150

Është fjala për simbolet tipike të Lasgushit: anija, flamuri, gjeniu, nositi, f. 170.

44

1.4. Lasgushi

Te Lasgushi motivet mbizotëruese janë: poezia e peizazhit, poezia e erotike, poezia

filozofike.

Në poezitë e peizazhit, Qosja përveç zbulimit të teknikës krijuese të tyre, synon edhe

domethënien. Ndjeshmërinë ndaj natyrës, praktikë e njohur edhe në poezinë e traditës, 151

e lidh me karakteristika të Lasgushit poet si vrojtues, si shfaqje të Unit vetjak, më

tepër (peizazhi) “si gjendje të vetëdijes”. Përveç përjetimeve dhe ndjesive tipike

romantike dallon në këtë lloj poezie teknikën krijuese specifike: shfrytëzimin e

peizazhit si pretekst të nxjerrjes së konstanteve subjektive emocionale dhe si

prodhuese të një sërë asociacionesh152

. Me anë të kësaj teknike kjo poezi merr kuptim

e domethënie të gjerë simbolike, duke sjellë një praktikë të re krijuese sepse kërkon ta

europianizojë poezinë në përmbajtje, frymë, ide, motive, ngjyra e forma poezinë

shqipe153

. Njëkohësisht kritiku e synon domethënien nëpërmjet figurave simbole:

liqeni, deti, yjet; për të mbërritur në vetëdijen sociale dhe botën e poetit, 154

botë e cila

përcillet në mënyrë origjinale përmes cikleve jetësore.

Çdo motiv e trajton si njësi më vete dhe zbulon procedenë krijuese të secilit prej tyre.

Në poezitë erotike si motiv mbizotërues, Qosja, identifikon fjalët kyç me të cilat

procedon Lasgushi: malli, harmonia kozmike, peizazhi, dhe synon domethënien e

tyre. Rrugëtimi i kritikut për të zbuluar domethënien kalon nga nxitësit e frymëzimit e

deri tek aspektet gjuhësore me anë të të cilëve përftohet vlera estetike. Prandaj

thekson elementin frymëzues në kushte jonormale155

të këtij motivi, ndjenjën e

idealizuar e dashurisë etj.

Duke diskutuar në përgjithësi për aspektin përmbajtësor të saj (poezisë erotike)

identifikon elemente të tilla, si: mungesën e një fizionomie tipike të femrës, ndjenjën

e dashurisë si preokupim ekzistencial (i nxitur prej dëshirës që të përsiasë rreth saj),

dualitetin e trajtimit të ndjenjës: në plan universal dhe si shfaqje e erotikës rustike të

kulluet të fshatit shqiptar. Duhet theksuar që përmes kësaj së dytës, kritiku synon

evidentimin e individualitetit shqiptar në përjetimin e kësaj ndjenje.

151

Serembe, Naimi, Konica, f. 148. 152

F. 149. 153

F. 150. 154

njeriut të larguar sferave sociale, tëhuejsimi nga mjedisi, qyteti, format e normat e moralit të tij

bashkëkohor.peizazhi i tij asht i lëçitun elementesh sociale, ndonëse ai që e krijon i qaset pse e nxit

vetëdija sociale. Ai pezullon. Atdheu fizik përjetohet prej asaj largësie, prej guaskës, ndaj s‟dergjet

kush, s‟heq kush uriet, s‟pridhet kush nga prangat e pushtetit, s‟vdes kush nga skamja e mjerimi.

Mungon dhimba. Dhe domethania e poezisë sikur vihet në zgrip të ekzistencës. Por, ka arsyetim:

peizazhin e krijon poeti i pikëlluem. Ky peizazh ka domethanie simbolike” Lasgushi përcjell realitetin

jetësor në cikle jetësore, të cilat shprehin edhe dimensionin poetik të vetëdijes sociale të poetit– kjo

asht vetëdije e lartë e shprehur përmes simbolikës së peizazhit. Zbulon faktin se duke përdorur këto

elemente autori krijon botën e tij, dhe në të nuk lejon të depërtojnë kurrfarë problemesh të njerëzve as

të kohës së tij. Po aty, 151. 155

Qosja është i mendimit që frymëzimi në lidhje me këtë ndjenjë nuk vjen si ndjesi e përjetuar realisht

në përditshmëri, por në vetmi, si fryt i imagjinatës, f. 152.

45

Për të shpjeguar kultin e ndjenjës në plan universal Qosja niset nga poeti te vepra e

më pas përsëri te poeti. I mbështetur në teoritë psikanalitike, argumenton shkaqet

psikobiografike e sociale, 156

të autorit (Lasgushit) si rezultat i imagjinatës (i sheh si

forma/ shenja të zbulimit të pavetëdijes së poetit).

Gjithashtu, te ky motiv i poezisë së Lasgushit, shquan përdorimin e fjalës mall në një

formë dhe përmbajtje të ndryshme nga poetët e tjerë të kohës apo pararendësit e

tij157

duke e parë si shprehje të poetit i cili, i nxitur prej imperativësh të mbrendshme e

të jashtme…kësisoj ai në mënyrë të pavetëdijshme tenton t‟i kthehet realitetit... malli

si ndjenjë asht lektisje për atë që mungon…mall i njeriut që nuk e ka realizue esencën

e vet, kuptimin e vet ontologjik... njeriu i arratisun, i vetmuem, i mbyllun…158

. Duke u

mbështetur në teoritë psikanalitike poststrukturaliste, të cilat vënë në një raport të

veçantë ligjërimin dhe nënvetëdijen, studiuesi sheh përmes simboleve të tekstit poetik,

metaforën, metoniminë.159

Nga njëra anë e shtron fushën e kërkimit në psikologjinë e

krijimit (kujtimet, imazhet, mnemonike të autorit) dhe nga ana tjetër në shenjat letrare

që përmban teksti, duke i përdorur ato si teza vërtetuese të psikologjisë së krijimit e të

subjektit letrar.

Motivi filozofik është mbizotërues në poezinë Vallja e yjeve. Kjo poezi, e cila

konsiderohet nga studiuesi si sintezë e pikëpamjeve të poetit, organizohet në disa

plane. Dialogimi i tij (Qosjes) shtrohet në nivel ballafaques mes pikëpamjeve të poetit

dhe pikëpamjeve të veta (autorit dhe kritikut), pa marrë në konsideratë format e

prodhimit të kuptimit. Përveç se e shtron këtë diskutim në plan përmbajtësor, ai

(kritiku) është i mendimit që në aspektin kuptimor, poemthi nuk sjell përjetim estetik,

ndërkohë që vetëm evidenton elemente të ndërtimit formal, si: muzikaliteti e sonariteti

i vargjeve, me anë të të cilave në mënyrë specifike Lasgushi krijon përjetimin

estetik.160

Në një plan tjetër shqyrtimi, Vallja e Yjeve i shërben shpjegimit të

imperativit kreativ të poetit në aspektin social-psikologjik, si tendencë për tëhuajsimin

nga realiteti në të cilin jeton. Elementet vizuale të poezisë i sheh jo vetëm si elemente

procedeje artistike, por si vakuume të paplotësuara të ndjenjës së brendshme

erotike.161

Në poezitë si shfaqje e erotikës rustike të kulluet të fshatit shqiptar162

Qosja shqyrton

në një plan tjetër, konkretizimin e ndjenjës dhe frymëzimin, si vlerë estetike e shtuar e

traditës së poezisë popullore prej nga ndikohet. Duke i kushtuar vëmendje aspektit

përmbajtësor të këtij grupi poezish, ai zbulon detaje të cilat ndërtojnë kuptimin e saj:

figura, atmosfera, mjedisi, si dhe elemente të aspektit formal dhe funksionin e tyre,

dialogu, struktura simbolike e vargut, teknika e huazimit të vargjeve etj.

Elementi i fundit në vëzhgimin e kritikut rreth procedesë krijuese të Lasgushit është

trajtimi në mënyrë të veçantë i motivit të vdekjes. Qosja konstaton se është normale

156

I vetmuam, i tëhuejsuem nga vetja dhe shoqëria si nxitje e kthimit në realitet në mënyrë të

pavetëdijshme të asaj që i mungon. 157

Mall i mërgimtarit, mall i Serembes, a i Çajupit, Shirokës, f. 154. 158

Po aty. 159

metafora (dukuria e kondensimit, ku përfshihen disa përfytyrime në një të vetëm) dhe metoniminë

(zhvendosja nga një imazh në një tjetër, duke mbartur të shenjuarin). 160

F. 157. 161

Po aty, f. 158. 162

Po aty.

46

trajtimi i një motivi të tillë për një poet, i cili në gjithë krijimtarinë e tij ka folur për

fazat e zhvillimit të njeriut në planin fizik e psikik. Ai (kritiku) e synon kuptimin

përmes zbërthimit të përmbajtjes në plan të ideve dhe pikëpamjeve të poetit, duke

dialoguar me to. Përcakton dualizmin antonimik163

si shtyllë mbështetëse të

parashtrimit dhe ndërtimit të ideve dhe nocioneve dhe thekson stoicizmin dhe

optimizmin si prirje determinante karakterizuese të kësaj pjese të krijimtarisë, të cilat i

sheh të arsyeshme t‟i interpretojë nën këndvështrimin psikanalitik.

Përveç tendencës për të zbuluar kuptimin, për të analizuar dhe për të interpretuar, bën

edhe vlerësimin e poezisë së Lasgushit. Në drejtim të kësaj të fundit, mund të themi

që mbizotëron subjektiviteti i kritikut. Është e dukshme që e gjykon Lasgushin për ato

elemente, të cilat janë pjesë e koncepteve dhe sistemit të tij kritik. Ato kushtëzojnë

metodën dhe pikëvështrimin e më tej edhe vlerën e poezisë në mënyrë të njëanshme,

sepse studiuesi përveç formës së poezisë me anë të së cilës përftohet vlera estetike(e

madje për këtë vlerë të jashtëzakonshme kërkon që poezia e Lasgushit të ketë vendin

që meriton në letërsinë shqipe), pavarësisht se nuk fokusohet gjerësisht në gjuhën e

saj si akt ligjërimi, domethënia e të cilit përbën funksionin estetik të saj, është i

mendimit që poezia duhet të ishte e mbarsur me më shumë kuptim, 164

(kuptimi vjen

si element në nivel të ideve më shumë se sa realizuar në nivel të gjuhës) si element

thelbësor i saj.

1.5. Migjeni

Motivet kryesore të Migjenit janë mjerimi, vuajtja, vetmia dhe domethënia e saj,

figura e femrës, motivi i revoltës etj.

Studiuesi heton motivet mbizotëruese165

të trajtuara kryesisht në “Poemën e mjerimit”,

të cilën e sheh si veprën që përmban esencën dhe kuintsentencën e tanë asaj që trajton

në të gjithë krijimtarinë e tij në poezi dhe në prozë. Duke e përcaktuar si një poemë

me subjekt të nënkuptuar, sipas Qosjes mjerimi del si ide, kuptim dhe sintezë filozofike

e motiveve të tij, duke na orientuar në këtë mënyrë për këndvështrimin e vëzhgimit të

kësaj poeme në shtresën e njësive të kuptimit, ideve e të pikëpamjeve të saj filozofike.

163

Shënim. Qosja u referohet dualiteteve antonimike vuajtja-dashuria, vdekja-ideali, që do të thotë se

nocionet që përdor nganjëherë i polarizon. 164

Gjithashtu është i mendimit që ajo poezi nuk mbart vlerë filozofike, autori nuk zhvillon një sistem të

vetin filozofik, për Qosjen ai është mendimtar i dobët. Në poezinë e tij ai nuk hulumton marrëdhëniet e

njeriut me shoqërinë, e nuk ka si të shfaqë moralin e vet social. Porse, poeti asht i dëshpëruem nga

gjendja e përgjithshme shoqnore e kohës kur shkruente dhe kërkon kompezim në imagjinatë dhe në

mohimin me heshtje të asaj gjendje. Kur dikush s‟flet për ato që ndien e sheh, ose s‟guxon të flasë, ose i

mohon me qëndrimin e vet…poeti ynë pa mëdyshje s‟e don sistemin shoqnor të kohës së paraluftës dhe

s‟i zë me ngojë format e tij, por as nuk jep vizionin e asaj që imagjinon. Ai s‟ka utopi sociale. Mohimi

që i ban realitetit shtetnor monarkik nuk asht mohim në mënyrën e Migjenit, nuk asht mohim i njeriut

rebel, por vetëm i një të dëshpëruemi, i një apostati… Po aty, f. 162-163. 165

Qosja përmend në tërësi materien dhe motivet e Migjenit: mjerimi, skamja, vuajtja, përuljae njeriut,

shfrytëzimii tij në nivelet më të ulëta shoqërore, determinimi i njeriut nga skamja, pushteti, prangat

morale dhe feja. Po aty, f. 184.

47

E synon domethënien kuptimore duke ecur nëpër disa plane të poemës.166

Perceptimin subjektiv studiuesi e mbështetet në motivet mbizotëruese të demonstruara

përmes fjalëve kyç, - skamje, dhimbje - trishtim, të cilat shenjojnë sa qenie njerëzore,

dukuri shoqërore, marrëdhënie e ndjenja njerëzore njëkohësisht. Merr në analizë të

gjithë treguesit, format, shkaqet dhe pasojat e shpërfaqjes së tyre dhe të ndjenjave që

ajo përcjell dhe bën interpretimin e dukurisë sipas këndvështrimit të tij.

Erudicioni i gjerë si studiues i afron atij mundësinë të dialogojë me filozofë e teori

filozofike, koncepte të sociologjisë apo të historisë.167

Sigurisht e bën këtë në kuadër të

letërsisë, sepse merr në konsideratë modele letrare (personazhe) të shfrytëzuara nga

autori.168

Evidenton tipat njerëzorë, të cilët tërheqin vëmendjen e poetit dhe i përdor si

lëndë të parë për të ndërtuar veprën e tij. Ndër to shquan figurën e femrës dhe atë të

fëmijës si figura ikonë në krijimtarinë e Migjenit në trajtimin e të cilave, ndryshe nga

shkrimtarët pararendës, shquhet për origjinalitet.169

I përshkruan si personazhe,

zbërthen teknikat, ndërtimin dhe interpreton kuptimin e tyre, 170

të gërshetuara me

qëllimin e autorit dhe me këndvështrime individuale subjektive: “këtu duhet dallue

dëshirën dhe bindjen e poetit nga ‟pjesa e tij fataliste‟”, ngaqë Migjeni shkruen për

shkak se mendon për të nesërmen e këtyre vogëloshëvet e, madje krijon edhe vizionin

e ardhmënisë së tyne. Sepse, ai do të donte që fëmijt të jenë e vetmja“klasë e

priviligjjuar”sikundër janë sot në Shqipëri”171

Për të dhënë një interpretim të plotë për

figurën e femrës Qosja ngre diskursin në teoritë psikanalitike:“psikanalitikët rëndom

thonë se imperativit të seksualit i prin njifarë droje, ndërsa te Migjeni ndodh e

kundërta: mbas këtij imperativi çfaqet frika nga fundosjet e matejshme sociale”, duke

i parë figurat që zgjedh si metafora (kondensim) të shprehura përmes ligjërimit në

tekstin letrar.

Studiuesve në dukje pozicionin e shkrimtarit ndaj figurës së femrës duke e

argumentuar dhe mbështetur qëndrimin e tij në këtë këndvështrim: Migjeni e

mëshiron femrën sepse ajo asht një kens këso bote; identifikohet me vuejtjet e saj,

sepse edhe ajo duhet të japë frytin e vet...gruaja e veprës së Migjenit nuk i çon në

166

Shënim. Sipas Migjenit, mjerimi asht nji kuptim i gjanë me dimensione që kapin sferat e ndryshme

nëpër të cilat realizohet qenia njerëzore. Mjerimi shfaqet në forma e ngjyra të ndryshme: edhe në

pamjen e njeriut, edhe në mënyrën e jetesës, edhe në nivelin e rezonimit mental, edhe në veprimet e

përjetimet... mjerimi trashëgohet: te prindët e vorfën... vrazhdësi e veçantë janë pasojat e tij... prej

këndej poeti kalon në sferën e moralit …, f. 185. 167

Shënim. I referohet Engelsit: Engelsi ka thanë: “Që të eliminohet e keqja, duhen kërkue shkaqet e

saj” edhe Migjeni e di kët parim të filozofisë marksiste… në të vërtetë e keqja sociale nuk vjen veç, ka

shkaqet e veta shoqënore dhe asht pasojë e strukturës së një shoqenie…, f. 186. 168

Nushi, Babai janë personazhe të veprës së Migjenit…flora njerëzore e veprës së Migjenit asht e

ndame në dy taborre, ndërsa profile të mesme nuk ka... në njërën anë janë skamorët, lyprakët,

prostitutat, fëmijët e venitun, kurse në anën tjetër vijnë zotnitë, klerikët, intelektualët reakcionarë,

deputetët, ministrat... f. 186, 187. 169

Bukuria e portreteve femërore te Migjeni nuk asht atributi i lumturisë, por përkundrazi, atribut që

sjell katandisjen morale dhe katastrofën psikike. Bukuria i stolis femrat në rini, ndërsa tevona bëhet

shkaktare e e shëmtisë së tyre fizike dhe morale, poeti njeh vetëm bukurinë utilitare –si bartësi, ashtu

edhe konsumatori i saj e konsiderojnë dobiprurëse…f. 189. 170

Po aty. 171

Po aty, f. 189.

48

dashuri, ajo është mantenutë. Mirëpo tek ai bie poshtë teza e natyralistëve se atavizmi

erotik trashëgohet, se asht imanencë e gjakut të femrës...etj.

Në çështjen Domethënia poetike e vuajtjes dhe e vetmisë, kushtuar ciklit të fundit të

krijimtarisë së tij(Migjenit), qëllim i kritikut është - domethënia poetike- e cila

përftohet nga materiale të huazuara prej një realiteti jetësor personal të autorit.

Arsyeja e kësaj përzgjedhje është të tregojë se: në këtë cikël Migjeni i jep shprehje

përjetimit dhe tensionit subjektiv.

Është tipike për të të marrë në analizë qëndrimin e poetit ndaj vuajtjes dhe vetmisë si

ndjesi dhe përjetime nxitëse për trajtimin e motiveve të tilla, si dhe të shfaqë interes

për të kërkuar shkaqet e prodhimit të ndjesive në realitetin social, shpirtëror dhe fizik

të poetit.

Duke ecur nëpër rrugën e përjetimit të poetit, i cili ndodhet i koduar në tekst i

evidentuar me anë të shenjave të tij dhe shprehjes artistike, Qosja synon vetëdijen e

poetit dhe të kuptimit të poezisë. Dhimbja si substancë nistore për përjetimin artistik e

ka burimin në ndjenjën spontane, të sinqertë, të thellë, e cila lidhet me kontradiktën që

mbart në vetvete: nuk asht vuejtje e njeriut pse i kalon rinia dhe ngadalë i afrohet

pleqëria, as vuejtje pse jeta sjell si finale vdekjen. Ajo asht vuejtje për shkak se nji jetë

e porsafillueme do ta këpusë sëmundja mu në nisjen e saj. 172

Gjithashtu i bashkëngjit edhe elemente sociale, të cilat gërshetohen me Unin e poetit,

për të ndërtuar një trajtë të revoltës dhe jo për të shkuar drejt pesimizmit. Në fakt

Qosja merr në konsideratë mënyrën si poeti e ndërton vlerën estetike – të bukurën

nëpërmjet së vërtetës dhe konkretes – fuqia e së cilës qëndron në sinkretizimin e të

kundërtave: të dhimbës- revoltës, dashurisë- urrejtjes, mohimit - shpresës.173

Vetmia si motiv dhe ndjesi e preferuar e poetit, e cila sipas tij(Qosjes) i jep mundësi të

përsiasë rreth problemeve shoqërore, të gjurmojë në tekst në të gjitha shenjat dhe

burimet që të çojnë tek ajo. Ndërkohë që të njëjtën vëmendje i kushton qëndrimit të

Migjenit ndaj motivit erotik te tregimi “Pak poezi”. Duke dialoguar me teorinë

psikanalitike të Frojdit rreth raportit mes kreacionit dhe erotikës(e shfaqur në formën

e ndjenjës së shtypur shpërfaqet në krijimin letrar si figurë – metaforë ), studiuesi bën

interpretimin se njeriu i Migjenit i parealizuar në shoqëri asht i shkoqur edhe prej

vetes në dashuri.174

Prandaj në këtë kuadër kritiku ndjek me kujdes rrugëtimin e poetit nga identifikimi i

motiveve kryesore, tek ajo çfarë e frymëzon, dhe në fund realizimin e aktit të

shprehjes artistike përmes fjalës, prandaj shprehet: Poezia si akt veprimi tani bahet

akt pësimi shpirtëror, meqë poeti identifikohet me motivet e veta të frymëzueme nga

dështimet jetësore. Veprimi i tij asht akt flijimi”

Ballafaqimi i të kundërtave: e vjetra me të renë, tëhuejsimi i individit, optimizmi

kundrejt pesimizmit, revolta dhe projektimi i një figure njerëzore të re, praktika të

ndryshme nga ato pararendëset, qoftë brenda krijimtarisë së tij, qoftë brenda

krijimtarisë së traditës shihen nga Qosja si teknika me anë të të cilave poeti realizon

172

Po aty, f. 192. 173

E vume në kordinatat psikologjike – sociale, kjo ndjenjë realizohet si zbritje e tensionit të

mbrendshëm dhe si akuzë drejtuar faktorëve të jashtëm, f. 193. 174

Po aty.

49

angazhimin e tij social. Ai e vendos poetin në rolin e prijësit “mesianizmit

migjenian”, i cili shihet si burim potencial idesh për ndërtimin e një realiteti të ri si

kundërvënie, si revoltë dhe mohim i realitetit të vjetër shoqëror.

Kritiku e identifikon këtë praksis të ri të shprehur përmes figurave poetike:ndërsa në

një anë vijnë metafora dhimbje, skamje, terri, zije, dëshpërimi, në anën tjetër vijnë

metafora naltësie, drite, dielli, dite, ardhmënie, shprese, 175

në titujt e poezive në të

cilët identifikon shenja se njeriu i Migjenit është i shqetësuar, figurat poetike nuk

shprehin atmosferë horizontale, por vertikale.

Vlen të theksohet që ky grup poezish shihen nën një këndvështrim dhe interpretim

ideologjik duke e justifikuar se këtë prirje dhe disponim social të poetit ishte vetë

koha që e prodhonte.

Migjeni – konstaton Qosja – duke përsiatur për të kaluarën gjykon edhe të tashmen,

bashkëkohësinë e tij. Ai e liron njeriun prej fetishesh të ndryshme jo vetëm duke

rrënuar, por edhe duke ndërtuar:në vend të fikcionit të idhullit të rrejshëm ai ndërton

njeriun e moralit social, ndjesës, akcionit, vetmohimit, ndërgjegjes së lartë shoqërore.

Për nji shkrimtar të angazhuar sikundër ishte Migjeni, dhe për nji kohë sikundër ishte

ajo në të cilën jetoi e shkroi ai, kjo asht përpjekje e domosdoshme: tue leçitë njeriun e

nji bote të caktueme shpirtërore duhet t‟i krijosh botën tjetër në daç që ai të të besojë

e të bëhet ithtar i idealit tënd176

.

Angazhimin e poetit, e identifikon në përcjellje të ideve për krijimit të njeriut të ri, me

lirimin nga trashëgimia religjioze, si kusht për përvetësimin e ideologjisë së re. Në

poezinë “Të lindet njeriu” studiuesi zbulon kredon revolucionare të Migjenit, por

njëkohësisht e sheh edhe si formë të tjetërsimit të qenies njerëzore. Rëndësinë e

poezisë nuk e sheh në plan të vlerës artistike, por në drejtim të domethënies dhe ideve,

referuar kundrejt të gjithë veprës së shkrimtarit.

Për të analizuar pikëpamjet e tij (Migjenit), dialogon me pikëpamjet filozofike të

Mbinjeriuttë Niçes. Teza që mbron është “Migjeni nuk ka as nuk mund të kishte

pikëpamje niçeane mbi njeriun” duke ndjekur një mënyrë të tillë argumentimi:

Përcakton objektin – duhet shikue mirë në tanësi veprën e tij; evidenton qëllimin;

duhet ba përpjekje depërtimi në qenësinë e saj, vë në dukje mënyrën dhe mjetet:

duhet hyrë në filozofinë sociale të kësaj vepre, duhen analizuar mjetet poetike, për të

mbërritur në rezultatet e kërkimit: pikëpamjet e tij nuk mund të sillnin tek glorifikimi i

rolit të individit në arenën historike.

Për të ndërtuar opinionin e tij u referohet edhe vetë shënimeve të Migjenit dhe

ndërmerr si hap heqjen e vijave paralele mes mbinjeriut të Niçes dhe mbinjeriut të

Migjenit, dukë vënë në dukje dallimet mes tyre: Ai nuk duron kurrfarë barazie

ndërmjet njerëzvet dhe nënçmon “njeriun e vogël” të cilin aq e donte dhe e

mëshironte Migjeni....Migjenit nuk i duhet njeriu i tillë dhe asht gabim i madh të vihet

farë lidhjeje qoftë imagjinative ndërmjet njeriut të tij dhe demonit të pashpirt pa

ndërgjegje e pa moral të Niçes. Poeti ynë nuk glorifikon fuqinë, as satanizmin, por i

mohon këto në tërë veprën e tij etj. Në këtë dialogim të dyfishtë mes pikëpamjeve të

175

F. 198. 176

F. 199.

50

Migjenit dhe të Niçes, Qosja shpalos edhe pikëpamjet e tij referuar kësaj dukurie.

Mbinjeriu i tij asht njeri i trollit, i problemeve dhe krajatave e idealeve të fshatarit

dhe punëtorit shqiptar. Ai njeri është vetëdije e kësaj mase....njeriu i tij është

mbinjeri, jo pse sintetizon virtyte kontradiktore po pse sintetizon vullnetin e

masës....ka ideale që rrjedhin prej të tjeravet kushte s‟mund të ketë kurrfarë përkimi

me atë niçean. Është pris me nji mision të lartë social e shoqëror - me misionin e

çlirimit të qenies njerëzore nga determinatat e shoqërisë borgjeze. Vetëdija e njeriut

të Migjenit asht e lartë, asht vetëdije socialiste, kurse e njeriut të Niçes asht vetëdije

individualisti, e egoistit dhe borgjezit. Migjeni e krijon njeriun e ri që të ndërtojë, e

Niçe e krijon mbinjeriun vetëm që të rrënojë... etj.177

Pasi realizon shtrirjen paralele të pikëpamjeve të tyre(Niçes e Migjenit), kritiku e

drejton vëmendjen te poezia “Trajtat e mbinjeriut”, të cilën e vëzhgon në plan ideor

duke i dhënë rëndësinë më të madhe (gjashtë strofat e para duen të japin gjendjen

sociale e ekzistenciale të njeriut të asaj kohe; në to ndihet absurdi, nji kotësie e

përpjekjesh të njeriut që nuk mund të jetë i lumtur derisa asht i shfrytëzuem, nuk mund

të gëzojë jetën derisa çdo përpjekje e tij përfundon në interesin e të tjerëve...porosia e

fundit e poetit asht:jetë e re lindet me vdekjet e njeriut dhe me kët mendim paradoksal

spiegohet edhe ideja e mbinjeriut: e keqja tue u rritë e shtue, e mohon dikur vetveten

dhe në këto çaste shquhet mbinjeriu sintezë aspiratash të gjana. Kjo ide e poetit,

marrë në kuptimin e saj të ngushtë, çfaq shpresën e njeriut revolucionar, njeriut

vetëdije e morali të lartë, të pjekun në luftën e kundërthënieve, çfaq shpresën ndaj

njeriut të kalibrit të Leninit; por në kuptimine gjërë mbinjeriu i Migjenit është jo

individ, por fuqi kolektive shoqërore- fuqia e proletariatit).

Në këtë interpretim kritiku edhe pse premton qenësinë e veprës, përqendrohet

kryesisht në filozofinë sociale dhe në pikëpamjete poetit, pa iu kthyer përdorimit dhe

realizimit në mënyrë të mirëfilltë të mjeteve poetike. Duhet shtuar që interpretimi i tij

nuk i shpëton dot këndvështrimit ideologjik, duke bërë interpretime jashtëletrare.

Ndryshimi dhe e veçanta, duke dalë nga automatizimi i zakonshëm, me të cilin jemi

mësuar ta shohim metodën realiste në të cilën krijon autori(Migjeni), vihet në dukje

nga Qosja si elementi specifik, me të cilin ai përfton vlerë artistike dhe estetike në

krijimtarinë letrare. Realizmi i tij është subjektiv, i cili ka shtuar intensitetin

emocional të poezisë së tij, ndërsa prozën e dëmton shpeshherë.

Nuk është hera e parë që ai shpreh mendimin e tij se, nësevepra letrare mbështetet në

botëkuptimin dhe pikëpamjet filozofike të autorit, kjo është një vlerë e shtuar e

veprës, sepse kritiku në bazë të kërkimit tematologjik shtron kërkesën për letërsi të

ideve.178

Shquan fuqinë e ndjenjës te Migjeni, edhe pse vepra e tij në të vërtetë është

sendërtim artistik i ideologjisë së tij.

E ndërsa në drejtim të praktikës së metodës kritiku, mbështetur në elemente të

parimeve të formalizmit, shquan në veprën e Migjenit ato elemente që bëjnë

177

F. 203-204. 178

Kritiku është i mendimit se poezitë e Migjenit janë më të bukura se sa skicat e tregimet e tij. Sikur

skicat të mbruheshin me botëkuptimin si shtresë filozofike e tyre, dhe kështu të përgjithësoheshin të

veçantat, prozatori do të sillte rezultate më të mëdha artistike, f. 215.

51

diferencën (tjetërsimin)179

dhe i konsideron si vlera, teknikat me të cilët realizon

tjetërsimin e që bëjnë të mundur të prodhohet letrarësia nuk i trajton nën të njëjtat

parime. Të tilla si: Trajtimi i motiveve të njëjta shpeshherë të përsëritura; përdorimin

disi të njianshëm të realitetit si material i domosdoshëm, me të cilin shkrimtari nis

punën e tij, i kundruar nga një kënd specifik dhe i shprehur me të njëjtin ton dhe të

njëjtat kuptime; personazhet të cilët ravijëzohen në mënyrë sipërfaqësore, pa

depërtuar në botën e tyre psikologjike e pa u ngritur në nivelin e tipit letrar; prirjen e

Migjenit për të gërshetuar elemente të rrëfimit me trajta të mendimit eseistik të autorit

mbas çdo tregimi ose skice ai jep mendimin e vet si epilog i asaj që është thanë...180

;

skicimi i materialit në prozë; mungesa e peizazhit; veprat e tij janë të papërfunduara,

(pa u dhanë trajtën definitive) etj. duke i vlerësuar si të meta të krijimtarisë.

Duhet theksuar se vihet re tendenca e studiuesit për të skematizuar teknikat krijuese

të përdorura nga shkrimtari. Mungesa e elementeve të caktuara brenda veprës, shihet

si e metë dhe jo nevojë e brendshme e tyre për t‟u zhvilluar në kundërvënie me

traditën për të vënë në dukje tjetërsimin kundrejt automatizimit të formës dhe

përmbajtjes. Në fakt studiuesi nuk e vë në dukje tjetërsimin që mbart mes tyre kjo

teknikë në vetvete, jo vetëm si praktikë që i nënshtrohet parimeve të ndryshme

krijuese, por edhe përdorimi i materialit gjuhësor dhe përftimi i vlerës estetike dhe

artistike të saj, në drejtim të imazheve që përcjell dhe përjetimit artistik, përbën

gjithashtu diferencim. Nga kjo pikëpamje Qosja është i mendimit që, krijimtaria e

Migjenit në disa drejtime nuk përbën risi apo nuk shquan elemente të tjetërsimit,

madje, duket se e sheh si një prodhim të realitetit nga praktika mimetike e ngjashme

me natyralizmin, sepse jeta që pasqyrohet në veprën e Migjenit, nuk është integrale,

por e paraqitur vetëm në një anë, duke i munguar dendësia dhe kuptimi i thellë

jetësor. Në ditët e sotme në disa nga përfundimet e mësipërme duhej pranuar e

kundërta.

Nga sa më sipër, për të mos nxjerrë përfundime të pabazuara, lindin nayrshëm

pyetjet:

Cili është synimi i Qosjes?

A e synon Qosja letraren?

Si e vë në dukje prodhimin e letrares?

Është e qartë që synimi i Qosjes është procedeja krijuese e shkrimtarit si rezultat i

vetëdijes. Ndërkohë që letrarja dhe prodhimi i saj nuk përbëjnë synim në vetvete, ato

shihen si pjesë e procedesë. Substanca nistore e kërkimit të kritikut nuk nis nga akti i

ligjërimit, forma e gjuhës dhe automatizimi i saj, funksioni estetik i përftuar, por ajo

nis si proces i brendshëm nga nënvetëdija në vetëdije dhe të gjitha elementet e tjera të

përdorura si mjete dhe teknika, janë në funksion të asaj çfarë prodhon vetëdija.

Prandaj përfundimet që sjell Qosja janë në vetvete kontradiktore.

179

Duhet theksuar që këto elemente më shumë u përkasin teknikave krijuese se sa gjuhës dhe

tjetërsimit të saj. 180

Sheh dobësi të metodës krijuese, me mjete realiste shkrimtari nuk është në gjendje të depërtojë

thellë, sa të mos ketë nevojë të ndërhyjë gati në fund të të gjitha prozave të tij. Mendimi i tij ekspozohet

në fund, sepse autori nuk ia del të bindë lexuesin me objektivitetin e vet.

52

1.6. Esad Mekuli

Tek Esad Mekuli klasifikimi i krijimtarisë, i mbështetur në periudhat historike, s‟bën

gjë tjetër veçse orienton lexuesin në rrafsh tematik të veprës dhe e shtron diskursin në

parime jashtëletrare për vlerësimin estetik të saj. Ndërkohë që koncepte të përmbajtjes

dhe të formës, si: dendësia e fjalës, larmishmëria e motiveve, forma e realizuar, vendi,

koha kur analizohet vepra e një shkrimtari dhe i caktohet vendi në letërsinë shqipe,

përdoren në mënyrë kaotike pa specifikuar qartë objektin, qëllimin dhe funksionin e

përdorimit të tyre. E klasifikon krijimtarinë e tij në tri pjesë që kapin tri periudha të

jetës historike të popullit: periudhën e paraluftës, të luftës dhe të mbasluftës.

Diskursi i Qosjes, i paralajmëruar edhe nga titulli Lajtmotivi i skamjes, shtrohet në

rrafsh tematik. Bazën tematike mbizotëruese të krijimtarisë së Mekulit, kritiku e sheh

tek intenca e autorit -identifikimi me shumicën të trajtuara sa në sinkroni brenda vetë

traditës dhe kontekstit të saj, aq edhe në diakroni në rrafsh universal.181

Ky qëllim dhe

kjo praktikë, sipas tij, interpretohet si mundësi për të zgjeruar dimensionet e

domethënies së poezisë së Mekulit dhe shton koeficientin e saj human, ndikon në një

konturim të ri jetësor dhe në rindërtimin e marrëdhënieve njerëzore.

Po në vazhdën e evidentimit të karakteristikave të procesit krijues, ai vëren si cilësi të

praktikës së autorit: mendimet më progresive të letërsisë sociale.182

I gjithë diskutimi

shtrohet mbi bazën e pikëpamjeve të poetit, pa iu referuar në mënyrë konkrete poezive

dhe kuptimit të tyre.

1.7. Enver Gjerqeku

Tek Enver Gjerqeku konstatimi i sjellë me anë të titullit në rrafsh të tematikës, ndiqet

nga një përshkrim i mbështetur në motivet kryesore të krijimtarisë së Gjeqerkut, të

cilat janë: motivi i kujtimit, dashurisë etj.

Në poezitë me motiv përkujtimin e së kaluarës, si: të fëmijërisë, prindërve, luftën-

specifikon realizimin e tyre si burim i ndjenjës së dhimbjes, ekzaltimit dhe etikës së

lartë të njeriut. Vlerësimi i Qosjes mbështetet në pikëpamjet e poetit ndërkohë që

kuptimin dhe domethënien e synon në plan ideor pa u mbështetur në analiza të

prodhimit të tyre. I ndërgjegjshëm që ky është motiv, rëndom i trajtuar në letërsi, i

shprehur dhe i përjetuar në forma të ndryshme si ndjenjë universale, kritiku e ngre

diskursin në plan të përgjithshëm për të shkuar tek e veçanta, duke konstatuar:

perceptimin romantik dhe përsiatjet modeste rreth këtij fenomeni, që aspirojnë të

181

F. 230. 182

Po aty.

53

japin farë mendimesh e maksimash jetike, edhe pse nuk i mungon origjinaliteti.183

Poezitë me motivin social gjithashtu i shquan të karakterizuara nga prania e ndjenjës

melankolike. Ndër këto poezi veçon “Sofra”, si simbol të kolektivitetit familjar, si

mjet poetik që përcjell idetë e autorit, Klithjet e zezakut, Për nji grusht andrra –

tematika të të cilave shpërfaqin njeriun me problemet e tij individuale, morale, etike,

ekzistenciale.

Ndërkohë që në poezitë me motive të natyrës, përveç interesit që tregon për realizimin

e procedesë krijuese, evidenton përdorimin simbolik të këtyre elementeve në

marrëdhënie me njeriun. Qasja e Qosjes edhe për këtë motiv vjen në plan ideor,

funksioni i të cilave shihet të përcjellë dhe t‟i shërbejë etikës, moralit, të depërtojë në

qenësinë e ekzistencës së njeriut.184

Studiuesi synon format e prodhimit të kuptimit, të

cilat i shqyrton duke u mbështetur në pikëpamjet e poetit, edhe pse ai merr në

konsideratë teknikat dhe mjetet me të cilat Gjeqerku procedon. Zhvillimin e tyre

kritiku e sheh si një proces në të cilin gërsheton njëkohësisht zgjerimin e fushave të

frymëzimit, përdorimin e mjeteve të reja të shprehjes, si rezultat i të cilave zgjeron

fushat e kuptimit185

.

2. Qasje stilistike (forma dhe gjuha)

Përveç larmishmërisë së metodave të përdorura në drejtim të objektit të kërkimit,

vlen të theksohet se ato lidhen sa me poetin, aq edhe me poetikën e krijimit. Në fakt

Qosja i nisur nga premisa të ndryshme vëzhgimi, si ato letrare po aq dhe

jashtëletrare, shpërfaq tendencën për ta vëzhguar procedenë krijuese në të cilën

hulumton, shqyrton gjuhën, të cilën e trajton si mjet stilistik në bazë të së cilës

shprehja artistike përfton vlerë estetike (por jo si akt ligjërimi e komunikimi, i cili në

saje të domethënies së përftuar, mbart funksion estetik). Kryesisht procedon duke iu

referuar në pamje të përgjithshme karakteristikave të stilit, ashtu siç analizon në

mënyrë të veçantë shprehjen gjuhësore të poezive të ndryshme, e më rrallë elemente

formale të vargut.

Te Serembe kritiku nuk merret në mënyrë të veçantë me gjuhën, as me përpunimin

artistik të saj, por e vështron në kontekstin e përgjithshëm të krijimtarisë së poetit, si

pjesë e stilit të tij, sepse është i mendimit që poeti nuk shquhet për një përpunim

gjuhësor të poezisë përveç intuitës së lindur që e karakterizon.

Edhe tek Naimi nuk i kushton vëmendje të veçantë gjuhës e formës. Ai i trajton si

çështje të përfshira brenda motiveve mbizotëruese të krijimtarisë së Naimit. Forma e

poezisë dhe elemente të caktuara stilistike, si figurat artistike, i sheh në funksion të

shprehjes së ndjenjës.

Te Mjeda vlerësimin për poetin e mbështet kryesisht në vlerën që i jep fjalës poetike

dhe shprehjes artistike, formave të reja e të larmishme të poezisë në tërësinë e veprave

183

Dialogje me shkrimtarë, f. 260. 184

F. 279. 185

F. 276.

54

të bazuar në gjallërinë jetësore. Zhvillimi qeniesor i poetit,186

sjell zhvillimin e

procedesë artistike dhe të poetikës së tij.187

Këto dy procese janë të lidhura në

marrëdhënie varësie me njëri-tjetrin, vizion ky edhe i vetë Qosjes kritik. Format e reja

që lëvron Mjeda janë tregues për të jo vetëm i ndikimit të kontekstit letrar e kulturor,

por edhe tregues i evoluimit të koncepteve dhe vizioneve të poetit rreth poezisë dhe

formave të saj ku me anë të dendësisë së shprehjes kërkon t‟i japë mendimit trajtën

më të përshtatshme.188

Për këtë arsye, referuar specifikave të poetikës së Mjedës, ai e

shqyrton në këndvështrim diakronik duke përcaktuar pozicionimin e tij(Mjedës) si

poet përkrah pararendësve dhe pasardhësve. Si përkrahës i idesë që poezia, ashtu si

poeti, është produkt i kohës në të cilën jeton dhe i trajtave të saj, kritiku formën e

veçantë të poezisë e sheh nën këtë këndvështrim. Për të kuptuar plotësisht vlerën e

saj(poezisë), ndien të nevojshme ta vendosë brenda kuadrit në letërsinë shqipe të

traditës dhe atë huaj.

Trajtat poetike që përcjell poezia e Lasgushit argumentohen nga Qosja si vazhdimësi

e formave të traditës e njëkohësisht edhe si risi e pararendëse e formave moderne në

letërsinë shqipe, ndërkohë që me letërsinë botërore ky zhvillim nuk qëndron në të

njëjtin raport. Ndërsa përpunimi gjuhësor artistik është armë e fuqishme e tij.Për të

shkruar drejt procedesë krijuese të Lasgushit, vëzhgon jo vetëm formën, por edhe

elemente të njohura për të si ndikime formale dhe filozofike origjinale.189

Për kritikun

ato çojnë në krijimin e tërësisë së poezisë, duke identifikuar edhe specifika të tyre, të

tilla si: ndjeshmëria dhe frymëzimi, që mbështeten në baza të traditës, 190

pikëpamjet e

tij klasiciste ndaj kuptimit të jetës dhe vdekjes191

, elementet dekadente me interesimet

e tyre drejt simbolit dhe krijimit të poezisë simbol, botëkuptimi anakronik kundrejt

nivelit teoriko-estetik të kohës, 192

materialin gjuhësor si element i përsosjes së

shprehjes, idetë me elemente të filozofisë ekzistencialiste, të cilat kanë sjellë

kompleksitetin e poezisë së Lasgushit. Për këtë arsye e vlerëson poezinë e Poradecit si

shfaqje hibrid i së resë me të vjetrën duke vënë në dukje dialektikëne zhvillimit

spontan të letërsisë shqipe. Gjithashtu konstaton mungesën e angazhimit në poezinë e

Lasgushit, të vënë re te shkrimtarët e tjerë bashkëkohës, dhe sjelljen e formave të reja

të cilat çuan më tej eksperiencën krijuese të poezisë shqipe. Në këtë mënyrë kritiku

sheh trajtën e poezisë në zhvillim dialektik me kohën, duke na vënë dukje

marrëdhënie shkak-pasojë të dukurive.

Ai (kritiku) e vlerëson interesimin e poetit ndaj gjuhës në dy drejtime:

1. në drejtim të zhvillimit dhe pasurimit të saj,

186

Megjithatë, si poet Mjeda ka pësue ndryshime të cilat ia ka diktuar qenia e tij shoqërore dhe

politike... f. 129. 187

Kështu elementet e para të shprehjes së tij simbolike kompletohen formalisht në një fazë më të

vonë... f. 130. 188

Me tingëllimat përqafon poetikën e simbolistëve. Kështu del që ai qëndron në trekëndëshin

romantizëm, realizëm, simbolizëm. 189

F. 142. 190

Përkrah sensibilitetit dhe frymëzimit Lasgushi asht poet romantik, anipse jo konsekuent deri në

fund. I tillë asht ndaj të kaluemes historike, ndaj natyrës, dhe ndaj erotikës... f. 141. 191

Ndërkaq ndaj kuptimit të jetës dhe ndaj vdekjes pikëpamjet e tij janë të nji natyre klasiçiste, f. 141. 192

Në poezinë e Lasgushit mund të pikasen edhe botëkuptime plotësisht anakronike që nuk puthiten me

nivelin teoriko-estetik të kohës dhe të literaturës tonë.

55

2. në drejtim të përpunimit të shprehjes artistike në poezi.

Ky orientim i tij përcaktohet nga Qosja si ndikim nga letërsia dhe shkrimtarët e

traditës dhe simbolistët.193

Specifika e procedesë krijuese në drejtim të përpunimit të

gjuhës dhe shprehjes artistike sipas tij, është përdorimi i simbolit të gjetur me

mjeshtëri në gjuhën tonë.194

Për kritikun shkalla më e lartë e vlerës artistike dhe

estetike e një poezie realizohet në harmoni të plotë mes përmbajtjes dhe formës. Te

Lasgushi vetëm një grup të caktuar poezish195

ai (Qosja), sheh një përdorim

funksional të simbolit në lidhje me kuptimin, ambivalencat që përftohen nga

përdorimi i gjuhës etj. Ndërsa në pjesën më të madhe të krijimtarisë, konstaton që kjo

marrëdhënie nuk është në raporte të balancuara, prandaj mbizotërimi i formës për

kritikun përbën të metë të poezisë së tij. Për këtë arsye Qosja e vlerëson krijimtarinë e

Lasgushit si poezi që nuk sjell risi në aspektin përmbajtësor.196

Përdorimin e trajtave

të veçanta poetike, mbizotërimin e efekteve pamore, 197

si rezultat i ndikimit të

tendencave eksperimentale poetike të kohës: simbolizmit dhe parnasizmit, është prirje

krijuese mbizotëruese e poetit: të kujdeset për rimën, melodinë, diksionin, ritmin.

Prandaj për hir të efektit muzikor meriton vendin e vet në letërsinë shqipe.198

Për hir

të efektit muzikor ai sakrifikon çdo gjë tjetër: kuptimin, tensionin e përgjithshëm,

figurat. Këto elemente e orientojnë kritikun ta shohë Lasgushin si autor estetik i cili

artin e bënte për art.

Te Migjeni kritiku mjaftohet vetëm me përcaktimin e përdorimit të figurave artistike

në plan vertikal, përdorimin e ironisë dhe satirës (të cilat për shkak të angazhimit

emocional të autorit ngrihen në nivelin e sarkazmës) dhe përpunimin e formës së

vargjeve, të cilat shquhen për konceptim origjinal.

Ndërsa te Mekuli aspektit gjuhësor dhe formës së poezisë i kushtohet vetëm fare pak

vëmendje, edhe kjo e vendosur në plane krahasuese me krijimtarinë e Migjenit me të

cilin konstaton pika të përbashkëta ngjashmërie.

Gjerqeku kujdeset mjaft për gjuhën, për fjalën si njisi poetike të vargut, andej e

qëmton me kujdes dhe e ven në vendin ku mund të krijojë efektin ma të shquem dhe ku

puthitet me materialin tjetër semantik.199

- pohon Qosja. Gjithashtu e tërheq

vëmendjen edhe në drejtim të zhvillimit gjuhësor dhe rëndësisë së veçantë që u

kushton shkrimtari formave më të lëvruara(tingëllima).

Evidentimi i elementeve specifike gjuhësore, funksioni i tyre, mënyra e ndërtimit,

kuptimi që përftojnë duke u nisur nga lëvrimi i formave të reja, përbërja e materialit të

përdorur, teknikat, mjetet, janë synim i kritikut etj. Për këtë arsye ai rendit si risi:

193

Me pikëpamjet e tij ndaj gjuhës dhe ndaj formave klasike të lirikës dhe simbolistëve, f. 172. 194

Po aty, f. 173. 195

Shënim. Qosja i referohet në këtë kontekst ciklit poetik Vallja e vdekjes, f. 173. 196

Edhe pse është kujdesur shumë për vargun Qosja është i mendimit që, përveç ciklit mbi vdekjen dhe

idealin me përmbajtjen e poezive të veta ai nuk i ka sjellë asgjë të re letërsisë shqipe, sepse shumë

poezi të tij janë të zbrazëta kuptimisht, lojë e thjeshtë e imagjinatës, brendi boshe, vruojnë tinguj që të

kënaqin, por që nuk e nxisin imagjinatën. 197

Evidenton prezencën e trepikëshit, imazhit dhe efektit vizual, ndikime nga poetët francezë në tri

forma, romanca, oda, balada. Po aty. 198

Po aty, f.175. 199

Po aty, f. 285.

56

- Materien përbërëse të poezive tingëllimë të autorit, veçoria e të cilave qëndron në

domethënie, sepse zgjerojnë opusin krijues të autorit dhe sjellin timbre të reja në

poezinë shqipe.

- Vargjet në të shumtën e rasteve kanë karakter refleksiv, sidomos kur vendosen në

raport të veçantë njeriu dhe natyra. Efekti estetik arrihet me mjete të zgjedhura të

shprehjes. Nuk është poet që nga poezia do të krijojë filozofi.

- Ironizimi, si formë e shprehjes vjen në dukje veçmas te personifikimi i elementeve

të natyrës, të faunës, florës.

- Poezia e tij komunikon në mënyrë të plotë me lexuesin, sepse është e hapur. Poeti

përpiqet të shprehet qartë, sepse synon ato figura e metafora që sjellin asociacione me

të cilat kapet qenësia e vargjeve, e tërësisë së tyre.

- Vë në dukje zhvillimin e stilit: Risitë e sjella i përkasin strukturës dhe formës,

strukturë më e dendur e vargut, e një emocioni më të objektivizuar, afinitet të

posaçëm ndaj vargut të rimuar, muzikaliteti, kumbimi, ritëm i përkujdesur etj.

- Kujdeset edhe për gjuhën, për fjalën si njësi poetike të vargut, prandaj e qëmton me

kujdes.

- Përdor strofa e vargje të shumëllojshme, ndikohet nga lirika popullore

57

Përfundime

Qosja kritik e fillon veprimtarinë e tij në një kohë kur në kritikën letrare shqiptare, si

brenda dhe jashtë kufijve, kishte filluar të zhvillohej në drejtime të caktuara, të

shkruheshin tekstet e para kritike, të aplikohej metoda e realizmit socialist200

dhe ishin

hartuar tekstet e para historiko-letrare. Ndërkohë në Kosovë kritika letrare e kësaj

periudhe ishte në një zhvillim të shpejtë në plan teorik, interpretues e analitik. Duke

zgjeruar fushën e interesimeve të saj, ajo(kritika letrare) merret në mënyrë intensive

me traditën e letërsisë shqipe(brenda dhe jashtë kufijve të saj) me letërsinë

bashkëkohore të zhvilluar në Shqipëri dhe Kosovë. Në këtë kuadër Qosja me studimet

e tij kritike, pozicionohet si kritik i cili kishte në fokus të punës si letërsinë e traditës,

ashtu edhe letërsinë bashkëkohore. Me synimin e vështrimit të letërsisë në kuptim të

tërësishëm në plan diakronik dhe sinkronik, ai sjell në vëmendje të lexuesit

krijimtarinë e shtatë shkrimtarëve të shquar, vendi dhe rëndësia e të cilëve në letërsinë

shqipe është i padiskutueshëm.

Përzgjedhja e shkrimtarëve që studion nuk është e rastësishme, ata i bashkon

krijimtaria në llojin e poezisë lirike dhe tendenca për të parë zhvillimin e saj në plan

historik.

Duke shquar brenda kësaj praktike elemente të përbashkëta për secilin prej studimeve

të krijimtarisë së shkrimtarëve: Zef Serembe, Naim Frashëri, Ndre Mjeda, Lasgush

Poradeci, Migjeni, Esad Mekuli dhe Enver Gjerqeku mund të themi që:

Qosja te të gjithë shkrimtarët ndjek të njëjtën praktikë. Atij i intereson

autori dhe krijimtaria e tij.

Për të studiuar krijimtarinë e tyre, studiuesi mbështetet në elemente të një

sërë metodash e teorish kritike: psikanalitike e psikobiografike,

hermeneutike dhe fenomenologjike, tematike, stilistike me të cilat heton:

autorin, procedenë krijuese, veprën, gjuhën etj. Herë-herë kritiku i aplikon

këto elemente të metodave të integruara në varësi të synimit të tij.

Fokusohet gjerësisht në jetën dhe të dhënat psikobiografike të autorit,

duke lidhur ngushtë elementet jetësore me veprën e tyre. Kemi parasysh

këtu raportet në të cilat vendos Seremben, kur fokusohet tek poezia-ditar i

jetës, te Naimi njeriu dhe fjala e tij, te Mjeda metamorfozat e përjetimit

dhe të shprehjes, te Lasgushi poeti dhe letërsia shqipe etj.

Po kështu i kushton vëmendje procedesë krijuese të cilën e heton në

drejtim të kontekstit social-historik e letrar, të prirjeve krijuese, nxitësve të

frymëzimit dhe stilit. Vëzhgimi i tërësishëm i krijimtarisë së shkrimtarëve

200

Ibrahim Rugova lidhur me këtë kontekst shkruan: “Sa i përket konkretisht pranimit të kësaj metode

e teorie në Shqipëri mund të themi se kjo u bë pa ndonjë problem të shquar pos disa kundërshtimeve

teoria mbizotëruese... Kësaj metode në Shqipëri i parapriu letërsia sociale e viteve ‟30, si dhe kritika

me koncepte për një letërsi realiste e kësaj kohe që ishte më e gjerë dhe mbështetej në koncepte më të

çliruara që faktikisht varej nga përcaktimi individual i botëkuptimit të shkrimtarëve. Aplikimi i kësaj

metode lidhej me ideologjinë shoqërore që zbatohej në kulturë e sidomos në letërsi.” Rugova Ibrahim,

Kahe dhe premisa të kritikës letrare shqiptare 1504-1983, Eurorilindja, Prishtinë, 1986, f. 209.

58

realizohet duke u mbështetur fort në kontekstin letrar të kohës dhe duke

dialoguar edhe me dukuri të shfaqura në letërsinë botërore. Te të gjithë

shkrimtarët kritiku pranon që nxitësit e frymëzimit e kanë burimin tek

elementet jetësore, botëkuptimi dhe pikëpamjet, konteksti letrar dhe

ndikimet. Si rezultat i kësaj marrëdhënie nuk janë të pakta rastet kur

brenda poezisë ai identifikon si elementet e traditës letrare, edhe të

angazhimit të poezisë si akt i shkrimit, të cilat lidheshin me pikëpamjet e

kohës201

. Angazhimin e sheh në forma të ndryshme, të përcjellë përmes

zgjedhjeve individuale të shkrimtarëve(si angazhim social edhe artistik),

madje në bazë të tij specifikon edhe veçori të stilit. Me anë të këtij

angazhimi Qosja kërkon forcimin e subjektit krijues, aftësimin dhe talentin

e tij. Funksioni shoqëror i letërsisë trajtohet po brenda këtij kuadri, në

rastet kur poezia nuk transmeton përmbajtje të lartë, pavarësisht vlerës

estetike, për studiuesin kjo përbën të metë të veprës. Fokusimi në mënyrë

specifike tek autori dhe elementet jetësore të tij janë tregues të shkollës që

përfaqëson kritiku.

Qasja tematike është metoda kryesore e aplikuar nga Qosja. Ajo nuk është

vetëm kriter tipologjizues, por edhe orientues i mënyrës si kritiku heton

krijimtarinë e shkrimtarëve dhe e kupton atë. Klasifikimi tematik vë në

dukje motivet e përbashkëta dhe zhvillimin konceptual të tyre në aspektin

e vështrimit historik të letërsisë.

Nuk janë të pakta rastet kur Qosja procedon me elemente të psikanalizës

për të gjetur origjinën e veprës letrare dhe me elemente të hermeneutikës

për të përshkruar përjetimin e autorit mbi krijimin artistik. Rezultat i marrë

në të gjitha rastet është ndjenja si nxitëse e frymëzimit artistik.

Gjuha nuk është synim i drejtpërdrejtë i kritikut, ajo hetohet si pjesë e

stilit, mjet i përftimit të shprehësisë artistike dhe individualitetit të

shkrimtarëve, po kështu edhe forma e poezisë me të gjithaelementet e saj.

Mesazhi dhe qenësia e veprës trajtohen brenda procedesë krijuese të

shkrimtarëve, pa u kthyer qëllim në vetvete gjatë studimit të krijimtarisë së

tyre. Pjesa më e madhe e veprave të marra në konsideratë studiohen në

drejtim të përmbajtjes ku forma shihet dhe analizohet në funksion të saj.

Në përfundim mund të themi: Qosja kritik është i hapur ndaj aplikimit të metodave

moderne të studimit të letërsisë çfarë bën të qartë synimin e mëvonshëm të tij, të

përpunojë një metodë të vetën për studimin shkencor të saj. Vështrimi së jashtmi dhe

së brendshmi justifikon aplikimin e tyre për të studiuar krijimtarinë e shkrimtarit nga

një vështrim i përgjithshëm. Përpos vlerave të sipërpërmendura, gërshetimi i

elementeve të metodave moderne, nuk e shpëton plotësisht studiuesin nga sociologjia

e letërsisë. Fokusimi në mënyrë të zgjeruar tek elementet psikobiografike, zhveshja e

kuptimit të tekstit nga ligjësitë e brendshme në të cilat prodhohet ai (gjetja e mesazhit

në kod, përpunimi i gjuhës, vlera estetike e përftuar si rezultat i saj, prodhimi i

201

Është fjala për teorinë e Sartrit në studimin e tij letrar filozofik “Letërsija e angazhueme” II, Jeta e

Re, Prishtinë, 1960, nr.3. f. 246-252: 1964, nr 6, f. 844-851.

59

kuptimit nga lexuesi) edhe pse përmbajtja e kuptimit poezi është i lëkundshëm dhe i

kushtëzuar nga faktori kohë202

, ia sjellin Qosjes një rrezik të tillë pavarësisht faktit se

brenda tyre merr kuptim një vështrim në plan historik i letërsisë.

Studiuesi diskuton për shkrimtarët dhe krijimtarinë e tyre letrare në poezi pa u

fokusuar në mënyrë të drejtpërdrejtë në funksionin poetik të tyre, i cili është statusi i

themelor i saj. Ai e trajton më shumë vlerën estetike si përjetim emocional, shprehje

idesh dhe pikëpamjesh filozofike dhe jo si fjalë e cila me semantikën, formën e saj të

brendshme dhe të jashtme përfton vlerën e saj.

Shpesh ligjërimi i tij karakterizohet nga ekzaltimi e patosi që ishte karakteristike për

kritikën e kohës, duke kërkuar afirmimin e aspekteve subjektive të krijuesit, formimin

e individualitetit të tij si kusht për një realizëm më të madh në art. Të gjitha

këtoelemente janë tregues të kufizimeve të kritikës së Qosjes. Gjithashtu trajtimi

kompleks i shumë metodave njëkohësisht e shpeshherë konfuz, ka sjellë edhe

vështirësi jo vetëm në kuptimin e drejtë të natyrës së studimeve të tij, por edhe në

kushtëzimin e shprehjen e një mendimi dhe qëndrimi të qartë tonin si studiues ndaj

veprës së tij.

Përpos kësaj, ai si kritik përpiqet ta kuptojë krijimtarinë e shkrimtarëve të

transmetuar në mënyrën e tyre, e lexon veprën si pjesë të traditës, për të cilën koha në

të cilën vetë Qosja shkruan, ka interes objektiv ndaj saj.

202

Jakobson Roman, What is poetry, 1984.

60

PJESA II

ÇËSHTJE TEORIKE-LETRARE

KONTINUITETE (VAZHDIMËSI)

61

KAPITULLI I

1. Karakterizime hyrëse

Përveç kritikës letrare, në punën e tij studimore Qosja i ka kushtuar një vëmendje të

madhe edhe trajtimit të çështjeve me karakter teorik-letrar. Veprat studimore me një

fokus të tillë janë: Kontinuitete (Vazhdimësi) -1972, Prej tipologjisë deri tek

periodizimi -1979, Nocione të reja albanologjike - 1983, Tri mënyra të shkrimit shqip

-2004. Në to janë trajtuar koncepte e probleme të ndryshme që kanë të bëjnë me

letërsinë në përgjithësi apo edhe me metoda letrare në veçanti.

Tendenca për të trajtuar probleme teorike lidhet me mungesën e studimeve të tilla, të

cilat duhet jo vetëm të qartësojnë koncepte, të shtrojnë e zgjidhin problematika të

caktuara, por edhe të plotësojnë e të sistemojnë kuadrin e njohurive të tilla të

nevojshme për letërsinë, kritikën letrare dhe historinë e letërsisë.

Gjati gjithë veprimtarisë së tij Qosja përpos studimeve kritike dhe atyre historike-

letrare është marrë edhe me trajtimin e çështjeve me karakter teorik-letrar, duke

shpalosur gjerësisht konceptet e tij mbi to. Shpesh diskutimi dhe trajtimi i çështjeve të

tilla kanë ngjallur debate në rrethet kulturore dhe diskutime nga më të ndryshmet.203

Në tërësinë e këtyre veprave të shkruara vlen të përmenden çështjet e shumta që i

përkasin sa teorisë së letërsisë, aq edhe historisë së letërsisë, të tilla, si: konceptet e

shkrimtarit, kritikut dhe historianit, krijimtaria dhe kultura e krijuesit, probleme të

letërsisë së traditës dhe asaj bashkëkohore, përcaktime të nocioneve letërsi shqipe dhe

letërsi e shkruar shqip, raporte të letërsisë me jetën dhe realitetin, raportet e prozës

dhe poezisë me censurën, metoda e realizmit socialist-kufizimet e saj, zhvillimi

anakronik i letërsisë shqipe, çështje të periodizmit të letërsisë etj. Ashtu siç e kemi

theksuar edhe në pararendje, e gjithë vepra studimore ka nevojë për një hulumtim të

veçantë, pasi është e gjerë dhe prek fusha të gjithanshme. Hulumtimi ynë është

përqendruar në veprën Kontinuitete (Vazhdimësi), sepse në të Qosja i kushton

vëmendje në mënyrë të veçantë disa prej çështjeve të sipërpërmendura dhe shfaqen

dukshëm si koncepte të Qosjes mbi letërsinë, teorinë dhe historinë e letërsisë, ashtu

edhe qëllimi i tij, përcjellja e tyre tek lexuesi si forma të zhvillimit dhe emancipimit të

tij.

203

Kemi parasysh këtu veprat në të cilat Qosja ka trajtuar çështje dhe probleme me karakter teoriko-

letrar e historiko-letrar, si: Prej tipologjisë deri tek periodizimi, në të cilën përveç tipologjizimit të

dukurive letrare që i përkasin letërsisë së traditës e bashkangjitur me to trajton çështjen e periodizimit

të letërsisë shqipe; Tri mënyra të shkrimit shqip ku trajton çështje që lidhen me metodën e realizmit

socialist, shkrimit ideologjik, shkrimit folklorik dhe atij modern; Nocione të reja albanologjike, në të

cilin trajtohen çështje që i përkasin sa letërsisë dhe kritikës letrare, aq edhe kulturës në përgjithësi.

Gjithashtu mund të përmendim që është në natyrën e Qosjes që me shpalosjen e koncepteve të tij mbi

letërsinë, kritikën letrare, teorinë e letërsisë dhe historinë e letërsisë të hapë debate të ndryshme në

rrethet kulturore dhe në periodikët e ndryshëm të tillë si pohimi i tij mbi zhvillimin atipik të letërsisë

shqipe apo edhe debati mbi vlerën e veprave të I. Kadaresë etj.

62

Vazhdimësi është vepra, e cila shfaq dukshëm prirjen e Qosjes për të trajtuar çështje

me karakter teoriko-letrar dhe synimin i tij për të kodifikuar në dije një eksperiencë të

përftuar nga studimi i thelluar i letërsisë. E botuar në vitin 1972, ajo përbëhet nga

studime dhe ese mbi shkencën për letërsinë dhe fushat e saj(letërsia, kritika dhe

historiografia letrare). Vepra është ribotuar në serinë e veprave të plota të studiuesit,

nga Instituti Albanologjik Prishtinë, në vitin 2010, me një riorganizim të përmbajtjes

për shkak objektit të tyre.

I pajisur me përvojën që ofronte historia e zhvillimit të shkencës letrare si dhe me

vetëdijen për gjendjen jo të dëshirueshme në fushën e studimeve letrare shqiptare204

,

R Qosja, përmes praktikës së vet studimore, në gjysmën e dytë të shek XX, do të

provojë të trajtojë çështje me karakter teorik, përveç studimeve kritike mbi letërsinë

dhe shkrimtarët shqiptarë. Me anë të kësaj vepre, Qosja do të ndikojë në njërën anë, të

kuptimësohen konceptet teorike themelore të nevojshme për zhvillimin e letërsisë,

ndërsa në anën tjetër, përmes mendimit teorik të kodifikuar do të kontribuojë me

projektin e tij, në zhvillimin e mëtejshëm të shkencës për letërsinë.

Në hyrje të saj janë vendosur dy paratekste të shkëputura nga Upanishada VII, 17 dhe

Psalmet, të cilat në vetvete përmbajnë filozofinë e ndërtimit të saj. Ato demonstrojnë

rëndësinë që ka për Qosjen kuptimi dhe të zotërimi i njohurive mbi shkencën për

letërsinë. Zotërimi i dijes të jep të drejtën të flasësh në mënyrë të qartë për të

(shkencën për letërsinë dhe pjesët përbërëse të saj) nga pozita objektive. Përmes

kuptimit të tyre vihen në dukje synimet që studiuesi i vendos vetes:

- të mbajë qëndrim rigoroz kundrejt studimit me objektivitet, të mbështetur në

parime të shkencës së letërsisë, pa bërë kompromise me asgjë.

Vepra është e ndërtuar me tri pjesë, të cilat janë: Letërsia e traditës, Letërsia e sotme,

Historia dhe kritika letrare. Në pasthënien e veprës autori jep një shpjegim mbi

botimin e tyre në revistat dhe gazetat e mëposhtme: Gjurmime albanologjike, Jeta e re,

Fjala dhe Rilindja në vitet 1967-1971. Qosja i quan trajtesa dhe sprova të gjitha

tekstet, të cilat i bashkon objekti, natyra dhe qëndrimi i autorit. Statusi i tyre si trajtesë

dhe sprovë i jep mundësi të shtrojë diskursin në nivel teorik e eseistik.

Vazhdimësi për nga objekti dhe diskursi përfaqëson prirjen e studiuesit për të kaluar

nga kritika me karakter interpretues e vlerësues, objekt i së cilës është letërsia (vepra

letrare), tek shkrimet me karakter sistematizues të njohurive të teorisë dhe historisë së

letërsisë, duke iu referuar kontekstit të letërsisë shqipe. Kjo ndërmarrje e veprës është

pjesë e qëllimit afatgjatë të Qosjes për hartimin e një historie të letërsisë, sepse pa

sistemim teorik të njohurive, pa kodifikim të dijes teorike nuk mund të ketë histori të

letërsisë.

204

Theksojmë se përvoja dhe metodat e zbatuara të deriatëhershme fokusoheshin në përshkrimin e

fakteve empirike dhe vlerësimin e tyre në mënyrë të veçuar, të cilat shquanin dallimet dhe tiparet e

dukurive të veçanta letrare, pa mbërritur në analiza sintetizuese mbi funksionimin e sistemit si i tërë

dhe të marrëdhënieve mes tyre.

63

Në vepër shqyrtohen njëkohësisht çështje dhe koncepte që lidhen me: letërsinë shqipe,

traditën e saj, shkrimtarin, kritikun, marrëdhëniet e tyre me realitetin dhe jetën

shoqërore, gjinitë letrare dhe karakteristikat e tyre, trajtohen në mënyrë konkrete

autorë dhe fenomene të saj, duke kaluar nga e përgjithshmja tek e veçanta e anasjelltas.

Rrokja e një objekti kaq të gjerë është zgjedhur të realizohet kryesisht përmes

tipologjizimit të dukurive dhe fenomeneve, profileve të shkrimtarit e kritikut,

historianit të letërsisë, për të zbritur në çështje që spikasin në secilën prej fushave.

Qosja synon krijimin e një pamjeje të përgjithshme letrare-estetike të fenomeneve

artistike205 në letërsinë shqipe, përmes unitetit dialektik206

që ngjet brenda lëvizjeve të

tërësisë, prandaj është në interes të tij që, përmes tipologjizimit të dukurive dhe

analizës së tyre të mbërrijë në sinteza thelbësore. Operon me anë të elementeve

specifike të një analize tipologjike, si p.sh.: përgjithësimi, ngjashmëria, diferencimi,

ndryshimi etj., ku nga procesi i përgjithësimit për të shquar tipin, i cili ndërtohet në

bazë të ngjashmërisë, kalon tek e veçanta dhe e ndryshueshmja207

. Kjo praktikë e

ndjekur krijon një ide mbi strukturën e objektit ose mbi elementet që e përbëjnë, duke

u dhënë trajtesave në mënyrë të përgjithshme karakter shkencor.

Studiuesi synon kanonizimin dhe klasifikimin hierarkik të dukurive, koncepteve,

transmetimin dhe mbrojtjen e traditës, formulimin e parimeve dhe kritereve, shpjegime

dhe diskutime të huazimit shabllon nga praktikat dhe metodat moderne. Ai ndien të

nevojshme të kontekstualizojë kuptimin e koncepteve brenda realitetit shqiptar, duke

identifikuar dhe shpjeguar specifikat e kuptimit brenda këtij konteksti dhe

individualitetin e tyre.

Mund të shquajmë në këtë mënyrë, dy kahje të cilat i synon Qosja te vepra

Vazhdimësi:

- njohjen dhe të kuptuarin e koncepteve teorike (ndërsa shkruan mbi dukuritë

tipike të letërsisë, ai përpiqet të kuptojë atë, veten dhe botën);

- të ndikojë dhe të veprojë me anë të trajtesave të kësaj vepre (duke shkruar për

letërsinë, e shtyn lexuesin që të lexojë atë që ai vetë ka lexuar dhe në mënyrën që

e ka lexuar).

205

M. B. Hrapchenko, Tipologicheskie izuchenie literatury i ego principy, në Vaprosky literatury,

Moskva, 1968, n.2, f. 55-83. 206

Sipas Lotman-it dukuritë letrare, shfaqja dhe zëvendësimi i tyre, vështruar brenda tipologjisë,

formojnë unitetin dialektik që mund të shpjegohet me ndërtimin e tipave. J. M. Lotman, “Ogledi iz

tipologije kulture”, në Treci program RB, Beograd, 1974, vj. VI, nr 23, f..440-586. 207

Shënim. këtu kemi parasysh një sërë trajtesash të Qosjes, si: Tre poetë dhe tri periudha letrare,

Historia e letërsisë mes dy fronteve, Prometeizmi në letërsinë shqipe, Lirika dhe romani etj. Llojet e

tipologjisë së realizuar nga Qosja do të shihen më konkretisht në çështjen: Qasje metodologjike.

64

2. Objekti i trajtesave dhe i sprovave

Pjesa e parë e titulluar Letërsia e traditës, përbëhet nga dy trajtesa me karakter teorik

të historisë së letërsisë: Për traditën dhe kundër tradicionalizmit, Prometeizimi në

poezinë shqipe dhe sprova Tri poetë dhe tri periudha letrare.

Pjesa e dytë titullohet Letërsia e sotme dhe përbëhet nga trajtesat: Përgjegjësia

gjuhësore e shkrimtarit, Proza e jetës dhe proza e letërsisë, Lirika dhe romani,

Përsiatje rreth poetëve të mëdhenj, Imagjinata e armatosur dhe sprova Dialog i

imagjinuar.

Pjesa e tretë titullohet Historia dhe kritika letrare, në të cilën trajtohen çështje të

rëndësishme që lidhen si me koncepte dhe nocione, ashtu edhe me dukuri që i

përkasin kritikës letrare dhe historisë së letërsisë: Përgjegjësitë e kritikut letrar,

Kritika, letërsia dhe paqartësia, Recensuesi dhe kritiku, kritika e kritikuar dhe sprova

Historia e letërsisë mes dy frontesh.

Në dy pjesët e para të emërtuara Letërsia e traditës dhe Letërsia e sotme, ky lloj

klasifikimi ka dy kahe orientimi, të cilat i lidh e njëjta fushë, letërsia, por që në varësi

të periudhës specifikon nocione dhe dukuri, kuptimi i të cilave bëhet më i qartë

brenda konteksteve të tyre. Pra në varësi të secilës ndarje Qosja diskuton çështje të

cilat kanë kuptim brenda periudhës që ato i përkasin.

Nga sa më sipër trajtohen nocione, si: tradita letrare, poet/ shkrimtar, poetë të

mëdhënj, prozë, lirikë, roman, imagjinatë, periudhë etj. apo edhe ato që i përkasin

kritikës letrare dhe historisë së letërsisë: kritik letrar, historian i letërsisë etj. Të tilla

trajtesa vijnë nën një këndvështrim origjinal të studiuesi me synimin të zhvillojnë më

tej pamjen mbi letërsinë si produkt dhe si proces, të konkretizuara përmes një

konteksti kulturor të veçantë të letërsisë shqipe.

Specifika e ndërtimit të veprës qëndron në mënyrën e organizimit të objektit të saj, që

paraqet jo pak vështirësi për t‟u klasifikuar. Për ne do të ishte e thjeshtë të

mbështeteshim në një përcaktim sipas renditjes dhe klasifikimit në pjesë e çështje të

realizuara nga autori, por duhet thënë se objekti i trajtesave të Qosjes është relativisht

kompleks. Trajtimi dialektik i dukurive, bën që të jetë e vështirë të shkëpusësh

nocione, koncepte, dukuri në mënyrë të prerë. Erudicioni i gjerë i studiuesit, prerja

prej kritiku, teoricieni dhe historiani të letërsisë bën që shpeshherë çështjet të

trajtohen në mënyrë të integruar, si pjesë organike të njëra-tjetrës.

Gjithashtu organizimi i kësaj vepre ka një rend logjik të brendshëm; fillimisht ai

fokusohet te konceptet, kuptimi dhe këndvështrimi i tij për dukuritë që e

karakterizojnë, teorinë, historinë e letërsisë dhe kritikën letrare, si pjesë përbërëse të

shkencës për letërsinë, drejt tipologjizimit të tyre, e më tej në ndërtimin e profileve të

ndryshme(shkrimtari, poeti, kritiku ) po në kuadër të teorisë së letërsisë.

65

Kështu kemi trajtim të dukurive të tilla:

a. Kuptimi i traditës208

në një realitet kulturor dhe qëndrimi ndaj saj, duke e

vlerësuar si një element të rëndësishëm mbi të cilin ndërtohet letërsia në tërësi;

prometeizimi si dukuri thelbësore e poezisë shqipe të traditës209

(duke i

vendosur kufij kohorë fillimet e Rilindjes Kombëtare dhe Luftën e Dytë

Botërore). Trajtimi në rrafsh tematik i kësaj dukurie210

i krijon mundësi Qosjes

të evidentojë perceptimin e rolit e poetit në kontekste social-historike të

caktuara, faktorët që ndikojnë në prodhimin e motiveve mbizotëruese të

procedesë krijuese dhe në zhvillimin e receptimit të poezisë, kur ajo u

përshtatet nevojave të lexuesit e si ndikon në evoluimin e këtij receptivi.

b. Koncepte dhe dukuri të letërsisë së sotme, të cilat i trajton sa për qëllime

njohëse e informuese, aq edhe si elemente përbërëse të procesit krijues letrar

dhe të zhvillimit e konturimit të letërsisë shqipe në tërësi, si:letërsi shqipe211

,

përkufizimi i këtij togfjalëshi në kontekstin e brenda përfshirjes së krijimtarisë

letrare të shkruar në gjuhën shqipe nga vetë shqiptarët pavarësisht kufijve

fizikë të saj212

, të mënyrave të shkrimit letrar, të cilat në vetvete përfshijnë edhe

një klasifikim të shkrimtarëve; uniformizimi i letërsisë me anë të formësimit

skematik të personazhit negativ dhe atij pozitiv, si elemente që ndikojnë

drejtpërdrejt në funksionin e letërsisë; dëmet që sjell tendenca në veprën

letrare; kriteret që ndikojnë në vlerësimin e një vepre të madhe në letërsi;

raporti mes letërsisë lokale dhe asaj universale. Në këtë kontekst Qosja thekson

mënyra e veçantë e trajtimit të një vepre letrare, përcakton vlerën dhe

karakterin lokal, provincial, apo universal të një vepre letrare.

c. Probleme të gjinive dhe llojeve letrare, të cilat sillen në vëmendjen e lexuesit si

dukuri të përgjithshme brenda një konteksti kulturor të veçantë siç është ai

letrar shqiptar. Qosja ndien të nevojshme të diskutojë mbi gjerësinë e shprehjes

së secilit lloj, të evidentojë kushtet se çfarë i prodhon secilën prej tyre, raportet

që kanë mes njëri-tjetrit, interesimet e lexuesit ndaj njërit apo tjetrit lloj.

Njëkohësisht ai merr në konsideratë të reflektojë ndaj zhvillimit të

përgjithshëm të perceptimit ndaj këtyre llojeve, duke analizuar edhe faktorët të

cilët sjellin nevojën për forma të reja të shprehjes si dhe derivimin e krijimin e

formave të reja prej tyre (nga lirika dhe romani).

ç. Koncepte që lidhen drejtpërdrejtë me procedenë letrare, si: raportin mes

letërsisë dhe jetës213

, si dukuri e cila ndikon sa në procesin krijues të shkrimtarit

për krijimin e veprës letrare, aq edhe në qëndrimin që mban ai ndaj realitetit në

208

Qosja, Rexhep. “Për traditën kundër tradicionalizmit”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë,

2010. 209

Qosja, Rexhep. “Prometeizimi në poezinë shqipe”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë,

2010. 210

Shënim. Këngën e flijimit për hir të popullit, këngën e pakënaqësisë ndaj realitetit historik e shoqëror

dhe këngën e besimit në të ardhmen. 211

Qosja, Rexhep. “Dialog i imagjinuar”, në Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 100. 212

Po aty, f. 105. 213

Po aty, në trajtesën “Proza e jetës proza e letërsisë”.

66

këtë proces; mundësitë që ka shkrimtari gjatë krijimit të një vepre letrare për të

shfrytëzuar përvojën e të shprehë prirjet e tij; të raportit mes ngritjes profesionale

të shkrimtarit dhe frymëzimit, 214

nxitjen e imagjinatës nën efektin e faktorëve të

ndryshëm, si elemente që ndikojnë në realizimin e procesit krijues dhe. Këto

probleme i trajton jo vetëm si dukuri të procesit krijues letrar, por edhe si

perceptime të shkrimtarëve dhe lexuesve, kuptimi për të cilat duhet të zhvillohet e

të përmirësohet.

d. Dukuri dhe koncepte të kritikës letrare dhe mënyrës si realizohet ajo. Ndër to

Qosja ndien të nevojshme të trajtojë:

- dukurinë e paqartësisë në tekstet letrare dhe ato kritike215

, të cilën e sheh si

derivat të një sërë faktorëve, si: mungesa e një qëllimi të qartë përse bëhet kritikë,

të prirjeve të ndryshme të shkrimtarëve dhe kritikëve për t‟u shprehur të qartë ose

jo, të tendencës së pseudokritikëve për të mos u shprehur qartë etj.;

- probleme të kritikës, të cilën duke e konsideruar si institucion, vë në dukje

jo vetëm rëndësinë e saj, por edhe marrëdhëniet që ajo vendos me individë që

merren me kritikë.

dh. Koncepte dhe dukuri të historisë së letërsisë, si:

- dukuri të historisë së letërsisë si shkencë e re në zhvillim, në kontekstin e

realitetit shqiptar; format e qasjes, rrezikun ndaj metodave sociologjike

tradicionaliste, apo moderne të studimit, të huazuara pa u mbështetur në kritere

dhe kontekste, brenda të cilave duhet të kenë kuptim.

e. Portretizime në bazë të koncepteve::

- të studiuesit, shkrimtarit, poetit, kritikut, recensuesit letrar dhe historianit të

letërsisë. Konceptin e shkrimtarit e trajton në disa përmasa: profilizon poetët e

mëdhenj në kontekst të letërsisë universale, diskuton mbi mënyrën e realizimit të

procedesë krijuese të tyre dhe faktorët që ndikojnë në formimin si shkrimtarë të

tillë; vendos në raporte krahasuese romancierin dhe poetin lirik, prirjet e tyre

krijuese216

etj. Ky profilizim kap aspekte të ndryshëm të procesit krijues e përveç

tij edhe mënyrën sesi shkrimtari e përdor gjuhën217

;

- konceptet për kritikun, recensuesin letrar dhe historianin e letërsisë i vendos

në plane krahasuese e ballafaquese mes tyre; evidenton ngjashmëri me koncepte

të teoricienëve, kritikëve letrarë botërorë;218

shpjegon kuptimin e koncepteve

kritik- recensues në kontekstin e letërsisë, praktikës dhe realitetit shqiptar;

214

Po aty, në trajtesën “Imagjinata e armatosur”. 215

Qosja Rexhep, “Kritika, letërsia dhe paqartësia” në Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë,

2010. 216

Portretizimi i tyre realizohet me anë të një analize të hollë të procedesë krijuese, përmes të cilave

mbërrin në mënyrë organike në konfigurimin e periudhave të ndryshme letrare brenda letërsisë shqipe,

rezultate këto të rëndësishme për historinë e letërsisë në tërësi dhe në poezinë lirike në veçanti. Qosja,

Rexhep, “Tri poetë dhe tri periudha letrare”, në Vazhdimësi, kolana e veprave të R. Qosjes, f. 74. 217

Qosja, Rexhep, “Përgjegjësia gjuhësore e shkrimtarit”, në Vazhdimësi, Instituti albanologjik,


Thibaudet, Albert, Physiology of criticism, 1930.

67

profilizon historianin e letërsisë, 219

të cilin gjithashtu e shehnë kompleksitet dhe

njëkohësisht në mënyrë të integruar brenda metodave220

që trajton; bën dallime të

mënyrës si konceptohet profili i tij në metodat bashkëkohore.221

3. Marrëdhënia me objektin e trajtesave dhe sprovave

Te trajtesat e Qosjes objekt i tyre është kryesisht hulumtimi i ligjësorive përmbaj-

tësore e strukturore të poetikës në letërsisë shqipe. Këto trajtesa nuk kanë vetëm

karakter informues, shpjegues dhe argumentues, me të cilin synojnë të rrokin

vëmendjen e lexuesit, por janë përpjekje për të rikonfiguruar sistemin letrar të

letërsisë shqipe. Për këtë arsye, studiuesi i mëshon fort rigorozitetit shkencor, duke e

kapërcyer në një masë të caktuar interesimin individual dhe raportin refleksiv ndaj

këtij objekti, si dhe duke i dhënë më shumë vlerë sintetizimit të dijes së përgjithshme

për shkencën e letërsisë.

Thelbi i marrëdhënies me objektin e vet, qëndron në përcjelljen e ligjësorive të

sistemit letrar dhe në mënyrën si studiuesi e koncepton dhe e përfytyron këtë sistem.

Ai do ta konfigurojë atë në veprat e tij pasardhëse222

, i mbështetur në filozofinë e

kritikut dhe historianit të letërsisë nga parime dhe këndvështrim individual. E ndjek

objektin e vet në të gjithë komponentët përbërës: në shpjegim të procesit krijues; në

interpretim të marrëdhënieve që vendosen mes realitetit dhe letërsisë; në argumentim

dhe mbështetje të tezës mbi traditën; në konfigurimin e shkrimtarit dhe elementeve

përbërëse të punës së tij(frymëzimi, ngritja profesionale, përgjegjësia gjuhësore etj.);

në konfigurimin e historianit të letërsisë dhe kritikut letrar, në drejtim të metodave që

përdorin të vlerësuar veprën letrare etj.

Gjithashtu e shqyrton objektin në disa plane, për të përcjellë kuptime të gjera dhe të

thella, duke vënë në dukje të metat dhe përparësitë e metodave të aplikuara dhe të

kuptimit që ato marrin brenda një konteksti të caktuar të letërsisë dhe historisë së

letërsisë. Ndërton shpesh në formë teze kuptimin e vet për to, duke sjellë argumente të

qëndrueshme, baza e të cilave mbështetet mbi tregues dhe fakte të letërsisë botërore e

shqiptare dhe zhvillimit të tyre.

Po i referohemi si shembull trajtesës “ Për traditën kundër tradicionalizmit” ku Qosja

shprehet:Ithtarët e tezës së parë, të traditës së separatizuar, domethënë të veçuar

mendojnë se letërsia e Kosovës është një ishull i vetmuar, i ndarë nga letërsia shqipe

që me kurrfarë vijash ajrore tokësore apo shpirtërore nuk lidhej me të. Disa të tjerë

me numër më të shumtë pohojnë me këmbëngulje më të madhe se tradita jonë është

219

Qosja, Rexhep, “Historia e letërsisë mes dy fronteve” në Vazhdimësi, Instituti Albanologjik,


Po aty 221

Qosja i referohet konceptit të formalistëve për historianin e letërsisë. Po aty 222

Shënim. Është fjala për veprën Histori e letërsisë – Romantizmi I, II, III, në të cilën Qosja e synon

konfigurimin e plotë të letërsisë shqipe.

68

më e madhe, më e pasur….kjo mund të quhet teza e traditës së thjeshtësuar. Të fundit

që përbëjnë shumicën absolute, termit traditë i japin kuptim shumë më të gjerë….kjo

është e ashtuquajtura teza e qëndrimit tradicionalist.. Nuk ka dyshim se asnjëra prej

këtyre tezave nuk mund të qëndrojë për shkak se është e mëngët…që para logjikës

shkencore vë një logjikë tjetër, të perspektivës së shkurtër. 223

Më anë të këtyre trajtesave mbi dukuri të tilla letrare, duke shpërfaqur origjinalitetin e

tij, studiuesi synon të ndikojë në zhvillimin të mendimit të lexuesit rreth tyre duke

sjellë shembuj të shumtë, të cilët i referohen praktikave dhe përvojave të krijimtarisë

në letërsinë botërore. P.sh. tek trajtesa, Përsiatje për poetët e mëdhenj Qosja shprehet:

“… Po kjo kurrsesi nuk domethënë se në kohën tonë nuk mund të shfaqen poetë të

mëdhenj, ashtu sikundër janë shfaqur edhe në shekujt e kaluar. Njëanshmëritë që

vërehen në letërsinë bashkëkohore, e që janë njëanshmëri për shkak të aspekteve me

të cilat ajo merret, mund të supozojmë se do të sintetizohen prej shkrimtarëve që ato

aspekte do t‟i shndërrojmë në tërësi. Çdo epokë shoqërore, historike, kulturore,

artistike, stilistike mbyllet me sinteza: pjesëtarët e një brezi, pikërisht ata me

hulumtimet e tyre të orientuara në anë të ndryshme, përgatisin rëndom përfaqësuesin

e vet me prirje sinteze. Mund të shpresojmë që edhe letërsia shqipe është duke

përgatitur përfaqësuesit e tillë. Ashtu sikundër kanë bërë Naim Frashëri dhe Gjergj

Fishta sintezën cilësore të letërsisë së paraardhësve dhe bashkëkohësve të tyre, po

ashtu mund të pritet se edhe në kohën tonë të dalin krijues që do ta bëjnë sintezën e

veçorive të letërsisë së sotme shqipe. Vazhdimësia e letërsisë shqipe, aq shpesh e

ndërprerë, e cenuar dhe e dëmtuar për shkak të fatit tragjik historik të popullit tonë

është vënë dhe forcuar tani edhe me krijimin e gjuhës letrare kombëtare. Në qoftë se

edhe poetët tanë më të mëdhenjë kanë mbetur do farë” regjionalistësh “ gjuhësorë,

poeti i ardhshëm kombëtar do të jetë tamam kombëtar edhe në këtë pikëpamje. Ai do

ta ngrejë këtë gjuhë në një shkallë më të lartë, do të zhvillojë mundësi të e saj

shprehëse dhe, natyrisht, do të bëjë sintezën e ideve dhe stileve të letërsisë sonë të

kësaj kohe. Duke përmbledhur veçoritë që e cilësojnë këtë letërsi, ai, njëkohësisht do

të jetë edhe paralajmërues i një letërsie të re, i një rilindjeje të re. Deri atëherë mund

të kem kënaqësinë që t‟ia përgatisim rrugën duke e lehtësuar kështu edhe mundësinë e

dukjes së tij 224

.

Siç shihet, synimi i vënies në dukje të këtyre dukurive, nuk është thjesht vetëm njohja,

por përpunimi i dijes për to, zgjerimi i këndvështrimeve dhe marrëdhënieve të

vendosura mes tyre, të mbështetura gjerësisht sa në këndvështrim historik aq edhe

aktual të kohëve dhe realiteteve sotme. Po me këtë funksion është krahasimi i

shkrimtarëve dhe dukurive nga letërsia botërore dhe ajo shqipe: p.sh. “Kështu, fjala

vjen, dramaturgët e mëdhenj grekë, Eskili, Sofokliu, Euripidi dhe Aristofani i janë

kthyer tragjedisë dhe komedisë për arsye se në vjershën lirike nuk kanë mundur ta

shprehin plotësisht botën e tyre të pasur krijuese; Danteja i është kthyer poemës së

madhe, duke i vënë vargjet në shërbim të strukturës së saj, për shkak se në vjerëshën

lirike, nuk do të mundë t‟i shprehte gjithë ato probleme morale, politike dhe filozofike

223

Qosja Rexhep, “Për traditën kundër tradicionalizmit”, në Vazhdimësi… f. 51. 224

Qosja Rexhep, “Përsiatje për poetët e mëdhenj”, në Vazhdimësi, f. 162-163.

69

që ia shtronte koha…. Gëtja ka shkruar vargje sa herë ka ndier nevojë të shfryjë

shpirtërisht, por i është kthyer dramës e romanit kurdo ka vërejtur se lirika nuk mund

t‟i përfshijë të gjitha mëdyshjet e problemet që mundonin imagjinatën krijuese; Valter

Skoti, Gogoli, Balzaku, Floberi, Manconi, Dostojevski, …dhe romansierët e tjerë nuk

kanë provuar fare t‟i nënshtrohen pedanterisë që e kërkon vjersha lirike. 225

Studiuesi e bashkëpërfshin lexuesin në një proces të kuptimit, të shpjegimit dhe të

refleksionit mbi objektin, për faktin sepse kontekstualizon dukuri, të cilat i përkasin

një realiteti të njohur për të (letërsia shqipe dhe konteksti i saj); trajton në mënyrë

origjinale duke i shpëtuar shabllonizmave226

që rëndom karakterizonin rrethet

kulturore dhe letrare të asaj kohe, shprehet qartë me një gjuhë të thjeshtë pa e

ngarkuar me terminologji e abstragime të panevojshme.

E bashkëpërfshin lexuesin, edhe nëpërmjet mënyrës së komunikimit mes tyre mbi

objektin e trajtuar, me anë të rritjes e vetëdijes për të (objektin), ku të dy, si studiuesi

dhe lexuesi, shfaqin një nivel të lartë interesimi, sepse për Qosjen lexuesi është i

rëndësishëm, për aq kohë sa ai (lexuesi), me format e leximit të tij, kontribuon në

pamjen që krijohet mbi letërsinë shqipe.

Së fundmi duhet shtuar se thelbi i intuitës shkencore intelektuale, që e vendos atë mes

kritikut letrar dhe historianit të letërsisë është prekja e problemeve reale si:

konsolidimi i shkencës për letërsinë, ndërtimi i koncepteve të qëndrueshme teorike -

praktike për të, trajtimi koherent i problemeve të historisë letrare me anë të metodave

bashkëkohore etj. duke shkuar përmes së vërtetës në zhvillimin dhe emancipimin e

mendimit rreth letërsisë, kritikës letrare dhe historisë së letërsisë.

4. Ese, trajtesë apo sprovë (Tipologji të formës )

Eseja si një nga llojet më të lëvruara në ditët e sotme, preferohet për shkak të natyrës

së saj227

dhe mundësisë që i jep autorit të trajtojë një tematikë të gjerë e në varësi të

qëllimit dhe qëndrimit që mban.

Fjalës ese i jepen kuptime të shumta. Në aspektin tipologjik mund të dallojmë dy lloje

esesh: formale dhe joformale. Eseja formale ndërtohet nga autori në ato raste, kur

synimi i tij është interpretimi dhe analizimi i dukurive mbi baza të studimit shkencor,

pavarësisht qëndrimit të tij subjektiv. Ndërkohë që një tjetër lloj i njohur i saj, e

preferuar nga shkrimtarët, është edhe eseja joformale, e cila i mëshon më shumë

vëmendje subjektivitetit dhe qëndrimit të autorit sesa analizës shkencore të dukurisë,

të bazuar në fakte objektive të mbledhura në terren. Duke e perceptuar si zhanër të

ndërmjetëm midis letërsisë dhe interpretimit shkencor, autori në ese nga njëra anë

trajton edhe çështje me karakter teorik, zgjeron përmbajtjen e saj me problematikë

nga sfera të shumanshme të jetës njerëzore, nga ana tjetër i jep liri shpërthimit

individual të gjykimit të përjetimit emocional subjektiv. Eseja është trajtuar nga

teoricienë të ndryshëm si lloj, i cili është në kërkim të së vërtetës më shumë sesa gjen

225

Qosja Rexhep, “Lirika dhe romani”, në Vazhdimësi, f. 141. 226

Vinca Agim, “Rexhep Qosja dhe kultura shqiptare”, në Krijimtaria shkencore dhe letrare e Rexhep

Qosjes, Prishtinë, 2007, f. 33. 227

Shumë studiues e shohin esenë si krijim të lirë.

70

të vërtetën.228

Ky përcaktim i shkon për shtat edhe Qosjes, i cili e ka vendosur këtë

synim, në të gjithë krijimtarinë e tij me karakter shkencor eseistik.

Në veprën Vazhdimësi termi ese përdoret në pasthënien e botimit të parë të saj, ku i

emërton shkrimet e tij ese dhe studime. Në botimin e serisë së veprave, nga Instituti

Albanologjik i Prishtinës, ai (Qosja) i rishikon termat dhe i zëvendëson: në vend të

termit ese ndeshet termi trajtesë dhe në vend të termit studim përdor termin sprovë.

Emërtimi trajtesë dhe sprovë shtron çështje të formës së shkrimit të praktikuar prej

studiuesit. Nëse në Dialogje me shkrimtarë Qosja aplikon gjerësisht studimin(kritikën

akademike), duke tentuar të rrokë në mënyrë sa të më gjerë krijimtarinë dhe veprat

letrare të shkrimtarëve të caktuar, tek Vazhdimësi ka si synim poetikën dhe normat e

saj, e cila në vetvete mbart dy elemente konceptuale: elementin përmbajtësor dhe atë

strukturor.

Në diskutimin që lind me këtë rast, mbi klasifikimin e llojeve të shkrimit, përballemi

me dy probleme:

- Së pari jemi duke folur për formën e shkrimit ese, të praktikuar nga Qosja me anë

të të cilit ka trajtuar probleme të karakterit teorik.

- Së dyti përcaktimi i saktë i termit që përdor për të klasifikuar llojin e shkrimit.

Për sa i përket çështjes së parë, ndiejmë të nevojshme të sqarojmë se, ashtu siç kemi

vënë në dukje edhe më parë, është karakteristikë e Qosjes mpleksja e roleve dhe

funksioneve. Përcaktimi i saktë i formës së shkrimit te studimet e tij vështirësohet,

për shkak të mënyrës si ai zgjedh të trajtojë dukuri dhe çështje me karakter teorik

përmes esesë apo trajtesës. Kjo zgjedhje e çon problemin në një ngërç, sepse, nëse

flitet për probleme teorike dhe zgjidhje të tyre, natyrisht që forma më e mirë është

studimi shkencor teorik, i cili mbart në vetvete rigorozitetin shkencor, objektivitetin

dhe saktësinë. Ndërkohë që eseja apo trajtesa njihen për trajta të subjektivitetit dhe

më shumë anojnë nga kritika, gjykimi i pavarur dhe subjektiv sesa teoria dhe

rigoroziteti shkencor.

Për sa i përket çështjes së dytë, përdorimit dhe përcaktimit në saje të kuptimit të

termave trajtesë dhe sprovë, si dhe duke iu referuar kuptimeve që servirin fjalorë të

gjuhës angleze, franceze dhe gjuhës së sotme shqipe marrim këto përkufizime:

Në fjalorin e gjuhës shqipe:

Trajtesë: Punim shkencor, zakonisht jo shumë i gjatë, ku autori trajton një problem të

caktuar.

Sprovë: studim për një çështje shkencore, shoqërore që nuk synon t‟i japë zgjidhje të

plotë përfundimtare.229

Ese: shkrim zakonisht jo i gjatë që trajton në mënyrë të përgjithshme e të lirë dhe jo të

gjithanshme e shteruese çështje shoqërore, shkencore, letrare, kulturore; sprovë.230

Në anglisht:

Trajtesë: një paraqitje me shkrim i parimeve të një subjekti në mënyrë formale dhe

sistematike, në përgjithësi më e gjatë dhe më i hollësishëm se një ese.231

228

Dado Floresha, Lexuesi në kurth - Eseistika e Kadaresë, Onufri, Tiranë, 2016, f. 203. 229

Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, 2006, f.979. 230

Po aty, f.1098.

71

Ese: një lloj i shkurtër letrare mbi një temë të veçantë ose temë, zakonisht në prozë

dhe në përgjithësi analitike, spekulative, ose interpretative.232

Në frëngjisht

Trajtese: një vepër, punim që i kushtohet një teme të veçantë, që bazohet në një eks-

poze mbështetur në një verifikim metodik233

Sprove: fillesat e një punimi që teston rezistencën, cilësinë, testim, kriter234

.

Essai: vepër që grupon refleksionet, gjykimet, apo trajtesa të një teme nisur nga

observimi, eksperienca, kërkimi intelektual, por edhe imagjinata romantike e

autorit.235

Referuar këtyre përkufizimeve shohim të arsyeshme të pohojmë se:

shkrimet e Qosjes në këtë vepër, qëndrojnë në kufijtë e esesë dhe trajtesës. Ato janë të

ndërtuara dhe të mbështetura në pozita me bazë shkencore, nisur nga observimi,

eksperienca, kërkimi intelektual, por edhe imagjinata e autorit, ku elementi subjektiv

është i balancuar dhe dëshmues i qëndrimit të profesional, si rezultat i kulturës së tij.

Ndërrimi i termave dëshmon qëllimin e Qosjes për t‟iu afruar dhe përshtatur sa më

shumë natyrës së teksteve që ka ndërtuar, llojit të shkrimeve që ka përdorur si dhe për

një përdorim të drejtë të terminologjisë.

Qosja i emërton trajtesa, termi i përdorur në këtë rast është sinonimik i esesë, pasi

trajton koncepte themelore të teorisë, kritikës dhe historisë së letërsisë në plan të

përgjithshëm dhe ndihen të pranishëm elementet subjektive. Diskursi i tij, edhe pse ka

karakter tipologjizues e nuk i mungon mbështetja teorike, realizohet në një mënyrë të

tillë, që mbështetet fort në pikëpamjet individuale të studiuesit236

.

Qëllimi i Qosjes në këto trajtesa, përveçse se i përket studimit shkencor të letërsisë

dhe historisë së saj, është etik duke synuar më shumë ndërgjegjësimin për njohjen,

krijimin dhe ruajtjen e vlerave me karakter të përgjithshëm kombëtar.

E veçanta e ligjërimit qëndron: në vetëdijen e fortë të një teoricieni e historiani të

letërsisë, i cili kërkon të rrokë në tërësi elemente të letërsisë, të kulturës kombëtare; në

mbizotërimin e mendimit racional të gërshetuar arsyetim filozofik e social, e mbi të

231

po aty, f.258.

treatise [tree-tiz], a written work devoted to the systematic examination of a particular subject, usually

philosophical or scientific 232

Në: www.dictionary.com/browse/essayEssay | Define Essay at

Dictionary.comEssay:a short literary composition on a particular theme or subject,

usually inprose and generally analytic, speculativ or interpretative. 233

Traité, Traitement – Ouvrage didactique où l'on traite d'une manière systématique, méthodique

d'un sujet 234

Épreuve– Essai par lequel on éprouve la résistance, la qualité de quelque chose; test, critère

235Essai– Ouvrage regroupant des réflexions diverses ou traitant un sujet qu'il ne prétend pas épuiser ;

genre littéraire constitué par ce type d'ouvrages., tentative et épreuve dans l'ordre du jugement à partir

de l'observation et de l'expérience. est particulièrement adapté à l'expression de l'imaginaire

romantique. Shih DICTIONNAIRE LAROUSSE,

http://www.larousse.fr/encyclopedie/divers/littérature/66296, http://www.larousse.fr/encyclopedie 236

Shënim. Mund të kemi parasysh se termat e sipërpërmendur shpesh janë përdorur si të tillë për shkak

të përkthimit të tyre në gjuhën shqipe ose thjesht huazimit shabllon nga gjuhë të huaja. Në pikëpamje të

përgjithshme kuptimi i tyre është gati i njëjtë.

https://www.google.al/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwjZg87Z1eLPAhXBmBoKHTq7CGEQFggbMAE&url=http%3A%2F%2Fwww.dictionary.com%2Fbrowse%2Fessay&usg=AFQjCNHbBqZEXWyE9PKE9Bs1zqEUV8ydVQ&bvm=bv.135974163,d.d2s



http://www.larousse.fr/encyclopedie/divers/litt�rature/66296

72

gjitha kombëtar; në ballafaqimin e të gjithë ideve tezave, kundërtezave, pikëpamjeve

dhe teorive kritike letrare;

Nuk mund të mos shtojmë se Qosja, edhe pse shkruan ese (të cilat shquhen për

mendime të lira), procedon me koncepte teorike shkencore të kritikës letrare. Rruga

që ai ndjek është pothuajse e njëjtë ai merr në shqyrtim, përshkruan, analizon e më tej

vlerëson duke shprehur qëndrimin dhe mendimin e tij. Edhe pse objekti i tyre i përket

shkencës së letërsisë, Qosja ka zgjedhur të trajtojë këto problematika në formën e

eseve, që përfaqësojnë forma të mendimit të lirë, me qëllim që të përcjellin kuptimin

mbi letërsinë dhe shkencën e saj në mënyrë të plotë dhe të natyrshme tek lexuesi,

duke e bashkëpërfshirë, duke e bërë të ndiejë që këto çështje përkasin edhe vetë atij.

Për këtë arsye forma e shkrimit dhe lloji i ligjërimit edhe pse i përket esesë dhe

trajtesës(të cilat për nga natyra e tyre duhet të ishin trajtuar brenda pjesës së parë të

këtij punimi, ku trajtohet referohemi profilit të Qosjes kritik), gjejmë të nevojshme të

shpjegojmë se ato do të mbeten brenda pjesës së dytë të punimit, që i përket profilit të

Qosjes si studiues i cili trajton gjerësisht çështje të teorisë së letërsisë. Funksioni i tyre

lidhet me përthithjen në mënyrë sa më të natyrshme të koncepteve teorike nga ana e

lexuesit.

Lind pyetja: Çfarë provokon Qosja me trajtesat e tij?

Qosja synon formësimin intelektual të lexuesit, prandaj përpunimi i mendimit të

thellë në nivel akademik, i gërshetuar me gamën e gjerë të erudicionit të tij, vjen në

këtë mënyrë. Këtë e pohon citimi dhe referimi në plan të gjerë i shkrimtarëve,

kritikëve, filozofëve, teoricienëve të letërsisë në të gjithë veprën e tij. Investimi i

Qosjes për të rrokur tërësitë e pamjeve dhe formave të dukurive, problematikave,

periudhave, gjinive letrare, përfaqësuesve, ngjall jo vetëm ndërgjegjësim, reflektim

ndaj zhvillimit të letërsisë dhe dukurive të lidhura me të dhe identitetit social, kulturor

e letrar, por edhe qëndrim racional e kritik. Ai shtron e shkakton debate si nevojë, mbi

atë çfarë përfaqëson në vetvete letërsia shqipe në tërësi, e në cilin drejtim duhet të

zhvillohet ajo. Fjala e Qosjes, fillimisht do përthithet si autoritet i fushës, e më tej, me

zhvillimin e mendimit dhe dijes për shkencën për letërsinë, do të nxisë reagime dhe

receptime të ndryshme, si rezultat i zhvillimit kontekstual kohor të mendimit dhe të

kuptimit për letërsinë.

Në këtë vepër, lexuesi ndeshet me intuitën e zhvilluar të kritikut, studiuesit të

çështjeve teorike dhe historianit të letërsisë, i cili ndërton profilin e tij të mbështetur

në parimet e qëndrueshme shkencore. Ligjërimi kryesisht ngrihet në vetën e parë

shumës dhe të tretë, me plan gjithëpërfshirës, pa i dhënë në mënyrë të dukshme trajta

personale të përdorimit të vetës së parë njëjës.

73

5. Qasja metodologjike

Qasja e tij është ajo e një studiuesi i cili trajton gjerësisht çështje me karakter teoriko-

letrar dhe të një historiani të letërsisë. Të gjitha konceptet që trajtohen kanë lidhje me

këtë këndvështrim. Metoda e qasjes e nis rrugën nga njohja e traditës e deri tek

ndikimet; plani krahasimtar; qasja diakronike, sinkronike; analiza dhe sinteza për të

shkuar nga e përgjithshmja tek e veçanta e anasjelltas. Në zgjedhjen e çështjeve që ai i

gjykon me rëndësi të veçantë për shkencën për letërsinë ka edhe trajtime subjektive.

Trajtesat mbi: faktorët që ndikojnë në procesin krijues si (frymëzimi, ndikimet), poetë

të mëdhenj, koha e romanit edhe pse synojnë kodifikim të dijeve për shkencën e

letërsisë, mbartin forma të përvojës, perceptimit individual dhe formimit të gjerë

shkencor të tij. Duhet thënë se objektet e trajtesave të Qosjes nuk lidhen thjesht me

momente refleksive e interpretime të dukurive të ngacmuara nga leximi i veprave të

ndryshme. Ato vijnë si nevojë për kodifikimin e dijes dhe evidentimin e vlerës së

studimit shkencor të letërsisë. Për këtë arsye e titullon veprën Vazhdimësi –

vazhdimësi e një tradite, që ka ekzistuar, ku vlerë ka si identifikimi i dukurisë,

qëndrimi ndaj saj, ashtu edhe vlerësimi. Vazhdimësi e të tashmes dhe të ardhmes.

Nga plani i parë i perceptimit kalohet në plan të përpunimit dhe të reflektimit të thellë

mbi qenësinë e letërsisë dhe çfarë duhet të përmirësohet. Studiuesi ndalet në probleme

thelbësore aktuale që lidhen me ndërtimin e historisë së letërsisë. Trajtimi i

problematikave dhe çështjeve të shumta, të cilat lidhen me letërsinë, traditën, kritikun,

shkrimtarin, gjinitë letrare, romanin, poezinë prozën, mbështeten në erudicionin e

gjerë, në njohjen e kulturës dhe letërsisë botërore dhe pikëpamjet e tij individuale.

Është vetë konteksti social-kulturor dhe vetë nevoja për zhvillimin e shkencës së

letërsisë në tërësi që e kërkon këtë formë të mendimit, të sjellë nëpërmjet kontributit

individual të Qosjes.

5.1. Qasje tipologjike

Tipologjia237

është një metodë e cila përdoret për studimin e letërsisë, në historinë e

letërsisë dhe në letërsinë e krahasuar. Duke qenë se profili i Qosjes dimensionohet

kryesisht si historian i letërsisë, kuptojmë zgjedhjen metodologjike të qasjes së tij.

Zbatimi i qasjes tipologjike i siguron studiuesit hulumtimin e ligjësorive në nivel

teorizues shkencor të dukurive letrare, në plan analitik dhe sintetizues, me instrumente

me të tilla si: përkufizimi i objektit, analiza, sinteza, diferencimi, përgjithësimi që

237

Tipologjia si dije mbi tipat është sistemim ndërveprues në procesin e konstituimit të tipit në letërsi.

Simbas shumë studimeve vjen nga gjuhësia bashkëkohëse, po ka mendime se vjen edhe nga sistematika

e organizmave, ndërsa si shembull i parë i tipologjisë konsiderohet studimi i artit nga Velfin, i cili

çështjet e artit i sistemon e i klasifikon sipas tipave përmes krahasimit dhe hetimit të analogjive në të

gjitha artet figurative dhe në arkitekturën e renesancës klasike. Cituar sipas Ibrahim Rugova, Teoria

letrare, Prishtinë, 2013, f. 183-184.

74

sjellin rezultate të qëndrueshme shkencore. Studimi tipologjik238

zbulon përgjithësimin

letrar-estetik të fenomeneve artistike dhe klasifikimin e përkatësinë e tyre në tipin apo

gjininë e caktuar. Me anë të tij studiuesi krijon mundësi të kalojë nga pamjet në plan

të përgjithshëm, tek e veçanta dhe thelbësorja ose anasjelltas nga e veçanta tek e

përgjithshmja përmes metodave induktive-deduktive. Përgjithësimi tipologjik

përmban karakteristika estetike poetike të së veçantës. Termat operues në tipologji:

përgjithësimi, ngjashmëria, diferencimi, ndryshimi, janë pjesë e punës së Qosjes, gjatë

analizës së strukturës së tërësishme.239

Shfaqja e tipit si dukuri letrare vështrohet në

plan historik në dy elemente përbërëse: tradita dhe ndikimi.

5.2 Klasifikimi

Ashtu siç kemi theksuar edhe në çështjet pararendëse, organizmi i veprës, për një

orientim sa më të plotë drejt çështjeve teorike, realizohet në bazë të klasifikimit të

dukurive: Letërsia e traditës, Letërsia e sotme, Kritika letrare dhe Historia e letërsisë.

Ky klasifikim i shenjave të mëdha i krijon Qosjes mundësi të drejtojë vëmendjen më

tej, në brendësi të secilës ndarje, për të realizuar evidentimin e dukurive tipike

specifike. Mund të themi që klasifikimi është përmbajtësor dhe strukturor.

Nuk janë të pakta rastet kur studiuesi e ndjek metodën e klasifikimit dhe tipologjisë

brenda vetë trajtesave të tij, duke bërë të mundur të japë një pamje të përgjithshme

mbi dukuri të caktuara dhe të shprehë qëndrimin e tij ndaj tyre. Në trajtesën Për

traditën kundër tradicionalizmit në të cilën bën një klasifikim tipologjik konceptual të

kuptimit të termit traditë, duke e parashtruar në formën e tezave dhe qëndrimeve. Me

anë të përqasjes, siguron vështrimin koherent të dukurive prej lexuesit dhe

parapërgatit lehtësisht terrenin për të paraqitur qëndrimin e tij.

Në trajtesa Tre poetë dhe tri periudha letrare, (që i përket pjesës së parë Letërsia e

traditës), studiuesi realizon disa lloje klasifikimesh tipologjike: tipologji tematike,

tipologji të shkrimtarëve, tipologji të faktorëve nxitës të frymëzimit, tipologji të

strukturës gjuhësore, figurative dhe ritmike të vargut etj.

Në pjesën II Letërsia e sotme, studiuesi realizon tipologji të dukurive që lidhen me:

llojet letrare (lirika, romani), gjinitë letrare(proza, poezia), poetët të mëdhenj.

Në pjesën III Historia dhe kritika letrare, realizon tipologji të dukurive që shoqërojnë

kritikën letrare dhe historinë e letërsisë, tipologji të metodave letrare si dhe tipologji të

profileve të kritikut dhe historianit të letërsisë.

238

M.B.Hrapçenko, Tipologicheskie izuchene literatury i ego principy, në Vaprosy literatury, Moskva,

1968, n.2, f. 55-83. 239

Shënim. Me strukturë të tërësishme kuptojmë tërësinë e elementeve të jashtme dhe të brendshme të

veprës.

75

Tipologjizimi i dukurive është pjesë e një sërë trajtesave të Qosjes, si p.sh.: Kritika e

kritikuar240

është ndërtuar me synimin e realizimit të tipologjisë së dukurive në

kritikën letrare (mënyra si zhvillohet kritika) dhe profilizimit tipologjik të subjekteve

që zhvillojnë kritikën etj. Tipologjia realizohet përmes zbatimit të dy parimeve:

përqasjes dhe kundërvënies, në funksion të evidentimit të dy dukurive. Studiuesi merr

në konsideratë përmes përqasjes premisat nga nisen kritikët dhe shkrimtarët për të

bërë kritikë. Përveçse vë në dukje elemente të subjektivitetit, shijes personale dhe

qëllimit, evidenton suksesin, rezultati i cili kushtëzohet nga faktorë të ndryshëm. (të

jashtëm dhe të brendshëm). Duke u mbështetur në parimin e kundërvënies, i referohet

konkretisht praktikës së kritikës në kontekstin kulturor shqiptar.241

Në një vëzhgim i detajuar në plan të përgjithshëm të të gjitha trajtesave na rezulton se

Qosja realizon këto lloje tipologjish:

- Tipologji tematike, tipologji të faktorëve që ndikojnë në procesin krijues, të

metodave në kritikën letrare, tipologji të metodave të studimit të historisë së

letërsisë. tipologji profilesh: të shkrimtarit, kritikut, recensuesit, historianit të

letërsisë.

5.2.1 Tipologji tematike

Klasifikimi tipologjik tematik e ndihmon Qosjen që nga pozitat e historianit, të krijojë

një pamje të përgjithshme mbi lëndën dhe strukturën e prodhimin letrar të një

periudhe historike e letrare. Me anë të tipologjisë tematike, të shtrirë në plan

diakronik dhe sinkronik, evidenton veçori të poetikës krijuese të poezisë shqipe të

kësaj periudhe. Gjithashtu e lidh procesin krijues me faktorë të jashtëm dhe të

brendshëm duke i parë shfaqjet e temave jo vetëm si evolucion, por edhe si raporte të

kundërvënies mes kolektives242

dhe individuales. Ndërtimi i sistemit realizohet me

anë të parimit të përqasjes së dukurive letrare dhe konceptimin e zhvillimit të

natyrshëm të tyre në sytë e lexuesit- duke e shtyrë lexuesin me një njohje të gjerë të

formës shkencore të letërsisë, si shënjim i botës shqiptare.

Për evidentimin e tipit tematik, niset nga e përgjithshmja për të mbërritur tek e

veçanta. Fillimisht i klasifikon në grupe e tipa, e më tej brenda tipit, vë në dukje

ngjashmëritë dhe ndryshimet përmes të parimeve të kundërvënies, përqasjes dhe

krahasimit.

240

Qosja Rexhep “Kritika e kritikuar”, në Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f.304. 241

Studiuesi fokusohet në mënyrën si zhvillohet kritika, cilësitë e saj, i kategorizon në grupe të

caktuara subjektet që e praktikojnë atë… Në qoftë se do të kategorizoheshin ata që kritikojnë kritikën

tonë letrare do të dilte se kritikën letrare shqipe e kritikojnë qoftë me të butë, qoftë me të rreptë, qoftë

me veçanti, qoftë në përgjithësi shkrimtarë të shquar… që e njohin letërsinë, shkrimtarët e mesëm që

më mirë e njohin letërsinë, …shkrimtarët e vegjël që s‟e njohin si duhet as letërsinë, që provojnë ta

krijojnë as kritikën… kritikët që kohë mbas kohe provojnë të shkruajnë kritika ose për kritikën

…individët e ndryshëm që nuk mund të merren as me letërsinë, as me kritikën, por që dëshirojnë të

përzihen në vlerësimin e gjithçkaje. Konstatimi i tij lidhet me mungesën e mbështetjes në njohuri të

thella teorike, në zbatimin e metodave dhe trajtimit të problemeve të vjetra, të dala kohës, duke mos

sjellë në ngritjen e autoritetit të kritikës, shkoqitjen e parimeve të saj dhe mungesën e vlerësimit të

qartë dhe të prerë të krijimtarisë letrare. Po aty, f. 240-253. 242

Shënon që poetët e kësaj periudhe karakterizohen nga vetëdija iluministe, poezia e tyre rend më

shumë drejt zërit të përgjithshëm kolektiv sesa kundrejt subjektivitetit individual e lidhur kjo ngushtë

me kontekstin social-historik të kohës. Qosja, R. Vazhdimësi, f. 62.

76

Në pjesën I Letërsia dhe tradita, i prirë drejt njohjes së traditës dhe tipologjisë së

dukurive letrare që lidhen me të, Qosja do të shqyrtojë tematikën mbizotëruese -

prometeizmin, dhimbjen dhe kultin e së ardhmes në letërsinë shqipe, duke vendosur si

kufij kohorë, prej fillimeve të Rilindjes Kombëtare e deri në fillim të Luftës së Dytë

Botërore. 243

- Prometeizmi i interpretuar si faktor jashtëletrar që ndikon në procesin krijues,

identifikohet prej studiuesit si një nga karakteristikat ideo-emocionale të trashëgimisë

poetike shqipe, e cila vjen si dëshmi e ndërgjegjësimit të shkrimtarëve- si artistë dhe

udhëheqës shpirtërorë, për detyrat që kanë kundrejt vendit të tyre, në momente të

caktuara historike. Kundrejt këtij tipi të poezisë shqipe, studiuesi vendos në plan

krahasues, temat dhe motivet tipike të lëvruara rëndom në poezinë botërore.244

Konstaton ndryshimin mes tyre duke pohuar që “poetëve tanë, u është dashur të heqin

dorë nga trajtimi i motiveve tipike për letërsinë botërore, në saje të angazhimit dhe

vetëdijes kombëtare, sepse ekzistenca fizike e shqiptarëve ishte më e rëndësishme sesa

përsiatjet e tyre metafizike”.

Një tip tjetër poezie, të cilën e vendos në raporte të caktuara me poezinë intime, është

poezia që mbart në vetvete vetëdijen iluministe, duke theksuar se e para është në

pozita më superiore.245

Përveç elementeve tematike, studiuesi fokusohet në elemente

që lidhen me gjuhën dhe lexuesin, karakteristikat e të cilëve lidhen gjithashtu me

funksionin e kësaj poezie246

Lidhur me poetikën e poezisë së kësaj periudhe, Qosja

specifikon funksionin referencial të saj kur shprehet:Misioni iluminist, historik,

politik, shoqëror dhe më vonë social i fjalës së shkruar ishte për ta gjithnjë më i

rëndësishëm sesa misioni thjesht artistik247

.

243

Qosja Rexhep, “Prometeizmi në poezinë shqipe”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë

2010, f. 61. 244

(...) Dhimbja për shkak të rinisë së shkuar, ose shkak se njeriu është qenie mortore ose, tekembramja

janë marrë me trajtimin e temave dhe motiveve të përhershme të artit letrar (…). Po aty, f. 63. 245

Këto dukuri trajtohen në Prometeizimi në letërsinë shqipe…Do të duhej ndonjë nxitje e

jashtëzakonshme e madhe, ndonjë sëmundje e rëndë fizike, ndonjë tragjedi e rrallë familjare, që ata t‟i

vinin veshin gjendjes shpirtërore të vetvetes më parë sesa të popullit. Është e vërtetë se Zef Serembe ka

vuajtur shumë për shkak të dashurisë së parealizuar me një vashë të vendlindjes dhe kjo dashuri i ka

frymëzuar lirikat e tij të bukura (...)Naim Frashërit i ka sjellë dhimbje të madhe vdekja e një vashëze të

afërme (...)që i ka kushtuar poezinë Një lul‟ e fishkurë a një vash e vdekurë, se Çajupi ia ka çjerrë

shpirtin vdekja e parakohshme e së shoqes dhe kjo vdekje ka frymëzuar Vajet, po kështu Asdreni (...),

Migjeni (...) etj., (....) poe më në fund të gjitha ato për nga sasia ndonëse jo edhe për nga cilësia humbën

në shumësinë e gjerë të vjershave të frymëzimit iluminist, atdhetar, shoqëror dhe politik. Po aty, f. 63. 246

Mungesa e shprehjes së përsosur, aftësia për të hulumtuar mundësinë e gjuhës dhe të vargut, për t‟iu

brendashkruar krijimtarisë poetike si art shihet si e metë e kësaj poezie. Por kjo formë e papërpunuar e

shprehjes përshtatej më së miri me aftësitë receptuese të lexuesve, niveli i të cilëve nuk shtrohej si

kërkesë për të zhvilluar me tej teorinë e poezisë, për të hulumtuar forma dhe sfera të tjera, sikundër ka

ndodhur me prirjet poetike në të gjithë botën. Po aty, f. 64. 247

Po aty.

77

5.2.2. Tipologji dukurish të ndryshme të procesit krijues:

1- Si dukuri të tilla kemi: faktorët që nxisin frymëzimin për trajtimin e temave të

caktuara, përgjegjësitë që mbart shkrimtari gjatë procesit krijues.

Faktorë:

- dhimbjen e cila identifikohet si nxitësi kryesor i frymëzimit në nivel të

përgjithshëm, e motivuar nga faktorë të jashtëm si tregues i përjetimit kolektiv.

Studiuesi identifikon në plan diakronik faktorët që e shkaktojnë atë, si: fati

tragjik historik i shqiptarëve, shfrytëzimi i popullit dhe mjerimi në të cilin ai

jetonte248

; jetesa në mërgim e shkrimtarëve të shquar, e arbëreshëve; përçarja e

shqiptarëve që jetonin brenda trojeve për shkak të përkatësisë fetare,

pamundësia për t‟u zhvilluar dhe konsoliduar si shtet, mosdija, veset kombëtare

si pasojë e prapambetjes dhe obskurantizmit fetar, shfrytëzimi i individit dhe

pamundësia për të siguruar jetesën, vuajtjet e shqiptarëve të privuar nga çdo e

drejtë kombëtare nën pushtetin e ish-Jugosllavisë, vuajtjet metafizike për shkak të

të këqijave shoqërore etj.249

Duhet thënë se vlerësimi i këtyre faktorëve si

parësorë në një proces krijimi letrar me vlerë estetike, gjithashtu bëhet duke i

njohur letërsisë së kësaj periudhe funksionin referencial të saj.

- realitetin jetësor, format dhe mënyrat e tij, që nxisin frymëzimin e poetëve lirikë

dhe prozatorëve të vendosur në plane krahasuese;250

- përgjegjësitë që mbart shkrimtari gjatë procesit të krijimit të veprave: të tilla si

përgjegjësia gjuhësore, historike dhe artistike.251

248

Studiuesi përcakton si kufij kohorë të kontekstit historik periudhën para dhe pas shpalljes së

pavarësisë, ku poezia bëhet mjet i shprehjes së brendshme shpirtërore. 249

Qosja ka parasysh këtu gati të gjithë shkrimtarët e traditës si Naim Frashërin, De Radën, Asdrenin,

Çajupin, Ndre Mjedën, Filip Shirokën, Luigj Gurakuqin, Pashko Vasën, Fan Nolin, Hilë Mosin, Milo

Duçin, Loni Logorin, Risto Siliqin, Migjenin, Esad Mekulin, Lasgush Poradecin etj., Qosja Rexhep,

Prometeizmi në letërsinë shqipe, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë, f. 65-69. 250

E ndërsa poetit lirik i duhet fare pak për t‟u frymëzuar e për të realizuar një prodhim artistik,

frymëzimi i prozatorit në pjesën më të madhe nuk është i rastësishëm, por ai vëzhgon gjerë jetën dhe

dukuritë e saj, përqendrimi i tij krijues kap një afat më të gjatë sesa përqendrimi i poetit lirik. Liriku

frymëzohet fare lehtë prej një dukurie me interes të vogël njerëzor dhe prej këtij frymëzimi ai krijon një

poezi të bukur. Poetin lirik mund ta krahasojmë me një mjeshtër që duhet të ketë prirje për ta ndërtuar

shtëpizën, në të cilën do të jetojë vetë. Prozatori kalon në një proces më të gjatë dhe të përbërë

frymëzimi, si rezultat edhe në një proces të përbërë krijues. Frymëzimi i tij i rastit mund të jetë vetëm

një nxitje, vetëm stimulim i përsiatjeve që duhet të realizohen me punë të gjatë e të durueshme,

frymëzimi i tij rrallë mund të jetë i papritur, i befasishëm e shumë më shpesh racional, i thirrur, i nxitur,

me vullnetin krijues. Krahas vrojtimit të jetës dhe të dukurive të saj më karakteristike ai përsiat bën

skica, plane, prandaj dhe përqendrimi i tij krijues kap një afat më të gjatë. Prozatori e krahason me një

arkitekt që duhet të jetë i prirë dhe i shkolluar për të ndërtuar pallatin në të cilin do të jetojnë

sivëllezërit e tij me njerëz të shprehive, ambicieve, dëshirave, mendimeve dhe të karaktereve të

ndryshme. Qosja Rexhep, “Proza e jetës dhe proza e letërsisë”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik,

Prishtinë, f. 131. 251

Përgjegjësia gjuhësore e shkrimtarit, realizohet duke dhënë përkufizimin në plan të përgjithshëm për

secilën nga dukuritë. Përgjegjësia historike quhet sipas Qoses e plotësuar kur shkrimtari përqafon

gjuhën letrare kombëtare, gjuhën e njësuar letrare dhe i boton shkrimet e veta në këtë gjuhë.

Përgjegjësia artistike plotësohet kur shkrimtari përdor gjuhën e njësuar letrare dhe si krijues shtrin të

gjitha përpjekjet për përdorimin e dhe zbatimin e saj në mënyrë besnike, përpunimin artistik të saj.

Është e rëndësishme të theksohet për të bërë më të qartë konceptimin mbi dukuritë dhe natyrën e tyre

Qosja i referohet në mënyrë konkrete praktikave të shkrimtarëve të letërsisë shqipe, i referohet për

78

5.2.3 Tipologji konceptesh të ndryshme mbi letërsinë252

Në trajtesën Dialog i imagjinuar studiuesi tipologjizon një sërë konceptesh që lidhen

në mënyrë të përgjithshme me letërsinë, si: letërsi shqipe dhe letërsi e shkruar

shqip253

, letërsia lokale dhe letërsia universale, kriteret estetike kombëtare dhe kritere

estetike botërore për vlerësimin e veprës letrare, mënyrat e të shkrimit letrar etj.

Shpjegimi i këtyre nocioneve realizohet duke u vendosur në relacione kuptimore të

caktuara, në funksion të njohjes së një procesi formësues për shkencën letrare

shqiptare dhe studimin e saj. Në këtë trajtesë studiuesi tipologjizon edhe marrëdhënie,

e jo vetëm profile e dukuri brenda letërsisë. Tipologjizimi ndërtohet në bazë të parimit

të përqasjes apo kundërvënies. E veçanta e saj qëndron në faktin se studiuesi bën një

tipologji të marrëdhënieve që ekzistojnë mes dukurive të letërsisë dhe jetës.

Kështu në çështjen Letërsia dhe jeta, duke e parë krijimin e veprave letrare në raporte

shkak-pasojë, të varur nga përkatësia e shkrimtarit në një realitet të caktuar apo nga

koha në të cilën ka jetuar, konstaton që realiteti është nxitës i shprehjes së botës ideo-

emocionale të njeriut të kohës dhe shoqërisë në të cilën jeton në vepër.254

Ndërsa në çështjen Letërsia lokale dhe letërsia universale255

vendosen në raporte

kundërvënëse konceptet vlerë lokale të veprës- vlerë universale e veprës, analizohen e

tipologjizohen elementet përbërëse që i japin asaj vlerë lokale apo universale, si në

praktikat e krijimtarisë botërore, ashtu edhe në praktikat e krijimtarisë letrare

shqiptare. Ndër këto elemente veçon mënyrën e krijimit të personazhit, tregues

specifik i vlerës së veprës duke e trajtuar parimisht në një prerje sinkronike e

diakronike në letërsinë botërore dhe në letërsinë shqipe. Duke evidentuar

skematizimin si të metë të letërsisë shqipe, studiuesi merr në konsiderate edhe dëmet

që tendenca ideologjike i sjell veprës letrare si dukuri rëndom të hasura në letërsinë

shqipe.

shembull rastit të De Radës dhe poetëve të tjerë arbëreshë, fatit të veprave të tyre, të cilat kanë mbetur

jashtë mundësisë së leximit prej lexuesve shqiptarë për shkak të variantit të vjetër të gjuhës në të cilën

ato janë shkruar. i referohet edhe rastit të Naimit dhe Fishtës. Është i idesë se i pari është më universal

me gjuhën dhe botëkuptimin e tij, kurse i dyti krahinor. Qosja Rexhep, Kontinuitete, Rilindja, Prishtinë,

1972, f. 252

Shënim. Për shkak të natyrës komplekse të eseve dhe dukurive të shumta të trajtuara, është e vështirë

të realizojmë klasifikime tipologjike të mirëfillta me karakter të përgjithshëm. Identifikimi i tipave dhe

dukurive është parë e nevojshme të trajtohen brenda kontekstit të esesë. 253

Shënim. Në çështjen e parë te Letërsia shqipe dhe gjithë letërsia e shkruar shqip Qosja shprehet: të

përcaktojmë përpikmërisht temën për të cilën do të flasim, sepse po nuk u caktuan nocionet e bisedës,

problemi i trajtuar ngel i paqartë, i mjegulluar. F. 105. 254

Sipas studiuesit koha në të cilën jeton një shkrimtar i përcakton format e perceptimit, reagimit dhe

mendimit të tij, e meqenëse këto forma tregohen më së qarti në krijimtarinë artistike, atëherë veprat

artistike janë dokumenti më i mirë i gjendjes shpirtërore të njerëzimit në periudhat e ndryshme

historike. Gjithashtu ai evidenton si shfaqje tipike, qëndrimin e shkrimtarit ndaj realitetit dhe aftësinë e

vrojtimit, të dukurive, të reagimeve emocionale dhe intelektuale të personazheve të tij, sepse e veçanta

jetësore që duhet të trajtojë një shkrimtar duhet të kthehet në një të përgjithshme shoqërore. Qosja

Rexhep, “Dialog i imagjinuar”, në Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 108-112. 255

F. 112-116.

79

Në vazhdën e kësaj çështje tipologjizon kuptimin e veprës së madhe256

, i cili përfshin

një sërë marrëdhëniesh të konceptit: në drejtim të domethënies dhe kuptimeve të

shumta që bart; në misionin ideo-estetik që kryen; në unversalizimin e kuptimeve që

përcjellin dhe të realizmit që i karakterizon etj. Ky tipologjizim realizohet në sinkron

me konkretizimin e shembujve përkatës të huazuar nga letërsia botërore.

Në trajtesën Proza e jetës dhe e letërsisë, bën tipologji të faktorëve që kanë favorizuar

zhvillimin e gjinive të caktuara letrare. Studiuesi vendos në trajta krahasuese lëvrimin

e prozës kundrejt poezisë në letërsisë kombëtare shqipe, dhe e vëzhgon këtë raport në

lidhje me zhvillimin e letërsisë në Kosovë257

duke konstatuar në këtë rast kahetë

kundërta mes tyre.

5.2 Tipologji të profileve

Studiuesi paraqet tipa të profilit të:poetit lirik, prozatorit, kritikut letrar, recensuesit,

poetëve të mëdhenj, historianit të letërsisë.

Në ndërtimin e këtyre tipologjive Qosja procedon duke evidentuar një sërë aspektesh

të secilit prej tyre. Këto profile zbulohen në marrëdhënie përqasjeje ose kundërvënie

me dukuri të caktuara, ose në raport me njëri-tjetrin.

Profili i shkrimtarit si nocion i përgjithshëm, realizohet në marrëdhënie të ngushtë me

evidentimin e dukurive dhe faktorëve më të rëndësishëm që ndikojnë në procesin

krijues: si prirja dhe frymëzimi kundrejt traditës, diturisë, filozofisë dhe njohurisë së

përgjithshme, leximit të librave të shumtë, të cilët ndikojnë në formimin e shijes

artistike, në tendencën drejt profesionalizmit dhe kërkim të formave të ndryshme të

shprehjes artistike. Frymëzimi vjen si pasojë e mbushjes së shkrimtarit me njohuri të

gjera enciklopedike, vëzhgimit të gjerë e të kujdesshëm të jetës- shprehet Qosja.

Tipologjizimi i dukurive dhe i koncepteve fokusohet në marrëdhëniet shkak-pasojë në

bazë të shembujve të ndryshëm nga letërsia botërore e krijimtaria popullore258

.

256

Vepra e madhe letrare është një botë e tërë në vetvete, është kuptimisht e pashtershme: domethënia

dhe vlera e saj nuk janë të kufizuara as prej kohës kur janë shkruar, as prej mjedisit në të cilin është

krijuar. Po aty, F. 120. 257

Faktorët lidhen me kushtet në të cilat zhvillohen të dyja letërsitë, objektive dhe subjektive: mungesa

e lidhjes normale, njohjes dhe përcjelljes në mënyrë të plotë të letërsisë së traditës dhe letërsisë së

sotme për shkak të kushteve social-politike; mungesa e përkthimeve të mira nga letërsia botërore, ku

shpesh në përzgjedhjen e veprave të përkthyera ka mbizotëruar kriteri politik kundrejt kriterit artistik;

censura e rreptë mbi fjalën e shkruar shqipe, e cila ka ndikuar si në format e shprehjes dhe të shkrimit

dhe në lëvrimin e gjinive letrare. Kështu që zgjedhja e poetëve rreth shprehjes artistike të përpunuar si

poezi ishte zgjidhja e situatës. Qosja Rexhep, “Proza e jetës dhe proza e letërsisë”, Vazhdimësi, Instituti

Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 126. 258

Jetëshkruesit e romantikëve dëshmojnë se Shatobriani, Lamartini, Pushkini, Uordsuorthi, Kolërixhi,

Bajroni, Shelli, Leopardi etj. kanë qenë krijues me kulturë të gjerë dhe njohuri enciklopedike (…). Po

kështu mund të thuhet për Jeronim De Radën, Vaso Pashën, Jani Vreton, Naim Frashërin, Sami

Frashërin. Të gjithë ishin krijues me dituri të madhe e të gjithanshme. Po aty, f. 169.

80

Profili i poetit lirik dhe prozatorit259

realizohet mbi parimin e kundërvënies, mbi në

mënyrën si realizojnë procedenë krijuese, e cila lidhet me: përzgjedhjen e motiveve,

me kuptimin në shkallë të gjerë të tipave njerëzorë për t‟u identifikuar me çdonjërin

prej tyre etj. Tipologjia e tyre260

mbështetet në: prirjet me të cilat duhet të jetë i

pajisur secili prej tyre; në mënyrën e vëzhgimit të dukurive jetësore, fenomeneve,

objekteve, prej të cilave huazojnë materialin ndërtimin e veprës letrare; në procesin e

frymëzimit; në njohjen e gjerë të formave të shprehjes dhe ligjësorive të gjinive

letrare; në prirjen për të përpunuar gjuhën. Gjithashtu lidhet edhe me tendencën

receptive të lexuesit, e cila nxit prodhime të caktuara të veprave letrare.

Profili i poetëve të mëdhenj tipologjizohet në bazë të disa elementeve që i dallojnë ata

nga shkrimtarët e zakonshëm. Përkufizimi sjellë nga filozofi francez Goldman “gjeniu

pa mëdyshje është fenomeni më i përbërë dhe megjithëse ai parakupton një talent të

madh, një durim të madh dhe një fuqi të madhe pune, përbëhet gjithashtu edhe prej

shumë elementeve të tjera, që ndoshta kurrë nuk do të mbërrijmë t‟i analizojmë” si

dhe fakti që: kjo çështje është shumë e diskutuar mes estetëve, psikologëve,

sociologëve dhe kulturologëve, duke mos gjetur një përkufizim me të cilin do të

përfshiheshin të gjitha karakteristikat e tij, justifikon synimin e Qosjes për të

reflektuar në mënyrë të veçantë rreth tyre. Tipologjia, përveç elementeve

karakteristike261

të trajtuara edhe tek profilet e tjera, fokusohet në mënyrën specifike

të realizimit të procedesë krijuese262

, formave të përdorura të shprehjes263

, në mënyrën

si ndikojnë dhe komunikojnë ky grup me shtresa të ndryshme lexuesish në kohë të

259

Qosja, Rexhep.“Proza e jetës dhe proza letërsisë”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë,

2010. 260

Shënim. Poeti lirik duhet të jetë i pajisur një prirje e rrallë që t‟i vërejë dhe t‟i trajtojë lidhjet e

dukurive, fenomeneve, objekteve përmes shprehjes figurative e metaforike, i duhet të njohë mirë ligjet

e metrikës, të ritmikës, të diksionit dhe në përgjithësi anën teknike të krijimtarisë poetike etj. Ndërkohë

që prozatori për shkak të formës specifike duhet të dijë ta shikojë jetën, të jetë në gjendje të mbushë

veprën e vet me lëndë jetësore, me përmbajtje konkrete, është i detyruar të kuptojë shkallën e gjerë të

tipave njerëzorë, të jetë në gjendje të identifikojë çdonjërin prej tyre, të ketë mirëkuptim krijues për

format e ndryshme të ndjenjave, disponimeve, mendimeve, reagimeve dhe veprimeve të këtyre tipave.

Prozatori është krijues jo vetëm që vrojton dhe kupton jetën, por që e rikrijon në veprën e vet për shkak

se krijimtaria nuk është kopjim i realitetit, por rikrijim sipas gjedheve të tij. F.130. 261

Studiuesi mbërrin në përfundime të tilla nga perceptimi jetësor, nga forma të ndryshme të shfaqjes së

jetës njerëzore, në ndërtimin e veprës letrare dhe personazheve që i karakterizon, si dhe preferencave

në drejtim të përdorimit të formave të shprehjes (është fjala në drejtim të gjinive letrare). 262

Elementi i parë që vë në dukje Qosja është: poetët e mëdhenj janë në gjendje ta shohin jetën dhe ta

shpjegojnë botën njerëzore në tërësinë e saj. Kanë aftësi të rrallë të kuptojë realitetin shoqëror, historik

dhe psikologjik të njeriut në të gjitha format dhe ngjyresat e tij. Çdo objekt, fenomen, problem i jetës,

që bëhet objekt i interesimit të tij, ai është i zoti ta përshkojë tejpërtej dhe ta nxjerrë të qartë para

shikimit të të tjerëve. Jeta e paraqitur në veprat e tij ka ligjet dhe temperaturën e vet, që janë ligje dhe

temperaturë e jetës njerëzore. Personazhet që krijon një poet i madh, mund të bëhen simbole jetësore,

që jetojnë brez pas brezi. Në veprat e tyre mund të gjenden të trajtuara format më të ndryshme të

ekzistencës së njeriut, llojet më të ndryshme të karaktereve individuale dhe trajtat më të ndryshme të

marrëdhënieve shoqërore e njerëzore, duke trajtuar çdo gjë që ka të bëjë me njeriun, natyrën, shoqërinë

etj. Në veprat e tyre flitet për dashurinë dhe urrejtjen, simpatinë dhe mosdurimin, forma të ndryshme të

ndjenjave dhe mendimeve, sjelljeve, disponimit, marrëdhënieve shoqërore, gëzim, pikëllim, skamje,

pasuri etj. Trajtohen dukuritë sa në gjerësi, ashtu edhe në thellësi. 263

(...)Poetët e mëdhenj për shkak se janë marrë me ndjenja të fuqishme dhe me problemet më të

rëndësishme njerëzore, janë shprehur rrallë në llojin e komedisë, dhe kur janë shprehur, zakonisht, as

përafërsisht nuk kanë pasur sukses sikundër me tragjedinë, dramën apo romanin. Po aty, f. 154.

81

caktuara264

etj. Përpos shkrimtarëve të mëdhenj me përmasa botërore, Qosja

përcakton në këtë hulli edhe shkrimtarët e mëdhenj kombëtarë.265

Profili i kritikut letrar266

konsiston në shkallën e përgjegjësisë me të cilën kryen

misionin e tij. Për këtë arsye Qosja bën një klasifikim të kësaj ndjenje të përgjegjësisë

në: përgjegjësi etike, përgjegjësi estetike dhe përgjegjësi shoqërore.267

Në tipologjinë që ndërton për historianin e letërsisë, Qosja përkufizon profilin e tij

duke sjellë konceptin tradicionalistëve268

dhe formalistëve269

për të. E veçanta

qëndron në diferencimin që bën studiuesi mes tradicionalistëve botërore dhe atyre

shqiptarë270

, duke u kundërvënë praktikat e tyre të përdorimit të shprehjes

gjuhësore271

. Qosja parashtron konceptin e tij për historianin e letërsisë:duhet të jetë i

pajisur me kulturën e duhur teorike, estetik dhe linguistike që të bëjë studimin e

brendshëm të veprës letrare. Historiani duhet të merret me veprën si vepër, me

mënyrën e organizimit të saj estetik, por edhe me mënyrën e ekzistencës së saj në

kontekstet më të gjera. Ai është i detyruar ta izolojë veprën letrare prej kontekstit

historik për ta kuptuar më mirë si të tillë, por për ta kuptuar më mirë totalitetin e saj

shtrëngohet ta vendosë rishtazi në atë kontekst. Do të thotë ai ta studiojë veprën si

tërësi më të vogël për të mundur ta studiojë pastaj edhe brenda tërësive të mëdha: të

krijimtarisë së shkrimtarit përkatës, të periudhës letrare në të cilën është shfaqur dhe

në fund të shoqërisë së kohës272

...Duhet thënë që Qosja analizon dukurinë në raporte

të caktuara..

.

264

Ata shfaqen në prag të ndërrimit të epokave historike, të strukturave shoqërore dhe drejtimeve

letrare, d.m.th. në fund të një periudhe historike e letrare dhe në vigjilje të një periudhe të re. P.sh.,

Gëtja është paraqitur në krye të klasicizmit të letërsisë gjermane; Pushkini po ashtu në krye të

klasicizmit të letërsisë ruse; Balzaku në krye të romantizmit të letërsisë franceze etj. Po aty, f. 159. 265

(....) Poeti shqiptar Gjergj Fishta, poeti malazias Njegoshi, poeti kroat Mazhuraniqi dhe poeti polak

Mickijeviqi janë të gjithë poetë të mëdhenj të kombeve të tyre, f. 160. 266

Qosja, Rexhep.“Përgjegjësitë e kritikut letrar”, në Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë,

2010, f. 183. 267

Me përgjegjësi etike referohet cilësive etike njerëzore, përgjegjësi estetike, të cilat i lidh me nivelin

cilësor të kryerjes së detyrës së tij dhe përgjegjësi shoqërore, të cilën e lidh me ndikimin dhe impaktin

që sjell fjala e tij në përpunimin e shijes brenda grup shoqëror të caktuar. 268

shkencëtar i vjetër që bën punë kërkimore në bibliotekat me libra të vjetër. 269

kërkojnë vetëm studimin e formës dhe të aspekteve thjesht estetike të një vepre letrare. Shprehja më

e shpeshtë është termi interpretim, i cili ka një kuptim të veçantë në fjalorin e formalistëve, i cili

nënkupton shkëputjen e plotë të veprës artistike prej autorit të saj. 270

Ndërkohë që historianët tradicionalistë shqiptarë për Qosen nuk kanë pasur as pikënisje, as metodë

të caktuar. U japin rëndësi përsëritjes së përmbajtjes, përshkrimit të jashtëm të veprës, fusnotave, të

cilat janë për ta dëshmia më e sigurt e ndërgjegjes shkencore etj.; vuajnë prej rëndësisë së unit, pasi në

veprat e tyre shpesh i referohen asaj që kanë thënë ose shkruar në vepra e studime të tjera. Shkruajnë në

një gjuhë neutrale, të ftohtë etj. 271

Bëhet fjalë këtu për Lesingun, Bjelinski, De Sanktis, Sent Bev, Albert Thibaudet, Gustav Lason,

Nortrop Fraj, Rolan Barthes etj në këtë kuadër eksperiencat e kritikëve dhe historianëve më të njohur si

ata tradicionalë botërorë, ashtu edhe ata modernë, të cilët nuk iu kanë shmangur shprehjes figurative. 272

f. 268-269).

82

6. Qasje krahasimtare

Qasja krahasimtare është një nga metodat e përdorura më shpesh prej Qosjes. Kjo lloj

qasjeje i krijon mundësi të vështrojë në plan të gjerë krahasues dhe të tipologjizojë

dukuri, shkrimtarë etj. Zbatimi i saj si metodë shfaqet në përmasa të ndryshme gjatë

punës së tij. Ka trajtesa ku ajo është parim mbizotërues dhe ka trajtesa ku qasja

krahasimtare mbështetet në parimin e përqasjes, apo të kundërvënies për realizimin e

tipologjizmit. Në herët më të shpeshta ndjekja e parimeve të veçanta nuk është synim

në vetvete, ato janë pjesë e integruar e ndërtimit të punës së tij, për të realizuar

tipologjizimin e dukurive. Përkundrejt kodifikimit të njohurive mbi kritikën dhe

teorinë e letërsisë, studiuesi bën një përcaktim të koncepteve kritik/ recensues, në

kontekst të përgjithshëm kulturor në kritikën letrare botërore, 273

për t‟iu referuar më

tej praktikës së kritikës letrare shqipe, 274

si dhe pikëpamjeve e tij rreth tyre.275

Kështu parimin e përqasjes e hasim kryesisht në: Për traditën kundër

tradicionalizimit, Kritika letërsia dhe paqartësia, Proza e jetës dhe proza e letërsisë,

Imagjinata e armatosur, Kritika e kritikuar. Në trajtesat Prometezimi në poezinë

shqipe dhe Dialog i imagjinuar Qosja në funksion të çështjeve që trajton zbaton edhe

parimin e kundërvënies276

edhe atë të përqasjes apo krahasimit.

Vështrimin sipas parimit të kundërvënies: e përgjithshme/ individuale Qosja e

shfrytëzon për të bërë dallimin e motiveve që bëhen burim frymëzimi në poezi, 277

por

273

Shënim. Në trajtesën e Qosjes shquhen koncepte të cilat lidhen me tipologji të llojeve të kritikës dhe

kritikëve të ngjashme me konceptet e Thibaudet. 274

E nis me dallimin e koncepteve recesent dhe kritik (kuptimi i tyre). Thekson që në kulturat e

letërsitë e popujve të mëdhenj, me tradita të pasura, nuk ka ndonjë ndryshim mes recesentit dhe

kritikut, nuk vihet ndonjëherë pikëpyetje. Fjalëve kritik dhe kritikë u jepet kuptim shumë më i gjerë

nga çfarë u jepet në letërsinë shqipe. Sjell kuptimin e termit në letërsinë anglo-amerikane: kritik është

jo vetëm përcjellësi i letërsisë bashkëkohëse, vijuese, por edhe historiani edhe teoricieni i letërsisë; në

këtë mënyrë Qosja përkufizon kritikën si një term i gjerë që përfshin studimin dhe vlerësimin e veprave

bashkëkohore letrare, historinë dhe teorinë e letërsisë. Në këtë mënyrë kritika është njehsuar me

shkencën e letërsisë. (Flet për veçori të kritikës si subjektivitet, recensentët janë ata që shkruajnë nëpër

gazeta, ndërsa kritikët lëvrojnë kritikën akademike.) f. 228-229. 275

Në letërsinë shqipe sipas Qosjes shkrimtarët ndiejnë ndryshimin mes recensuesit dhe kritikut, por

më tepër ndiejnë ndryshimin mes kritikut, historianit dhe teoricienit të letërsisë. Recensuesi për Qosjen

përputhet me kuptimin që i jep Tiboteja është ai që shkruan në gazetat e përditshme, prandaj qëndron

në një shkallë më të ulët në hierarkinë e mendimit kritik; kritiku që përkon me kritikun profesionist ose

ndryshe me kritikën akademike është ai që shkruan në revistat letrare për veprat letrare, prandaj

qëndron në një shkallë më lartë, historiani i letërsisë është ai që shkruan për veprat dhe shkrimtarët e së

shkuarës, prandaj është e kuptueshme të qëndrojë një shkallë më lart se kritiku; teoriku është ai që

merret me çështje të koklavitura të teorisë letrare, prandaj meriton shkallën më të lartë të hierarkisë së

mendimit kritik. 276

Shënim. Qosja e ndjek parimin e kundërvënies kryesisht në çështjet Dhimbja si burim frymëzimi dhe

Kulti i ardhmërisë në funksion të tipologjizimit të faktorëve ndikues si burim frymëzimi në poezinë

shqipe dhe atë botërore. Ndërsa në çështjen Kulti i së ardhmes, kundërvënia realizohet në aspektin

konceptual të stukturës së mendimit poezisë. Shih për më tepër “Prometeizmi në letërsinë shqipe”,

Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë 2010, f. 65-73. 277

Dhimbja nuk e ka origjinën nga të njëjtët ngacmues në përfaqësues të ndryshëm në poezinë

botërore. Qosja i referohet Xhakomo Leopardit, La Martinit, Alfred de Mysesë, Zhorzh Sandit,

Bodlerit, Verlenit, Rembosë, Malarmesë etj. Po aty, f. 65.

83

nxiten nga kontekste social-historike278

. Poezia e prodhuar në kohë të ndryshme dhe

nga nxitës e faktorë të ndryshëm sjell derivate motivesh dhe forma të shprehjes, si në

planin e përgjithshëm kolektiv, 279

ashtu edhe në atë individual subjektiv280

, të

realizuara në marrëdhënie shkak-pasojë, duke i njohur letërsisë karakterin funksional

e referencial.

Qasja krahasimtare shfaqet mbizotëruese në disa prej trajtesave të Qosjes si p.sh.:Tre

poetë dhe tri periudha letrare, Lirika dhe romani, Historia e letërsisë mes dy frontesh,

Recensuesi dhe kritiku, Kritika letërsia dhe paqartësia etj.

Kështu në trajtesën Tre poetë dhe tri periudha letrare krahasimi është parim

mbizotërues, autori niset nga e veçanta për të arritur tek e përgjithshmja, synon

esencat, kap disa drejtime krahasimi vlerësimin(në plan të jashtëm) në proces krijues,

në plan të brendshëm(strukturë vargu, metrik, ritmik, figuracion letrar). Me anë të një

prerjeje tipologjike në rrafshin sinkronik të analizës vështron në mënyrë sistematikë të

gjitha elementet treguese nxitëse të krijimtarisë dhe përpunues të stilit të shkrimtarit.

Procedura metodologjike që ndjek është e ndryshme nga trajtesat pararendëse, pasi

analiza në plan krahasimtar kalon nga veçanta tek e përgjithshmja, me synimin e

sintezës së poezisë shqipe të periudhës që përfaqëson secili prej shkrimtarëve. Duhet

thënë që krahasimi në këtë trajtesë nuk është i tipit gjenetik281

, siç ndodh rëndom, por

niset më shumë nga ndryshimet 282

, sesa nga të përbashkëtat.

Edhe në strukturën figurative dhe ritmike të vargut studiuesi përmes një analize të

detajuar stilistike dhe të shprehjes artistike, evidenton ndryshime mes tre autorëve,

ndikimet që kanë pësuar në letërsia botërore dhe risitë që ata kanë sjellë përmes tyre.

Tipologjizimi i procedesë krijuese e sjell natyrshëm studiuesin te periudhat letrare, te

karakteristikat e tyre dhe në përfundime sintezë të tilla, si: ...të tre poetët janë krijues

të rëndësishëm të letërsisë shqipe në veprat e të cilëve paraqitet e shkurtuar, e

sintetizuar historia e letërsisë sonë dhe e drejtimeve kryesore letrare që ajo në dallim

nga letërsitë e popujve të mëdhenj që i kanë jetuar normalisht, i ka kaluar në mënyrë

të shkurtuar dhe të pashprehura plotësisht. Për shkak të kushteve historike në

letërsinë tonë disa nga rrymat letrare nuk janë shfaqur farë ose janë gërshetuar me

278

Arsyet e dhimbjes janë nga më të ndryshmet: përçarja e shqiptarëve, ndarja në besime fetare,

prapambetja e madhe, mungesa e dijes, obskurantizmi fetar, prania e veseve etj. 279

Si poezi të shprehjes së dhimbjes së përgjithshme Qosja identifikon “O moj shqypni” të P. Vasës,

poezi të N. Frashërit, N. Mjedës, Çajupit, Fishtës, Asdrenit, F. Shirokës, L. Gurakuqit, R. Siliqi, H.

Mosi etj. Po aty, f. 67. 280

Të tilla janë poezitë e Nolit, të Migjenit, E Mekulit, L Poradecit, f. 68. 281

I cili ka për objekt ngjashmëritë që lindin përmes kontaktit, duke zbuluar të dhëna të hollësishme

rreth tyre e duke pohuar që kontakti ka qenë i vërtetë, i realizuar për shkak të ndjeshmërive të caktuara

social-kulturore. 282

Këto ndryshime konsistojnë: në vlerësimin që u është bërë shkrimtarëve në kontekstin historik, në

botëkuptimin e tyre (i cili shihet si element kryesor ndikues në procesin krijues), në interesimet e tyre

për letërsitë e periudhave të ndryshme historike, në saje të ndikimeve të ndryshme që shkrimtarët e një

periudhe pësojnë në krahasim me shkrimtarët e një periudhe tjetër, si dhe elementet që nxisin

frymëzimin e secilit prej tyre.

84

rryma të reja.283

Vlera artistike e tyre nuk është e barabartë, por vlera artistike e të

triave ka rëndësi të madhe historiko-letrare në radhë të parë për arsyen se ndryshojnë

prej njëra-tjetrës me karakteristikat e veta ideo-estetike dhe pse me këto ndryshime

shënojnë tri periudha të ndryshme të letërsisë shqipe... Nuk është e çuditshme, pse

nga pikëpamja historike-letrare e artistike se veprat e tyre përbëjnë tri maja në

letërsisë shqipe. Duke marrë parasysh karakteristikat historiko-letrare dhe rëndësinë

artistike të krijimtarisë së tyre që kanë krijuar tri periudha kyç të historisë së popullit,

arrijmë në përfundimin se letërsia e kësaj kohe do të mundë të ndahej në tri periudha:

në periudhën e Romantizmit- që e përfaqëson Naimi, në periudhën e prirjeve

moderne- që e përfaqëson Asdreni, në periudhën e Letërsisë së angazhuar - që e

përfaqëson Migjeni.284

Së fundmi në lidhje me këtë trajtesë mund të themi që ndërtimi i saj sipas parimeve të

kritikës letrare synon jo vetëm informimin, panoramën e përgjithshme me anë të

tipologjizimit të dukurive, por argumentimin, zgjidhjen e problemeve dhe shpjegimin

e evoluimit të një sistemi letrar në drejtime të caktuara. Gjithashtu evidenton

individualitetin e shkrimtarëve në stil dhe përpunimin e shprehjes artistike, diferencat

mes tyre që më shumë se i ndajnë, i bashkojnë në një unitet dialektit. Rezultatet e

mbërritura në fund të saj janë përfundime të rëndësishme për sistemin letrar në tërësi

dhe historinë e letërsisë.

Në trajtesën Recensuesi dhe kritiku, qasja krahasimtare realizohet në bazë të parimit të

kundërvënies në profilizimin285

e kritikut dhe recensuesit rreth funksionit dhe

konceptin që kanë për letërsinë. Recensenti dhe kritiku ndryshojnë përkah mënyra e

283

Kështu p.sh., në letërsinë tonë nuk është shprehur plotësisht dhe normalisht as klasicizmi, as

romantizmi, as realizmi, si drejtime kryesore, por as rrymat e tjera sikundër janë: parnasizmi,

simbolizmi, ekspresionizmi, futurizmi. “Tri poetë të mëdhenj”, Vazhdimësi, f. 89. 284

Qosja Rexhep, “Tre shkrimtarë dhe tri periudha letrare”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik,

Prishtinë, 2010, f. 87 285

Shënim. Konceptet e Qosjes për recensuesin dhe kritikun janë: recensuesi është përcjellës i letërsisë

vijuese që për vepra të veçanta shkruan shkurtimisht, në dy-tri faqe, duke i botuar në gazetat javore. Ai

është përcjellësi i letërsisë së momentit, që gjithnjë gjendet në periferinë e problemeve të rëndësishme

letrare. Dallohet edhe nga mungesa e kulturës estetike dhe teorike, mungesa e parimeve estetike. Këtij

recensuesi i mjaftojnë vetëm pak pika referimi teorik. Ai është indiferent edhe ndaj mendimit filozofik

duke mos marrë në konsideratë lidhjen mes letërsisë dhe filozofisë. Recensuesi nuk demonstron njohuri

të thella edhe në pikëpamje të kulturës historike-letrare, nuk njeh trashëgiminë letrare të popullit të vet,

për shkak të rrethanave në të cilat punon. Mungesa e kulturës teorike, estetike, filozofike dhe historike

letrare është shkaktare që recensuesi të ketë shije të dyshimtë artistike. Ekziston edhe një lloj tjetër

recensuesi, i cili nuk jep kurrë vlerësime të prera dhe që është kundër hierarkisë në letërsi, duke i

shërbyer politikës dhe një ideologjie të caktuar. Kritiku është ai që e përcjell letërsinë në vijimësi

përmes shkrimeve të gjata njëzet-dyzet faqe, që shkruan ndonjëherë edhe për probleme aktuale të

letërsisë, dhe që shkrimet e veta i boton në revista mujore letrare; është përcjellës i letërsisë që i

kushton rëndësi të madhe këtyre parimeve dhe me to pajiset si duke përcjellë literaturën e duhur teorike

e estetike, ashtu edhe krijimtarinë letrare; është më i përgatitur teorikisht, mbështetet gjerë në bazë

shkencore. Kritiku shkruan duke menduar për letërsinë dhe fenomenet e artit në përgjithësi. Ai

ballafaqohet denjësisht me domethënien, rëndësinë dhe qëllimin e letërsisë dhe krijimtarisë artistike në

shoqëri. Po aty, f. 283-284.

85

përcjelljes së letërsisë, qëndrimi ndaj aktivitetit kritik dhe mënyra e shprehjes kritike

gjuhësore286

...

Te trajtesa Historia e letërsisë mes dy frontesh, qasja krahasimtare realizohet duke

shfrytëzuar gjithashtu parimin e kundërvënies, për të tipologjizuar dy lloje të

metodave dhe parimeve bazë mbi të cilat ndërtojnë punën. Tipologjizimi nis nga e

përgjithshmja tek e veçanta- nga tradicionalistët botërorë në ata shqiptarë, duke u

ndalur fillimisht te konteksti i zhvillimit të historisë së letërsisë prej pozitës së

pozitivizmit të shekullit të kaluar (tradicionalistët) dhe prej pozitave të formalizmit

modern. Evidenton veçori të tradicionalistëve287

dhe të formalistëve288

etj.

Kundërvënia i jep mundësi të parashtrojë qëndrimet e tij289

, të lidhura me kufizimet,

përparësitë e rëndësinë e metodave.

Në trajtesën Lirika dhe romani spikat tendenca e studiuesit për kodifikimin e dijeve

teorike mbi llojet letrare290

duke i vendosur në plan krahasimtar. Studiuesi trajton

dialektikën e trajtave të lidhur me epoka historike, të cilat kanë karakteristikat e

veta291

(shoqërore, politike, ideologjike, morale, filozofike, kulturore etj.) Zhvillimi i

perceptimit të përgjithshëm ndaj këtyre llojeve si dhe nevoja për forma të reja të

shprehjes sjell krijimin e formave të ndërmjetme (nga lirika dhe romani).

Në trajtesën Kritika, letërsia dhe paqartësia, Qosja duke u mbështetur në parimin e

përqasjes, specifikon paqartësinë si një dukuri tipike(paqartësia dhe qartësia), e cila

karakterizon si kritikën letrare, ashtu edhe letërsinë.292

Gjithashtu bën dallimin mes

tekstit të vështirë për t‟u kuptuar për shkak të problematikës që trajton dhe tekstit të

286

Po aty, f. 291. 287

Tradicionalistët nisen nga faktorë jashtëletrarë historikë dhe arkivorë, nga grumbullimi i të dhënave

që kanë të bëjnë me vetë shkrimtarin ose vetëm me jetën e veprat e tij më tepër se me vetë vlerat dhe

kuptimin ideoestetik të një vepre ose të krejt krijimtarisë së shkrimtarit. Tradicionalistët janë ithtarë të

akademizmit të vjetruar. 288

Formalistët kërkojnë hetimin e brendshëm. Ata kërkojnë studimin e strukturës, poetikës, ligjësive

formale apo vetëm të gjuhës dhe të stilit të një vepre letrare apo të veprës së një shkrimtari. Formalistët

janë mbrojtës të pikëpamjeve të reja shkencore, metodave bashkëkohore në historinë e letërsisë (f. 248-

249). 289

Qosja është i mendimit se pa aspektin historik të shikimit të letërsisë, pa zbatimin e dialektikës, kjo

metodë shndërrohet në një eksibicionizëm shkencor; pa aspektin historik dhe dialektikën ajo në vend të

synojë qenësinë e veprës, shndërrohet në një retorikë moderne dhe metodën që duhet ndjekur për

studimin e historisë së letërsisë. Çdo vepër letrare, pavarësisht gjinisë apo llojit, është një botë më vete

dhe është gjedhe e ngjeshur e botës sonë njerëzore. Historia letrare, e mbështetur në vështrimin

sinkronik dhe diakronik, ka pikënisjen më të sigurt për pushtimin e kësaj bote, por që të jetë vërtetë

shkencore ajo nuk duhet të jetë dogmatike. Për më tepër rezultatet e metodave të tjera dhe të shkencave

të tjera, ajo duhet t‟i vërë në shërbim të vetvetes në mënyrë që të jetë sa më frytdhënëse. Kjo metodë

sipas Qosjes është efikase gjatë interpretimit stilistik të llojeve të vogla se sa kundrejt llojeve të mëdha

sikundër janë romani, drama apo eposi. Ai shtron si situatë problematike faktin përveç studimit të

suksesshëm të gjuhës, stilit dhe vargut të Komedisë Hyjnore, Hamletit, Faustit ç‟mund të thuhet për

motivet e shumta e të pasura të këtyre veprave, për idetë e tyre filozofike, përvojën njerëzore, vlerën

etike? f. 260. 290

Shënim. Qosja e emërton lirikë, por këtu është fjala për poezinë lirike dhe jo gjininë lirike. Për këtë

arsyes kundërvënia ka kuptim si dy lloje të ndryshme. 291

Dialektika e jetës frymëzon dialektikën e formave letrare, diskuton mbi gjerësinë e shprehjes së

secilit lloj, të kushteve çfarë e prodhon secilën prej tyre, raportet që kanë mes njëri-tjetrit, interesimet e

lexuesit ndaj njërit apo tjetrit lloj etj. f. 294-295. 292

E ndërsa në letërsi e sheh si formë të shprehjes, në kritikën letrare mendimi i paqartë e dëmton atë.

86

shkruar qëllimisht në mënyrë të paqartë. Qosja diskuton burimin e paqartësisë si

formë shkrimi e ardhur nga poezia surrealiste, e cila predikonte krijimtarinë e

automatizuar dhe të pakontrolluar. Kjo lloj tendence shihet edhe në gjirin e kritikëve e

të estetëve. Studiuesi tipologjizon dhe analizon: raste të ndryshme të ekzistencës së

paqartësisë brenda një teksti letrar dhe atyre kritike; burimin e dukurisë së paqartësisë;

në natyrën e fushës, mungesën e njohurisë dhe eksperiencës së lexuesit mbi këtë lloj

teksti, si dhe elasticitetin e lexuesit për të depërtuar në brendësi të tij.293

.

293

Qosja Rexhep, Kontinuitete, Rilindja, Prishtinë, 1972, f. 297.

87

KAPITULLI III- Ligjërimi

1. Struktura

Trajtesat Qosjes dallohen për nga struktura e veçantë e ndërtimit. Në fakt duke qenë

se forma e tyre nuk as është ese e mirëfilltë (e cila karakterizohet nga lirshmëria në

përmbajtje dhe strukturë) as tekst shkencor i mirëfilltë, bën të mundur të kushtëzojë në

një farë mënyre shumëllojshmërinë strukturore.

Në aspektin e jashtëm strukturor ka trajtesa të cilat në thelb shtrojnë një tezë dhe

sjellin argumente rreth tyre. Elementet strukturore të tekstit studiuesi i sjell fillimisht

nëpërmjet titujve të cilët janë të shkurtër dhe orientojnë lexuesin mbi çështjet e

trajtuara, p.sh.: Tradita e keqkuptuar, Tradita e censuruar, Tradita e ndarë etj. Të

gjitha trajtesat janë të karakterizuara nga një titull i përgjithshëm dhe nëntituj

specifikues(të cilët nga mënyra si ndërtohen krijojnë edhe idenë e trajtimi të të

dukurisë, p.sh.:Dallimet mes kritikut dhe recensuesit ose Shkrimtarët e shquar dhe

kritika, Jeta, proza dhe veçantitë e saj. Kjo sjell në mënyrë automatike strukturim të

jashtëm të tekstit në çështje.

Në aspektin strukturor të brendshëm, parim organizues i Qosjes duket se është skema

e mendimit të Hegelit, e quajtur ndryshe triada hegeliane: tezë, antitezë, sintezë.294

Shtjellimi i dukurive dhe çështjeve ndjek procesin e të menduarit, i cili del si arsyetim

duke përfshirë vërtetimin(argumentimi), paraqitjen e tezave e të hipotezave,

shpjegimin, kundërshtimin, përshkrimin, krahasim-vlerësimin, nxjerrjen e

përfundimeve, përkufizimin, formulimin, klasifikimin, si dhe përdorimin e metodave

të ndryshme295

për të realizuar vazhdimësinë logjike etj. Renditja e tyre bëhet në

varësi të qëllimit të studiuesit dhe rëndësisë së çështjes në plan të përgjithshëm brenda

fushës. Teknikat e ndërtimit të mendimit, përveçse ndjekin strukturën klasike:

vëzhgimi, lidhja, arritja dhe mbyllja, shpeshherë mpleksen po në varësi të qëllimit të

Qosjes. Ka raste kur nis me vlerësim për të dale te forma e argumentimit të

qëndrueshëm, ka raste kur e nis me përshkrim, për të mbërritur në vlerësim të

dukurisë, ka raste kur e nis me kundërtezë dhe hipotezë, që të dalë te teza e tij.

Sinteza296

ose e thënë ndryshe përfundimi logjik, në fund të trajtesave(apo filozofia e

Qosjes), duket sikur mbart diçka në thelb nga kritika e arsyes praktike të Kantit:

arsyeja është praktike, atëherë kur ajo përmban një veprim: vendim, zgjedhje,

294

Hersh Zhanë, Habia filozofike, Dituria, Tiranë, f. 180. 295

Induktive, deduktive, analogjia, rindërtimi, raporti shkak-pasojë. 296

Edhe pse në vetvete është ndryshimi i përftuar nga ballafaqimi i tezës me antitezën, e justifikon këtë

ndryshim me anë të një vendimi, zgjedhjeje qëndrimi.

88

sjellje297

e këto zgjedhje nuk janë gjë tjetër veçse qëndrimet e Qosjes të marra si

rezultat i njohjes në tërësi dhe në thellësi të objektit të trajtesave të tij.

Në këtë kuadër ka raste kur ndien të nevojshme:

- Të problematizojë dukurinë dhe të kalojë në mënyrë të natyrshme tek

argumentimi i saj, p.sh. tek Tradita e keqkuptuar kemi: Çështja e qëndrimit ndaj

traditës sonë në përgjithësi dhe ndaj traditës letrare në veçanti është një çështje e

përtashme, më shpesh e diskutuar gojarisht sesa me shkrim, së cilës po i jepen

përgjigje të ndryshme, që kanë vlerë domethënëse të ndryshme. Cila është tradita

jonë letrare? Cila është ajo traditë letrare, që mund ta quajmë të gjallë e

ndikuese edhe sot e gjithë ditën?298

...

- Të parashtrojë dukurinë për të futur lexuesin në kontekst, p.sh., tek Lirika dhe

romani:megjithëse jetojmë në një kohë kur numri i poetëve lirikë është mjaft i

madh dhe sigurisht më i madh se ndonjëherë gjatë historisë për shkak se edhe

shkrimtarë sot ka më shumë se kurrë më parë, prapë nuk do të mund të thuhej se

lirikët janë ata krijuesit e fjalës së bukur që gëzojnë si dikur dashurinë dhe

nderimin e lexuesve të sotëm. Fama e tyre në shekujt e kaluar, shumë e madhe,

në shekullin tonë ka zënë të tërhiqet para famës së prozatorëve e sidomos

romansierëve, të cilët... të rralla janë jo vetëm revistat letrare po edhe gazetat e

përditshme që në faqet e veta nuk sjellin edhe vjersha lirike sikundër janë të

rralla ato vënde të vogla apo të mëdha, që nuk organizojnë mitingje të

poezisë...Një shembull po kaq i rëndësishëm është edhe trajtesa: Historia e

letërsisë mes dy frontesh, ku vetë Qosja e paralajmëron strukturën e saj me anë të

emërtimit të çështjes së parë: Shtruarja e çështjes ku shprehet:Historia letrare

shqipe është njëra prej shkencave të reja, në fushën e studimeve albanologjike,

që nuk ka trashëguar farë bazash dhe rezultatesh posaçërisht të vlefshme dhe të

rëndësishme prej së kaluarës. Porsi kritika letrare vijuese, ashtu dhe historia e

letërsisë shqipe, vetëm në periudhën e pasluftës është vënë në rrugën e zhvillimit

të vazhdueshëm dhe sistematik...

- Hyn drejtpërdrejtë në shtrim të tezës dhe argumentim të saj, p.sh. te Përgjegjësitë

e kritikut letrar Qosja shprehet: Puna e kritikut letrar është punë e rëndë dhe e

ndërlikuar për shkak se përveç përgjegjësisë estetike, që është më e

rëndësishmja, ai është ballafaquar edhe me një varg përgjegjësish të tjera, që

s‟janë në lidhje të ngushtë me të.

- Kalon në lidhje të ndërmjetme nga një temë në një tjetër dhe theksi vihet diku

gjetkë. Në herët më të shumta kjo lidhet edhe me mënyrën se si Qosja kërkon të

realizojë argumentimin dhe sa gjerë kërkon të shtrijë mendimin. P.sh., te Kritikët

e kritikës, Qosja e nis trajtesën e tij duke folur për kritikët, duke i kategorizuar në

297

Shënim. Është quajtur praktike ajo arsye që vendos, për hir të veprimit, se cila është sjellja ime

morale - pra arsyeja që thotë se cila është detyra ime, se çfarë kam unë detyrim moral për të

përmbushur. Po aty, f. 137. 298

Qosja Rexhep, “Për traditën kundër tradicionalizmit”, Vazhdimësi, f. 49.

89

grupe, por në fakt synimi i tij është mënyra si zhvillohet kritika me objektin e

kritikuar: Kritikët i kritikojnë shkrimtarët por edhe shkrimtarët ndonjëherë janë

të disponuar të kritikojnë kritikët. Kritikët i kritikojnë shkrimtarët për shkak se ia

duan të mirën letërsisë, kurse shkrimtarët i kritikojnë kritikët për shkak se ia

duan të mirën kritikës, por për hir të së mirës që ia duan letërsisë.

Në trajtesa të caktuara, në thelb të organizimit strukturor qëndron krahasimi apo

kundërvënia. Një nga trajtesat specifike është ajo e ndërtuar në formën e dialogut, ku

teksti mbarështrohet në formën e pyetjeve dhe përgjigjeve dhe organizimi strukturor

lidhet ngushtë me logjikën e bisedës e çështjet që janë të lidhura zinxhir: fundi i

çështjes pararendëse është fillimi i çështjes pasardhëse.

Raste të krahasimit kemi:

- Në trajtesën: Tre poetë dhe tri periudha letrare: organizmi strukturor realizohet

përmes krahasimit, fillimisht të vlerësimit të poetëve, botëkuptimit të tyre dhe më

pas veçorive stilistikore. Qosja zgjedh të marrë në konsideratë fillimisht

vlerësimet për poetët, sepse në bazë të tyre justifikon përzgjedhjen dhe rezultatin

e mendimit përmbyllës të trajtesës. Për të shkuar më tej në mënyrë logjike te

botëkuptmi dhe formimi i tyre, të cilët përthyhen në stil dhe shprehje artistike

origjinale. Përfundimi i trajtesës pas argumentimit të gjerë, sjell rezultatet e

synuara të Qosjes, tri poetët qëndrojnë në maja të letërsisë shqipe; në veprat e

tyre shfaqen elemente të rrymave dhe drejtimeve letrare të caktuara.

- Në trajtesën: Recensuesi dhe kritiku organizmi strukturor realizohet përmes

krahasimit, por procedura që ndjek Qosja është specifike. Ai trajton fillimisht në

plan të përgjithshëm konceptin, më tej realizon dallimin mes tyre dhe vë në dukje

kufizimet, recensuesit dhe përparësitë.

- Në trajtesën Për traditën kundër tradicionalizimit Qosja shtron probleme të

formës të të kuptuarit dhe paraqet në tri teza299

të ndryshme, të njëpasnjëshme

konceptimine traditës në realitetin kulturor kosovar. Në fund të trajtesës sjell

qëndrimin e tij.

Duhet thënë që struktura e trajtesave të Qosjes lidhet me tre faktorë të

rëndësishëm që përbëjnë parimin thelbësor të organizimit: qëllimi, teza (mendimi

që shtjellon autori) dhe mënyra e ndërtimit të mendimit të tij. Realizimi i tyre

bëhet i mundur përmes një marrëdhënie dialektike të formave të mendimit dhe

pamjeve që Qosja krijon. Prandaj e gjithë struktura e trajtesave të tij duket sikur

mbart në vetvete këtë parim dialektik logjik të shkëputur nga vepra Habia

filozofike:Logjika e Hegelit është dialektike: ajo nënkupton një proces aktiv që

lejon nëpërmjet mohimit, “të ngrejë”kontradiktën duke e bërë atë në mënyrë

299

Teza e traditës së separatizuar (ata që nuk e kanë të qartë temën traditë dhe në rastet më të shpeshta

me të nënkuptojnë vetëm shkrimet e bejtexhinjve të Gjakovës, Vuçiternës, Tetovës etj.)

Teza e traditës së thjeshtëzuar (Teza e qëndrimit tradicionalist ndaj traditës).Qosja Rexhep, Për

traditën kundër tradicionalizmit, Instituti Albanologjik, Prishtinë, f. 50.

90

krijuese, gjatë një zhvillimi historik, i cili në njëfarë mënyre përbën substancën e

qenies.300

Përpunimi i mendimit në këtë mënyrë synon ndryshimin e qenies në

procesin ontologjik real, 301

e nëse heqim vija paralele me Qosjen duke e

konceptuar letërsinë si qenie, përpunimi i mendimit mbi ligjësitë e normat e saj

synon ndryshimin dhe zhvillimin e shkencës për letërsinë, në procesin ontologjik

real.

2. Veçori të ligjërimit të Qosjes

Përcaktimi i specifikës së ligjërimit302

të trajtesave të Qosjes është një aspekt shumë

interesant. Duke u nisur nga vështrimi i jashtëm i teknikave ligjërimore, konstatojmë

se në një pjesë të konsiderueshme të eseve dhe trajtesave të veprës së tij, përdor

ligjërimin shkencor të gërshetuar me ligjërimin eseistik.

Ligjërimi shkencor ose metaligjërimi ka si objekt poetikën e letërsisë, të cilën e

specifikon në përcaktimin e zhvillimit historik, në evolucionin letrar të gjinive, të

strukturave të stileve letrare, të pasurimit tematik etj. Siç e përcaktonte Jakobsoni:

letërsia është një transformim i fjalës në një vepër poetike dhe sistem procedesh që

realizojnë këtë transformim. Duke qenë se thelbi i saj nuk është as thjesht substancë

tematike, as vetëm specifikë formale, studiuesi ashtu siç e kemi theksuar në

pararendje, i nisur nga pozitat e teoricienit dhe historianit të letërsisë, në këtë vepër

formëson një ligjërim karakteristik, i cili e sheh letërsinë si modalitet dhe jo si shkak,

në mënyrën për të qenë letërsi dhe jo arsyen e të qenit e tillë.303

Ai ka zgjedhur të praktikojë ligjërimin shkencor të gërshetuar me atë eseistik304

, sepse

i afrohet objektit të letërsisë, çështjeve që diskuton, por edhe llojit të teksteve që ai

ndërton, është i kontekstualizuar në kushtet e nevojës dhe kërkesës për studime më të

thelluara për shkencën për letërsinë, në realitetin shqiptar.

Metaligjërimi i studiuesit ngrihet mbi vetëdijen duke bërë dallimin nga gjuha e

letërsisë, por edhe metagjuhës së kritikës letrare, e cila termave të karakterit logjik-

shkencor i bashkëngjit edhe elemente të subjektivitetit, por edhe funksionin e veçantë

(kodi i saj synon kuptimin e qartë të dukurive, koncepteve që ajo trajton, të sjella

përmes formës së perceptimit të autorit) duke i dhënë ligjërimit karakter denotativ.

Duhet theksuar se studiuesi e ngre ligjërimin e tij mbi të një bazë teorike, duke

respektuar kriteret në mënyrë rigoroze, me qëllimin e realizimit të një lloj komunkimi

të veçantë me lexuesin si pasojë e individualitetit të tij.

300

Hersh Zhanë, Habia filozofike, Dituria, Tiranë, f. 181. 301

Po aty. 302

Ligjërimi si proces i komunikimit me anë të gjuhës është shfrytëzimi konkret i mjeteve gjuhësore

nga individë të veçantë për të kumtuar mesazhe. Ai përbën një akt ligjërimi, në të cilin krijohen thëniet,

të cilat bashkohen në njësi më të mëdha. Akti i ligjërimit ka karakter shoqëror dhe individual; karakteri

individual lidhet me lirinë për të përzgjedhur mjetet gjuhësore. 303

Jean Rohou, L‟Historie Litterare, Objets et methods, Edition Nathan, 1996, f. 62. 304

Pozzato Pia Maria, “Shënjimi Vs Komunikimit-Drejt Sociosemiotikës”, në Semiotika e tekstit, f.

190.

91

Ligjërimi në këtë vepër ka karakter referencial, paraqitës, informativ-njohës,

përshkrues, interpretues, argumentues, brenda dhe jashtë letrar dhe rëndom përdor një

lloj të caktuar termash formalë. Përmes tij jo vetëm të orientojë lexuesin drej qëllimit

të tij(të informojë rreth dukurive të ndryshme që lidhen me shkencën për letërsinë),

por edhe të ndikojë mbi të, të synojë bashkëveprimin e tij, për ta bërë aktiv e të

shfrytëzojë tërësinë e njohurive që zotëron, të kontekstualizuara në kulturën e

letërsinë shqipe305

.

Të bie në sy që përmes metaligjërimit të tij Qosja synon të flasë për kodifikim dijesh,

sistematizim të tyre, vlerësim të kualiteteve letrare brenda një sistemi të

letërsisë(letërsisë shqipe), duke krijuar në vetvete një model shpjegues të veçantë, i

cili fokusohet kryesisht në termat që ndien të nevojshme t‟i shpjegojë dhe më tej të

bëjë edhe interpretime të mbështetura në këndvështrimin e tij të tilla, si:traditë, letërsi

shqipe, prozë, poezi, poet i madh, poet lirik, prozator, kritik, recensues, historian i

letërsisë, shkrimtar, kritikë, paqartësi, tradicionalizëm, formalizëm etj.

Ligjërimi i Qosjes krahas përcjelljes së informacioneve të karaktereve të ndryshme,

realizon edhe vlerësimin apo rivlerësimin e dukurive letrare, të cilat i koncepton sipas

pikëvështrimit që sheh letërsinë.306

Në pjesën më të madhe realizon qëllimin e tij për njohjen e së vërtetës, sipas kritereve

teorike dhe metodologjike, duke u fokusuar në disa prej përbërësve të komunikimit

dhe krijimit letrar(shkrimtari, sistemi i konvencioneve kulturore etj.), si dhe duke

shfaqur një natyrë komplekse të tipareve që e karakterizojnë (kritike-interpretuese,

njohëse-vlerësuese etj.). Ky ligjërim është standard në strukturë, duke pasur kalime të

shpeshta nga individualja tek e përgjithshmja ose anasjelltas, nga e njohura, tek e

panjohura. Ka raste kur brenda trajtesave ndihet një ekuilibër i shpërbërë mes

subjektivitetit dhe objektivitetit, të këndvështrimit dhe interpretimit etj.

Ligjërimi shkencor përveçse mund të sjellë trajtimin e dukurive në mënyrë bindëse,

shpeshherë nuk përjashton edhe elemente të subjektivitetit, të sjella me anë të

argumenteve që ndërton dhe fakteve në të cilat mbështetet, për ta motivuar lexuesin të

krijojë perceptimin e tij. Kjo mund të thuhet kryesisht për një sërë trajtesash te

Vazhdimësi, të tilla si:Për traditën kundër tradicionalizmit, Prometeizimi në letërsinë

shqipe, Recensuesi dhe kritiku, Dialog i imagjinuar, Historia e letërsisë përmes dy

fronteve. Dukshëm ndihen në to elementet e subjektivitetit jo vetëm në aspektin

përmbajtësor, por edhe në elementet gjuhësore përmes shprehjeve të tilla: dihet se,

kuptohet se, u vu re se, është e qartë se, së paku mund të thuhet, ndër ata që e shohin

të arsyeshme …të cilat shpeshherë përmbajnë gjurmë të një projekt diskursi dhe si i

tillë i referohet vetvetes: siç thamë, siç do të shihet…. etj.

Ky lloj ligjërimi i vjen në ndihmë Qosjes, të ndërtojë pamjen e tij për letërsinë (si

objekt) dhe ta komunikojë atë te lexuesit. Ai procedon në dy drejtime: nga njëra anë

përmes trajtimit të çështjeve teorike, koncepteve, dukurive307

synon të ndërtojë pamje

të plota të letërsisë dhe nga ana tjetër nëpërmjet trajtimit të koncepteve që i përkasin

305

Bakhtin, M. (1978), Esthétique et théorie du roman, Paris, Gallimard, f..103. 306

Kjo dukuri është trajtuar te trajtesa Tradita e tradicionalizuar, f. 143. 307

Shënim. I referohem këtu të gjitha koncepteve të trajtuara në Lirika dhe romani, Recensuesi dhe

kritiku, Dialog i imagjinuar, Për traditën kundër tradicionalizmit, Historia e letërsisë përmes dy

fronteve etj.

92

kritikës letrare dhe historisë së letërsisë të synojë ndërtimin e ligjërimit mbi objektin,

ndërtimin e asaj që thuhet nga kritika letrare dhe historia e letërsisë për objektin.

Prandaj gati në tërësinë e trajtesave flitet jo vetëm në aspekt teorik ku synohet

kodifikimi i dijeve (Dialog i imagjinuar, Historia letrare mes dy fronteve etj.), por

edhe mënyra si realizohet një proces i caktuar(p.sh. mënyra si realizohet procesi

krijues, si bëhet kritika, kush e bën kritikën, si realizohet procesi krijues për prozën,

kush e krijon prozën, çfarë cilësish duhet të ketë shkrimtari që krijon prozën etj.

Ligjërimi me karakter njohës308

e përmban së brendshmi ideologjinë309

, prandaj

Qosja, duke dashur t‟i shpëtojë këtij elementi, duke mos bërë kompromis me forma të

tejkalimit të subjektivitetit, mbështetet në etikën shkencore, i kushton rëndësi jo

vetëm në atë çfarë thotë por edhe mënyrën si e thotë. Ja një rast i tillë:

Personazhi pozitiv dhe personazhi negativ, ashtu sikundër krijohen në letërsinë tonë,

në të vërtetë janë dëshmia më e sigurt e uniformizmit të saj. Në pjesën më të madhe të

veprave tona letrare skaj personazhit pozitiv, gjithnjë do të gjesh personazhin negativ.

Përse? Për shkak se autori dëshiron që personazhi pozitiv të jetë edhe më pozitiv, më

madhështor me idetë dhe me veprimet e tij pozitive. I pari i shërben shquarjes së të

dytit: e mira skaj të keqes shquan më tepër të mirën dhe anasjellas…në këtë mes nuk

ka asgjë të keqe…Ngjet ashtu në jetë? Ngjet, vërtetë, edhe ngjet të themi në rastet më

të shpeshta, po të themi se nuk ngjet gjithmonë…mund të themi që sado i mirë apo

sado negativ të jetë njeriu, ai nuk mund të jetë në çdo rast gjithmonë i mirë apo i keq,

pa kurrfarë luhatjesh…marrëdhëniet e njeriut me njeriun, të njeriut me shoqërinë dhe

të shoqërisë me njeriun janë shumë më të ndërlikuara seç dalin përmes personazheve

negative, pozitive në numrin më të madh të veprave tona letrare…në shumicën e

rasteve shkrimtarët e marrin njeriun të gatshëm e të tillë e fusin në vepër dhe të tillë e

nxjerrin në fund të saj.310

Në strukturën e brendshme të ligjërimit, vihet re se mënyra e ndërtimit të tij realizohet

me anë të kalimit nga një dukuri e njohur, në një pjesë tjetër ligjërimore, që kryen

rolin e referentit të brendshëm për atë që është thënë. Ky veprim me karakter tipik

retorik, shpesh merret si demonstrim i pakundërshtueshëm i një kumtimi, që është

detyrimisht i nevojshëm për t‟u thënë, analizuar apo edhe konstatuar. Kjo mund të

vërehet fare qartë te sprova: Tri poetë dhe tri periudha letrare, ku Qosja duke

shfrytëzuar për secilin nga shkrimtarët atë çfarë është e ditur për ta, 311

merr në

shqyrtim të strukturën gjuhësore, figurative dhe ritmike të vargut, 312

kalon në

diskutim faktin: që të tre shkrimtarët kanë krijuar në periudha kyçe të historisë së

popullit shqiptar, në shekullin XIX dhe gjysmën e parë të shekullit XX- edhe letërsia e

kësaj kohe do të ndahej në tri periudha: Në periudhën e Romantizmit, që e përfaqëson

Naimi, në periudhën e prirjeve moderne, që e përfaqëson Asdreni, dhe në periudhën e

Letërsisë së angazhuar sociale, që e përfaqëson Migjeni. 313

308

Pozzato Pia Maria, Semiotika e tekstit, f. 193. 309

Po aty. 310

Qosja Rexhep, “Dialog i imagjinuar”, në Kontinuitete, Vepra I, f. 114. 311

Naimin, Asdrenin, Migjenin (për jetën e tyre, botëkuptimet). 312

të cilat janë elemente treguese të stilit si trajta përfaqësuese të një periudhe letrare. 313

Qosja, Rexhep, “Tri poetë në tri periudha letrare”, në Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë,

Vepra I, f. 90.

93

I bindur (Qosja) që në aksin e komunikimit, trajtimi i dukurive nga pozita

argumentuese bindëse të atij që flet, ndiqet nga procese interpretative të atij që dëgjon

apo lexon, qëllimi përfundimtar i ligjërimit njohës të studiuesit, është të ekuivalentojë

universet e dijes së dy aktantëve të komunikimit, pra të tij si dërgues dhe të lexuesit si

marrës. Diskursi krijon ekuivalenca mes dërguesit dhe lexuesit nga përdorimi i

përemrit të vetës së parë në numrin shumës “ne” në pjesën më të madhe të teksteve.

Një paraqitje e tillë shfaqet në Shkenca moderne e letërsisë ose Studimi strukturalist i

tërësive të vogla brenda tërësive të mëdha ku Qosja shprehet: Tradicionalizmi dhe

formalizmi që kanë zënë të shfaqen në historinë tonë të letërsisë, në njëfarë mënyre

janë në lidhje edhe me tradicionalizmin e formalizmin, që e përcjellin vjetët e fundit

edhe krijimtarinë artistike te ne në përgjithësi. Si në punën shkencore edhe në

krijimtarinë letrare kemi krijues që janë tradicionalistë si në pikëpamje të qëndrimit

ideo-emocional ndaj jetës natyrës dhe shoqërisë, ashtu edhe në pikëpamje të mënyrës

së vjetruar, konvencionale, sipas së cilës i trajtojnë dukuritë...314

Ose te Tradita

kundër tradicionalizmit: tradita jonë letrare, shëmbëllyeshëm secilës traditë, secilit

popull të qytetëruar, ka vlerat e përhershme dhe vlerat momentale, ka vlerat e saj që

mund të konsiderohen gjithnjë ndikuese… ne duhet të përpiqemi t‟i shfrytëzojmë

vlerat e përhershme dhe t‟i aktivizojmë vlerat që ngjallen kohë mbas kohe, të mësojmë

ç‟është për të mësuar prej të parave dhe t‟i nxjerrim në dritë që të frymëzohemi prej

tyre të dytat.315

Përgjithësisht Qosja e ndërton ligjërimin në trajta polemikash, duke u nisur nga

pikëpamje të papranueshme për të; në teza që i mbështet gjerësisht, ku sjell argumente

të forta, të cilat i mbështet në analizat e thella të dukurive me karakter letrar e

joletrar.316

Përveç elementeve përmbajtësore, të vëna në dukje edhe në çështjet e

trajtuara në pararendje, elemente tipike të përdorimit gjuhësor janë shprehjet: shumë

mendojnë se, por unë jam i mendimit se..., p.sh.…Nuk më duket i arsyeshëm mendimi

se kemi kryevepra letrare. Ky mund të duket konstatim paradoksal, mund të thuash,

për shkak se shkrimtarët e talentuar supozojnë se duhet të shkruajnë jo vetëm vepra të

mira, të shquara të shkëlqyera, por edhe të mëdha317

, të cilat i japin karakter abstrakt.

Ose edhe te trajtesa: Dëmet që i sjellin tendencës veprës letrare:

A: Tendenca? Pajtohem se tendenca mund të jetë fajtore e këtyre njëanshmëri

mendimi, se nuk ka vepër pa tendencë.

B: Tendenca në kuptimin që ka marrë në letërsinë tonë është emëruesi i përbashkët i

përvojës së rrëgjuar, i personazheve të skematizuara, i konflikteve të thjeshtëzuara, i

mënjanimit të së papriturës, i deklaratizmit dhe frazeologjisë tepruar, i patosit

romantik dhe gjykimit publicistik, që e dëmtojnë një vepër letrare. Ti thua miku im i

314

Qosja, Rexhep.“Historia e letërsisë përmes dy frontesh”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik,

Prishtinë, Vepra I, f.224. 315

Qosja, Rexhep. “Për traditën kundër tradicionalizmit”, në Vazhdimësi, Instituti Albanologjik,

Prishtinë, Vepra I, f. 57. 316

Shënim. Kam parasysh këtu trajtesat, Recensuesi dhe kritiku, Për traditën kundër tradicionalizmit,

Lirika dhe romani, Dialog i imagjinuar etj. 317

Qosja, Rexhep. “Dialog i imagjinuar”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë, Vepra I, f. 103.

94

dashur se nuk ka vepër pa tendencë…dhe unë do jem pak a shumë dakord…por do

shtoja se shkrimtarët e shquar atë diçka që dëshirojnë ta thonë e thonë figurshëm, e

thonë duke e parë prej aspektesh të ndryshme…318

Te Historia e letërsisë mes dy fronteve Qosja polemizon me idetë formaliste rreth stilit

dhe gjuhës:...nuk është e vështirë se kjo pikënisje e ithtarëve të stilistikës nuk është e

drejtë, as e qëndruar: stili dhe gjuha nuk janë struktura e parë e rëndësishme te e cila

do të përqendrohet kureshtja artistike e lexuesit të rëndomtë…319

Ka raste kur Qosja e ndërton ligjërimin e tij në formën e:

- dialogut të ngjashëm me format retorike të komunikimit në antikitetin e lashtë apo të

dialogëve të falshëm të Platonit në veprën e tij Republika, siç ndodh te trajtesa Dialog

i imagjinuar, ku bashkëfolësi i papërcaktuar i jep mundësi subjektit të flasë, të trajtojë

problemet që e shqetësojnë dhe, njëkohësisht, të thyejë trajtat formale të shtjellimit

dhe të parashtrimit të çështjeve të tilla, t‟i sjellë ato më afër lexuesit, duke u munduar

të parashikojë edhe ato pyetje që i lindin, apo që shtrojnë dilema e paqartësi tek ai;

- të përsiatjes, ku i lejon vetes mendimin e thellë dhe të gjerë rreth dukurisë që trajton,

duke përcaktuar në mënyrë specifike orientimin e ligjërimit në çështje, që i krijojnë

mundësi të përsiasë apo të sjellë mendimin e tij p.sh.: Sa të rrallë janë poetët e

mëdhenj, ku dhe kur paraqiten më shpesh poetët e mëdhenj etj.320

Vlerësimin

shkencor e jep në mënyrë të alternuar mes objektivitetit dhe referencialitetit (teori të

caktuara letrare, emra shkrimtarësh, pikëpamjesh).

Vetë Qosja me anë formës së ligjërimit të tij praktikon hetim refleksiv321

ku synon

verifikimin e njohjes (me anë të pyetjeve që shtron) dhe të kuptimit të vetë kërkimit.

P.sh., këto elemente i hasim në trajtesën me titull Për traditën kundër

tradicionalizmit, ku Qosja shprehet: Cila është tradita jonë letrare? Cila është ajo

traditë letrare që mund ta quajmë të gjallë e ndikuese sot e gjithë ditën? Çka është

vlerë e vërtetë dhe çka jo në fondin e saj jo aq të madh? …Këto janë pyetje që në

rastet më të shpeshta ia bëjnë vetes jo vetëm shkrimtari e historiani i letërsisë, por

edhe lexuesi politikani 322

…. Ose në trajtesën Mendimi i qartë shprehet qartë:Përse

atëherë të shkruajnë paqartë shkrimtarët dhe kritikët tanë, që nuk do të mund të

krahasohen as me Homerin, as me Tomas Manin, as me Sant Bevin, as me Fan

Nolin?! Mos vallë, pse shprehja e qartë është e lehtë?!323

Ndërtimi i pyetjeve të këtilla përmban brenda vetes forma të refleksivitetit për

objektin e trajtesës, në rastin tonë dukuria e perceptuar nga lexuesi, shkrimtari etj., por

edhe për subjektin që është vetë Qosja. Ky procedim i hap rrugë sa argumentimit, aq

edhe refleksivitetit, duke u mbështetur në bazën shkencore dhe në unin e tij

individual. Kuptohet që përdorimi i diskursit njohës nga Qosja nuk pasohet vetëm nga

318

Po aty, f. 117. 319

Qosja, Rexhep, “Historia e letërsisë mes dy fronteve”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Vepra I, f.

217. 320

Qosja Rexhep, “Përsiatje rreth poetëve të mëdhenj”, Vazhdimësi, Instituti Albanologji, Prishtinë,

2010, f. 149. 321

Pozzato, Pia Maria, Semiotika e tekstit, UET Press, Tiranë, f. 193. 322

Qosja, Rexhep, “Për traditën kundër tradicionalizmit”, në Vazhdimësi, Vepra I, f. 49. 323

Qosja, Rexhep, “Kritika Letërsia dhe Paqartësia”, në Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Vepra I, f.

203.

95

qarkullimi i dijes, por edhe nga vendosja e kontakteve ndërsubjektive, siç është

lexuesi (prej të cilit e ndajnë forma të ndryshme të perceptimit të realitetit) duke

synuar zhvillimin e mëtejshëm njohjes dhe vetënjohjes së letërsisë, njohje që për

Qosjen nuk mbaron kurrë.

Fuqia e ligjërimit qëndron në aftësinë për të provuar legjitimitetin e një sërë njohurish

kundrejt disa të tjerave. Për këtë, gjatë gjithë trajtesave të Qosjes legjitimiteti i thënies

synon të mbështetet në dije dhe njohuri të gjera nga fusha të ndryshme të dijes,

përcjellë përmes fakteve letrare, historike etj:...po këtë traditë e kanë vazhduar edhe

prozatorët e njohur të viteve të fundit të shekullit të kaluar dhe të shekullit tonë: Henri

Xhejmsi, Andre Zhidi, Virxhinia Ulf, Rabindranat Taragora, Herbert Lorensi, Aldos

Haksli... kështu p.sh. poeti francez Anri Misho është jo vetëm poet dhe piktor, por

edhe teorik i pikturës...Alen Boske është poet dhe eseist i shquar...etj324

.

Ligjërimi i tij karakterizohet gjithashtu nga:

- përkufizime, shpjegime termash dhe klasifikime, të cilat i shërbejnë si mbështetje

për arsyetimin dhe argumentimin, por edhe për trajtimin edhetë çështjeve

pasuesep.sh.:... me termin hulumtim ata kuptojnë vetëm lëvizjet e mundimet

trupore të historianit të letërsisë...termi interpretim ka një kuptim të veçantë në

fjalorin e formalistëve...325

... recensuesi është ai që shkruan në gazetat e

përditshme për veprat letrare326

etj.;

- progresionin tematik327

, i cili vjen në mënyrë të natyrshme jo vetëm sepse

trajtesat e tij i lidh e njëjta fushë, por edhe sepse një temë të caktuar e sjell në

vëmendje të vëzhgimit nga një sërë marrëdhëniesh: p.sh., tema të cilat shtjellohen

në lidhje me traditën letrare: shtron teza të ndryshme të kuptimit të termit traditë,

trajton tematikën mbizotëruese në poezinë e traditës, paraqet shkrimtarët me të

rëndësishëm të letërsisë së traditës etj.;

- karakterizohet nga përdorimi i konektorëve si tregues argumentues (që shfaqin

lidhje kundërshtuese, alternuese, hipotetike/të kushtit, shpjeguese, justifikuese, të

krahasimit, të bashkëplotësisë, të shkakut, të pasojës, pretekstit etj.) të tillë,

si:edhe në qoftë se kritika nuk është gjithmonë aq e qëlluar dhe në nivelin e

veprës, këta shkrimtarë mund të kenë mirëkuptim për autorin e saj për shkak, se e

dinë se puna e kritikut...se e kërkon një përgatitje e madhe... se kërkon njohjen e

letërsisë kombëtare...se kërkon më në fund një përgatitje të gjithanshme...;

- gërshetim i përdorimit të foljeve328

, trajta veprore dhe pësore, për realizimin e

kohezionit të ligjërimit, si: shumica e shkrimtarëve të mëdhenj janë bërë dhe

bëhen burime frymëzimi të shkrimtarëve të tjerë, të filozofëve të shquar,

324

Qosja, Rexhep.“Shkrimtari dituria dhe filozofia”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë, f.

177. 325

Qosja Rexhep, “Historia e letërsisë mes dy fronteve”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë,

2010, f.b 209-2016 326

Po aty, f. 228. 327

ADAM, J.M. (2002), Cohérence, connecteurs, séquences në Dictionnaire d‟analyse du discours, në

P. Charaudeau et D. Mainguenau (sous direc.), Paris: Edition du Seuil, f.525. 328

Po aty.

96

shkencëtarëve dhe artistëve të ndryshëm ashtu sikundër dinë të frymëzohen edhe

vetë prej tyre. Kështu p.sh. Sofokliu, Shekspiri dhe Gëte kanë frymëzuar Marksin

që të zgjerojë dhe të ilustrojë... Dostojevski ka frymëzuar psikologun e famshëm

Sigmund Frojd në krijimin e teorisë së psikanalizës 329

...;

- toni karakteristik formal i gërshetuar në momente të caktuara me patosin (ndaj

elementeve me karakter kombëtar dhe identitar), i cili synon të shprehë

qëndrimin individual të Qosjes ndaj dukurive dhe njëkohësisht nuk kapërcen

nivelet e rigorizitetit shkencor.

329

Qosja Rexhep, “Përsiatje rreth poetëve të mëdhenj”, Vazhdimësi, Instituti Albanologjik, Prishtinë

2010, f. 156-157.

97

PJESA III

REXHEP QOSJA - HISTORIAN I LETËRSISË

1. Monografitë: “Asdreni jeta dhe vepra e tij”, “Porosia e Madhe”

2. “Historia e letërsisë shqipe - Romantizmi I, II, III”

98

KAPITULLI I

1. Karakterizime të përgjithshme

Monografitë “Asdreni, jeta dhe vepra” dhe “Porosia e madhe” të Rexhep Qosjes, janë

dy vepra në të cilat dy profilet e tij të aktivitetit krijues si historian e kritik i letërsisë

shfaqen më së miri. I orientuar prej kohësh jo thjesht në njohjen e vlerave dhe

specifikave të letërsisë shqiptare, por sidomos në njohjen e ligjësive të zhvillimit

historik të saj, tipar metodologjik i punës së këtij studiuesi edhe në këto vepra, mbetet

gërshetimi i qasjeve të ndryshme, sa kontekstuale, psikologjiste, hermeneutike, aq

edhe formaliste-stilistikore e strukturore, të cilat i kanë dhënë mundësi të shpjegojë

prirjet dhe veçoritë e procesit letrar, historik apo bashkëkohor.

Në këto vepra të studiuesit, merr kuptim të plotë natyra dyfishe e kritikës: statusi

njohës e vlerësues i saj. Duke tentuar të rrokë tërësinë e poetikës së shkrimtarëve, si

një nga prirjet e tij studimore, Qosja e shtrin vështrimin e tij prej kritiku e historiani të

letërsisë sa në plan sinkronik aq edhe në atë diakronik, për të vënë në dukje kategoritë

e reja estetike, siç ishin romantizmi i Naimit dhe modernizmi i Asdrenit dhe për të

shpjeguar se deri në ç‟masë këto risi letrare të tyre modifikuan perspektivën e

zhvillimit të letërsisë shqipe.

Studiuesi me vetëdije të plotë aplikon në to vështrimin së jashtmi dhe së brendshmi të

veprës letrare, ndjek gërshetim parimesh metodike330

(të cilat i japin studiuesit

rezultatin e dëshiruar) e sheh veprën si prodhim të së shkuarës, por edhe të së ardhmes

(tipologjizim të evolucionit krijues sipas disa etapave dhe ndikimeve që gjithashtu i

sheh në plan diakronik, por edhe në bashkëkohësi etj.). Gjithashtu këto monografi

vijnë edhe si lexim historik331

, lexim shpjegues i distancuar332

, si lexim estetik333

dhe i

drejtpërdrejtë (i cili e koncepton veprën si strukturë, si raport dhe si marrëdhënie e

fjalëve dhe e shprehjeve poetike). Në këtë mënyrë poetikat e shkrimtarëve,

interpretohen nën drejtimin letrar të romantizmit (Naimi) dhe prirjeve

moderniste(Asdreni), bashkëngjitur edhe prirjen për të zbuluar tipare të brendshme

filozofiko- letrare individuale.

Të dyja veprat u përkasin dy fazave të ndryshme të veprimtarisë studimore të Qosjes.

Nëse në monografinë për Asdrenin, Qosja hedh hapat e parë të një studiuesi të

pasionuar me prirje drejt historisë së letërsisë334

. Monografia për Naimin vjen si

kërkesë e dyanshme: si nevojë e domosdoshme e studimeve letrare në kuadër të

historisë së letërsisë, për të studiuar në mënyrë të thelluar krijimtarinë e një shkrimtari

të rëndësishëm të letërsisë shqipe; e një studiuesi tashmë me profil të konsoliduar të

historianit të letërsisë; për këtë arsye qasja e Qosjes ndaj saj është ajo e një historiani,

330

Shënim. Në veprën e mëvonshme Qosja do ta emërojë metoda integrale. 331

Leximi historik e përvijon veprën për të gjetur pritjen e lexuesit të kohës së vet. 332

Leximi shpjegues i distancuar që i sheh veprat si përgjigje ndaj kuptimit që mendohet se i ka dhënë

poeti. 333

Leximi estetik i përqendruar në marrëdhëniet strukturore të tekstit për të parë si prodhohet me anë të

gjuhës vlera estetike e tekstit. 334

Shënim. Monografia mbi Asdrenin është mbrojtur si tezë nga Qosja për të marrë titullin Doktor i

shkencave.

99

teoricieni të letërsisë, kritiku letrar, ndërsa vështrimi i tij i orientuar së jashtmi dhe së

brendshmi, është kompleks në shumë aspekte të krijimtarisë së shkrimtarëve.

Te monografia mbi Asdrenin të dhënat biografike dhe ato psikologjike bëjnë të

mundur të kuptohet psikologjia e autorit për të rendur drejt kuptimit të veprës së tij.

Në parathënien e veprës autori justifikon këtë zgjedhje të tij për të hulumtuar veprën e

Asdrenit pasi pranon që në shkrimet kritike dhe në historiografinë letrare të kohës

mungonin gjykime shkencore mbi krijimtarinë poetike të Asdrenit, si për vlerën e saj

artistike dhe për vendin e saj në letërsinë shqipe335

.

Në studimin mbi Naim Frashërin nuk kemi të njëjtën qasje, për të vëzhguar jetën e tij

në mënyrë të shkëputur, por kjo bëhet në mënyrë të integruar, brenda pjesës së parë të

emërtuar“Kultura e tij”.336

Sigurisht Qosja si studiues, kritik dhe historian, nuk e sheh

jetën e poetit të shkëputur nga vepra, duke i qëndruar pranë, deri në njëfarë mase,

pikëpamjes historiko-kulturore të Hipolit Tenit, i cili pohonte se “historia e letërsisë

duhet t‟i studiojë veprat letrare si shprehje e personave njerëz te veçantë, të cilët duhet

të kuptohen si rezultat i cilësive racore (cilësive kombëtare) dhe ndikimit në të

mjedisit shoqëror”.337

Te studimi mbi Naimin kjo pikëpamje metodologjike vjen e

integruar dhe pothuajse çdo çështje, e lidhur me zhvillimin e kulturës së tij, paraprihet

nga një kontekst historik e shoqëror, duke e parë si proces të natyrshëm në të cilin

merr kuptim gjithë krijimtaria e tij.

Qasja krahasimtare e tipi gjenetik, rëndom e përdorur nga studiuesi, ka për objekt

ngjashmëritë që lindin përmes kontaktit, duke zbuluar të dhëna të hollësishme rreth

tyre e duke pohuar që kontakti ka qenë i vërtetë, i realizuar për shkak edhe të

ndjeshmërive të caktuara sociale-kulturore. Këto raporte analizohen prej tij duke vënë

në dukje veçantitë e mendimit të Asdrenit apo Naimit, sa afërsitë, aq edhe specifikat

origjinale të secilit. Zbatimi i kësaj metode sjell konkluzionin se veçoritë poetike të

secilit autor nuk janë kurrsesi imitime, por zhvillime të natyrshme që reflektojnë

dukuritë e procesit të zhvillimit historik të letërsisë shqipe.

Ndër tekstorësia e brendshme është më e pranishme në vëzhgimet e Qosjes, por nuk

mungojnë edhe rastet e asaj të jashtme. Tek Asdreni, për arsye të plotësisë së

kontakteve letrare, vlerësohen edhe lidhjet personale dhe sidomos ato me

korrespondencë.338

Te Naimi nuk mungojnë edhe kontaktet e ndërmjetësuara, të cilat

përthyen në veprën e tij në trajta të gjurmëve të lëna për shkak të njohjes së tij me

kultura të ndryshme, si: antikiteti grek gjatë shkollimit në Zosimea, apo kontaktet me

iluminizmin francez 339

etj.

Studiuesi i kushton një vëmendje të veçantë ndikimeve letrare, pasi për të ato shfaqen

si fermente zotëruese të frymëzimit apo të paraqitjes artistike, të cilat e kanë çuar

krijimtarinë e të dy shkrimtarëve në një shkallë më të lartë. Ndikimet, nuk shihen në

mënyrë të thjeshtëzuar, por si marrëdhënie që zbulojnë çështje të origjinalitetit

artistik. Në këtë konceptim ai shkon drejt konkluzionit se veprat e dy shkrimtarëve

335

Rexhep Qosja, Asdreni jeta dhe vepra e tij, Toena, Tiranë, 2002, f.22. 336

Rexhep Qosja, Porosia e madhe, Naim Frashëri, Tiranë, 1989. 337

Muzzioli, Francesco, “Le teorie della critica letteraria”, La Nuova Italia Scientifica, Roma, 1995,

f.54-55. 338

Rexhep Qosja, Asdreni jeta dhe vepra, Toena, Tiranë, 2002, f.91, 127, 203 etj. 339

Rexhep Qosja, Porosia e madhe, Naim Frashëri, Tiranë, 1989, f.37, 53.

100

mishërojnë vlera të veçanta: në dialog me traditën së cilës i përkasin, por nga ana

tjetër, duke çuar më tej, brenda kësaj tradite, kategorinë e cilësisë së tyre. Duke iu

referuar konkretisht ndikimeve integruese metoda krahasimtare e ka ndihmuar

studiuesin të hetojë dukuri të tilla, si: reminishenca, huazime, imitime, përshtatje,

ngjashmëri etj.

Përpos ndikimeve, të cilat kanë rolin e tyre të rëndësishëm, mendojmë se në studimet

e Qosjes shfaqen edhe gjurmë të qasjes intertekstuale. Elemente të intertekstualitetit

shfaqen në momentin kur R. Qosja heton dhe interpreton marrëdhënie specifike me

tradita të tjera krijuese.

Qasja tematike, si praktikë e studiuesit që e konsideron temën si lëndë e në raste të

caktuara si strukturë, konsiston në trajtimin e saj në dy plane: në kuadër të vëzhgimit

të realizimit të procedesë krijuese mbi një tematikë të caktuar, e nxitur dhe e përftuar

si produkt i ndjenjës e disponimit shpirtëror, dhe si kategori makrostrukturale në plan

të përgjithshëm, si pjesë e rëndësishme e inventarit dhe e klasifikimit të temave e

motiveve kryesore, evolucionit të tyre, rimarrjes apo zëvendësimit etj. Këto vështrime

te monografia e Asdrenit ndiqen: nga një përshkrim i detajuar në plan sasior i poezive

me një tematikë të caktuar; i procesit krijues dhe nxitësve që bëjnë të mundur të

realizohen kryesisht vëllimet të para të krijimtarisë së poetit; i ndryshimit të

disponimit shpirtëror, i cili sjell ndryshime konceptuale të përmbajtjes e si rezultat

ndryshim edhe në trajtimin e motiveve të rimarra. Në të dyja monografitë studiuesi e

realizon klasifikimin duke vënë në dukje vetëdijen e autorëve jo vetëm për trajtimin,

zhvillimin e temave, por edhe për çështje të transformimit të kuptimit e të

domethënies së tyre.

Përmes qasjes formaliste- stilistike dhe strukturore studiuesi i afrohet gjithashtu

veprës së shkrimtarëve për të vënë në dukje se ekziston një marrëdhënie specifike

midis veçorive të stilit dhe efekteve kuptimore të veprës. Ai realizon një analizë

sistematike të sistemit gjuhësor dhe të interpretimit të veçorive të këtij sistemi. Për

këtë arsye përqendrohet në sa prirjet gjuhësore, aq edhe vlerat estetike dhe artistike të

përftuara340

dhe në kuptimin e përgjithshëm të saj. Analizimi i stilit përmes kategorisë

së përfaqësimit dhe të mënyrës341

, i krijon mundësi studiuesit të vërë në dukje

përdorimin e gjuhës, për të reflektuar ose përforcuar përmbajtjen e një teksti342

dhe të

dëshmojë se si veprat e shkrimtarëve bëhen të dallueshme pikërisht nga forma tipike e

përdorimit të saj.343

Në këtë mënyrë Qosja e koncepton stilin si shprehje të

personalitetit të autorit sipas formulës së famshme të studiuesit francez Buffon “stili

është njeriu”.344

Nga ana tjetër, përmes evidentimit të shkeljes së normës në aspektin

gjuhësor, përmes mjeteve të ndryshme dhe efekteve, si prirje e tyre, studiuesi synon të

shkojë te mesazhi i veprave.345

Fokusimi te trajtat e ligjërimit dhe gjuhës i krijon

gjithashtu mundësi të analizojë kontributin e shkrimtarit në zhvillimin e sistemit

gjuhësor dhe ndihmon për të kuptuar artin e tij.346

340

Wellek Rëne, Warren Austin, Teoria e letërsisë, Onufri, Tiranë, 2007, f. 183. 341

Jeferson Ann, Robey David, Teoria letrare moderne, Albas, Tiranë, 2006, f. 93-94. 342

Po aty. 343

Po aty. 344

Citimi është referuar nga: Ann Jefferson, David Robey, Teoria letrare moderne, Albas, Tiranë,

2006, f. 95. 345

Funksioni stilistik i Riffatere-s 346

Wellek Rëne, Warren Austin, Teoria e letërsisë, Onufri, Tiranë, 2007, f. 179.

101

Duke i konceptuar veprat letrare si përcjellëse të një akti komunikimi studiuesi

përqendrohet në elementet e tij, si: tek dërguesi- në të dyja monografitë në forma të

ndryshme i referohet shkrimtarit, jetës së tij; te marrësi duke zbuluar mjetet që përdor

shkrimtari për të ndikuar tek ai në forma të caktuara: me anë të përmbajtjes347

, me anë

të ndjenjës që transmeton, me anë të mënyrës së ndërtimit të ligjërimit (qartësia e

shprehjes, përgjithësimi i thënies348

), me anë të formave të caktuara të shprehjes349

,

me anë të mjeteve letrare350

, njëkohësisht përqendrohet edhe te mënyra si është

kuptuar teksti prej tij; te konteksti, i cili është pjesë e pranishme e studimeve të Qosjes

si element i rëndësishëm që ndikon në procedenë krijuese të autorit dhe temesazhi

duke dashur të shkojë përmes formës te kuptimi i tij duke vënë në dukje që përmes

tyre ndërton një perceptim të ripërtërirë të realitetit, duke krijuar një vetëdije të

ripërtërirë të formave të kuptimeve në të cilat ky realitet është krijuar.351

Qasja receptuese krijon një vështrim të plotë mbi veprat dhe sjell në pikëpamje

historike forma të ndryshme të leximit dhe të kuptimit të tyre duke synuar

pozicionimin e shkrimtarit dhe veprës së tij në pikëpamje historike në sistemin letrar

shqiptar.

2. Strukturat e monografive

Duke synuar format e leximit të sapopërmendura mund të themi që të dyja veprat për

efekt studimi organizohen në forma të ndryshme.

2.1 Struktura e monografisë për Asdrenin

Monografinë për Asdrenin Qosja e ka shkruar si tezë për mbrojtjen e titullit doktor

shkencash pranë Universitetit të Prishtinës. Ajo ndahet në dy pjesë kryesore: pjesa e

parë vështron jetën dhe veprimtarinë social-politike të shkrimtarit dhe pjesa e dytë

përqendrohet në krijimtarinë letrare të tij. Është e kuptueshme që Qosja orienton

synimet e këtij studimi monografik në plan kulturoro-historik me anë të titullit:

Asdreni dhe jeta e tij. Për këtë arsye pesha e vëmendjes që u kushton të dyja pjesëve

brenda studimit, ndahet në përmasa të barabarta.

347

Shënim. Në një pjesë të mirë të krijimtarisë së Naimit, Qosja thekson që poeti është i interesuar të

përcjellë përmbajtje me karakter moral, atdhetar, dituror për të ndikuar te lexuesi 348

Qosja evidenton ndërtimin e vargjeve sipas parimit të fjalëve të urta etj., f. 232. 349

Është fjala këtu për: lavdërimi, urimi, zbukurimi, mallkimi, lutja etj. 350

Është fjala për: pyetja retorike, thirrja, pasthirrma etj. 351

Funksioni emotiv me funksion konotativ që ndikon te lexuesi – Jakobsoni, funksioni referencial,

funksioni poetik - Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë, 2006, f. 79.

102

Në parathënien e veprës autori justifikon këtë zgjedhje të tij për të hulumtuar veprën

e Asdrenit, pasi pranon që në shkrimet kritike dhe në historiografinë letrare të kohës

mungonin gjykime shkencore mbi krijimtarinë poetike të Asdrenit, si për vlerën e saj

artistike dhe për vendin e saj në letërsinë shqipe352

.Ashtu siç kemi parë edhe gjatë

studimit të veprave pararendëse, Qosja është i mendimit që vëzhgimi i veprës së një

shkrimtari duhet të realizohet si në drejtim të procedesë artistike ashtu edhe në drejtim

të vlerave estetike të saj.

Vështrimi mbi të dhënat biografike dhe ato psikologjike bëjnë të mundur të kuptohet

psikologjia e autorit e cila ndikon në procedenë krijuese për të rendur drejt kuptimit të

veprës së tij. Prandaj i kushton vëmendje Asdrenit njeri dhe poet. Si rrjedhim studimi

për të evidentuar vlerën estetike dhe artistike të veprës është konceptuar në dy boshte

kryesore: në drejtim të procedesë krijuese dhe të krijimtarisë së tij.

Pjesa e parë e organizuar në dhjetë kapituj vë në dukje elementet jetësore të poetit, si:

Fëmijëria dhe shkollimi fillor; Vitet e para në mjedisin e ri; Fillimi i veprimtarisë

atdhetare; Poeti në shërbim të atdheut; Koha e gëzimeve dhe e dëshpërimeve; Koha e

vetmisë dhe të papriturave; Prej kompromisit deri tek sukseset; Pensionimi dhe vajtja

në atdhe; Vitet e fundit të jetës dhe vdekja; Martiri i moralit idealist.

Vështrimi i krijimtarisë artistike ndahet në dhjetë kapituj përkatësisht në: XI Ndërmjet

traditës dhe horizonteve të reja, XII Ndikimet e letërsisë shqipe, XIII Ndikimet e

letërsive të huaja, XIV Angazhimet atdhetare sociale dhe politike, XV Pamjet e

natyrës dhe domethënia e visores, XVI Femra dhe ndiejna e dashurisë, XVII Poezia e

paradokseve shpirtërore, XVIII Vuajtjet krijuese dhe përsosja e shprehjes, XIX

Karakteristikat e stilit, XX Vjershërimi dhe kompozicioni.

Vihet re që Qosja e studion krijimtarinë e Asdrenit përmes tipologjisë së elementeve

që realizojnë në mënyrë të plotë procedenë krijuese të tij. Ajo do të shihet nga

studiuesi nën ndikimin e faktorëve të jashtëm dhe atyre të brendshëm, prandaj për

këtë arsye tre kapitujt e parë të kësaj pjese i kushtohen kontekstit social-kulturor dhe

ndikimeve të letërsisë shqipe dhe asaj të huaj. Kapitujt XIV-XVII studiuesi realizon

tipologji tematike dhe në kapitujt e fundit tipologjia mbështetet kryesisht në elemente

që lidhen me formën e stilin e poetit.

2.2 Struktura e monografisë për Naimin

Ndryshe nga studimi mbi Asdrenin, vështrimi mbi veprën e Naimit shtrihet në një

plan më të gjerë. Studiuesi interesohet, përveç procedesë krijuese, faktorëve që

ndikojnë në të e gjithë krijimtarisë letrare, në mënyrë më të thelluar edhe në: gjuhën

352

Rexhep Qosja, Asdreni jeta dhe vepra e tij, Toena, Tiranë, 2002, f.22.

103

dhe stilin, horizontin e pritjes dhe receptimin e veprës, të metat e krijimtarisë si dhe

vendin e Naimit në letërsinë shqipe.

Kronologjia jetësore që i paraprin pjesës“Kultura e tij”shmang rrezikun e një

vështrimi sociologjik për më tepër studiuesi nuk ndalon në mënyrë të veçantë me

aktivitetin dhe veprimtarinë politike a sociale të autorit në mënyrë të shkëputur siç

ndodh tek Asdreni. Megjithatë duhet shtuar që kjo pikëpamje metodologjike nuk

mënjanohet plotësisht, ajo vjen e integruar. Pothuajse çdo çështje që trajtohet dhe

është lidhur me zhvillimin e kulturës së shkrimtarit paraprihet nga një kontekst

historik, shoqëror e kulturor, duke e parë si proces të natyrshëm në të cilin merr

kuptim gjithë krijimtaria e tij.353

Sigurisht Qosja si studiues, kritik dhe historian, nuk e

sheh jetën e poetit të shkëputur nga vepra, duke i qëndruar pranë, deri në një fare

mase, pikëpamjes historiko-kulturore të Hipolit Tenit, i cili pohonte se “historia e

letërsisë duhet t‟i studiojë veprat letrare si shprehje e personave njerëz të veçantë, të

cilët duhet të kuptohen si rezultat i cilësive racore (cilësive kombëtare) dhe ndikimit

në të, të mjedisit shoqëror”354

.

Nga një vëzhgim në plan të tërësishëm, vihet në dukje ky organizim strukturor, i

konceptuar në: Pjesa e parë - Kultura e tij; Pjesa e dytë - Krijimtaria e tij; Pjesa e

tretë- Gjuha dhe stili; Pjesa e katërt- Kritika e krijimtarisë së tij.

Pjesa e parë është kryesisht e përqendruar në: Njohjen e letërsisë shqipe, Njohjen e

letërsisë së vjetër romake, Njohja e letërsisë evropiane, persiane dhe arabe.

Pjesa e dytë, e titulluar Krijimtaria e tij karakterizohet nga klasifikimi tipologjik i bërë

në bazë të disa ndarjeve. Është e veçantë që përveç kriterit të klasifikimit në bazë të

gjinisë letrare apo formës së kuptuar gjerësisht355

, Qosja ndjek edhe kritere të tjera që

lidhen me shkrimin e veprave në gjuhë të huaj, apo me destinimin e veprave356

, si:

Proza dhe poezia për fëmijë, apo edhe më tej në klasifikim tematik të tilla, si: Proza

filozofike, proza diturore (historike), Poezia filozofike, Poezia atdhetare, Poemat

heroike.

Pjesa e tretë, është e ndërtuar mbi: Trajtat e ligjërimit, Përsëritjet dhe radhitjet, Prej

krahasimit deri te zmadhimi, Prej metaforës tek miti, Zhvillimi dhe përsosja e gjuhës,

Ndërtimi rrokjesor i vargjeve, Ndërtimi ritmik i vargjeve.

Pjesa e katërt është e ndërtuar në: Krijimtaria e tij në horizontin e pritjes, Të metat e

krijimtarisë së tij, Vendi i Naimit në letërsinë shqipe.

353

Qosja, Rexhep, Porosia e madhe, Naim Frashëri, Tiranë, 1989. 354

Muzzioli, Francesco, Le teorie della critica letteraria, La Nuova Italia Scientifica, Roma, 1995,

f.54-55. 355

Solar, Milivoj, Hyrje në shkencën për letërsinë, Shtëpia botuese e librit universitar, Tiranë, 2001, f.

109. 356

Shënim. Një nga parimet e klasifikimit të letërsisë është parimi dallimit të veprave letrare sipas

destinimit. (qëllimit të tyre themelor). Në këtë rast ai e veçon grupin e veprave të destinuara për t‟u

lexuar nga fëmijët.

104

Duhet thënë që brenda këtyre ndarjeve të mëdha ka klasifikime dhe tipologji të tjera

më të vogla.

Në dyja monografitë organizimi i strukturor i tyre, karakterizohet nga specifika të

krijimtarisë së shkrimtarëve. Disa tema e motive të cilët gjenden të trajtuara më vete

tek monografia për Asdrenin të tillë si: poezia atdhetare, poezia e natyrës, poezia

dashurisë dhe femrës, poezia meditative tek Naimi shfaqen në një formë të re.

Krijimtaria e Naimit ndahet vetëm në tre motive kryesore siç janë: poezia filozofike,

poezia atdhetare, poemat heroike.

Qosja e emërton zhvillimi krijues duke vënë theksin tashmë në individualitetin e

shkrimtarit. Përpara se të hyjë në studimin konkret të krijimtarisë së Naimit, si dhe

duke qenë i interesuar të njohë dhe të vlerësojë në tërësinë e vet shkrimtarin dhe

veprën e tij, studiuesi përmes një analize filologjike357

, realizon si fillim një panoramë

të përgjithshme të saj. Duke e ndarë në faza krijimtarinë e poetit, vë në dukje mënyrën

si është përpunuar shkallë –shkallë mendimi i tij, tiparet dhe prirjet mbizotëruese,

zhvillimin dhe rëndësinë e çdo elementi përbërës të saj. Ky proces evoluimi nuk mund

të kuptohej i vetëm pa kontekstin kulturor dhe atë social-historik, pa rëndësinë358

që

kishin shkrimet në gjuhë të huaj edhe pse nuk i përkisnin mirëfilli letërsisë në kuadër

të studimit të plotë të një individualiteti krijues.

Vështrimi i Qosjes nis nga shkrimet në gjuhë të huaj për dy arsye: për të studiuar

procedenë krijuese nga fillesat e saj, për faktin se këto shkrime ishin të panjohura dhe

të pavlerësuara për vlerën dhe rëndësinë e tyre. Nga ana tjetër ato janë dëshmi e

formimit intelektual i shkrimtarit dhe në to edhe pse në përmasa të papërfillshme e në

mënyra të ndryshme vihen në dukje ato prirje të cilat me evoluimin e procedesë

krijuese të shkrimtarit do të bëhen mbizotëruese dhe të rëndësishme për të.359

Përshkrimi i fazës së dytë dhe të tretë i cili fokusohet kryesisht në krijimtarinë

artistike, karakterizohet nga evidentimi i parimeve themelore krijuese, si qëllim për t‟i

krijuar në pararendje lexuesit një ide të përgjithshme të çështjeve të cilat do të

trajtohen nga studiuesi në mënyrë të thelluar.

3. Konteksti social- kulturor

Konteksti social-kulturor është një nga elementet e qasjes në plan diakronik, i

nevojshëm për të kuptuar procese, fenomene letrare e zhvillimin e tyre si kategori

historike, dhe për të realizuar interpretimin e tyre në këtë kuadër. Referuar

psikologjistëve të shkollës fenomenologjike, strukturat sociale ndikojnë thellësisht në

konstitucionin psikik të atyre që marrin pjesë në to, çka do të thotë se ndryshimet

historike në strukturën sociale sjellin ndryshime edhe në natyrën njerëzore, e cila

357

Shënim. Qosja në këtë kapitull jep informacion të detajuar me të dhëna për të gjithë krijimtarinë e

Naim Frashërit, kohën dhe vendin, gjuhën në të cilën është shkruar, përkthyer e botuar, qëllimin dhe

rëndësinë e tyre. 358

Shënim. Rëndësia e tyre qëndronte në ndikimin që patën për parapërgatitjen e kushteve të zhvillimit

të një procedeje krijuese, e cila kurrsesi nuk mund të lindë nga asgjë. 359

Qosja Rexhep, Porosia e madhe, Naim Frashëri, Tiranë, 1989, f.73-86

105

reflekton edhe natyrën e fenomenit letrar. Prandaj themi, se studimi diakronik

përfshirë brenda tij kontekstin social-historik dhe atë kulturor e çon historianin edhe

në përcaktimin e ndërveprimit të elementeve të ndryshëm në shoqëri dhe të risive që

shfaqen në traditën letrare.360

Sipas kësaj pikëpamjeje hetimi i kontekstit social-kulturor i shërben studiuesit tonë të

vërë në dukje e traditën, faktorë që ndikuan në zhvillimin e saj dhe sollën lindjen e

kategorive të reja estetike dhe individualiteteve letrare.361

Gjithashtu ndërtimi i tij bën

të kuptohet më mirë prirja krijuese e shkrimtarëve si rezultat i këtyre faktorëve të

brendshëm dhe të jashtëm. Qosja e ndërton në dy mënyra të ndryshme kontekstin

brenda të dyja veprave.

Vështrimi i kontekstit social-kulturor dhe zhvillimit të poezisë shqipe në fillim të

shekullit XX në monografinë për Asdrenin përqendrohet në disa të çështje të

rëndësishme, si: koha kur Asdreni fillon të botojë poezitë e veta362

; konteksti kulturor

dhe shkrimtarët përfaqësues të tij, prirjet krijuese të tyre, 363

temat dhe motivet

mbizotëruese; karakteristikat kryesore364

në krijimtarinë e shkrimtarëve, prirjet

receptive të lexuesve (si synim i drejtpërdrejtë i shkrimtarëve të kohës, të cilat i

lidhnin me nevojën dhe domosdoshmërinë e ngritjes së nivelit kulturor të lexuesve

dhe synimit të saj në funksion të përcjelljes së frymës së kohës). Ndërtimi i kontekstit,

i shërben studiuesit për të vënë në dukje, edhe pikëpamjet e shkrimtarëve dhe të

rretheve kulturore, mbi marrëdhëniet e artit e poezisë me gjuhën dhe shoqërinë.

Kështu ai heton zhvillimin e perceptimit të përgjithshëm ndaj poezisë dhe identifikon

brenda tij tendencën për t‟u pasuruar dhe për të sjellë risi në tematikë, forma të reja

dhe ndjeshmëri. Faktor për këtë zhvillim njeh ndikimet nga folklori e kontaktet me

letërsinë botërore, si dhe pikëpamjet e përgjithshme të shkrimtarit për letërsinë, artin,

gjuhën etj. Duke e konceptuar letërsinë si art i zhvilluar në marrëdhënie të ngushtë me

gjuhën, studiuesi konstaton se pikëpamjet e Asdrenit ndikohen fort nga këto

kontekste365

dhe shfrytëzohen si bazë mbështetëse për të ndërtuar dhe sjellë një

qëndrim të ri si ndaj saj(gjuhës), ashtu edhe ndaj poezisë dhe artit në përgjithësi.

Qosjes historian nuk i intereson vetëm përshkrimi i këtij zhvillimi, por ai analizon dhe

360

Cituar sipas Floresha Dados, në Sfida teorike të historiografisë letrare, Bota shqiptare, Tiranë, 2009,

f. 249 361

Po aty. 362

Shënim. Asdreni ka filluar të botojë poezitë e veta më 1901 një vit pas vdekjes së Naim Frashërit

dhe dy vite para vdekjes së Jeronim De Radës - dy shkrimtarë të mëdhenj më karakteristikë të

Rilindjes. Pas vdekjes së tyre letërsia ishte pa autoritete krijuese, por jo pa edhe shkrimtarë që

premtonin se do ta shpinin tutje fjalën artistike dhe do ta zgjeronin e pasuronin letërsinë shqipe. Qosja

Rexhep, Asdreni jeta dhe vepra e tij, Toena, Tiranë, 2002, f. 221. 363

Shënim. Qosja vë në dukje qëllimin e këtyre shkrimtarëve: I bashkonte lufta për ngritjen kulturore

dhe kombëtare të shqiptarëve dhe për çlirimin e tyre nga robëria otomane. Ata shkruajnë aso poezish

me të cilat supozojnë se do të mbërrijnë më lehtë dhe më shpejt në qëllimin kryesor: mobilizimin

shpirtëror të shqiptarëve para luftës për pavarësi…tek këta krijues e bashkë me ta edhe te Asdreni më

shumë e fuqishme është vetëdija se me shkrimet e veta duhet të luajnë rolin mesianist të ideologëve

shoqëror se sa vetëdijen artistike. Po aty, f. 222. 364

Qosja vë në dukje si karakteristika këto elemente: miti i të shkuarës, nostalgjia për atdheun, miti i

gjuhës kombëtare, të cilat përcaktojnë disponimin dhe gjedhet folklorike, strukturën figurative dhe

ritmike, uniformizimin e temave dhe motiveve dhe të mënyrës së shprehjes, frymëzimin nga aktualiteti

historik, shprehjen figurativisht të thjeshtëzuar si karakteristikë e stilit etj. 365

fillimisht i përkasin përdorimit të gjuhës në funksion të çështjes kombëtare dhe identifikimit të

kombit përmes saj si prirje romantike, e më tej edhe marrëdhënien e poezisë me shoqërinë, rolin dhe

ndikimin që ajo ka mbi të.

106

krahason një sërë elementesh të tij, vë theksin te të përbashkëtat dhe ndryshimet366

e

ndodhura në poetikën krijuese të asaj kohe.

Hetimi i pikëpamjeve të Asdrenit mbi marrëdhëniet e artit me shoqërinë e poezinë, e

çon Qosjen në mendimin se konteksti kulturor nuk ka lënë gjurmë të dukshme në

krijimtarinë e tij. Madje konstaton se ai (Asdreni) mes pikëpamjeve për artin dhe

praktikës së tij ka pasur kontradikta, ashtu si shkrimtarë të tjerë të kohës.367

Në këtë

kuadër studiuesi e interpreton këtë marrëdhënie (mes letërsisë dhe shoqërisë) si

dualizëm teorik: krijuesit e vërtetë-pohon ai- të talentuar dhe të frymëzuar, gjithmonë

i hetojnë rrjedhat e brendshme historike dhe shoqërore dhe u japin shprehje krijimeve

të veta, ndërkohë që, nëse bëhet politikan, publicist ai pushon së qeni artist.

Pikëpamjet e Asdrenit mbi poezinë dhe marrëdhëniet e saj me shoqërinë u prijnë

shndërrimeve të interesimit dhe shprehjes së tij krijuese.368

Te monografia për Naimin, studiuesi, siç e kemi përmendur edhe më parë, e ndërton

kontekstin në mënyrë të integruar brenda çështjeve që shtron për diskutim, në

funksion të vështrimit të thellë e të tërësishëm të elementeve, të cilat plotësojnë

pamjen dhe kuptimin mbi procedenë krijuese dhe veprën e Naimit. Kështu emërtimi i

tre kapitujve të parë, me anë të fjalës kyç të përdorur Njohja.... mbart në vetvete

elemente të kontekstit si pjesë përbërëse e njohjes, të të kuptuarit dhe të vlerësuarit të

procedesë artistike dhe krijimeve letrare.

Në këta kapituj(që lidhen me njohjen e letërsive), Qosja synon ndërtimin e një

konteksti kulturor e bashkë me të në momente të caktuara edhe të kontekstit social-

historik, të cilët konsiderohen prej tij si faktorë të rëndësishëm në formimin e

shkrimtarit, prandaj ai ndien të nevojshme t‟i bëjë me dije qëllimet e tij lexuesit, kur

shprehet:...Në të vërtetë njohja e rolit të traditës letrare vendëse në njërën anë, dhe e

traditës letrare botërore, në anën tjetër, në krijimtarinë e Naim Frashërit është e

nevojshme për tri arsye kryesore:

- Për arsye se ashtu e kuptojmë dhe e përimtojmë më mirë krijimtarinë e tij

poetike në tërësi;

- Për arsye se në këtë mënyrë caktojmë më drejt vendin e veprave të tij të

veçanta poetike dhe të krijimtarisë së tij të përgjithshme në traditën letrare

shqipe;

- Për arsye se duke njohur rolin e traditës letrare vendëse dhe të traditës letrare

botërore në krijimtarinë e Naim Frashërit, i njohim më lehtë dhe më mirë

mundësitë që kjo krijimtari i ka hapur letërsisë shqipe të kohës së tij dhe

letërsisë shqipe të pas asaj kohe.369

Duhet shtuar që sa herë ndeshet me kategori të reja estetike në procesin krijues,

studiuesi ndien të nevojshme ndërtimin e një konteksti social-kulturor i cili përgatit

natyrshëm terrenin për daljen e fenomenit dhe individualitetit letrar të ri, të

366

Në lidhje me procedetë e reja dhe poetikën krijuese Qosja pohon: Poetika e Luigj Gurakuqit, e

botuar më parë në revistën “Albania”, e pastaj në një libërth më vete, është paralajmërimi dhe

mbështetja e parë e këtyre prirjeve. Ajo është përpjekje teorike e bazuar në prirjet ende më të

padukshme të një pjese të lirikës shqipe, që vija e poezisë, që kishte për gjedhe vargjet popullore, të

zëvendësohet prej këtyre prirjeve.... shfaqen prirje të kërkimit të formave të reja etj. Po aty, f. 227. 367

Gjatë krijimtarisë tij Asdreni është shfaqur sa si një poet i vërtetë aq edhe ka rënë në nivelin e

publicistit 368

Po aty f. 234 369

Qosja Rexhep, Porosia e madhe- Monografi mbi krijimtarinë e Naim Frashërit, Naim Frashëri, 1989,

f. 13.

107

shoqëruara me analiza të integrimit të tyre në procedeun krijues të krijimtarisë

artistike. Këtë pikëpamje e vërtetojnë të gjitha rastet e ballafaqimit të studiuesit me

fenomene të reja duke marrë si rezultat prej tyre shndërrimet e pësuara.

3.1. Shndërrimet e poetikës Asdreni/ Naimi

Shndërrimet e poetikës krijuese të Asdrenit, studiuesi i lidh me faktorë të jashtëm dhe

të brendshëm, ndër to më i rëndësishmi është: botimet e veprave në distanca të mëdha

kohore, kanë sjellë te poeti vetëm ndikime të shumta, por edhe zhvillim të

interesimeve të tij ndaj poezisë dhe formave të saj të shprehjes. Për këtë arsye e

klasifikon krijimtarinë e tij në katër faza të rëndësishme.370

Përveçse i bën një

paraqitje të të gjitha fazave të krijimtarisë së Asdrenit, studiuesi analizon dhe

krahason zhvillimin e shndërrimin e procedesë krijuese të vështruar në drejtime të

ndryshme: si prirjet poetike dhe frymëzimet; ndikimet nga tradita e letërsisë shqipe

dhe asaj të huaj; tematikën e trajtuar; llojin e vargut dhe të shprehjes artistike,

përpunimin e tyre; rendjen drejt metafizikës shpirtërore, raportin art, poezi shoqëri

dhe funksionet e saj në periudha të ndryshme etj

Është interesante që Qosja e shtron analizën në plan krahasimtar duke theksuar

ndryshimet dhe evoluimin e procedesë krijuese të ndjekur nga një analizë e detajuar e

shfaqjes së dukurive gjatë praktikës së tij, faktorët që kanë ndikuar në uljet dhe

ngritjet e saj dhe zhvillimin e individualitetit të tij poetik. Studiuesi e shfrytëzon këtë

analizë përveç planit sinkronik në krijimtarinë e Asdrenit edhe në plan diakronik duke

specifikuar ato elemente, të cilat shfaqin interes dhe rëndësi me karakter historiko-

letrar në kuadër të tendencave të reja të zhvillimit të letërsisë shqipe.

Qasja e tij realizohet së jashtmi dhe së brendshmi ku mbizotëron theksi te elementet

që bëjnë të mundur realizimin e procesit krijues, frymëzimin dhe ndikimin që kanë si

370

Shënim. si faza të krijimtarisë së Asdrenit, Qosja përcakton: faza e I përmbledhja Rreze dielli, ku

poeti i qëndron besnik traditës poetike, trajton tema dhe nuk del përtej rrethit të ndjeshmërisë së njohur

të kohës, patetizmit, pa shprehje të përpunuar artistike, figurative dhe metaforike, tema të ngushta me

shprehje të zbehta poetike, mbizotërim i vetëdijes kombëtare, strukturë ritmike e rëndë. Ato përmbajnë

rëndësi historiko-letrare dhe artistike për shkak të krijimit të tyre në çaste frymëzimi të rëndësishëm të

kohës. Faza e dytë e krijimtarisë së tij fillon që pas botimit të përmbledhjes së parë dhe zgjat deri në

botimin e përmbledhjes së dytë dhe si karakteristika shënohen: vazhdim i prirjeve të afirmuara në

vjershat e së parës dhe dëshmon prirjen e një tendence të re që lidhet me organizmin e poezive në cikle,

përmbledhje me zgjerim tematik duke u frymëzuar prej sferash metafizike, poezia nuk është mjet i

propagandës, sjell forma të ndryshme të reagimit subjektiv etj., zgjohet interesi i autorit për të njohur

traditat e letërsisë botërore duke pësuar ndikime sidomos nga poezia evropiane. Faza e tretë fillon pas

botimit të përmbledhjes së dytë dhe zgjat deri në botimin e përmbledhjes së tretë. Ai shfaqet si lirik me

përvojë të madhe krijuese duke realizuar një ndjeshmëri poetike karakteristike specifike. Ndryshon

qëndrimi i tij ndaj botës duke përcjellë më shumë në poezi ndjeshmëri të përjetimit të brendshme, duke

krijuar një poezi psikologjike meditative, me tema universale, ku përdor vargun e lirë nën ndikimin e

poezisë bashkëkohore që lexon. Faza e katërt fillon me botimin e përmbledhjes Psallme murgu dhe

merr fund në 1945 kur shkruan vjershat e mbrame dhe bën gati për shtyp përmbledhjen Kambana e

Krujës. E njeh si fazën e rënies së talentit të tij si për nga ana cilësore dhe ajo sasiore. Karakterizohet

nga kthimi pas në temat e së kaluarës historike, varg rrëfimtar i njëtrajtshëm etj.

108

konteksti kulturor, ashtu dhe faktorët historiko-socialë në të, tendencën e prirjeve të

brendshme etj. Kuptohet që në këtë mënyrë interpretimi gjejnë shprehje edhe

pikëpamjet e Qosjes mbi realizimin e procedesë krijuese të trajtuara nga ne, kur folëm

për pozitën e studiuesit tonë si teoricien i letërsisë.

Shndërrimet e poetikës krijuese te monografia për Naimin nuk trajtohen në të njëjtin

këndvështrim me Asdrenin për shkak të konceptimit dhe organizimit të studimit në

një formë tjetër. Ato trajtohen brenda kapitullit Zhvillimi krijues në të cilin merren në

konsideratë faza të krijimtarisë së Naimit me llojet e shkrimeve përkatëse.371

Në

çështjen Shkrimet në gjuhë të huaj më shumë se nga shndërrimet, i gjithë kapitulli

karakterizohet nga një trajtim i kontekstit kulturor e social-historik, nga rëndësia372

që

kishin shkrimet në gjuhë të huaj edhe pse nuk i përkisnin mirëfilli letërsisë në kuadër

të studimit të plotë të një individualiteti krijues dhe të evoluimit të tij. Ndërsa në

çështjen Shkrimet shqipe përveç kontekstit kulturor, Qosja reflekton mbi zhvillimet

duke nënkuptuar brenda tyre edhe shndërrimet që ka pësuar krijimtaria e Naimit në

periudha të ndryshme të krijimtarisë së tij si rezultat i prirjeve të tij krijuese, gjuhët në

të cilat shkruan, fushat e krijimtarisë, temat, trajtat si dhe qëllimet e krijimtarisë. Këto

zhvillime i përkasin si aspektit përmbajtësor, ashtu edhe atij strukturor, nën parime të

ndryshme, si: ai retorik në ndërtimin e thënies poetike, parimi epik etj., duke pranuar

që këto janë zhvillime të njësishme në plan të synimeve, idealeve dhe ndjenjave.

3.2 Tipologji të ndikimeve

Ndikimet shihen prej Qosjes si elemente të rëndësishme, sepse në raste të veçanta ato

paraqiten si një pikë e caktuar nisjeje për vlerësimin e një fenomeni të evidentuar në

krijimtarinë e shkrimtarëve që studion. Në analizën e përgjithshme që u bën

ndikimeve, ai i kushton rëndësi cilësisë së lidhjes, të marrëdhënies dhe pjesëmarrjes

krijuese të autorit përvetësues në ritrajtimin artistik të fenomenit burimor. Në

ndikimet, të cilat u përkasin kryesisht fazave të para të krijimtarisë së shkrimtarëve,

identifikon ndikime aktive, të cilat çojnë në ridimensionim të fenomenit të huazuar,

por edhe në ndikime pasive, në të cilat evidenton transferime thjesht mekanike të

vlerave dhe jo një ridimensionim krijues të tyre. Nuk janë të pakta rastet, kur, si

rezultat i prodhimit të efekteve mbi veprën artistike, në një pjesë prej ndikimeve373

gjen shpjegim te tradita, ndërsa për të tjera jo. Ndërkohë që në fazat e pjekurisë së

krijimtarisë te të dy autorët, ato shfaqen të përftuara si cilësi organike zotëruese të

frymëzimit apo të paraqitjes së tij artistike, pa të cilat nuk do ta kishin pasur të paktën

atë formë apo atë shkallë të zhvillimit krijues.

371

Qosja e ka klasifikuar në një kapitull më vete të cilin e ndan në disa çështje të titulluara: Shkrimet në

gjuhë të huaja, Shkrimet në persishte dhe turqishte, Shkrimet në greqishte dhe Shkrimet në shqipe. 372

Shënim. Rëndësia e tyre qëndronte në ndikimin që patën për parapërgatitjen e kushteve të zhvillimit

të një procedeje krijuese, e cila kurrsesi nuk mund të lindë nga asgjëja. 373

Është fjala për ndikimet nga krijimtaria popullore, autorët shqiptarë dhe të huaj.

109

Duke qenë se veprat e shkrimtarëve që studion, janë shkruar nën parime krijuese kufij

të periudhave të ndryshme letrare, 374

e njëkohësisht duke qenë se ndikimet letrare janë

më të shpeshta e më të frytshme në periudha të shfaqjes apo të lindjes së letërsive

kombëtare, si dhe gjatë periudhave të ndryshimit radikal të traditës letrare375

, të

ndjekura nga lëvizje shoqërore e politike, Qosja i heton këto fenomene nën këtë

këndvështrim. Në këtë kuadër, ndërtimi i konteksteve në të dyja monografitë edhe pse

i sjell në mënyra të ndryshme, vjen si i tillë, pasi për çdo fenomen letrar, ndikimi ka

një kontekst social e historik, i cili i shtohet kontekstit letrar, i lidhur me nevojat e

krijuesve.

Në të dyja veprat studiuesi i përcakton ndikimet me anë të tipologjisë kryesisht si

formë e brendshme, si: stil, imazhe, karaktere, tema, procedime, përmbajtje,

mendime, ide etj.

Si tipa ndikimesh identifikon kryesisht:

- ndikime të veprës mbi veprën. Ndikime të tilla kemi si te monografia për

Asdrenin376

, ashtu dhe tek ajo për Naimin;377

- ndikime të shkrimtarit si njeri nga një individ a shkrimtar tjetër (i pasqyruar

kryesisht në stil e në botëvështrim më shpesh se në formën artistike.

Duhet thënë që në rastet e identifikimit të ndikimeve nga autorë të caktuar, studiuesi

jo gjithmonë e vëzhgon autorin ndikues në lidhje me traditën e sistemit letrar ku ai

krijon, dhe atë të sistemit ku ushtron ndikim. Shpeshherë studiuesi e merr si të

mirëqenë njohjen e shkrimtarëve. Ndërkohë që merr si rezultat të synuar faktin që

sfondi letrar i çdo epoke e i çdo vendi ndryshon dhe ndikimi i ushtruar nga një autor

do të jetë në përputhje me atë çka epoka dhe sistemi letrar i caktuar konsideron si

nevoja të veta.378

3.2.1 Asdreni

Për sa i përket ndikimeve tek Asdreni, studiuesi i trajton të klasifikuara në dy kapituj

të veçantë: ndikimet e letërsisë shqipe dhe ndikimet e letërsive të huaja. Në secilin

prej kapitujve Qosja realizon një prerje tipologjike duke evidentuar ndikimet më të

fuqishme të realizuara nga: kontakte të jashtme dhe të brendshme. Ai pranon që këto

kontakte u kanë shërbyer ndikimeve, vetëm gjatë fazës fillestare të krijimtarisë, kur

vetë poetët ishin në kërkim të shprehjes, pasi që të dy (Naim dhe Asdreni) ndryshojnë

374

Naimi ka ushtruar aktivitetin e tij krijues pikërisht në kohën e formimit dhe konsolidimit të letërsisë

kombëtare dhe asaj romantike, Asdreni ka nisur të shkruajë në kapërcyell mes romanizimit dhe

modernizmit. 375

Jorgo Kristaq, Kategoritë themelore të raporteve ndërletrare individuale dhe tipat kryesorë të

krahasimit, në Leksione për letërsinë e krahasuar. 376

Shënim. Mund t‟u referohemi këtu ndikimeve që përmend Qosja kryesisht nga poezia parnasiane,

simboliste etj., konkretisht në poezinë Në krua apo Pamje. Po aty, f. 227. 377

Shënim. Mund t‟u referohemi si ndikimeve nga letërsia e Antikitetit, Rilindjes Evropiane,

Iluminizmit francez, Romantizmit dhe letërsisë persiane dhe arabe. 378

Po aty.

110

shumë në temperament krijues. Duhet thënë që edhe në përcaktimin e kontakteve, bën

një analizë të mënyrës së ndikimit mes të cilave vë në dukje ndikimet aktive dhe

ndikime pasive dhe rolit që kanë luajtur në krijimtarinë e Asdrenit. Kështu përmes:

1. kontakteve të jashtme të ndërmjetësuara, të realizuara prej shkaqesh joletrare379

:

a. Studiuesi vë në dukje ndikime nga Naimi në formimin e tij si atdhetar dhe poet,

ndikime nga pikëpamjet themelore, botëkuptimit, të ideve, iluminizmit të tij;

b. ndikime nga letërsia popullore: këto ndikime shfaqen në interesimet e tij për

folklorin, mbledhjen dhe promovimin e tij;

c. ndikime nga letërsia e huaj. Për të bërë një paraqitje të plotë të ndikimeve nga

letërsia e huaj, Qosja, realizon një vështrim në kontekstin kulturor të kohës,

përmend faktin që Asdreni ka lexuar shumë dhe ka njohur veprat e shkrimtarëve

të Antikitetit, Mesjetës, Rilindjes Evropiane apo edhe shek. XVIII dhe XIX.

2. kontakte të brendshme të drejtpërdrejta, realizuara prej shkaqesh letrare:

a. Ndikime nga Naimi, të cilat të vlerësuara nga cilësia e lidhjes shfaqen si ndikime

pasive380

- në orientimin e trajtimit të temave historike, në përfshirjen në krijimtarinë

e tij të elementeve të mitologjisë greke, himnizimin e natyrës shqiptare, ndikim në

veçoritë formale të poezive, në pikëpamje të leksikut, strukturës figurative e ritmike të

vargjeve, përdorimi i shprehjes zvogëluese etj.;

b. ndikime nga folklori: në huazimin e motiveve381

dhe formave të shprehjes,

ndikimin në mënyrën si portretizon vashën dhe djalin, si përshkruan dhe si e

përjetojnë dashurinë mes tyre, përshkruan lindjen e ndjenjës mes tyre, përdorimin e

emrave me të cilët emërton personazhet, në përdorimin e figuracionit artistik

(kryesisht metaforës), në ndërtimin e ritmik figurativ.

c. ndihet ndikimi i poezisë evropiane e kryesisht i asaj franceze, poezisë romantike e

më tej i poezisë parnasiste. Këto ndikime aktive të drejtpërdrejta382

, i sheh në

përdorimin e shprehjes së formalizuar, në fjalorin e veçantë i cili dëshmonte

379

Shënim. Me kontakte të jashtme kam parasysh informacionet nga fusha të ndryshme të jetës, të cilat

nuk luajnë rol të drejtpërdrejtë në procesin e brendshëm letrar. Ato krijojnë jehonë në mjedise krijuese

dhe në mjedise të tjera mbi fenomenet letrare. Kontaktet e brendshme realizohen në mënyrë të

drejtpërdrejtë me procesin letrar, duke lënë gjurmë në të. Këto kontakte kushtëzohen nga faktorë të

jashtëm dhe të brendshëm. Kontakte të drejtpërdrejta janë ato kontakte që pasqyrojnë lidhjen e

drejtpërdrejtë me veprat letrare dhe parakuptojnë kontaktin me origjinalin. Kontaktet e ndërmjetësuara

realizohen me anë të ndërmjetësit, që mund të jenë të llojeve të ndryshme nga informacionet

publicistike e deri tek artikujt e studimet shkencore. Jorgo, Kristaq. Kategoritë themelore të raporteve

ndërletrare individuale dhe tipet kryesore të krahasimit, në Leksione për letërsinë e krahasuar. 380

Shënim: Me ndikime pasive kam parasysh që elementi dominant është fenomeni ose elementi i

huazuar, që zotëron autorin përvetësues dhe krijimin e ri. Në këto raste kemi një transferim mekanik të

vlerave dhe jo një ridimensionim krijues të tyre. Po aty. 381

Shënim. Qosja bën analiza dhe interpretime për secilin rast të ndikimit duke përcaktuar rolin e

ndikimit në krijimtarinë e Asdrenit. 382

Shënim. Ndikimet aktive janë ato ndikime, të cilat çojnë në një rivlerësim, në një ridimensionim

tëfenomenit të huazuar në nënshtrimin e tij ndaj synimeve të reja që në thelb nuk kanë të bëjnë me të

apo që janë të një natyre tjetër nga ato të origjinalit. Ato gjithnjë çojnë në krijimin e një vepre të re, të

paidentifikueshme me asnjë tjetër.

111

zhvillimin e imagjinatës. Identifikon në poezi të veçanta383

forma të ndikimit nga

poezia parnasiste, e cila në raste të caktuara shfaqet e gërshetuar me ndikim nga

poezia e simbolizmit384

dhe ekspresionizmin385

. Qosja bën një analizë të gërshetimit të

këtyre elementeve dhe forma të shfaqjes në poezinë e Asdrenit. Mund të sjellim si

shembuj të tillë nga letërsia e huaj386

: ndikime nga Dante Aligeri- rigjallërimin e disa

simboleve, shfrytëzimin e konceptimeve qiellore, sikundër janë Parajsa, Ferri,

përzgjedhjen e njëmbëdhjetërrokëshit dantesk etj.; ndikim nga francezët (Marselino,

Debord, Hygo) prej të cilëve ka huazuar moton për poezinë e Drinit, Dëshira ime dhe

Të falura387

. Përmes këtyre dukurive studiuesi shpjegon ndjeshmërinë e veçantë të

poezisë së Asdrenit, kryesisht pasromantike, apo krahasimin me parnasizmin (detajet

në poezitë Liqeni i Prespës, Ëndërr e vërtetë), kultin e formës të huazuar prej tyre etj.

duke pohuar se roli i tyre në krijimtarinë e tij ka qenë vendimtar.

d. Ndikime të poezisë rumune janë shprehur më së shumti në fazën e pjekurisë

krijuese të Asdrenit. Studiuesi sjell arsye të ndikimit të plotë: si përjetimi i vlerës

artistike të tyre dhe gjetja në to i tematikave, motiveve, problematikave, të cilat

përkonin edhe me realitetin shqiptar. Edhe brenda këtyre ndikimeve Qosja identifikon

elemente që u përkasin fazave të ndryshme të zhvillimit të letërsisë rumune, të lidhura

ngushtë me vlerën artistike, prirjen ideore dhe përkatësinë stilistike388

, si dhe të

shfaqura tashmë brenda veprës së Asdrenit si cilësi organike të formës dhe zhvillimit

të tij krijues. Analiza e ndikimeve është relativisht e detajuar sa përcakton konkretisht

ndikimet, të cilat lidhen me trajtimin e motiveve të veçanta në krijimtarinë e

Asdrenit.389

Si shembuj të tillë do të sillnim:

- Ndikime pasive të drejtpërdrejta nga Vasile Aleksandriu, poeziaKënga e

bashkimit, që është një përshtatje e poezisë Hora uniti të Aleksandriut, poezia

Vjeshta etj.; Eminesku prej të cilit ka ndikimet të shumëfishta, kap pamje, ide,

383

Është fjala për poezinë e Asdrenit, Në krua, ku Qosja identifikon pamjet tipike parnasiane në të

cilën përshkrimi shprehës i situatës i mbivihet çdo qëllimi tjetër krijues. Në këtë poezi, Asdreni

përshkruan takimin e papritur ndërmjet vashës që ka vajtur të mbushë ujë në krua dhe djalit kaluar, që

ndalet t‟i kërkojë ujë. Në letërsinë popullore, por as në letërsinë e Rilindjes nuk ndeshen raste të tilla të

përshkrimit të mashkullit kaluar, që në stilin e aristokracisë evropiane i qaset vashës. …këto lloj

përshkrimesh mund të gjenden vetëm në poezinë parnasiste. Qosja, Rexhep.Asdreni, jeta dhe vepra,

Instituti albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 226. 384

Ky ndikim i gërshetuar ka nxitur interesin e tij për mitet dhe simbolet, aleksandrinin,

njëmbëdhjetërrokëshin, për tingëllimën, për organizmin e përpiktë të vjershave nëpër cikle dhe për një

kompozim racional të përmbledhjeve. Po aty, f. 227. 385

Pamjet kozmike, ashtu dhe reagimet ndaj luftës botërore, kulti i mbinjeriut etj. Poezia Pamje të

përkujton format poetike, me trajtën e monologut, rimat mezi të dukshme, ritmikën e thyer etj.,

elemente tipike të ekspresionizmit. Po aty, f. 227. 386

Po aty, f.271. 387

Po aty, f. 225. 388

Qosja identifikon shkrimtarët rumunë që kanë ndikuar më së shumti, si: Vasile Aleksandriu, Mihal

Eminesku, Xhorxhe Koshbuk, Tudor Argezi etj. Po aty, f. 229. 389

Për trajtimin e motiveve atdhetare Qosja përcakton ndikim thelbësor krijimtarinë e Vasile

Aleksandriut; për poezinë lirike, ndjeshmërinë e tepruar, dhembjen, format e vargut dhe të strofave,

kryesisht në poezinë atdhetare, sociale dhe të natyrës përcakton Mihal Emineskun. Xhorxhe Koshbuku

gjithashtu ka ndikuar në krijimtarinë e Asdrenit në lidhje me këto elemente, e po ashtu Tudor Argezi

ndikimet e të cilit Qosja i sheh edhe në titujt e poezive, cikleve dhe përmbledhjeve, p.sh., te “Psallme

Murgu”. Po aty, f. 232.

112

forma të ndjeshmërisë, të vargut, strofave, poezive. Poezia Epigonët është

imitim, Dëshira ime parafrazë etj.; ndikime nga Xhorxhe Koshbuk- Zëri i

kryengritësve, Krerëve tradhëtorë etj., Tudor Argezi - ndikime në idetë mistike,

përdorimin e shprehjeve të caktuara si murgu, pendesa, lutja, kungimi, shpirti,

mëkata etj.

Duhet thënë që studiuesi duke evidentuar se si janë sendërtuar artistikisht këto

ndikime, si dhe përmes përcaktimit të tyre edhe pse në raste të caktuara shfaqen

pasive, krijon mundësi të zbërthejë në mënyrë origjinale parimet krijuese (në planin

psikologjik, në aspektin historik-letrar) dhe të përligjë vazhdimësinë e zhvillimit të

lirikës shqipe në drejtim të vlerës estetike e formës.

3.2.2 Ndikimet e Naimit

Në studimin mbi Naimin, R. Qosja njeh rolin e traditës letrare vendase dhe të traditës

letrare botërore duke evidentuar arsyet e kësaj njohjeje390

. Pranon që ndikimi i poezisë

popullore në krijimtarinë e tij është i ndërmjetësuar me anë të njohjes së saj 391

, nuk

mohon rëndësinë e këtij ndikim kur shprehet “ai nuk është thjesht ndikim, por një

lidhje e natyrshme, e vetëkuptueshme mes krijimtarisë së një vjershëtari, i cili mendon

se që të jetë i kuptuar prej popullit të vet, e krijimtarisë shpirtërore të tij.”392

Ndërkohë që është i mendimit që përvoja poetike, filozofike dhe historike që sjellin

letërsia, filozofia historia dhe jeta shoqërore e Greqisë së vjetër, Perandorisë Romake

zgjerojnë dhe pasurojnë përvojën krijuese të Naim Frashërit. Po kështu ndikimet nga

letërsia italiane, iluminizmi francez, romanizmi evropian, letërsia persiane dhe arabe

do të shihen nga Qosja brenda kësaj hullie.

Nëse ndikimet tek Asdreni ashtu siç i kemi përmendur edhe më lart, i përkasin sa

aspekteve të jashtme edhe atyre të brendshme, edhe tek Naimi ato vështrohen përmes

klasifikimit në disa lloje dhe nën të njëjtin qëllim duke marrë si rezultat:

- Ndikimet nga krijimtaria popullore tek Naimi përfshijnë: kryesisht në të gjitha

rrafshet e saj, kryesisht janë më të dukshme në fushë të mjeteve stilistike393

, në

fushë të strukturës rrokjesore e ritmike të vargut dhe në fushë të botëpërjetimit.

Nga ana tjetër studiuesi sheh si element ndikues raportin dhënës e marrës mes

390

Shënim. arsyet kryesore të ndikimeve Qosja I sheh si më poshtë: 1- për arsye se ashtu e kuptojmë

dhe e përimtojmë më mirë krijimtarinë e tij poetike në tërësi, 2. Për arsye se ashtu e caktojmë drejt

vendin e veprave të tij të veçanta poetike dhe të krijimtarisë së tij të përgjithshme në traditën letrare

shqipe, 3. Për arsye se duke njohur rolin e traditës letrare vendase dhe të traditës letrare botërore në

krijimtarinë e tij, njohim më lehtë dhe më mirë mundësitë që kjo krijimtari I ka hapur letërsisë shqipe të

kohës së tij dhe letërsisë shqipe të pas asaj kohe.390

Rexhep Qosja, Porosia e madhe, Naim Frashëri,

Tiranë, 1989, f.13 391

Rexhep Qosja, Porosia e madhe, Naim Frashëri, Tiranë, 1989, f.15 392

Rexhep Qosja, Porosia e madhe, Naim Frashëri, Tiranë, 1989, f.23 393

Shënim. Qosja përcakton si figurat më të përdorura krahasimet, epitetet, metaforat, simbolet,

personifikimet; pamjet e situatat me mjete nga prejardhje folklorike dhe mitologjike, fjalë të urta,

frazeologji, ritmi i thënies, lloje të ndryshme të vargjeve, strofa të ndryshme

113

poezinë së Naimit dhe krijimtarisë popullore ku poeti, ndërsa poeti ndikohet prej

krijimtarisë popullore në elementet e sipërpërmendur, krijimtaria popullore

ndikohet në të me anë të përvetësimit të vargjeve të tij apo anasjelltas si si trajtë

mendimi, si botëpërjetim, në të vërtetë në qenësi shpirtërore të qëndrueshme, si

pasojë e shprehjes poetike të mendimit.394

Qosja është i mendimit që lidhjet e

Naimit me traditën popullore nuk mund të quhen thjesht ndikime. Ato janë lidhje

të natyrshme, të vetëkuptueshme, ndërmjet krijimtarisë së një vjershëtari, i cili

mendon që të jetë i kuptuar prej popullit i vet dhe të krijimtarisë shpirtërore të

atij populli.395

Për këtë arsye lidhjet e tij me të janë origjinale dhe nuk ka forma të

imitimit të krijuesit popullor, por nxitje krijuese të krijimtarisë së tij.396

- Ndikimet nga vepra e Marin Barletit dhe poezia e bejtexhinjve nuk vijnë si

ndikime të mirëfillta të dukshme, por si dëshmi të njohjes së thellë të tyre të

pasqyruara kryesisht në poemën e tij të njohur Istori e Skënderbeut, ku studiuesi

shquan qartë se poeti i ka përvetësuar mirë të dhënat prej veprës së Barletit apo

edhe nga krijimtaria e bejtexhinjve në poezi të tjera.

- Ndikimet nga letërsia e antikitetit studiuesi i përcjell përmes identifikimit dhe

përmendjes në krijimtarinë e poetit të shumë shkrimtarëve të ndryshëm, veprave,

personazheve, filozofëve, historianëve, mendimeve të tyre. Kjo prani e formave

të ndryshme interpretohet si zgjerim e pasurim të përvojës krijuese. Si ndikim të

kësaj përvoje kryesisht përcakton: zbatimin e ligjësorive të epopeve dhe poemave

epike397

; heroizmin si veçori e botës homerike dhe asaj epike. Ndikime gjenetike–

ngjashmëri, si: frika është ndjenjë e turpshme për botën e Homerit dhe atë të

Naimit, personazhet kryesorë të Homerit dhe të Naimit shquhen për disa

mendime e veprime të ngjashme-janë trima, karakterfortë, të qëndrueshëm,

parimet morale të tyre janë po të tilla, himnizohen virtytet si trimëria, mençuria,

janë pjesëtarë të shtresës së lartë aristokratike etj., studiuesi heq vija paralele mes

linjave të veprimit të personazheve dhe qëndrimit që mban autori ndaj tyre etj.

- Si ndikime nga Hesiodi shquan ngjashmëria në tituj e tema: i këndojnë me

dashuri bagëtisë, bujqësisë, bujkut (shqiptar), atdheut të tyre; në përmbajtje si

dhënia e këshillave nga Hesiodi është e ngjashme me dhënien e këshillave nga

Naimi etj.

- Te Virgjili shëmbëllesat shtrihen në fushë të botëkuptimit, të ndjeshmërisë, të

ndërtimit të personazheve, të situatave, pamjeve, mjeteve stilistike. Ndikime të

veçanta lidhen me strukturën e poemave, si: pikënisja e tyre, ndërtimi i

personazhit kryesor, 398

roli simbolizues i pamjeve dhe i përshkrimeve të natyrës,

394

U referohet ndikimeve që ka pasur me poezinë e tij lirike dhe epike si p.sh.: poemat Istori e

Skënderbeut dhe Qerbelaja, apo me anë të fjalëve të urta. Po aty f. 24-25 395

Po aty f. 23 396

Po aty 397

Është fjala këtu për Istorinë e Skënderbeut dhe Qerbelanë edhe pse te kjo e fundit duket ndikimi nga

përvoja e shkrimtarëve të Lindjes. Po aty, f. 38. 398

Qosja shquan të tilla, si: personazhi mbizotërues rreth të cilit mblidhen gjithë personazhet e tjera, e

njëkohësisht personazhi boshti ngjarjeve me të cilin janë të lidhura kronologjia, veprimet, shtjellimi

d.m.th. i gjithë ndërtimi i poemës.

114

të cilat paralajmërojnë ngjarjet e ditës, të imagjinatës, përdorimit të ëndrrës, e cila

i shërben rrëfimit etj.

- Në ndikimet nga letërsia e Rilindjes Evropiane, ngjashmëria lidhet me kultin e së

bukurës399

dhe përkushtimin shpirtëror ndaj ndjenjës së dashurisë, që lind për

shkak të saj në poemën O Eros400

.

- Ndikimet nga Iluminizmi Francez konstatohen nga kontaktet e jashtme dhe

shihen në përmendjen e emrave të shkrimtarëve dhe të filozofëve, veprat, idetë e

tyre, prirje të mendimit, citime.401

Njëkohësisht studiuesi konstaton ngjashmëri

në fushë të ideve, botëkuptimit, të ndjenjës dhe të pikëpamjeve të Naimit,

burimin e të cilave i sheh po tek iluminizmi francez; prirjen e theksuar për të bërë

moralizime në mes të veprës letrare;402

prirjen për të krijuar pamje, disponime,

mendime përjetime të përshkruara nga një ndjeshmëri e theksuar403

.

Ndikimet nga romantizmin evropian: i referohen përcjelljes në një formë të

veçantë përmes e referencave dhe citimeve404

; në përkime me romantizmin

francez përmes qëndrimit ndaj natyrës405

, subjektivizmi që karakterizon veprën,

prirja e përzierjes së llojeve poetike.

- Ndikimet nga letërsia e Lindjes karakterizohen nga: përkujtimi i poetin pers,

Firdeusin në poezinë Zemra e pikëlluar dhe e brengosur duke përmendur

Rustemin – njërin nga personazhet kryesorë të Librit të mbretërve (Shanamesë).

Gjurmët e këtij vjershëtori studiuesi i vëren gati në gjithë krijimtarinë e Naimit.

Nga kontaktet e drejtpërdrejta, konstaton se poezia Fyelli është përshtatje e

poezisë së poetit persian Xheladin Rumiu. Ngjashmëritë janë të gjera përmbajtje,

ide, pamje, situata, përshkrime, prapakujtime mite, simbole, prezenca e shumtë e

luleve406

është shprehje e ndjeshmërisë së poezisë perse. Visoret, situatat, pamjet

që krijohen në poezi të rikujtojnë poezinë e njërit prej poetëve të lindjes (poezia-

Në vdekje të vëllait) përkujtojnë poezinë e poetit persian Saadi.407

Gjithashtu

Qosja konstaton ndikime të huazuara nga poetët e lindjes edhe në botëkuptimin e

tij408

të përshkuar shpesh prej kundërthëniesh, hasen edhe reminishencat

399

Qosja pohon që, duke njëjtësuar të bukurën si kategori estetike me kategorinë e gruas, në poemën e

tij lirike Bukuria, Naim Frashëri shpreh atë përvojë poetike, për herë të parë të sendërtuar teKomedia

Hyjnore e Dantes dhe te Petrarka: shkaku i të gjitha vuajtjeve është gruaja. 400

Qosja sjell vargje paralele (Dante), në të cilat motivet ngjasojnë për nga kuptimi dhe mënyra e

organizimit (f. 52), ky ndikim përveç njohjes, zgjeron përvojën krijuese të Naimit. F. 55. 401

Shënim. Fjala është këtu për Rëne Dekartin, Spinozën, Didëronë, Volterin, Rusonë, Laibnicin,

Kondorseun etj. f. 53. 402

Shënim. Personazhet e poemave të Naimit shpesh ligjërojnë këshilla dhe bëjnë moralizime. Prirja

morale është shfaqur edhe në ndërtimin e personazheve të poemave heroike pozitive – i shquan me

vetëdije të lartë morale. 403

Shënim. Përshkrimi i bisedave, viseve, mjediseve etj., ndjeshmëria që është e kushtëzuar prej ideve

dhe moralit të iluminizmit interpretohet nga Qosja nën këtë hulli. 404

Po aty f. 60 405

Qosja shënon si të tilla: tëhuajsimi i subjektit poetik prej mjedisit, mënyra e paraqitjes së të

madhërishmes, natyra, personazhet etj 406

Po aty f. 65 407

Po aty 408

Shënim. Është fjala për dukurinë e metempsikozës: (ideja e shtegtimit të shpirtit të njeriut pas

vdekjes e quajtur metempsikozë), panteizmi: ideja për praninë e zotit në të gjitha sendet dhe dukuritë e

natyrës; lufta mes së mirës dhe të keqes etj.

115

(kujtesat) pikëpamja e Naimit mbi barazinë e feve dhe takimin e tyre te zoti

përkujton pikëpamjen e mistikut arab Ibn Mensurit, në mënyrën e ndërtimit të

vargjeve vargje që shëmbëllejnë me mesnevinë e poezisë së divaneve,

posaçërisht dyvargëshi i Firdeusit dhe Rumiut etj.

3.2.3. Çështja e ndikimeve

Përveçse njeh si të ligjshme çështjen e ndikimeve në krijimtarinë e shkrimtareve, duke

sjellë edhe shembuj nga letërsia botërore, në diskutimin mbi ndikimet dhe llojin e

tyre, studiuesi ndien të nevojshme të analizojë rolin e këtyre ndikimeve në tri aspekte:

nga aspekti kombëtar psikologjik duke shtruar pyetjet: a janë të motivuara në

pikëpamje kombëtare dhe psikologjike; nga aspekti historiko-letrar shtrohet pyetja sa

janë të përligjura këto ndikime prej pozitës historiko-letrare të letërsisë shqipe; nga

aspekti estetik-formal shtrohet pyetja se sa janë këto ndikime të përvetësuara, të

shndërruara në frymëzime vetjake të autorit.409

Në drejtim si të ndikimeve të jashtme kombëtare-psikologjike, edhe atyre të

brendshme, Qosja konstaton se ai ndikohet kryesisht prej atyre motiveve të cilat gjen

afërsi vetjake e disponim shpirtëror, të kushtëzuara nga koha dhe ndjeshmëria e saj,

në të cilën ai i pëson këto ndikime410

.

Përligjjen e ndikimeve nga pikëpamja historiko-letrare, e sheh si element më rëndësi

faktin që krijimtaria e Asdrenit pëson ndikime nga shkrimtarë të kohës së tij, duke

thyer në njëfarë mënyre traditën e ndikimeve nga autoritetet më të njohura poetike të

shekujve, sepse kjo i jep mundësi të krijimtarisë së tij dhe letërsisë shqipe gjithashtu të

futet në ritmin e zhvillimit të poezisë së popujve të Evropës e të Ballkanit njëkohësisht.

Kjo tendencë e tij lidhet me përgatitjet e shijeve dhe ndjeshmërive të reja moderne në

lirikën shqiptare.411

Studiuesi përveçse përcakton risitë, i vlerëson ato edhe në kuadër

të rëndësisë që kanë kundrejt procesit të zhvillimit historiko-letrar të letërsisë shqipe.

Kështu mund të themi që është parim i Qosjes vështrimi i dukurive në plan sinkronik

dhe diakronik, me anë të të cilave ai mbërrin në përfundime të rëndësishme me

karakter historiko-letrar, si lirimi i poezisë shqipe prej verbalizmit publicistik, prurja e

ideve, mendimeve, ndjenjave, strukturave figurative e ritmike pa të cilat poezia lirike

shqipe dhe fjala poetike shqipe nuk do të kishin mundur të përjetonin ngritjet në

nivelet e letërsisë botërore.412

Përpos ndikimeve, element tjetër që vlerëson studiuesi është edhe çështja e

përshtatjeve, të cilat i trajton të shkëputura nga ndikimet. Rëndësia e studimit të tyre

409

Po aty f. 137 410

Të tilla janë për Qosjen ndikimet e motiveve atdhetare prej letërsisë së Rilindjes Kombëtare,

romantizmit evropian dhe rumun apo edhe ndikimet e mëvonshme nga parnasizmi, ekspresionizmi,

simbolizmi rumun etj., të cilat studiuesi i lidh me gjendjen shpirtërore të poetit në kontekstin social-

historik pas shpalljes së pavarësisë, ku ai shfaqet i mbushur me kundërthënie shpirtërore etj. Po aty, f.

238. 411

Po aty, f. 240. 412

Po aty, f. 244.

116

për të qëndron në të kuptuarin e shijes së shkrimtarit, në burimet e ndikimeve, prirjet

dhe procesin e formimit të shprehjes së tij.Ashtu si me ndikimet, edhe te përshtatjet

Qosja nuk mjaftohet vetëm me përcaktimin, por merr në konsideratë t‟i analizojë dhe

të përcaktojë rëndësinë e tyre413

përmes së cilës shkon drejt zbulimit të individualitetit

të krijimtarisë artistike të tij.

Nëse tek monografia për Asdrenin studiuesi e ka parë të arsyeshme të trajtojë në një

çështje më vete ndikimet dhe rolin e tyre në krijimtarinë e poetit, te monografia për

Naimin, studiuesi e realizon në mënyrë të integruar në secilën për çështjeve të

kapitullit të titulluar Kultura e tij. Njohja e i traditës letrare vendëse dhe asaj botërore

luan funksionin e ndikimeve të trajtuara tek Asdreni. Hulumtimi i njohjes së tyre

(traditave) bën të mundur për Qosjen të kuptohet përvoja e përgjithshme krijuese dhe

zgjerimi i saj në raport me traditën, në shërbim të prurjeve të reja, përmirësimit,

zhvillimit të nevojshëm të poezisë dhe letërsisë shqipe në tërësi. Në këtë mënyrë

Qosja e shfrytëzon këndvështrimin historik të pozicionimit të përvojës krijuese dhe

krijimtarisë së Naimit kundrejt traditës vendëse dhe asaj botërore me dy qëllime: për

të njohur në mënyrë të plotë veprën e tij dhe për të njohur romantizmin shqiptar në

tërësi. 414

Gjithashtu gjatë analizës që realizon në plan të përgjithshëm për nivelet e njohjes, të

kontakteve dhe ndikimeve për secilën nga letërsitë e traditës, studiuesi i sheh në

raporte krahasuese duke theksuar mes tyre ndikimet me karakter më mbizotërues.415

Në të dyja monografitë, në kuadër të ndikimeve të shumta të evidentuara për

shkrimtarët, studiuesi i kushton vëmendje të veçantë origjinalitetit si kategori cilësore

dhe e rëndësishme. Ajo çfarë na bën përshtypje lidhet me faktin që interpretimi i

Qosjes mbi këtë kategori orientohet në dy kahe: në njërën anë origjinaliteti është

çështje e zhvillimit të individualitetit dhe përvojës, duke vënë në dukje raportin mes

formave të vjetra dhe të reja të përftuara, në anën tjetër evolucioni vjen si rezultat i

momenteve të caktuara historike, në të cilat është krijuar vepra, lidhur ngushtë me

evolucionin e vlerës artistike të përftuar si pasojë.416

Mund të themi që praktika e studiuesit në drejtim të përcaktimit të individualitetit

krijues në saje të ndikimeve, pavarësisht evoluimit në formë, në thelb të pikëpamjeve

është e njëjtë dhe lidhet me vetëdijen e tij mbi rëndësinë e vështrimit me karakter

historiko-letrar, i cili ka për synim të vërë në dukje tërësinë e letërsisë shqipe, që

mbart brenda saj memorien dhe vazhdimësinë historike të letërsisë së periudhave të

mëparshme417

. Vetë Qosja demonstron zhvillimin e tij si historian pikërisht nën këtë

parim, për këtë arsye, nëse tek Asdreni, ndikimet vijnë si një fenomen i mëvetësuar, te

Naimi ato trajtohen si pjesë organike e kulturës së tërësishme të shkrimtarit dhe si

pjesë e sistemit letrar.

413

Për Qosjen, rëndësia e tyre qëndron në zhvillimin e individualitetit krijues të shkrimtarit për këtë

shprehet: Asdreni i jep liri individualitetit të tij krijues, i provokon si aftësitë e veta krijuese, ashtu dhe

mundësitë shprehëse të gjuhës shqipe, f. 241. 414

Qosja Rexhep, Porosia e madhe, vepër e cituar, f. 79 415

Shënim. Qosja është i mendimit, nga gjithë pikëtakimet, se Letërsia antike, Rilindja evropiane,

Iluminizmi francez kanë ndikuar më dukshëm se romantizmi. Po aty, f. 63. 416

Dado Floresha, Sfida teorike të historiografisë letrare, Bota shqiptare, Tiranë, 2009, f. 278. 417

Po aty, f. 281.

117

Është interesant ndikimi gjenetik është kaq shumë i përdorur dhe njëkohësisht ka

raste që kalohet në imitim të dukurive dhe shenja të intertekstualitetit – p.sh., Naim

Frashëri, kur e kur i paraqet me anën e disa mjeteve që janë tipar stilistik i epopeve të

Homerit (si Homeri i paraqet në Istorinë e Skënderbeut, burrat janë mbledhur për

këshillim dhe i cilëson me një apo dy cilësorë f. 40), përdorimi i krahasimit të

zgjeruar të përkujton Iliadën (gjendjen shpirtërore të nënës së Skënderbeut, pasi i

shoqi, Gjoni, e njofton se duhet t‟i japë djemtë peng e thellon me një krahasim të

zgjeruar) – krijimi i fjalëve të reja, si: syshkëndijë, fytyrqarë, shtatmirë, të tilla

cilësime gjenden edhe te Homeri; bota poetike e Naimit të përkujton botën poetike të

Homerit me idenë e zhvillimit rrethor. (Gjithësia rrethore në njërën anë, paraqitja

rrethore e historisë në anën tjetër në epopetë e Homerit kanë nxitur pikëpamjen e

Naim Frashërit për zhvillimin rrethor në jetë, në histori dhe në përgjithësi.

118

KAPITULLI II

1. Qasje tematike

Qasja tematike është parim klasifikues i zbatuar si në monografinë e Asdrenit, ashtu

edhe në atë të Naimit. Studiuesi, duke e trajtuar temën si formë individuale

komunikimi, që shpreh relacionin afektiv të një subjekti me botën e ndjeshme, 418

sheh brenda tyre elemente të vizionit të botës së autorit dhe individualitetin e tij

kundrejt traditës, referuar mënyrës në të cilën ka zgjedhur e trajtuar temën, përfshirë

këtu edhe modifikimet e pësuara.

Në monografinë e Asdrenit klasifikimi tematik konsiston në evidentimin e motiveve

ndarë në kapitujt: Angazhimet atdhetare shoqërore dhe politike, Pamjet e natyrës dhe

domethënia e visoreve, Femra dhe ndjenja e dashurisë, Poezia e paradokseve

shpirtërore. Kjo tipologji tematike i krijon mundësi Qosjes të fokusohet mbi temat

mbizotëruese, si dhe mënyrat e realizimit të secilës prej tyre. Në monografinë e

Naimit, Pjesa e dytë, e titulluar Krijimtaria e tij, e klasifikuar përkatësisht në këta

kapituj: Zhvillimi krijues, Proza diturore, Proza filozofike, Proza dhe poezia për

fëmijë, Poezia filozofike, Poezia atdhetare, Poemat heroike; ndërtohet mbi disa lloje

parimesh: mbi parimin tematik, parimin gjinor dhe parimin sipas destinimit të

veprave. Kjo prerje komplekse tipologjike te kjo monografi, vjen e tillë për shkak të

spektrit të gjerë të krijimtarisë së poetit dhe njëkohësisht edhe tendencës së studiuesit

për ta gjithëpërfshirë, edhe në ato raste kur objekt i saj nuk është letërsia mirëfilli.

Klasifikimi tematik kryesisht synon inventarizimin e temave dhe motiveve

mbizotëruese, si lëndë e material në aspektin përmbajtësor dhe si përcjellje e prirjeve

ideore individuale të poetëve, ndërkohë tema paraqitet edhe si strukturë letrare e

lidhur ngushtë me qëllimet e autorit. Për këtë arsye Qosja shprehet: Pavarësisht prej

cilësisë së ideve që përmbajnë, në ciklet e vjershave meditative mund të gjenden disa

prej poezive më të bukura që ka shkruar Asdreni. Në qoftë se vlera artistike e ideve

që përmban vepra letrare, apo, madje, edhe një vjershë, është e kushtëzuar prej

tërësisë së strukturës së saj, e kjo, më në fund domethënë prej vlerës së saj artistike,

atëherë ndër vjershat meditative gjenden vjershat e tij strukturalisht më të përbëra

dhe më të përsosura.419

Nëse në sinkroni studiuesi, përmes krahasimit, bën një analizë të hollësishme të

shpërfaqjes së motiveve dhe mënyrës së trajtimit të tyre, nga njëra vepër te tjetra, në

diakroni me letërsinë shqipe dhe ato të huaja, qasja tematike, evidenton risitë dhe të

veçantat e trajtimit të temave420

, që lidhen me zhvillimin e prirjeve të krijuese dhe

disponimeve të poetëve, të nxitur nga faktorë të ndryshëm e sidomos nga kontekstet

historike të shoqërisë në të cilat ata kanë jetuar. Qosja gjithashtu, në të gjitha çështjet

418

Rishar Zhan Pier, Universi imagjinar i Malarmesë, 1961, vepër e cituar. 419

Qosja Rexhep, Asdreni, jeta dhe vepra, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 307. 420

Shënim. Mund të përmendim, p.sh., dallimin që bën Qosja te monografia e Asdrenit, trajtimin e

motivit të natyrës dhe të peizazhit kur shprehet: me visoret e tij mund të thuhet se në poezinë shqipe

depërton edhe një hapësirë e re e realitetit, që zgjeron përmbajtjen e ndjenjave poetike, pasuron poezinë

shqipe me një formë të re…f. 263.

119

ku zbaton qasjen tematike, merr përsipër të zbulojë e trajtojë arsyet pse tema të

caktuara kanë tërhequr vëmendjen dhe kanë prekur ndërgjegjen e poetëve, cilët janë

faktorët që kanë shtyrë të përjetojë ndjesi të caktuara apo ta shtyjnë drejt mendimeve

të thella, si shpërfaqet individualiteti i poetit në mënyrën si e zgjedh temën dhe si e

përpunon atë. Por duhet shtuar që përpos kësaj ka raste që studiuesi i kushton më

shumë vëmendje procesit të krijimit të sesa derivimit tematik, kuptimit e

domethënies dhe mënyrës sesi kanë ndryshuar ato.

Në fakt në vepra të veçanta qasja tematike shoqërohet me vështrimin e studiuesit

edhe në elementet gjuhësore e stilistikore421

, me të cilin poetët realizojnë procedenë

krijuese për të përcjellë konkretisht qëllimin e autorit.

Për efekt studimi në vështrimin tonë kemi respektuar klasifikimin tematik të

studiuesit për të vënë në dukje elementet specifike për secilin motiv.

1.1 Motivi Atdhetar (Asdreni)

Në kapitullin XIV Angazhimet atdhetare, shoqërore dhe politike, Qosja më shumë se

zbaton metodën tematike për përcaktimin e motiveve kryesore të krijimtarisë së

Asdrenit procedon përmes metodës kulturore-historike dhe elemente të qasjes

hermeneutike për përshkrimin e përjetimin e autorit dhe vetëdijes së tij.422

Kjo lloj

qasjeje përveçse merr në analizë të përgjithshme kontekstin social-kulturor, në të cilin

disponimi shpirtëror i poetit bën të mundur të trajtojë kryesisht këtë motiv, gjithashtu i

merr në konsideratë edhe në pikëpamje sasiore.423

Mbizotërimin motiveve e justifikon përmes titujve të përmbledhjeve, të cilat

demonstrojnë disponimin shpirtëror, të lidhur me kontekstet social-historike, që u

përkasin secila prej përmbledhjeve, si dhe me rëndësinë e tyre të domosdoshme në

këtë kontekst. Duke mos e shkëputur dot shkrimtarin nga mjedisi, koha në të cilin

jeton dhe grupi shoqëror që i përket424

, Qosja vëzhgon në këtë mënyrë si zhvillohet

procedeja e tij krijuese dhe faktorët425

që bëjnë të mundur orientimin në këtë drejtim.

Gërshetimi i motivit atdhetar me atë social, sjellë përmes elementeve simbolike që

përdor autori (Asdreni) në poezi, interpretohen nga studiuesi si fryt i frymëzimit nga

realiteti e konteksti i kohës dhe njihen si forma të poezisë së angazhuar. Angazhimi

lidhet si me trajtimin e motive, të cilat ecin paralelisht me frymën e përgjithshme,

421

Shënim. Është fjala këtu për llojin e fjalorit që përdor apo llojin e vargjeve etj. Qosja Rexhep,

“Asdreni, jeta dhe vepra”, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 301. 422

Po aty, f. 247. 423

Prej 88 vjershave të përmbledhjes së parë Rreza dielli, 37 janë vjersha të shkruara me temën

atdhetare, prej 104 poezive të përmbledhjes së dytë, Endra dhe lot, 39 janë gjithashtu poezi me temë

atdhetare, prej 79 poezive të përmbledhjes së tretë, 18 janë poezi me temë të tillë; në përmbledhjen e

katërt kemi më tepër se 70 poezi, nga të cilat pjesa më e madhe i është kushtuar atdheut. Madje edhe në

cikle, tematika e të cilave nuk është atdhetare, Qosja evidenton këtë motiv si mbizotërues. 424

Pikëpamjet filozofike të Hipolit Ten. 425

Qosja përcakton si faktorë të tillë: kontekstin social-historik, kërkesa e kohës për poezi me funksion

referencial duke bashkëpërfshirë si nevojën për përdorim të poezisë si tribunë politike e sociale, ashtu

edhe qëllimin e përdorimit të saj për të realizuar ngritjen arsimore dhe kulturore të kombit, për nxitjen e

krenarisë kombëtare etj. Po aty, f. 248.

120

ashtu edhe me dukuritë në shërbim të ndjesive kolektive dhe të përmirësimit të

marrëdhënieve mes shtresave sociale.

Evidentimi i motiveve mbizotëruese në poezinë e angazhuar, përcaktimi i faktorëve

që nxisin krijimin e saj dhe realizimi i procedesë krijuese për këtë pjesë të

krijimtarisë, nga Qosja, shoqërohet me një analizë të të metave që i karakterizojnë,

duke u ndalur në këto drejtime:

- Në realizmin e procesit krijues, si: mungesa e frymëzimit dhe përjetimit, sepse

poeti shkruan nën diktatin e situatave momentale politike dhe historike,

- në analizën e përmbajtjes: temave dhe motive të përsëritura;

- në analizën e formës:shprehjet e drejtpërdrejta dhe publicistike, vargje të

njëtrajtshme, ton i ashpër solemn apo i butë sentimental etj.

Rëndësia e tyre për Qosjen, më shumë si krijime artistike, qëndron në vlerën e tyre

dokumentare, si pjesë e krijimtarisë, e njëkohësisht si substancë nistore për t‟u marrë

në konsideratë si mundësi që dëshmon evoluimin e pikëpamjeve të poetit ndaj

krijimit artistik dhe procedesë krijuese në tërësi, duke ia përshtatur formën e saj

përmbajtjes.

1.2 Motivi Atdhetar (Naimi)

Ashtu siç kemi përmendur edhe më lart, Qosja e klasifikon krijimtarinë e Naimit i

bazuar në disa kritere. Klasifikimi tematik i përdorur si parim metodologjik përfshin

në vetvete edhe klasifikimin gjinor të veprave, por mund të themi që këto parime

ndiqen edhe nga qasje të tjera, si: strukturaliste, stilistike apo hermeneutike për të

realizuar vlerën kuptimore dhe artistike të veprave në mënyrë të plotë.

Përsa i përket poezisë atdhetare, Qosja konstaton se ky është një nga motivet

mbizotëruese në krijimtarinë e Naimit, prania e të cilit ndihet edhe në poezitë e

motiveve të tjera. Për të ilustruar këtë mendim studiuesi bën një vëzhgim panoramik

të të gjitha poezive në të cilat shfaqet ky motiv, si dhe përmasën e shfaqjes së tij. Ky

vëzhgim në të shumtën e rasteve ndiqet nga një analizë e studiuesit mbi qëllimin e

krijimit të poezive të këtyre motiveve, të ndërthurur me elemente të kontekstit

kulturor dhe historik; motivet mbizotëruese.426

Trajtimi i poezive në plan ideor shoqërohet me diskutimin mbi formën e vargut të

përzgjedhur, i cili u shkon më për shtat, si dhe me ndjenjat dhe përjetimin e përsiatjet

e poetit, figurat poetike më të përzgjedhura.427

426

Kryesisht këto motive do t‟i evidentojë të trajtuara në poemën Dëshirë e vërtetë e shqiptarëve, në të

cilën pohon se gjenden të trajtuara të gjitha motivet dhe temat themelore të poezisë sonë atdhetare

romantike në përgjithësi dhe të poezisë së tij atdhetare në veçanti: origjinën pellazgjike, virtytet trupore

dhe shpirtërore, figurat e Pirros, të Aleksandrit të Madh, figurën e Skënderbeut, figurën e themeluesit të

Egjiptit, Mehmet Aliut, figurat e Marko Boçarit, Kiço Xhavellës, Bubulinës, Gjolekës, Rrapo Hekalit,

Elena Gjikës, Françesko Krispit etj. Tomorin si qendër e kulteve fetare shqiptare, gjuhën shqipe,

diturinë dhe shkollën prej të cilave varet përparimi i kombit etj. 427

Në poezinë e Naimit, Skëndijë e diellit ndaj manushaqes, Qosja specifikon si vlerë të poezisë gjuhën

alegorike të saj, simbolet etj. F. 173-174.

121

Për sa i përket poemës “Bagëti e bujqësi”, të trajtuar brenda këtij motivi, Qosja është i

interesuar të zbulojë parimin mbi të cilin është ndërtuar poema. Dhe duke qenë se

është i mendimit se kjo poemë është e ndërtuar mbi parimin e ndërtimit tematik, e

vështron atë në këtë nivel428

, shpjegon përdorimin simbolik të figurave konkrete429

,

analizon mënyrën e gërshetimit të motiveve të ndryshme në funksion të dy temave

kryesore të cilat përbëjnë jo vetëm boshtin tematik të poemës por edhe strukturën e

saj.

Në ndërtimin stilistik dallon mjetet stilistike me të cilat realizon përjetimin emocional

dhe vlerën artistike të poemës si: këmbimi i trajtave të ligjërimit dhe funksionin e

tyre430

, forma të ndryshme ligjërimesh431

, këmbimet e kategorive estetike dhe të

disponimeve shpirtërore, 432

figurat stilistike, 433

llojet vargjeve dhe ritmi i tyre434

etj.

Studiuesi analizon ndërtimin, funksionin dhe rëndësinë e elementeve të

sipërpërmendura, interpreton marrëdhëniet mes këtyre kategorive, sepse secili prej

tyre luan rol thelbësor në ndërtimin tërësor të poemës dhe në përftimin e vlerës

artistike e estetike të saj. Qosja interpreton si përftohet kjo vlerë nga bashkërendimi i

elementeve strukturorë në funksion të atyre përmbajtësore për të mbërritur tek

interpretimi i domethënies artistike e cila është qëllim i kritikut dhe vendosja e saj

brenda traditës e cila është synim i historianit të letërsisë.

I mbështetur në teorinë e Aristotelit dhe Frye mbi temën dhe mitet studiuesi përcakton

gjininë dhe llojin e poemës435

, shpjegon organizimin tematik, i cili nuk mbështetet në

fabul dhe mbart në vetvete përsëritje të temave të nxitura prej motivesh themelore436

dhe me funksione të caktuara. Studiuesi evidenton: prezencën e miteve437

të ruajtura

prej poetit të patransformuara në kuptim dhe rolin e tyre funksional; qëllimin e autorit

ndaj tyre, duke justifikuar shfrytëzimin e miteve438

për të paraqitur pikëpamjet dhe për

t‟i trajtuar ato në plan universal. Në këtë kuadër Qosja evidenton mënyrën vlerat e

428

Qosja përcakton si të tilla: bagëtin dhe bujqësinë, motivi i lidhjes shpirtëore të njeriut me atdheun e

tij, bukuria e natyrës/ atdheut, motivi i bagëtisë, motivi i mallit për atdheun, motivi i përkushtimit ndaj

punës dhe mëshirës ndaj të varfërve, motivi i pjellorisë etj po aty f. 180-183 429

Shënim. I referohemi këtu figurës së mëmës/ qëngjit dhe temave simbol të transmetuara në të gjithë

poemën etj Po aty, f. 181 430

Qosja evidenton: këmbimin e trajtës së tregimit dhe trajtës së vetërrëfimit, si funksion të të cilave

njeh gjallërinë emocionale të poemës dhe larminë e gjuhës poetike si dhe shquan rolin e subjektit lirik

në të. Po aty f. 184 431

Është fjala këtu për dialogun dhe format e tjera të ligjërimit si: himni, urimi, urdhri, kërkesa, pyetja,

lutja, bekimi, mallkimi etj. Po aty, f. 184 432

Qosja i referohet: këmbimit të disponimeve shpirtërore si gëzimi me hidhërimin, krijimi i

kontrasteve pamore, dëgjimore etj f. 185 433

Ndër figurat stilistike shquan apostrofën, zmadhimi etj f. 186 434

Ndër llojet e vargjeve përcakton: gjashtëmbëdhjetërrokëshin, dhe ritmin e vargut në pajtim me

pamjet e poemës. Po aty 435

Shënim. Qosja e emërton poemë përshkruese baritore 436

Shënim. Qosja shprehet: Si motiv themelor mund të evidentojmë motivin e dashurisë për atdheun të

pasuar nga tema e dashurisë së deles ndaj qengjit bëhet temë simbol I lidhjes shpirtërore ndërmjet

njeriut dhe atdheut të tij. Ky interpretim nga ana jonë është realizuar duke pasur parasysh konceptet e

francezëve për kritikën tematike si 437

Mund të përmendim këtu mitin e perëndëshës së Tokës, Demetrën. 438

Shënim. tek Asdreni Qosja justifikon shfrytëzimin e mitologjisë greke për shkak të mungesës së tyre

të idealit të bukurisë harmonike në mitologjinë kombëtare.

122

veçanta të fituara të temës në kohë dhe tradita të ndryshme, si rezultat i intuitës

krijuese dhe jo si rezultat i formimit të tij teorik.

Qasja tematike realizohet edhe tek poemat heroike si Istori e Skënderbeut dhe

Qerbelaja. Përcaktimi i temës dhe argumentimi për t‟i klasifikuar si lloj - poema

heroike439

, ndiqet nga arsyetimi për nevojën e trajtimit të një motivi të tillë në

kontekst kulturor të letërsisë botërore dhe asaj shqipe. Studiuesi shquan qëllimin e

shkrimit të poemës të lidhur me prirjet e tij individuale: prirjet historike dhe poetike e

autorit dhe prirjet e epokës që përfqëson(romantizmit) prirja epike historike e ndjekur

nga një kontekst kultutor mbi trajtimin e figurës së heroit më parë.

Duhet thënë që qasja tematike nuk mbetet qëllim i vetëm i Qosjes, pasi ai diskuton

llojin e saj440

dhe heq vija paralele me poemat e ngjashme në letërsinë botërore duke

vënë në dukje elementet e përbashkët441

dhe të veçantë442

si: elementet në strukturën

përmbajtësore të poemës, duke e vënë në plan krahasimtar me poemat e ngjashme të

letërsisë botërore ku më shume se ngjashmëritë, është i prirë të vërë në dukje

ndryshimet443

.

Ne diskutimin që shtron në lidhje me procedenë artistike të realizimit të poemës,

studiuesi evidenton teknika të realizimit dhe problematikat, që zgjidh me anë të

përdorimit të tyre. Një nga elementet që Qosja shtron për diskutim në këtë hulli është

raporti mes historisë dhe letërsisë brenda veprës letrare.

Përzgjedhja e ngjarjeve historike si rezultat i kohës së tejzgjatur dhe synimit të autorit,

realizohet me anë të teknikave, të cilat mbulojnë elementin kohë dhe ruajnë

kronologjinë dhe vazhdimësinë kohore, paraqesin në forma të ndryshme qëndrimin jo

korrekt të poetit ndaj elementit historik, por gjithashtu nuk mund të mbajnë veprën në

kufijtë e letraritetit edhe pse përmes trajtave të ndryshme të rrëfimit poeti përpiqet ta

realizojë këtë.444

439

Qosja shprehet: Poemat epike Istori e Skënderbeut dhe Qerbelaja mund të quhen edhe poema

heroike për arsyen se ngjarjet që shtjellohen janë të përshkruara prej heroikes, që është veprimi më i

shpeshtë në jetën e trajtuar në to, që është cilësia themelore e sjelljes së personazheve kryesore, që

është fryma mbizotëruese morale e tyre. Qosja Rexhep, Porosia e madhe, Instituti Albanologjik,

Prishtinë, 2010, f. 210. 440

Qosja shprehet: ajo është histori–sikundër e thotë titulli, por edhe poemë epike–sikundër e thotë

trajta e saj. Ajo është vepër në të cilën përshkohen historia dhe poezia –herë në dëm të historisë e herë

në dëm të poezisë– gjithsesi më dukshëm sesa në epopetë e njohura të letërsisë evropiane, që në këtë

rast do të jenë gjedhe krijuese e Naim Frashërit. Po aty, f. 196. 441

Qosja dallon elemente të tilla: ftesa e muzave frymëzuese dhe elemente të tjera të rrafsheve

ndërtimorë. F. 198. 442

Qosja vë në dukje dallime, si: nga përbërja rrokjesore dhe ritmike e vargut (është shkruar me varg

tetërrokësh popullor, varg i ndërtimit të mesëm rrokjesor, i parapëlqyer prej romantizmit shqiptar), si

dhe në domethëniet e poemave që lidhen me rrethanat historiko-shoqërore, kulturore dhe më në fund

politike, në të cilat është krijuar secila prej tyre. Nuk është epope e tipit homerik, sepse qëllimi për të

cilin ajo është shkruar dhe krijimi i saj është nxitur nga pikëpamje të tjera shoqërore, të shfaqura në një

kohë tjetër. Po aty. 443

Është poemë pa subjekt (e ndryshme nga poemat epope), nuk ka një ngjarje kryesore, në vend të

subjektit qëndron figura e Skënderbeut si personazh historik, rreth të cilit këndohen shumë ngjarje.

Ngjarjet zhvillohen në një hark kohor shumë të gjatë (para lindjes së Skënderbeut e deri pas vdekjes së

tij), ndryshe nga poemat homerike që ngjarja zgjat vetëm në një hark kohor ditësh të caktuara. Po aty. 444

Në këto trajta Qosja përfshin: kallëzimi i përmbledhur dhe kallëzimi me dialogë, evidenton disa

trajta ligjërimi në varësi të bërthamës tematike, të cilët thyejnë njëtrajtshmërinë e tregimit: tipi i

ligjërimit lirik, tipi i ligjërimit këshillues, filozofik, vlerësues etj.

123

Nga ana tjetër shpjegon rolin e historizmit në poezi, i cili për studiuesin është

ahistorik në shumë elemente përbërëse, duke e lidhur me qëndrimin së jashtmi të

poetit ndaj historisë, pasi mungon paraqitja shkakësore e dukurive etj. Vlerësimi i

poemës nis nga lloji i saj: histori e shkruar në vargje - shtrirja kuptimore e së cilës

përcaktohet nga botëkuptimi dhe botëpërjetimi mitologjik. Pikërisht qëndrimi ndaj

historisë për Qosjen sjell ndërthurjen e të gjitha elementeve përbërëse të poemës në

një kallëzim vlerësues, duke shmangur dramaticitetin dhe gjuhën e vërtetë poetike në

saje të patetizmit, të cilat e kthejnë në një ligjërim të zakonshëm dhe historinë

kombëtare në ideologji. Po në trajta krahasuese studiuesi sheh edhe poemën

Qerbelaja vlerat e së cilës nuk mund të kënaqin kërkesat estetike të lexuesit shqiptar

për shkak të përmbajtjes fetare.

Analiza strukturore e poemës445

si përbërja e jashtme dhe tregimi;ndërtimi i

personazheve etj. fokusohet më shumë në evidentimin e vlerave artistike të saj sesa në

interpretimin që i bëhet zhvillimit tematik.

1.3 Motivi filozofik

Klasifikimi tematik dhe qasja tematike jo gjithmonë realizojnë përputhje mes tyre në

veprat me karakter studimor të Qosjes. Kjo dukuri bëhet e dukshme në momentet që

duam të realizojmë pranëvënie për motive të njëjta ose të ngjashme. Ajo çfarë vihet re

në këtë pjesë të studimit është që studiuesi, në përshtatje me krijimtarinë e poetëve, ka

realizuar një klasifikim të ndryshëm. Kështu, nëse tek Asdreni gjejmë të trajtuar më

vete: motivin atdhetar, motivin e natyrës, motivin erotik dhe të femrës, poezinë

meditative, në monografinë për Naimin e gjithë vepra hartohet mbi bazë të parimeve

të tjera që janë: gjinore, tematike. Brenda këtyre ndarjeve të mëdha studiuesi realizon

ndarjen në çështje sipas motiveve si njësi tematike dhe atyre gjinore. Kjo do të thotë

që klasifikimi poezi filozofike përfshin brenda vetes motive si ai i natyrës, motivi i së

bukurës, erotik etj. Për efekt studimi ne do të ndjekim një parim të klasifikimit të

temave të mëdha, për të vënë në dukje të përbashkëtat dhe ndryshimet mes dy

monografive të Qosjes.

1.3.1. Motivi filozofik (Asdreni)

Motivi i natyrës si motiv i rëndësishëm i krijimtarisë së Asdrenit vështrohet nga Qosja

në disa plane:

445

Ndërtimi i personazheve – vë në qendër figurën e Skënderbeut të cilën e pajis me një sërë virtytesh

(ndryshe nga heronjtë e tjerë të poemave epope që karakterizohen kryesisht nga një virtyt. Prej

pozicionimit të tij përcaktohet edhe vendosja e personazheve të tjera. I njeh si personazhe statike, të

cilat, duke mos u vendosur në marrëdhënie të ndërsjella shkak-pasojë, këtë e lidh me mënyrën e

ndërtimit të të gjithë poemës, sepse varësisht prej strukturës së saj, zhvendosjes kohore, por jo shkakore

të poemës, përcaktohen ngjarjet dhe personazhet, të cilat qëndrojnë vetëm në pozita përshkruese, sepse

në të synohet paraqitja si histori duke dëmtuar poezinë në elementet përbërëse të saj.

124

- Trajtohet raporti që zë kjo pjesë e krijimtarisë së tij kundrejt gjithë motiveve të tjera

duke specifikuar të veçantën. Është poeti i parë që temës së natyrës i sendërton të

drejtën e trajtimit të barabartë kundrejt motiveve të tjera të poezisë lirike.

- Në diakroni të trajtimit të këtij motivi me letërsinë botërore dhe atë shqiptare, ku

Qosja sjell specifika për secilën prej tyre, bashkëpërfshirë edhe kontekstet në të cilat

realizohen ato, evidentohet risia e sjellë nga Asdreni e ndikuar dukshëm nga letërsia

evropiane: ai e pasuron poezinë shqipe me një formë të re të reagimit emocional dhe

shpirtëror ndaj jetës në tërësi. Me visoret e tij mund të thuhet që në poezinë shqipe

depërton edhe një hapësirë e re e realitetit, që zgjeron përmbajtjen e ndjenjave

poetike.446

Brenda këtij motivi Qosja bën një tipologji të trajtimit të motivit dhe

njëkohësisht synon domethënien me anë të qasjes hermeneutike.

- Në tipologjinë e parë, të titulluar si Visorja e humanizuar motivi i natyrës realizohet

në funksion të marrëdhënies dhe lidhjes që ka poeti me vendlindjen, nevojës për të

përcjellë me anë të saj, jo vetëm ndjenja tipike ndaj saj, por edhe të transmetojë

mesazhe të ndryshme moralizuese përmes tyre. Qosja identifikon si tendencë të këtij

lloji të poezisë dhe të shfrytëzimit të mjeteve të saj duke trajtuar: ciklin jetësor,

kuptimin dhe qëndrimin e njeriut në harmoni me të, humanizimin e natyrës në

funksion të kësaj marrëdhënieje. Vëzhgimi i tij përqendrohet në mënyrën e veçantë të

organizimit të këtyre motiveve dhe në përcjelljen e pikëpamjeve të poetit mbi këto

dukuri.

- Në tipologjinë e dytë, qasja e studiuesit është më interesante, sepse edhe materiali që

merr në studim ia lejon ketë mundësi. Në tipologjinë e dytë të titulluar Visorja

simbolike, studiuesi e synon domethënien përmes funksionit simbolik që poeti i vesh

natyrës. Njëkohësisht ai evidenton elementet që bëjnë ndryshimin ndaj tipologjisë së

parë,447

dhe përmes qasjes krahasimtare të poezive me tema të njëjta, vë në dukje

evoluimin e formave të procedesë krijuese të Asdrenit në dy faza të ndryshme të

krijimtarisë448

. Për këtë arsye studiuesi, merr në shqyrtim mjetet me të cilat poeti

realizon procedenë krijuese dhe prodhon një domethënie të caktuar, ndryshimi i së

cilës qëndron në qëndrimin e autorit ndaj përmbajtjes, depersonalizmin dhe shkrirjen

e unit poetik ndaj dukurisë, përdorimin e figurave stilistike, përcaktimin e detajeve

simbolike, asociacioneve që zgjojnë ato në këtë funksion etj. Përcaktimi i elementeve

të tilla e çon Qosjen në gjurmë të impresionizmit në poezinë e Asdrenit.

- Motivi erotik dhe figura e femrës

Në trajtimin e këtij motivi, procedon përmes prerjes tipologjike, qasjes tematike dhe

qasjes strukturaliste duke evidentuar faktorët që ndikojnë në realizimin e procedesë

krijuese, si: qëndrimin e poetit ndaj saj, të kushtëzuar nga gjendja shpirtërore,

446

Po aty, f. 263. 447

Qosja specifikon si të tillë: ngritja e së veçantës në funksion të së përgjithshmes; më shumë sugjeron

se përshkruan; në vend të syrit i kushtohet mendjes; nuk i intereson sipërfaqja e objekteve, por

brendësia e tyre; synon thellësitë e dukurive; në vend të pamjeve rrafshore, synon ato pingulore;

mbizotërimi i elementeve tingullore, harmonia, disonancat akustike; disponim i ngrysur, fjalor i

veçantë etj. 448

Shënim. Është fjala për dy poezitë e Asdrenit: Perëndim dielli në verë dhe Vegim perëndimi.

125

pikëpamjet për të, nga ndikimet dhe momenti në të cilin e krijon këtë lloj të poezisë.

Për këtë arsye vlerësimin e nis nga: mënyra dhe këndvështrimi me të cilin shihet

ndjenja e dashurisë (aspekti social-etik), nga aspekti estetik (glorifikimi i së bukurës),

dhe nga aspekti meditativ (meditimi për shfaqjen e formave të ndryshme të saj).

- Specifikimi i trajtimit të ndjenjës për secilën fazë të krijimtarisë së Asdrenit, jo vetëm

e lidh me disponimin shpirtëror, por edhe me evolucionin e procedesë krijuese dhe

formimin e pjekurinë e tij si poet. Ky zhvillim vihet në dukje prej natyrës së motiveve

që trajton, mes tyre spikat kulti i së bukurës si dukuri fizike dhe shpirtërore, si

abstraksion i imagjinatës së poetit etj.

Larmia e temave, motiveve mbi dashurinë, të trajtuara në situata të ndryshme –

konstaton Qosja – pasuron lirikën shqipe kundrejt vëllimit të këtyre motiveve.

Përmasat kuptimore artistike të saj zgjerohen dhe pasurohen sidomos në fazat e

pjekurisë krijuese të Asdrenit. Studiuesi e konstaton evolucionin e motiveve të

dashurisë, të realizohet përmes transformimit duke kaluar nga përjetimi i ndjenjës në

estetizimin e së bukurës, me anë të simboleve dhe figurave mitologjike. Gjithashtu

huazimi i elementeve mitologjike nga antikiteti grek, për pasurimin e përmbajtjes së

tyre shihet prej tij pikërisht në këtë funksion.

- E veçanta e Qosjes qëndron në synimin e domethënies, të cilën e realizon përmes

analizës dhe interpretimit të procedesë krijuese, përdorimit të mjeteve poetike me

karakter strukturor, si: identifikimi i njësive kuptimore, efekteve tingullore, njësive

sintaksore etj. Këto elemente për studiuesin zgjojnë asociacione të ndryshme

kuptimore, dhe i krijojnë mundësi të vlerësojë trajtën e poezisë kundrejt përmbajtjes

së saj, dhe përcaktimin e estetizimit të ndjenjës si parim krijues i poetit. Nuk i shpëton

vëmendjes së studiuesit përdorimi i gjuhës, përpunimi i shprehjes artistike dhe fjalori

në funksion po të këtij parimi.

- Një trajtë më e zhvilluar e procedesë artistike e këtij motivi është përsiatja dhe

meditimi (për të transmetuar forma të reja konceptimi të ndjenjës së figurës së

femrës), ku studiuesi dallon risi në teknika: krijimin e situatave psikologjike,

ndërtimin kompozicional dhe përdorimin e shprehësisë me funksion simbolik. Gjatë

gjithë interpretimit, synon ndërtimin e përjetimit të poetit, i cili merr forma të

ndryshme gjatë shfaqjes në poezi.

Poezia meditative

Qosja e vështron poezinë meditative të Asdrenit të karakterizuar nga veçori specifike

në krahasim me lloje të tjera të lëvruara prej tij. Për këtë arsye dallon: disponimi

shpirtëror, temat, motivet449

, botëkuptimin, unin e dyzuar etj. Sigurisht që vëzhgon

edhe realizmin e procedesë krijuese, të lidhur ngushtë me kontekstin e kohës dhe

mënyrën e përthyerjes së realitetit në të, shpesh e prodhuar nën situata të presionit

psikologjik individual, duke dalluar edhe subjektin të cilit i drejtohen këto

449

Ndër motivet mbizotëruese Qosja identifikon motivin e dhembjes dhe vuajtjes, e cila vjen nga

shkaqe të ndryshme, si: vuajtja për shkaqe të natyrës shoqërore dhe të shkaqeve metafizike, poezia e

pamjeve kozmike. Jeta dhe kuptimi i saj, shpirti, vdekja dhe përjetësia, liria e vullnetitdhe mëkati, këto

janë problemet më të shpeshta, por jo të vetme me të cilat është ngarkuar qenia e tij intime dhe të cilat i

shquan në poezitë meditative etj. F. 294.

126

poezi.450

Studiuesi e synon në plan të përgjithshëm kuptimin e poezisë meditative të

Asdrenit, e për këtë, ideja kryesore që i shoqëron në tërësi, vjen përmes interpretimit

në atë pjesë të krijimtarisë ku është më e dukshme, tipike.

Qenia e dyzuar e poetit, vetëdija, nënvetëdija, ëndrra, imagjinata etj., janë elemente të

teorisë psikanalitike, të cilat i vijnë në ndihmë studiuesit përmes leximit të

përgjithshëm tij perceptiv, për të realizuar domethënien e poezive. Por duhet shtuar që

Qosja vetëm i dallon këto elemente, pa analizuar në tekst si prodhohet kuptimi.

Studiuesi është i prirë më shumë të analizojë kushtet të cilat bëjnë të mundur të

prodhojnë një poezi me shenja të tilla.451

Ndërkohë në poezi të ndryshme shquan motive të trajtuara edhe në poetë të njohur

simbolistë.452

Studiuesi vetëm sa gjen pika takimi, por nuk e shtrin analizën në nivele

krahasimi. Si risi, të lidhura ngushtë me tematikën që trajton, shquan edhe elementet

teknike, që realizojnë këtë lloj poezie, p.sh.: leksiku me anë të të cili krijon një

atmosferë misterioze, fantazmagorike.453

1.3. 2 Motivi Filozofik (Naimi)

Tek Naimi, motivi i natyrës realizohet brendapërfshirë poezisë filozofike.E vështruar

në tërësinë e saj nga studiuesi, kjo lloj poezie, do të tërheqë vëmendjen e tij në disa

plane(së jashtmi dhe së brendshmi): në drejtim të procedesë dhe prirjeve krijuese, për

kohën kur është lëvruar më së shumti, për pikëpamjet e poetit, tematikën dhe

rëndësinë që ka kundrejt krijimtarisë së përgjithshme të Naimit.

I rëndësishëm për njohjen e mirë të procedesë krijuese, vështrimi së jashtmi i krijon

mundësi Qosjes të hetojë elemente filologjike, qëndrimin mendimtar të poetit,

tematikën454

dhe format e shfaqjes së kësaj poezie në fillimet e saj (në plane

krahasimtare me poezinë e mëvonshme), si dhe zhvillimin e prirjeve krijuese.455

Përsiatja dhe meditimi, si element karakterizues i tyre, shquhet prej studiuesit si

450

Qosja dallon: Poezia meditative bëhet ashtu poezi e problemeve intime shoqërore, që e mundojnë

autorin e tyre dhe për këtë arsye shquhen për tonin intimist, çfarë nuk mund të gjendet as në vjershat

kushtuar natyrës, as në ato kushtuar dashurisë dhe femrës. Po aty, f. 293. 451

Qosja shprehet: I pezmatuar për shkak të fatit intim, për shkak të atdheut të çliruar prej të huajit, por

të sunduar me dhunëprej të brendshmit …Asdreni tërhiqet në guaskën e vetmisë në të cilën doemos

është shtyrë të dëgjojë zërin e vetëdijes dhe të ndërdijes. Për herë të parë në krijimtarinë tij dëgjon më

shpesh ndërdijen, këtë pjesë të tronditur të qenies së tij, prandaj dhe fillon të shkruajë poezinë e

problemeve irracionale. Më tepër se prej realitetit të jashtëm imagjinata e tij krijuese tani ushqehet prej

ndërdijes sesa në vetëdijen e tij. Poezia meditative e Asdrenit bëhet monolog i gjatë me veten e tij…, f.

301. 452

Shënim. Është fjala për poezinë e Asdrenit Hija e keqe, në të cilën gjen motive fantazmagorike, të

ngjashme me poezinëKorbi të Edgar Alan Poe. F. 302. 453

Shquan si fjalë që përdor më shumë në këtë lloj poezie të Asdenit: kulshedra, gjarpëri, kufoma,

kërma, hieja, fati, vdekja, shtriga, pafundja, varri, qivuri etj. Po aty, f. 301. 454

Temat që Qosja përcakton si më të lëvruarat janë: përsiatje për natyrën, vendin e njeriut në të, për

zotin, për zhvillimin rrethor të jetës, për vdekjen dhe për pavdekësinë, për bukurinë, për dashurinë etj.,

f. 139. 455

Qosja merr në analizë shfaqjen e këtij motivi në vëllimet e hershme të krijimtarisë së Naimit

(Ëndërrime-Tahayuulat), duke evidentuar kohën e botimit (1873), gjuhën e përdorur (persisht),

rëndësinë e tyre (për njohjen e prirjeve tematike dhe ideore të krijimtarisë së Naimit), f. 136.

127

praktikë edhe në vepra të tjera të poetit, edhe pse jo në të njëjtat përmasa. Qosja i

klasifikon poezitë e këtij motivi në grupin e poezive filozofike, sepse vetë poeti e ka

shfrytëzuar këtë motiv për të përcjellë pikëpamjet e tij.

Çfarë është i interesuar studiuesi të trajtojë për këto poezi?

- Pikëpamjet e poetit456

, të parashtruara në përmbajtjen e poezive;

- Motive mbizotëruese të lidhura kryesisht me ndjenja për aspekte të caktuara

jetësore;457

- Përsiatja dhe ndjenja si dy forma të theksuara të përjetimit dhe shprehjes;

- Qëndrimin dhe disponimin e poetit ndaj këtyre dukurive.

Nga sa vihet re studiuesi përqendrohet më shumë në shpjegimin dhe interpretimin e

pikëpamjeve, përcaktimin e koncepteve të tij, si: zoti, bukuria dhe dashuria, 458

derivimin e trajtimit të motiveve në varësi të koncepteve459

, të qëndrimit dhe

ndjenjave të përjetuara të poetit, etj. Gjithashtu evidenton edhe teknikat që përdor

poeti për trajtimin e motiveve, të cilat i gjen të përdorura edhe brenda së njëjtës poezi.

Rindërtimi i përjetimit të poetit si praktikë e identifikuar më parë, mbetet sërish prirje

e Qosjes. Ajo që të bën përshtypje është se krijimtaria artistike –poezia – nuk

konceptohet si tekst brenda të cilit janë shprehur ide, por si ide, konceptimi i së cilës

vë në lëvizje gjithë organizimin e elementeve përbërëse të poezisë.

Në vëzhgimin e prozës filozofike vërehet e njëjta tendencë e studiuesit: përcaktimi i

plotë i shkrimeve që kanë natyrë filozofike460

, klasifikimi dhe përcaktimi i llojit të

tyre, parimi mbi të cilin janë ndërtuar, ndërtimi i kontekstit si nevojë e të cilit është

krijuar proza filozofike, qëndrimi, synimi dhe pozicioni i shkrimtarit, tematika e tyre

etj. Përmasat e individualitetit të Naimit si mendimtar, nuk e shmangin dot vështrimin

në mënyrë të zgjeruar të studiuesit për dy arsye: sepse në shkrimet dhe trajtesat që

kemi ndeshur më parë Qosja e shpreh hapur mendimin e tij se shkrimtari duhet të jetë

edhe mendimtar, nga ana tjetër vë në dukje karakterin dualist të veprës së Naimit në

pikëpamje të qëndrimit të autorit ndaj botës e në pikëpamje të thënies gjuhësore janë

proza filozofike dhe poetike.461

Lind pyetja çfarë e bën poetike prozën filozofike të Naimit? A ekziston një mundësi e

tillë?

456

Shënim. Këto pikëpamje konsistojnë në: njohjen e natyrës dhe dukurive të saj, marrëdhënien e saj

me njeriun, zotin si krijues të gjithësisë e thelb të natyrës, panteizmin, maniheizmin, idenë e zhvillimit

rrethor etj. 457

Qosja evidenton si motive: dhembja e njeriut nga- vuajtjet dhe fatkeqësitë e jetës (vdekja e njerëzve

të afërm), jeta e përditshme, gruaja, forma më e përsosur e qenies, bukuria si cilësi e jetës njerëzore etj. 458

Shënim. U referohemi këtu koncepteve të Naimit për të bukurën, të cilin Qosja e ilustron me

shembuj dhe konstaton se në këtë koncept nuk bëhet fjalë për të bukurën në art, por për të bukurën te

njeriu dhe në natyrë. F. 172-173. 459

Shënim. Qosja konstaton që motivi i dashurisë në poemthin Bukurija dhe në poezinë Dashuria

trajtohen nga poeti në forma të ndryshme: në poemthin Bukuria e bukura paraqitet përmes përshkrimit

të gruas dhe njëkohësisht përsiatet si përmbajtje hyjnore e gjithësisë, në poemthin e dytë, Dashuria,

ndjenja e dashurisë përsiatet si parim absolut i jetës e i gjithësisë. Ndërkohë që në poemën Istori e

Skënderbeut, Naim Frashëri do t‟i bashkojë këto dy nocione dhe do të përpiqet që të paraqesë shprehjen

e tyre në pamjen dhe në gjendjen shpirtërore të personazhit kryesor të Skënderbeut. 460

Po aty, f. 104. 461

Po aty, f. 107.

128

Dy janë elementet të cilat për Qosjen shquajnë prirjet e integruara të shkrimtarit:

qëndrimi ndaj çështjeve filozofike dhe thënia gjuhësore.

Me qëndrim ndaj çështjeve filozofike studiuesi shquan prirjen e zhvilluar të

shkrimtarit dhe filozofit për të qëmtuar përvojën shqisore, për të perceptuar, ndijuar

dhe interpretuar dukuritë, për të shkuar më tej në përgjithësime. Konvergimi i këtyre

prirjeve sigurisht vjen nga pikëpamjet që vetë Qosja ndan ndaj këtyre dy profileve,

procesi abstragues dhe krijues i të cilëve kalon nëpër të njëjtat linja dhe ura.

Thënia gjuhësore, duke qenë se është mjet thelbësor me të cilin procedon letërsia,

format e saj simotra, që inkuadrohen në mënyrë të përshtatshme brenda një

fushe(filozofisë, lidhjet e së cilës dëshmojnë për afinitet po kaq të ngushtë me

letërsinë), janë shenja të prirjes së një individualiteti, formimi i të cilit i krijon

mundësi të kapërcejë në mënyrë të natyrshme kufijtë e fushave dhe të qëndrojë aty ku

ndihet më së miri. Ky mendim dhe përjetim i Qosjes del dukshëm nëpër të gjithë

shembujt që ilustrojnë përdorimin e mjeteve poetike, si: krahasimi, metafora, trajtat e

ndryshme të ligjërimit, fjali të zhvilluara sintaksisht, ritëm gjallërues, ndjeshmëri e

veçantë, pasuri leksiku etj., që ai sjell në vepër. Përveç këtyre veçorive që evidenton

Qosja, qëllimi i tij qëndron diku gjetkë. Ai shquan në të, prirjen e poetit për të

zhvilluar dhe përsosur edhe më tej gjuhën që gjithashtu është dëshmi e zhvillimit të

procedesë krijuese të shkrimtarit.462

Në përfundim mund të themi, që Qosja e ndjek krijimtarinë e Asdrenit dhe të Naimit

në dy drejtime: si procede krijuese dhe si krijim artistik, si vepër letrare. Për këtë

arsye ai ndjek kurbën e zhvillimit shpirtëror të poetit, evidenton shenjat për secilin

rast, justifikon kushtet në të cilat lind dhe mënyrën e shfaqjes, si dhe format gjegjëse

të krijimit artistik në këtë kuadër. Qëllimi i studiuesit në të gjithë analizën dhe

interpretimin që bën, është zbulimi i formave të reja poetike dhe zhvillimi i procedesë

krijuese me anë të teknikave të reja, që vjen si nevojë e brendshme shpirtërore e poetit

për të realizuar vetveten.

Përsa u përket qasjeve të ndryshme, mund të themi që shumëllojshmëria e tyre, me

gjithë prirjen për të vështruar në mënyrë të plotë krijimtarinë, sjell tejkalime. Qasja

tematike nuk është e plotë. E përdorur si parim klasifikues kryesisht i shërben

studiuesit për lehtësi të studimit të krijimtarisë së shkrimtarëve. Edhe pse me anë të

titujve paralajmëron këtë lloj qasjeje, pak e trajton në plan të zhvillimit tematik, më

shumë vëmendje u kushton pikëpamjeve dhe botëkuptimit të poetëve, në nivel

përmbajtësor e ideor dhe analizon kontekstet dhe zhvillimin e saj në raport me

traditën. Gjithashtu shoqërohet edhe me interpretime të procedesë krijuese e të

kontekstit në të cilën prodhohet poezia(p.sh.: duke qenë se poezia filozofike është e

rëndësishme për mbartjen e ideve, Qosja nuk e sheh të arsyeshme që të realizojë një

trajtim të mirëfilltë tematik). Evidenton zhvillim të trajtimit të motiveve nga plani

individual në atë të përgjithësimit463

, sheh derivim të përjetimeve nga ndjenja në

përthyerje motivesh(p.sh. nga ndjenja e vuajtjes që derivojnë në motivet e vuajtjes për

shkaqe të ndryshme, vuan për shkak të natyrës mizore njerëzore, rinia kalon shpejt

462

F. 111. 463

Është fjala për poezitë e cikleve të fazës së parë të dhe dytë të krijimtarisë, f. 166.

129

etj.) një ndryshim vihet në dukje në mënyrën si studiuesi emërton motivet. Nëse tek

Asdreni hasim termin poezi meditative, te Naimi kemi termin poezi filozofike ose

motiv filozofik. Kjo lidhet me një ndryshim në koncept dhe funksion të termave.

Sepse, nëse poezia meditative nxit forma të refleksionit të poetit mbi dukuri të

caktuara të nxitura nga ndjenjat në momente të caktuara, te poezia filozofike, lidhet

me një prirje të poetit për të dalë nga pozitat e refleksionit dhe të thellohet më tej në

një përpunim të të menduarit, i cili në vetvete sjellë një mendim që reziston më gjatë

në kohë merr trajtë universale dhe lidhet me të kuptuarin e thellë të botës.

130

Kapitulli III

1. Qasje stilistike

1.1 Gjuha

Studimi i gjuhës dhe i stilit të shkrimtarit është jashtëzakonisht i rëndësishëm për

interpretimin e poezisë. Duke qenë se studiuesi e vlerëson gjuhën si mjetin kryesor me

të cilën procedon letërsia, ai është i interesuar të hulumtojë atë në disa drejtime:

- në drejtim të pikëpamjeve të poetëve për gjuhën;

- në drejtim të kontributit që kanë sjellë secili prej tyre në zhvillimin, përsosjen

dhe risitë në lidhje me gjuhën shqipe në përgjithësi dhe gjuhën poetike në

veçanti;

- në drejtim të tjetërsimit(diferencimit) që pëson gjuha dhe funksionet të saj në

veprën letrare.464

1.1.1 Asdreni

Për sa i përket pikëpamjeve të Asdrenit në lidhje me gjuhën, Qosja konstaton që vetë

poeti nuk ka pasur përgatitjen e duhur që të merret me shkoqitjen teorike të përvojës

së vetë krijuese465

. Ai i shfaq pikëpamjet e veta mbi gjuhën jo vetëm si atdhetar, i cili e

shikon atë si një prej tipareve themelore të kombit, po edhe si artist, i cili është i

vetëdijshëm se bukuria e shprehjes poetike varet prej bukurisë së shprehjes

gjuhësore...Asdreni është poeti i parë që shtron nevojën e lavrimit të gjuhës

kombëtare në mënyrë që të bëhet e aftë të shprehë ndjenjat më të holla dhe mendimet

më të thella. Dhe këtë çështje ai e shtron i nxitur prej motivesh, në radhë të parë

artistike.

Studiuesi i kushton një vend të veçantë përpunimit gjuhësor të shprehjes në procesin

krijues të Asdrenit. Kështu në kapitullin Vuajtjet krijuese dhe përsosja e shprehjes, ai

merr në konsideratë shprehjen artistike të poetit dhe evoluimin e saj. Duke vërejtur me

vëmendje këtë proces ai konstaton që shprehja artistike dhe zhvillimi i saj është

realizuar si rezultat i punës466

së poetit dhe jo i frymëzimit.

Vëzhgon mënyrën si procedon poeti, frekuencën e korrigjimeve duke krahasuar fazat

e krijimtarisë së tij, njëkohësisht vë në dukje se ndërgjegjësimi për përsosjen e

shprehjes artistike tek autori ka lindur si domosdoshmëri me kalimin e kohës.

464

Koncepte të formalizimit, Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë,

2006, f. 50. 465

Qosja Rexhep, Asdreni - Jeta dhe vepra, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 189. 466

Variantet e poezive të tij e dëshmojnë këtë. F. 384.

131

Për të kuptuar mirë procesin e ndryshimeve që ka pësuar krijimtaria e Asdrenit dhe

rolin e tyre, përcakton:

- poezitë të cilat kanë pësuar më shumë ndryshime të shprehjes artistike;

- llojin e ndërhyrjes, e cila ka të bëjë me ndryshimin në kuptimin e poezisë, llojin e

poezisë në të cilën ka bërë më shumë ndryshime467

, shkaqet e ndryshimeve468

;

- ndryshime në përdorimin e figurave artistike, në pikëpamje të ritmit dhe rimës, të

strukturës së vargut469

etj.;

Njëkohësisht bën klasifikime të llojit të ndryshimeve që mund të jenë:

- ndryshime gjuhësore, të cilat kryesisht vijnë për arsye të shumta, si rezultat i

qëndrimeve të paformuara të gjuhës470

;

- ndryshime për motive të përsosjes së vlerës artistike (përdorime të figurave të

ndryshme artistike, zgjerime të kuptimit tyre me anë të përpunimit të shprehjes etj.);

- ndryshime në nivel strukturor.

a. Ndryshime në të gjithë poezinë. Këto lloj ndryshimesh lidhen me: ndërtimin e

poezive në variante, me përdorimin e vargjeve të caktuar, të cilat sjellin përmirësim

në pikëpamje kuptimore, ndryshime të fjalëve të caktuara, shkallëzim të ndjesive,

ndryshime të ritmit, të shenjave të pikësimit, të strukturës së poezisë etj.

b. Ndryshime të një vargu/ grup vargjesh471

, të cilat nuk i vlerëson si ndryshime të

dukshme. Këto ndryshime realizohen me qëllim përsosjen e vargut dhe përftimin e

vlerës artistike etj.

c. Ndryshime në titujt e poezive472

, të cilat janë të lidhura me ndryshimet dhe

përmirësimet që realizon poeti brenda poezive, për të qenë sa më përgjithësues në

kuptimin e tyre dhe t‟i përgjigjen sa më bukur përmbajtjes.

Nuk mund të mos përmendim që të gjitha ndryshimet e konstatuara nga studiuesi

shoqërohen me: shpjegime të procedesë krijuese; arsyet që e shtyjnë poetin të bëjë

zgjedhje të caktuara në të; nga një analizë e thellë në kuadër të kuptimit të poezisë dhe

madje ai, në ato raste ku është e nevojshme, zbaton qasjen krahasimtare për kuptuar

dhe parë se cili prej varianteve i shkon më mirë kuptimit të poezisë; shpjegon

realizimin teknik të ndryshimeve duke përshkruar imtësisht procesin dhe duke vënë

në dukje shndërrimin kuptimor në rast të ndryshimit apo edhe të mos ndryshimit të

pësuar.

467

ndryshimet më të shumta i bën në poezitë meditative, 468

Depërton në sfera të reja frymëzimesh, për të realizuar një përqendrim dhe shprehje më të thelluar e

më të fuqishme artistike. 469

Këto ndryshime kanë ndodhur kryesisht në vëllimin Psallme murgu. 470

Shënim. Qosja është i mendimit se lëkundjet gjuhësore të Asdrenit janë të kuptueshme, se ngjasin në

një kohë kur gjuha shqipe po përpunohej artistikisht, kur shkrimtarët sa kishin filluar të njihnin mirë

veprat e njëri-tjetrit dhe kur gjuha shqipe nuk ishte formësuar si gjuhë e njehsuar letrare. 471

Në vëllimet e para Rreze dielli, Endra e lotë. F. 388. 472

Qosja konstaton se këto ndryshime bëhen kryesisht në vëllimin Psallme murgu, f. 330.

132

1.1.2 Naimi

Pikëpamjet e Naimit për gjuhën trajtohen nga studiuesi në një këndvështrim më të

gjerë, sepse dhe vetë angazhimi dhe kontributi i poetit në lidhje me të është më i

madh. Kështu Qosja merr në konsideratë kontributin e Naimit për zhvillimin e gjuhës

si rilindës dhe si poet: me anë pasurimit të saj si mjet komunikimi dhe identifikimi i

kombit, si gjuhë praktike në fusha të ndryshme gjuhësore;473

si specifikë të procedesë

së poetit në përpunimin dhe përsosjen e gjuhës artistike, dhe të kuptimeve të reja që

marrin në këtë kuadër.

Vështrimi i tij rrok pamje të tërësishme të gjuhës në aspektet leksikore, sintaksore,

gramatikore e të fjalëformimit për të mbërritur në përfundimin që zhvillimin,

pasurimin dhe përsosjen e shqipes përveç elementeve të sipërpërmendura do ta nxisë

edhe përmes veçorive stilistike të gjuhës së tij. Studiuesi nuk mjaftohet vetëm me

evidentim të fjalëve të reja dhe të formave të tyre, por ai analizon: rastet e përdorimit

në shembuj të ndryshëm; përcakton burimin e fjalës dhe fushën të cilës i përket;

shpjegon dhe interpreton mënyrën e krijimit të kuptimit të figurshëm nëpërmjet

devijimit nga forma standarde e përdorimit; qëndrimin e subjektit poetik ndaj asaj

çfarë thotë; efektin që fjala krijon brenda vargut apo në kuptimin e tërësishëm të

poezisë; si dhe përcakton rolin e saj që mund të jetë sendërtues: emocional, vlerësues,

simbolizues, përcaktuese të ritmit e rimës etj.

Në kuptim të përgjithshëm Qosja është i mendimit që: “...fjalët e reja që krijon apo

kalkon janë të rëndësishme për paraqitjen e botës, për përsiatjet, për ndjenjat dhe për

gjuhën saqë mund të quhen fjalë-mendim: fjalë që përfaqësojnë strukturën shpirtërore

dhe morale të shoqërisë së cilës i drejtohen... përmes tyre zbulohet më së miri gjendja

shpirtërore historike e shoqërisë shqiptare të kohës në të cilën ka jetuar dhe

krijuar474

. Është e qartë se, nëpërmjet një vështrimi kaq të detajuar, Qosja zbulon

natyrën krijuese të gjuhës, synon të argumentojë në mënyrë të plotë mbi vlerën

estetike të poezisë së Naimit. Më e rëndësishmja për studiuesin është konstatimi i

lidhur me procedenë krijuese të poetit që: ky përpunim i gjuhës dhe rendja drejt

estetizimit të saj nuk është i rastësishëm, por proces i plotë i ndërgjegjshëm mendor-

psikologjik i një krijuesi, është nxitje e fortë e procesit gjuhësor që shënjon dhe

shoqëron të gjithë krijimtarinë e tij. 475

473

Zhvillimin, pasurimin dhe përsosjen e gjuhës shqipe Naim Frashëri do ta ndihmojë në të gjitha

fushat gjuhësore: në fushë të frazeologjisë, në fushë të sintaksës, të leksikut e të stilistikës. E fillon me

përjashtimin e fjalëve të huaja dhe me zëvendësimit të tyre me fjalëve të reja. Gjithashtu krijimit të

fjalëve në fushën diturore dhe gjuhës poetike, me anë të mjeteve të ndryshme gjuhësore si parashtesa,

prapashtesa, përbërje Këto fjalë konstaton studiuesi janë krijuar në pajtim të plotë me natyrën

fjalëformuese të gjuhës shqipe dhe kanë tonorësi të saj etj. Njëkohësisht studiuesi vlerëson edhe

përdorimin e krahinorizmave dhe zgjerimin e ndryshimin e kuptimit të tyre, të cilat i sheh me rëndësi

sepse realizon përafrimin e dy dialekteve mes njëri-tjetrit dhe me gjuhën e komunikimit të përditshëm

etj f. 349-380. 474

Po aty, f. 368. 475

F. 369

133

2. Stili

Stili është një nga elementet të cilit studiuesi i kushton rëndësi të veçantë në

hulumtimin e tij. Duke qenë se stili në thelb është kategori jokohore, ai formohet dhe

ndryshon krejtësisht në varësi nga botëkuptimi, nga tipi i marrëdhënieve me mjedisin

përreth476

e gjithashtu kushtëzohet nga karakteri i shkrimeve pararendëse, 477

Qosja e

koncepton stilin si shprehje e personalitetit të autorit nga ky këndvështrim.

- Shqyrtimi i veçorive poetike dhe stilistike, si pjesë e strukturës së veprës, për

të ka rëndësi të dyfishtë: nga njëra anë të identifikojë faktin se të dy

shkrimtarët kanë treguar kujdes ndaj formës si faktor tjetërsues, nga ana tjetër

për të treguar se tiparet poetike dhe stilistike nuk qëndrojnë thjesht si entitete

në vetvete, por janë në funksion të nivelit semantik. Sipas B Ejchenbahum,

“Uniteti i veprës nuk është një gjë simetrike e mbyllur në vetvete, por një

integritet dinamik në zhvillim; mes elementeve të saj nuk qëndron shenja

statike e barazisë dhe e shtimit, por qëndron gjithnjë shenja dinamike e

bashkëlidhjes dhe integrimit. Forma e veprës letrare duhet kuptuar si diçka

dinamike.478

Ky koncept përforcohet më pas nga Lotmani: Qasja strukturale ndaj veprës letrare

nënkupton që ky apo ai “mjet” të ekzaminohet jo si një material i thjeshtë i dhënë, por

si funksion dhe më shpesh me shumë trajta. Efekti artistik i mjeteve është gjithmonë

një marrëdhënie (p.sh. marrëdhënie e tekstit me atë që pret autori prej tij, me normat

estetike të epokës, me klishetë e ndërthurjes, me ligjet e zhanrit.) jashtë këtyre

bashkëlidhjeve, efekti artistik nuk ekziston.479

Por duhet thënë që perceptimi i tij për stilin nga njëra monografi te tjetra evoluon dhe

metoda për vlerësimin e stilit në të dyja monografitë karakterizohet nga procedime të

ndryshme. Kështu tek Asdreni kemi një organizim të tillë: Karakteristika të stilit,

Vjershërimi dhe kompozicioni. Tek Naimi studiuesi bën këtë ndarje: Trajtat e

ligjërimit, Përsëritjet dhe radhitjet, Prej krahasimit deri te zmadhimi, Prej metaforës

tek miti, Ndërtimi rrokjesor i vargjeve, Ndërtimi ritmik i vargjeve. Mes tyre, dallimi

qëndron në zgjerimin e fokusit mbi konceptimin e veprës letrare si njësi strukturore,

pjesët e së cilës janë njësoj të rëndësishme për funksionin estetik të saj.

I parë nga ky konceptim mund të themi që, nëse te monografia për Asdrenin, Qosja

është i mendimit që karakteristikat e stilit të një poeti është e arsyeshme të kërkohen

në poezitë e tij më të mira480

, te Naimi ky koncept tashmë i zhvilluar i kërkon

karakteristikat, fillimisht, në ligjërimin dhe lidhjet e tij me përmbajtjen, lexuesin dhe

476

Po aty, f. 213. 477

Konceptet e formalistëve. 478

Ejchenbuam, B., La teoria del metodo formale, në I formalisti russi…vep e cit, f. 62. 479

Lotman, J, vep. e cituar, f. 121. 480

Qosja, Rexhep, Asdreni-jeta dhe vepra, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 335.

134

mendimin etj, duke pranuar që veçoritë e stilit të një shkrimtari, gjithmonë

kushtëzohen prej përmbajtjeve të trajtuara në veprat e tij dhe prej qëndrimit

emocional ndaj tyre.481

Gjithashtu si risi Qosja e lidh zhvillimin e stilit në marrëdhënie

të ngushtë me lexuesin duke iu përshtatur aftësive të tij receptuese si dhe nevojës për

të ndikuar e zhvilluar këtë aftësi. Ndërkohë që lidhja e ligjërimit me mendimin i

referohet ndërtimit të qartë të shprehjes brenda ligjësorive të shprehjes poetike.

Në këto kushte kuptohet që edhe vështrimi i stilit në të dyja monografitë realizohet në

përmes qasjes stilistike e strukturaliste në mënyra të ndryshme:

- Tek Asdreni si zbukurim apo në mënyrën tradicionale 482

ku vihen në dukje:

evidentimi i elementeve specifike të gjuhës si shmangie nga gjuha e

zakonshme, përsëritje të tingullit, përdorimi invers i fjalëve, ndërtimi i fjalive

të përbëra e të bashkërenditura, sipas hierarkisë kuptimore, për t‟i shërbyer

një qëllimi estetik.

- Tek Naimi si përfaqësim dhe si mënyrë.483

2.1. Përse i shërben studiuesit qasja stilistike?

E zbatuar dukshëm në të dyja monografitëqasja stilistike i shërben Qosjes për të vënë

në dukje:

- vlerën artistike të krijimtarisë, përmes tjetërsimit të gjuhës drejt kuptimeve të reja;

- qenësinë e veprave të Asdrenit dhe Naimit.

Prandaj ai vendos në një marrëdhënie specifike veçoritë e stilit dhe efektet kuptimore

të veprës484

për mbërritur në përfundimin që funksioni dhe kuptimi i tyre estetik

realizohet në bashkërendim edhe me elemente të tjera, në bazë të një parimi njësues

që është qëllimi estetik i përgjithshëm.

Karakterizimi i stilit përcillet përmes strukturës gjuhësore të tekstit si një strukturë

dinamike, si një tërësi, duke vënë në dukje mbizotërimin e një grupi elementesh, si:

- mjetet me të cilat përftohet shprehja artistike, si: shmangiet sintaksore dhe

lidhjen e tyre me ritmin, strukturën rrokjesore, elementet përmbajtësore,

figurat etj.

- pjesët përbërëse të të cilit janë elementet e dukshme, si: strofa, vargu, metri,

ritmi duke synuar të shpjegojë efektin estetik të veprave në tërësinë e tyre.

481

Qosja Rexhep, Porosia e madhe, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 243. 482

Është mënyra më e vjetër e vështrimit të tij përmes figurave poetike, si: epitetet, krahasimet,

metaforat, hiperbolat, simbolet –Wellek. 483

Vështrimi i stilit si përfaqësim- përdorimi i gjuhës për të reflektuar ose përforcuar përmbajtjen e një

teksti (lloji më i përhapur i tingullit simbol është diskutuar nga shumë studiues të stilit, të cilët p.sh., në

zanoret e përdorura shohin sugjestione të errëta ose të turbullta, ndërsa te rima ndjenjën e shpejtësisë

ose të ngutjes), në këtë mënyrë studiuesi kërkon lidhjet midis niveleve të tjera të gjuhës (sintaksa,

fjalori ) si dhe me përmbajtjen e teksteve letrare. Stilistika e përfaqësimit ka të bëjë me lidhjen midis

tipareve individuale të tekstit dhe tipareve individuale të përmbajtjes së tij. Vështrimi i stilit si mënyrë -

do të thotë që vepra e autorit në tërësi bëhet e dallueshme nga forma tipike e përdorimit të gjuhës

(p.sh.:preferencë e përsëritur për një lloj të caktuar të ndërtimit të fjalëve) në përgjithësi një

pikëvështrim i tillë i stilit e lidh atë me diçka jashtë tekstit. Jefferson Ann, Roby David, Teoria letrare

moderne, Albas, Tiranë, 2006, f. 95. 484

Po aty.

135

2.2. Mënyrat e analizimit të stilit

Referuar pikëpamjeve të formalistëve dhe strukturalistëve, ku vepra vlerësohet si në

drejtim të strukturës dhe si sistem, procedon në dy mënyra:

- merr në analizë sistematike sistemin gjuhësor dhe interpreton veçoritë e këtij sistemi

nga pikëpamja e detyrës estetike të veprës si kuptim i përgjithshëm;

- studion shumën e veçorive individuale të sistemit gjuhësor të veprës që e dallojnë

atë nga sistemet e tjera (metoda e përdorur në këtë rast është ajo e kontrastit –

vëzhgon shmangiet nga e folura e zakonshme, shkeljet, përpiqet të zbulojë qëllimin

estetik të tyre.485

Gjithashtu veç të tjerash, ai e përqendron vëmendjen tek vetëshprehja, si zbulim i

gjendjes shpirtërore të poetit në saje të mënyrës së ndërtimit të figuracionit.

Për këtë arsye hulumtimi i tij kalon në disa nivele të strukturës:

- Përcaktimi i shmangieve të tilla, si: përsëritje tingujsh, përsëritje të fjalëve,

përsëritjet anaforike, radhitjet lidhëzore dhe palidhëzore, përsëritjet si parim

kompozicioni (të gjitha këto i shërbejnë qëllimit estetik siç është theksimi apo

veçimi i qartë).

- Përcaktime të figurave, si: epitete, trajta të krahasimeve, të cilësorëve,

zmadhimet, zvogëlimet, metaforat, simbolet, mitet, mitemat etj. Trajtat dhe

vlerat estetike të: krahasimeve, cilësorëve, metaforave, simboleve, miteve etj.

- Përcaktime të ndërtimeve rrokjesore, si: lloje të vargjeve, këmbime të vargjeve

të gjatësive të ndryshme, thyerjet dhe lidhjet e vargjeve.

- Përcaktime të ndërtimit ritmik të vargjeve, si: larmia ritmike e vargjeve, bartjet

dhe kapërcimet, rimat dhe strofat.

3. Ligjërimi (Naimi)

Vështrimi mbi ligjërimin në monografinë për Naimin vjen si rezultat i zgjerimit të

koncepteve të studiuesit për gjuhën si mjet e akt komunikimi, këndvështrim ky i cili

mungon në monografinë për Asdrenin. Duke e marrë në konsideratë lexuesin të cilit i

drejtohet vepra, Qosja konstaton se ligjërimi(i krijuar mbi parimet themelore të

retorikës duke u kujdesur për logjikën, për etikën dhe estetikën e ligjërimit të tij) në

krijimtarinë e Naimit është ndërtuar në përshtatje me lexuesin të cilit i drejtohet dhe

shquhet për karakteristika të veçanta.486

485

Wellek Rëne, Warren Austin, Teoria e veprës letrare, Onufri, Tiranë, 2007, f. 185. 486

Shënim. Disa nga këto karakteristika janë: i përmbahet parimit romantik të ligjërimit, shkruan qartë

për lexuesit dhe kjo qartësi mbështetet sa në logjikën e figurës, aq dhe në procedimin e paraqitjes së

pohimeve, qartësinë e vargut dhe të ndërtimit të tyre në tërësi. Përmes ligjërimit synon moralizimin,

diturimin e lexuesit, njëjtëson subjektin lirik me poetin. Ligjërimi i tij kryesisht ka trajtë përshkruese, i

drejtpërdrejtë apo shpjegues. Ligjërimi i drejtpërdrejtë shfaqet më së shpeshti në formën e fjalëve të

urta me karakter përgjithësues (të cilat bëhen pjesë e natyrshme e strukturës së vargut, merr në analizë

sesi ndërfutet fjala e urtë në varg dhe bëhet pjesë e strukturës së tij në saje të parimit ndërtimor të fjalës

136

Në vlerësimin që u bën elementeve tërësorë të veprës, Qosja analizon fort qëndrimin e

poetit ndaj përmbajtjes, formës dhe mënyrën si i lidh ato, ndaj lexuesit dhe mënyrës si

do ta afrojë tek vepra, ndaj shprehjes artistike dhe mënyrës se si do ta vendosë atë në

funksion të realizimit të vlerës artistike të poemës. Për këtë arsye përcakton sistemin e

mjeteve letrare: trajtat leksikore, trajtat ligjërimore(zbukurimet, urimet, lutjet,

këshillimet etj.) krahasimet dhe cilësorët, zmadhimet, zvogëlimet, metaforat,

simbolet. Me anë të përcaktimit të tyre Qosja vë në dukje synimin e poetit drejt

shprehësisë kuptimore estetike dhe emocionale të ligjërimit.

Për këtë arsye i shikon në raporte të caktuara ligjërimin dhe ndjenjën (mënyrën si

organizohet ai për t‟i shprehur dhe shkaktuar ndjenja lexuesit, duke treguar lidhjen e

fortë emocionale me përmbajtjen, synon që lexuesi të përvetësoje plotësisht atë) këtë

gjë e bën përmes: lavdërimit, urimit, mallkimit, lutjes, pyetjes retorike, thirrjes dhe

pasthirrmës.

4. Figurat

4.1 Figurat (Asdreni)

Perceptimi i figurës për Qosjen vjen i ndryshëm në të dyja monografitë. Kështu në

monografinë e Asdrenit, studiuesi i koncepton figurat si shprehëse të stilit në një

kuptim të ngushtë. Për këtë arsye në kapitullin Karakteristika të stilit shtrohet së pari

çështja Epitetet dhe krahasimet, të cilat shquhen për karakterin e tyre zbukurues dhe si

mënyrë specifike e krijuesit për të vështruar botën dhe realitetin, për të përsosur

krijimin e botës së tyre artistike e si riprodhime të fiksuara të njësive emocionale487

.

Forca dhe efikasiteti i këtyre figurave shihet nga Qosja te aftësia e tyre për të qenë

“riprodhim” i perceptimit ndjesor. 488

Kështu Qosja i klasifikon figurat në dy grupe kryesore:

- figura të përdorura më parë nga tradita;

- figura të përdorura si risi nga poeti.

Ndër figurat e përdorura rëndom, studiuesi identifikon epitetin, krahasimin, 489

personifikimin dhe metaforën, apostrofat, për të cilat i mëshon më shumë mënyrës si

e prodhojnë artistikisht shprehjen dhe stilin përdorimi i këtyre figurave, si ato

konfigurojnë ndjenjat dhe përjetimet e poetit. Ka raste kur figurat në bazë të

së urtë, marrëdhënieve të vendosura mes fjalëve, ka raste kur është edhe e pavarur nga vargu, si trajtë e

thjeshtë e përvetësuar nga lexuesi). 487

Si figura të tilla Wellek përcakton: analogjinë dhe krahasimin. Po aty. 488

Po aty. 489

Qosja e identifikon si mjet të konkretizimit të pamjes dhe thellimit të përfytyrimeve të veta, në

përdorimin e të cilit ndikojnë përmbajtja prej së cilës frymëzohet dhe literatura që njeh dhe lexon.

Krahasimi shërben si mjet i fuqishëm për qartësimin dhe konkretizimin e përfytyrimit të pamjeve, si

dhe të thellimit artistik dhe psikologjik të poezisë, pasurojnë strofat me nëntekst. Etj. F. 336-340.

137

mundësisë shprehëse të tyre realizojnë subjektivimin e objekteve490

, për këtë arsye

figura të caktuara kanë funksione përtej detyrës së zakonshme(të përpunojë format e

të shprehurit). Procedura e ndjekur prej tij bën të mundur që përftesat të marrin

kuptim brenda së tërës dhe qëndrojnë në funksion të njëra-tjetrës. Nuk janë të pakta

rastet kur përdorimet e këtyre figurave i sheh si të meta të poezisë duke pasur vend

për përmirësim.491

Të njëjtën procedurë ndjek studiuesi në përcaktimin e veçorive të figurave të tjera si

apostrofa, personifikimi, metafora, simbolet etj. Personifikimet dhe metaforatu

shërbejnë formave të kundrimit dhe të trajtimit të realitetit, projektimit të botës

imagjinare dhe iluzive të tij e të lexuesit gjithashtu. Përmes përdorimit të tyre ai

evidenton evoluimin e stilit duke kaluar nga paraqitja vizuale në depërtimtë qenësisë

së objekteve dhe dukurive që e frymëzojnë.492

Procedimi i tij krijues në pikëpamje të

ndërtimit të metaforave është tradicional. Qosja është i mendimit se epitetet,

personifikimet dhe metaforat bëhen mbështetje për zhvillimin e formës së shprehjes

duke sjellë figura të reja në ndërtim dhe kuptim.

Për sa u përket simboleve është interesant konstatimi i tij: që poezia e Asdrenit

kryesisht është simbolike–alegorike. Rëndësinë e simboleve e sheh jo vetëm në

aspektin formal, por edhe në funksion të domethënies e të vlerës artistike të poezisë.

Për të kuptuar më mirë rolin dhe funksionin e simboleve i klasifikon kryesisht sipas:

a. llojit:

- simbole subjektive kontekstuale,

- simbole të përhershme universale;

b. teknikave të mënyrës së ndërtimit dhe:

- prej përsëritjes së një fjale brenda një poezie, 493

- prej përfytyrimeve pamore që përmbajnë një përvojë të përgjithshme, qoftë

kombëtare, qoftë universale.

Qosja përcakton burimin e simboleve, të huazuara nga mitologjia, tradita, historia

kombëtare, shpjegon mënyrën e formimit, dhe funksionin e tyre kur shprehet: Si me

simbolet që merr prej traditave të popujve të tjerë, ashtu edhe me ato që merr prej

traditës kombëtare, shpreh një përvojë të përgjithshme kolektive njerëzore...përmes

simboleve dhe pamjeve që sendërton me to shpreh qenësinë e dukurive494

... Simboli

përgjithëson ndjenjat dhe mendimet e tij të nxitura prej dukurive të përditshme të

realitetit jetësor. Gjithashtu identifikon edhe rastet kur poeti i përdor simbolet edhe si

stolisje formale të poezisë duke e vlerësuar si të metë të procedesë, pasi në to nuk

shfaqet shumë krijuesi.

490

Shënim. Qosja pranon që poeti i përdor këto figura të kryejnë funksione përtej asaj çfarë jemi mësuar

të shohim në poezi të tjera rëndom. F. 345. 491

Po aty, f. 343, 492

Po aty, f. 139, 493

Shënim. Këto lloj simbolesh Qosja i quan kontekstuale. 494

Po aty, f. 439.

138

4.2 Figurat (Naimi)

Hetimi i ndërtimit të figurave në monografinë e Naimit vjen i konceptuar në një

organizimi të ri. Ai i referohet praktikës së Wellek të paraqitur në Teorinë e letërsisë,

organizmit logjik: figura, metafora, simboli, miti.

Duke e nisur konceptimin e tij prej elementeve diferencuese të gjuhës së Naimit,

Qosja përmes një analize strukturore vëzhgon përsëritjet dhe radhitjet si veçori

dalluese të stilit duke i klasifikuar në përsëritje: të tingujve, fjalëve, togfjalëshave

anaforike të gjymtyrëve të vargut, radhitjet lidhëzore dhe jolidhëzore etj. Ai e shquan

si prirje të poetit këtë praktikë, përcakton strukturën e përsëritjes, 495

e sheh si procede

të ndërgjegjshme dhe parim krijues edhe pse nuk shfaqet në përmasat e shkrimtarëve

të tij bashkëkohës të simbolizmit. Ndërkohë që ka si funksion t‟i shërbejë shprehësisë

së vargut, ritmit të situatës, të theksojë qëndrimin ndaj asaj që paraqitet, të shënojnë

gjallërinë e pamjes, ndjenjat etj. Përsëritja anaforike496

i shërben shkallëzimit të

mendimit, veprimit, shënjon rritje emocionale, shquan shprehësinë kuptimore etj.

Te radhitjet palidhëzore përcakton si funksion zgjerimin dhe thellimin e pamjeve,

shtimin e numrittë veprimeve, spikatjen e melodisësë vargut dhe tonittë tij, forcimin e

kuptimit, kurse radhitja lidhëzore nuk është aq mbizotëruese. Duhet thënë që përmes

krahasimit studiuesi i sheh në pozita pranëvënie dukuritë për të evidentuar elementin

më të rëndësishëm mes tyre.

Përpos funksionit, studiuesi përcakton vlerën estetike e si parim kompozicional në

formën e një përfundimi me rëndësi:Përsëritja është parim i procedesë së poetit. Ajo

mbarështrohet në të gjithaelementet në mënyrë të shkallëzuar nga tingulli, rrokja,

fjala, te fjalia, vargu, vargjet apo dhe motivet. Funksioni i tyre lidhet me strukturën

kompozicionale të krijimit dhe u shërben qëllimeve krijuese.

Përdorimin e krahasimeve si procedim krijues e parim ndërtues në trajta të ndryshme

e lidh sa me funksionin njohës e shënues, aq edhe atë emocional të ligjëruesit ndaj

përmbajtjes së trajtuar; që synojnë të nxisin ndjenjat; kanë vlerë estetike ku spikasin

ato krahasime, të cilat janë të reja, thellojnë kuptimisht përmbajtjen dhe sjellin

shprehësi të re. Duhet thënë që ky lloj konceptimi është më i zhvilluar sesa përcaktimi

i realizuar në monografinë e Asdrenit mbi përsosjen e botës artistike dhe si

riprodhime të fiksuara të njësive emocionale.

Cilësorët e përdorur rëndom sjellin vlerë estetike të shprehjes kryesisht ata që janë të

rinj, sjellin ngjyresa kuptimore të shtrira në të gjithë poezinë, trajtojnë përmbajtje të

reja dhe sjellin këndvështrime të reja.

495

Qosja si të tilla përcakton: përsëritjet mund të bëhen në një varg, në dy vargje, në disa vargje rresht,

në krejt strofën, në gjithë poezinë, f. 249. 496

F. 258.

139

Zmadhimet dhe zvogëlimet të klasifikuara sipas stilistikës tradicionale497

i njeh si

veçori të stilit, mënyrë të shikimit të botës dhe procedimit krijues stilistik. Përdorimi i

tyre praktikohet në zmadhimin e personazheve, mjediseve, cilësive të tyre, veprimeve,

situatave, që do të thotë se i sheh si mjet vlerësimi. Gjithashtu edhe leksiku shihet në

rol zmadhues(folje, emra, mbiemra, numra, fjali) funksioni i të cilave është shquarja e

botës së paraqitur, e bën lexuesin ta shohë më mirë. Zvogëlimet janë mjeti stilistik me

shtrirje të gjerë, me anë të të cilave synohet qëndrimi i butë dhe humanist ndaj botës

dhe lexuesit. Raporti mes zmadhimeve dhe zvogëlimeve ka të bëjë si me shquarjen e

botës, ashtu edhe me qëndrimet emocionale ndaj saj. Funksioni i këtyre dy mjeteve

stilistike për studiuesin qëndron në përplotësimin që ato i bëjnë njëri-tjetrit. Këto

parime vijnë si elemente të botëkuptimit të poetit.

Metaforat poetike498

shihen si mjet stilistik i shprehësisë kuptimore, ndërsa

metaforizimi procedim stilistik i përdorur. Metafora i jep rëndësi mendimit kundrejt

ndjenjës, zbulojnë botën duke sendërtuar marrëdhëniet mes sendeve, dukurive,

objekteve(analogjia, vizioni i dyfishtë, figura ndjesore prapa së cilës është e

paperceptueshmja, objektivizmi animistik). Rëndësia e metaforës qëndron pikërisht në

sendërtimin (bëhet ndijor, i prekshëm), ndërkohë që i klasifikon në grupe sipas formës

së shprehjes: metafora që kuptimin e mbuluar e shprehin përmes sendësisë dhe

metafora që kuptimin e mbuluar e shprehin përmes abstraktësisë. Qosja merr në

analizë të detajuar formimin e metaforave nga klasa të ndryshme fjalësh në shërbim të

shprehësisë artistike dhe me funksione të ndryshme(vlerësimi pozitiv, vlerësimi

negativ), apo metafora të krijuara duke u mbështetur në shprehjen frazeologjike. Kjo

analizë e detajuar e procedimit të krijimit të metaforave dëshmon edhe forma të reja të

perceptimit të figurës, të cilat më shumë se me kuptimin e shprehjes lidhen me

larmishmërinë e formave të ndërtimit të saj.

Ndërsa për simbolet, pas paraqitjes mbi përdorimin e tyre dhe klasifikimit në bazë të

frekuencës së përdorimit: në simbole të përdorura dhe simbole të reja, është i

mendimit se ato janë mjete me të cilat ligjërimi retorik mbi të përgjithshmen, bëhet

ligjërim i figurshëm përgjithësues mbi të veçantën e anasjelltas. Shpesh ato krijojnë

kontekste simbolike, të cilat i shërbejnë përftimit të domethënies e vlerës estetike.499

Përcaktimi i prejardhjes së simboleve, sjell edhe teknika të procedesë krijuese të

shfrytëzuara nga poeti për t‟i përftuar dhe shpjegon shkallët e analogjisë ku realizohen

pjesë të ndryshme të mendimit të poetit. Është e kuptueshme që nga ky përcaktim,

mendimi i Qosjes për simbolin, si mjet dhe procedim ka ndryshuar në funksion të

prodhimit të domethënies, e përftohet më shumë si ndriçim i asaj që është aluduar dhe

nuk është thënë deri në fund, më shumë se si përgjithësim i ndjenjave dhe mendimeve

të nxitura prej dukurive të përditshme të realitetit jetësor500

.

497

Wellek Renè, Warren Austin, Teoria e letërsisë, Onufri, Tiranë, 2006, f. 183. 498

Wellek Renè, Warren Austin, Teoria e letërsisë, Onufri, Tiranë, 2006, f. 202. 499

Po aty, f. 323. 500

Shënim. Këtë përcaktim Qosja e ka sjellë për simbolin te monografia për Asdrenin.

140

Qasja e studiuesit kundrejt mitit lidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë me synimin e

tij për përpunimin e metodës hulumtuese për të rrokur kuptimin dhe funksionin e

letërsisë. Hetimi i veçantë i shtrirjes së miteve dhe rolit të tyre i shërben njohjes së:

botëpërjetimit të poetit, qëndrimit mitizues ndaj së kaluarës dhe ndaj botës; formave

të ndryshme të të menduarit,501

vizionit, duke e trajtuar si shkallën më të lartë të

metaforës poetike. Për të, poetika e mitit i shfaq format më të dukshme të saj, në

figura e motive si prapakujtime dhe format më të padukshme kur paraqiten si

botëpërjetim e si botëkuptim. Studiuesi i bën një paraqitje të detajuar të formave të

shfaqjes së miteve, të reja ose jo, funksioni i të cilëve është të zgjerojnë domethënien

dhe të ndikojnë emocionalisht. Gjithashtu si elemente të botëkuptimit e botëpërjetimit

sheh edhe mitemat, të cilat dëshmojnë lidhjen e fortë të krijimtarisë së Naimit me

mitologjinë. Këto mitema i shquan kryesisht në poemat e Naimit “Istori e

Skënderbeut” dhe “Qerbelaja”, si funksion të tyre përcakton: bartjen psikologjike të

së shkuarës në përhershmëri dhe karakterin përgjithësues e universal. Klasifikimi në

mite të vjetra e të reja, funksionalizimi i të cilave lidhet me botën e poetit dhe

përjetimin e veçantë të saj, përbën rëndësi për studiuesin, sepse i jep vlerë simbolike,

vlerë estetike, vlerë artistike.

Nga ana tjetër evidenton kufizime të rolit të tyre, të cilat gjithashtu i lidh me

qëndrimin e tij si romantik, në këndvështrimin e idealizuar të poetit, që çon në

ngushtimin e hapësirës kuptimore dhe shndërrimin e historisë në ideologji.

5. Vjershërimi dhe kompozicioni

E konceptuar si strukturë, elementet përbërëse të së cilës nuk lidhen vetëm me

përmbajtjen dhe shprehjen, por edhe me formën e vargut dhe mënyrëne kompozimit

të tyre, studiuesi u kushton vëmendje në të dyja monografitë në forma të ndryshme.

Kështu, nëse tek Asdreni ky element vjen përmes trajtimit në një kapitull më vete të

çështjeve që lidhen me: vargjet, strofat, kompozimin e tyre, ciklet dhe kompozimin e

përmbledhjeve; tek Naimi vijnë përmes një trajtimi në mënyrë të zgjeruar të të gjitha

elementeve që lidhen me vjershërimin dhe kompozimin e tyre.

5.1. Vjershërimi dhe kompozicioni (Asdreni)

Në monografinë e Asdrenit, në kapitullin Vjershërimi dhe kompozicioni, studiuesi

analizon mënyrat e formimit të vargjeve në funksion të përmbajtjes. Konstatimin e

praktikës së ndjekur e lidh me traditën popullore dhe traditën e poezisë shqipe për

huazimin e vargjeve,502

duke identifikuar si risi të sjellë rishtas shprehjen përmes

vargjeve të lira. Analiza përshkallëzohet në pikëpamje sasiore dhe të frekuencës së

501

Shënim. Është fjala për të menduarin me metafora dhe të menduarit në formën e rrëfimit poetik, 502

F. 442.

141

përdorimit të vargjeve të llojeve të caktuara503

, si dhe motivet në të cilat i përshtat më

mirë ato. Ndërkohë që konstaton se kjo dukuri nuk ndodh me vargjet e shkurtra, të

cilat i përshtaten më së miri praktikës së tij(p.sh. tetërrokëshin e përdor më së

shumti.). Qosja shquan edhe dalje të poetit nga skemat për shkak të përmbajtjes si

tendencë e vetë prirjes së tij. Analiza që u bën vargjeve është me karakter strukturor

dhe mbërrin deri në forma të krijimit të rimës dhe përkimin tingullor të saj.

Klasifikimi i llojeve të ndërtimit të vargjeve të poezive të hershme dhe atyre më të

vona vë në dukje se zhvillimi i tij në pikëpamje të ndërtimit të vargut (vargut të lirë)

ka ardhur si rezultat i përvojës, por edhe i temperamentit krijues të poetit. Këto

analiza sasiore marrin në konsideratë si procedurat teknike të ndërtimit të vargjeve(të

lira dhe të matura), edhe rolit, funksionit të tyre dhe llojit të poezisë në të cilin e

përdor. P.sh. analiza e organizmit tingullor504

e çon Qosjen në përfundimin që

studiuesi përmes zgjedhjes së fjalëve shprehëse i kushton më shumë rëndësi

shprehësisë muzikore sesa melodisë.

Njëkohësisht lëvrimi i rimave të reja sjell pasurim të fondit të rimave të poezisë

shqipe.

Për sa u përket strofave dhe kompozimit të poezive, studiuesi edhe këtu bën një qasje

strukturaliste, vështron në detaje mënyrat e kompozimit të strofave dhe paraqet të

gjitha llojet që përdor poeti. Analiza shtrihet si në plan sasior, ashtu edhe në plan

kompozicional, të mënyrës si procedon poeti, duke gërshetuar aspektin tingullor me

atë strukturor të vargjeve dhe strofave për të përftuar përmbajtjen e synuar. Këto

procedime krijuese të poetit i justifikon si motivime strukturale dhe artistikisht të

arsyeshme në kuadër të tërësisë kuptimore, tematike dhe emocionale. Gjithashtu

referuar preferencave kompozicionale dhe organizmit tingullor, Qosja përcakton

tingëllimën si llojin e preferuar të Asdrenit.

Një tjetër aspekt në të cilin studiuesi e vëzhgon krijimtarinë e poetit është niveli ciklik

dhe kompozimi i përmbledhjeve të cilin e shquan si risi të sjellë prej poetit nën

ndikimin e poetëve modernë të letërsisë botërore, në një kohë kur mungonte tradita

mbi këtë element. Një organizimin i tillë strukturor e kompozicional i përmbledhjeve,

për Qosjen është shprehje e botëkuptimit, e gjendjes shpirtërore, e qëndrimit ndaj

realitetit dhe jetës shoqërore në tërësi dhe përkushtim ndaj aktit krijues.505

Gjithashtu

po risi të poetit, studiuesi konstaton prirjen e tij më shumë në drejtim të formës sesa të

përmbajtjes. Ciklet dhe përmbledhjet ndjekin një logjikë të rreptë kompozicionale dhe

503

Kemi parasysh këtu analizën e detajuar që bën poeti për përdorimin e llojeve të ndryshme të vargjeve

si p.sh. sa shpesh përdor gjashtëmbëdhjetërrokëshin apo njëmbëdhjetërrokëshin etj. 504

Muzikalitetin e këtyra vargjeve, pasi nuk mund ta krijonte me anë të rimave si në pjesën e përparme,

Asdreni e krijon në përsëritjen e tingujve s, z, re sidomos të fonemës sh, që cakton atmosferën

dëgjimore të vargjeve në tërësi. Pothuaj në çdo vjershë të shkruar me vargje të lira mund të veçohen

disa tinguj, që janë bartës të muzikalitetit të tyre: ose zanore- çfarë ndodh më së shpeshti, ose

bashkëtingëllore posaçërisht kumbuese-çka ndodh pak a shumë më rrallë. Kjo do të thotë se në vjershat

e përmbledhjes Psallme murgu, Asdreni nuk ia vë theksin melodisë, por shprehësisë muzikore,

dëgjimore të vargjeve përkatësisht të tingujve. F. 363. 505

Po aty, f. 371.

142

kryesisht kuptimi i poezive realizohet në kontekst të ciklit apo të tërësisë së

përmbledhjes.

5.2 Naimi - Vjershërimi dhe kompozicioni

Ndërtimi i vargjeve, ashtu siç kemi konstatuar edhe më herët, me elemente të tjerë të

procedesë krijuese, trajtohet në një plan më të gjerë në monografinë për Naimin. I

orientuar drejt evidentimit të praktikës së poetit, studiuesi është i interesuar ta shohë

në diakroni e sinkroni zhvillimin e përvojës së poetit, për ta kuptuar më mirë si proces

dhe për të njehsuar përvetësimin e këtyre traditave të përthyera në struktura

konceptuale origjinale të poezive. Për sa i përket kontributit për të sjellë ndryshime në

ndërtimit rrokjesor të vargjeve, Qosja e sheh këtë mundësi të poetit si rrjedhojë të

mbështetjes në parimet e vjershërimit popullor dhe të njohjes së mirë të gjuhës,

përvojës gjuhësore krijuese pararendëse, përvojës së vargut evropian, persian, arab

etj. Studiuesi sjell një analizë strukturore të vargjeve, të larmishmërisë në krijime të

veçanta apo edhe brenda tyre, të përshtatjes së shprehjes, ritmit dhe rrokjes në

funksion të përmbajtjes.506

Nuk janë të pakta rastet kur ky ndërtim rrokjesor i vargjeve

interpretohet si teknikë e trajtave rrëfimtare apo e shprehjes lirike të ndjenjave. Në

kuadër të krijimit të strukturave të reja poetike, e sjell risinë në dy drejtime: krijon

pamje konceptuale dhe shpreh ndjenja dhe mendime. Po në këtë funksion, shihet edhe

këmbimi rrokjesor i vargjeve e shpërndarja e çliruar e ritmit të vargut nëpër vargje të

gjatësive të ndryshme si dhe thyerja507

e vargut, i cili për Qosjen simbolizon gjetje të

poetit për të sjellë lëvizje dhe gjallëri të përbërjes dhe përmbajtjes së tyre

ideoemocionale.

Studiuesi evidenton si specifikë të stilit edhe thyerjen e vargjeve në funksion të

lëvizjeve kuptimore dhe emocionale të përmbajtjes në vija të përgjithshme. Madje

sheh në marrëdhënie varësie, larmishmërinë ritmike të kushtëzuar nga larmia e

ndërtimit rrokjesor duke përcaktuar edhe mjetet me të cilat poeti realizon këtë

teknikë.508

Prej shembujve të shumtë që evidenton vë në dukje funksionin e këtyre

vargjeve509

dhe rastet e shfaqjes së tyre. Ndërkohë që në të njëjtën mënyrë sheh si

mjet bartjet dhe kapërcimet, të cilat për studiuesin interpretohen si qëndrime të reja

506

Qosja shprehet: Në këtë mënyrë edhe trajta rrokjesore e vargut në poezinë e tij, në pjesën më të

madhe të rasteve bëhet shenjëdhënës i veçorive ideoemocionale dhe i disponimit themelor të vjershës

në përgjithësi. F. 375. 507

Po aty, f. 380. 508

Qosja përcakton si mjete të tilla njësitë theksoreqë në tërësinë e tyre i veçon si gjymtyrë. Veçimi

theksor i këtyre njësive është aq i dukshëm, saqë përcakton jo vetëm shqiptimin, por edhe pamjen e

tyre: shqiptimin retorik dhe pamjen simetrike të tyre. Vargjet në të cilat zotëron shquarja e tillë e

njësive theksore, përkatësisht e gjymtyrëve, si procedim krijues ritmik, do të mund të quheshin vargje

gjymtyrore. F. 388. 509

Njësitë theksore veçohen në vargje në të cilat numërohen sendet, fenomenet, dukuritë dhe cilësitë e

tyre. Po aty.

143

ndaj organizimit të vargut, ndaj tërësisë ritmike dhe kuptimore për të afruar sa më

shumë ligjërimin poetik me atë bisedor.

- Përdorimin e rimës dhe të aliteracionit, e sheh si të dobishme për të bërë

dallimin mes gjuhës praktike dhe poetike.

- Struktura tingullore - i jep përparësi aspektit të të folurit, poezia është një e

folur e organizuar në të gjithë strukturën fonike të saj.

Rima, paraqet interes për studiuesin, si mjet i ndërtimit të ritmik të vargjeve. Praktika

që ndjek për hulumtimin e llojeve të rimave, mënyrën e krijimit të tyre, llojin e

poezisë në të cilën përdoren synon funksionin e tyre dhe shpjegon mënyrën e bartjes e

ndjenjës me anë të ngarkesën emocionale.510

Po në këtë kuadër vlerësohet përdorimi i

vargut tetërrokësh trokaik i mbështetur në traditën e vargjeve popullore.

Larmishmëria e përdorimit të tyre është formë e shprehësisë së gjerë kuptimore me

funksion mbizotërues rrëfyes dhe shprehjes lirike të ndjenjave etj. Duhet theksuar se

analiza e studiuesit konsiston më shumë në evidentimin e dallimeve të përdorimit mes

vargjeve të të njëjtit lloj, funksionit që ato marrin në situata të caktuara shprehësie të

kushtëzuara nga trajta ligjërimore, për të treguar vlerën artistike dhe estetike të tyre.

Zhvillimi i mëtejshëm të procedesë krijuese duke kaluar nga një lloj vargu në një lloj

tjetër(nga trokaiku te jambi), që sjell natyrshëm lëvrimin e lëvizjeve të panjohura

ritmike për poezinë e pararendëse dhe që ushtron dukshëm ndikim në krijimtarinë e

poetit si vargu më i përdorshëm e që do ushtrojë ndikim më tej në vjershërimin

shqip.511

Ndikimi i vargjeve të lëvruara nga poeti në vjershërimin e mëvonshëm shqip shihet

prej studiuesit në disa aspekte që kanë të bëjnë me: mënyrat dhe mjetet e ndryshme të

ndërtimit të vargut, të cilat sollën risi në vjershërimin shqip, edhe pse të pakuptuara

plotësisht nga shkrimtarët e kohës. Larmia ritmike vlerësohet nga Qosja si veçoria

mbizotëruese e vargjeve të tij. Duke qenë se ritmi përcakton shprehësinë kuptimore të

vargut, tonorësinë e gjuhës së përdorur nga poeti, pasi është ritmi i cili e bën gjuhën

më të afërt dhe më të re.512

510

F. 395-400. 511

Po aty, f. 408. 512

F. 410.

144

Kapitulli IV

1. Qasje të receptimit

Shqyrtimi i receptimit kritik të veprës së një autori, krijimtaria e të cilit përbën model

të ri duke provokuar në këtë mënyrë sistemin letrar, është një çështje me rëndësi për

Qosjen, pasi vendi i krijimtarisë së një shkrimtari në historinë e letërsisë nuk mund të

konceptohet pa pjesëmarrjen aktive të receptuesve që u drejtohet.

Kjo praktikë nuk është e trajtuar në të dyja monografitë. Tek Asdreni mungon, ndërsa

te Naimi përbën një kapitull më vete. Ky ndryshim rrënjësor vjen për të vetmen arsye,

sepse prirja e studiuesit për të trajtuar krijimtarinë e shkrimtarëve nga këndvështrime

të ndryshme është tashmë rezultat i maturisë dhe profesionalizmit si historian i

letërsisë.

Raporti dialogues mes letërsisë dhe lexuesit, të cilin mund ta kuptojmë si bashkëlidhje

mes veprës dhe lexuesit dhe si marrëdhënie mes nxitjes dhe përgjigjes, kushtëzon në

mënyrë thelbësore veçoritë artistike të krijimtarisë letrare, ashtu siç në historicizmin e

saj ekziston mundësia për të krijuar lidhjen mes veprave letrare në historinë e

letërsisë.513

Për të realizuar vëzhgimin si është receptuar krijimtaria e Naimit në horizontin e

pritjes, në pikëpamje historike, Qosja bën një klasifikim të leximit të veprës së Naimit

të ndarë kryesisht në tri periudha duke iu referuar ndërrimeve historike të horizonteve

të pritjes, bashkëpërfshirë edhe kontekstin historik në të cilin zhvillohet ai514

:

- leximin para shpalljes së pavarësisë

- leximi ndërmjet dy Luftërave

- leximi i sotëm.

Duke qenë se horizonti i pritjeve është ndërsubjektiv dhe i dallueshëm përmes

komponentëve të tekstit, të cilat konfirmojnë, modifikojnë përmbysin ose ironizojnë

shpresat e lexuesit, 515

studiuesi ynë me këto kritere bën të mundur të masë distancën

estetike të veprave të poetëve. Në kontekstin mbi zhvillimin e këtij horizonti, ai merr

në konsideratë preferencën e lexuesve ndaj Naimit dhe veprës së tij krahasuar me

shkrimtarë të tjerë të kësaj periudhe516

.

Referuar krijimtarisë së tij, studiuesi vështron ato elemente, të cilat rrisin shkallën e

interesit për lexuesin dhe sjell argumente për secilin prej tyre. Ndër këto kritere mund

të përmendim: gjuha, aspektet përmbajtësore, si: ide, mendime, tema, prirjet krijuese

etj., të cilat i përzgjedh si tërësinë e bindjeve të përbashkëta që karakterizonte lexuesit

e kohës, të klasifikuar në dy grupe: si lexues të kohës- të zakonshëm dhe të

kualifikuar.517

513

Jaus Robert Hans, Perche la storia della letteratura?, Guida Editori, Napoli 2001, f. 34. 514

Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë, 2006, f. 200. 515

Po aty. 516

Shënim. Qosja u referohet shkrimtarëve si Jeronim de Rada, Fan Noli, Migjeni etj. 517

Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë, 2006, f. 200.

145

Konfirmimi prej lexuesve të kohës i krijimtarisë së Naimit, lidhet kryesisht me

plotësimin e dy prej kritereve të sipërpërmendura si gjuha me karakter gjithëpërfshirës

dhe përmbajtja, e cila përkonte me frymën dhe interesat e lexuesve të kohës. Këtyre

preferencave u bashkëngjitet edhe modeli i shkrimit, i cili i shërbente kryesisht

lexuesit të kualifikuar (shkrimtarëve të kohës e pasardhësve të tyre). Ndërkohë që për

lexuesit e të gjitha kohërave interes sjell tërësia e të gjithë krijimtarisë së tij.

Në fazën e parë Leximi para shpalljes së pavarësisë studiuesi konstaton se veprat e

shkrimtarit edhe pse është shkruar pak për to, nëpërmjet recensioneve të ndryshme,

njiheshin relativisht mirë dhe kishin prekur kërshërinë dhe interesin e lexuesit të kohë.

Kjo fazë karakterizohet për Qosjen nga një shkallë më e lartë ndërgjegjësimi dhe

interesimi ndaj shkrimtarit si në drejtim të jetës, ashtu edhe të veprës së tij ku

mbizotëron tërheqja e vëmendjes së lexuesit kryesisht në aspektit përmbajtësor518

, të

lidhur ngushtë me nivelin e lexuesve dhe të shtresës sociale, së cilës ata i përkisnin.519

Në këtë vazhdë lexuesi i fazës pasardhëse, Leximi ndërmjet dy Luftërave Botërore, i

ndikuar edhe nga zhvillimi i kontekstit të përgjithshëm historik e ai letrar, nuk mbetet

më në kufijtë e kërshërisë, por ndikuar nga interesimi i shtypit të kohës, zhvillimi i

vetëdijes mbi letërsinë dhe kritikën letrare, shquan tendencën jo vetëm për të

vlerësuar pozitivisht, por edhe për të kritikuar veprat letrare duke dalë në këtë mënyrë

kundër prirjes së zakonshme. Studiuesi i klasifikon në dy grupe qëndrimet, të

shprehura përmes natyrës dhe llojit të teksteve të ndryshme, në të cilat kritikohej apo

vlerësohej vepra në tërësi520

, si brenda vendit, ashtu edhe jashtë tij.521

Këto qëndrime

për Qosjen, mbështeten kryesisht në ndjeshmërinë mbi figurën e Naimit, në

kontekstin historik, dhe pak mbi një vlerësim konsekuent të veprës së tij, madje në

pjesën më të madhe prej tyre, leximi i veprës, i nisur nga kritere vlerësimi të

ndryshme, tregon që vlera estetike e saj të mos jetë kuptuar plotësisht.

Leximi i sotëm – paraqet një tjetër shkallë interesimi dhe lidhet me shumë aspekte, si:

botimi i veprave, përzgjedhja e tyre, përkthimi në shqip i disa prej veprave të botuara

518

Kufizimi i receptimit lidhet me disa arsye objektive: për shkak të faktit se veprat e fazës së parë të

krijimtarisë së Naimit janë shkruar në gjuhë të huaj; si dhe mungesa e shtypit të kohës shihet prej

Qosjes si shkaktar kryesor. Njëkohësisht kemi parasysh këtu tërësinë e veprave të botuara të Naimit,

tematika e të cilave ishte e larmishme dhe prekte interesin e shumë lexuesve, qoftë në drejtim të

motiveve atdhetare, motiveve filozofike apo erotike. Duhet bashkëngjitur këtu edhe interesimi i

lexuesve që lidhej me veprat me karakter didaktik dhe moralizues, për të cilat gjithashtu shkalla e

interesimit ishte mjaft e gjerë për shkak të mungesës së këtyre librave. Bashkëpërfishirë edhe lexues të

shtresave të ndryshme shoqërore fetare, politike etj. F. 419. 519

Shënim. Referuar gjithë veprave të botuara të Naimit, Qosja shquan: lexuesin, preferenca e të cilit

shkon drejt veprës Bagëti e Bujqësi për shkak të përkatësisë sociale, lexuesin që preferon Istori e

Skënderbeut për shkak të frymës së përgjithshme të kohës, të lidhur ngushtë me ngjarjet historike,

lexuesin e poemës Qerbelaja që i përkiste sektit fetar të bektashinjve apo veprat me natyrë didaktike

etj. 520

Kemi parasysh këtu qëndrimin e Konicës ndaj veprës së Naimit, dhe të Luigj Gurakuqit vlerësimi i

të cilit do të karakterizohet nga entuziazmi dhe krahasimi me shkrimtarë të tjerë të letërsisë botërore. F.

422. 521

U referohemi veprave të botuara në shtypin letrar në gazeta brenda dhe jashtë vendit: Amerikë,

Egjipt, Bullgari, Graz të Austrisë (në Graz të Austrisë studiuesi i referohet përmbledhjes që pa dritën e

botimit me rastin e 25-vjetorit të vdekjes, e cila përmbante një sërë të dhënash, përimtimesh,

vlerësimesh të reja) etj. f. 423.

146

në gjuhë të huaj, botimi dhe përzgjedhja në antologji të ndryshme, botimii pjesëve të

përzgjedhura në tekste shkollore etj. Në dallim nga dy fazat e tjera studiuesi heton

elementet që sjellin kontribut në zhvillimin e horizontit të pritjes edhe mendimin

kritik të kohës, si: nevoja për studim të veprës522

në shumë aspekte, kryesisht në atë

ideor e tematik, pikëpamjet filozofike, gjuhësore, arsimore etj. Ndërkohë që studiuesi

përcakton nivelin i studimeve të deriatëhershme, 523

llojin e vlerësimit ndaj veprës së

tij, si dhe shkaqet e motivet për këtë shkallë të madhe interesimi që paraqet vepra e

shkrimtarit të lidhur me faktorë vlerësues të jashtëm dhe të brendshëm.

Nga sa më lart mund të themi që për studiuesin veprat e Naimit janë të kuptueshme

nëpërmjet horizontit të pritjes, të ndërtuara në bazën e kohës në të cilën janë vlerësuar,

duke shfaqur problematika të ndryshme në kohë të ndryshme. Por mënyra e

organizimit të hulumtimit të tijështë më shumë panoramike e paraqitjes dhe

inventarizuese sasiore e leximit të receptuesit masiv të veprës së Naimit, sesa

përimëtuese e mënyrës së leximit kritik, që nxjerr në dukje veçori të veprës të

përthyera në kontekste të ndryshme historike. Edhe pse leximin kritik (studiuesi) e

përmend në fazën e dytë dhe të tretë, përsëri është thjesht një përshkrim me karakter

inventarizues. E gjithë analiza e Qosjes përqendrohet kryesisht në ndërtimin e

kontekstit, vlerësimin e figurës së Naimit524

në vlerën jashtëtekstore të krijimtarisë, në

paraqitjen përmbajtjes së ideve që tërhiqnin lexuesin e kohës, në botimin dhe

ribotimin e veprave, në përfshirjen e tyre në antologji dhe programe shkollore sesa në

mënyrat e leximit të veprave të tij. Gjithashtu studiuesi nuk e diskuton pozitën e

Naimit në sistemin e letërsisë shqipe në koherencë me modelet e deriatëhershme të

letërsisë dhe format konkrete të leximit dhe receptimit të tij, për të vënë në dukje

karakteristika të tyre, të cilat sollën zhvillimin ose jo të sistemit letrar.525

Ai në këtë

pjesë të studimit i mëshon më shumë vlerësimit për kontributin e gjithanshëm të

Naimit, poet e atdhetar duke e projektuar vendin e Naimit në letërsinë shqipe në këtë

hulli. Madje analiza mbi krijimtarinë e Naimit si krijues cilësor, nuk evidenton as

vetëdijen e shkrimtarit mbi lëvizjen e horizontit të pritjes, i cili vjen si pasojë e

vullnetit të autorit, për të sjellë një ligjërim artistik ndryshe nga letërsia pararendëse,

duke marrë përsipër ndryshimin e përvojës letrare të publikut me modele të që priren

drejt kristalizimit të letërsisë kombëtare.

522

Kemi parasysh këtu të gjitha botimet dhe studimet për veprën e Naimit, për më tepër shih f. 427. 523

mbetej në kuadër të mbresave mbi veprën dhe rëndësinë e saj, studime historike-letrare, kritike dhe

herë-herë estetike. Po aty, 429. 524

Shënim. Kemi parasysh këtu vlerësimet që sjell studiuesi: vlerësime të krijimtarisë artistike,

vlerësime të veprimtarisë arsimore dhe kulturore; si: poet thellësisht kombëtar, poet i shquar i

Rilindjes, fytyrë qendrore e letërsisë shqipe, themeluesi i letërsisë së vërtetë shqipe, patriot demokrat,

publicisti kombëtar, mendimtari i shquar, humanisti i madh, edukator zemërgjerë e

shpirtbardhë…etj.Porosia e madhe, vep. e cituar, f. 465. 525

Qosja evidenton leximin dhe pritjen që u është bërë shkrimtarëve të ndryshëm të kohës si Jeronim de

Rada, Fan Noli, Migjeni, por vëmendja e tij përqendrohet vetëm në aspektet gjuhësore, të cilat i sheh si

pengesa të receptimit të duhur për veprat e poetëve. Po aty.

147

Përfundime

Përfundimet që nxjerr Qosja në fund të studimeve janë të karakterit historiko-letrar të

realizuara përmes disa lloje qasjesh. Ato studiuesi i ka përshtatur në lidhje me

informacionin dhe materialin me të cilin është përballur. Kështu, nëse për të përvijuar

individualitetin dhe veprimtarinë social-politike të Asdrenit, i shërben metoda

kulturoro-historike, për Naimin aplikon një qasje tjetër duke shmangur

këndvështrimin sociologjik. I interesuar kryesisht për procesin krijues, përmes të cilit

studiuesi kërkon të mbërrijë tek krijimtaria, zgjedh të procedojë përmes qasjes

hermeneutike dhe asaj psikoanalitike për ndërtuar vetëdijen e nënvetëdijen e poetit

dhe për të përshkruar shkallën e përjetimit të tij, të cilat e kanë çuar në prodhimin e

një krijimtarie me natyrë specifike.

Njëkohësisht, për të zbuluar origjinën e krijimit, studiuesit i hyjnë në punë ndikimet,

ndërtekstorësia, apo përmes qasjes krahasimtare vë në dukje specifika të zhvillimit të

procedesë krijuese. Klasifikimi tematik i krijon mundësi të hetojë zhvillimin e

perceptimit, botëkuptimit, ndjeshmërisë ndaj realitetit, të cilin e përdor si material për

frymëzimin e tij. Evoluimin e përvojës krijuese, studiuesi e sheh në karakterin

meditativ që i jep poezisë dhe në përkushtimin e tij ndaj larmishmërisë së formave,

shprehjeve, figurave, vargjeve, ritmeve, rimave, përpunimit gjuhësor dhe artistik të

shprehjes etj. Çdo formë krijuese dhe risi e sjellë vjen e motivuar prej Qosjes në plan

të konceptimit dhe plan artistik të shtyrë së brendshmi dhe së jashtmi nga faktorë të

ndryshëm.

Organizimi strukturor ciklik tek Asdreni, i cili është parim krijues i poetit, merr

vëmendjen maksimale të vlerësimit kundrejt përvojës në letërsinë shqipe dhe të huaj.

Edhe ky aspekt i veprës vlerësohet nga studiuesi si element thelbësor dhe njëkohësisht

është shprehje e botëkuptimit të tij për procesin krijues dhe qëndrimit ndaj atij jetësor

në tërësi.

Ndërkohë që te Naimi vlerëson jo vetëm botëkuptimin dhe pikëpamjet e tij filozofike,

por me anë të analizës strukturore thekson rolin e rëndësishëm të formës gjuhësore si

element i rëndësishëm për vlerën e estetike. Kjo justifikon vështrimin e thelluar të

studiuesit në aspektet gjuhësore, si: trajtat e ligjërimit, figuracioni artistik, fjalori

poetik, vjershërimi dhe ndërtimi rrokjesor i vargjeve, ndërtimi ritmik i vargjeve etj.

Elementet receptuese dhe horizonti i pritjes për veprën e Naimit është një qasje e re e

aplikuar e studiuesit në ndryshim nga monografia e Asdrenit. Kjo qasje edhe pse nuk i

bën një prerje tërthore leximit kritik të kohës për të vënë në dukje pozicionin e veprës

së Naimit në sistemin e letërsisë shqipe, përsëri i shërben për të kuptuar dhe vlerësuar

veprën e shkrimtarit nga këndvështrimi i përgjithshëm receptues. Distanca mes

horizontit të pritjes dhe veprës nuk bëhet shumë e shqueshme, pasi i gjithë receptimi

karakterizohet nga një përputhje mes lexuesit e vlerësimit pozitiv të veprës

përgjithësisht dhe nuk i kushtohet vëmendje formave të ndryshme të leximit nga shija

dominonte, të cilat vënë në dukje vlerën e vërtetë të veprës.

148

Nuk mund të mos shtojmë që të gjitha proceset e vëzhgimit të veprave të poetëve

kalojnë përmes diakronisë dhe sinkronisë, si pjesë e së tërës e njëkohësisht si pjesë e

individualitetit. Këto parime mbizotëruese të historisë së letërsisë e ndihmojnë

studiuesin të mbërrijë në rezultate të rëndësishme për krijimtarinë, procedenë krijuese

të shkrimtarëve, ashtu si për rolin dhe vendin e tyre në kuadër të sistemit letrar në

tërësi.

149

2. HISTORIA E LETËRSISË SHQIPE – ROMANTIZMI I, II, III

150

KAPITULLI I

1. Karakterizime të përgjithshme

Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi është vepra madhore me tri vëllime e

Rexhep Qosjes, e cila rrok në kuptim të përgjithshëm e gati shterues, me kombinimin

e disa kritereve shkencore, një periudhë shumë të gjerë dhe të rëndësishme të

zhvillimit të letërsisë shqiptare, atë të Romantizmit. E botuar në vitet 1984-1985, në

kohën kur profili i tij si historian i letërsisë shqipe dhe prirja për studimin shkencor

të saj, ishin konsoliduar si tendencë dhe nevojë për shprehjen e ndërgjegjes

intelektuale të një epoke, në të cilën spikasin si elemente të një rëndësie të veçantë:

proceset e njësisë dhe të lirisë së kombit, të zhvillimit dhe të emancipimit si kusht për

ekzistencën e tij. Me vizionin e tij të hapur historik, kryesisht në këtë vepër ai ka

rrokur universin letrar shqiptar, e madje në një kontekst më të gjerë atë ballkanik dhe

europian.526

Këto qasje të tij lidhen ngushtë me konceptet që ai ka për letërsinë dhe shkencën për

letërsinë gjithashtu. Duke iu përmbajtur mendimit historicist e sheh letërsinë si

proces të kushtëzuar nga faktorë të brendshëm e të jashtëm, i gjendur midis dy

skajeve527

: nga njëra anë e trajtimit të letërsisë “si pasqyrë e realitetit shoqëror,

shprehje besnike e tij, strukturë e drejtuar kryekëput prej rrjedhave shoqërore, d.m.th.

prej makrostrukturës historike528

dhe trajtimit të saj “si një strukturë tërësisht e

pavarur prej rrjedhave shoqërore dhe historike”529

. Nga ana tjetër ai parapëlqen që ta

shohë veprën artistike“si një tërësi, si një totalitet të strukturuar sipas ligjësive të veta

specifike, të kushtëzuara prej natyrës së saj specifike dhe njëkohësisht heton lidhjet e

ndryshme që ka me strukturat jashtëletrare, prej të cilave asnjë formë e aktivitetit

intelektual dhe imagjinar nuk mund të jetë plotësisht e pavarur”530

.

Meqenëse shkenca për letërsinë në kompleksitetin e saj mbart: gjykimin e vlerësimin

për krijime që i përkasin mendjes dhe shpirtit njerëzor; hulumtimin e ligjësorive në të

cilat ato janë krijuar; historia e letërsisë si disiplinë e kësaj shkence ka funksionin

themelor të rindërtimit të letërsisë në proceset e gjata të zhvillimit historik, duke

zbuluar, përmes hetimit të formave artistike, evolucionin shpirtëror dhe krijues të një

populli.531

E parë nën këtë këndvështrim, në Shqipëri historia e letërsisë lind në mes të shekullit

XIX. Elementet e para të një historishkrimi i gjejmë që në vëllimin e Vinçenc Dorsës

të vitit 1847 “Mbi shqiptarët-gjurmime dhe mendime”. Por modeli i parë i letërsisë

526

Bulo Jorgo, “Profili shkencor i R. Qosjes”, në Krijimtaria letrare dhe shkencore e R Qosjes, Instituti

Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2007, f 22. 527

Po aty, f. 24. 528

R. Qosja, Shkrimtarë dhe periudha, Tiranë, 2005, f.23. 529

Po aty, f.22. 530

Po aty, Jorgo Bulo, “Profili shkencor i R. Qosjes...”, f. 23-24. 531

Dado Floresha, “Sfida teorike të historiografisë letrare”, Bota shqiptare, Tiranë, 2009, f. 16.

151

shfaqet te “Manuali i letërsisë shqipe” të A. Stratikoit, botuar më 1896. Kjo përvojë e

parë pasohet nga vepra e G. Petrotës më 1930 dhe 1932 “Popull, gjuhë dhe letërsi

shqiptare”, e cila në boshtet themelore të trajtimit ishte nën ndikimin e Stratikoit;

Anton Xanoni boton në Shkodër një tekst që plotëson nevojat e shkollës shqipe “Risi

në lamë të Letratyrës” më 1920; P.Justin Rrota boton “Historia e letratyrës shqype”

më 1925; dy vëllimet e Namik Resulit “Shkrimtarë shqiptarë” më 1941, për të

vazhduar më tej me tekstet e të historisë së letërsisë të hartuara për shkollat e mesme

rreth viteve ‟50, përkatësisht me autorë Z. Kodra, Dh. Shuteriqi. “Historia e letërsisë

shqipe”(1959-1960) me dy vëllime dhe “Historia e letërsisë shqiptare” (1983), të

hartuara nga grup autorësh. Është e kuptueshme mbas këtyre përpjekjeve vështirësia

për hartimin e një historie të letërsisë shqiptare, kur kërkesa për një botim serioz mbi

zhvillimet historike të letërsisë sonë ishte nevojë e domosdoshme sa në planin praktik,

aq dhe në njohjen dhe dokumentimin e vlerave historiko-kulturore. Rexhep Qosja do

t‟i ofrojë shkencës shqiptare veprën me tri vëllime “Historia e letërsisë shqipe-

Romantizmi” duke pasur synimin e rindërtimit të letërsisë në proceset e gjata të

zhvillimit historik të një periudhe të caktuar letrare.

1.1 Kuptimi i Qosjes për historinë e letërsisë?

Si e përcakton Qosja objektin e studimit të tij?

Terminhistori e letërsisë e gjejmë me kuptim të dyfishtë: diçka që rrjedh, që ndodh,

një ngjarje (dukuritë letrare në shekuj); procesin e të rrëfyerit të një ngjarjeje(letrare)

nga afër ose nga një e kaluar në distancë. Në këtë kuptim historia e letërsisë është një

studim historik dhe estetik, parë dhe rikujtuar përmes vetëdijes së dikujt – një

konstelacion historiko-letrar. Është e qartë që termi “histori e letërsisë” përfshin atë që

ka ndodhur në të shkuarën (historia si e tillë) dhe rrëfimin historik (meta-historinë,

historiografinë)532

.

Sipas këtij përfytyrimi dhe pohimit fenomenologjik533

që kuptimi është çështje kohore

dhe personale, Qosja, referuar realitetit historiko-letrar të epokës së romantizmit dhe

formës së rrëfimit të tij historik të letërsisë, është i prirë të ndërtojë një marrëdhënie të

caktuar midis tre komponentëve përbërës: makrostrukturës artistike (letërsisë

romantike të konceptuar si pjesë e makrostrukturës), ligjërimit letrar të saj dhe

metaligjërimit të tij si historian i letërsisë, i cili i përket një realiteti tjetër kohor.

Objekt i studimit të tij si historian bëhen manifestimet gjuhësore, që kanë funksion

estetik, letërsia si tërësi strukturore dhe historike, funksioni i saj në jetën kulturore të

popullit dhe në historinë e përgjithshme të artit dhe të letërsisë.534

Gjithashtu referuar kuptimit që ai ka mbi natyrën dhe funksionin e historisë së

letërsisë, zgjeron dhe ndërthur raportet mes saj dhe fushave të tjera, si: teoria, kritika,

stilistika, elemente të letërsisë krahasimtare(si metodë studimi)etj., por edhe me

disiplina të karakterit humanist, si filozofia, filologjia, historia e arteve, historia

532

Cituar sipas Floresha Dado në “Sfida të historiografisë letrare”, Bota shqiptare, Tiranë, 2009. 533

Po aty. 534

Cituar sipas Kate Kulakova-s: “Theory of literature”, Scopje, 1999, f. 137.

152

kombëtare etj. Qosja ka prirje të fokusohet mbi natyrën e saj komplekse dhe të

realizojë lidhjen e dukurive thelbësore të zhvillimit historik të letërsisë mes veprave të

periudhës romantike dhe letërsisë në tërësi.535

1.2 Raportet letërsi-histori

Përpos gjithë traditës së mendimit mbi raportin mes letërsisë dhe historisë536

dhe

diskutimeve se çfarë kuptohet me letërsi dhe cili është raporti i saj me historinë, duket

se studiuesi i jep këtij raporti këndvështrimin e tij origjinal, bazuar në konceptin e tij

të përgjithshëm mbi letërsinë dhe funksionin estetik të saj, si dhe në konceptin historik

në të cilin kuptohej letërsia në periudhën kohore të Romantizmit dhe parimet e saj. Në

veprën e tij Qosja ka marrë në konsideratë kombinimin e teksteve letrare me ato

joletrare si vepra dokumentare krahas krijimtarisë së mirëfilltë artistike. Duhet dalluar

në këtë kontekst cila është praktika e Qosjes: bën renditje kronologjike ku vetëm

synon të dokumentojë si ngjarje apo dokumente të shkruara apo i trajton paralelisht

duke vënë në dukje ndryshimin mes tyre (letërsisë dhe historisë)? Në një vëzhgim të

imtësishëm të këtij procedimi vihet re që qëllimi i tij nuk është thjesht dokumentimi i

tyre. Studiuesi thekson në secilin rast rëndësinë dhe risinë e sjellë prej veprave të

kësaj natyre (teksteve joletrare), fokusohet në llojin e gjuhës së përdorur, vë në dukje

zhvillimin e saj dhe vlerën estetike në nivel simbolik, thekson ato elemente që e

pasurojnë dhe nxisin përpunimin e gjuhës drejt përdorimit artistik të saj e më tej për

përgatitur kushtet për lindjen e veprave me funksion estetik.

Pra studiuesi e koncepton letërsinë dhe historinë si një binom, si kohezion i

brendshëm që i përket një kohe dhe parimeve të caktuara estetike (të romantizmit).537

Njëkohësisht mund të themi që marrëdhënia mes letërsisë dhe historisë merr një

kuptim të veçantë për Qosjen për aq kohë sa ai është i prirë të vërë në dukje

evolucionin në drejtime të ndryshme në tekstet letrare: të gjinive, formave të

shprehjes538

përmes të cilave letërsia shfaq tiparet e veta.539

Kjo do të thotë që

pavarësisht faktit që studiuesi i sjell studimet mbi shkrimtarët në trajtën e

monografive, procedeja krijuese dhe veprat e tyre, studiohen si vazhdimësi e sistemit

letrar shpeshherë në marrëdhënie ndikuese e varësie ndaj njëra tjetrës, duke bërë të

mundur që karakterin historik të mos e shohë vetëm në horizontin historik të lindjes,

në funksionin social dhe në rolin që ato kanë luajtur në histori, por edhe përmes:

tipologjizimit të dukurive letrare dhe veçorive e tyre, njohjes së stilit individual të

535

Cituar sipas Floresha Dado në “Sfida të historiografisë letrare”, Bota shqiptare, Tiranë, 2009, f. 17. 536

Në librin e saj “Sfida të historiografisë letrare” studiuesja Floresha Dado bën një panoramë të

traditës së mendimit mbi raportin letërsi-histori, duke iu referuar kësaj tradite nga mendimi i filozofëve

të antikitetit, Aristoteli e deri në kohët moderne te formalistët, Harold Bloom, Julia Kristeva etj. Për më

tepër shih kapitullin “Jeta historike e sistemit letrar” në “Sfida të historiografisë letrare”, Bota

shqiptare, Tiranë, 2009, f. 22-55. 537

Po aty, f. 47. 538

Koncepte të formalistëve 539

Koncepte të Jokobson dhe Tynianov. Cituar sipas Floresha Dado në “Sfida të historiografisë

letrare”, Bota shqiptare, Tiranë, 2009, f. 24.

153

shkrimtarëve pavarësisht nga e gjithë tradita, tërësinë e vet si sistem gjuhësor me

funksion estetik.540

Mund të përmendim në këtë rast tipologjizimin që u bën gjinive

letrare:poezisë lirike, epike, prozës dhe dramës brenda drejtimit të romantizmit duke

specifikuar veçoritë tipike të tyre si në përmbajtje dhe në formë për të mbërritur te

sinteza e përgjithshme, përmes së cilës realizon përcaktimin e ligjësive të zhvillimit

letrar541

. E veçanta qëndron në faktin se brenda formave të tyre klasike, studiuesi

dallon edhe lloje e tipa, të cilët i sheh si forma derivuese nga llojet pararendëse të

lëvruara, që shpesh thyejnë kufijtë e njëri-tjetrit, e në raste të caktuara tejkalojnë

përparësinë e hierarkisë a të përparësisë tipologjike dhe në disa raste të vetë gjinisë

si parim estetik i romantizmit evropian dhe atij shqiptar gjithashtu.542

I prirë për të vënë në dukje procesin e zhvillimit historik të letërsisë, përmes shfaqjeve

të dukurive të ndryshme letrare, studiuesi kujdeset të shpjegojë: kuptimin e tyre (në

aspektin si është shfaqur, por edhe pse është shfaqur), shkaqet e lulëzimit të lidhura

ngushtë me lëndën dhe formën, evolucionin të cilit i nënshtrohet letërsia në aspekte të

ndryshme të thelbit të saj.543

Duke realizuar shpjegimin shkakësor të dukurive (si dhe përse ka ndodhur), Qosja

evidenton fenomenet e reja letrare në një sfond të përcaktuar historik, analizon

përftesën e ndryshimeve thelbësore, studion aktivitete të shumëllojshme pa i dhënë

prioritet asnjërit prej tyre dhe bën përgjithësime mbi veçoritë e zhvillimit të letërsisë

në situata e periudha të veçanta historike. Raportin letërsi- histori studiuesi e sheh

edhe kur vë në dukje elemente të origjinalitetit të shkrimtarëve, duke qenë i

vetëdijshëm që ndryshimet që pëson realiteti, vizioni, gjuha e një kombi, përthyhen si

bartje e historisë mbi çdo vepër letrare. Ajo(vepra) është origjinale në raport me

kohën e vet, duke sjellë diçka të veçantë, por nga ana tjetër mbart me vete kapërcimet

e mëtejshme që sjellin vepra të tjera.

E veçanta e Qosjes mbi këtë dukuri(raportin letërsi-histori) qëndron në faktin që

përveçse i njeh letërsisë funksionin estetik, njëkohësisht nën kontekstin e kohës në të

cilën lëvrohet, e trajton edhe si element që ilustron historinë e një kombi.544

540

Vinogradov- citimi është shkëputur nga Floresha Dado, Sfida teorike të historiografisë letrare, Bota

letrare, Tiranë, 2009, f. 269. 541

M.B. Khrapchenko, “Tipologicheskie izuchenie literatury i ego principy”, në Vaprosy literatury,

Moskva, 1968, nr.2, f. 55-83. 542

Kemi parasysh p.sh. përcaktimin që u bën studiuesi llojeve të poezisë lirike mes të cilave shquan

oden, himnin, epistolën apo edhe format e reja kalimtare si poema liriko-epike. Qosja Rexhep, Historia

e letërsisë shqipe- Romantizmi, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 220. 543

Dado Floresha, Sfida të historiografisë letrare, f. 31-32. 544

Cituar nga Floresha Dado në Sfida të historiografisë letrare, vepër në të cilën studiuesja pikëpamjet

mbi raportin letërsi-histori i klasifikon në dy ndarje themelore: ato që e konceptojnë letërsinë thjesht si

dokumentqë ilustron historinë e një kombi a shoqërie dhe ato që duke u përqendruar vetëm dhe vetëm

te letërsia si art, e realizojnë trajtimin e saj përmes eseve që nuk i qasen fare konceptimit të veprave të

ndryshme si evolucion artistiko-historik, f. 28.

154

Teoria e letërsisë dhe historia e letërsisë gjithashtu janë në një marrëdhënie të

ndërsjellë brenda në vepër, (për shkak të objektit të tyre të përbashkët – letërsisë –

e cila është dukuri historike)545

, sepse për ndërtimin e historisë së letërsisë, studiuesi

mbështetet në një sistem nocionesh teorike, për të shpjeguar dhe interpretuar procese

të zhvillimit historik të letërsisë. Referuar në mënyrë konkrete mund të marrim si

shembull përkufizimin e termave letërsi, romantizëm, kuptimi i të cilëve kushtëzon në

mënyrë të drejtpërdrejtë këndvështrimin dhe interpretimin e tij mbi këto procese në

tërësi. Me anë të përcaktimit dhe të vlerësimit të koncepteve teorike, ai i krijon

mundësi vetes të shkojë drejt sintezave të dukurive letrare, të cilat i vëzhgon brenda

një zhvillimi historik.

Mund t‟u referohemi rasteve të shumta të paraqitura, si p.sh.: shpjegimi që i bën

nocionit letërsi, duke pohuar që ky nocion është kuptuar më gjerë se ç‟kuptohet sot.

“Nocioni letërsi nuk mund të njehsohet plotësisht as vetëm me novelën, as vetëm me

romanin, apo vetëm me dramën, sepse letërsia në shek. XIX, është një aktivitet krijues

që ka funksione dukshëm më të gjera se ç‟ka në kohën dhe në kushtet tona. Sepse në

periudhën e romantizmit(sidomos fundi i shek. XIX) letërsia bëhet aktiviteti qendror

mendor i kombit.546

Lëvrimi i lirizmit dhe i llojeve lirike në romantizëm, shfaqen nën

ndikimin e shkaqeve objektive, historike, shoqërore, por njëkohësisht edhe shkaqeve

të brendshme letrare dhe kulturore.547

Tipologjizimi i tyre sipas lëndës, përkufizimi i

tyre në pjesën më të madhe, si p.sh.: vjersha ëndërr lajmërohet si një formë e veçantë,

e pavarur, domethënë si tip në poezinë romantike. Ajo i përgjigjet ndjeshmërisë së

romantikut, botës së tij të shqetësuar, tensionit emocional dhe mendor në të cilën

jeton ai.548

Vajtimi është elegjia me dhembje të shtuar, domethënë me motiv konkret,

ose me shkak më të drejtpërdrejtë të dhembjes.549

Poema “Bagëti e Bujqësia” në

pikëpamje tipologjike është një poemë përshkruese-idilike, në të cilën fabulën e

idealizuar historike apo pseudohistorike e zëvendëson regjistri i shtazërisë dhe i

bimësisë së vendit- si përmbajtje tematike dhe, prej fillimit e në fund lirizmi

panegjirik- si tip ligjërimi me të cilin poeti e përvetëson objektin e dashurisë së tij

patriotike etj.” 550

Mbështetja në mënyrë rigoroze në konceptet dhe parimet teorike që zotëron, përveç të

tjerash, i shërben Qosjes, t‟i shmanget interpretimit subjektiv dhe njëkohësisht ta

orientojë lexuesin drejt një logjike me bazë thellësisht shkencore. I dukshëm është ky

element në parathënien e vëllimit të parë Poetika, ku vendosen piketat orientuese të

mënyrës si është ndërtuar vepra, shpjegohen termat mbi të cilët mbështetet

interpretimi i dukurive letrare dhe justifikon mënyrën e konceptimit dhe të ndërtimit të

545

Wellek Rëne, Warren Austin, Teoria e letërsisë, Një studim themelor mbi natyrën dhe funksionin e

letërsisë në të gjithë kontekstet e saj, Onufri, Tiranë, 2007, f. 43. 546

Qosja Rexhep, Historia e letërsisë- Romantizmi I”, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 9. 547

Po aty, f. 223. 548

Po aty, f. 243. 549

Po aty, f. 249. 550

Po aty, f. 257.

155

saj. Kjo mënyrë procedimi realizohet gjatë procesit kur historiani vëzhgon, klasifikon,

krahason, analizon, e ndihmon studiuesin të fokusohet në dukuritë letrare, në

zgjedhjen e metodave të interpretimit, të realizojë interpretimin historik të letërsisë

përmes vërtetimit të fakteve të huazuara nga krijimtaria letrare e shkrimtarëve, të

mbërrijë në konkluzione, i lehtësojnë rrugën për realizuar sintezën e procesit letrar.

1.3 Pse hulumton vetëm romantizmin?

Përgjigjja e kësaj pyetje na vjen natyrshëm nga gjithë organizimi i vëllimit të parë

Poetika. Përmes hulumtimit të imtësishëm, studiuesi e përcakton romantizmin si i

vetmi drejtim letrar i shquar, në të cilin letërsia shqipe shpërfaq karakterin e një

letërsie kombëtare. Si e tillë, përmes trajtesës që bën studiuesi në kapitujt, struktura

hapësinore dhe struktura kohore karakterizohet nga prania në të gjithë hapësirën

shqiptare. Përpos tyre shfaqet: me një ideologji të përbashkët zotëruese dhe hegjemoni

të plotë, për të kontribuar në krijimin e shtetit shqiptar, nën frymën romantike; me

mitet kombëtare për gjuhës shqipe dhe të prejardhjes etnike; me kultin e lavdisë

historike e të heronjve të Motit të Madh. E kërkuar nga vetë konteksti historik, si

letërsi e zhvilluar kryesisht jashtë atdheut në shoqëritë atdhetare të krijuara në koloni

të ndryshme, të interesuara fort mbi çështjen shqiptare e kishte krijuar lexuesin e vet.

Në shekullin e romantizmit arritën deri te funksionimi si shkolla, romantizmi arbëresh

dhe romantizmi i shkrimtarëve toskë. Një shekull më vonë do të shfaqej dhe një

shkollë e tretë ajo e shkrimtarëve gegë. Këto shkolla me përfaqësues të tyre: De Rada,

Naimi, Fishta, rrethin e shkrimtarëve që identifikoheshin e shpërfaqnin përmes tyre

dhe lexuesin që ishte afër stilit dhe gjendjes gjuhësore të ligjërimit të tyre(arbërisht,

toskërisht dhe gegërisht). Pikërisht prej tiparit të papërsëritur të funksionimit të një

letërsie kombëtare me njësi të frymës, qëllimit, gjuhës, letërsia e romantizmit u kthye

në kufi ndarës të periudhave letrare dhe krejtësisht e plotë për t‟u bërë objekt

studimi.551

Për sa më lart, duke e quajtur këtë periudhë letrare si më homogjenen e letërsisë

shqipe, studiuesi përmbledh pikëvështrimet në disa rrafshe të saj, 552

kriteret dhe

parimet mbi të cilat është ndërtuar, prandaj për këtë arsye në parathënien e veprës

shprehet: “në qoftë se në këtë vepër sintetizohen aspekti struktural dhe aspekti historik

i trajtimit të letërsisë, mund të themi se ajo dëshmon përpjekjen e studimit historik të

letërsisë shqipe mbi parimet e shkencës moderne letrare”.553

551

Sinani, Shaban, Historia e letërsisë shqipe- çështje të hapura, Naimi, Tiranë, 2015, f. 106-107. 552

“Struktura dhe erudicioni letrar, shkencor dhe filozofik; struktura e pikëpamjeve për gjuhën dhe

përdorimin e saj; struktura e miteve që krijojnë shkrimtarët e kësaj periudhe dhe e topikës që sjell

përsëritja e temave, e mendimeve dhe e ndjenjave të njëjta; struktura e aspekteve ligjërimore; struktura

figurative, metrike dhe ritmike e vargut dhe tipologjia e tij; struktura tipologjike e gjinive, e llojeve dhe

e formave të poezisë lirike, të poezisë liriko-epike, të poezisë epike, të prozës letraro-shkencore dhe të

dramës. Hetimi i ligjësorive të brendshme të strukturës letrare, ndërkaq përcillet me hetimin e

marrëdhënieve jashtëtekstore. Për këtë arsye hetohen edhe shëmbëllesat tipologjike ndërmjet

romantizmit shqiptar dhe letërsisë shqipe, në njërën anë, dhe ndërmjet romantizmit evropian në radhë

të parë, të romantizmit të Evropës Perëndimore në anën tjetër”. Po aty, f. 7-8. 553

Po aty, f. 8.

156

2. Struktura, kriteret e ndërtimit

Si e ka ndërtuar studiuesi veprën? Ç‟lloj kriteresh ka vendosur për ndërtimin e saj?

Qosja ka ndërtuar historinë e letërsisë me synimin e hetimit të zhvillimit të letërsisë

shqipe për një periudhë të caktuar, përmes tipologjisë së gjinive letrare, e më tej sipas

traditës gjuhësore, formave të ligjërimit, figurave stilistike etj. duke iu përshtatur

specifikës së letërsisë shqipe e sidomos romantizmit.554

Tipar i dallueshëm dhe thelbësor në këtë vepër është kriteri që ai ka zgjedhur, kriteri i

drejtimit letrar, sepse vendosja e një kriteri të tillë nuk ka ndodhur më parë në vepra

të tjera të historisë së letërsisë. Ky kriter ka përcaktuar strukturën e saj, e cila në

brendësi të pjesëve, kapitujve dhe nënkapitujve të veçantë, ndërthur në mënyrë të

natyrshme pikëvështrime metodologjike të larmishme të karakterit historiko-kulturor

dhe estetiko-strukturor, si dhe një nevojë për vështrim të gërshetuar në plan diakronik

dhe sinkronik në bashkërendje me periudhën së cilës i përket. Në këtë kontekst merr

kuptim të plotë pohimi“Studimi i gërshetuar i dy rrafsheve, i rrafshit diakronik dhe

atij sinkronik, tregon përpikërisht stilin e epokës dhe të shkrimtarëve që caktojnë

karakterin e tij të veçantë.555

Po në këtë hulli studiuesi ka përcaktuar pasurinë e pikëvështrimeve dhe si rezultat

pasurinë e vëzhgimeve, karakterizimeve mbi autorë të letërsisë shqipe.556

Në aspektin strukturor e gjithë vepra është konceptuar në tri pjesë.

Pjesa e parë e monografisë “Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi I” me nëntitullin

Poetika, përfaqëson parimin e përgjithshëm të konceptit metodologjik, sintetizimin e

ligjësorive të brendshme të strukturës së sistemit letrar, tipareve që përcaktojnë

mënyrat e formësimit dhe zhvillimit të tij. Ndërtimi i saj mbështetet në kriteret e

vështrimit historik (hapësinor dhe kohor), kulturor, estetik, gjinor (e konceptuar për

herë të parë në tipologjinë e tyre), të strukturës gjuhësore dhe të strukturës folklorike

të mitit, të strukturave ligjërimore, të figurave dhe dukurive metrike, si dhe vështrimi

(për herë të parë) i romantizmit shqiptar në plan krahasimtar me romantizmin

evropian.

Ndërkaq në vëllimin II dhe III të kësaj vepre me anë të portreteve të autorëve të

veçantë, realizohet praktikisht lënda teorike e dhënë në pjesën e parë (në poetikë).

Nga kjo pikëpamje konceptuale Poetika në raport me dy vëllimet e tjera, ka një

marrëdhënie të veçantë të parashtrimit të tezës kundrejt argumenteve që e pasojnë. E

thënë ndryshe Poetika përfaqëson konceptin dhe idenë e përgjithësuar të dhënë

përmes analizës së ligjësorive, vetive, tipareve të elementeve që përbëjnë rregullin e

strukturës së zhvillimit. Brenda tyre gërshetohen kritere të ndryshme, si ai historiko-

554

Kodra, Klara, “Domosdoshmëria e një historie të re të letërsisë”, në Konferenca shkencore: Historia

e letërsisë shqipe, Akademia e Shkencave dhe Arteve të Kosovës, Prishtinë, 2009, f. 243. 555

Citat nga Claude Pichois et Andrè. M. Rousseau, “La literatura compare”, Librarie Armand Colin,

Paris 196, f. 96. 556

Dado Floresha, Sfida të historiografisë letrare, Bota shqiptare, Tiranë, 2009, f. 129.

157

kulturor me specifikat e poetikave të brendshme (veçoritë e strukturave të llojeve

poetike, të veçorive të kompozicionit, të dialogut, të parimeve krijuese etj.).

Vetë Qosja në parathënie shpjegon konceptimin dhe ndërtimin e gjithë veprës: Pjesa e

parë e kësaj vepre përbëhet nga pesëmbëdhjetë kapituj. Përkatësisht e ndarë në: Kreu

I - Struktura hapësionore, Kreu II- Shtrirja kohore, Kreu III- Struktura gjuhësore,

Kreu IV- Erudicioni letrar, filozofik dhe shkencor, Kreu V- Romantizmi dhe poezia

popullore, Kreu VI- Filozofia e gjuhës, Kreu VII- Përpjekjet për pastërtinë e gjuhës,

Kreu VIII- Mitet romantike, Kreu IX-Tipologjia e lirikës, Kreu X- Tipologjia e liriko-

epikës dhe e epikës, Kreu XI- Tipologjia e prozës, e prozës letrare shkencore dhe e

dramës, Kreu XII- Trajtat e ligjërimit, Kreu XIII- Struktura figurative, Kreu XIV-

Struktura rrokjesore dhe ritmike e vargut, Kreu XV- Romantizmi shqiptar dhe

romantizmi evropian.

Duke i konceptuar si struktura të mëvetësishme secilën prej tyre, Qosja shpjegon

ndërthurjen e procesit hulumtues të ndjekur prej tij- hetimi i ligjësorive të zhvillimit të

brendshëm të strukturës letrare, ndërkaq, përcillet me hetimin e marrëdhënieve të saj

jashtëtekstore. I ndërgjegjshëm që elementet jashtëtekstorë krijojnë mundësinë e

kuptimit të më të mirë të letërsisë. Për këtë arsye ai heton edhe shëmbëllesat

tipologjike mes romantizmit shqiptar dhe letërsisë popullore shqipe, në njërën anë dhe

ndërmjet romantizmit shqiptar dhe romantizmit evropian, dhe Evropës Perëndimore

në anën tjetër.

Duhet thënë që studiuesi nuk mjaftohet me kaq. Ai përveç strukturës dhe funksionit të

secilës pjesë përbërëse të sistemit, është i prirë të hedhë dritë edhe në horizontet e

pritjes të letërsisë shqipe të kohës. Me anë të hetimit të këtyre ligjësorive, sintetizon

analizën e veçorive të tij në planin e mikrostrukturës dhe në planin e makrostrukturës.

Ndërkohë që në dy pjesët e tjera, flet për pesëmbëdhjetë shkrimtarë të letërsisë së

romantizmit shqiptar. Kriteri, ku është bazuar për përzgjedhjen e tyre, lidhet me

plotësimin e karakteristikave të romantizmit në pikëpamje: ideore, tematike dhe

stilistike, krijimtaria e të cilëve shquhet për rëndësinë artistike dhe historiko-letrare.

Shkrimtarë të tillë si Naum Veqilharxhi, Jeronim de Rada, Frangjisk Anton Santori,

Kostandin Kristoforidhi, Pashko Vasa, Jani Vreto, Gavril Dara i Riu, Thimi Mitko,

Zef Serembe, Zef Skiroi, Naim Frashëri, Ndue Bytyçi, Sami Frashëri, Ndre Mjeda

dhe Filip Shiroka.

158

2.1 Konteksti

Pse është i domosdoshëm konteksti?

Duke qenë se Qosja i vëzhgon proceset letrare së jashtmi dhe së brendshmi557

mund të

themi, që konteksti është pjesë e rëndësishme në të tria vëllimet e veprës Historia e

letërsisë shqipe- Romantizmi. Për aq kohë sa në pararendje u përmend që historia e

letërsisë e përmban në vetvete historinë si ngjarje dhe si rrëfim për ngjarjen,

historiani pranëvendos kontekstin dhe dukurinë letrare me të cilën lidhet ky kontekst

me këtë qëllim.

Përcaktimi i drejtë i raportit të zhvillimit të letërsisë dhe krijimtarisë së shkrimtarëve

me kontekstin është shumë i rëndësishëm, sepse prej tij buron edhe kuptimi mbi

letërsinë.558

Gjithashtu ndërtimi i tij është i lidhur ngushtë me konceptin e studiuesit mbi

Romantizmin si drejtim letrar, të cilin e sheh të kushtëzuar nga lëvizja politiko-

kulturore e Rilindjes Kombëtare. Njohja e historisë dhe e rrethanave të krijimit të tyre

e bën Qosjen historian t‟i kuptojë ato në atë mënyrë si u kuptuan në kohën e tyre. Ky

proces interpretues e përfshin brenda vetes konceptimin historik të letërsisë pa rënë në

interpretimin e veprës letrare si dokument historik. Letërsia në të vërtetë nuk është

pasqyrim i proceseve shoqërore, por thelbi, rikrijimi dhe përmbledhja e gjithë

historisë, 559

megjithatë mund të themi që në konceptet e Qosjes mbi vështrimin e

dukurive jashtëletrare hasim një gërshetim të koncepteve të Wellek mbi raportet e

jashtme të letërsisë me shoqërinë, biografinë, psikologjinë dhe idetë560

dhe

koncepteve të Marksizmit mbi këto dukuri.561

Për këtë arsye procedimi i Qosjes kalon në disa hallka, të cilat janë në funksion të

kësaj të fundit (thelbit të letërsisë rikrijimit dhe përmbledhjes së gjithë historisë).

Studiuesi krijon një tablo të marrëdhënieve reale midis letërsisë dhe shoqërisë duke

trajtuar më gjerësisht: sociologjinë e shkrimtarit, 562

botëkuptimin e tij, përmbajtjen

shoqërore të veprave letrare, vendin dhe rëndësinë e tyre në jetën shoqërore, shijet e

lexuesit dhe ndikimin shoqëror të letërsisë.563

557

Wellek Rëne, Warren Austin, Teoria e letërsisë……f. 34. 558

Dado Floresha, Sfida të historiografisë..., f. 37. 559

Wellek… , f. 96. 560

Kemi parasysh pikëpamjet e Wellek&Warren mbi studimin së jashtmi dhe së brendshmi të letërsisë,

në veprën Teoria e letërsisë- një studim themelor mbi natyrën dhe funksionin e letërsisë në gjithë

kontekstet e saj. 561

U referohemi këtu koncepteve të marksistëve si Lukaç, Adorno, Goldman në veprën “Teoritë letrare

moderne” Ann Jefferson, David Robey, Albas, 2007. 562

Me sociologji të shkrimtarit kemi parasysh të dhëna që lidhen me: profesionin, problemin e bazës

ekonomike të prodhimit letrar, të prejardhjes dhe gjendjes shoqërore të shkrimtarit, të botëkuptimit

shoqëror të tij, të cilat gjenden të shprehura në pohimet dhe veprimtaritë joletrare Wellek Rene, Warren

Austin “Teoria e veprës letrare”, Onufri, Tiranë, 2007, f. 96. 563

Po aty.

159

Këto elemente janë të dukshme në kapitujt I-VII të vëllimit të parë të veprës.

Struktura hapësinore, Shtrirja kohore, Struktura gjuhësore, Erudicioni letrar, filozofik

dhe shkencor, Romantizmi dhe poezia popullore, Filozofia e gjuhës, Përpjekjet për

pastërtinë e gjuhës.

Në këtë vepër studiuesi e ndërton kontekstin për disa çështje:

1. Kontekst në kuptimin e përgjithshëm në të cilin është zhvilluar drejtimi letrar;

2. Kontekst në të cilin është zhvilluar çdo gjini letrare;

3. Kontekst krahasues të zhvillimit të romantizmit botëror dhe atij shqiptar;

4. Kontekst në të cilin është zhvilluar individualiteti dhe krijimtaria letrare e çdo

shkrimtari.

Në kontekstin e drejtimit letrar, të cilin studiuesi e trajton si një strukturë të sistemit

dallon çështje të tilla si:

- faktorë të jashtëm që ndikojnë në zhvillimin e tij si: hapësira në të cilën

zhvillon veprimtarinë e tij romantizmi, koha dhe gjuha, dija intelektuale,

marrëdhëniet me poezinë popullore si pjesë e traditës, zhvillimi gjuhësor e

përpunimi drejt estetizmit dhe vlerës artistike.

Vështrimi i kontekstit në një mënyrë të tillë synon në zbulimin e origjinës së një

prodhimi letrar, evoluimin e të cilit e sheh në marrëdhëniet shkak- pasojë të një

sërë faktorësh të jashtëm të cilët krijojnë kushtet për nxitje dhe mishërim të një

përvoje shpirtërore të caktuar artistike.564

Studimi i strukturës hapësinore i

shërben Qosjes të kuptojë mirë vendet dhe kushtet në të cilat cilat zhvillohet ky

drejtim letrar, karakteristikat e përftuara në sajë të tyre si nevojë për realizimin

shpirtëror, kulturor të një kombi. Zhvillimin e letërsive të kolonive me veçoritë e

tyre përkatëse studiuesi e sheh të nxitur nga vendi, koha e veprimtaria e gjerë

shoqërore- kulturore, të cilat përcaktojnë edhe strukturën në një farë mënyre të

prodhimit letrar dhe sistemit në të.565

Studiuesi gjithashtu merr në konsideratë

kontekstin kohor shoqëror-historik566

e letrar në të cilin bën periodizimin567

e

564

Wellek …Teoria e letërsisë….. f. 78 565

Roli i kolonive shqiptare në krijimin në orientimin dhe në popullarizimin e letërsisë shqipe është

shumë i madh, kurse vendimtar në ndikimin që do të ushtrojë në jetën dhe kulturën e popullit. Pa

vijimësinë e duhur në shekujt e përparshëm – as në kohë, as në hapësirë – letërsia shqipe fillon

historinë e saj me ritëm më të rregullt, kështu që veprat më të mira dhe më të rëndësishme për

strukturën e procesit të zhvillimit të letërsisë shqipe përgjithësisht krijohen, botohen jashtë atdheut.

Prandaj letërsia romantike është thuajse letërsi e kolonive: Kolonia e Arbëreshëve të Italisë, Kolonia e

Shqiptarëve të Stambollit, Kolonia e Shqiptarëve të Bukureshtit, Kolonia e Shqiptarëve të Kajros dhe

Kolonia e Shqiptarëve të Sofjes. Kontributi letrar i këtyre kolonive nuk është i njëjtë, duke dhënë secila

kontributin e veçantë në aspekte të ndryshme. Vëllimi dhe cilësia e veprimtarisë letrare të një kolonie

varet nga momenti historik kur një koloni e fillon aktivitetin e organizuar kulturor dhe letrar.

Romantizmi I... Vep. e cituar, f. 15. 566

Qosja i referohet kontekstit historik dhe shquan tipare tipike karakteristike të kësaj lëvizjeje

(Rilindjes Kombëtare), të lidhura ngushtë me këtë kontekst. Pranon që drejtojnë intelektualët, për këtë

arsye shenjat e para shihen në krijimtarinë shpirtërore, posaçërisht në letërsi, e cila si aktivitet qendror

kulturor i kombit, jo vetëm shënon disponimin që teksa nis të lindë dhe të përhapet në përpjesëtime të

gjera, paraprin gjendjen e ardhshme politike dhe historike (f. 46-48). Referuar po këtij konteksti trajton

çështjen Shqiptarët dhe lëvizjet çlirimtare të popujve ballkanikë. Duke sjellë në këtë kuadër një

zhvillim të natyrshëm të kombit drejt një njohje të re jetësore të realitetit, e cila përvetësohet

gradualisht në një proces të ngadalshëm, e kushtëzuar nga faktorë të ndryshëm.

160

zhvillimit të romantizmit duke u përqendruar në: shtrirjen kohore, 568

në llojin e

veprave të para romantike, 569

në idetë themelore mbi të cilat ndërtohen format e

mendimit romantik dhe nxisin krijimtarinë letrare, 570

faktorët ndarës që ndikojnë

në mënyrë të veçantë në tejçimin e iluminizmit të tillë si: faktori dialektor

gjuhësor, faktori fetar, faktori i mërgimit, faktorin kryesor bashkues (Lidhja

Shqiptare e Prizrenit), 571

tendencën intelektuale për ndërtimin e një opinioni

publik dhe zhvillimin e kulturës, të cilat natyrshëm kanë krijuar qenësinë

kombëtare.

Ky kontekst dhe kjo frymë e përgjithshme për studiuesin përcaktojnë fizionominë

tematike, stilistike, ideoartistike të romantizmit duke mundësuar krijimin e

gjinive, llojeve, tipave letrarë, mikrostrukturave dhe makrostrukturave të

letërsisë, të cilat i nënshtrohen një ritmi të zhvillimit shumë të përshpejtuar sesa

përpara, duke ndikuar ndërkaq në strukturën kohore të procesit të zhvillimit të

kësaj letërsie, ajo do të ndikojë edhe në qenien e saj estetike.

Element tjetër specifik i kontekstit letrar për studiuesin është:

567

Për Qosjen periudha e romantizmit shqiptar mbulon, si formacion stilistik, krejt gjysmën e dytë të

shek. XIX, kurse si rrjedhë dytësore vazhdon edhe në periudhë pasuese. E lidh zhvillimin e

romantizmit me periudha dhe ngjarje historike të caktuara, në të cilat është i mendimit që kombi

shqiptar ka pësuar ndryshime dhe zhvillime të dukshme në mendësi. Për këtë arsye e ndan romantizmin

në dy etapa:

Etapa e I që zgjat deri te Lidhja Shqiptare e Prizrenit, që është më e varfër për nga aktiviteti i

përgjithshëm kulturor, për nga numri i autorëve që merren me letërsi, numri i veprave poetike dhe i

shkrimeve romantike në përgjithësi. (mungesë revistash, e gazetave në gjuhën shqipe etj.).

Etapa e II fillon pas lidhjes shqiptare të Prizrenit, në të cilën thellohet dukshëm jeta mendore, e si e tillë

edhe jeta letrare kombëtare, shtohet numri i krijuesve të letërsisë shqipe dhe rrjedhimisht numri i

veprave romantike të fushave, gjinive dhe llojeve të ndryshme. Këtë etapë e karakterizon shtimi i

numrit të gazetave dhe të revistave në gjuhën shqipe, të cilat njëkohësisht sjellin edhe shkrime letrare.

F. 46-48. 568

Konstaton që romantizmi shqiptar mbulon një kohë relativisht më të gjatë se sa letërsia – e shtrirë në

formacione stilistike e periudhave të mëvonshme. 569

Si të tilla Qosja përcakton: Këngët e Milosaos, sepse në të shfaqen qartë orientimet tematike dhe

stilistike të romantizmit shqiptar, të cilat do të zgjerohen e pësojnë ndryshime nga autorë të

mëvonshëm.

Po kështu identifikon edhe veprat e Çajupit, Baba Tomori e 14 vjeç dhëndër si fillimi i një periudhe të

re, një formacioni të ri stilistik në letërsinë shqipe, në të cilin tema ideja, ndjenja, ndjeshmëria, gjuha

struktura romantike do të ekzistojnë të ç‟integruara nën ndikimin, madje epërsinë e rrjedhave të tjera

siç janë realizmi, neoklasicizmi dhe simbolizmi. F. 55. 570

Si ide të tilla përcakton iluminizmi kombëtar, trajtimi poetik, estetizimi i historisë dhe folklorizmi.

Iluminizmi kombëtar që e fillon Naum Veqilharxhi, për shqiptarët e Atdheut dhe Jeronim de Rada për

arbëreshët, estetizimi i historisë që e fillon Jeronim de Rada, Jani Vreto dhe Pjetër Zarishti, folkorizmi

që e fillon me Jeronim de Radën dhe Thimi Mitkon, përbëjnë përmbajtjen tematike dhe ideore të

letërsisë së re shqipe dhe madje të kulturës së shqiptarëve në përgjithësi, në nisje të Rilindjes. Po aty, f.

53. 571

Për Qosjen Lidhja Shqiptare e Prizrenit është faktor bashkues, sepse si një organizatë politike,

kulturore dhe filozofike e ndërtuar gjatë viteve të zhvillimit të Lëvizjes së Rilindjes Kombëtare,

iluminizmit të letërsisë romantike është faktori mbizotërues, që prej dhjetëvjetëshit të tetë fillon të

ndikojë shprehimisht në bashkimin e rrjedhave të letërsisë shqipe. Për këtë arsye ajo shënon kufirin

ndërmjet dy etapave të letërsisë shqipe të romantizmit: të etapës që po kryhej dhe të etapës që po

fillonte. Po aty, f. 54.

161

- struktura e veçantë gjuhësore si: ekzistenca e shumëgjuhësisë572

lidhjet e

letërsisë romantike që krijohen në këtë kuadër me gjuhën italiane573

, me

gjuhën greke, turke, perse, frënge.574

Tejkalimi i shumëgjuhësisë vjen si

dukuri e cila në një kohë të formimit të vetëdijes kombëtare, përcjell procesin

e formimit të letërsisë kombëtare.

- zhvillimi i gjithanshëm i erudicioni letrar, filozofik dhe shkencor përmes

interesimeve letrare, filozofike, shkencore të romantikëve të transmetuara

nga: shkalla e njohjes së gjuhëve të ndryshme kombëtare, prirjet e formuara

gjatë shkollimit ndaj kësaj apo asaj letërsie, lidhjet tradicionale të popullit

shqiptar me disa popuj të tjerë që sjellin interesime të caktuara për letërsitë e

tyre, njohja e krijuesve të caktuar të atyre letërsive edhe përtej kufijve të

vendit të tyre. Duhet shtuar këtu se këto elemente jashtëtekstore Qosja i

percepton dhe koncepton si strukturë jashtëtekstore, e cila ndikon në krijimin

e teksteve letrare pasi koncepti i tekstit nuk është absolut, por ka kuptim në

marrëdhënie me një strukturë historiko-kulturore dhe psikologjike, të cilat e

shoqërojnë.575

- Ndërkohë që interesimet e romantikëve për letërsitë e huaja, i evidenton në

tri mënyra: duke përmendur autorët e huaj- shkrimtarët, mendimtarët,

iluministët, historianët- si burim i informacionit të tyre; duke cituar mendimet

e tyre, me të cilat përforcojnë mendimet e tyre; duke përkthyer prej tyre

vargje, strofa, poezi të gjata apo të shkurtra; duke i përmendur si autoritete

572

Përdorimin e shumëgjuhësisë studiuesi e sheh të lidhur me disa faktorë: Janë formuar në një traditë

kulturore në të cilën janë përdorur edhe gjuhët e huaja në të cilat do të shkruajnë edhe vetë ata. Kushtet

e botimit të veprave të tyre në gjuhë të huaja janë më të përshtatshme se ç‟janë kushtet e botimit të

shkrimeve të tyre në gjuhën shqipe. Disa vepra në gjuhën shqipe synojnë të përmbushin disa qëllime, të

cilat nuk mund t‟i përmbushin në gjuhën shqipe. 573

Shënim. Kjo vlen për faktin sepse në të shkruan numri më i madh i romantikëve shqiptarë e, sidomos

arbëreshë dhe në të është shkruar numri më i madh i veprave të romantizmit të botuara në ndonjë gjuhë

të huaj. Sjell një informacion të detajuar mbi natyrën dhe funksionin e këtyre veprave. Përmend në

mënyrë të veçantë: Veprat publicistike të Zef Krispit, Vinçenc Dorsës, Albert Stratikoit, Mikele

Markiano, De Radës etj. Në këtë kuadër Qosja përmend Zef Jubanin, Luigj Gurakuqin, Filip Shirokën,

Pashko Vasën, që me shkrimet e tyre në italisht përmbushin qëllimin kryesor themelor të dygjuhësisë

dhe madje të shumëgjuhësisë të romantizmit shqiptar: qëllimin e informimit të opinionit të huaj për

çështjen shqiptare, për aktualitetin historik dhe kulturor të popullit shqiptar, domethënë të përmbushin

qëllimin e tyre propagandistik. Në këtë kuadër Qosja përmend Zef Jubanin, Luigj Gurakuqin, Filip

Shiroka, Pashko Vasa që me shkrimet e tyre në italisht përmbushin qëllimin kryesor themelor të

dygjuhësisë dhe madje të shumëgjuhësisë të romantizmit shqiptar: qëllimin e informimit të opinionit të

huaj për çështjen Shqiptare, për aktualitetin historik dhe kulturor të popullit shqiptar, domethënë të

përmbushin qëllimin e tyre propagandistik. Po aty, f. 77-82. 574

Po aty, f. 82-87. 575

Semioticieni J. Lotman, ndonëse në veprën e tij ka objekt tekstin letrar, shprehet: Çdo tekst artistik

mund të realizojë funksionin e tij social vetëm përmes komunikimit estetik në kolektivitetin e tij

bashkëkohor. Përderisa kjo lidhje e njohur kërkon jo vetëm tekstin, por edhe gjuhën, vepra letrare e

marrë në vetvete, pa një kontekst të caktuar kulturor, pa një sistem të përcaktuar kodesh kulturore është

njëlloj si “mbishkrimet mbi varr në një gjuhë të pakuptueshme”. Y.M. Lotman, Struktura

khudozhestvennogo teksta, Izdatelstvo, Iskustvo, Moskva, 1970, f. 345. Gjithashtu duke folur për

strukturën jashtëtekstore ai e sheh çdo tekst të përcaktuar nga shkaqe social-historike, kombëtare dhe

psiko-antropologjike, të cilat formojnë modelet artistike të botës, duke pranuar që koncepti i tekstit nuk

është absolut, por ka kuptim në marrëdhënie me një strukturë historiko-kulturore dhe psikologjike, të

cilat e shoqërojnë. Po aty, Kapitulli 9, Teksti dhe struktura artistike jashtëtekstore, f. 343-359.

162

krijuese në kuadrin e pohimeve me karakter historiko-letrar, teorik apo

thjesht historik.576

Ndër këto lidhje shquan:

interesimet për letërsitë antike greke dhe romake577

;interesimet për letërsinë

italiane;578

interesimet për letërsinë franceze579

;interesimet për letërsinë

angleze580

;interesimet për letërsinë gjermane/persiane dhe arabe.581

Mënyra e ndërtimit të erudicionit letrar, filozofik e shkencor përcakton për Qosjen

zhvillimin e ardhshëm të letërsisë romantike.

Raportet e romantizmit me poezinë popullore studiuesi i vëzhgon fillimisht si

marrëdhënie të poezisë së vjetër me poezinë popullore,582

e më tej si synim i

vetëdijshëm i një marrëdhënie të ngushtë mes poezisë romantike dhe asaj popullore në

bazë të kontekstit historik dhe shoqëror (evropian dhe shqiptar).583

Lidhjen e

576

Po aty, f 93. 577

Qosja thekson që letërsia greke njihet në mënyrë të plotë nga romantikët shqiptarë. Këtë e vë re

përmes përmendjes së autorëve dhe veprave të tyre. Thekson që ndër ta më i shquari është Homeri, të

cilin e përmendin në kontekste të ndryshme poetike, teorike, historiko-letrare, gjuhësore dhe historike. I

referohet kontributeve që kanë dhënë romantikët shqiptarë për njohjen e veprave të tij. Qosja përmend:

Naim Frashërin për përkthimin e Këngës së I të Iliadës, Luigj Gurakuqi përkthen vargje që të

konkretizojë konstatimet e veta teorike, Thoma Avrami përkthen vargjet mbi ndarjen e Hektorit me

Andromakën, Asdreni lë në dorëshkrim përkthim e tri këngëve të para të Odiseut. Të njëjtin konstatim

ka Qosja edhe për interesimin e romantikëve për letërsinë romake. Njohjen, vlerësimin, e tyre e lidh me

faktorë jashtëletrarë si: arsimimi nëpër shkollat klasike, përvetësimi në to i gjuhëve klasike dhe studimi

i letërsive në këto gjuhë. Kjo ka bërë që romantikët të pajisen me kulturë klasike të antikitetit greko-

romak, si një letërsi që rilind traditën, historinë dhe kulturën kombëtare duke që i shkonte më së shumti

për shtat edhe kontekstit kur u zhvillua romantizmi shqiptar. Po aty, f. 94. 578

Qosja e lidh me faktin se te rilindësit dhe romantikët italianë gjejnë shembullin e qëndrimit ndaj

traditës kulturore, dhe me ndikimin që romantikët shqiptarë kanë pësuar si pasojë e arsimimit dhe

formimit me letërsinë dhe kulturën italiane si marrëdhëniet shumëshekullore të vendosura mes dy

vendeve përkatëse në kontekstin historik. Po aty, f. 98. 579

Qosja shquan mungesën e një tradite në lidhjen mes letërsisë shqipe dhe asaj franceze. Njeh

prezencën e një sërë shkrimtarësh francezë. Evidenton vendin e veçantë që zë Lamartini dhe sidomos

ndikimin që kanë iluminizmi francez në tërësi. 580

Në to theksohet rëndësia që ka vepra e Bajronit për romantikët shqiptarë, risitë që solli në

pikëpamjen figurative, madhështinë e ndjenjave si dhe dashurinë e madhe me të cilën shkruan për

shqiptarët. Këto vargje konstaton Qosja bëhen dëshmia e dëshiruar që kënaq sedrën e tyre kombëtare,

që e shfrytëzojnë si mjet efikas në përpjekjet për formimin e vetëdijes kombëtare. Po aty, f. 102. 581

Studiuesi konstaton që lidhja me këto letërsi është më e dobët, pavarësisht përmendjes së emrave të

rëndësishëm sidomos impresionit që kanë lënë kryesisht veprat e Gëtes. Kundrejt letërsisë persiane dhe

arabe Qosja pranon mungesën e interesimit të romantikëve shqiptarë, përveç lidhjes së veçantë që ka

me të Naim Frashëri. 582

Vë në dukje se ky raport që në fillimet e tij ka qenë i rëndësishëm, pasi letërsia popullore është bërë

mbështetje e pazëvendësuar e poezisë së kultivuar. Këto lidhje mes tyre i sheh në baza më të gjera, më

shumë se ndikime të njërës ndaj tjetrës ai sheh ngjashmëri, për shkak se poezia e kultivuar deri në shek

XIX nuk ishte tërësisht e mëvetësuar nga poezia popullore. Për këtë arsye, argumenton Qosja, këto

lidhje janë sipërfaqësore, të jashtme, sesa përmbajtësore e thelbësore: janë lidhje që kapin kryesisht

ritmin, rimën, vargun (pra materialin gjuhësor). Këtë përfundim e lidh me argumentin se pikënisjet e dy

llojeve të poezive, fetare dhe popullore, nuk janë të njëjta. Këto pikënisje i sheh në realitetet që

karakterizojnë dy llojet e poezive, në frymëzimet, në ndjesitë shpirtërore, në imagjinatë etj. Në këtë

mënyrë një pjesë e poezive të kësaj kohe (fetare, të bejtexhinjve) Qosja i sheh si forma kalimtare mes

poezisë së kultivuar dhe poezisë popullore. Qosja është i mendimit që qoftë me shëmbëllesat formale

që kishte që prej fillimeve me poezinë popullore, qoftë me ndikimin thelbësor që fillon të pësojë prej

saj në gjysmën e dytë të shek. XVIII, poezia e vjetër, në të vërtetë poezia qytetare, veçmas i përgatit

kushtet e marrëdhënieve të ngushta që do të vihen ndërmjet poezisë së periudhës së romantizmit dhe të

poezisë popullore duke filluar prej dhjetëvjetëshit të katërt të shek. XIX. F. 113-114. 583

Është i mendimit që romantikët si askush tjetër që në fillimet e tyre i caktojnë poezisë funksion

historik dhe shoqëror. Qosja sheh poezinë popullore si nxitëse të ndërgjegjes kombëtare në poezinë e

163

romantizmit me kontekstin evropian, Qosja e justifikon me interesimin që tregohet në

Evropë për letërsitë popullore të popujve të ndryshëm dhe në përgjithësi për

krijimtarinë shpirtërore.584

Studiuesi synon të realizojë një tipologji të burimeve

origjinare të koncepteve krijuese të romantikëve, duke e lidhur me kontekstin historik,

kohën në të cilën kanë jetuar, përvojën personale dhe funksionin e veprave të tyre,

motivet e huazuara folklorike në strukturën romantike, modelet e personazheve

(femra, meshkuj), modelet e figurave artistike, ritmike, llojeve poetike ku kryesisht

shquan ngjashmëritë dhe njëkohësisht gjatë përpunimit të veprave mbi modelet

popullore shquan një proces tjetër, atë të ndikimit të shkrimtarëve në poezinë

popullore gjithashtu.585

Një vështrim të detajuar Qosja sjell edhe për ngjashmërinë e

modeleve figurative.586

Studiuesi e lidh filozofinë e gjuhës me kontekstin historik,

duke i dhënë rëndësi njohjes, zhvillimit, pastërtisë dhe emancipimit së saj për qëllime

kombëtare.587

kultivuar (një nxitje të këtillë ia jep poezisë së kultivuar poezia popullore e krijuar rreth ngjarjeve

historike, për këtë arsye shton kureshtjen e shkrimtarëve për të njohur krijimtarinë shpirtërore të

popullit). Konteksti folklorik historik është i rëndësishëm për Qosen, sepse ai bëhet pararendës i

kontekstit historik dhe kulturor të romantizmit. Modelet, figurat, heronjtë, f. 115-117. 584

Interesi për folklorin shqiptar vjen në mënyrë të natyrshme nga romantikët si pasojë e frymës që

ekzistonte në mbarë Evropën, por jo vetëm edhe nga romantikët e huaj, konteksti historik i vendit u

kishte ngjallur atyre kureshtjen për të njohur veç të tjerash edhe botën shpirtërore të shqiptarëve.

Praninë e motiveve folklorike në strukturën romantike Qosja e lidh fillimisht me faktorë jashtëletrare,

mjedisin me të cilin kanë marrëdhënie më shumë e jetojnë dhe si të tilla ato ndikojnë në formimin e

shijes dhe të etikës së tyre. Këtë dukuri Qosja e sheh të pranishme në vepra të ndryshme, sidomos në

ato të arbëreshëve të Italisë. Praninë e motiveve folklorike në veprën e këtyre të fundit e lidh me

njohjen e thellë të folklorit nga ana e tyre si dhe identifikimin me anë të tij të identitetit kombëtar etj.584

Është i mendimit që pavarësisht qëllimit të mirë nga ana e romantikëve, poezia romantike me

përmbajtjet tematike, motivet folklorike në strukturën e vet, folklorizohet në të shumtën e rasteve. Nga

i njëjti burim Qosja identifikon edhe praninë e personazheve meshkuj në veprat e romantikëve. Qosja

shpjegon kuptimin e këtyre figurave dhe argumenton mbi burimin e tyre. I sheh si figura të cilat

nëpërmjet hiperbolizimit të cilësive që ata tregojnë në situata të caktuara jetësore, bëjnë të mundur

krijimin e kultit të etikës të ashtuquajtur kombëtare. E identifikon këtë dukuri si prezente edhe në

romantizëm.F.118-134. 585

Edhe poezinë romantike e përshkon patosi i kultit etik. Përmes personazheve që bartin virtytet etike,

romantikët dëshirojnë t‟u krijojnë shqiptarëve gjedhen e sjelljeve, veprimeve të caktuara pozitive. Dhe

me qëllim që modeli i tyre njerëzor të jetë sa më i pranueshëm prej lexuesit, ata marrin prej poezisë

popullore personazhe të ndryshme historike apo legjendare dhe i ngrenë në nivelin e simbolit kombëtar,

qoftë më funksion kuptimor pozitiv, qoftë me funksion kuptimor negativ. Ai pranon që mendësia

psikologjike, përjetimi emocional dhe së fundi jo vetëm etika, por edhe shija estetike e shkrimtarëve

romantikë tenton të jetë e ngjashme me krijimtarinë popullore, e sjellë kjo prej ndërtimit të ngjashëm të

figurave mashkullore në vepra, të cilat veprojnë, ndiejnë dhe jetojnë me të njëjtën mendësi si në

folklor. Në të njëjtin përfundim arrin edhe për figurën e femrës. E identifikon konceptin e ndjeshmërisë

delikate që e karakterizon edhe në folklor, ndërsa vë në dukje përvijimin e tipareve tipike shqiptare të

vashës, e cila s‟mund të ishte i ndryshëm nga koncepti jetësor dhe mjedisi nga ku ushqehet ky

konceptim i kësaj figure. Shquan të vetmin konceptim të ndryshëm të Naim Frashërit, burimin e të cilit

e koncepton me premisë nga letërsia (shëmbëlltyra e Laurës së Petrarkës). Në këtë kuadër ndien të

nevojshme edhe të bëjë tipologjinë e tipareve të femrës shqiptare që shfaqen rëndom në përshkrimet e

romantikëve.F.136 -144. 586

Shënim. Në poezinë romantike më së shpeshti përdoren simbolet, metaforat, krahasimet dhe epitetet

që karakterizojnë edhe poezinë popullore… 587

Gjuha në këtë mënyrë bën të mundur, të jetë mjet i vetëdijësimit kombëtar të shqiptarëve, por mjet

informimi i opinionit europian mbi popullin shqiptar, traditat dhe të sotmen e tij kulturore dhe

historike.Ndër të tjera Qosja konstaton se vetë romantikët duke e parë gjuhën si mjet të qëllimeve të

ndryshme e estetizojnë atë, e shfrytëzojnë për nxitjen shpirtërore dhe emocionale të shqiptarëve, për

164

2.1.1 Konteksti i zhvillimit të gjinive letrare

Zhvillimin e gjinive letrare Qosja, sidomos tejkalimin e llojeve tradicionale dhe

krijimin e llojeve të reja, studiuesi e sheh si tendencë të përvojës evropiane (e ngritur

në nivel të parimeve estetike) dhe si parim krijues të romantizmit shqiptar. Kjo dukuri

lidhet me ndikimin e përvojës evropiane, por edhe të lidhur me kushtet kombëtare,

letrare dhe kulturore në të cilat është zhvilluar kur shprehet: “Pasuria e formave

letrare të romantizmit shqiptar është në pajtim të plotë me pasurinë e lëndës, të

problemeve dhe të ideve, me botëkuptimet dhe me pamjet që vijnë duke ndryshuar, me

aspiratat e forcuara çlirimtare domethënë me format e reja të mendimit dhe të

ndjeshmërisë që shfaqen në jetën shoqërore, kulturore dhe morale të shqiptarëve në

atë periudhë.”588

Të përshtatur me këtë kontekst studiuesi justifikon lëvrimin e poezisë lirike, të

poezisë epike, praninë aktive të poetëve kundrejt prozatorëve, edhe pse janë të

dukshme gjurmët e prozës në këtë periudhë. Kjo veçori është tipike e kontekstit letrar

të kohës (për romantizmin e letërsive evropiane në tërësi, e letërsive të mëdha ku janë

zhvilluar gjinitë dhe llojet e tjera) bashkëpërfshirë këtu edhe atë shqiptar. Mbizotërimi

i lirizmit dhe larmisë së llojeve lirike në romantizëm për studiuesin shfaqen nën

ndikimin e shkaqeve objektive, historike e shoqërore, por njëkohësisht edhe të

shkaqeve të brendshme letrare dhe kulturore, pra me kontekstin historik, kulturor e

letrar.

Ndër faktorët jashtëletrarë sheh:

- kontekstin historik, i kushtëzuar prej marrëdhënieve të ndryshuara mes

shtresave shoqërore, i përcjellë në ndryshimin e botëkuptimit dhe

ndjeshmërisë së qenies njerëzore, i cili në mënyrë të natyrshme kap edhe

orientimin e tyre kombëtar dhe kulturor, domethënë për forcimin e ndërgjegjes kombëtare Njëkohësisht

gjuha për romantikët është mjet i kulturës dhe i diturimit të kombit, prandaj ndihet i nevojshëm në atë

kontekst fillimisht diturimi me anë të gjuhës (krijimi i alfabetit, diturimi i kombit me anë të mësimit të

saj në shkolla, shkrimi i teksteve të ndryshme në gjuhën shqipe), më tej të arrihej pas një faze të

nevojshme zhvillimi të saj, në realizmin e formës më të lartë në gjuhë letrare. (Këtu kam parasysh

përcaktimin e termit që i bën Qosja përpjekjeve të romantikëve për lëvrimin e dy dialekteve

njëtrajtësisht për mbërritur në një variant të vetëm të saj.) Ai arrin në përfundimin se filozofinë

gjuhësore romantike e plotësojnë mbi të gjitha përpjekjet për ngritjen e dinjitetit të gjuhës shqipe, për

alfabetimin e saj, për afrimin e dialekteve dhe në fund për krijimin e gjuhës letrare kombëtare. Me

gjithë kufizimet e saj filozofia gjuhësore e romantizmit shtron dhe jep zgjidhjet e çështjeve më të

rëndësishme të letërsisë dhe të kulturës kombëtare. Filozofia romantike mbi gjuhën shqipe bëhet gjuhë

mbi çështjet e mëdha të jetës kulturore kombëtare, në kuadër të përpjekjeve të romantikëve për

zhvillimin e gjuhës dhe ngritjen e saj në nivel letrar. Qosja (i cili i vëzhgon të gjitha proceset në mënyrë

të detajuar në plan sinkronik dhe diakronik) evidenton një tjetër dukuri me mjaft interes që dëshmon

zhvillimin e saj, pastërtinë e gjuhës. I tërheqin vëmendjen raportet e gjuhës me barbarizmat, si dhe

përpjekjet e romantikëve për të dalluar ç‟është kombëtare e çfarë jo. Duhet thënë që ky qëllim i tyre

identifikohet prej tij si hap që çon drejt zhvillimit të ideve për zëvendësimin e tyre me fjalë shqipe. Po

të këtyre përmasave vlerëson Qosja kontributin e romantikëve kundrejt: arkaizmave, krahinorizmave,

neologjizmave, ndërkombëtarizmave, përpjekjet e tyre për pastërtinë e gjuhës shqipe. F.148-177. 588

Po aty, f. 220.

165

format të krijimtarisë së tij shpirtërore. Shfaqet në këtë kohë- pohon ai-

qëndrimi subjektiv ndaj jetës, shoqërisë, njeriut, i cili është bazë emocionale

dhe mendore e poezisë lirike. Ky terren i përshtatshëm për Qosjen lidhet edhe

me konsumimin e formave të ngurtësuara, të cilat i sheh si të pamjaftueshme

për t‟iu përgjigjur njeriut dhe ndryshimeve të tij shpirtërore, shijeve dhe

kërkesave për forma të reja;

- tradita letrare pararendëse në letërsinë shqipe ishte më shumë e mbështetur në

poezinë lirike edhe pse me karakter fetar i krijonte mundësitë më lehtë në

lëvrimin e lirikës, për të realizuar ngarkesat emocionale subjektive të

pjesëtarëve të një shoqërie dhe për të shprehur gjendjen e tyre kolektive

shpirtërore, kundrejt gjinive të tjera.

- Forcimi i vetëdijes kombëtare sjell me vete zgjimin e interesimit për letërsinë

popullore e cila ndikon te krijuesit romantikë me anë të llojit më të

lëvruar(poezisë lirike) strukturës vargore e kompozicionale etj.

- Ndikimi nga kultura europiane, romantizmi shqiptar rigjen lidhjet e tij me

kulturën dhe lirikën europiane, të cilat edhe kultura shqiptare historikisht i

përligj. Për arsye të nxitjeve shpirtërore e historike që sjell zbulimi i Evropës

moderne në horizontin e pritjes të romantizmit shqiptar inkuadrohen jo vetëm

poetët e romantizmit por edhe të periudhave të përparme.

- Faktorë të jashtëm589

të cilët lidhen me pamundësinë e kohës optimale që

kërkon lëvrimi i llojeve të tjera të gjata proza, drama.

2.1.2. Kontekst krahasues i zhvillimit të romantizmit evropian dhe atij

shqiptar

Edhe në vështrimin mbi raportin mes romantizmit evropian dhe atij shqiptar

studiuesi i kushton vëmendje kontekstit në të cilin zhvillohen këto marrëdhënie.

Kjo praktikë i hap rrugë evidentimit të ngjashmërive dhe ndryshimeve ideore,

tematike, stilistike, ndërmjet romantizmit evropian dhe atij shqiptar, duke marrë

në konsideratë dy pikëpamjet e mëposhtme:

- Romantizmi shqiptar ishte plotësisht autokton;

- Romantizmi shqiptar ishte një rrymë e importuar prej letërsive romantike të

popujve të mëdhenj të Evropës.

Qosja është i mendimit që asnjë nga këto pikëpamje nuk është plotësisht e

qëndrueshme sepse:

- pikëpamja e parë -argumenton ai- e veçon letërsinë romantike nga konteksti

letrar evropian prej të cilit nuk mund të veçohet;

589

Qosja u referohet faktorëve të tillë, si: të jetuarit në mërgim, mungesa e kohës objektive për t‟iu

kushtuar kohë sa kërkojnë format e mëdha të epikës, mungesa e alfabetit, e drejtshkrimit kombëtar, e

shtëpive botuese, e shtypshkronjave, lexuesve të shkolluar etj., f. 225.

166

- pikëpamja e dytë sjell hetimin tradicional të ndikimeve, në vend të

ngjashmërive dhe të ndryshimeve, që është fryt i përvojës moderne në

studimet krahasuese.

Në këtë mënyrë Qosja paraqet jo vetëm qëndrimin e tij, por e justifikon

ndërmarrjen e aplikimit të metodës krahasimtare si tendencë të shmangies së një

mendimi të sipërfaqtë, pa dashur të bëhet pre e qëndrimeve tradicionale.590

Për të realizuar synimin e tij studiuesi merr si premisë mendimin e studiuesve

bashkëkohorë që: romantizmi ishte një fenomen i përbashkët i shfaqur në letërsitë

e popujve evropianë pak a shumë në të njëjtën kohë dhe përpos karakteristikave

që e dallojnë romantizmin e një vendi të një gjuhe tjetër, ekzistojnë edhe

karakteristikat që e afrojnë.591

Duke marrë në konsideratë marrëdhëniet, shkëmbimet jetësore dhe ndërkulturore,

të cilat kanë pasqyrimet e tyre edhe në letërsi, e përpos tyre edhe në ato letrare dhe

artistike, që përgjithësisht ekzistojnë edhe atëherë kur lidhjet e tjera mes popujve

janë të vështirësuara apo të ndërprera plotësisht, studiuesi i referohet kontekstit

historik dhe atij kulturor paralelisht si dy procese të lidhura ngushtë me njëri-

tjetrin.

Kryesisht lidhur me kontekstin kulturor bën edhe përcaktimin e veçorive tematike

përmbajtësore dhe stilistike të cilat në letërsinë shqipe nuk shfaqen në të njëjtat

përmasa si në letërsitë e vendeve evropiane. Për këtë arsye ngjashmëritë Qosja i

sheh kryesisht me popujt e Ballkanit dhe Evropën Lindore sesa me atë

Perëndimore.

Të vendosura në plane krahasuese thekson:

- Dallimin mes përmbushjes së imagjinatës së lirë (romantizmi anglez, gjerman,

francez) formën e të cilit e përcaktojnë kërkesat estetike dhe ideologjisë

kombëtare, idealet e së cilës i përcakton pozita historike e kombit si karakteristikë

e romantizmi shqiptar.592

- Duke qenë se romantizmi është dukuri e përgjithshme evropiane dhe dukuri e

veçantë letrare kombëtare, ngjarjet historiko-shoqërore të kohës ndikojnë në të dy

realitetet.593

590

F. 381. 591

Po aty, f. 382. 592

E sheh romantizmin shqiptar si aktivitet qendror mendor të kulturës shqiptare në të cilin shprehet

drama e tejkalimit të robërisë shumëshekullore në njërën anë, sikurse edhetë formimit të vetëdijes së re

historike kombëtare, të ndjenjave dhe idealeve të reja kombëtare, në anën tjetër. Duke e pohuar që

romantizmi shqiptar krijohet në një kontekst të posaçëm kulturor, e sheh të ngarkuar me funksion

specifik. Funksioni mbizotërues është ai patriotik, sepse ai krijohet në kushte të tilla historike dhe nxitet

nga intelektualët (përfaqësuesit e shtresave të pasura) me horizonte të gjera njohurish dhe me formim

dhe në rrethana të caktuara politike-historike. F. 385. 593

Qosja pranon që ngjarjet e Revolucionit Francez ndikojnë në shoqërinë evropiane e njëkohësisht

ndikojnë edhe në realitetin kulturor shqiptar: Naim Frashëri shfaq simpati të veçantë ndaj tij dhe flet

me adhurim për Volterin, Ruson etj. f. 383.

167

- Karakteristikat tematike, përmbajtësore dhe stilistike shfaqen në lidhje me

zhvillimin e kontekstit të brendshëm kulturor, prej pozitës historike kombëtare të

secilit vend.594

- Romantizmi shqiptar krijohet në një kontekst të posaçëm historik dhe kulturor,

prandaj është i ngarkuar me funksion specifik. Funksioni mbizotërues është ai

patriotik, sepse ai krijohet në kushte të tilla historike dhe nxitet nga individë të

cilët i përkisnin shtresave të thjeshta shoqërore595

, intelektualët me horizonte të

gjera njohurish dhe me formim dhe në rrethana të caktuara politike-historike.

- Raportet subjektivizëm–individualizëm si botëkuptim jetësor kundrejt angazhimit

dhe njëjtësimit të interesave kolektivë si elemente tregues të perceptimit dhe

shprehësisë artistike në romantizëm të nxitur nga faktorë të jashtëm.

- Ndjesia e dhimbjes e nxitur nga shkaqe dhe motive të ndryshme.596

- Lëvrimi i motiveve historike dhe kthimit pas tek e kaluara shihen nga studiuesi të

ndikuara nga realitetet jetësore, të cilat ushtrojnë mbi individin një presion të tillë

që e bëjnë atë të dëshirojë strehim shpirtëror diku gjetkë në fe, në periudhën e

mesjetës etj. Ndërkohë që te romantikët shqiptarë ndodh e kundërta, kthimi tek e

kaluara realizohet për arsye të krenarisë dhe gjetjes së modeleve dhe motivimit për

të ecur përpara.597

- Në nivel horizontal të kontekstit studiuesi dallon lidhje të romantizmit evropian

kryesisht atë italian598

me atë shqiptar.

- Në plan vertikal romantizmi shqiptar shfaqet më vonë se ai evropian, por gati në

të njëjtën kohë me romantizmin e popujve të Ballkanit. Ndërsa në pjesën më të

madhe të popujve romantizmi zgjat më pak e çintegrohet brenda një kohe të

shkurtër, romantizmi shqiptar mbulon një kohë më të gjatë dhe procesi i

çintegrimit zgjat më shumë në kohë gjithashtu.

594

Si element i dallueshëm për Qosjen në këtë kontekst shfaqen romantizmi i vendeve të Evropës

Perëndimore, me tiparet tipike të letërsisë angleze, gjermane dhe franceze, të cilat nuk kanë mundur të

shfaqen në letërsitë e popujve të tjerë e aq më pak në letërsinë shqipe. Krijimtaria artistike e nxitur prej

kontekstit historik, shoqëror e kulturor në letërsinë romantike shqipe është e ngjashme më shumë me

romantizmin e popujve të robëruar të Ballkanit dhe në përgjithësi të Evropës Lindore, të cilët u

nënshtrohen interesave historikë kombëtarë dhe bëhet veprues në synimet e veta. 595

Në ndryshim nga romantikët evropianë, të cilët ishin bij të shtresave të larta shoqërore etj. 596

Te romantikët evropiane ajo shfaqet si rezultat i ndjesisë së përgjithshme, te romantikët shqiptarë

dhimbja motivohet fuqishëm nga faktorë objektivë, të lidhur me pamundësinë për të jetuar normalisht

në vendin e tyre. 597

Për më shumë shih f. 389-394. 598

Qosja konstaton se romantizmi italian është kombëtarisht i orientuar si ai shqiptar; Një pjesë e mirë e

romantikëve banojnë në Itali; Lidhjet e ngushta me kulturën italiane, thuajse të pandërprera favorizojnë

një komunikim të tillë. Ka edhe romantikë shqiptarë që kanë lidhje dhe njohin letërsinë romantike të

popujve të Ballkanit

168

3. Raportet sinkroni- diakroni

Në veprën Sfida të Historiografisë Letrare studiuesja Floresha Dado shprehet: Të

ndërtosh një histori letërsie, - do të thotë të konceptosh raportet diakronike dhe

sinkronike midis letërsisë dhe metodologjisë së studimit të saj. Thelbi i kësaj

marrëdhënie përfshin rrokjen e dyanshme ku shkojnë krahas: nga njëra anë gjykimi i

proceseve letrare si zhvillime historike, nga ana tjetër përcaktimi i vlerave estetike që

shpërfaqen në një periudhë të veçantë historike(citimi ynë).

Në këtë kontekst, referuar kritereve të hartimit të veprës të shprehura në parathënie:

“Në këtë vepër letërsia e romantizmit shqiptar studiohet në rrafshin e sinkronisë dhe

në rrafshin e diakronisë dhe, studiohet në këto dy rrafshe, me bindjen se vetëm ashtu

mund të shihen më qartë veçoritë që përbëjnë kompleksin e saj stilistik, që natyrisht

ekziston në rrjedhën e kohës, 599

”si dhe të mënyrës së ndërtimit të veprës, pranojmë

që historia e letërsisë për Qosjen nuk do të kishte kuptim nëse brenda saj dukuritë nuk

do të trajtoheshin në plan diakronik dhe sinkronik.

Duke qenë se diakronia ka në themel kuptimin dhe interpretimin e dukurive letrare si

kategori estetike, për të përcaktuar shkallën e ndryshimit të vlerës së tërësishme

artistike në rrjedhën historike të letërsisë shqipe, mund të themi që studiuesi e ndjek

këtë praktikë në ndërtimin e një serie kronologjike të autorëve përfaqësues të

romantizmit, veprat e të cilëve shquhen të rëndësishme për nga vlera e paraqitjes

historike të letërsisë sonë, ku është i dukshëm zhvillimi e brendshëm.600

Në këtë seri

janë përfshirë edhe ata shkrimtarë krijimtaria e të cilëve nuk shquhet për një shkallë të

lartë të vlerës estetike, por që përmes tyre bëhet i mundur pikërisht ky proces i

zhvillimit.601

Mund të përmendim në këtë rast faktin që studiuesi e nis serinë e shkrimtarëve me

Naum Veqilharxhin dhe e përfundon me Ndre Mjedën, ku për nga rëndësia me

karakter historik shquan De Radën, Santorin, Pashko Vason, Gavril Darën, Seremben,

Naim Frashërin, Filip Shirokën, Zef Skiroi, Ndre Mjedën. Ndërkohë që në grupin

tjetër të shkrimtarëve shquan elemente gjuhësore tipike të romantizmit, si premisë për

të evidentuar zhvillimin.602

Ndërtimi kronologjik me bazë krijimtarinë e shkrimtarëve

e shtrin vështrimin diakronik jo vetëm në drejtim të vlerës estetike të veprës, por edhe

në procese të tilla si procedeja krijuese e stili i shkrimtarit, apo edhe horizonti i pritjes.

599

Historia e letërsisë shqipe- Romantizmi, I, II, III, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 7. 600

Dado Floresha, Sfida të historiografisë letrare, Bota Shqiptare, Tiranë, 2009, f. 249. 601

U referohemi këtu shkrimtarëve si Naum Veqilharxhi, Thimi Mitko, Jani Vreto, Kostandin

Kristoforidhi, Ndue Bytyçi, Sami Frashëri etj. Në veprimtarinë dhe krijimtarinë e shkrimtarëve të

mësipërm, e cila nuk i përket mirëfilli letërsisë, por që shquhet për një kontribut të veçantë me karakter

patriotik e kulturor, studiuesi shquan kryesisht elementin gjuhësor zhvillimi dhe përpunimi i të cilit

gradualisht çon drejt një forme dhe funksioni të ri estetik, përveç funksionit thjesht komunikues, të

cilën gjuha e mbart në vetvete. 602

P.sh., te Naum Veqilharxhi studiuesi vë në dukje strukturën gjuhësore stilistike të ligjërimit ku

shquan dy prej cilësive themelore të gjuhës dhe stilit romantik: etosi dhe patosi. Historia e letërsisë… f.

31.

169

Përmes diakronisë përcakton veçoritë tipologjike të cilat nuk shfaqen të në të gjithë

shkrimtarët në trajta të njëllojta (p.sh. poezia lirike e Naimit nuk shfaqet me trajta të

njëjta me Seremben e Mjedën, e njëjta dukuri mund të shquhet te lëvrimi i poemës

epike ku trajtat e epizmit te De Rada ndryshojnë nga epizmi i Naimit apo i Gavril

Darës). Me anë të një qasjeje të tillë gjithashtu, vendos në një raport të veçantë tiparet

tipologjike të formësuara që nga fillimet e lulëzimit të poezisë lirike (kryesisht në

lidhjet që tregon me poezinë popullore) dhe evolucionit që pëson ajo (poezia lirike)

nga njëra fazë e romantizmit në tjetrën, nga njëri autor te tjetri, nëse mund t‟i

referohemi këtu poemave liriko-epike të De Radës kundrejt poemave lirike të Mjedës.

Studimi diakronik depërton në zhvillimet graduale të brendshme të letërsisë, që

kulmojnë në një ndryshim të dukshëm të stilit letrar, në raportet që ajo ka krijuar si

me sistemin të cilit i përket, ashtu edhe me format e tjera të zhvillimit që kanë lënë

gjurmë në procesin e evolucionit të një autori, e sidomos të një periudhe. (Kështu

interpreton gradualisht zhvillimin e motiveve në poezinë lirike kulmin e së cilës e

gjen te poezia filozofike e Naimit si rezultat i zhvillimeve graduale që ndodhnin në

letërsinë romantike apo të tipave të poezisë lirike, siç është poezia me subjekt e

Mjedës, e cila si karakteristikë të saj mbart këmbimin e trajtave të ligjërimit.)

Në këtë hulumtim të evolucionit të letërsisë romantike, Qosja ndërton strukturën

diakronike sipas modelit dominant, mbizotërues, kur pohon se “tipi mbizotërues i

formacionit stilistik të romantizmit shqiptar, është vjersha lirike, në të cilën

gërshetohen disponime, shpesh edhe të kundërta: disponimi himnik me disponim

elegjiak; disponimi solemn me disponimin e përvuajtur; ndjenja e gëzimit me ndjenjën

e dhembjes; shpresa me dëshpërimin; durimi me revoltën. Pas vjershës lirike, si tipa

mbizotërues të epikës vijnë poema epiko-lirike, kryesisht heroike dhe kënga epike, si

forma të përziera kaluese ndërmjet epopesë dhe poemës thjesht lirike.603

Pra nga njëra

anë evidenton, përmes treguesve(dominantet letrare të sipërmendura), gjendjen e

qëndrueshme të letërsisë në këtë periudhë, nga ana tjetër ripërtëritjen dinamike dhe

zhvillimin e këtyre formave, të cilat kanë zëvendësuar gradualisht format e vjetra dhe

krijojnë mundësi për shfaqjen e formave të reja. Kështu në përshkrimin që u bën

studiuesi të gjithë tipave të poezisë lirike apo asaj epike, ai jo vetëm i konstaton ato jo

vetëm si llojet më të lëvruara, por edhe si shfaqjen e tyre në forma të reja, duke

theksuar pikërisht elementet të cilat kanë sjellë zhvillimin.604

Duhet thënë se këtë

dukuri studiuesi e përçon përmes vëzhgimit të raportit mes poezisë popullore e asaj të

vjetër, poezisë popullore e asaj romantike dhe njëkohësisht përmes lindjes dhe

zhvillimit të formave të ndërmjetme etj.

603

Po aty, f. 281. 604

Referuar këtij konteksti Qosja shprehet: Poema epiko-lirike, pa dyshim është forma kryesore e

epikës romantike shqiptare. Në të mund të trajtohen përmbajtje pak a shumë të ndryshme... varësisht

prej mbizotërimit të elementit epik, tregimtar, apo mbizotërimit të elementit lirik, poema heroike i

afrohet me tepër kur poemës lirike dhe kur epopesë...ajo e dëshmon dukurinë e epizmit të forcuar në

etapën e dytë të romantizmit shqiptar...këto vepra të formës së madhe më së shumti i afrohen nocionit

të epopesë klasike pavarësisht se tregojnë edhe elementet e reja të cilat në kohën e romantizmit

tjetërsohen dukshëm prej qenies së vet. F. 259-260.

170

Përmes elementeve ndikuese dhe përshtatjeve të vështruara në diakroni, studiuesi

heton proceset e brendshme artistike, siç janë trajtat e ligjërimit, strukturat figurative,

strukturat ritmike (të gjata, të mesme dhe të shkurtra), 605

të cilat jo vetëm u zhvilluan,

por edhe pasuruan sistemin letrar të kohës me struktura dhe funksione të reja etj.

Mund të përmendim të tilla, si p.sh.: ritmet e strukturave të shkurtra rrokjesore, të cilat

përveç funksionit të përforcimit dhe përshpejtimit, të shquarjes së fjalës, idesë e

emocionit, i bashkëngjit edhe bartjen e tendosjes emocionale apo anën grafike (si

pjesë e strukturës ritmike) duke u bërë pjesë e kuptimit të poezisë.606

Vështrimi i letërsisë shqipe në prerjen diakronike, i shërben për të përcaktuar dukuri

të tilla si përdorimin e figurave të caktuara letrare si mjete gjuhësore poetike përmes

të cilave përvetësohet bota dhe realizohet imagjinata e krijuesit në një periudhë

historike, të cilat për studiuesin përbëjnë një strukturë më vete, 607

krijimin e

strukturës rrokjesore dhe ritmike të vargut që nuk njiheshin më parë, të cilat i hapin

mundësi krijimit të tipave të rinj rrokjesorë dhe ritmikë të vargut në gjuhën

shqipe.608

Shkaqet dhe tiparet e dukurive të ndryshme letrare, shihen jo vetëm si

dukuri estetike, jo vetëm si risi të elementeve formale, por edhe si evolucion të

ndjeshmërisë dhe vetëdijes artistike, si pasurim të vetëdijes dhe intuitës krijuese, në

rrethana përkatëse të jetës shpirtërore të shoqërisë shqiptare.

Përmes vështrimit diakronik Qosja ka nxjerrë në dukje kategori të reja estetike

historike (poema liriko-epike, proza), duke përcaktuar faktorët e vërtetë historikë që

shkaktuan risi në fenomene letrare, e deri në ç‟masë janë të perceptueshme në

momentin historik të shfaqjes, sa aktiv është aktualizimi i saj, në ç‟masë modifikoi

perspektivën e zhvillimit të letërsisë shqiptare, sa është e lidhur me lexuesin.

Gjithashtu evidenton mënyrën se si letërsia u përgjigjet problemeve njerëzore, si

përjetohen këto vepra në cilësitë e tyre autentike duke pasur parasysh kushtet që i

sundojnë dhe i kushtëzojnë ato. Kjo lidhet ngushtë me faktin, kur përmes trajtimit të

motiveve, lëvrimit dhe mbizotërimit të tyre në vepra të ndryshme romantike zbulohet

shkalla e gjerë e përjetimit të aktualitetit dhe problematikave të caktuara të tilla, si:

motivi patriotik i shoqëruar nga patosi dhe trajtat ligjërimore thirrore dhe vlerësuese,

motivi i dhembjes si përjetim personal e shoqëror, motivi meditativ si shprehje e

dilemave që përherë e kanë shoqëruar njeriun, motivi erotike etj.

605

P.sh.: në letërsinë e bejtexhinjve shquan krijimin e strukturave ritmike dhe përdorimin e tetërrokëshit

nën ndikimin e letërsive orientale, arabe, persiane dhe turke, duke përdorur leksikun arab dhe turk,

bejtexhinjtë doemos i sjellin tetërrokëshit veçori ritmike e melodike që nuk i njeh tetërrokëshi i gjuhës

shqipe, f. 353. 606

Po aty, f. 347-348 607

Qosja është i mendimit që, në qoftë se parimet e përdorimit të materialit gjuhësor, prandaj edhe të

ndërtimit të figurave, në përgjithësi, janë të varura edhe prej gjinive, madje prej llojeve letrare, është e

kuptueshme pse figurat përbëjnë një shtresë posaçërisht karakteristike të vargut, si formë e gjuhës më

të stisur, më “figurative”. F. 307. 608

Po aty, f. 336.

171

Vështrimi diakronik në kuptimin e brendshëm dhe thelbësor të tij e ndihmon

studiuesin të vendosë në rend historik për t‟u vlerësuar si ngjarje letrare, përballë

sfondit pararendës të letërsisë, si kulme të drejtimit letrar, të stilit letrar (krijimtarinë e

De Radës, Naimit, Mjedës) për të parë krijimtarinë dhe veprat e tyre si pjesë të një

procesi i cili përfaqëson një zhvillim si risi e njëkohësisht, si pjesë e pashkëputur e

gjithë zinxhirit historik-letrar. Ai zbulon faktorët historikë që i bënë dukuri të reja, në

ç‟masë këto stile ishin të reja në momentin kur u shfaqen, çfarë kthese shënuan ato në

mënyrën e realizimit të brendisë së tyre, në ç‟masë kanë modifikuar pikëvështrimin

mbi letërsinë, duke pasur parasysh veprat pararendëse.

Në prerjen sinkronike Qosja thellohet në të dyja fazat e zhvillimit të romantizmit duke

depërtuar më mirë në strukturën letrare të tyre(kryesisht kjo ndodh më shumë në fazën

e dytë) për të pasqyruar evolucionin e vërtetë nga një fazë në tjetrën. Të gjithë

krijimtarinë e shkrimtarëve e sheh si pjesë përbërëse të sistemit, funksioni estetik i të

cilave me kalimin e kohës bëhet mbizotërues, si letërsi e cila ka veçoritë e saj të

dallueshme, qëndrueshmëria e së cilës lidhet ngushtë me parimet teorike-estetike ku

për arsye të caktuara del edhe jashtë sistemit. Përmes përshkrimit të krijimtarisë së

secilit prej shkrimtarëve vihet në dukje variacioni dhe larmishmëria. Nuk janë të pakta

rastet kur studiuesi me këtë synim, vendos në plane krahasuese krijimtaritë e dy

shkrimtarëve, të cilët ndajnë në mënyrë të përbashkët kohën historike në të cilin kanë

jetuar, ndikimet etj. dhe vë në dukje evolucionin artistik.609

Përmes studimit sinkronik

të letërsisë duke u përqendruar tek p.sh. te poetë të një periudhe në planin diakronik

ata i bashkon makrosistemi (letërsia), por i dallon mikrosistemi610

(veçoritë

individuale, të papërsëritshme, të tilla mund të përmendim veçoritë e krijimtarisë së

De Radës, Santorit, Serembes, Gavril Dara, Naimi, Mjeda etj.)

Kryqëzimi i diakronisë me sinkroninë është përdorur shpesh nga studiuesi si p.sh.: në

vështrimin për strukturën hapësinore dhe shtrirjen kohore, strukturën gjuhësore; në

vështrimin që i bën strukturës së erudicionit letrar, filozofik dhe shkencor, të cilën e

lidh në diakroni me interesimet e shkrimtarëve për letërsinë europiane, referuar një

konteksti të caktuar social-kulturor611

dhe njohjes së gjuhëve të huaja; në raportin e

romantizmit me letërsinë popullore, mitet romantike dhe tipologjinë e gjinive letrare;

në vështrimin e veprës së De Radës apo Naimit apo Mjedës si në nivel horizontal,

ashtu edhe vertikal, ndikimin e të cilëve e sheh si kontribut në zhvillimin e tërësishëm

të sistemit letrar në një moment të caktuar historik, si tregues të vazhdimësisë, apo

609

Mund të përmendim si shembuj të tillë: vështrimin krahasues të De Radës me Santorin, 610

Dado Floresha, Sfida të historiografisë... f. 258. 611

Qosja u referohet faktorëve me ndikim të madh apo më të vogël, si: lidhjeve tradicionale të popullit

shqiptar me disa popuj të tjerë, që sjellin interesime të caktuara për letërsitë e tyre, prirjet ndaj letërsive

të preferuara, të formuara gjatë shkollimit, njohja e krijuesve të caktuar të atyre letërsive edhe përtej

kufijve të vendit të tyre, shkalla e pajtimit të ideve dhe mendimeve të veçanta të disa autorëve të huaj

me idetë dhe mendimet e tyre etj.F. 91.

172

përmbysjes së letërsisë paraardhëse dhe, nga ana tjetër, thekson veçanësinë e stilit të

tyre612

më shumë sesa shënon një dukuri estetike të pavarur, me vlera ose jo.

Vështrimi sinkronik në rastin tonë, jo plotësisht e ndihmon për ta parë historinë e

zhvillimit të letërsisë shqipe si histori të funksionit letrar613

, pasi duke u fokusuar

kryesisht në krijimtarinë e tërësishme, në procedeun krijues, në trajtat ligjërimore,

edhe pse e sheh atë si praktikë krijuese të subjekteve historike të një kushtëzimi

historik, pra social, kulturor, ideologjik, ekonomik, ajo lë jashtë vëmendjes fokusimin

në mënyrë të plotë mbi prodhimin e kuptimit të mesazhit gjë që zbeh dominimin e

funksionit letrar të veprave. Këtë dukuri mund ta ilustrojmë përmes shembullit të De

Radës në të cilin studiuesi i kushton vëmendje procesit krijues të tij, varianteve të

poemave, por jo në mënyrë të mirëfilltë prodhimit të kuptimit dhe vlerës estetike të tij.

Te Mjeda studiuesi i kushton më së shumti vëmendje kësaj dukuri (prodhimit të

kuptimit e vlerës estetike), por ajo është e pamjaftueshme për ta vënë në dukje si

prioritet të praktikës së studiuesit.

Pavarësisht kësaj, në prerjen sinkronike studiuesi trajton dhe diferencon vlerat e të

njëjtit moment historik, si dhe përcakton deri në ç‟masë veprat e një periudhe letraro-

historike pranohen nga lexuesi i sotëm.

3.1. Paraqitja e evolucionin letrar përmes poetikës

Në vëllimin I Poetika, studiuesi e trajton evolucionin letrar në aspekte të ndryshme që

nga mjetet sunduese që dominojnë gjinitë, format letrare, trajtat ligjërmore e deri

tefaktorët historiko-socialë-kulturorë, të shkrirë në brendinë e veprave artistike.

Përveç hierarkisë së vlerave, e rëndësishme për të është hetimi i dukurisë së

ndryshimit të vazhdueshëm të tyre614

, ku pjesë e këtij ndryshimi janë dhe faktorët

socio-historikë dhe gjeneza e fenomeneneve letrare.

Përsa u përket këtyre të fundit mund të themi që panorama e gjerë e kontekstit social-

historik e letrar ka në fokus ndryshimin e faktorëve të jashtëm, gjurmët e të cilëve

gjejnë shpërfaqjen e tyre në krijimtarinë shpirtërore e më tej në letërsi.

Për pasojë konstatojmë që elementi i parë i ndryshimit vihet re në kontekstet social-

historike të zhvillimit të kolonive shqiptare të cilat, detyrimisht për Qosjen, pasohen

nga karakteristika të ndryshme në varësi të vendit ku zhvillohen nga një koloni në

tjetrën. Ndryshime këto që u përkasin veçorive të përgjithshme të rrafshit: tematik,

stilistik, të llojeve letrare, të cilat ndiqen nga veçori individuale në përputhje me

specifika të kolonive dhe vendeve ku jetojnë të tilla, si: ngjyresa, visoret, temat dhe

motivet; personazhet historike apo të imagjinuara me emra joshqiptarë, simbolet,

612

Tek Naimi studiuesi evidenton veçoritë specifike të krijimtarisë së tij, në raport me pararendësit dhe

bashkëkohësit. 613

Dado Floresha, Sfida të historiografisë... f. 262. 614

Po aty, f. 280.

173

mitet, kurse më rrallë struktura ritmike e vargut të vendit të traditës ku është krijuar

kolonia. Megjithatë i nënshtrohen thelbit ideor dhe stilistik të romantizmit shqiptar si

formacion stilistik e madje si ideologji kombëtare.

Ndryshimi hetohet edhe në strukturën gjuhësore të romantizmit ku studiuesi shquan

faktin që romantikët, ndryshe nga pararendësit e tyre, të cilët shkruanin në latinisht

apo edhe në greqisht e italisht, si pjesë e formimit kulturor, shkruanin në gjuhë të

huaja duke pasur synim informimin e lexuesve të huaj mbi problematikat aktuale të

kohës.615

Në strukturën e erudicionit letrar elementi që bën ndryshimin në diakroni lidhet me

moskoherencën e mosinteresimin e romantikëve shqiptarë, kundrejt shkrimtarëve

bashkëkohorë dhe prirjeve të tyre realiste, ndjeshmërisë parnasiste apo simboliste, kjo

për një kontekst social-historik të ndryshëm nga ai evropian.

Në strukturën e miteve romantike ndryshimi përcillet në pikëpamje konceptuale mbi

mitet. Studiuesi konstaton që shkrimtarët romantikë shqiptarë krijojnë mitet e tyre

romantike, përdorimi i të cilëve lidhet më shumë me interesimin ndaj realitetit të tyre

historik dhe funksionit shoqëror me të cilin lidhen këto mite, kundrejt romantikëve

evropianë që i përdorin për t‟iu shmangur aktualitetit, i rimarrin e i trajtojnë mitet në

forma origjinale dhe sjellin konceptime të reja përmes tyre.

Në tipologjitë e gjinive, ndryshimi hetohet në dy kahe, në raport me traditën dhe në

raport me letërsinë evropiane. Ndryshimi thelbësor kundrejt letërsisë pararendëse për

studiuesin, qëndron pikërisht në lëvrimin e tri gjinive dhe formimin e llojeve dhe

tipave, të cilët nuk kanë qenë të njohur më parë nga tradita e që sjellin një zhvillim të

gjithanshëm të tyre. Ndërkohë që në letërsinë evropiane romantizmi vjen si

vazhdimësi e natyrshme e një tradite të pasur të lëvrimit të të tri gjinive letrare të

konsoliduara. Lëvrimi i llojeve të reja është për Qosjen, si rezultat i ndryshimit të

konteksteve social-historike, si dhe nga shkaqet e brendshme letrare dhe kulturore.

Përveç aspekteve të jashtme ndryshimi hetohet edhe në raportet mes vetë llojeve

letrare apo motiveve të ndryshme të të njëjtit lloj.616

Ndërsa në lëvrimin e llojeve të

ndërmjetme, risia dhe ndryshimi njëkohësisht konstatohet në paqëndrueshmërinë

tipologjike me epërsi herë të njërit lloj, ashtu edhe të tjetrit, 617

në mjetet dhe teknikat

me të cilat krijohen.618

615

Historia e letërsisë….I, f. 74. 616

Qosja vendos në plane krahasimtare poezinë me motiv patriotik dhe atë erotik, ku te kjo e fundit

shquan elementet me të zhvilluara asociative, kuptimet universale dhe shprehjen më të përpunuar

artistike, f. 226. 617

Është fjala për format kalimtare ndërmjet lirikës dhe epikës në të cilat herë ndihet epërsia e lirikës e

herë tjetër e epikës, f. 255. 618

Studiuesi shpjegon këtu mjetet dhe teknikat me të cilat ndërtohen llojet e ndërmjetme ku mes të

cilave shquan: qëndrimin e shkrimtarit në pozita të subjektivitetit aq edhe të objektivitetit (personazhet

jo vetëm rrëfejnë, por edhe rrëfehen), qëndrimin e tij në pozita vëzhguese asnjanëse kundrejt ngjarjes

etj., f. 263.

174

Përsa i përket tipologjisë së trajtave të ligjërimit dhe të strukturës së figurave dhe

strukturës ritmike të vargjeve ndryshimi vjen përmes hetimit të formave pararendëse

dhe pasrendëse të ligjërimit, vargjeve e figurave stilistike, duke konstatuar se këto

ndryshime i përkasin më tepër fazës së parë të romantizmit sesa asaj të fundit, në

funksion të shquarjes së fjalës, ideve, ndjeshmërisë etj. Ndërsa për strukturat ritmike

ndryshimi vjen gradualisht nga imitimi i vargjeve popullore në krijimin e vargjeve të

reja, si rezultat i pjekurisë, zhvillimit të përvojës dhe ndikimit nga letërsia evropiane.

Në raportet mes letërsisë evropiane dhe asaj romantike shqiptare, ndryshimi përcillet

mes të tjerash në teknikat krijuese, ku në mënyrë specifike shquhet parimi i qartësisë

së romantikëve shqiptarë, kundrejt thellimit asociativ të ndjenjës dhe i mendimit me

anë të nëntekstit, i cili është parim krijues për romantikët evropianë619

etj.

Nga sa më lart mund të themi që ndryshimi është element thelbësor i hetimit të

Qosjes, i cili përcjell evoluimin në aspekte të gjithanshme. Për të është e rëndësishme

të përcaktojë raportet mes formave të reja letrare dhe atyre të vjetra, të teknikave

krijuese dhe trajtave të ligjërimit, të raporteve mes romantizmit shqiptar e atij

evropian sepse në këtë mënyrë shquan sa zhvillimin, aq edhe origjinalitetin e letërsisë

në tërësi.

4. Ç’lloj metodash ka përdorur?

Ç‟lloj metodash ka përdorur Qosja në ndërtimin e Historisë së letërsisë shqipe?

Në mendimin teorik dhe filozofik, ekzistojnë shumë pikëpamje për kuptimin e termit

metodë. Hegeli duke parashtruar pikëpamjen e tij se “metoda duhet t‟i përgjigjet

objektit tek i cili zbatohet, kështu që metoda do të ishte një mënyrë e organizimit të

brendshëm ose strukturë e përmbajtjeve të objektit”620

, zbulon thelbin e kuptimit të

metodës.

Në kohët moderne Wellek si teoricien e historisë së letërsisë e përkufizon metodën në

këtë mënyrë:“Kuptimi i plotë i një vepre arti nuk përcaktohet nga kuptimi që i kanë

dhënë asaj autori dhe bashkëkohësit e tij. Ky kuptim i plotë është më shumë rezultat i

një procesi rritjeje kuptimore, domethënë i përgjithësimit të atyre kuptimeve që ka

zbuluar historia e kritikës dhe lexuesit të shumë epokave.621

Si rezultat është e kuptueshme që metoda në kuptimin e saj të gjerë është mënyra me

të cilën ne ndjekim karakterin e një objekti njohës, mënyrën e ekzistencës dhe vlerës

së tij. Nga ana tjetër mënyra e ekzistimit të objektit, përcakton mënyrën e kërkimit të

tij. Kjo do të thotë se metoda e kërkimit të një objekti njohës, përcaktohet prej natyrës

së vetë objektit. Përveç kësaj marrëdhënie reciproke, zgjedhja ndaj metodës

përcaktohet nga qenia etike e subjektit njohës: nga etika profesionale dhe nga etika

619

Po aty, f. 410. 620

Cituar sipas Kulakova, Kate: “Theory of literature”, Publishing House Slovo, Skopje, Repucblic of

Macedonia, Scopje 1999, f. 251. 621

Cituar sipas Wellek, Rene &Warren, Austin: “Teoria e letërsisë”, Një studim themelor mbi natyrën

dhe funksionin e letërsisë në gjithë kontekstet e saj, Onufri, Tiranë, 2007, f. 41.

175

metodologjike, si manifestim i së parës. Të përcaktohesh për zgjedhjen e metodës do

të thotë, që nëpërmjet saj ta zgjedhësh veten dhe ta shfaqësh atë.622

Me synimin për t‟i dhënë studimit letrar një karakter të sistemuar shkencor, mbi

përpunimin e koncepteve të qarta të studimit të letërsisë, si dhe në përputhje me

profilin e tij si historian i letërsisë, Qosja ka zgjedhur një gërshetim metodash. Për t‟iu

shmangur rrezikut që zbatimi i një metode, çon në studimin e njëanshëm të letërsisë,

studiuesi aplikon metodën integrale623

në të cilën heton në mënyrë të gërshetuar, nga

pikëvështrime të ndryshme, thelbin e saj.

Gjithashtu studiuesi merr në konsideratë zgjedhjen e metodës për trajtimin e dukurisë

nga këndvështrimi historik, 624

duke e mbështetur praktikën historiko-letrare në disa

nocione themelore siç janë koncepti i shkakësisë, nocioni i ndikimit, i faktit letrar dhe

i kohës, me të cilën kupton raportin kohor midis momentit të krijimit dhe momentit të

interpretimit, dialogut midis së tashmes dhe të shkuarës.625

Konceptimi i letërsisë si një sistem i krijon mundësi studiuesit ta shohë letërsinë në

tërësinë e saj historiko-estetike, pjesë e së cilës është.626

Në fakt kuptimi i Qosjes për

të është dy kahesh, si sistem më vete (unitet elementesh /faktorësh) që realizojnë

funksionin e tyre pikërisht në raport me të gjithë sistemin, ku njëri element bëhet

kryesor pa zhvleftësuar rolin e elementeve të tjera, ose si sistem i cili bashkëvepron

me sisteme të tjera jashtëletrare për të qenë pjesë e tërësisë. Si i tillë ai nënkupton më

shumë se një kombinim të komponentëve të tij, një vartësi të pjesëve nga e tëra dhe

një ndikim thelbësor të marrëdhënieve bazë.627

Pra në mënyrë të logjikshme kërkon

përshtatje të secilës pjesë me metodën e duhur të kërkimit.

I orientuar më së miri në objektin e hulumtimit të tij dhe në metodologjinë e

përzgjedhur për të, në parathënien e veprës shprehet: “Në këtë vepër letërsia e

romantizmit shqiptar studiohet në rrafshin e sinkronisë dhe në rrafshin e diakronisë,

me bindjen e vetme se vetëm ashtu mund të shihen qartë veçoritë që përbëjnë

kompleksin e saj stilistik që natyrisht, ekziston në rrjedhën e kohës.”628

“Studimi i

gërshetuar i dy rrafsheve, rrafshit diakronik dhe i rrafshit sinkronik, e tregon

përpikërisht stilin e epokës dhe të shkrimtarëve që caktojnë karakterin e saj të

622

Arben Hoxha, Metodat letrare dhe kontekstet metodologjike, në Seminari XXXI, Prishtinë, 2012. 623

Po aty . 624

I referohemi këtu pikëpamjes së tij: “Çdo epokë duhet ta kuptojënjë tekst të transmetuar në mënyrën

e vet, sepse teksti është pjesë e traditës, për të cilën epoka ka interes objektiv, dhe në të cilën ajo duhet

të kuptojë vetveten”, Gadamer, Hans-Georg, Truth and Method, London, 1979, f. 263. 625

Kushner, Eva, kapitulli “Articulation historique de la literature” në librin” Thèorie Litterarie,

Problemes et perspectives”, sous la direction de Marc Angenot, Jean Bessiere, Douwe Fokkema, Eva

Kushner, PUF, Paris, 1989, f.111-112. 626

Dado, Floresha, Sfida të historiografisë letrare, Bota shqiptare, Tiranë, 2009, f. 137. 627

Claudio Guillén:“Literature as system”, Essays Toward the Theory of Literary History, Princeton

NJ: Princeton UP, 1971, f. 378. 628

Qosja, Rexhep, “Historia e letërsisë shqipe- Romantizmi”, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f.

7.

176

veçantë629

” E ndërkohë që studiuesi e shpall që synimi i tij lidhet me vështrimin

diakronik dhe sinkronik të letërsisë, ai është i ndërgjegjshëm që në rastin e parë do të

marrë si rezultat elementet progresive të zhvilluara së brendshmi në kohë, të

përjetuara në mënyrën e vet.

Gjithashtu, ashtu siç e pohon në parathënie, për shkak të objektit të lëndës, konceptit

të letrarizmit romantik, 630

rrafsheve të analizuara, si dhe kuptimit të termave“rilindje”

“romantizëm” i qaset letërsisë me vështrimin së jashtmi631

dhe së brendshmi632

, duke

u mbështetur në parimet e poetikës strukturore historike. Lidhja e çdo vepre dhe e

sistemit me faktorë jashtëletrarë, bën të mundur që në një periudhë të caktuar, në

brendësi të sistemit letrar, të ndodhin zhvendosje të funksioneve, kur herë shfaqet një

faktor më i theksuar e herë një tjetër. Përcaktimi tyre përbën pikën kyçe për

orientimin e metodologjisë të studiuesit.

5. Lloje të qasjeve

Në veprën “Sfida të historiografisë letrare”, studiuesja Floresha Dado shprehet: “Për

herë të parë në historinë e historive të letërsisë shqipe letërsia interpretohet nga

pikëvështrime të teorive letrare moderne: të semiotikës letrare, të horizontit të pritjes,

të aspekteve të ndryshme narratologjike, krahasimtare etj. Për herë të parë në këto dy

vëllime, letërsia shqiptare vendoset në një plan jo vetëm shumë të gjerë dhe të

larmishëm, për sa u përket pikëvështrimeve përmbajtësore dhe formaliste të saj, por

bëhet studimi më i plotë, deri më sot i dy gjinive themelore që lulëzuan në

romantizmin shqiptar: poezisë dhe prozës në tipologjizimin e nënllojeve të tyre, si për

autorë të veçantë, ashtu edhe në plan përgjithësues për gjithë letërsinë shqiptare të

romantizmit.

Bazuar nga sa më lartë kemi disa lloje qasjesh:

629

Claude Pichois et Andrè. M. Rousseau, La literature comparée, Libraririe Armand Colin, Paris

1967, f. 96. 630

Studiuesi shpjegon po në parathënie që nocioni letërsi ka pasur kuptim më të gjerë prej atij që

kuptojmë në ditët e sotme, nocionin letërsi nuk mund ta njësojmë plotësisht as vetëm me vjershën e

llojeve të ndryshme, as vetëm me tregimin, novelën, romanin, dramën, sepse letërsia në shekullin XIX

është një aktivitet krijues që ka funksione dukshëm më të gjera se ç‟ka në kohën dhe në kushtet tona.

Historia e letërsisë shqipe-Romantizmi, f. 9. 631

Qasje e jashtme e cila ka parasysh mbështetjen në shkenca të tjera humane (filozofinë, sociologjinë,

biografinë, psikologjinë etj.) e interpretojnë letërsinë në një kontekst të caktuar historik-kanë në themel

parimin e shkakësisë. ose e kuptojnë letërsinë si produkt të biografisë e psikologjisë së autorit, si

produkt i kushteve ekonomike, shoqërore e politike; ose e shohin historinë në sfondin e krijimeve të

përbashkëta të shpirtit njerëzor- të historisë së ideve etj.; ose e studiojnë letërsinë në kuadrin e shpirtit

të kohës, të klimës së mendimit ose atmosferës intelektuale.Mund ta interpretojmë në dy

këndvështrime: si kontekst i kohës në të cilën është zhvilluar romantizmi, dhe si kontekst i kohës në të

cilën i është dashur studiuesit të hartojë Historinë e letërsisë shqipe. Dado Floresha në Sfida të

historiografisë letrare, Bota shqiptare, Tiranë, 2009 f. 140. 632

Qasja e brendshme u krijua mbi vlerësimin dhe rivlerësimin e metodave të formalistëve rusë e

gjermanë, metodës franceze të interpretimit të tekstit, metodës së kritikës së re anglo-amerikane dhe të

strukturalizmit të Pragës. Këto metoda përqendrohen në strukturën e brendshme të veprës, në aspektet e

poetikës së saj. Po aty.

177

Qasje: strukturaliste, formaliste, kulturoro-historike, stilistike, fenomenologjike-

hermeneutike, të receptimit etj.

Qasja kulturoro-historike zbatohet në hulumtimin e marrëdhënieve të letërsisë me

sistemet jashtë saj. Studiuesi është i prirë të hetojë këto marrëdhënie si nevojë e

përcjelljes së ndryshimit të letërsisë në kohë, të lidhur ngushtë me kontekstin në cilin

zhvillohet; duke vënë në dukje në njëfarë shkalle marrëdhënien midis veprave letrare

dhe sfondit shoqëror të zhvillimit paraardhës, raportet shkak-pasojë etj., të cilat e

shpjegojnë letërsinë me nocionet e sfondit rrethues të përgjithshëm, sepse letërsia nuk

mund të shihet kurrsesisi pasojë e një shkaku të vetëm.633

Zbatimi i kësaj metode e

orienton vëmendjen e studiuesit te konteksti dhe funksioni i tij.

Qasja strukturaliste është thelbi i konceptimit të brendshëm të gjithë veprës. Kjo

duket në përcaktimin që i bën sistemit letrar si makrostrukturë dhe studimit të secilit

prej shkrimtarëve si mikrostrukturë, pasi i sheh si shenja, si struktura funksionale,

elementet e të cilëve nuk mund të kuptohen veç në lidhje me njëra-tjetrën, në

marrëdhëniet komplekse mes tyre. Për këtë arsye i përcakton strukturat në: hapësirë

dhe kohë, në gjuhë, në erudicionin letrar dhe filozofik, në mitet romantike, në trajtat e

ligjërimit dhe strukturat rrokjesore e ritmike të vargut, apo qoftë edhe në përmasa më

të vogla brenda krijimtarisë së çdo shkrimtari, për të vënë në dukje funksionin estetik

dhe mënyrën e prodhimit të vlerës estetike. Zbatimi i kësaj qasjeje e orienton

vëmendjen e studiuesit te teksti dhe funksionet e tij. Duhet thënë që zbatimi i kësaj

qasjeje praktikohet edhe në studime të tjera të Qosjes (monografia për Naimin) ku

mënyra e konceptimit të strukturës është e ngjashme me konceptet e Juri Lotmanit të

prezantuara në veprën Struktura e tekstit artistik e botuar në vitin 1971634

.

Qasja formaliste -stilistike lidhet me hulumtimin që i bëhet gjuhës dhe kompenentëve

të saj. I bazuar në konceptet bazë të formalistëve mbi si letrarja, tjetërsimi i gjuhës,

tëdominantes letrare, mjetet dhe funksionet e tyre, studiuesi fokusohet t‟i shquajë ata

dhe procedenë e shkrimtarëve për t‟i realizuar në drejtim të: strukturës tingullore,

strukturës së sintaksës poetike, ritmit e metrit, dhe semantikës. Qasja stilistike i

shërben studiuesit për të hedhur dritë në mënyrë të tërësishme të gjithë problematikën

e stilistikës letrare gjuhësore, si në përcaktimin e tipologjisë së figurave stilistike në

vëllimin e I Poetika ashtu edhe në përcaktimin e aspekteve retorike e vjershërimit si

dhe cilësive dhe karakteristikave të tyre në krijimtarinë e secilit prej shkrimtarëve635

.

Vështrimet e përgjithshme të dukurive shoqërohen me analiza stilistike për të vënë në

dukje elementet që i dallojnë në pikëpamje stilistike shkrimtarët nga njëri-tjetri.

Zbatimi i kësaj qasjeje e orienton vëmendjen e studiuesit te gjuha dhe funksioni i saj.

633

Wellek Réne&Warren Austin, “Teoria e letërsisë- Një studim themelor mbi natyrën dhe funksionin e

letërsisë në të gjithë kontekstet e saj”, Onufri, Tiranë, 2007, f. 74. 634

Lotman Juri “The structure of the artistic text”, Michigan University, English version, 1977, e

përkthyer nga varianti origjinal në rusisht Struktura khudozhestvennogo teksta, në 1971. 635

U referohem këtu elementeve të tilla, si: trajtat e ligjërimit, përftesat shprehëse stilistike, strukturat e

figurave, ndërtimi ritmik e rrokjesor i vargjeve etj.

178

Qasja fenomenologjike- hermeneutike e cila i shërben studiuesit si mjet për të zbuluar

vetëdijen e autorit, të ndërgjegjes së tij. Ky proces i përjetimit të asaj që ka përjetuar

autori shoqërohet me përthyerjen e tij në prirje e praksis krijues, duke synuar kuptimin

e modifikuar të veprës përmes vëzhgimi të vëmendshëm të proceseve mendore të

autorit. Zbatimi i kësaj qasjeje gjen pikëpjekje në përcaktimin e shtresave636

brenda

strukturave të cilat prodhojnë të kuptuarin për procedeun krijues dhe veprën e

shkrimtarit dhe në të kuptuarit historik të veprës sipas mënyrës së vet, interesit të

epokës dhe kuptimit që ajo ka për të.

Qasja receptuese e praktikuar me synimin e matjes së horizontit të pritjes ku

fokusohet në format e ndryshme të leximit të veprave në kohë historike. E gërshetuar

me qasjen krahasuese konkretisht në raportet mes Romantizmit evropian dhe atij

shqiptar, kjo metodë ndihmon në të kuptuarin e sistemit letrar i cili është pjesë

përbërëse e sistemit të letërsisë së përgjithshme falë faktorëve dhe ndikimeve të

ndryshme historiko-letrarë. Zbatimi i kësaj metode e orienton vëmendjen e studiuesit

tek lexuesi dhe kuptimi që prodhon ai përmes tekstit.

I pajisur me përvojën që ofronte historia e zhvillimit të shkencës letrare, i vetëdijshëm

për mungesën e rezultateve të mirëfillta shkencore, si pasojë e praktikave të ndjekura

të kohës,637

mungesën e vështrimit të tërësishëm të dukurive, evidentimin e

funksionimit të marrëdhënieve mes tyre në krijimin e sistemit dhe tërësisë, si dhe me

nevojën për orientimin e saj drejt praktikave me bazë të gjerë shkencore, Qosja

përmes praktikës së vet studimore provoi që sistemet e ndryshme të njohjes letrare si:

ai estetik, artistik, historik; jo vetëm nuk e përjashtojnë njëri-tjetrin por edhe

elementet e këtyre sistemeve në vetvete, bartin potenciale të mëdha konvergimi

ndërmjet tyre, për pasojë hyjnë në marrëdhënie të parimit dialogjik (E Moren).638

Si

rezultat, ky sistem i ngritur prej tij, është në përputhje me ligjësoritë e brendshme të

kërkesave njohëse letrare, si dhe me logjikën e ligjësorive zhvillimore të vetë

prodhimit letrar.

636

Kemi parasysh shtresat e tingujve të fjalës dhe formacioneve fonetike të botës së veprës, të cilat janë

pjesë e hulumtimeve të Qosjes të praktikuara gjerësisht te shkrimtarë të ndryshëm, p.sh. Naimi etj. 637

Në praktikat e deriatëhershme studiuesit rëndom mbeteshin në suazën e përshkrimit të fakteve

empirike dhe vlerësimin në mënyrë të veçuar të dukurive. 638

Hoxha, Arben, “Roli i Rexhep Qosjes në konsolidimin e strukturës epistemike historiko-letrare

shqiptare”, në Krijimtaria shkencore dhe letrare e Rexhep Qosjes, Instituti Albanologjik i Prishtinës,

Prishtinë, 2007, f. 117.

179

Kapitulli II

1. Klasifikimet tipologjike

Duke iu referuar lëndës dhe formës së krijimtarisë letrare romantike, studiuesi, për të

vënë në dukje specifika të poetikës romantike dhe parimet krijuese të saj, realizon

disa klasifikime tipologjike: tipologji të miteve, tipologji të gjinive, tipologji të

trajtave të ligjërimit, tipologji të strukturës figurative dhe strukturës rrokjesore e

ritmike të vargut. Përmes tyre hedh dritë në mënyrat e krijimit, dominanten letrare,

llojet, hierarkinë, funksionet dhe vlerën estetike si pjesë e zhvillimit të brendshëm,

duke synuar thelbin e letërsisë dhe qenësinë e saj.

1.1 Tipologji të miteve (universalizmi i romantikes)

Qosja ndërton një tipologji të miteve për disa arsye.

Së pari: mitet janë pjesë e rëndësishme e letërsisë, sepse ato rrëfejnë për origjinën dhe

jetën. Prania e tyre është shenjë e traditës, por edhe e zhvillimit njëkohësisht. Duke

qenë se Qosja e synon ndërtimin e një historie të letërsisë në të gjithë strukturën e

qenësishme të saj, është e kuptueshme që në zanafillë të nisë me mitet si tregues të një

bote të gjallë psikologjike e mendësie identifikuese të kombit, qenies së tij shpirtërore

dhe letërsisë si formë e veprimtarisë shpirtërore në të cilën miti luan rol thelbësor.

Vlerësuar për nga shkalla e rëndësisë Qosja ndien të nevojshme të zbulojë origjinën e

miteve romantike shqiptare, funksionin dhe raportet e tyre me historinë. Gjithashtu i

heton në raport me letërsinë evropiane duke sjellë ndryshimet dhe zhvillimin e një

praktike e cila rezulton unike si premisë për studimin e tërësishëm të letërsisë.

Në kontekst të përgjithshëm, studiuesi konstaton që romantikët shqiptarë kanë krijuar

mitet e veta në funksion të qëllimit të letërsisë që shkruajnë639

(model i ofruar nga

shkrimtarë të të gjitha kohërave), element i cili bën dallimin mes romantikëve

evropianë dhe atyre shqiptarë.640

Hetimi i procedesë së krijimit të miteve, 641

kontekstit në cilin krijohen dhe domosdoshmërinë e krijimit të tyre, 642

termit që i

639

Qosja konstaton se ato janë pjesë e së shkuarës të lavdishme historike të shqiptarëve dhe me anë të

tyre kërkojnë të ndikojnë në vetëdijen dhe forcimin e krenarisë kombëtare e dashurisë për atdheun. 640

Thekson që romantikët evropianë ktheheshin pas tek e kaluara për t‟iu shmangur aktualitetit historik

dhe shoqëror, romantikët shqiptarë me qëllim që të përvijojnë interesimet për aktualitetin; të gjallërojnë

shpirtërisht bashkëkohësit duke u përgatitur për luftën vendimtare kundër sundimit të huaj

disashekullor, f. 185 641

Për të shfrytëzuar më mirë të kaluarën, argumenton Qosja, romantikët janë të detyruar të pajisen me

njohuri sa më të gjera kryesisht historike. Pranon që romantikët shqiptarë nuk janë vetëm krijues, u

shëmbëllejnë artistëve të njohur të Rilindjes evropiane, veprojnë në fusha të ndryshme të krijimtarisë,

për shkak se edhe koha në të cilën jetojnë e nxit gjithanshmërinë e tyre vepruese (f. 186). 642

Si intelektualë të një populli pa institucione të rregullta të arsimit, shkencës të kulturës dhe me pak

intelektualë, shpeshherë e shndërrojnë fjalën artistike në mjet të përhapjes së arsimit, dijes etj. Në rastet

180

mbulon ato,643

janë objekt studimi për Qosjen. Gjithashtu studiuesi identifikon tipat e

miteve si: miti pellazgjik, miti i fytyrave historike, miti i virtyteve, miti i heroizmit,

miti i bukurisë fizike, miti i urtësisë, miti i gruas ideale, miti i atdheut parajsë etj. Ky

klasifikim i realizuar në bazë të tipologjisë së imazheve të Frye-së, 644

shoqërohet nga

shpjegimi mbi specifikën e tyre: mitet shqiptare shërbejnë si modele për të cilat

realiteti shqiptar i atëhershëm kishte shumë nevojë.

Për secilin prej miteve studiuesi shpjegon arsyen e krijimit, prandaj në pjesën më të

madhe ato lidhen më kontekstet shoqërore - historike, 645

dhe plotësojnë kuptimet e

njëri-tjetrit. Duke qenë se i përcakton si mite të krijuara rishtazi, studiuesi nuk mund

të sjellë në vëmendje të lexuesit forma të ndryshme të mitit, të flasë mbi origjinalitetin

e tij, por shpjegon mënyrën e procedesë nga shkrimtarë të ndryshëm në elementet

përmbajtësore dhe evidenton mjetet teknike, të cilat përdoren si tregues simbolikë të

mitit.

Për mitin e figurave historike, Qosja konstaton se ky mit vjen si nevojë e një konteksti

historik, të cilit nuk i mjafton vetëm përcaktimi i origjinës së kombit, por ka të

domosdoshme të vërtetojë ekzistencën e modeleve të tij përfaqësuese646

në kohë të

ndryshme (përforcimit të mitit e figurave të njohura qoftë të kohëve të hershme, qoftë

edhe të kohëve më të vonshme.647

) Përdorimi i shpeshtë i këtij miti, do t‟i sjellë

më të shpeshta pranojnë të jenë artistë e shkencëtarë, publicistë, gazetarë, poetë etj. vetëm që të gjejnë

rrugën më të mirë për të depërtuar në zemrat e lexuesve. Në këtë periudhë gjen Qosja fillimet e

lulëzimit të gazetarisë dhe publicistikës shqiptare. Është i mendimit që, për kohën e tyre, romantikët

janë krijues me formim universal.Pranon që shkrimtarët kanë formim të mirë historik, nga merr hov

zhvillimi i historiografisë shqiptare, i sheh mjaftueshëm të përgatitur të shkruajnë historinë e popullit të

tyre. “Është e kuptueshme, pohon Qosja, pse brenda tridhjetë viteve të fundit të shekullit të kaluar janë

shkruar, janë përkthyer ose janë përshtatur prej romantikëve disa vepra historike mbi shqiptarët ose mbi

shëmbëlltyrat të mëdha të historisë së tij.”Flet mbi karakterin e veprave të shkruara edhe pse qëllimi i

tyre është tërësisht shkencor, e lidh letrarizimin e historisë shqiptare me faktin se dëshirojnë ta

popullarizojnë më lehtë të kaluarën e popullit të vet, qoftë ndër lexuesit shqiptarë, qoftë ndër lexuesit e

huaj. Është i mendimit që, lidhur me këto kushte, mitet e së shkuarës në letërsinë romantike

kushtëzohen nga situata historike ndërkombëtare e shqiptarëve, në njërën anë, dhe domosdoshmëria e

luftës, në anën tjetër. 643

Të bën përshtypje këndvështrimi që ka Qosja, i cili e studion dukurinë nga origjina e saj lidhur

ngushtë me kontekstin historik dhe kushtet në të cilin zhvillohet, si dhe termi i lidhur ngushtë me këto

kushte. 644

Northrop Frye, Anatomi of Criticism, Four essays, 2000, f. 161. 645

Konstaton që miti pellazgjik e përshkon gjithë letërsinë e romantizmit shqiptar. Pohon që edhe këtë

mit në letërsinë romantike e kushtëzon situata politike dhe historike e popullit shqiptar në shek. XIX,

prandaj ndiejnë nevojën të merren me të shkuarën e shqiptarëve dhe të krijojnë mitin pellazg. Poetët

duke e marrë me të për të shpjeguar përgjithmonë origjinën pellazge të shqiptarëve, i japin të drejtë

vetes ta forcojnë dhe ta zbukurojnë me gjuhën e tyre. Të gjithë poetët, publicistët dhe shkencëtarët e

romantizmit i përvetësojnë pohimet mbi origjinën pellazge të shqiptarëve për shkak se përmes tyre

supozojnë t‟i gjejnë mbështetje më reale mitit të origjinës së shqiptarëve. Nuk është e çuditshme pse të

gjitha argumentet –historike, gjuhësore etj. inkuadrohen në gjuhën e tyre poetike panegjirike, që

ndërton modelin në të vërtetë mitin e origjinës së lashtë, fisnike të shqiptarëve. 646

Qosja u referohet figurave të Pirros, Aleksandrit të Maqedonisë, Skënderbeut dhe luftëtarëve të

kryengritjeve kundër turqve- si fytyra e historisë së re. Duke i konsideruar paraardhës të vetë Pirron

dhe Aleksandrin e Maqedonisë, romantikët, konstaton Qosja, e shohin të arsyeshme t‟ua shqiptarizojnë

edhe emrat ose t‟i përkëdhelin ashtu sikundër ka të drejtë njeriu të përkëdhelë të afërmin e vet, f. 203. 647

Skënderbeu me luftërat e tij, përmbajtje tematike e përhershme e letërsisë sonë romantike.

Konstaton se miti i tij bëhet mjet i fuqishëm moral, ideologjik dhe politik i përpjekjeve kulturore për

181

romantizmit shabllone të caktuara stilistike, që përsëriten nga njëri autor te tjetri, nga

një gjini letrare në tjetrën etj. Gjuha në të cilën realizohet ky mit është e njëjtë me

mitin të virtyteve etnike: gjuhë e lavdërimeve të heronjve, posaçërisht e virtyteve

shpirtërore dhe fizike.648

Studiuesi dallon edhe mitin e virtyteve etnike të shqiptarëve,

virtyte të cilat jo rrallë shfaqen të himnizuara dhe të hiperbolizuara deri në absurd, 649

mitin e trimërisë si cilësi e trashëguar etj. Mite të tilla për Qosjen ekzistojnë edhe në

letërsitë romantike të popujve të tjerë evropianë, por në ndryshim prej tyre, romantikët

shqiptarë janë mbështetur më tepër në letërsinë popullore, sidomos në atë pjesë të saj

në të cilën këndohen trimëria, aftësitë luftarake të kombit. Bashkëngjitur me këto mite

ai evidenton edhe mitin e bukurisë fizike, mitin e urtësisë, mitin e gruas ideale, mitin e

atdheut parajsë650

etj., si përfaqësuese të cilësive të shqiptarëve, funksioni i të cilëve

mbetet ai me karakter shoqëror më shumë sesa estetik.

Në kontekstin historik të zhvillimit të letërsisë dhe të fazave nëpër të cilat kalon

letërsia romantike Qosja dallon edhe periudhën kur nis çintegrimi i këtyre miteve. Në

analizën që ai bën, shquan faktin se këto mite i bashkon “një valle ideore dhe stilistike

e përbashkët”e përpos shtrirjes fizike në kohë, ai pohon që gradualisht prania e tyre

në krijimtarinë e shkrimtarëve dhe publicistëve në dhjetëvjetëshin e fundit të shekullit

të kaluar rrallohet e gërshetohet me elemente të dukshme të realizmit dhe të një

qëndrimi objektiv ndaj historisë kombëtare. Edhe pse vëren nota të qëndrimeve kritike

ndaj tyre, Qosja pohon që ato mbeten në raporte inferiore kundrejt idealizimit dhe

hiperbolizimit si karakteristika tipike të romantizmit.651

Përsa i përket të rolit, domethënies dhe qëllimit të krijimit që kanë këto mite në

letërsinë romantike shqiptare, kundrejt raportit me mitet në letërsitë romantike simotra

europiane, studiuesi specifikon arsyen e krijimit të tyre652

. Për Qosen idealizimi i

tepruar i historisë, poetizimi i saj nën kushtin e shtrembërimit të të dhënave autentike,

mungesa e vrojtimit të saj realist, kritik e objektiv që dëshmohet përmes gjuhës

panegjirike, janë të meta kryesore të filozofisë së tyre historike.

E gjithë krijimtaria poetike bazuar në mitet romantike, përcaktohet prej studiuesit, më

tepër si publicistikë propagandistike e shkruar në vargje sesa poezi e vërtetë. Duke

evidentuar ngjashmërinë në shprehje, trajtesë, tematikë, mendim, ndjeshmëri, fillime e

përfundime të njëjta, krahasime, epitete, apostrofa, personifikime, gjuhë retorike,

formimin e shtetit të pavarur shqiptar. Këtë mitizim e argumenton si synim të romantikëve për ta vënë

Europën në pozitë për faktin që nuk tregon konsideratë të caktuar ndaj një populli që kishte mbrojtur

qytetërimin perëndimor prej pushtimeve osmane. Vend të veçantë, konstaton Qosja, zënë edhe figura të

ushtrisë osmane, apo edhe luftëtarë shqiptarë që kanë marrë pjesë në kryengritjen greke. I referohet

këtu: vezirëve më të mëdhenj të Perandorisë Osmane: Ahmet Pasha, Sinan Pasha, Lufti Pasha etj., apo

heronjve shqiptarë që kanë marrë pjesë në kryengritjen greke: Kristo dhe Marko Boçari, Kiço, Kosta,

Foto Xhavella me të atin Odiseun etj., f. 207. 648

F. 207. 649

F. 208. 650

Miti i gruas ideale dhe miti i atdheut parajsë, janë forma të identifikuara në veprën e Frye-së,

Anatomia e kritikës, f. 234. 651

F. 215. 652

Si arsye të tillë shquan forcimin e krenarisë kombëtare dhe përgatitjen shpirtërore e morale të

shqiptarëve për realizimin e të drejtave kombëtare

182

Qosja konstaton se kjo dukuri sjell formalizmin e imagjinatës patriotike romantike.

Për këtë arsye poezia e kohës është skematike e klisheve që afrohet shumë me

publicistikën, pa vlerën e saj artistike, kurse publicistikën e afron me mitin – duke e

lënë pa vlerën e saj shkencore.653

Prandaj për të këtë arsye ai pranon: “Pas

patriotizmit objektiv kritik që karakterizon kulturën moderne pasromantike, edhe etosi

romantik me gjuhën panegjirike është etos patriarkal, në të vërtetë anakronik, që

ngurtëson idetë, mendimin dhe ndjeshmërinë. Në qoftë se teksti letrar mund të

cilësohet si vlerë vetëm në saje të vlerës së tij artistike, është e kuptueshme pse poezia

jonë e miteve romantike duket aq e vjetruar, në të vërtetë aq e tejkaluar edhe me

etikën, edhe me estetikën e saj.

Përpos kësaj ai nuk mohon praninë edhe të poezive romantike me këtë përmbajtje

tematike që kanë vlerë të lartë estetike dhe artistike, por është i mendimit se: “vlerën e

dobët të këtyre poezive e kushtëzon funksionalizimi i tyre, që më së qarti dëshmohet

përmes gjuhës zbukuruese, panegjirike,654

skematike plot shtampa me të cilën

krijohen.655

1.2 Tipologji të gjinive

Tipologjia e gjinive është një nga klasifikimet që i krijon mundësi studiuesit të

zbulojë parimet estetike romantike. Klasifikimi i tyre realizohet në bazë të lëndës dhe

formës. Letërsia e romantizmit- konstaton ai- jo vetëm se do të krijohet në të tri

gjinitë- të poezisë lirike, të poezisë epike dhe, rrallë e tek të dramës, por do të formojë

edhe lloje e tipa që përpara as nuk kishin qenë të njohur.656

Në këtë praktikë shquan

si risi tejkalimin: e kufijve të llojeve letrare, përparësisë hierarkike a të pastërtisë

tipologjike dhe në disa raste të vetë gjinisë. Në klasifikimin në bazë të lëndës

studiuesi përcakton këto tipa poezish: Poezia atdhetare, 657

Poezia e dashurisë, 658

653

Përpos kësaj, karakterizohen nga vlera etike, kulturore dhe, për kohën kur janë krijuar, ato luajtën një

rol të caktuar në vetëdijesimin kombëtar të shqiptarëve në asaj kohe. Qosja është i ndërgjegjshëm që

duke pasur këto vlera dhe duke e krijuar për qëllime të tilla ajo kurrsesi nuk mund të kënaqë ndjenjën

dhe vetëdijen e sotme të emancipuar intelektuale. 654

Shënim. Në lidhje me stilin panegjirik Qosja citon, sipas historianit Robert Kurcius, në veprën e tij

“Letërsia evropiane dhe Mesjeta latine” stilin që e kushtëzojnë dhe tema e lavdërimit të heronjve dhe

të sundimtarëve, tema e virtyteve fizike dhe shpirtërore, tema e visores ideale- në të vërtetë është

pasojë e drejtpërdrejtë e idealizimit të historisë kombëtare, të origjinës së lashtë, të figurave historike,

të virtyteve etnike, të bukurive dhe të pasurive të atdheut në letërsinë tonë romantike. 655

F. 218. 656

Po aty, f. 220. 657

E përdorur për qëllime të njohura, si: zgjimi i vetëdijes kombëtare, forcimi i atdhedashurisë etj., e

cila në rastet më të mëdha për Qosen është e dobët, me frymë moralizuese e didaktike, e karakterizuar

nga patosi emocional, retorizmi gjuhësor dhe skematik. E sheh si përmbushje psikologjike të

romantikëve ku gjen shprehje sa arti, po ashtu edhe ideologjia dhe politika. 658

Zë vend kryesor, në ndryshim nga e para është më asociative, kuptimisht më universale, në një nivel

më të shquar artistik, ku mbizotërojnë ambicie të forta letrare dhe është realizim i një vetëdijeje më të

fortë artistike. Lëvrohet kryesisht prej gjithë shkrimtarëve romantikë pa u ndier e kushtëzuar prej

183

Poezia meditative, 659

Poezia fetare, 660

Poezia didaktike, 661

Poezia sociale, 662

Poezia

përshkruese.663

Në tipologjinë e lirikës, studiuesi shquan këto forma:

Tingëllima, 664

Odja, 665

Himni, 666

Marshi, 667

Ditirambi, 668

Poezia profeci, 669

Poezia

ëndërr, 670

Poezia lutje, 671

Epistola, 672

Poezia bisedë, 673

Poezia e dramatizuar, 674

poezisë patriotike. Shfaq karakteristikat tipike të romantizmit, si: ndjenja e pakënaqësisë, dhembja e

përsëritur, njëjtësimi me gjithësinë etj. 659

Zë gjithashtu një vend të rëndësishëm për Qosen. Shfaqet më tepër në kuadër të përmbajtjeve të

tjera: poezi e dashurisë, e natyrës, fetare, e më rrallë si poezi e pastër filozofike. Rëndësia e saj qëndron

në faktin se realizohen në trajta të ndryshme dhe pasurojnë shkallën e tipave dhe të formës së poezisë

lirike. 660

Të cilën e sheh si formë të poezisë meditative, por që e vlerëson si të vjetruar në kushtet e kulturës

moderne të kohës. 661

E sheh si lloj që është qëllim në vetvete në romantizmin shqiptar, pasi iluminizmi, moralizmi dhe

didaktizmi në romantizmin shqiptar synojnë të ngrihen në nivel parimi krijues. Shquan edhe atë lloj

poezie ku qëllimi i autorit është që të mësojë t‟i sjellë njohuri të caktuara, kryesisht morale dhe

patriotike lexuesit të tij. 662

Më e rrallë se pararendëset, fillon të lëvrohet më shumë në fund të shek. XIX, kur nisin në kontekstin

historik të depërtojnë shtresa të reja shoqërore e shkrimtarë që, me synimet tematike dhe me thënien

poetike, iu larguan estetikës romantike, f. 233. 663

Praktikë e cila shihet nga Qosja si pjesë e brendashkruar e poezisë patriotike, apo asaj të dashurisë,

poemës lirike, e poemës epike-lirike, të këngës epike etj. dhe që shpreh tendencë të shndërrohet në

poezi meditative, simbolike, alegorike. Poezia e pastër përshkruese afirmohet në fund të romantizmit. 664

Një prej formave tradicionale që kultivohet në romantizmin, është e rezervuar për tema ndaj të cilave

poeti herët më të shpeshta ka qëndrim të veçantë respekti. 665

Formë poetike që i përgjigjet posaçërisht disponimit, ndjeshmërisë dhe historizmit të romantizmit

shqiptar. Lëvrohet nga shumë shkrimtarë, dhe në pjesë të konsiderueshme futen disponime që nuk janë

karakteristikë për oden duke modifikuar llojin e saj tradicional, duke ia përshtatur ndjeshmërisë dhe

nevojave të reja të kohës në të cilën jetojnë. Për këtë arsye, argumenton Qosja, ndonjëherë i afrohet

himnit, sikurse brenda së njëjtës poezi mund të gjenden strofa tipike për oden dhe strofa tipike për

himnin. 666

Është një prej llojeve tipike për romantizmin shqiptar, si formë poetike e njëkohësisht disponim që

përshkon shpesh edhe poezitë e formave të tjera, pra është emocion. Gjendet në mënyrë fragmentare në

poemat epiko-lirike, në këngët epike dhe madje në format e mëdha që duan të jenë epope, fragmente që

janë himne të vërteta të virtyteve të kombit, bukurive të atdheut, ngjarjeve historike etj. Përmbajtja

patriotike e romantizmit dhe forma e realizimit poetik përmes himnit janë në lidhje, të kushtëzuara

reciprokisht: përmbajtjes patriotike aq të ethshme i përgjigjet himni, kurse himnit i përgjigjet patosi i

saj. Ka raste kur përshkohet edhe nga toni elegjiak. Qosja i referohet poezisë “O moj Shqipni” të

Pashko Vasës që mund të konsiderohet edhe himn edhe elegji, sepse sintetizon disponime të ndryshme

pothuaj të kundërta, f. 238. 667

Është prezent mes formave të tjera, si disponim i hapur luftarak. 668

Shkruhet në atë kohë si një prej formave të rralla poetike të romantizmit, ku shpesh ngrihen në

nivelin e një domethënieje universale. Shquhet ditirambi i kohëve më të vona si më realist e më pak

solemn. Qosja u referohet dy formave të shfaqjes së ditirambit, atij klasik në krijimtarinë e Naim

Frashërit, dhe formës së ditirambit e lëvruar prej Asdrenit me një disponim të ri më realist, më pak

solemn, që dëshmon thellimin e procesit të çintegrimit të romantizmit në kohën kur shkruhet dhe

botohet ai, f. 241. 669

E sheh si një formë të poezisë të realizuar prej besimit në të ardhmen apo shqetësimeve dhe vuajtjeve

intime. Ajo shfaqet në formë tërësore apo fragmentare. Poezia e N. Frashërit “Shpreh”, “Vaji i

bylbylit”, f. 242. 670

Është një formë e veçantë, e pavarur, që i përgjigjet ndjeshmërisë së romantikut, botës së tij të

shqetësuar, tensionit emocional dhe mendor në të cilin mendon ai. Ëndrra romantike është realizim

imagjinar i njeriut të tëhuajtur, shfrytëzohet prej poetëve për motive pak a shumë të ndryshme e

funksione të ndryshme gjithashtu.

184

Poezia portret, 675

Elegjia676

Vajtimi677

Satira, 678

Epigrami, 679

Balada. Ky klasifikimi

që bën Qosja ka një organizim konceptual të natyrshëm, nga format më të lëvruara e

të pastra, deri te format më pak të lëvruara, të cilat shfaqen në mënyrë të ndërmjetme

si lloj më vete ose jo. Integrimi në mënyrë të natyrshme dhe fragmentar i llojeve të

ndryshme brenda njeri-tjetrit, i përshtatur fillimisht si nevojë e kërkesës shpirtërore të

një mendësie të ndryshuar nga shumë faktorë si të jashtëm, ashtu edhe brenda vetë

letërsisë (formave të saj në evolucion), çon në mënyrë organike dhe të logjikshme në

shterimin e formave tipike romantike drejt depërtimit të një strukture të re letrare

(realizmit), e cila gradualisht paralajmëron çintegrimin e romantizmit si formacion

letrar.

671

Solli krijimin e një tipi të ri, është një formë e veçantë e lirikës që mendimin e emocionuar e ngre në

nivelin e një dinjiteti specifik, thuajse meditativ. Poezia e N. Frashërit “Falja”, e Asdrenit “Lutja e të

përhumburit”, f. 244. 672

Lëvrohet kryesisht nga poetët e Veriut, Qosja e përcakton si përmbushje e tensionit emocional, e

dëshirës së dërguesit të letrës poetike që të zvogëlojë largesën mes tij dhe personit të cilit ia dërgon atë.

Për më tepër bën dallimin me poezinë antike dhe funksionin që ajo merr në letërsinë romantike

shqiptare duke iu drejtuar vetëm personit të dashur duke e cenuar vetvetiu këtë largesë. Ajo thyen

kështu censurën e komunikimit. Një ndryshim i këtillë ndërmjet marrëdhënieve të dërguesit dhe

marrësit të kohës antike dhe të kohës romantike sjell ndryshime edhe në strukturën e mjetit poetik të

komunikimit të tyre: epistolës. Nuk është e rastit, pohon Qosja, që epistola shfaqet nga fundi i

romantizmit, kur tensioni i tij ishte i lartë. 673

Formë interesante për të komunikuar në afërsi. Në këto poezi kuvendimi bëhet parim krijues dhe

përcakton plotësisht kompozicionin e tyre. Kompozicioni ka këtë strukturë: parashtrimi- biseda e

ndërprerë me rrëfimin e subjektit lirik- përmbyllja. Këtu bëhet fjalë jo për dialog mes subjektit poetik

dhe objektit, është fjala për një vetërrëfim specifik, me karakter lirik dhe tregimtar njëkohësisht. 674

Është poezi në formën e bisedës, e cila s‟është gjë tjetër veç një ngushtim i veçantë i parimit krijues

dramatik në poezinë lirike. 675

Është prirja e portretizimit fizik dhe psikologjik të të tjerëve e në disa raste edhe i vetvetes. Në të

gjitha rastet hiqen vijat fizike, morale, psikologjike të subjektit të portretizuar, tregojnë qëndrim

emocional ndaj tij, përshkohen prej dashurisë së papërmbajtur ose urrejtjes. Gjendet edhe në mënyrë

fragmentare brenda poemave epiko-lirike, por në këtë rast s‟mund të jetë tip i veçantë lirik, por i

shërben një tërësie të madhe. 676

Është një prej formave më të shpeshta, shkruajnë pothuajse të gjithë romantikët. Shkruhet elegji si

me disponim vetjak, ashtu edhe me karakter atdhetar. Shfaqet edhe në mënyrë fragmentare brenda

poezisë, poemës, epopesë, por mund të jetë edhe element trajtëformues i poezisë në tërësi. 677

Është elegjia, me dhembje të shtuara, me motiv konkret. Qosja bën dallimin këtu mes elegjisë dhe

vajtimit. Ai e përkufizon elegjinë si formë të dhembjes, kurse vajtimi si formë e pikëllimit. Realizohet

në rrafshe të ndryshme të procedimit poetik, f. 250. 678

Përcaktohet nga Qosja si një prej llojeve më të vonuara, shkruhet nga shkrimtarët e brezit të fundit,

kur vrojtimi i hollësishëm i zë vendin artit të përgjithshëm romantik. Në të gërshetohen pamje

mitologjike, folklorike, historike, realiste- aktuale, kurse toni satirik herë është i përmbajtur e herë i më

i shquar. 679

Gjithashtu lëvrohet në romantizëm. Për shkak se përmbyllja është e dhimbshme ajo shquhet për

theks të fortë lirik, i cili kalon në sentimentalizëm, pasi subjekti lirik e lehtëson një ndërtim të tillë,

gjithashtu balada shpreh prirjen interesante të prozës së kësaj kohe, që më vonë do të shquajë akoma

më tepër sentimentalizmin. Balada romantike shqipe krijohet mbi dashurinë në kuptimin e gjerë, edhe

mbi dashurinë prindërore, e me raste edhe mbi motive sociale. Depërtimi i satirës, në njërën anë, dhe i

baladës, në anën tjetër, në poezinë romantike në fund të shekullit XX e dëshmon kthimin shkallëzor të

interesimit të poetëve edhe drejt formave më të gjera letrare. Nuk është e çuditshme, pohon Qosja, pse

në këtë kohë fillojnë të krijohen më tepër edhe tipa të përbërë të epikës, ku sintetizohen epizmi dhe

lirizmi në njërën anë dhe lloje pak a shumë të ndryshëm të prozës letrare në anën tjetër. Në këtë mënyrë

disa prej llojeve dhe tipave lirikë shfaqen në fund të shekullit të kaluar dhe në fillim të shekullit tonë

tregojnë tendencë shpeshtimi si formë e ligjërimit lirik e dëshmojnë depërtimin e strukturës realiste në

sistemin e stilit romantik një nga format e lëvruara në romantizëm.

185

Në tipologjinë e epikës, studiuesi e përqendron vëmendjen në gjininë epike si një prej

gjinive më të rëndësishme si me sasinë, ashtu edhe me cilësinë. E lëvruar herët, që me

fillimet e krijimtarisë së De Radës, poezia epike realizon tipa dhe forma të reja, të

cilat shpesh demonstrojnë karakterin e paqëndrueshëm tipologjik, duke krijuar forma

kalimtare ndërmjet lirikës dhe epikës: liriko-epike/ epiko-lirike ku kemi mbizotërime

të lirikës tek e para dhe të epikës tek e dyta.

Ndër llojet kryesore të tyre shquan:

poemën lirike si forma në të cilën krijojnë më së shumti poetët shqiptarë;680

poemën

përshkruese-idilike të cilën e klasifikon si një formë specifike të poemës romantike;681

këngën epike, e cila përcaktohet nga studiuesi si një formë karakteristike e

romantizmit, sepse i përgjigjet prirjes rrëfimtare romantike, mbart një trajtë rrëfimtare

të moderuar dhe nuk tenton ta shndërrojë në prozë;682

poemën liriko-epike, e cila hyn

në grupin e poemave të gjata edhe pse kufiri mes poemës liriko-epike dhe këngës

epike është gati i padukshëm. Për Qosen, elementi dramatik që është i pranishëm në

to, bën dallimin më të dukshëm.683

Poema heroike, e quajtur ndryshe epiko-lirike, është përcaktuar nga Qosja si forma

kryesore e epikës romantike shqiptare, me përmbajtje të larmishme dhe mbizotërim të

elementit heroik684

.

680

Kjo formë, pohon Qosja, karakterizohet nga karakteristika të ndryshme nga format më të gjera epike

në të cilën mbizotëron tregimi, që bazohen në ngjarje, në rrëfimin e historisë apo të gojëdhënës, që

individualizojnë personazhin si bartës të ngjarjes. Këto poema janë shpërthime lirike në të cilat tregimi

është vetëm ind, diku-diku posa i diktuar në të cilin qëndron lirizmi. Të shpeshtën e herëve janë më të

shkurtra se këngët epike apo poemat epiko-lirike. Subjekti lirik këtu nuk rrëfen, por rrëfehet (veta I).

Për këtë arsye Qosja është i mendimit që poemat lirike mund të trajtohen sa në kuadër të lirikës, ashtu

edhe në të epikës. Është i mendimit që në drejtim të kompozicionit ato shfaqen kompakte ose

fragmentare. Sjell shembuj të poemave fragmentare dhe pranon që ky tip i poemës lirike në

romantizmin shqiptar e ka shtresën fabulare aq të zbutur, saqë pjesët e saj përbërëse mund të qëndrojnë

plotësisht të pavarura si poezi lirike. Pranon vlerën e plotë artistike të tyre. U referohet poetëve: Anton

Santori, Zef Serembe, Ndre Mjeda, Naim Frashëri, Petro Nini Luarasi, Asdreni etj., f.256. 681

Shënim. Përcaktohet si poemë e shkruar nën ndikimin e racionalizmit antik poetik, pavarësisht kësaj

mbart cilësi tipike të imagjinatës romantike. Përmbajtja e poemave lirike të romantizmit shqiptar kap

një shkallë relativisht të gjerë dhe realizohet nëpër forma të ndryshme të tipit të poemës lirike:

patriotike, filozofike, erotike, idilike, përshkruese. I referohet Bagëti e Bujqësia të N. Frashërit, e cila

është bazuar në dy tema. 682

E përcakton në trajtë më të dukshme si formë të rrëfimit epik. Në romantizmin shqiptar kënga epike

zëvendëson tregimin, jo me shumë ngjarje, por e ngarkuar me emocion, pa u larguar nga vija themelore

e vetme e fabulës. Sjell në vëmendje ndryshimin që ekziston mes poemave epiko-lirike dhe këngëve

epike e sidomos poemave lirike, me rrëfimin e dendur, vijëdrejtë dhe me ngjarje të qëndrueshme që

përshkohet nga shpërthime lirike. Shquhet epërsia tregimtare. 683

Shënim. Qosja e vë në diskutim dallimin mes këtyre elementeve kur thotë: sesa janë të

paqëndrueshme këto forma të epikës në romantizmin shqiptar e sidomos në romantizmin arbëresh

tregojnë edhe elementet dramatike si fjala vjen në këngët dhe poemat e Jeronim de Radës, në të cilat

personazhi, subjekti lirik a epik jo rrallë vihet në pozitën e personazhit, në këtë mes të subjektit

dramatik, domethënë gjendet në pozitë dialogu, më shpesh sesa monologu, në disa raste të tjera,

ndërkaq poeti fut edhe korin. Në këtë mënyrë në këngët apo poemat e tij mbizotëron procedimi

dramatik që më rrallë është vetëm shprehës i jashtëm folklorik e më shpesh është çështje e dramatikës

së brendshme, f. 258. 684

Qosja klasifikon si të tilla: “Skënderbeu i pafat”, “Kënga e Sprasme e Balës”, “Mbi malin e

Trantafileve”, “Te dheu i huaj”, “Shpata e Skënderbeut ndë Dibrët poshtë”. Poemat epiko-lirike të De

Radës, Gavril Darës i Riu, Francesko Krispi Galvianos i japin hapësirë elementit lirik, ndërsa ato të Zef

186

Ndër poemat ku mbizotëron epizmi Qosja dallon “Lahuta e Malcis” e Fishtës, si

epope heroike mitologjike-historike, “Histori e Skënderbeut” e N. Frashërit, si epope

heroike-historike, dhe “Qerbelaja”, si epope fetare. Për klasifikimin e tyre mbështetet

në karakteristikat që përfshin nocioni i epopesë klasike, në përmbajtjen tematike, në

teknikat e rrëfimit etj.685

Mbizotërimin e epizmit në periudhën e fundit të romantizmit

e sheh të lidhur me faktorë jashtëtekstorë si konteksti historik i kohës686

dhe

kontekstin letrar në të cilin temat historike, legjendare, mitologjike (pavarësisht prej

llojit) janë të preferueshme687

.

Gërshetimi i epizmit me lirizmin shquhet nga studiuesi si dukuri, që e bën të

dallueshme formën epike në romantizmin shqiptar. I gjithë hulumtimi i tij kalon

përmes një analize të detajuar mbi llojet, tipat, format, faktorët që kanë ndikuar dhe

mënyrën si janë realizuar. Ndër elementet me të cilët realizohet kjo dukuri thekson

vetërrëfimin e personazheve si thyerjen e parë të parimeve epike; mosrespektimin e

distancës epike, si pjesë e disponimit shpirtëror të vetë romantikëve, 688

mungesën e

vullnetit të tyre për të qenë vëzhgues asnjanës të ngjarjeve, bëmave të heronjve siç

ishin krijuesit e mëdhenj të epopeve. Pra ai shquan një prirje të epizmit për t‟u

çintegruar në forma të tjera tregimtare në të cilat ngjarja e pasur, e degëzuar, tregimi

nuk janë elemente themelore të strukturës si veçori specifike e romantizmit shqiptar.

Ashtu si te lirika Qosja zhvillimin e formave letrare ia njeh si atribut kontekstit

historik, si pjesë e mendësisë, përjetimit dhe nevojës për të shprehur pasurinë

shpirtërore. Kjo dukuri në fund të periudhës historike shihet prej studiuesit si tendencë

e brendshme dhe e natyrshme e letërsisë për të rendur drejt formave të mëdha, me

depërtimin e shikimeve dhe ndjeshmërisë realiste, të cilat mbështetur edhe në përvojat

Skiroit apo të Binard Bilotës e kanë më të ngushtë këtë hapësirë. Ndër shkrimtarët që i lëvrojnë ato

Qosja bën një dallim mes tyre, ata të cilët i lëshojnë hapësirë mjaft të gjerë elementit lirik dhe të tjerë

që këtë hapësirë e kanë më të ngushtë. Si veçori specifike Qosja dallon kohën dhe hapësirën, të cilat

luajnë një rol të rëndësishëm në strukturën epike, element ky që nuk shquhet në këngën epike apo

poemën lirike. Karakterizohet nga tematika historike, e cila bëhet element vendimtar në përcaktimin e

disponimit dhe stilit të saj hiperbolizues kombëtar. Varësisht prej mbizotërimit të elementit lirik apo

epik ajo mund t‟i afrohet poemës liriko-epike apo epopesë. Epizmi mbizotëron kryesisht në etapën e

dytë të romantizmit, f. 259. 685

Pavarësisht se përmbajnë elemente të reja, rrëfejnë të shkuarën, kanë përmbajtje tematike historike,

mitologjike, folklorike, përjetësojnë bëmat e atyre që vërtetë kanë jetuar etj. Zhvillojnë tregimin mes

shmangieve fabulare, realizojnë fabulën mes dialogëve të drejtpërdrejtë apo të rrëfyer, i kushtojnë

rëndësi përshkrimit të mjedisit natyror, përmbajnë parashtrimin klasik të epopesë, f. 260. 686

Shënim. Lëvizja e Rilindjes Kombëtare karakterizohet nga përpjekjet për forcimin e vetëdijes dhe të

unitetit kombëtar, shquarjen e ndjenjës heroike, e cila përshkon të gjitha sferat e aktivitetit shpirtëror

dhe shoqëror të shqiptarëve, f. 261. 687

Faktorët kryesorë që e favorizojnë epopenë janë: historizmi, folklorizmi, mitizimi romantik i shfaqur

si evokim i traditës, trajtimi i ngjarjeve të mëdha kombëtare, përpjekja për përjetësimin e figurave

historike, shfrytëzimi si burim lënde - historinë, mitin dhe gojëdhënën, sepse i shërbejnë romantizmit si

ideologji kombëtare. Evokimi dhe krijimi i botës epike, sepse përmes modeleve historike përforcojnë

idealin çlirimtar për luftën e tyre të drejtë etj. Historia, gojëdhëna, mitologjia u sjell atyre mundësinë që

idenë, botëkuptimin, ndjeshmërinë e tyre t‟i realizojnë sikundër ndiejnë, imagjinojnë. Konteksti

jashtëtekstor nxit krijimin e llojit epik. 688

Romantikët shqiptarë, sipas Qosjes, pranojnë të identifikohen me të kaluarën me të vetmin kusht që

asaj t‟i japin format, pamjet, ndjesitë, përsiatjet, gjykimin e arsyes, lirizmin e tyre individual, duke

shkurtuar në mënyrë të vetëdijshme distancën epike, arrijnë në sintezën e lirizmit me epizmin specifik,

e veçantë dhe e dallueshme e romantizmit shqiptar dhe atij europian, f. 263.

187

e shkrimtarëve, i çelin rrugën dramës, tregimit, novelës dhe romanit duke

paralajmëruar zëvendësim të formave.

Në tipologjinë e prozës, prozës letrare-shkencore dhe të dramës, studiuesi sjell në

vëmendje argumentin e parashtruar mbi mbizotërimin e lirizmit, ndjenjës dhe të

patosit të shprehjes gjuhësore në romantizmin shqiptar si pasojë e shumë faktorëve.

Proza me vlerë modeste artistike, është prirje e shkrimtarëve për të trajtuar një lëndë

të re, problematikë të re ndonëse e vonuar.

Ndër llojet e saj shquan:

Romanin si lloj i madh i prozës, i cili shfaqet si dukuri e rrallë, atëherë kur elementet

e realizmit dhe sentimentalizmit bëhen objekt interesimi për shkrimtarët romantikë.

Në panoramën që ndërton mbi zhvillimin e romanit shqiptar të kohës, ai vë në dukje

përveç karakteristikave689

mungesën e të ashtuquajturës perspektivë historike jetësore

që karakterizon romanet historike të asaj kohe në letërsinë europiane.690

Njeh praninë

e historisë së letrarizuar si baza lëndore përmbajtësore e letërsisë së romantizmit.691

Përsa i përket tregimit, Qosja është i mendimit që këto lloj tekstesh janë të pakta. I

përcakton si tekste ndërmjet publicistikës racionale dhe prozës imagjinare artistike, që

zëvendësojnë novelën dhe tregimin.692

Përveç llojeve të prozës letrare studiuesi, duke qenë se e shpjegon në hyrje të veprës

konceptin e letërsisë në kontekstin e kohës kur zhvillohet romantizmi, klasifikon edhe

lloje të cilat nuk i përkasin mirëfilli letërsisë, por kanë një pozitë të ndërmjetme mes

llojeve letrare-shkencore dhe publicistikës. Kjo për faktin se këto forma(letrare-

shkencore) janë të rëndësishme për analizën e prozës artistike për sa kohë lënda e

secilës prej tyre mund të inkuadrohet në mënyrë të natyrshme brenda prozës artistike.

Ky klasifikim mbështetet në dy qëllime:

- për të ndjekur prejardhjen e prozës artistike me format prozaiste të shprehjes

letrare të kohës, në një kohë kur nuk dalloheshin shkencat në kuptimin e sotëm

të fjalës, e për shkak të depërtimit të mënyrës shkencore të shprehjes;

- për shkak të mungesës së një kufiri të saktë mes veprave shkencore dhe

veprave të prozës artistike.693

689

Studiuesi thekson si të tilla:fabula e dendur me episode të shpeshta, tregim i pasur, vështrimi

patriarkal i jetës dhe historisë, emocioni që anon nga sentimentalizmi në rastet e para dhe nga tragjizmi

fatal në rastet e dyta 690

Është fjala këtu për romanet e Stendalit, të Balzakut apo të Tolstoit, f. 268. 691

Këtë lëndë romantikët e trajtojnë edhe në forma të tjera poetike a shkencore që lëvizin ndërmjet

letërsisë artistike dhe shkencës së historisë, që i takojnë historisë së letrarizuar e që shfaqen në disa

tipa. Numri i veprave të tilla është më i madh se i romaneve. Historia, veprat historike, kryejnë rolin e

enciklopedive kombëtare shkencore artistike. Klasifikon në një tip të veçantë (prozë poetike-

shkencore) veprën e Sami Frashërit “Shqipëria çka qënë ç‟është e ç‟do të bëhet”. F. 270. 692

Duke iu referuar në mënyrë të drejtpërdrejtë gjuhës nocionore që karakterizon artikullin, ato trajtojnë

lëndën që do të maskohej në tregime. Ndërsa shquan faktin se tregimi romantik shkruhet për qëllime

patriotike dhe morale-didaktike. Mes tyre ka edhe nga ato tekste që studiuesi i sheh me domethënie më

të gjerë për shkak të simbolikës së përdorur edhe pse kanë pikënisje fare programatike.

188

Si të tilla kemi:

Fejtonet- i klasifikon si tekste që trajtojnë problematikën historike, etnografike,

folklorike e politike.694

Eseja si lloj që i përgjigjet prirjes së romantizmit për të shtruar

një varg çështjesh të jetës historike, morale, kulturore, fetare, kombëtare me gjuhë

nocionore e shpesh të poetizuar.695

Aforizmi si formë filozofike-artistike pak e

përhapur.696

Ndër format e prozës artistiko-shkencore Qosja klasifikon edhe ligjëratën

e cila është e përmbajtjeve të ndryshme: politike, historike, etike, folklorike etj.

Fillimet e kritikës letrare studiuesi i lidh me shkrimet kritike që botohen në

periodikun shqiptar në fundin e shekullit XIX. Klasifikon në këtë grup më së shumti:

letërkëmbimin e romantikëve me njëri-tjetrin, të cilat shndërrohen në gjykim mbi

çështje të ndryshme të jetës historike, mendore, shoqërore, politike dhe morale të

kombit.697

Po në këtë grup përfshin edhe letërkëmbimin dhe jetëshkrimet e

memoaret.698

Në tipologjinë e ndërtuar për dramën, studiuesi e shquan gjininë më të varfër si në

pikëpamje të veprave të shkruara, ashtu edhe kundrejt larmisë së llojeve dhe tipave të

tyre. Ndërkohë që e meta e saj më e madhe është mungesa e vlerës së veçantë

artistike. Ndër llojet dhe tipat kryesorë dallon dramën e zakonit, dramën historike,

tragjedinë, komedinë, dramën fetare, e klasifikuar si lloj i veçantë, skeçin që hyn po

në këtë klasifikim. Qosja konstaton për të që është i pazhvilluar si lloj.699

Ky zhvillim

i saj në romantizëm për studiuesin, është në pajtim me natyrën e saj si formë artistike

dhe me specifikat që i kushtëzon gjinia e dramës. Si përbërës të ri me të cilin

dramaturgjia e pasuron romantizmin shqiptar është trajtimi i zakoneve popullore, i

bazuar në aspektin e hiperbolizimit romantik që sjell dramën e zakonit, e cila bëhet

pararendëse e komedisë së mentalitetit të Çajupit. Shkaqet e varfërisë së dramaturgjisë

romantike i sheh në zhvillimin e teatrit duke sjellë në vëmendje që mungesa e ngritjes

693

Solar Milivoj, Hyrje në shkencën për letërsinë, përshtatur nga Floresha Dado, SHBLU, Tiranë, 2001,

f.165. 694

Mbështeten në lëndë shpesh të paverifikuar edhe kur ajo është aktuale, gjuhë e ngjyrosur

emocionalisht. Shpesh përshkohen nga toni satirik dhe ironik që karakterizon gazetarinë shqipe të

fundit të shekullit të kaluar, f. 271. 695

Ka mes tyre që i afrohen edhe gjuhës imagjinare. Është i mendimet që një pjesë e tyre edhe pse janë

përshtatje, sjellin mendimin filozofik në romantizmin shqiptar. Eseja edhe pse me gjuhë poetike, është

zgjedhur si formë e prozës filozofike që u përgjigjet nevojave të kohës, f. 272. 696

Konstaton që një pjesë e aforizmave shkruhen në vargje e ndërtohen sipas parimeve poetike.

Evidenton edhe tipin e aforizmit të poetizuar të shoqëruar me komente aforistike. Thekson disponimin

e romantikëve për të sjellë në vëmendje më shumë ato aforizma që kanë lidhje të drejtpërdrejtë me

aktualitetin shqiptar. Për këtë arsye i përcakton me karakter të theksuar iluminist dhe moralo-didaktik,

f. 273. 697

Nuk lë pa përmendur në këtë kuadër edhe kontributin e recensioneve dhënë përmes shtypit arbëresh,

të eseve të botuara apo shkrimeve të rëndësishme të botuara në gazetën Albania të Konicës. Ndërkohë

që është i mendimit që veprimtaria kritike dhe letrare e tij, në pjesën më të madhe i takon periudhës së

ardhshme letrare. Po në këtë klasifikim kemi polemikën, e cila do të zhvillohet me një ecuri të rregullt

në fund shekullit XIX dhe fillim të shekullit XX, f. 275. 698

F. 276. 699

Shënim. Qosja klasifikon në këto grupe veprat: drama e zakonit Emira e Anton Santorit, Besa eSami

Frashërit, drama historike Vdekja e Pirros e Mihal Gramenos, tragjedia Burr i dheut e Andon Zako

Çajupit etj., f. 279.

189

së institucioneve teatrore do të sjellë edhe mungesën e interesimit dhe të motivimit

për të shkruar drama.

Në përfundim të vëzhgimit mbi tipologjitë e gjinive letrare, në plan të përgjithshëm,

Qosja është i mendimit që romantizmi është një periudhë e letërsisë shqipe që ka

trashëguar disa lloje e ka krijuar lloje e tipa të rinj. Edhe pse i vetëdijshëm që kjo

dukuri nuk është në nivelin dhe përmasat e shfaqjes në romantizmin evropian,

vlerëson faktin që romantizmi shqiptar është një formacion stilistik që bazohet në një

parim spontan më tepër se të vetëdijshëm të krijuesve të shquar, pasi për të në

krijimtari nuk ka forma artistike të dhëna një herë e përgjithmonë. Në këtë mënyrë

justifikon Qosja ekzistencën e formave të përziera përkrah formave parësore të

trashëguara nga tradita të ndryshme letrare. 700

Në drejtim të procedesë artistike thekson faktin që romantikët i kushtonin më tepër

rëndësi idesë, ndjenjës, disponimit, të cilët ekzistonin përmes një forme të caktuar

sesa vetë formës, llojit apo tipit letrar. Prandaj rrallë u përmbahen llojeve dhe formave

të trashëguara të qëndrueshme, më shpesh bëjnë sintetizimin e tyre. Në këtë mënyrë

sjellin larmishmëri formash si veçori specifike e romantizmit.

Për sa i përket stilit, Qosja veçon historizmin, patosin kombëtar dhe lirizmin si

elemente karakteristike të tij, që ndikojnë në strukturë dhe llojin letrar në tërësi.

Mbështetja në këto elemente sjell sipas Qosjes thyerjen dhe ndryshimin e formave të

qëndrueshme duke i realizuar sipas lirshmërisë së vet.

Tipi mbizotërues i formacionit stilistik të romantizmit shqiptar është poezia e lirike.701

Si tipa mbizotërues të epikës vijnë poema epiko-lirike, heroike dhe kënga epike. Në

fund vijnë format e prozës me epërsinë e historisë së letrarizuar, fejtonit, ligjëratës,

esesë. Larmishmëria e formave dëshmon për Qosjen se formacioni stilistik i

romantizmit sjell jo vetëm forma të ndryshme, por edhe realizon botën imagjinare,

mendore, emocionale të njeriut nëpër forma të lira të gjuhës poetike, të gjuhës

diturore dhe të gjuhës publicistike. Si rezultat Qosja pranon që tipologjia e formave

romantike është më parë tipologji e formës që lind sesa e formës që trashëgohet.

1.3 Tipologji të trajtave të ligjërimit

Duke qenë se letërsia (për shkak të mungesës së referencialitetit) ka një lloj lidhjeje të

veçantë me gjuhën (zbulon natyrën e vërtetë të saj), dhe nga ana tjetër sistemi

gjuhësor prodhon kuptimin.702

Qosja i drejtohet gjuhës dhe zhvillimit të saj si sistem

funksional kuptimplotë në letërsi. Në qëndrimin e tij prej historiani, orientohet në

700

F. 281. 701

Në poezinë lirike shquan si karakteristikë gërshetimin e disponimit himnik me atë elegjiak,

disponimin solemn me disponimin e përvuajtur, ndjenjën e gëzimit me ndjenjën e dhembjes etj. 702

Koncepte të Sosyrit në Ann Jefferson, David RobeyTeoria letrare moderne, Albas, Tiranë, 2006,

përkthyer nga Floresha Dado, f. 138.

190

rrokjen e të gjitha rrafsheve për të vënë në dukje mënyrën si prodhohet kuptimi, në

njërin prej aspekteve më thelbësore, gjuhën si ligjërim(thënie gjuhësore), e më tej

mjetet me të cilat përftohet vlera artistike dhe estetike e veprës letrare. Gjithashtu

studiuesi i njeh gjuhës tiparin organizues të letërsisë, domethënë që gjuhën e letërsisë

nuk e sheh të varur nga mesazhi që bartet në tekst, 703

por ajo bëhet vetë përmbajtja e

letërsisë, për këtë arsye fokusohet gjerësisht te gjuha dhe elementet e saj.

Si hap të parë drejt saj zgjedh ligjërimin, të cilin e konsideron si një urë lidhëse mes

autorit dhe lexuesit, sepse ndërtimi i poetikës së romantizmit nuk do të ishte i plotë

dhe nuk do të kishte kuptim pa hulumtimin e tij (si thënie gjuhësore), të parimeve e

mënyrën mbi të cilët ndërtohet, faktorët që ndikojnë në formën e veçantë dhe në

karakteristikat e tij. Studiuesi është i mendimit që ashtu si përmbajtja tematike e

idealet karakteristike të romantizmit, edhe përdorimi i materialit gjuhësor është

karakteristikë e kësaj periudhe. Studiuesi, duke sjellë vetëm një formë të interpretimit

të tij, është i mendimit që komunikimi mes autorit dhe lexuesit realizohet duke

shmangur format e automatizuara e duke iu përshtatur ligjësive të brendshme të

gjuhës së letërsisë704

.

1.3.1 Konteksti dhe faktorët

Forma është bërë e perceptueshme kundrejt një sfondi të ekzistencës së formës letrare

dhe funksioni i një mjeti përcaktohet jo nga hierarkia strukturale e një vepre të

veçantë, por nga vendi që zë ai në sistemin letrar në tërësi.705

Në ndërtimin e ligjërimit

si thënie gjuhësore, për studiuesin ndikojnë një sërë faktorësh të jashtëm e të

brendshëm, mes tyre më të rëndësishmit janë:

- pjesa më e madhe e romantikëve shqiptarë jetojnë jashtë atdheut, kjo

kushtëzon kuptimin që ata kanë për ligjërimin si thënie;

- lexuesi i cili gëzon një status të caktuar në realitetin e kohës, e si rezultat i

kësaj shihet përpjekja e vazhdueshme e shkrimtarëve romantikë për të ndikuar

fort tek ata.

Referuar argumentit të parë Qosja e sheh ligjërimin të lidhur ngushtë me faktin se

disponimi shpirtëror ndikon në ndërtimin gjuhësor të shprehjes, jo vetëm në tekstet

letrare, por edhe në ato shkencore. Këtë e lidh me një proces të gjerë nga ndërtimi i

mendimit e deri tek përmbajtja dhe forma e tekstit.706

Për këtë arsye edhe ndërtimi i

tyre në një stil me ndjeshmëri të tendosur është i dukshëm në të gjithë komponentët

përbërës(ideo-tematikë, gjuhësorë dhe ritmikë).

703

Po aty, f. 139. 704

Koncepte të formalistëve, Ann Jefferson, David Robey në Teori letrare moderne, Albas, Tiranë,

2006, f. 63. 705

Po aty, f. 64. 706

F. 283.

191

Faktor tjetër i rëndësishëm për Qosjen është edhe lexuesi, i cili është i disponuar që

çdo lloj teksti ta asimilojë më mirë përmes idealeve që aspirojnë. Duke e njohur më së

miri psikologjinë e lexuesit, romantikët shqiptarë i japin shprehjes gjuhësore vlerë

kulturore e kombëtare, të vetëdijshëm në këtë mënyrë për nivelin kulturor të lexuesit,

të cilët rëndom interesohen më tepër për përmbajtjen sesa për formën. Për këtë arsye

teksti romantik është vënë në shërbim të gjallërimit emocional të lexuesit. Kjo

justifikon sipas Qosjes mungesën në romantizëm të formave të gjata tregimtare në

formën e tyre optimale, qoftë si tekste të poezisë apo të prozës, qoftë si tekste

shkencore apo publicistike, të cilat kërkojnë frymë krijuese më të gjatë e argumentim

më të gjerë që zhvillohen në bazë të procedimeve më të shtruara.

Ndër mjetet me të cilat realizohet defamiljarizmi shquan trajtat e caktuara të

ligjërimit, struktura e figurave dhe strukturat rrokjesore të vargut. Gjithashtu Qosja i

mëshon faktit që teksti si mjet (objekt) ligjërimor ndërtohet nga ana kompozicionale

në bazë të parimeve retorike, nga fjala dhe ndjenja, të përdorura në aspekte specifike.

Trajtat e ligjërimit për studiuesin varen shumë nga niveli kulturor i lexuesit në

funksion të të cilit ndërtohet thënia gjuhësore dhe përzgjidhet materiali në funksion të

saj. Si forma të tilla përcakton:

- aspektin thirror

- aspektin vlerësues

Këto forma të shprehjes janë projektim i ndjenjës në thënien, e cila është përbërës e

ndërtues i tekstit dhe synojnë të vënë në veprim botën emocionale të auditorit të

lexuesit të tyre. Defamiljarizimi i gjuhës realizohet përmes ligjërimit thirrmor e

vlerësues, si dhe parimeve dhe mjeteve retorike të përdorura nga shkrimtarët në këtë

funksion.

Përdorimin e ligjërimit thirrmor Qosja e justifikon me tendencën e autorit ndaj

lexuesit, për të tërhequr vëmendjen e tij me anë të elementeve subjektive që mbart.

Duke përkufizuar thënien gjuhësore707

studiuesi i jep asaj peshën kryesore në

ndërtimin dhe funksionin e tekstit, përmes së cilës shënon shënjuesin dhe të

shënjuarin si aktorë në komunikim.708

Ky komunikim për të pasur sukses, realizohet

përmes përdorimit të elementeve që dalin nga automatizimi i zakonshëm e

njëkohësisht sjell ndryshim edhe në krahasim me mjetet gjuhësore të përdorura më

parë nga tradita siç ishin personifikimi dhe apostrofa.709

Përdorimi i thirrjes si mjet i ri

707

Qosja e përkufizon: Thënia është aspekt ligjërimor, mendor dhe emocional prej të cilit një autor

mund t‟i flasë, me shkrim apo me gojë, auditorit të cilit i drejtohet qoftë kur e ka përpara realisht, qoftë

kur e supozon me imagjinatë. Pavarësisht prej argumenteve që përdoren në tekstin që ndërtohet sipas

formës së saj, domethënë sipas procedimit të saj, thirrja ngjyros, kur më shumë e më pak, pozitën e

autorit karshi botës tjetër, në këtë mes karshi botës njerëzore, f. 287-288. 708

Qosja, Rexhep, Historia e letërsisë…I, f. 288. 709

Studiuesi evidenton apostrofën dhe personifikimin si mjete që realizojnë po të njëjtën dukuri në

letërsi, por me një ndryshim: apostrofa është mjeti me të cilin autori i drejtohet botës së sendeve,

personifikimi është mjeti me të cilat shpirtëzon sendet, objektet, fenomenet, f. 288.

192

në funksion, e gërshetuar me mjete të retorikës, bën të mundur realizimin e qëllimit të

autorit ndaj lexuesit.710

Këto praktika studiuesi i identifikon mes shkrimtarëve të romantizmit, ku shfaqjet e

tyre janë më të dobëta në fillimet e tij si periudhë.711

Gjithashtu karakterin retorizues e

lidh me kontekstin historik kohor dhe kontekstin hapësinor pra me faktorë të jashtëm.

Në një raport të veçantë në aspektin ligjërimor Qosja sheh leksikun e ritmin712

dhe

theksin e ngjyrës emocionale të fjalës. 713

Ligjërimi vlerësues lidhet me aspekte të tjera siç janë përshkrimi, shqyrtimi,

konstatimi etj. Ai shërben si bërthama mbi të cilin ndërtohet aspekti thirror, si aspekt i

komunikimit të përforcuar, të drejtpërdrejtë të autorit romantik me auditorin e tij,

sepse aspekti thirror është vetvetiu aspekt i vlerësimit të objektit, të dukurisë, të

fenomenit, apo çështjes për të cilën është fjala në tekst, pra i vlerësimit prej një pozite

ligjërimore që nënkupton vullnetin e lirë të auditorit, lexuesit, dëgjuesit. Raportin

thirrje- vlerësim Qosja i sheh në pozita kundërvënëse, 714

por, pavarësisht kësaj, për të

ato janë pjesë e rëndësishme e botëkuptimit romantik që nxit retorikën dhe patetikën e

stilit të tij. Ndërtimi i trajtave ligjërimore (fjalisë) për studiuesin, i vendosur në raport

me atë çfarë vëzhgon shkrimtari romantik justifikon mënyrën e ndërtimit të fjalisë në

romantizëm.715

Në përfundim studiuesi është i mendimit që funksioni mbizotërues i ligjërimit, i cili

më shumë se estetik është praktik e utilizues, kushtëzon ndërtimin e fjalisë dhe format

e shprehjes së saj, si rezultat rrëgjimi i formave kompozicionale të fjalisë, që i

nënshtrohet një repertori relativisht të ngushtë modelesh. Etosi romantik- si veçori e

710

Kjo gjë realizohet në mënyrë të suksesshme sipas Qosjes, kur është e gërshetuar me etosin e

mendimit, duke siguruar qëndrueshmëri, që do të thotë topos, të bartur prej një kohe në tjetrën. 711

Shënim. Qosja sqaron: këtë tekst iluminist romantik të Veqilharxhit e karakterizon etosi i mendimit

– si përmbajtje e kuptimit të tij dhe thirrja si aspekt i realizimit të saj. Vetë thirrja bazohet në strukturën

specifike të fjalisë, që është rrafshi i saj i parë dhe në strukturën kontekstuale që është rrafshi i saj i

dytë. Megjithëse e zbutur në një masë të dukshme, thirrja me të cilën Veqilharxhi i drejtohet auditorit të

tij është me mjeshtëri oratorike e ndërtuar: renditja e argumenteve supozon bindjen e subjekteve të

komunikimit në një mënyrë fare spontane dhe të logjikshme. Si në ndërtimin argumentues të fjalisë

edhe në tërësi – në ndërtimin kompozicional të tërësisë teksti i Naum Veqilharxhit është shembull i

realizimit të përmbajtur, por efikas të parimit retorik të stilit, f. 291. 712

Qosja e sheh si element vendimtar të aspektit ligjërimor thirror të tekstit publicistik romantik. 713

Shënim. Studiuesi thekson se Jani Vreto përdor autoritetin e mendimit të huaj të krijuesit të njohur

(Bajronit) në të njëjtin rol si janë përdorur mendimet, aforizmat apo vargjet e autorëve e oratorëve të

shquar... fjala poetike e Bajronit, domethënë retorika konkrete e tij këtu vihet në funksion të retorikës

së oratorit shqiptar. Fjala, ngjyra e saj stilistike, e përcaktuar qoftë përmes epitetit, qoftë përmes pozitës

ritmike dhe shqiptimore në fjalinë, bëhet elementi më shprehës i thirrjes... ... është e qartë se leksiku

përcakton rolin e aspektit thirrmor ligjërimor në tekstin e Jani Vretos, sepse gjendet në pozitë të

zotërueses stilistike qoftë edhe me pozitën e vet ritmike dhe sintaksore, f. 297. 714

Shënim. Përmes thirrjes lexuesi është i lutur të mendojë, kurse përmes vlerësimit mendimi jepet i

gatshëm; përmes thirrjes lexuesi është i ftuar, kurse përmes vlerësimit është i urdhëruar. … thirrësi të

fton të përkrahësh qëllimin e tij, prej të cilit ndoshta mund të hiqte dorë edhe vetë, kurse vlerësuesi të

fton të mendosh si ai për qëllimin prej të cilit nuk mund të heqë dorë, sepse përfundimisht e ka

vlerësuar, f. 300. 715

Shënim. Fjalia romantike zakonisht është fjali në të cilën duken sikur rrafshohen kufijtë ndërmjet

kundërvënieve sintaksore dhe rrafshohen për shkak se në të retorika dhe patetika shpesh e mundin

argumentin…, f. 304.

193

mendimit - dhe patosi romantik - si veçori e thënies gjuhësore - bëhen përbërësit

kompozicionalë të fjalisë retorike–patetike të romantizmit që është para së gjithash

stil publicistik. Për këtë arsye pohon Qosja mund të thuhet që romantikët shqiptarë

mbërrijnë të krijojnë dhe zhvillojnë një ligjërim publicistik, historik dhe shkencor

publicistik...etj.

1.4. Tipologji të strukturave të figurave

Struktura e figurave për studiuesin përbën gjithashtu një prej shtresave më të

rëndësishme karakterizuese të sistemit stilistik, të krijimtarisë gjuhësore artistike në

romantizëm. Duke ndërtuar një tipologji të figurave më të përdorura, Qosja realizon

nja klasifikim të tyre mbështetur në pozitën dhe marrëdhëniet e subjektit lirik ndaj

botës, 716

perceptimit e vlerësimit të saj. Gjithashtu pjesë e vështrimit janë shpeshtësia

e përdorimit, fazat e romantizmit dhe frekuencat kohore në të cilat përdoren, gjinitë

ku përdoren më së shumti, shkrimtarët që i lëvrojnë dhe vlerat artistike të përftuara

prej tyre. Renditja e tyre në analizë nuk është e rastësishme, 717

por lidhet me

funksionin që ato kryejnë, nga më të rëndësishmet në nivel kuptimor, 718

strukturor, 719

e estetik për forcën e shprehjes, deri tek ato me përdorim thjesht dekorativ-

vlerësues720

.

Qosja evidenton edhe ato figura të cilat nxisin imagjinatën mitike,721

figurat që

shquhen për nxitje të fuqisë së mendimit e ndjenjës722

dhe nxitje të pamjeve dhe

imazheve, 723

figura në nxisin aspektin tingëllues724

apo të strukturës ndërtimore725

etj.

Funksioni kuptimor dhe estetik, format, tipat, prejardhja materiale dhe kulturore e

tyre, për të, po aq sa dëshmojnë metodën e përdorimit të materialit gjuhësor, po aq e

dëshmojnë edhe qëndrimin e krijuesve ndaj botës në përgjithësi si dhe stilin e

romantik të epokës.

Risitë konceptuale dhe burimet tematike të reja trajtohen si përvoja që sjellin për

Qosjen shikime të ndryshuara të natyrës, jetës, historisë, shoqërisë dhe njeriut,

shoqërohen me përdorim të materialit gjuhësor (figura letrare si mjete gjuhësore

poetike) që justifikon përvetësimin e veçantë të botës dhe realizohet imagjinata e

krijuesit romantik. Përdorimi i figurave letrare shihet si specifikë e gjinive dhe llojeve

716

Është fjala për personifikimin dhe apostrofën. 717

Studiuesi vendos në rend: personifikimin, apostrofën, krahasimin, epitetin, përsëritjet, asindetin,

pyetjen retorike dhe dialogun lirik. 718

Personifikimi, apostrofa, krahasimi. 719

Dialogu lirik, pyetja retorike, përsëritja etj. 720

Epiteti. 721

Kjo lloj imagjinate projekton personalitetin mbi botën e jashtme të sendeve dhe I bën me shpirt. Në

këtë grup Qosja ka shquar personifikimin 722

Apostrofën 723

Krahasimi, epiteti. 724

Përsëritjet, asindeti. 725

Dialogu lirik, pyetja retorike

194

letrare duke i klasifikuar si shtresë karakteristike e vargut, si formë e gjuhës

figurative.

Studiuesi e përcakton vargun e kësaj periudhe të ndryshëm nga pararendësit dhe

pasrendësit gjithashtu sepse në të sintetizohen tendencat më të forta të vargut të

letërsisë së vjetër shqipe e njëkohësisht, e sheh të inkuadrohet edhe me formacionin

tjetër vijues stilistik, ndryshimet në parimet e përdorimit të figurës shfaqen përmes

kalimesh të buta, që vërehen më tepër në fillimet e më pak në fundin e romantizmit.

Gjithashtu përcakton tiparet e përbashkëta (të kësaj periudhe), “shmangiet” unike në

ndërtimin figurativ të vargut që ekzistojnë pavarësisht shumë faktorëve.726

Ato

krijojnë sistemin figurativ të vargut, të papërsëritur në poezinë shqipe.727

Referuar figurave si tërësi strukturore, Qosja do t‟i vështrojë në këto drejtime:

- heton dhe përcakton figurat më të shpeshta të strukturës së vargut romantik;

- evidenton efektet stilistike me të cilat inkuadrohen ato në atë strukturë;

- përcakton vlerat efektive dhe vlerat kuptimore të tyre.

Për sa më sipër, ai ndjek një procedurë të përshkrimit për secilën figurë, ku fokusohet

në përcaktimin e rolit dhe funksionit të tyre brenda strukturës së përgjithshme

figurative si dhe mënyrën e realizmit të këtij funksioni. Merret me analizën e

domethënies kuptimore të secilës figurë dhe pozicionimin e saj brenda strukturës

poetike. Përdorimi i figurave në marrëdhënie të reja qoftë kuptimore, qoftë

strukturore, sjell për Qosjen, krijimin e mundësive të gjera përkimesh ndërmjet

imagjinatës krijuese dhe imagjinatës lexuese në njërën anë dhe ndërmjet vlerës

emocionuese dhe kuptimore të thënies në anën tjetër. Gjithashtu në pikëpamje

stilistike i sheh si mjete të komunikimit të përforcuar të ngjyrosjes emocionale të

vargjeve po aq sa konkretizime të botës shpirtërore të subjektit lirik.

Në shpjegimin që bën për personifikimin studiuesi e përcakton si figurën bazë të stilit

të periudhës, 728

si mjet të thënies figurative, si qëndrim ndaj rrethit, ndaj natyrës ndaj

jetës, si qëndrim veprues e shpirtëzues, si formë të gjuhës poetike dhe të botëkuptimit,

me anë të së cilës krijon raporte të caktuara me shoqërinë, natyrën, hapësirën dhe

kohën. Gjithashtu fokusohet në mënyrën e përdorimit të personifikimit me një

funksion të tillë.

726

Shënim. Faktorët të cilët i përmend Qosja janë: kufijtë dialektorë brenda të cilëve krijojnë poetët,

pothuaj pavarësisht prej kulturës, besimit që mbi ta ndikojnë. F. 308. 727

Ky varg për Qosjen me gjithë ndryshimet e kuptueshme, subjektive që tregojnë poetët e veçantë, ka

poetikën e tij universale për poezinë romantike shqipe. Këto tipare të përbashkëta, karakterizohen nga

një shtrirje e gjerë që i kalon ndarjet e krahinës dialektit, të ndikimit të besimit etj. 728

Personifikimin e sheh si figurë të shpeshtë, i cili realizohet përmes thirrores si pozicion specifik i

subjektit lirik, i cili personifikon çdo element që mund të bëhet objekt apo subjekt i nxitjes së tij

krijuese.728

Përdoret në periudhën e parë dhe të fundit të romantizmit. E sheh si mjet të thënies

figurave, por është edhe qëndrim veprues, shpirtëzues ndaj fenomeneve të hapësirës dhe të kohës.

Është formë e gjuhës poetike po aq sa edhe formë e botëkuptimit, sepse përmes tij poeti krijon raporte

të caktuara me shoqërinë natyrën, hapësirën, kohët etj.

195

Apostrofa evidentohet si figura që shpreh qëndrimin e emocional të poetit, si dëshmi e

një dëshire pavarësisht rezultatit. Përmes apostrofës synohet mënjanimi i çdo dileme.

Për këtë arsye shfaqet në formën gramatikore të thirrorit729

.

Krahasimin e sheh si shumë të përdorshëm në romantizëm. Në përdorimin e

krahasimit poeti romantik njeh disa procedime të inkuadrimit të tij në strukturën e

vargut. Kryesisht e sheh të përdorur në vargun e dytë duke konkretizuar idenë,

ndjenjën, përfytyrimin e vargut të parë. Pranon që roli i krahasimit në poezi nuk

kufizohet brenda vargut, por në tërësinë e saj, duke e përcaktuar në pikëpamje

kompozicionale.730

Epiteti shfaqet më shumë si vlerësues sesa cilësues në drejtim pozitiv/negativ dhe luan

rolin e forcimit emocional të vargut.

Të shfaqura në forma të ndryshme përsëritjet, studiuesi i përcakton si nxitëse të

intensitetit të komunikimit dhe emocionit; asindetin e përkufizon si figurë që

përcakton ritmin, shqiptimin e ideve, mendimeve, ndjenjave të tij etj.

Dialogu lirik731

si formë e veçantë e figurës, ngrihet në nivelin e parimit krijues dhe

sjell tipin e poezisë që mund të quhet poezi bisedë. Përdorimi i shpeshtë i tij, sipas

Qosjes, lidhet me format e përjetimit të poetit romantik732

dhe ka funksion të

dramatizojnë raportin ndërmjet subjektit lirik dhe objektit të poezisë së tyre.

Konceptimi i figurës nga ana e studiuesit si strukturë, përcakton ndryshimin dhe

marrëdhëniet me vargjet pararendëse të letërsisë së vjetër dhe atyre pasardhëse, duke

i hetuar në këndvështrim historik zhvillimin e tyre e duke demonstruar qëndrim të

caktuar ndaj historisë, realitetit, botës i cili i jep vlerën e dëshiruar emocionuese.

Gjithashtu sjell synimin e përdorimit të këtyre figurave pjesëmarrja në dramën

shpirtërore të poetit, të bëjë konkrete ndjeshmërinë e tij, të dëgjohet dhe të shihet sa

më tepër. Prandaj shprehet: “Përmes tërësisë së figurave të përdorura të mendimit,

ndërtimit, shqiptimit etj., poeti romantik forcon komunikimin, ngre lart

ngarkesën(shton) emocionale dhe mendore të vargut të tij.” Si rezultat të ndërtimit të

729

Nëpërmjet saj poeti realizon unin e tij, dhe njëkohësisht kërkon t‟i tërheqë vërejtjen unit tjetër për ato

që ngjajnë në skenën e jetës, pra është komunikim intensiv mes dy vetave (unë dhe ti) pra është nevojë

për komunikim (dialog) me të tjerët, nënkupton dëshirën që të dëgjojë njeri ty sesa të dëgjosh ti atë (e

sheh si një formë rrëfimi të subjektit lirik me zë të lartë dhe atij i nevojitet opinioni gjallëruar që do ta

dëgjojë me kujdes zërin e tij. Realizohet në rrafshe të ndryshme të ligjërimit poetik dhe trumbeton

forma të ndryshme të ndjenjës. 730

Shënim. E ilustron këtë ide duke iu referuar shembujve të shkëputur nga poezi të N.Frashërit,

N.Mjedës etj., f. 319. 731

Dialogu përcaktohet nga Qosja si pyetje e unit që s‟ka një ti në anën tjetër. Romantikët shqiptarë e

ndërtojnë vargun me anë të pyetjes që nënkupton bashkëbiseduesin veprues të pyetjes që merr

përgjigjen, duke krijuar kështu vargje dialoge. Po aty. 732

Shënim. Pyetjen retorike, dialogun, habinë, i sheh si mjete stilistike përmes të cilave përmbajtësohet

imagjinata e nderë e poetit, ndjenja e ngarkuar.

196

këtillë, sheh patetikën e ndjenjës dhe retorikën e thënies, të cilat i lidh me kontekstin

historik.733

Në fund të hetimit vjen në përfundimin që: këto figura me tipat, format, dhe

pozicionet e tyre përcaktojnë kështu strukturën patetike-retorike të vargut romantik

siç e përcakton aspekti ligjërimor i vargut etj. Me anë të këtyre mjeteve poeti

romantik ngjyros stilistikisht thënien, përcakton figurshmërinë e saj dhe shpreh

qëndrimin e tij ndaj shoqërisë, jetës, natyrës, historisë etj. Figurat janë elementet

themelore që ndërtojnë poetikën e romantizmit shqiptar si formacion stilistik.734

1.5 Tipologji të strukturës së vargut

1.5.1 Konceptet për strukturën dhe praktika e ndjekur

Qosja trajton si strukturë më vete dhe pjesë të makrostrukturës vargun romantik, duke

u shprehur që “vargu romantik me tipat e ndryshëm të strukturave të tij rrokjesore dhe

ritmike, ka një rëndësi të veçantë në ndërtimin e poetikës së romantizmit shqiptar si

dhe në evolucionin e vargut shqip në përgjithësi”.

Duke synuar tipologjinë e kësaj strukture, përveçse vë në dukje dominanten, realizon

edhe një tipologji të saj duke përshkruar karakteristika të shfaqjes dhe të përdorimit, të

raporteve të saj me traditën(vargun popullor të traditës) dhe me tendencat e reja,

raporteve të kuptimit të vargut me këto struktura ritmike. Ndër tipologjitë

mbizotëruese klasifikon:

- ritmet e strukturave të shkurtra rrokjesore;

- ritmet e strukturave të mesme rrokjesore;

- ritmet e strukturave të gjata rrokjesore;

- strukturat rrokjesore dhe ritmet e mangëta.

Për të krijuar një panoramë të plotë mbi tipologjitë e sipërpërmendura studiuesi:

- përcakton parimet735

mbi të cilat është ndërtuar ky varg, i bazuar në traditën

pararendëse dhe përvojat e reja, që përfshijnë forma vargjesh në pikëpamje

strukturore rrokjesore dhe ritmike, të cilat nuk njiheshin në poezinë

paraardhëse. Këto forma pasurojnë përvojën e vjershërimit në gjuhën shqipe,

733

Shënim. Qosja është i mendimit që këto elemente janë në përputhje me prirjen themelore të historisë

dhe të kulturës kombëtare: me rilindjen imagjinare të lirisë së shkuar me qëllim të rilindjes së idealeve

të përparimit kombëtar. F. 334. 734

Po aty. 735

Vargu në romantizëm është ndërtuar duke pasur për bazë parimet themelore fonetike dhe

gramatikore të gjuhës shqipe.

197

hapin mundësitë e krijimit të tipave të rinj rrokjesorë dhe ritmikë të vargut në

gjuhën shqipe;

- ndërton një kontekst historik e letrar736

duke pohuar që me një traditë

relativisht premtuese, vargu romantik do të jetë varg historikisht vendimtar për

zhvillimin e mëtejmë, për zgjerimin dhe pasurimin e lirisë së vjershërimit të

gjuhës shqipe;

- heton mënyrat e krijimit të strukturave të reja, të ndërtuara mbi parimet e

forcuara themelore të vargut shqip dhe përcakton zhvillimin e mëtejshëm mbi

bazat e veçorive gramatikore të shqipes dhe të strukturës rrokjesore e ritmike

të vargut popullor;

- evidenton vazhdimin dhe thellimin e përdorimit të vargut popullor të bazuar

në ndryshimet e kuptueshme që sjell evolucioni i gjuhës737

, prirjet krijuese,

konceptet e reja si rezultat i kontekstit të ri historik. 738

Hetimi i dominantes strukturore të vargut romantik në rrafsh diakronik dhe sinkronik

si dukuri historike739

i krijon mundësi Qosjes të shquajë këto veçori dhe të marrë këto

rezultate:

- ndryshimet me karakter sinkronik të cilat u detyrohen në radhë të parë

ndryshimeve gjuhësore me karakter diakronik;

- ndryshimet themelore ndërmjet vargut të poezisë së vjetër dhe të poezisë

romantike u detyrohen ndryshimeve në strukturën ritmike të ndikuara nga

evolucioni i theksit të fjalës në gjuhën shqipe. Ato kanë pasojat e veta edhe në

evolucionin e rolit të theksit në strukturën rrokjesore dhe ritmike të vargut, në

mënyrat e përpunimit të vargut për ta bërë vargun më kumbues, shprehës, në

lëvizjen ritmike e melodike dhe ato kuptimore;

- edhe leksiku për Qosen ka pjesën e vet të ndikimit në ndryshimin e traditës së

krijimit të vargjeve.740

Zhvillimi i gjuhës në plan sinkronik pasohet nga zhvillimi i vargut po në këtë

rrafsh,741

evolucion i cili i vështruar në diakroni, bashkëngjit ndryshimet e përftuara

736

Shënim. Qosja u referohet elementeve të traditës. Në qoftë se tradita e gjinive, e llojeve dhe e tipave

lirikë në letërsinë shqipe ishte relativisht modeste, tradita e tipave në vargje ishte pak a shumë më e

pasur dhe pak a shumë më premtuese për poetët e romantizmit: vargjet e Lekë Matrëngës, të Pjetër

Budit, të Pjetër Bogdanit, të Nikollë Filjes, të Nezim Frakullës, të Sulejman Naibit, të Jul Varibobës, të

Thoma Barbaçit, të Hasan Zyko Kamberit, të Muhamet Kuçukut, të Dalip Frashërit, … dëshmojnë

qartë se tradita në të cilën ata bazoheshin nuk ishte e varfër siç nuk mund të pandehet në shikim të parë

dhe nuk ishte e varfër posaçërisht në pikëpamje të strukturave rrokjesore dhe ritmike të vargut, që do të

jenë më të shpeshta edhe në poezinë romantike, siç është tetërrokëshi trokaik. 737

Këto ndryshime i përcakton si fonetike, leksikore dhe gramatikore. 738

Shënim. Këto ndryshime Qosja i pranon si pjesë e natyrshme e që gjatë shekujve janë bërë në gjuhën

shqipe e si rezultat edhe në veçoritë e vjershërimit, f.337. 739

Studiuesi e heton këtë dominante duke e krahasuar me dominanten e vargut të poezisë së vjetër. 740

Po aty, f. 339. 741

Shënim. Qosja e hulumton si dukuri të vargut në të folmet e ndryshme, të cilët romantikët përpiqen

t‟i tejkalojnë. Për këtë arsye pranon që ndryshimet mes strukturës ritmike të vargut romantik toskërisht

dhe atij gegërisht tingëllojnë fillimisht si ndryshime fonetike, e më tej më pak të natyrës gramatikore,

morfologjike dhe sintaksore. Për këtë arsye është i mendimit që lidhorja dhe rotacizmi i toskërishtes në

198

në strukturën ritmike të vargjeve të romantizmit arbëresh me të gjitha ndryshimet e

tyre gjuhësore dhe poetike që kanë në krahasim me vargun e romantizmit në atdhe. E

njëjta praktikë ndiqet edhe në ndryshimet gjuhësore dhe ritmike që vëren, ndërmjet

vargut të shkruar në toskërisht apo në gegërisht.742

Ndërkohë që kontaktet me tri kultura dhe tri letërsi: letërsinë klasike greke dhe

romake, me letërsinë aktuale italiane dhe më vonë franceze, gjithashtu në pozita më

inferiore edhe nga letërsitë arabe, turke, persiane, sjellin evoluimin e gjuhës dhe

rrjedhimisht të strukturës ritmike të vargut poetik në përgjithësi.

2.5.2. Specifika të tipologjive të vargjeve

Tipologjitë e strukturat mbizotëruese rrokjesore të vargjeve që shquan të përdorura

kryesisht në etapën e dytë të romantizmit janë:

- Tipa të vargjeve sipas metrit

- Tipa të vargjeve sipas ritmit

Për tipin e strukturave të shkurtra rrokjesore743

përdorimin e tyre e lidh në mënyrë të

ngushtë me temat, motivet e poezive të cilat qëndrojnë në raporte të varësisë së

ndërsjellë me to.744

Gjithashtu Qosja bën një panoramë të shkrimtarëve që e përdorin

më së shumti këtë lloj vargu, duke klasifikuar edhe llojin e poezisë që përdorin

rëndom.

Në kuadër të analizës së strukturës ritmike të këtyre poezive arrin në përfundimin se

kanë një ritëm të rrallë, që është ritmi i shpejtuar të spikatur me rënie apo ngritje të

fare të prera, karakteristike për ritmin e fjalëve të urta etj. Shërbejnë më së shumti

rima mashkullore, të cilat në raste të caktuara këmbehen me rima femërore. Në to

njërën anë dhe paskajorja e nazalizmi i gegërishtes në anën tjetër objektivisht janë shkaku pse sot mund

të konstatohen ndryshime të dukshme në strukturën e vargut romantik, f. 340. 742

Studiuesi është i mendimit që këto ndryshime janë aq të dukshme, kanë një shtrirje strukturore aq të

hetueshme saqë të mos ishin zotërueset e rrafsheve të tjera ideoemocionale, tematike dhe stilistike do të

mund flitej për vargje të dy epokave të ndryshme, madje të largëta të letërsisë shqipe, f. 341. 743

Studiuesi është i mendimit që: megjithëse repertori i tipave të vargjeve sipas metrit dhe i tipave të

vargjeve sipas ritmit është i pasur dhe mjaft i gjerë, dallojmë këto zotëruese: pesë dhe gjashtërrokëshi -

si vargje të skemave të gjata rrokjesore, tetërrokëshi- si varg i skemës së mesme rrokjesore dhe dhjetë e

njëmbëdhjetërrokëshi - si vargje të skemave të gjata rrokjesore. Këto struktura përcaktojnë

konfiguracionin ritmik të vargut dhe të vjershës në tërësi. Përjashtim bën për Qosen në këtë kategori

poezia arbëreshe e skemave të shkurtra rrokjesore e cila përdoret njësoj që në fillim të romantizmit e

deri në fund të shekullit, f. 344. 744

Shënim. Qosja është i mendimit që vargjet e një strukture rrokjesore përdoren më shpesh në trajtimin

e disa temave apo të disa motiveve. Romantikët krijojnë lloje të ndryshme vargjesh … Megjithëse

repertori i tipave të vargjeve sipas metrit dhe i tipave të vargjeve sipas ritmit është i larmishëm,

zotërojnë: pesë dhe gjashtërrokëshi si vargje të skemës së shkurtër rrokjesore, tetërrokëshi si varg i

skemës së mesme rrokjesore dhe dhjetë e njëmbëdhjetë rrokëshi si vargje të skemave të gjata

rrokjesore.….pesë dhe gjashtërrokëshin i shquan një ritëm i shpejtuar lirik, vargun e strukturës

mesatare rrokjesore tetërrokëshin e shquan një ritëm kryesisht retorik dhe heroik, dhe shpesh edhe një

ritëm i butë lirik; vargjet e strukturës së gjatë rrokjesore dhjetë dhe njëmbëdhjetërrokëshin i shquan një

ritëm kryesisht tregimtar apo solemn, në raste të caktuara lirik e dramatik.

199

shquhet forcimi i tensionit lirik në strukturën poetike, kurse në disa raste si në poezitë

humoristiko-satirike e shquajnë depërtimin e elementit realist. Poetët në romantizëm

mundohen të harmonizojnë idenë dhe ritmin e saj.

Duke marrë shembuj të ndryshëm Qosja shpjegon procesin artistik të harmonizimit

nga ana e shkrimtarit të idesë dhe ndjenjën e poetit, të shprehura përmes vargjeve të

tilla strukturore me qëllim për të tërhequr vëmendjen e lexuesit.745

Nga shembujt e sjellë arrin në përfundimin që repertori i temave me struktura

rrokjesore të shkurtra është më i kufizuar se repertori i temave dhe motiveve që

romantikët trajtojnë me vargje të strukturave të mesme apo të gjata rrokjesore. Këto

elemente i lidh me disponimet e veçanta të tilla si disponimi i shqetësuar lirik,

moralizues etj.

Për tipin e strukturave të mesme rrokjesore Qosja njeh si mbizotëruese të tyre

vargun tetërrokësh për arsye se është vargu më i shpeshtë dhe qendror në tërësinë e

romantizmit shqiptar.746

Nga analiza e detajuar konstaton që prej tij derivojnë forma

të reja të shkurtra apo të gjata si rezultat i një sërë faktorësh e ndikimesh.747

Edhe për tetërrokëshin popullor Qosja sheh të arsyeshme të pohojë që, për shkak të

disa kushteve të caktuara, romantikët e kanë drejtuar më vonë vëmendjen e tyre drejt

tij duke e lidhur edhe këtë fakt me kontekstin historik.748

Në një klasifikim të mënyrës si e përvetësojnë tetërrokëshin popullor romantikët

shqiptar ai njeh:

- një grup shkrimtarësh, të cilët nuk shfaqin prirje të veçanta krijuese, por

përvetësojnë mekanikisht strukturën ritmike të tij;

- në një grup të dytë hyjnë ata krijues, të cilët krijojnë tipa të rinj vargjesh të reja të

bazuara në ligjësoritë metrike dhe ritmike të poezisë popullore shqipe.

Këto praktika ndiqen nga dallime mes formave të tetërrokëshit të përdorur nga këto

grupe krijuesish.749

Në tipat e strukturave të gjata rrokjesore thekson si më të rëndësishmet dhjetë dhe

njëmbëdhjetërrokëshin sistruktura që trajtojnë temat dhe motivet patriotike, mitet

745

Shih f. 349. 746

Shënim. Është i mendimit që gjendet rëndom në tërësinë e poezisë romantike, pavarësisht tematikës

që ajo trajton. Njëkohësisht ky varg në romantizëm paraqitet i larmishëm edhe në pikëpamje të

strukturave ritmike. Qosja shquan forma të ndryshme ritmike, të zbritjeve të forta ritmike, të rrjedhës së

qetë apo të ashpër, të tonit të lartë apo të butë. E sheh të rëndësishëm si mjet parësor të romantizmit

edhe për faktin që është dëshmitar i traditës, pavarësisht ndryshimeve thelbësore që Qosja dallon mes

tetërrokëshit tradicional popullor dhe tetërrokëshit romantik. F. 352. 747

I sheh si forma të evoluimit të gjuhës shqipe tetërrokëshin e bejtexhinjve dhe më tej atë romantik,

duke shquar që ky i pari (tetërrokëshi i bejtexhinjve) për shkak të ndikimit nga letërsitë orientale, arabe,

persiane, turke etj., sjell veçori të cilat për mendimin e Qosjes e largojnë nga tingëllimi i gjuhës shqipe.

Prandaj arrin në përfundimin se tetërrokëshi i bejtexhinjve nuk mund të ishte mbështetje e tetërrokëshit

të poezisë së romantizmit. 748

Shënim.Shih për më tepër f. 355-356, ku Qosja i bën një analizë të hollësishme llojit të tetërrokëshit,

shkrimtarëve që e përdorin dhe karakteristikave të tij. 749

Qosja veçon tetërrokëshin e poetëve që ndaj vjershërimit janë më krijues e theksi i togfjalëshit është

më shumë vendimtar: nën ndikimin e tij bëhet organizimi kuptimor dhe ritmik i gjymtyrëve të vargut,

madje i vargut në tërësi.

200

romantike, sepse krijojnë shtrim të mendimit, seriozitet të lartë ideo-emocional të

autorit, të pozicionit meditativ të subjektit lirik mbi natyrën, shoqërinë, të kaluarën etj.

Mes tipave të ndryshëm të dhjetërrokëshit750

shquan ngjashmëri me tetërrokëshin në

drejtim të evolucionit ritmik si pasojë e kontekstit historik, ku në hapat e parë të

romantizmit ai shfaqet në pozita imituese e më tej në harqe kohore më të vona do të

bëhej pjesë e integruar natyrshëm në letërsinë romantike.751

Kurse

njëmbëdhjetërrokëshi përdoret si varg karakteristik i tingëllimës, me motive për të

cilat romantikët dëshmojnë ndjenjë të veçantë adhurimi: të temës së atdheut,

dashurisë, motiveve të heroizmit e përkushtimit kombëtar.

Tipat e strukturave rrokjesore me ritme të mangëta i sheh të përftuara si rezultat i

ndikimit nga kultura dhe shkrimtarë të huaj dhe të paintegruara natyrshëm në gjuhën

shqipe, pasi i mungojnë shumë elemente të rëndësishme (lehtësia, bukurtingëllimi,

toni, intonacioni i vargut shqip etj., ritmi e rrjedha e tyre sikur na mundojnë752

.)Për të

bërë të kuptueshme shmangien nga integrimi natyral i tipave të vargjeve Qosja i

referohet parimit themelor të vjershërimit shqip sipas të cilit vargu varet prej tingullit,

ngjyrës, vijës melodike, tërësive gjymtyrore ritmike brenda vargut që doemos duhet të

jenë edhe tërësi sintaksore dhe theksore. Po u thye ky parim, po u ndanë elementet

prej njësisë, po u shkoqën prej fushës kuptimore të bërthamës sintaksore-theksore,

vargu - thekson ai - mund të jetë i rregullt sipas metrikës shkollore, por i

papranueshëm, sepse cenimi i varësisë theks-kuptim doemos cenon edhe ritmin e

natyrshëm të vargut etj. 753

Në kuadër të të gjitha elementeve përbërëse të sipërpërmendura, Qosja përcakton

kuptimin e vargut dhe të strukturave ritmike fillimisht të lidhur ngushtë me

kontekstin, qëllimin përse krijojnë dhe çfarë krijojnë romantikët, me tërësinë e

ndjenjave që shprehin, figuracionin që përdorin, si i tillë ai e përcakton këtë varg si

bartës të emocionit, disponimit dhe të mendimit të shkrimtarit romantik. Ai pohon që

në këto lloje vargjesh funksioni i ritmit dhe kuptimi i vargut qëndrojnë në raporte

dialektike: kuptimi i vargut e kushtëzon rrjedhën e ritmit, kurse ritmi me cilësinë e

strukturës së tij ndikon në qartësinë dhe në efektin e kuptimit të vargut. Ritmi

gjithashtu është përbërës i barasvlershëm kuptimor dhe estetik i ndjenjës e i

shprehësisë romantike.754

Për sa u përket përfundimeve të zhvillimit të tërësishëm të strukturës së vargut, në

perspektivën historike studiuesi, duke i parë vargjet si gërshetuese të përvojave të

poezisë së vjetër dhe poezisë popullore, e njëkohësisht të ndikimeve nga përvojat e

huaja rrokjesore dhe ritmike (të cilat asimilohen e përvetësohen duke iu nënshtruar

ligjësive të vjershërimit dhe të gjuhës shqipe) konstaton që në momente të caktuara

750

Shënim. Qosja njeh si tipa të dhjetërrokëshit që i përgjigjen natyrës së gjuhës shqipe, që shprehin

ligjësitë e vjershërimit të saj dhe tipa ritmikë të vjershërimit që nuk tingëllojnë shqip pavarësisht pse

respektojnë të gjitha rregullat e vjershërimit 751

Për më shumë shih shembujt që shquan Qosja në f. 366-368. 752

F. 370-371. 753

Po aty. 754

F. 374.

201

secili prej tyre shpreh epërsinë e vet. Gërshetimi i këtyre përvojave si dhe përdorimi i

strukturave të ndryshme rrokjesore në disa raste; duke ia nënshtruar strukturën

metrike intonacionit të vargut – në disa raste të tjera, duke bërë melodinë zotëruese

apo duke ngritur ritmin gjymtyror mbi parimin rrokjesor të vargut si njësi e mbyllur

ritmike romantikët krijojnë mundësinë e evolucionit të vargut shqip. Ky varg është në

përputhje të plotë me qenësinë e gjuhës shqipe -pohon Qosja -sepse gjuha e mitizuar e

imagjinatës romantike, praktikisht bëhet gjuhë e çliruar e vargut poetik, rrafshi

gramatikor dhe ai shqiptimor strukturohen plotësisht në pajtim me qenësinë e poezisë

që gjuhën e zhvillon. Në këtë mënyrë mbi përvojën kombëtare, mbi parimet e gjuhës

shqipe, vargu romantik fillon procesin e evropeizimit të vargut shqip.755

3. Raporti i romantizmit shqiptar me atë evropian

Raportet mes romantizmit shqiptar dhe atij evropian, të trajtuara përmes qasjes

krahasimtare, studiuesi i heton në një kapitull më vete, si çështje e cila plotëson në

mënyrë të tërësishme poetikën e romantizmit shqiptar. Nga njëra anë duke synuar

studimin shkencor të periudhës mbi të cilën ndërton historinë e letërsisë, kjo metodë

për studiuesin sjell rezultatet e kërkuara, pasi është “më e arsyeshme dhe shkencërisht

më e drejtë që të hiqet një krahasim ndërmjet romantizmit shqiptar dhe atij evropian,

në radhë të parë të popujve të Evropës Perëndimore...e më pas të bëhet përgjithësimi

që do ta arsyetonte krahasimin e vënë, domethënë metodën e zbatuar

krahasimtare”.756

Nga ana tjetër këtë përpjekje Qosja e quan të arsyeshme edhe në kuadër të

marrëdhënieve që kanë ekzistuar mes popullit shqiptar e atyre europianë, të cilat kanë

lënë gjurmët e tyre edhe në letërsi757

.

Gjithashtu kjo qasje bën të mundur evidentimin e ngjashmërive dhe ndryshimeve

ideore, tematike, stilistike, strukturore, formale etj ndërmjet romantizmit evropian dhe

atij shqiptar, duke u dhënë përgjigjet e tij në lidhje me dy pikëpamjet e mëposhtme:

- Romantizmi shqiptar ishte plotësisht autokton;

- Romantizmi shqiptar ishte një rrymë e importuar prej letërsive romantike të

popujve të mëdhenj të Evropës.

Për studiuesin asnjë nga këto pikëpamje nuk është plotësisht e qëndrueshme, sepse:

- e para - argumenton ai- e veçon letërsinë romantike nga konteksti letrar

evropian prej të cilit nuk mund të veçohet;

- e dyta sjell hetimin tradicional të ndikimeve, në vend të ngjashmërive dhe të

ndryshimeve, që është fryt i përvojës moderne në studimet krahasuese.758

755

Po aty, f. 379. 756

Po aty, 383. 757

Madje mes tyre Qosja shton që marrëdhëniet kulturore, veçmas ato letrare dhe artistike përgjithësisht

ekzistojnë edhe atëherë kur lidhjet e tjera mes popujve janë të vështirësuara apo të ndërprera plotësisht.

Mendimet, idetë, motivet, teknikat, modelet stilistike dhe artistike nuk njohin kurrfarë kufijsh dhe është

në të mirën e popujve pse nuk i njohin.

202

Duke iu referuar përkufizimit të studiuesve bashkëkohorë për romantizmin:

romantizmi ishte një fenomen i përbashkët i shfaqur në letërsitë e popujve evropianë

pak a shumë në të njëjtën kohë dhe përpos karakteristikave që e dallojnë romantizmin

e një vendi të një gjuhe tjetër, ekzistojnë edhe karakteristikat që e afrojnë, 759

ai i

vëzhgon ndryshimet dhe ngjashmëritë disa plane:

- në kontekstin historik e kulturor;

- në parimet krijuese dhe karakteristikat specifike që shfaqin;

- në gjinitë dhe llojet më të lëvruara.

Të gjitha këto rrafshe shihen në raporte ndërvepruese me njëri-tjetrin pasi janë

kontribuues funksionalë në formësimin e tërësishëm të drejtimit letrar.

Vështrimi i kontekstit historik kulturor760

shërben në përcaktimin e veçorive tematike

përmbajtësore dhe stilistike, të cilat në letërsinë shqipe nuk shfaqen në të njëjtat

përmasa si në letërsitë e vendeve evropiane. Për këtë arsye ngjashmëritë Qosja i sheh

kryesisht me popujt e Ballkanit dhe Evropën Lindore sesa me atë Perëndimore.

Referuar ngjashmërive Qosja shquan:

- ngjashmëri mes letërsive romantike shqiptare me atë evropiane në pikëpamjet

etike mbi njeriun dhe njerëzimin;

- ngjashmëritë në pikëpamje të mënyrës së shtjellimit artistik të ngjarjes;761

- ngjashmëri në praninë e elementeve të mbinatyrshme;

- ngjashmëri në kultivimin e gjinive të ndryshme letrare.762

Duke qenë se konstaton që romantizmi është dukuri e përgjithshme evropiane dhe

dukuri e veçantë letrare kombëtare përsa i përket ndryshimeve shquan:

1. në funksionin që luan romantizmi si dukuri; 763

758

Po aty. 759

F. 382. 760

Shënim. Vlen të theksohet se këto dy kontekste shihen paralelisht nga Qosja si dy procese të lidhura

ngushtë me njëri-tjetrin. 761

Romantizmi evropian shfaqet si reagim i krijuesve ndaj rregullave të ngurta, ndaj dogmave teorike,

temave, motiveve gjithnjë të zgjedhura, ndaj stilit të lartë të klasicizmit etj. E këtu, thekson Qosja,

romantikët evropianë sjellin revolucionarizim jo vetëm në tematikë, por edhe në procede artistike. Këtë

dukuri e evidenton si të pranishme edhe në romantizmin shqiptar..., f. 404. 762

Përsa u përket gjinive dhe llojeve letrare Qosja thekson se në romantizëm kultivohen përgjithësisht

të gjitha gjinitë dhe llojet letrare; vendin kryesor e zë poezia lirike si sasi e cilësi. Kjo është dukuri edhe

e romantizmit shqiptar. Kultivohet shumë lirika patriotike, e dashurisë, sjell marrëdhënie të reja

ndërmjet llojeve dhe gjinive në romantizëm. Karakteristik është lloji i ndërmjetëm, poema epiko-lirike.

Sado që është prezent objektivizmi, subjektivizmi nuk mund të shmanget për shkak të faktit që rrëfimi

më shumë paraqitet si mozaik përshtypjesh subjektive përmes një fabule të fragmentarizuar.

Përbashkësia e llojeve ndikon në ngjashmërinë e stileve, kështu që stili poetik depërton dukshëm në

prozën publicistike dhe shkencore, kurse letrarizimi do të jetë procedim i poezisë romantike. Kjo

përbashkësi stilesh shihet si dukuri e gjerë, sepse nënkupton takimin e disa periudhave dhe epokave

stilistike si në romantizimin shqiptar dhe në atë evropian. Më vonë zë e kultivohet edhe drama, tregimi,

romani dhe kritika, po atëherë fillon depërtimi i elementeve realiste në prozë e poezi dhe i elementeve

simboliste në poezi. Lirizmi 763

Qosja konstaton qëromantizmi anglez, gjerman, francez është përmbushje përkatëse e imagjinatës së

lirë, formën e së cilës e përcaktojnë kërkesat estetike, romantizmi shqiptar është ideologji kombëtare,

idealet e së cilës i përcakton pozita historike e kombit. E sheh romantizmin shqiptar si aktivitet qendror

mendor të kulturës shqiptare në të cilin shprehet drama e tejkalimit të robërisë shumëshekullore në

njërën anë, kurse e formimit të vetëdijes së re historike kombëtare, e ndjenjave dhe idealeve të reja

203

2. në karakteristikat që shfaq si rrymë.

Në këto të fundit ndryshimi shquhet kryesisht në aspektin përmbajtësor, në drejtim të

procedesë krijuese dhe në drejtim të stilit referuar:

- në trajtimin e motiveve të ndryshme: motivi i dhembjes, 764

temat historike765

(kthimi pas tek e kaluara), kulti i natyrës766

etj.

- me raportet individualizëm/ subjektivizëm, ku ndryshimi kryesor, i cili

kushtëzon edhe ndryshimet e tjera, qëndron te heroi individ dhe mënyra si e

përcjell botën e tij brenda veprës letrare; 767

- në identifikimin e autorit, unit të tij me personazhet;768

- në trajtimin e fatit dhe fatalizmit në sistemin e motivacionit të veprimeve, të

ndjenjave dhe mendimeve të personazheve;769

kombëtare, në anën tjetër. Duke e pohuar që romantizmi shqiptar krijohet në një kontekst të posaçëm

kulturor, e sheh të ngarkuar me funksion specifik. 764

Dhembja te romantikët shqiptarë ndryshon nga ajo e romantikëve evropianë (te të parët është mall, nostalgji,

ndjenjë sentimentale që nxitet prej shkaqeve tërësisht të ndryshme nga ato që nxitin dhembjen te romantikët

evropianë. Te shqiptarët është dhembje e njerëzve që e duan atdheun e tyre (shpjegon në mënyrë të detajuar

shfaqjen e dukurive të ndryshme nga njëri kah i romantizmit te tjetri. ) 765

Në lidhje me këtë motiv e veçanta qëndron te shqiptarët, sepse ata i kthehen periudhës më të

lavdishme të historisë kombëtare. Ndërsa për sa i përket rolit fetar dallimi qëndron në faktin se

romantikët evropianë e theksojnë rolin e fesë jo vetëm në jetën vetjake, por edhe në atë kombëtare.

Romantikët shqiptarë rolin e fesë e trajtojnë si rol antikombëtar. E kaluara për romantikët evropianë

është një lloj utopie e dëshirave dhe e ëndërrimeve të tyre, për romantikët shqiptarë është një mundësi e

krahasimeve midis madhështisë së dikurshme dhe mjerimit aktual të shqiptarëve. Historia për

shqiptarët është etikë kombëtare e për romantikët evropianë është përmbajtje ekzotike, f. 390. 766

Romantikët evropianë e bëjnë natyrën objekt të meditimeve të tyre metafizike, e mistifikojnë atë,

ndërkohë që ata shqiptarë edhe pse e realizojnë lirinë imagjinare përmes hiperbolizimit të emocional të

pamjeve, përsëri nuk i bëjnë të çuditshme dukuritë e rëndomta të jetës reale. Romantikët shqiptarë edhe

pse shfaqin prirje për përsiatjet metafizike, ata përsëri nuk i shmangen racionalizmit, shpallin mendjen

të vetmen fuqi të njeriut me të cilën ai njeh realitetin, të vërtetën, dhe veten. Për këtë arsye natyra në

letërsinë e romantizmit bëhet më tepër përmbajtje e poezisë patriotike sesa e poezisë meditative.

Romantikët shqiptarë krijojnë fragmente visoresh për të rritur atdhedashurinë. Për sa i përket kultit të

natyrës Qosja vëzhgon disa pikëpamje të përbashkëta mes dy letërsive romantike. Ai thekson në këtë

kuadër pikëpamjet filozofike të Naim Frashërit, f. 396. 767

Në romantizmin evropian individi në rastet më të shpeshta nuk pranon obligime shoqërore si krijues,

kërkon rehatinë shpirtërore në vetmi dhe imagjinatë; në romantizmin shqiptar individi kërkon me të

gjitha mundësitë t‟i shquajë obligimet e tilla dhe të ndikojnë në rrjedhat historike kombëtare. Shquan subjektivizmin dhe individualizmin si veçori kryesore qenësore, botëkuptim jetësor dhe si

mënyrë e sjelljes në shoqëri. Filozofia e tij është e ndërtuar mbi idealizmin subjektiv. I ngrenë kult

individit, botës së tij të brendshme, imagjinatës së tij etj. Të drejtuar në këtë mënyrë drejt individuales,

Qosja pohon që janë apatikë kundrejt problematikave shoqërore dhe historike.

Romantikët shqiptarë janë të prirë që t‟i përkushtohen mendërisht dhe fizikisht kombit e në këtë rast

bëhen prijës dhe ideologë të tij (luajnë rol të ri, ndërtojnë historinë e re, njëjtësojnë interesat individualë

me ata kolektivë kombëtarë, ndikojnë në ndryshimin e fizionomisë morale të popullit).

Individualizmi i shtyn heronjtë evropianë të ndërmarrin udhëtime në vende të ndryshme. Bien në

dëshpërim etj. Romantikët shqiptarë letërsinë e shohin si mjet të luftës sesa krijimtari e lirë artistike.

Romantikët shqiptarë afirmojnë unin kolektiv. 768

Edhe këtu Qosja shquan dallim mes dy shfaqjeve të romantizmit: tek ai evropian kemi identifikim të

personazhit me unin e autorit, te romantizmi shqiptar personazhet ngarkohen me hallet e atdheut te

tyre, f. 406. 769

Qosja e shquan si veçori të romantizmit evropian dhe të atij shqiptar njëkohësisht. E ndien të

arsyeshme të sqarojë funksionin e fatalizmit. Në kuadër të romantizmit evropian e shpjegon si pasojë e

tronditjeve të Revolucionit Francez ku njeriu i nënshtrohet fatit në mënyrë të verbër. Thekson që

fatalizmi në romantizmin evropian është qëndrim i mendimit, kurse në romantizmin shqiptar është

204

- në lëvrimin e figurave artistike dhe funksionin që mbartin;770

- në përpunimin e shprehjes artistike dhe theksimin e nëntekstit;771

Për sa më lart mund të themi që evidentimi i tërësishëm i ngjashmërive dhe

ndryshimeve mes romantizmit evropian dhe atij shqiptar –për studiuesin– janë aq të

mjaftueshme saqë justifikojnë plotësisht studimin krahasimtar. Ky është një proces i

përgjithshëm letrar të cilit i nënshtrohen të gjitha letërsitë e popujve të Evropës, në të

cilin një pjesë e ndryshimeve përveç të përbashkëtave, i atribuohen specifikave të

jetës historike dhe kombëtare. Ky krahasim sjell përfundime të rëndësishme të lidhur

specifikën e romantizmit shqiptar në kushtet në të cilat ai u zhvillua dhe lidhjet e

përhershme të letërsisë shqipe me letërsitë evropiane, të cilat dëshmojnë se

pavarësisht kontekstit historik ai ishte pjesë e letërsisë evropiane.

qëndrim i veprimit. Kjo dukuri dëshmon sa lidhjet mes dy letërsive romantike dhe nga ana tjetër

dëshmon inkuadrimin më të shpeshtë të fatalizmit në romantizmin arbëresh. Specifikon natyrësinë në të

cilën bazohen veprimet e personazheve në romantizmin shqiptar, ku në rastet më të shpeshta ato

veprojnë, ndiejnë, mendojnë të shtyrë prej motivesh më të larta (kombëtare), kurse cilësinë e këtyre

veprimeve, ndjenjave, mendimeve e përcakton jo fatalizmi, po qëllimet historike, kombëtare. 770

Në botën fantastike të romantizmit një rol të veçantë luan personifikimi, shpirtëzimi i sendeve apo

dukurive të natyrës. Qosja bën dallim në këtë dukuri te funksioni i personifikimit. Në romantizmin

evropian ai ka funksion fantastik, tek ai shqiptar funksion rëndomësues, erotik, patriotik, humanizues

etj. 771

Nëntekstin e dallon si veçori të romantizmit. Thellimi asociativ i ndjenjës dhe i mendimit me anën e

nëntekstit për romantikët bëhet parim krijues. Shprehja sugjestive që përmban dukshëm më tepër

ç‟tregon bëhet procedim i vetëdijshëm i artistit. Kjo veçori është e pranishme edhe në romantizmin

shqiptar me një ndryshim: udhëhiqen nga parimi i qartësisë. Qëllimi i tyre kryesor është komunikimi

me lexuesin, prandaj edhe thënien poetike kujdesen ta qartësojnë dhe ta emocionalizojnë sa më

dukshëm duke e përdorur shpesh aspektin vlerësues ligjërimor, epitetin e caktuar, paralelizmat dhe

përsëritjet...stili i romantizmit shqiptar bazohet në metodën e gjuhës emocionale, e cila realizon një

qartësi klasike në pjesën më të madhe të rasteve. Thënia e drejtpërdrejtë është veçori e tij. Këtë dallim

Qosja e lidh me funksionet e ndryshme që u ngarkohen në jetën historike dhe shoqërore te romantizmi

shqiptar dhe ai evropian, të cilët doemos sjellin theksa të ndryshëm në thënien gjuhësore: nëntekstin

apo qartësinë e saj.F. 410-411.

205

KAPITULLI III

Historia e letërsisë shqipe- Romantizmi, II-III

Dy vëllimet e tjera të veprës janë të konceptuara në formën e monografive, në të cilat

trajtohet gjerësisht krijimtaria e shkrimtarëve të përzgjedhur. Përzgjedhja e tyre është

realizuar në bazë të krijimtarisë së tyre letrare, e cila shquhet për rëndësinë e saj

artistike dhe historiko-letrare. Këto vëllime përfaqësojnë për studiuesin sintezën e

poetikave të krijuesve të ndryshëm në veçanti.

Referuar trajtimit të Qosjes për secilin prej tyre i kemi klasifikuar në dy grupe:

1. Në grupin e parë janë klasifikuar shkrimtarët vepra e të cilëve nuk mbart

vlera të mirëfillta estetike: Naum Veqilharxhi, Thimi Mitko, Jani Vreto,

Kostandin Kristoforidhi, Ndue Bytyçi, Sami Frashëri.

2. Në grupin e dytë janë klasifikuar shkrimtarët vepra e të cilëve i përkasin

letërsisë së mirëfilltë dhe shquhen për vlera artistike dhe estetike: De Rada,

Frangjisk Anton Santori, Pashko Vasa, Gavril Dara i Riu, Zef Serembe,

Naim Frashëri, Filip Shiroka, Zef Skiroi, Ndre Mjeda.

Ndërtimi i veprës në trajtën e monografive për secilin autor, i krijon mundësi Qosjes

të vërë në dukje aspekte të ndryshme të krijimtarisë së shkrimtarëve, kryesisht stilin

individual, vlerën estetike të tyre, të lidhura ngushtë me: autorin, mesazhin, gjuhën

dhe lexuesin.

1. Autori

Për sa i përket autorit duhet thënë që, pavarësisht krijimtarisë së shkrimtarëve, Qosja

e synon autorin, parimet dhe procedenë e tij krijuese. Duke u shprehur se klasifikimi i

tyre realizohet brenda drejtimit të romantizmit Qosja, është mbështetur në rendin

kronologjik të bazuar në kohën në të cilën ka jetuar secili prej tyre. Klasifikimin për ta

e nis nën këtë këndvështrim – në trajtimin e tyre si romantikë, të cilët kontributin e

tyre e kanë dhënë jo vetëm në fushën e letërsisë, por edhe në fusha e drejtime të tjera.

Justifikimin për klasifikimin e tyre studiuesi e mbështet në përkufizimin që i bën

drejtimit letrar dhe konceptit të letërsisë për kohën në të cilën shkrimtarët kanë jetuar.

Në shkrimtarë të të dy grupeve theksohen elementet në të cilët përqendrohet vëmendja

e studiuesit në drejtim të autorit siç janë: konteksti, parimet krijuese dhe procedeu

krijues.

206

1.1 Konteksti dhe ndikimet

Duke qenë se Qosja e sheh letërsinë, veprat letrare dhe krijimtarinë e shkrimtarëve në

raport me serinë letrare dhe traditën si në letërsinë shqipe dhe atë botërore,

konstatojmë se konteksti është një pjesë e rëndësishme e vëzhgimeve të tij, si element

i cili demonstron krijimin e kushteve të përshtatshme për shfaqjen e një dukurie

letrare të caktuar.

Njohja e rrethanave të krijimit të tyre e bën historianin e letërsisë t‟i kuptojë ato në atë

mënyrë si u kuptuan në kohën e tyre. Ky proces interpretues e përfshin brenda vetes

konceptimin historik të letërsisë pa rënë në interpretimin e veprës letrare si dokument

historik. Qosja i kushton vëmendje kontekstit social-historik, letrar dhe jetësor të

shkrimtarëve, për të vënë në dukje formimin e tyre të plotë individual. Shpeshherë ai

është i lidhur ngushtë me faktorë të jashtëm dhe të brendshëm.

Në shkrimtarët, vepra e të cilëve nuk mbart vlera të mirëfillta artistike, konteksti

historiko-shoqëror është mbizotërues, kundrejt atij letrar. Duhet thënë që ky kontekst

është më tepër i pranishëm si shpjegues i dukurive shoqërore, të cilat çuan në

zhvillimin dhe emancipimin intelektual të nevojshëm për lindjen dhe zhvillimin e një

letërsie të mirëfilltë kombëtare. Në fakt duke i vendosur në marrëdhënie shkakësie

këto dukuri, studiuesi modifikon evolucionin në sistemin letrar burimi i të cilit nuk

vjen në mënyrë të drejtpërdrejtë nga vetë letërsia.772

Gjithsesi duke parë nga një

këndvështrim i përgjithshëm në veprën e Qosjes këtë dukuri dhe të gjitha dukuritë e

tjera, të cilat janë të lidhura me konceptin e evolucionit në historinë e letërsisë shqipe,

jemi të mendimit që studiuesi i sheh veprat e shkrimtarëve të kësaj periudhe në

hierarkinë e vlerave të momentit përkatës duke pranuar vlerën e kontekstit dhe risisë

që sjellin veprat të mbetet aty ku shfaqet.773

Te Naum Veqilharxhi studiuesi qëndron gjatë te konteksti, duke u përqendruar në

çështje me karakter social-historik si në drejtim rrethanave kombëtare dhe

ndërkombëtare të veprimtarisë së tij. Qosja e parashtron kontekstin social-historik për

dy arsye:

- si paraqitje e faktorëve që ndikuan në formimin e mendimit intelektual të

kohës;774

772

Cituar sipas Floresha Dados, në Sfida teorike të historiografisë letrare, Bota shqiptare, Tiranë, 2009,

f. 274. 773

Po aty, f. 275. 774

Qosja evidentonrrethanat evropiane të veprimtarisë së N.Veqilharxhit dhe rrethanat kombëtare të

veprimtarisë së tij. Argumentet që sjell në lidhje më këtë çështje janë të lidhura ngushtë me kontekstin

historik kur lind edhe Romantizmi në Shqipëri. Kështu Qosja rendit një sërë faktorësh historikë, si:

fillimi i Lëvizjes së Rilindjes Kombëtare në planin historik, arsimor, kulturor e ideor. Në shkrimet e tij

për herë të parë në krijimtarinë e gjuhës shqipe, formulohen në formën programatike idetë themelore të

Rilindjes, prej të cilave do të mbështetet letërsia e romantizmit shqiptar deri në fund të shek XIX. Për

Qosen, N.Veqilharxhi bëhet ideolog i Rilindjes Kombëtare, dhe i letërsisë romantike me format e veta

të të shkruarit, sepse në to përmbledh prirjet arsimore, shkencore, publicistike dhe poetike të kohës. Në

këtë mënyrë parashtron lindjen e veprimtarisë intelektuale në shërbim të kombit, ndërgjegjësimin e tyre

207

- si argument mbështetës për tipologjinë dhe natyrën e veprave të Veqilhaxhit,

pasi veprat e shkruara prej tij, kanë karakter gjuhësor, por me vlerë historike

për Rilindjen Kombëtare Shqiptare dhe me rëndësi për historinë e letërsisë:

për historinë e romantizmit.

Po në këtë kuadër studiuesi interpreton kontekstin në studimet për autorët e veçantë si

Thimi Mitko, Jani Vreto, Kostandin Kristoforidhin, Ndue Bytyçin, Sami Frashërin.

Studiuesi merr në konsideratë aspekte të ndryshme jetësore të tyre, të cilat kanë

ndikuar në formimin me pikëpamje të plota historike, politike dhe kulturore, sepse

janë autorë me vetëdije plotësisht të formuar kombëtare. Në këtë mënyrë argumenton

pse i sheh si shkrimtarë të tillë duke iu referuar kontekstit historik, politik, shoqëror

dhe kulturor edhe pse veprat e tyre nuk i përkasin mirëfilli letërsisë.

Për Jani Vreton ndërtimi i kontekstit përkon me nevojën për të sqaruar klasifikimin e

krijimtarisë së tij mes veprave të letërsisë romantike që i përkasin Historisë së

Letërsisë Shqipe. Studiuesi mbështetet në kontekstin historik të Rilindjes Kombëtare

(si lëvizje poetike, kulturore dhe letrare) dhe jep argumentin se koncepti i atëhershëm

për letërsinë është dukshëm shumë më i gjerë se koncepti për letërsinë sot. Për këtë

argument Qosja u referohet edhe eksperiencave nga kultura të tjera që nga Antikiteti, i

një vargu autorësh krijimtaria e të cilëve është mes kufijve të letërsisë dhe filozofisë,

shkencës, etikës, pedagogjisë dhe oratorisë775

.

Një nga synimet e Qosjes mbi kontekstin historik në të cilin kanë jetuar shkrimtarët,

formimit dhe veprimtarive të shumta që kanë kryer lidhet me interesin e tij mbi

elemente të procedesë modeste artistike, si dhe kontribute të veçanta të shkrimtarëve

në zhvillimin e gjuhës shqipe, emancipimin dhe rritjen e shkallës intelektuale të

lexuesve. Prandaj për këtë arsye thekson:

- përkthimin e librave të shenjtë, duke theksuar se me anë të tyre i është dhënë

një zhvillim gjuhës shqipe dhe traditave pararendëse;776

- prirjen krijuese të shkrimtarit Ndue Bytyçit, për poezinë fetare, e cila zë

vendin qendror në krijimtarinë e tij, duke u specifikuar nga Qosja si veçori e

tij, kundrejt tendencës së përgjithshme të filozofisë iluministe dhe aspekteve

kulturore të romantizmit;

- tek studimi për Sami Frashërin, Qosja i referohet si kontekstit social-historik,

ashtu edhe atij kulturor e letrar. Kryesisht studiuesi thekson kontekstin letrar-

kulturor, në të cilin autori ka sjellë kontributin e tij, duke e parë atë në

marrëdhënie me gjuhën e letërsinë turke dhe atë shqipe. Ai nuk lë jashtë

vëmendjes së tij edhe formimin e shkrimtarit nën ndikimin, kultivimin e

për mënyrat si duhet të përgatitej çfarë ishte e nevojshme për të realizuar qëllimet e intelektualëve,

ndikimet nga ky kontekst dhe kontributin e dhënë të N.Veqilharxhit. F. 13-20. 775

Shënim. Qosja këtu u referohet Platonit, Senekës, Ciceronit, Erazmit, Frensis Bekonit, Mishel

Montenjit, La Brielit, Bosies, Emersonit, Migel de Unamunos etj. Dhe eksperiencave të kulturave dhe

letërsive evropiane dhe amerikane në fillimet në të cilave ekzistojnë shkrime me karakter didaktiko-

shkollor, filozofik dhe etik. F. 300. 776

Këtë element Qosja e shquan në veprimtarinë e Jani Vretos.

208

njohjen e letërsisë dhe kulturës turke, franceze etj., të cilat ndikuan

drejtpërdrejtë në aktivitetin krijues të Frashërit në gjuhën turke (Dashuria e

Talatit dhe e Fitnetes) dhe në gjuhën shqipe (drama Besa etj.), në përkthimin

e veprave klasike të letërsisë botërore, lëvrimin dhe zhvillimin e mëtejshëm të

gjuhës shqipe. Kjo e fundit lind si nevojë e autorit pas veprimtarisë dhe

përvojës së tij për zhvillimin e mëtejshëm të gjuhës turke. Përpos përpjekjeve

intelektuale për zhvillimin kulturor, Qosja thekson se krijimtaria letrare e

Frashërit në kontekstin e romantizmit letrar shqiptar mbetet në pozita më

inferiore kundrejt veprimtarisë së tij intelektuale e diturore.

Në grupin e dytë të shkrimtarëve konteksti merr po kaq vëmendje të studiuesit në një

format tjetër. Ai i kushton kryesisht vëmendje kontekstit kulturor-letrar, i cili ka sjellë

në mënyrë organike zhvillimin e procedesë krijuese të tyre. Si elemente të këtij

konteksti vë në dukje: ndikimet dhe kontaktet, të cilët vijnë si rezultat i konteksteve të

caktuara të përjetuara nga shkrimtarët.

Kështu teDe Rada, Qosja vendos në fokus shkrimtarin dhe mënyrën si zhvillon

procedenë e tij krijuese. Ky element duket që në titullin hyrës “Evolucioni krijues”,

duke e vëzhguar krijimtarinë e tij të ndarë në faza, si dhe duke specifikuar

karakteristikat në lidhje me zhvillimin, kontekstin dhe praksisin krijues për secilën

prej tyre.

- Si rezultat i kontekstit letrar dhe ndikimit nga letërsia italiane, studiuesi

thekson krijimet në gjuhën italiane gjatë fazës së parë të krijimtarisë, edhe pse

kishte një traditë të shkrimit shqip.

- Shquan ndikimin e De Radës nga poezia popullore, duke e cilësuar si njohësi

më i mirë më i themeltë i traditës kulturore dhe historike shqiptare. Rendit

disa arsye të interesimit të autorit për poezinë popullore, si: De Rada kupton

herët rëndësinë e artistike dhe historike të letërsisë popullore për afirmimin

kulturor të popullit shqiptar. Nën ndikimin e pikëpamjeve romantike mbi

traditat kombëtare, ai çmon letërsinë popullore si monument historik dhe

artistik. Përkushtimin e De Radës në lidhje me poezinë popullore, Qosja e

vlerëson si element themelor të krijimtarisë së tij në fazën e dytë dhe pranon

që më dukshëm e dëshmon këtë ndikim në fazat III dhe IV. Njëkohësisht

shquan ngjashmëri mes këngëve popullore dhe poemave të tij777

, në formë778

,

në ndërtim kohor779

, në varg me strukturën e tij metriko-ritmike, përbërësish

stilistikë (figurat letrare), koret, këngët e vallet që ai fut në poemat e tij etj (të

personazheve, kryepersonazheve me shokë e shoqe etj.), të cilat zgjerojnë dhe

777

Shënim. Qosja pohon që: …duke filluar prej poemës Këngë të Milosaos…. e deri te version i fundit i

këngëve për Serafina Topinë, Një pasqyrë e jetës njerëzore, De Rada do të kujdeset që edhe me

kompozicionin e këngëve – në veçanti të poemave…të dëshmojë lidhjet e poezisë së tij me poezinë

popullore, në të vërtetë do të përpiqet të dëshmojë se këngë të veçanta të poemave të veçanta, në të cilat

këndohet jeta e disa personazheve të shquara, janë rapsodi të ripërtëritura shqiptare të shekullit XV, f.

53. 778

Në kompozicion, duke pranuar që De Rada imiton formën e rapsodive popullore. 779

Me ndërtim kohor Qosja ka parasysh se as rapsoditë popullore, as poezia e De Radës nuk është

poezi për të sotmen, por për të kaluarën e largët, f. 54.

209

thellojnë kontekstin historik kulturor dhe atë kuptimor si komponentë që

nxisin traditën popullore.

Gjithashtu Qosja heq vija paralele mes krijimtarisë së De Radës dhe letërsisë antike

greke. Sheh forma të ndryshme të ndikimeve të saj780

: u përmbahet fillimisht në

krijimtarinë e tij parimeve krijuese të antikitetit gjerësisht të afirmuara; krijimtaria e

tij tregon afri të dukshme me estetikën dhe etikën antike greke dhe romake.

Studiuesi heton, që në poezinë e shkrimtarit shfaqen:

- asociacione, përsiatje, përfytyrime fetare karakteristike për letërsinë dhe artin

mesjetar, 781

etimologjia e emrave prezente që shpesh janë të huazuar nga

fondi i antroponimeve të popullit të tij apo të popujve të tjerë, emra me vlerë

tingëlluese, origjinarë etj.;

- ndikime nga letërsia e Rilindjesevropiane. Ky ndikim vjen në veprën e De

Radës nëpërmjet përmendjes së emrave të së shkrimtarëve të njohur të kësaj

periudhe, si dhe ndikimit të drejtpërdrejtë në krijimtari, në stil: përdorimi i

vargut njëmbëdhjetërrokësh të bardhë, tercina danteske etj.;

- ndikimet prej Letërsisë romantike të cilat Qosja i shquan si më të dukshme

dhe vendimtare në krijimtarinë e De Radës. Kjo për faktin se autori e pranon

vetvetiu botën e tyre si strukturë ideoemocionale dhe estetike të veprës së vet

si rezultat i kontekstit kulturor e social-historik në të cilin jetonte. Studiuesi

sjell shembuj të hetimit të ndikimit të tilla si: P.sh.Këngët e Milosaos...., do ta

shkruajë nën modelin e poezisë franceze ndikimin e plotë të De Radës,

ndikime nga Lamartini dhe Bajroni, duke iu referuar origjinalitetit dhe

madhështisë së figurave;

- ndikime nga Letërsia e Lindjes. Qosja shquan si ndikime emrat orientalë të

personazheve të përdorura nga autori782

etj.

Studiuesi është i mendimit se krijimtaria e De Radës shfaq karakteristika të tilla si

rezultat i atmosferës së përgjithshme në të cilën ka jetuar, interesimet e tij për

letërsinë popullore, traditat, për letërsinë antike greke dhe romake, letërsinë mesjetare,

780

Shënim. Qosja pranon si ndikim përmendjen e poetëve antikë: Homeri, Pindari, Anakreonti etj.

Filozofë të antikitetit: Sokrati, Platoni, Aristoteli etj. Historian të antikitetit: Plutarku, Herodoti etj.,

emra të mitologjisë: Zeusi, Apoloni, Muza, Akili etj., f. 59. 781

Shënim. Qosja sheh si të tilla p.sh., devotshmërinë e personazheve gra në lidhje me librat e shenjtë,

stili letrar fetar i përdorur, leksiku mbi ceremonitë e krishtera dhe skenat biblike janë pjesë e kulturës

fetare të De Radës, nuk mund të mos vihet re se në krijimtarinë e tij ato depërtojnë nën ndikimin e

letërsisë, të artit mesjetar dhe të fillimeve të Rilindjes Evropiane. 782

Shënim. Qosja është i mendimit se këtu nis interesimi i De Radës për letërsinë e Lindjes, e pikërisht

për atë indiane. Ndër emrat është interesante forma e tyre, sepse ngjashmëria tingëllore e tyre shfaqet

edhe në forma pak a shumë të ndryshuara të këtyre emrave. (Vantisana në Skënderbeu i pafan, në

Savanasena në poetit indian......, skena kur Maria Kominante e këqyr një pikturë përmes pasqyrës është

shëmbëllyese me një skenë të tillë në dramën Sakuntala të Kalidasë, emrat e dy personazheve të tjera të

poemës Skënderbeu i pafan, Almazore dhe Algazile të përkujtojnë Romanseron e Sidit të Spanjës

mesjetare, kur ishte më i fortë ndikimi kulturës orientale, arabe sado të përkujtojnë Sidin e Kornejt.

Personazhet kryesore të tij i sheh si (Rina, Milosao) me strukturë psikologjike dhe emocionale

romantike (aristokratë me mendje dhe virtyte, emotivë, shquhen për cilësi, sjellje, veprime që nuk

kushtëzohen nga zakonet dhe mentaliteti i mjedisit konkret, universalë, enigmatikë, të pakënaqur me

botën, përcjellin fatkeqësi tragjike që i karakterizojnë jetën e tyre etj).

210

letërsinë e Rilindjes evropiane, atë orientale, romantike, dëshmojnë për një formim

kulturor të plotë, duke rendur drejt një pjekurie artistike, si rezultat i një eksperience

kaq të gjerë, me një emërues të përbashkët prej gjithë këtyre ndikimeve.

Tek Anton Santori Qosja realizon një praktikë të re, në të cilën konteksti kulturor

lidhet me ndikimet. Ai heton ndikimet e shkrimtarit nga krijimtaria e De Radës dhe

vendos në plane krahasuese krijimtarinë e tyre. Kjo procedurë e ndjekur prej tij në

mënyrë të natyrshme evidenton edhe ndryshimin. Duke e parë këtë marrëdhënie të

veçantë të krijimtarisë së Santorit me De Radën, studiuesi shquan ngjashmëritë dhe

ndryshimet si në tematikë dhe në veçoritë ideostilistike. Pranon që kjo krijimtari

ndikon në përmasa mbizotëruese tek Santori dhe prej saj mëson me një disponim të ri

ta përjetojë traditën kulturore, gjuhën dhe përgjithësisht historinë e popullit të vet.

Njëkohësisht e sheh si shkrimtar me vetëdije të theksuar kombëtare (Sofia

Kominiate), të njëjtën jehonë idesh e ndjenjash që përshkruajnë edhe veprën e De

Radës.783

Po në këtë kuadër shquan ndikimet nga folklori dhe interesimet që tregon

shkrimtari ndaj gjuhës shqipe dhe letërsisë popullore784

duke evidentuar ndryshimin

mes veprave të tyre jo vetëm në përkatësinë e zhanrit, por edhe si ndërtim tematik,

strukturor e kompozicional. Gjithashtu sheh si ndryshim mes tyre faktin që dy

shkrimtarët tregojnë interes në gjini dhe lloje të ndryshme.

Te Gavril Dara i Riu studiuesi fokusohet kryesisht në aspektin sasior të krijimtarisë së

tij duke hetuar origjinën e formimit të tij në lidhje me kontekstin kulturor e letrar, kur

pohon që:nuk ka dyshim se idetë shoqërore dhe politike të vjershave të kësaj

përmbledhjeje e dëshmojnë formimin e tij nën ndikimin e prirjeve patriotike aq qartë

të shfaqura në krijimtarinë e Vitorio Alfierit, të Ugo Foskolos dhe të Alesandro

Manconit, si prijatarë shpirtërorë të lëvizjes politike, shoqërore dhe kulturore për

çlirimin dhe bashkimin e Italisë së ndarë në disa shtete, që do të gjejnë përmbushjen

në veprimtarinë politike dhe kulturore të Xhuzepe Macinit dhe Vincenco Gjobertit.785

.

Ndërkohë që konteksti social-historik i shërben studiuesit për të hetuar origjinën e

ideve të veprave të tij, si dhe ndikimin nga shkrimtarë italianë në krijimtarinë e tij.

Për Pashko Vason, Qosja përveç vënies në dukje të profilit të tij, e sheh si romantik sa

të ngjashëm, aq edhe të ndryshëm kundrejt romantikëve të tjerë për shkak të mjedisit

dhe kushteve në të cilat jetonte, rezultat i të cilit ishte krijimtaria e tij që në pjesën më

të madhe ishte shkruar në gjuhë të huaj. Studiuesi e sheh këtë praktikë si përpjekje të

Pashko Vasos për të bërë të mundur që kultura dhe krijimtaria shqiptare të njihej edhe

në kultura të tjera (pra njihet si nevojë e realizimit të idealeve të Rilindjes). Duke

783

Shënim.Sheh ngjashmëritë me De Radën: në shkrimin e libritGramatika e gjuhës shqipe; njësoj si

De Rada shkruan vjersha lirike, poema dhe drama etj. Në ndryshim prej tij, pas poemës lirike të

dashurisë, do të shkruajë poema politike dhe poemën fetare, tragjedi, komedi, tragji-komedi,

melodrama, të cilat do t‟i shkruajë në vargje dhe prozë etj., f. 208. 784

Shënim. Mbledhja e një numri të konsiderueshëm këngësh popullore, si dhe interesi që tregon ai ndaj

zakoneve, riteve e traditave kulturore të popullit, duke i përshkruar ato në veprat e tij, duke i dhënë

veprës së tij në këtë mënyrë karakter të theksuar etnografik dhe folklorik në krahasim me shkrimtarët e

tjerë arbëreshë. 785

F. 393.

211

trajtuar prozën historiko-publicistike, të cilën e emërton prozë jetëshkrimore artistike,

Qosja evidenton elemente të romantizmit, të lidhura si me temën historike që

trajtohet, ashtu edhe me gjuhën, stilin, patosin e tij, 786

prandaj ai shprehet: “romantike

në të është pikënisja jetëshkrimore e autorit, qëndrimet ndaj luftës, ndaj së bukurës,

ndaj virtyteve të njeriut;janë mjetet gjuhësore, shpesh poetike me të cilat bën

përshkrimin e etj.”

Njëkohësisht e përqendron vëmendjen tek individualiteti i shkrimtarit dhe formimi i

tij, në fazat jetësore që ka kaluar, për të dalë më tej te prirja krijuese si autor, te tërësia

e shkrimeve të tij të botuara e të pabotuara, si dhe te të gjitha versionet apo variantet e

krijimtarisë së tij.

Për Zef Seremben, konteksti jetësor, shoqëror dhe kulturor i shërben Qosjes jo vetëm

për të evidentuar parimet dhe procedenë krijuese, por për të vënë në dukje faktorët që

nxitën natyrën e veçantë të krijimtarisë së tij. Duke e vënë theksin në mënyrë të

drejtpërdrejtë në aspektet jetësore, ai lidh fatin e krijimtarisë së shkrimtarit me to, siç

ndodh rëndom te shkrimtarët romantikë. Specifika e tij si shkrimtar qëndron në

mosgjetjen e një ideali për të çuar misionin jetësor deri në fund, ideal të cilin

romantikët bashkëkohës të tij e gjetën si baraspeshimtë vuajtjeve jetësore. E si rezultat

i dhimbjes me përmasa të tilla, studiuesi motivon krijimin e poezisë së tij me nota të

theksuara dhembjeje dhe lirizmi. Gjithashtu të lidhur me kontekstin individual jetësor,

Qosja sheh edhe fatin e gjithë krijimtarisë dhe të dorëshkrimeve të Serembes, të cilat

fatkeqësisht për arsye të ndryshme kanë humbur.787

Qosja i kushton vëmendje edhe

ndikimit dhe përkimeve të krijimtarisë së Serembes me poezinë evropiane.788

Për sa i përket figurës së Naim Frashërit, si figura qendrore e romantizmit shqiptar,

studiuesi vendos në kontekst historik, kohën kur ka jetuar Naimi, veprimtarinë e tij

dhe botimet e para në gjuhë të huaja. Klasifikimi i krijimtarinë së Naimit në katër

faza, i shërben studiuesit për të vënë në dukje zhvillimin e të gjithë procesit krijues të

Naimit, duke evidentuar prirjet mbizotëruese për secilën fazë në saje të kontekstit

social-historik dhe atij kulturor-letrar. Po ashtu studiuesi justifikon krijimtarinë në

gjuhë të huaj dhe atë në gjuhën shqipe, shquan vepra789

të caktuara të tij si

786

Duhet thënë që objekt i vëzhgimit të Qosjes nuk është teksti, as lloji i dhe gjinia e tij, objekt i tij

është prova të cilat i nevojiten Qosjes për të dëshmuar që formimi i Pashko Vasës është romantik. Për

këtë arsye ai merr në konsideratë si kontekstin në të cilin jetoi, frymën e përgjithshme mes

intelektualëve, ndikimet nga kultura europiane etj., f. 349. 787

Qosja Rexhep, Historia e letërsisë shqipe II- Romantizmi, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f.

7-18. 788

Shënim. Argumentet që sjell në këtë kontekst lidhen me kontaktet me letërsinë italiane të poetit, të

cilat do të bëjnë të mundur krijimin e shijes estetike dhe zhvillimin e prirjeve krijuese. Ndikimet do të

duken në trajtimin e tematikave të ngjashme, në idealizimine figurës së gruas e dashurisë ndaj saj, në

dhembjen, lëvrimin e vargjeve tipike. Po kështu Qosja vë re ndikimet nga letërsia franceze, nga

romantizmi anglez etj., kryesisht në fazën e dytë të krijimtarisë; evidenton ndikime nga Xhakomo

Leopardi, Tomaso Grosi, Alfons de Lamartini, Alfred de Myse, Xhorxh Bajroni. F. 61-62. 789

Ëndërrime është vepra më e rëndësishme e Naimit në gjuhë të huaja për njohjen e kërshërisë letrare,

të procedimit krijues dhe botëkuptimit të tij. Gjithashtu është i mendimit se përmban disa nga temat,

212

parashtruese e interesimeve, botëkuptimit prirjeve dhe procedesë krijuese dhe zbulon

qëllimet për të cilat veprat janë shkruar.790

Ndërtimi i kontekstit dhe njohja e plotë e krijimtarisë së shkrimtarit janë të

rëndësishme për studiuesin, sepse përmes tyre realizon sintezën e kalimit të dukurive

nga plani individual në plan të përgjithshëm; lidh me to njohjen e zanafillës së tyre,

(në plan diakronik dhe sinkronik), të cilat i sheh në ndikimet e pësuara nga letërsi të

ndryshme, si p.sh.: letërsia popullore, Antikiteti greko-romak, letërsia e Rilindjes

evropiane, Klasicizmi dhe Iluminizmi francez, Romantizmi dhe Letërsia

bashkëkohore; sepse i japin mundësi të kuptojë dhe përimtojë krijimtarinë në tërësi; të

caktojë drejt vendin e veprave të veçanta poetike dhe krijimtarisë së Naimitnë traditën

shqipe, të hulumtojë mundësitë që kjo krijimtari ia ka hapur letërsisë shqipe të pas

asaj kohe.

Për secilën nga fazat e krijimtarisë së Naimit studiuesi gjithashtu shquan lidhjet dhe

ndikimet të cilat i justifikon me kontekstin letrar-kulturor e në raste të caktuara edhe

historik.

Kështu:

- ndikimet nga krijimtaria popullore, që i shquan më shumë në fushë të mjeteve

stilistike, në fushë të strukturës rrokjesore e të ndërtimit të vargjeve, si dhe në

fushë të botëpërjetimit, ai i sheh si dëshmi të origjinalitetit, si nxitëse të

aftësisë krijuese;

- ndikimin e Naimit nga bejtexhinjtë, edhe pse shtrirja e ndikimit e tij është e

kufizuar, e lidh me kontekstin social në të cilin ka jetuar;791

- ndikimet nga tradita letrare botërore, i shehsi kontakte të para gjatë

shkollimit;792

- ndikime nga letërsia e Rilindjes Evropiane me Danten, Petrarkën793

etj.;

idetë, motivet, situatat, simbolet, të cilat do t‟i jenë pjesë e krijimtarisë së tij në përmbledhjet e shkruara

në gjuhën shqipe 790

Shënim. Qosja pohon: Poemën Dëshirë e vërtetë e shqiptarëve, e shkruan me qëllim që të njohë

opinionin grek me luftën e popullit shqiptar për liri, poemën tjetër Dashuria do ta shkruajë për të

treguar sa rëndësi kishte kultura greke në jetën e tij. 791

(i njeh këto poezi nga fëmijëria etj.). Disa prej temave, motiveve, situatave etj. të poezisë së Naimit

dhe asaj të bejtexhinjve kanë burim poezinë persiane, arabe etj. P.sh., e këndon dashurinë prej një

largese përsiatëse prej së cilës këndohet edhe në poezinë e bejtexhinjve, pamjen e gruas së kënduar nuk

e përcakton, nuk e gjallëron sikundër ngjet në poezinë evropiane të romantizmit, bukurinë e këndon si

një ide, siç këndohet edhe në vjershat e bejtexhinjve. 792

Qosja i sheh këto ndikime nga antikiteti greko-romak: në përdorimin e figurave, të cilat janë pjesë e

zbukurimeve; epizmi, idealet dhe figurat heroike, heroizmi i tyre, cilësitë dhe karakteristikat, himnizimi

i trimërisë, mençurisë, si virtyte të larta njerëzore, shtresa e lartë shoqërore, mjediset ku gjenden,

përdorimi i epiteteve dyshe për personazhet, janë ndikime nga kjo letërsi (Homerit), nga Hesiodi

ndikimi duket te prirja tematike, por dallohen në trajtesat e tyre, sepse, nëse Hesiodi i këndon natyrës

në përgjithësi, Naimi i këndon natyrës shqiptare. Argumenton ndaj patosit atdhetar që shndërrohet te

Naimi si nevojë. Janë të dukshme ndikimet te poemat lirike si nga Virgjili, ashtu dhe nga poetë të tjerë,

ndihet ngjashmëria me to në figura personazhesh, ide, pamje, përshkrime, ngjashmëri edhe në elemente

të procedeut krijues: ëndrra, e cila luan rolin e përforcimit ndijor, në poezinë romantike përgjithësisht

në poemat heroike të Naimit i shërben kallëzimit, ashtu si edhe në poezinë e poetëve të mëdhenj të

kohëve të përparme, f. 120-122. 793

kryesisht rreth kultit të së bukurës, duke njëjtësuar të bukurën si kategori estetike me bukurinë e

gruas, me tiparet fizike, virtytet shpirtërore, të cilat përfaqësojnë idealin e së bukurës, përkushtimi ndaj

213

- ndikime nga iluminizmi francez kryesisht pikëpamjet dhe idetë filozofike,

botëkuptimit, fushë të ndjenjës, qëndrimit kritik ndaj fesë si rezultat i

pikëpamjeve e të kulturës racionaliste e iluministe që përshkruajnë veprat e tij

që nga fillimi(interesime ndaj fabulave të La Fontenit) e deri në poezitë

meditative (Volteri, Zhan Zhak Rusoi etj.);

- ndikimi dhe lidhja me romantizmin evropian, për të cilin konstaton se është

një nga letërsitë që Naimi nuk e njeh mirë794

;

- ndikimi dhe lidhja me letërsinë e Lindjes, për të cilin konstaton se është më e

ngushtë, sepse edhe kontaktet me të kanë qenë të tilla795

;

- përsa i përket krijimtarisë në prozë dhe poezi për fëmijë, Qosja ndien të

nevojshme të ndërtojë kontekstin social e historik si domosdoshmëri e të cilit

lind nevoja e shkrimit dhe e kultivimit të krijimtarisë në prozë dhe poezi për

fëmijë.

Te Zef Skiroi studiuesi fillimisht do të vëzhgojë kushtet e formimit të tij, të ndikimit

dhe modeleve që do të ndjekë. Gjithashtu i kushton vëmendje krijimtarisë tërësore të

Skiroit796

, botimeve të tij të plota në gjuhën shqipe dhe atë italiane. Në vazhdën e

traditës dhe krijimtarisë popullore shquan krijime të cilat i shëmbëllejnë tërësisht

poezisë popullore apo edhe modeleve të poezive dhe këngëve të krijuara nga De

Rada.

Te Mjeda procedimi i tij nuk i shpëton elementeve rëndom të hetuara mbi poetin,

krijimtarinë e veprimtarinë e tij, kontekstin social dhe letrar në të cilin është formuar,

përvojat krijuese me të cilat ka pasur kontakt për të formuar profilin e tij krijues.

Shquan shkrimtarët e mëdhenj të letërsisë italiane, të cilët kanë pasur impakt dhe

ndikim të fortë në krijimtarinë e tij797

. Edhe pse ndikimet në krijimtarinë e Mjedës

janë të dukshme, për Qosjen e veçanta qëndron në faktin se studiuesi ndryshe nga

shkrimtarët pararendës, njeh si elemente mbizotëruese prirjet dhe përvojën e

shkrimtarit në letërsisë shqipe, sepse ai njeh mirë parimet e vjershërimit shqip dhe

këto njohuri i gërsheton me përvojën e fituar nga leximi i letërsisë evropiane dhe

njohja e poezisë popullore.

së cilës doemos sjell dashuri të papërmbajtur, himnizimi i dashurisë në poemën lirike Bukurija, Naimi

shpreh këtë përvojë poetike të hasur te veprat e Dantes e Petrarkës, f. 119-126. 794

Për këtë arsye parimet krijuese të romantizmit gjejnë shfaqje në aspektin përmbajtësor. Kulti i

natyrës, himnizimi i saj, ikja e subjektit lirik prej realitetit, e madhërishmja, panteizmi, zmadhimet,

zvogëlimet, përshkrimi i situatave në të cilat ballafaqohen të kundërtat, subjektivizmi, dhembja,

përzierja e llojeve poetike (mes të cilave Qosja i sheh në një zhvillim të natyrshëm diakronik, evoluimi

i formave si kërkesë e nevojave të kohës) janë disa nga karakteristikat krijuese të cilat Qosja e

evidenton si pjesë e procedesë artistike të Naimit, kryesisht në planin përmbajtësor. 795

(njohja e gjuhëve i mundësonte kontakte më të lehta me to) ato kanë gjetur një shprehje të gjerë në

poezinë e Naimit të drejtpërdrejta në poezi të caktuara795

. Ngjashmëritë kapin përmbajtje, ide, pamje,

situata, përshkrime, prapakujtime, mite, simbole etj.; dukuria e metempsikozës, panteizmi etj. janë

rezultat i lidhjeve të ngushta me poezinë dhe kulturën e Lindjes (f. 141). 796

Shënim. Qosja evidenton krijimtarinë e Skiroit…. 797

Shënim. është fjala për poetët Lukreci, Marciali, Dante Aligeri, Xhozue Karduçi, Ugo Foskolos,

Alesandro Manxoni, Xhovani Paskoli etj. Po ashtu ndikimi nga shkrimtarët gjermanë: Shiler, Gëte,

214

1.2 Parimet krijuese

Parimet dhe prirjet krijuese janë një tjetër element të cilit studiuesi i kushton

vëmendje. E rëndësishme për të është të evidentojë faktorët që kanë nxitur formimin e

parimeve krijuese të shkrimtarëve.

Duke iu përmbajtur klasifikimit që kemi bërë në pararendje mbi shkrimtarët mund të

themi që:

- Në shkrimtarët e grupit të parë studiuesi nuk parashtron parime krijuese të

shkrimtarëve për shkak të natyrës së krijimtarisë së tyre, e cila nuk është

ndërtuar nën parime estetike të caktuara, por kanë ardhur si rezultat i intuitës

dhe ndikimit e motivimit nga faktorëve jashtëletrarë.

- Në shkrimtarët e grupit të dytë, studiuesi fokusohet në evidentimin e

parimeve krijuese të cilat nuk mbështeten mirëfilli në një program siç ka

ndodhur rëndom në lindjen e drejtimeve letrare në letërsinë botërore, të cilat

përpunuan një program dhe tërësi normash e parimesh estetike.

Gërshetimi i kontekstit kulturor, formimit të shkrimtarëve dhe elementeve të tyre

jetësore mbështet pikërisht pikëpamjen e studiuesit që drejtimi romantik pavarësisht

se vjen pas programit të një lëvizjeje me karakter kulturor-politik siç ishte Rilindja

Kombëtare, nuk përpunoi parime të mirëfillta, por ato u mbështetën në përvojën e

letërsisë europiane, intuitës krijuese të shkrimtarëve, përshtatur me kushtet dhe

kërkesat në të cilat lind letërsia romantike dhe më tej ajo kombëtare.

Në këtë mënyrë studiuesi heton parimet krijuese të shkrimtarëve duke vënë theksin në

origjinalitetin e tyre dhe në mundësitë e reja krijuese të letërsisë shqipe si pasojë e

këtyre kushteve të veçanta.

Në studimin për De Radën, Qosja vëzhgon prirjet krijuese të cilat shfaqen në

krijimtarinë e tij. Në konceptin e studiuesit prirja konceptohet si tendencë për të

vëzhguar realitetin jetësor të cilin studiuesi në rastet më të shpeshta e emërton

disponim dhe në praktikë për të shprehur përjetimin dhe perceptimin në lidhje me të.

Referuar këtij konceptimi për De Radën është studiuesi evidenton:

- prirje për të hetuar dramat jetësore, të cilat i trajton me një disponim të ngrysur;

- prirja për të hetuar temën patriotike që e trajtojë me një disponim heroik.

Qosja ndjek disponimet mbizotëruese798

së De Radës, të përcaktuara në faza799

të

ndryshme të krijimtarisë, ndërsa është i mendimit që krijimtarinë e fazës së parë të

798

të cilat dëshmojnë se imagjinata e tij poetike në fillimet krijuese është e sunduar prej normave të

poetikës klasike dhe klasiciste dhe në këto fillime mund të hetohen disa prej karakteristikave të

procedimit të mëvonshëm krijues me të gjithë komponentët kryesorë me prirjet e mëvonshme tematike

dhe me prirjet e mëvonshme formale. Po kështu elementet e dramaticitetit i heton në tingëllimën E

verbëra(subjekti lirik zhvillon dialog me diellin duke paralajmëruar përbërësin dramatik të poemave të

tij të mëvonshme), f. 41. 799

Përsa i përket fazës së dytë Qosja pranon që De Rada formon plotësisht prirjet në radhë të parë

romantike, të cilat do të përcaktojnë si tematikën, ashtu edhe llojet e poezisë së tij. Shquan temat që

mbizotërojnë: tema e dashurisë, patriotike, të cilat për Qosen hyjnë në grupin e temave të përgjithshme

215

shkruar në italisht paralajmërohen prirjet mbizotëruese të krijimtarisë së tij të

mëvonshme kryesisht të fazës së dytë në tri rrafshe: tematik, formal dhe të zanafillës.

Ndërsa te poemat800

identifikon tri parimet krijuese: parimi epik, lirik, dramatik.

Ndërkohë që epizmi si parim krijues, shfaqet më dukshëm në poemën Këngë të

Serafinës, Skënderbeu i pafan, studiuesi evidenton që dy parimet e tjera: parimi lirik

dhe ai dramatik shpesh vihen në shërbim të parimit epik801

.

TeSantori, Qosja evidenton parimet krijuese të tij duke i vendosur në plan krahasues

me De Radën duke pranuar edhe pse vepra e Santorit është ndikuar dukshëm prej De

Radës prirja e tij krijuese në veprat e pjekurisë së tij si shkrimtar është mjaft e

ndryshme dhe origjinale. 802

Te Pashko Vasa shquan si tendencë kryesisht gërshetimin e prirjeve të tij për

interesimet historike-publicistike dhe ato letrare të parashtruara në poezinë e

jetëshkrimore Burgu im. Përmes kësaj poezie Qosja heton tendencën për dokumentim

të dëshmive historike të përcjella dhe të plotësuara nga ndjenja poetike mbi dukuri të

veçanta e të përgjithshme jetësore. Kjo tendencë e poetit shquhet si prirje romantike e

cila përkon me romantizmin në disa drejtime.803

Te Gavril Dara, Qosja përveç prirjeve tipike romantike, heton tendencën e tij për të

ndërfutjen e kujtesës folklorike dhe asaj historike si elemente të natyrshme në

strukturën e poemës.804

Ndërkohë që parim bazë krijues shquan fragmentarizmin si

dukuri e shfaqur rëndom në romantizmin evropian e më tej edhe në atë arbëresh, e më

si rezultat i ndikimit nga letërsitë romantike të Evropës Perëndimore, dhe njëkohësisht sepse vetëdija e

tij historike ende nuk është shquar deri në masën sa të ndikojë përfundimisht në prirjet e tij tematike.

Pjekurinë e plotë të poetit e sheh në trajtimin e tematikës historike, e cila është pasqyrim i vetëdijes

historike të shkrimtarit, kjo e pasqyruar gjithashtu në krijimtarinë e tij shkencore dhe shkrimet

publicistike. Në këtë fazë gjithashtu shkrimtari tregon interesim për letërsinë popullore, tipike për një

romantik të profilizuar tashmë në procedeun e tij artistik, ku mbizotëron patosi patriotik.

Në fazën e tretë, këndvështrimi historicist në letërsi i bashkëngjitet edhe në shkrimet e tij shkencore, në

interesimet për publikimin e këngëve popullore, apo në veprën e tij teorike-estetike “Parime të

estetikës”, e cila dëshmon interesimin e tij veçanërisht edhe për çështje të estetikës dhe teorisë së artit.

Kjo është fazë e pjekurisë kur poeti boton veprën e tij të madhe duke përmbledhur të gjitha ambiciet e

tij poetike dhe historike.

Faza e katërt shihet nga Qosja si faza përmbyllëse e krijimtarisë së tij, e formave të veprave në të cilat

ai kërkon të arrijë, pavarësisht nëse i realizon apo jo (është fjala për versionet e përfunduara të

poemave), f. 42-49. 800

Është fjala për Këngët e Milosaos, Serafina Topia etj. 801

Qosja është i mendimit që poema e fundit, Skënderbeku i pafan, është poema në të cilën epizmi,

praktikisht është bërë parim në shpjegimin e jetës dhe të historisë: domethënë botëkuptim i J.De Radës.

Me këtë poemë ai synon të shkruajë historinë poetike të shekullit XV sikundër shkruajnë grekët,

romakët, Volteri, Gëte epopetë e tyre të njohura. 802

Qosja pohon se Santori tregon një shkallë të vërtetë të prirjes së tij, pikërisht në gjinitë dhe në llojet

për të cilat De Rada nuk tregon interesime të veçanta e madje nuk ka as talent në lëvrimin e poemës

politike, të dramës, të novelës dhe të romanit. Gjinitë dhe llojet që nuk u përgjigjen interesimeve të De

Radës, janë gjini dhe lloje të cilat i përgjigjen më së miri Santorit, me të cilat bëhet i merituar në

historinë e romantizmit dhe të letërsisë shqipe në tërësi. Po aty, f. 211. 803

Qosja shquan si të tilla: pikënisjen jetëshkrimore të autorit, qëndrimet ndaj luftës, ndaj së bukurës,

natyrës, ndaj virtyteve të njeriut, ndjenjat patetike, mjetet gjuhësore etj., f. 349. 804

Është fjala për poemën Kënka e sprasme e Balës e Gavril Darës, ku këto elemente ndërfuten

natyrshëm në rrafshin syzhetor, motivor, figurativ dhe gjuhësor. Po aty, f. 398.

216

tej edhe si qëndrim edhe ndaj krijimtarisë popullore, trashëgimia e të cilës për shkaqe

objektive e mbart fragmentarizmin. Ky parim, pranon Qosja, i shfrytëzuar edhe nga

romantikë të tjerë, praktikohet për shkak efekteve poetike duke plotësuar aspekte të

ndryshme të veprës.

Te Kostandin Kristoforidhi, shquan disa prirje ideostilistike dhe disa lloje me

elemente simbolike në njërën anë, e trajta tradicionale në anën tjetër. Në të janë

përvetësuar estetikisht trajtat artistike popullore të krijuara në periudhat paraletrare të

kulturës shqiptare, sikundër janë kallëzimi, rrëfimi dialogjik, kënga, gojëdhëna,

përralla, miti. Te Zef Serembe heton gjatë gjithë krijimtarisë së tij lëvrimin e poezisë

lirike, si prirje e theksuar e tij dhe disponim mbizotërues. Qosja është i mendimit se

krijimtaria lirike e tij është shprehje e ndjenjave dhe botës së pasur shpirtërore të tij.

Ndjenja mbizotëruese është dhimbja e cila e ka zanafillën në përjetimet dhe vuajtjet e

fatkeqësitë personale të poetit.

Te Naim Frashëri prirjet krijuese shfaqen karakteristike në bazë të fazave të

krijimtarisë së shkrimtarit. Mbizotëruese të këtyre fazave përcakton: prirjen filozofike

dhe moralizuese, 805

prirja epike në poemat heroike, prirjen lirike, prirjen

simbolizuese të paraqitjes së personazhit, situatave etj., parimit tematik mbizotërues

në poemën Bagëti e Bujqësi. Studiuesi është i mendimit që në dyja poemat heroike

janë përmbledhur idetë, ndjenjat, përsiatjet atdhetare, fetare etj., të cilat përcakton si

vepra përgjithësuese në rrafshin e ideve, të ndjenjave, temave dhe në atë të stilit

poetik.

Te Filip Shiroka vë në dukje prirjen stilistike për t‟u vetërrëfyer, si prirje romantike,

lëvrimi i trajtave të ndryshme ligjërimore, trajtave të vargjeve të ndryshme të cilat

përkojnë me prirjet të stilit klasicist etj.806

Te Zef Skiroi, Qosja i zbulon parimet krijuese duke i diskutuar ato në plan ideor dhe

strukturor (ndërtimi i vargjeve, llojet e tyre, ndjenja që bart. Studiuesi është i

mendimit që përdorimi i tyre krijon baraspeshën mes mendimit dhe ndjenjës, idesë

dhe shprehjes). Në varësi të elementit mbizotërues, i klasifikon në poema ku

mbizotëron lirizmi, ku mbizotëron epizmi apo edhe në poema heroike ku mbizotëron

elementi heroik.

805

Është fjala kryesisht për fazën e tretë të krijimtarisë së Naimit, por mund të themi që gjatëfazës së

dytë të krijimtarisë së tij, i takojnë shkrimet në gjuhën shqipe, të cilat i ka krijuar për një periudhë të

gjatë kohe. E emërton fazë didaktiko-shkollore. Faza e tretë, në të cilën i kushtohet krijimtarisë poetike,

Naimi do të shprehë mes të tjerash edhe prirjen filozofike dhe moralizuese. Më tej konstaton se këtë

prirje do ta përmbushë edhe në krijimet në prozë. Do të spikasë në mënyrë të veçantë lirizmi i theksuar,

i përshkuar prej përsiatjeve, moralizimeve. Në këtë fazë krijimtarisë së tij, pohon Qosja, të do të

shquhet plotësisht struktura poetike. Në fazën e tretë do të shquhet edhe prirja epike e krijimtarisë së tij,

me poemën heroike atdhetare Istori e Skënderbeut, dhe poemën heroike fetare Qerbelaja. 806

Qosja Rexhep, Historia e letërsisë shqipe-Romantizmi III, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f.

403.

217

Edhe pse ndikimet në krijimtarinë e Mjedës janë të dukshme, Qosja është i mendimit

që në krijimtarinë e tij në radhë të parë shprehen prirjet dhe përvoja e letërsisë shqipe.

Ai njeh mirë parimet e vjershërimit shqip dhe këto njohuri i gërsheton me përvojën e

fituar nga leximi i letërsisë evropiane dhe njohja e poezisë popullore.

1.3 Procedeu krijues

Procedeun krijues të grupi të dytë të shkrimtarëve Qosja e heton në mënyra të

ndryshme.

Te De Rada procedeu krijues hetohet në dy mënyra:

a. përmes hulumtimit të varianteve dhe versioneve të krijimtarisë së tij(kryesisht

poemave);

b. përmes hulumtimit të karakteristikave që shfaqin veprat.

Për sa i përket çështjes së parë duhet thënë që ekzistencën e varianteve të veprave të

De Radës, Qosja e sheh si praktikë pune të shkrimtarëve ambiciozë për të përsosur

cilësinë artistike të veprës letrare. Hulumtimi nis nga një bilanc i hollësishëm mbi

versionet e poemave, ribotimeve për secilën prej tyre si dhe me sasinë dhe me cilësinë

e ndryshimeve(përkatësisht në tematikë, kalimin nga epizmi në lirizëm, në fabul, në

strukturën kompozicionale, në sistemin e personazheve, pozitën e tregimtarit, gjuhën,

stilin, ritmin, figurat, në planin përmbajtësor dhe morfologjik të tërësisë, në

leksiketj.). E sheh këtë tendencë të shkrimtarit në formë të konstatimit mbi elementet,

të cilat janë ndryshuar, pa arritur të marrë në konsideratë vlerat reale të veprës së

brendshmi, të hyjë në brendësi të veprës dhe të trajtojë në plan vlerësues e krahasues

ndryshimet e veprave në nivel kuptimor (qenësinë e tyre), e më pas të arrijë në

përfundime nëse këto versione kanë përmirësuar realisht cilësinë e veprës, kanë sjellë

në tërësi një zhvillim të procedeut artistik të shkrimtarit, apo janë thjesht periudha

rënieje ku shkrimtari s‟del dot nga suaza e tij, nuk sjell asgjë të re, e veç përsërit

vetveten.807

Përmes evidentimit të shkaqeve të versioneve studiuesi shquan qëllimin e

poetit në këtë praktikë pune ku mes arsyeve të shumta që sjell, veçon funksionin

estetik, si rezultat i zhvillimit të përvojës së tij krijuese, ndikimit të përvojave dhe

metodave të reja, ndikimit të kritikës dhe receptimit të lexuesve dhe të ndryshimeve të

situatave historiko-shoqërore. Hulumtimi i njësive tërësore të ndryshuara, kontekstit

në të cilat kanë ndryshuar e sjell në përfundim studiuesin mbi zhvillimin e

padiskutueshëm të procedeut krijues të shkrimtarit si rezultat i kësaj përvoje në

përmasa praktike dhe teorike.808

Ai thekson se të gjitha ndryshimet janë realizuar në

bazë të parimeve krijuese të poetit dhe nuk shënojnë lëkundje të ndjeshme në poetikën

në thelb romantike duke synuar forcimin e ndikimit te lexuesi dhe ngritjen e vlerës

estetike.

807

Po aty, f. 80. 808

Qosja është i mendimit se përmes ndryshimeve shkrimtari ka arritur të realizojë forcimin e rrëfimit,

të dramatizimit dhe të epizmit të tyre.

218

Mënyra e dytë, hulumtimi i karakteristikave që shfaqin veprat, është e pranishme në të

tria poemat më të rëndësishme të krijimtarisë së De Radës:

- përcaktimi i tri parimeve krijuese;

- burimet e epizmit809

;

- lirizmi i poemave (si karakteristikë që përshkon të gjitha poemat e De Radës);

- pozita lirik e subjektit poetik;

- lirizmi dhe marrëdhëniet mes personazheve, natyrës, trajtave gjuhësore etj.;

- dramatizmi si përftesë e epizmit dhe e lirizmit(elemente përbërës të tij:

dialogu dhe llojet e tij; këngët e personazheve etj.);

- elemente kompozicionale, si: fragmentarizmi dhe raportet e tij me teorinë

klasike/ moderne; kompozicioni dhe hapësira; kompozicioni dhe koha etj.

Në kuptim të përgjithshëm studiuesi është i mendimit që të gjithë përbërësit e

sipërpërmendur dëshmojnë përpjekjen e De Radës për të bërë sintezën e gjinive

themelore në poezinë shqipe, të traditës kombëtare shqiptare e përmes tyre i jep

karakter të enciklopedisë kombëtare të veprës së tij.810

Hulumtimi i procedesë krijuese realizohet në poemën Këngëtorja shqipe, në plan

krahasues me krijimtarinë e De Radës prej të cilit ka pasur ndikime të shumta. Në

dramën Emira, ndër elementet e procedesë krijuese studiuesi:

- shquan tendencën e tij si shkrimtar për të zgjedhur hapësira të lira;811

- hulumton ndërtimin e personazheve si prirje e autorit për t‟i zbuluar përmes

veprimeve konkrete, mendimeve, ideve, bindjeve fetare, morale, si bartës të

zakoneve dhe traditave kulturore etj.;

- heton shprehjen e dramaticitetin përmes dialogut dhe monologut;

- justifikon semiotikën e valles si modë e romantizmit arbëresh; si element i

procedesë krijuese, të cilën e sheh si element të strukturës kompozicionale,

me format dhe ligjërimin e saj, me ritmin dhe figurat; si strukturë artistikisht

kuptimplote e përgjithësuese, kuptimisht dhe artistikisht më universale, si

element i rëndësishëm i dëshmisë së karakterit popullor të krijimtarisë së tij, i

historisë etj.

Nga çfarë u tha, është e dukshme që Qosja i sheh dukuritë dhe elementet e procesit

krijues të shkrimtarit në marrëdhënie të ngushtë ndërvarësie dhe justifikon qëllimin e

përdorimit të tyre.

Te Pashko Vasa, veçon këto elemente të procedesë krijuese në poezi:

- karakterizohet nga imagjinata e trazuar romantike;

- ka tri motive mbizotëruese;812

809

Qosja përcakton si të tilla: historinë shqiptare, letërsinë popullore, kulturën e gjerë letrare të

shkrimtarit. F. 105. 810

Po aty, f. 154. 811

nga ana tjetër kjo është edhe një e metë për Qosjen, sepse nuk lejon të shihet njeriu në thellësi,

d.m.th. nuk mund të shihet vertikalisht siç mund të shihet në hapësira të mbyllura. Argumenton se

përdorimi i tyre është rezultat i modeleve jetësore që i janë ofruar shkrimtarit, të cilat kushtëzojnë

strukturën kompozicionale të saj. Romantizmi... -II, f. 245. 812

Është fjala për motivet: fatkeqësitë familjare, jeta në vend të huaj, vetmia, f. 360.

219

- ka poezi me karakter autobiografik shpeshherë meditativ, rrëfim intim dhe,

- përdor vargun shqip, i cili mbështetet në përvojat e vargut popullor shqip dhe

atij botëror.

Në prozë, konkretisht për romanin Bardha e Temalit, studiuesi thekson:

- fabulën si normë letrare të iluzionit jetësor;

- ngjarjet që ndërtojnë syzheun qëndrojnë në marrëdhënie shkak-pasojë;

- struktura kompozicionale mjaft e degëzuar, i jep mundësi Qosjes ta

klasifikojë si roman dramatik i veprimit;

- koha historike e romanit mbizotërohet nga koha e rrëfimit të autorit;

- përmasa e ngjarjes është e lidhur ngushtë me hapësirën;813

- evidenton rolin e tregimtarit.814

Te Gavril Dara i Riu si elemente të veçanta të procedesë artistike veçon:

- rolin e tregimtarit në poemë, i cili luan dy funksione815

duke e interpretuar si

veçori të romantizmit, 816

- ndërtimin tematik: dy tema me peshë të njëjtë, të cilat gërshetohen në

strukturën e poemës, duke ndërtuar syzheun e poemës. Zbulon lidhjen

kuptimore të motiveve duke u nisur nga titujt e deri në aspektin strukturor të

poemës, dhe njëkohësisht funksionin e tyre kundrejt sistemit të motivacionit

të ndjenjave, mendimeve dhe të veprimit të personazheve

- i kushton vëmendje rolit të hapësirës në strukturën e poemës, duke pretenduar

se ajo ndikon në të (hapësira fizike, reale, imagjinare ndikon në hapësirën

artistike të poemës). Evidenton që ka një gërshetim mes elementit real

historik, gjeografik dhe atij të trilluar. Shpesh ndërthurja e tyre realizohet mes

kapërcimesh të natyrshme sa në realitete historike, aq edhe në realitete

imagjinare. Këtë element Qosja e interpreton si tendencë për të përfshirë

aspektet jetësore në një plan të gjerë, i mbështetur sa në traditën folklorike,

ashtu edhe në konceptet romantike dhe prirjet krijuese të shkrimtarit, për të

krijuar hapësirën e hapur artistike.817

813

Qosja është i mendimit që ato janë të varura prej hapësirës, pasi bota e perceptuar, e menduar, e

ndier është e parë prej aspektit të hapësirës, luan rol thelbësisht kuptimor e kompozicional. Po aty, f.

373. 814

Tregimtari rrëfen ngjarjen, përshkruan personazhet, pra është rrëfimtar i gjithëdijshëm. Ka raste kur

ai thyen rrëfimin dhe vë në plan të parë interesimet historike, politike dhe zakonore kombëtare. Gjatë

rrëfimit rrëfimtari autor vë në dukje qëndrimet e veta ndaj dukurive të ndryshme në roman, duke bërë

një zgjedhje të papërshtatshme që të motivojë artistikisht dhe historikisht këtë rrafsh (publicistik-

deklarativ) etj. 815

(rolin faktik historik- pjesëmarrës i ngjarjeve të rrëfyera, dhe rolin e këngëtarit popullor, sepse është

kujtesë e tyre, personazh imagjinar dhe personazh historik). Gjithashtu përfaqëson edhe zërin e autorit

(është zëvendësim i tij në planin ndërtimor dhe përmbushje e tij në planin psikologjik). Këtë element

Qosja e justifikon si synim të autorit (tregimtari bashkon ndjenjën me mendimin e njeriut të vetmuar, i

cili kujton ditët e rinisë së tij, ndihet i vetmuar nga bota dhe mund të gjejë ngushëllim vetëm në

kujtimet e tij. 816

duke u bërë kështu bartës i meditimit dhe i ndjeshmërisë së krijuesit romantik, brendapërfshin në

këtë figurë kujtesën historike, folklorike, karakteristikat e psikologjike të krijuesit të tij duke bërë të

mundur gërshetimin e temave të ndryshme në poemë. 817

Shënim. Studiuesi trajton me detaje motivet, lidhjen mes tyre me elementet hapësinore, të cilat i

krijojnë mundësi shkrimtarit për kalimin sa nga një realitet në tjetrin duke lidhur në mënyrë të

natyrshme relievet dhe larminë hapësinore me ngjarjet dhe karakteret e personazheve, f.407-409.

220

- koha gjithashtu merr vëmendjen e studiuesit si element i rëndësishëm në

strukturën e poemës. Dallon në të kohën historike(koha e tregimtarit) dhe

(koha e autorit, e treguar) si tregues me rëndësi kombëtare për kontekstin

historik të shek. XIX, dhe në kontekstin romantik letrar gjithashtu. Madje

Qosja analizon me detaje si e realizon Gavril Dara këtë aspekt818

.

- praktikë të njohur prej romantikëve përcakton edhe fragmentarizmin.

Te Kostandin Kristoforidhi, elemente të veçanta të procedesë krijuese i shquan te

proza Gjahu i malësorëve, duke u nisur nga përcaktimi dhe klasifikimi llojor

kallëzim- si prozë të shkurtër me domethënie për shkak të përmbajtjes dhe

veçorive tipësore të trajtës së tij, me strukturë interesante të papërsëritur në

letërsinë shqipe.

Si elemente të procedesë artistike të veçanta te Kostandin Kristoforidhi do të

shquajë:

- mungesën e ngjarjes, fabulës, tekstit tregimtar dhe tekstit përshkrues ndërmjet

dialogëve. Me anë të dialogëve vazhdohet veprimi i dialogëzuar. Përdorimi i

tyre synon spikatjen e mundësive shprehëse të gjuhës shqipe, kuptimore,

semiotike të trajtave të dialogut në gjuhën popullore;

- temën simbolike, rrëfimi simbolik, dhe përbërësit e strukturës janë simbolikë,

trajta e dialogëve është simbolike duke synuar me anë të kësaj drejt forcimit

të vetëdijes kombëtare(i bën interpretim ideologjik).

Te Zef Serembe duke qenë se Qosja e ka trajtuar edhe në vepra të tjera krijimtarinë

dhe procedenë krijuese të tij, 819

në tipologjinë tematike ai veçon:

- si motive mbizotëruese në poezinë e tij lirike, motivin e dashurisë, atë

atdhetar dhe mediativ, 820

që lidhen me ndjenjën e dashurisë ndaj gruas dhe

818

(duke shkurtuar largësinë mes vetes dhe historisë.) dhe e përdor historicizmin me vetëdijen e

romantikut, i cili i referohet së shkuarës në kontekstin e së tashmes duke synuar të ardhmen. (Kohë e

romantikut që e ka të fortë vetëdijen e së shkuarës, duke i dhënë kështu kohës elemente të

subjektivizmit që është karakteristikë e tërësishme e romantizmit si formacion stilistik në përgjithësi, e

cila është kohë e përjetuar me tendosje emocionale dramatike, ndërprerë rrallë nga ndërhyrjet

meditative. Lidh në këtë mënyrë lëvizjen e natyrshme të rrafsheve hapësinore dhe kohore në vepër. Me

anë të subjektivizmit të kohës historike shpjegon Qosja, autori realizon kohën artistike të veprës. Të

gjitha këto elemente: karakteristikat e kohës artistike dhe karakteristikat e strukturës së hapësirës

artistike ndikojnë në kompozicionin dhe përcaktimin tipologjik të veprës dhe i sheh si shprehje të

procedimit krijues të autorit.F. 414. 819

I referohem trajtimit që kemi bërë për Seremben te vepra e Qosjes Dialogje me shkrimtarë. Vlen të

theksojmë që studimi i tij përveç elementeve të njohura dhe të trajtuara nga ana jonë, sjell si risi

trajtimin në mënyrë të plotë të krijimtarisë së Serembes përfshirë edhe krijimtarinë në gjuhën italiane.

Në këtë mënyrë përveç elementeve tipike të procedesë krijuese të vëzhguar sipas klasifikimit tematik të

realizuar edhe më parë nga Qosja: si poezia atdhetare, poezi e dashurisë, poezi filozofike, poezi sociale,

studiuesi fokusohet edhe në poezinë e shkruar në gjuhë të huaj. Prandaj për të shmangur përsëritjet në

këtë punim do të fokusohemi kryesisht në procedenë krijuese të poezive në gjuhën italiane. 820

Në çështjen vjershat lirike Qosja pohon se pothuajse gjatë gjithë krijimtarisë së tij Serembja është

marrë kryesisht me të, si prirje e theksuar e tij dhe disponim mbizotërues. Qosja është i mendimit se

krijimtaria lirike e tij është shprehje e ndjenjave dhe e botës së pasur shpirtërore të tij. Ndjenja

mbizotëruese është dhimbja e cila e ka zanafillën në përjetimet dhe vuajtjet e fatkeqësitë personale të

poetit.Qosja gjen tipare të ngjashme me krijimtarinë popullore si: truphollë, kur ecën shkon si zogë, me

221

ndaj atdheut, të gërshetuara me elemente të huazuara nga tradita popullore e

me cilësi të poezisë së lexuar romantike.

- poezia atdhetare vjen ndryshe nga bashkëkohësit e tij, 821

sepse sjell shikime

të reja.822

duke parë evoluimin në konceptim, ide, në prirje dhe disponim

krijues;823

- poezia filozofike e krijuar në një fazë tjetër referuar motiveve mbizotëruese të

kësaj poezie, ai e përcakton si një tip i ndryshëm i cili në vend të përsiatjes

mbi çështje të përgjithshme të jetës së njeriut, përsiatet kuptimi tragjik i jetës

vetjake, 824

të nxitura nga një sërë faktorësh të jashtëm dhe të brendshëm.825

Vlerëson Elegjinë si poezinë më të përmbushur filozofike të Serembes;826

- vëzhgimi i poezive të shkruara në gjuhën italiane spikat për shkak të

përpjekjes së studiuesit për të tipologjizuar llojin e tyre, p.sh. poemë

tingëllimore për shkak të cilësive të ngjashme me tingëllimën.827

Ndërkohë që

pjesa më e madhe e këtyre poezive shfaqin mungesa thelbësore të

karakteristikave për të siguruar vlerën estetike;828

ballin e lartë, gërsheta të zeza, sytë që shkëlqejnë si hënë, buzët merxhan, faqet si mollë etj. Qosja,

Rexhep, Historia e letërsisë III Romantizmi, f. 24. 821

Qosja evidenton figurat të cilat i kushtohen poezitë e Serembes në këtë kategori të krijimtarisë së tij:

ua kushton figurave historike si Ali Pashë Tepelena, Elena Gjika, Domeniko Mauri etj. të ngjashme në

motive (motivi i trimërisë), në llojin e vargut, (tetërrokëshi popullor, ndërtimi ritmik i vargut, renditja e

tyre AA, BB, CC f. 25-26. 822

Është fjala për poezinë për Elena Gjikën, dhe Ali Pashë Tepelenën. Kjo e fundit spikat për Qosjen

pasi ai e veçon si poezinë e parë të romantizmit shqiptar në të cilën ironizohet një figurë e historisë

kombëtare. F. 28. 823

Qosja i referohet poezisë Flamuri shqiptar, e cila sjell ide të reja, disponim të ri (I ngrysur) të cilin e

lidh me kontekstin historik të kohës, f. 30. 824

Po aty. F. 31. 825

Qosja sheh si të tillë: vuajtjet që ai ndien për shkak të dashurisë së pafat, ndërtimi i tij mendor, i

përcaktuar si tërësi nga botëkuptimi romantik, jeta dhe kushtet e mërgimeve të shuara të arbëreshëve

nga Italia në Amerikë. Qosja përcakton vetminë si gjendje sociale dhe psikologjike dhe mendore të Zef

Serembes e përjetuar realisht, e cilat është nxitëse e përsiatjeve poetike, e kthyer në lajtmotiv të poezisë

së tij, e ndikuar nga perceptimi i përgjithshëm dhe botëkuptimi i romantikëve, të cilën Qosja e quan

sëmundja e shekullit, f. 32. 826

Sipas Qosjes poezia Elegjia është vjershë e lirisë mendore dhe emocionale... si vjershë jostrofike e

përbërë prej vargjesh të pëlqyera sipas modelit më të thjeshtë AABB edhe me trajtën e saj lehtëson

shpërthimin e ndjenjave dhe lirinë e thënies. Ndjenja e dhembjes dhe thënia që e bart, këtu kanë gjetur

ritmin përkatës, qoftë vargun në veçanti, qoftë vjershën në përgjithësi. E sheh si poezi të liruar prej

censurës. 827

I referohet poemës Ushtari i kthyer, Po aty. 828

Shënim. Qosja diskuton ndërtimin nga Serembja të një lloji të tillë të poemës, në të cilën prirja e tij

mbizotëruese është prirja lirike, duke mos demonstruar (zotëruar) kërkesat themelore që i shtrohen çdo

krijuesi të trajtës së madhe. Është i mendimit se është një poet me prirje krijuese lirike dhe si i tillë, ai

nuk di të përcaktojë përmasat e ngjarjes kryesore, rolin e nënngjarjeve, nuk ndërton tematikisht si duhet

poemën, as nuk rrëfen bindshëm, lirik që më parë se të kallëzojë për botën duhet t‟i kallëzohet vetë

botës, ai nuk arrin që në botën e paraqitur të krijojë marrëdhënie të shkakut dhe pasojës, pra është një

nga veprat që pasqyron dobësitë (nuk vënë dukje letraritetin e tekstin as të shprehjes), konfuz në

përcaktimin e llojit sepse më tej e quan poemën baladë lirike???. Gjithashtu rënien e tij si poet Qosja e

sheh në poezitë e lëna dorëshkrim të cilat sipas tij, as me temat as me idetë, as me disponimin që sjellin

nuk dallojnë shumë prej poezive të shkruara arbërisht).Për pjesën tjetër të poemave dorëshkrim Qosja

thekson rënien e krijimtarisë dhe si rezultat i saj përsëritjen e motive, pamjeve, ideve kjo vjen për shkak

rënies së tij shpirtërore si njeri, rënia e talentit e kushtëzon edhe gjuha italiane, të cilën nuk e zotëronte

sa duhej etj., f. 40-48.

222

- kultivon më së shumti disa trajta poetike që i quan këngë, elegji, tingëllima,

himne, ode, vjershë-rrëfim(rrëfehet për atë që do), vjershë-bashkëbisedim,

vjershë-portret, në të cilat evidentohet nevoja për shprehur botën e brendshme

emocionale, për të komunikuar, për të rrëfyer elemente të jetës qoftë edhe

personale. Qosja është i mendimit se në të gjitha format e lëvruara shfaqen

përshtypjet dhe pamjet, të cilat i shmangen retorizmit dhe patatetizmit.

- huazon nga folklori notat e lirizmit, përdorimin e figuracionit artistik.

Te Naim Frashëri, studiuesi, për shkak të gjerësisë së krijimtarisë së tij, e vëzhgon

procedenë krijuese në bazë të klasifikimit gjinor e tematik dhe vë në dukje një sërë

elementesh që lidhen me:

- tematikën që trajton – poezi filozofike, poezi e dashurisë, poezi atdhetare etj;

- llojin letrar – poema atdhetare, poema heroike etj.;

- trajtave të ligjërimit letrar.

Në të gjithë krijimtarinë e Naimit, Qosja trajton si çështje të parë nivelin tematik,

variacionin motivor mes temave të ngjashme në poezi të ndryshme apo të poezive me

të njëjtën temë, duke i lidhur në raste të caktuara me kontekstet historike dhe letrare

në të cilën janë shkruar. Për secilën prej poemave studiuesi heton elemente të

procedesë krijuese, si p.sh.: zbatimin e parimit tematik te poema Bagëti e Bujqësi;

marrëdhëniet e varësisë që vendos mes motiveve të lëvruara. Në funksion të tyre sheh

trajtat e ndryshme të ligjërimit, figuracionin e shprehjen artistike. Të njëjtën praktikë

ndjek edhe te poema heroike Istori e Skënderbeut. E veçanta e praktikës së ndjekur

prej studiuesit lidhet me studimin në plane krahasuese të poemave të të njëjtit lloj në

letërsinë botërore, 829

studimin e shtresës mitologjike dhe rolit e saj, 830

shtresës

gjuhësore dhe poetikës e saj.

Për shkak të elementeve të veçanta të procedesë artistike, studiuesi e klasifikon në

gjirin e shkrimtarëve romantikë origjinalë Ndue Bytyçin, edhe pse nuk lëvron poezinë

tipike të kohës sepse:

- si poet pasuron përvojën krijuese të romantizmit përmes përdorimi të

fantastikes përkrah pamjeve realiste;

- tenton paraqitjen pamore të botës dhe parafytyrime sendërtore si formë e

origjinalitetit(konkretësinë e pamjeve e realizon përmes përshkrimit dhe

kallëzimit si përbërës të rëndësishëm të poetikës së tij dhe traditës

pararendëse e praktikuar edhe në epikën popullore);

- përdor përshkrimin dhe mjetet poetike si: epiteti emocional831

, epiteti

metaforik etj.

829

Qosja e sheh në nivele krahasuese mes Istori e Skënderbeut dhe epopeve greko-romake, Iliadës dhe

Odisesë së Homerit, Eneidës së Virgjilit, f. 255. 830

Qosja i referohet kryesisht shtrirjes së shtresës mitologjike në të gjithë poemën, lidhjen e tyre me

mitema të lashta etj., përcaktimin e natyrës së personazheve si personazhe mitologjike, rolin që luan ky

shtresim mitologjik- idealizimi i botës, paraqitja e saj si monumentale. 831

është epiteti që përdoret para emrit, (praktikë e njohur në poezinë latine) dhe epitetet metaforike.

223

Te Filip Shiroka shquan: vetërrëfimin si element karakteristik romantik të procedesë

së tij krijuese e si shfaqje të origjinalitetit; kultivimin e poezisë me strofa katërshe,

tingëllimës, përdorimin e simboleve dalluese, ideve dhe figurave të reja në poezinë e

tij; pikëtakime me parimet klasiciste për nga lloji i poezisë, por romantike për nga

ndërtimi i vargjeve, si në krijimtarinë e tij në tërësi, ashtu edhe brenda së njëjtës

poezi.

TeSkiroi për të vënë në dukje procedenë artistike, Qosja vendos në plane krahasuese

krijimtarinë e tij me poezinë popullore, në të cilat shquan ngjashmëri të procedesë

artistike832

pavarësisht origjinalitetit, ndjeshmërisë dhe përcjelljes së një forme të re të

ndërgjegjes romantike dhe tonorësisë me këtë funksion.833

Këtë procedurë e ndjek

edhe në poemat e krijuara prej Skiroit, ku elemente të procedesë artistike i vë në dukje

përmes ngjashmërive apo edhe ndryshimeve të poemave të tij dhe të De Radës834

.Tek

poemat heroike shquan thyerjen kronologjike të rrëfimit, subjektivizmi i elementit

historik, përshkrime të bukura të natyrës, të cilat i japin gjallëri rrëfimit

Te Ndre Mjeda, evidentimin e procedesë krijuese të tij, studiuesi e realizon duke e

vendosur në plane krahasuese me poetët bashkëkohës. Ndër karakteristikat më të

rëndësishme shquan:

- Përdorimi i vetës së tretë nëpërmjet së cilës poeti ndërron këndet e rrëfimit dhe

të përshkrimit. Këmbimet e trajtave të ndryshme të ligjërimit, sugjerojnë

përpjekjen e tij për rrëfim objektiv. Për këtë arsye përdor elementet realistë me

anën e të cìlave thellohen dhe zgjerohen pamjet e botës së paraqitur.

- Paraqitja e botës nëpërmjet ballafaqimit të të kundërtave.

- Ngjeshuria e poezive, ku secila pjesë ka rolin e saj në tërësinë e poemave. Ajo

është bartëse e cilësisë artistike.

- Qartësia kuptimore të cilën e shquan jo vetëm me shprehjen, por edhe me

kompozicionin, duke synuar shumëkuptimësinë. Nënteksti nxit

shumëkuptimësinë, është e vështirë të identifikohet pikënisja e autorit dhe

domethënia e tyre. Mjeda u shmanget shpjegimeve sepse lë që të flasin vetë

ngjarjet, veprimet, dukuritë.835

832

Qosja shquan si të tilla: Personazhe të ngjashëm me këngët popullore;Shtresat mitologjike;Këngët e

valleve;Përsëritjet artistike; Ndërtimi figurativ dhe ritmik, f. 418-420. 833

Qosja shprehet: në qoftë se me anën e personazheve, mitemave, simboleve dhe figurave të tjera të

prejardhjes popullore krijon pamje dhe paraqet pikëpamje të përhapura në letërsinë arbëreshe,

përkatësisht shqipe të kohës si shprehje e një ndërgjegjeje të re- të ndërgjegjes romantike, me ndërtimin

ritmik të vargjeve pavarësisht pse të parimuara, ai sjell një tonorësi që e ndihmon shquarjen e kësaj

ndërgjegje krijuese. F. 421. 834

Si të tilla shquan: ndërtimin e poemës mbi marrëdhënien e dy personazheve romantike, mbi

ndjenjën e dashurisë që i shfaqin njëri-tjetrit, përkushtimi atdhetar ndaj vendit të të parëve,

kompozicioni i jashtëm i poemave përbëhet prej këngësh të veçanta që paraqesin jetën e personazheve,

subjekti i thjeshtë vijëdrejtë nuk zhvillon botën ideo-emocionale të personazheve. 835

Po aty, f. 503.

224

- Stilizimi është veçori e parimeve krijuese, të cilin e arrin në disa mënyra:

stisjes gjuhësore të vargut dhe të shprehjes;836

stilizimin e vargjeve e arrin me

anë të stilizimit të shprehjes.837

Stilizimi për Qosjen shihet si përbërës i përsosmërisë, me anë të të cilit në fund të

shek XIX po fillonte të forcohej vetëdija estetike.

2. Gjuha

Raporti gjuhë dhe i folur, i trajtuar gjerësisht në teoritë letrare moderne838

: ku secili

prej këtyre dy termave e nxjerr përkufizimin e vet të plotë vetëm nga procesi dialektik

që i bashkon njërin me tjetrin: s‟ka gjuhë pa të folur, dhe s‟ka të folur jashtë gjuhës:

në këtë shkëmbim vendoset praksisi i vërtetë gjuhësor... Gjuha është entitet thjesht

abstrakt, normë përmbi individët, bashkësi tipash thelbësorë, të cilën e realizon të

folurit në mënyrë pafundësisht të ndryshueshme”839

Këtij koncepti Barthes-ii njeh rëndësinë sociologjike, pasi në to bartet sa vetëdija

kolektive, aq edhe pavarësia individuale, e për aq kohë asgjë nuk hyn në gjuhë, pa

pasë qenë provuar nga të folurit dhe anasjelltas asnjë i folur nuk është i mundshëm,

nëse nuk është nxjerrë nga thesari i gjuhës.840

E marrë në këtë kontekst si dhe referuar

kontekstit historik në të cilin zhvillohet romantizmi, Qosja i vesh zhvillimit të gjuhës

bartjen e vetëdijes kolektive, nevojën e formësimit dhe zhvillimit, në përpjekjen për

identifikimin e saj si element i komunikimit, në të cilin kombi gjen vetveten. Nga ana

tjetër gjuha me pasurinë e saj prodhon të folurin individual të pavarur prej saj si

ideolekt i shkrimtarit.

Mbi këtë proces ndërveprues, realizohet studimi i gjuhës në veprën e Qosjes, pra në

dy forma të saj si gjuhë (prodhim nga të folurit) dhe si mjet i të folurit841

:

- si gjuhë, zhvillimi i së cilës kishte rëndësi në një kontekst historiko-letrar të

caktuar;

- si ligjërim artistik, i cili është përftuar si rezultat i ideolektit të shkrimtarit

(mënyrës si e tjetërson të gjuhën) e përpunimit të artistik të saj.

836

Vargjet e tij janë tërësi kuptimore ritmike prej të cilave janë shmangur të gjitha fjalët apo shprehjet

që mund të zbusin dendësinë e tyre. Prej vargjeve të tij nuk mund të hiqet as edhe një presje, sepse

dëmtohet tërësia kuptimore. 837

zgjedh fjalët, krijon lidhje sintaksore që nuk janë të zakonshme, ndërron vendin e fjalëve në fjali,

bart shprehje duke afruar gjuhën e poezisë së tij me gjuhën bisedore, por pa e bërë të rëndomtë.

Stilizimi arrihet nëpërmjet përdorimit të figurave. Përshkrimet të pamjeve të natyrës, përfaqësojnë një

trajtë tjetër stilizimi. Mjediset që ai përshkruan janë mjedise simbole me anën e të cilave vlerësohen

dhe mendime, ndjenja, pamje të reja, ato në vend të domethënies së drejtpërdrejtë kanë domethënie

simbolike. Po aty.

838

U referohem teorive të Sosyr-it, Jacobson-it, Maurice-s Merlau-t, Ponty-t, Hjelmslev-it, Martinet-it,

si dhe trajtimit të tyre në kapitullin Gjuhë dhe të folur, të veprës së Roland Barthes-it, Elemente të

semiologjisë, botuar në përmbledhjen “Aventura semiologjike”, Dukagjini, Prishtinë, 2008 839

Barthes Roland, Aventura semiologjike, Dukagjini, Prishtinë, 2008, f. 217. 840

Po aty, f. 234. 841

Po aty, f. 218.

225

Në saje të këtyre koncepteve, përdorimit të gjuhës, ndërtimit të ligjërimit në vepra të

caktuara, dhe mënyrës si e studion Qosja, i kemi klasifikuar shkrimtarët në dy grupe:

- shkrimtarë gjuha e veprave të të cilëve vlerësohet për rolin dhe zhvillimin e

saj si mjet komunikimi dhe identifikimi i një kombi.

- shkrimtarë gjuha e veprave të tyre është përftuar si rezultat i tjetërsimit nga

gjuha e zakonshme dhe ka vlera të mirëfillta artistike e estetike.

2.1Shkrimtarët e grupit të parë

Te shkrimtarët e grupit të parë janë klasifikuar N. Veqilharxhi, J. Vreto, S. Frashëri,

F. Shiroka, Z. Skiroi. Ashtu siç kemi përmendur në pararendje, është e rëndësishme të

theksohet se vlerësimi i gjuhës nuk synon vënien në dukje të përftesës estetike të saj.

Ajo shihet nga studiuesi jo për efektin tjetërsues, sesa për rolin që ka si identifikuese e

kombit dhe mjet komunikimi gjithashtu. Nga sa më sipër mund të shquajmë këto

elemente të spikatura:

Te Veqilharxhi vlen për t‟u theksuar se në të gjithë veprimtarinë për zhvillimin e

gjuhës shqipe, Qosja shquan elemente paraprijëse, të cilat me tej në fazën e

romantizmit marrin kuptim të plotë si synime të pastra të romantikëve.842

E gjithashtu

nuk mund të mos përmendim edhe kontributin e tij në zhvillimin e gjuhës shqipe si

element identifikues i kombit, 843

shkrimet e tij nuk janë pa ndikime estetike844

.

Duke dalë tërësisht jashtë kontekstit letrar, vështrimi i studiuesit në drejtim të gjuhës

së përdorur nga Veqilharxhi dhe veprimtarisë së tij, për të theksuar rëndësinë e gjuhës

për qëllime arsimimi në rrafsh historik, shënon krijimin e një ndërgjegjeje të re të

kombit, mbi të cilën do të krijohet letërsia shqipe, ndërkohë që elementi i tjetërsimit

tashmë ka filluar të funksionojë si pjesë e një psikoze të brendshme, e cila shumë

shpejt projektohet në formën e një gjuhe të tjetërsuar me vlerë estetike në krijimtarinë

letrare të kohës. E për këtë arsye idetë e tij, në të cilat do të mbështeten të gjitha

prirjet njësuese në jetën, kulturën, dhe letërsinë e popullit shqiptar në shekullin XIX

842

Shënim.Si tregues të kësaj veprimtarie Qosja shquan p.sh.: përdorimin e trajtave leksikore të

gegërishtes në shkrimet toskërisht si tendencë e përafrimit të dy dialekteve drejt një variant unik të

shqipes, dhe pastrimin nga fjalët e huaja e pasurimin e gjuhës shqipe me fjalë të reja. Vlen të theksohet

përpjekja e pareshtur e romantikëve shqiptarë në këtë drejtim, f. 28-29. 843

Qosja thekson se Veqilharxhi investon gjatë duke kryer aktivitetin e tij si iluminist i kombit. Duke e

drejtuar veprimtarinë e tij në këtë drejtim ai ka nisur një nga detyrat e romantikëve: zgjimin e

ndërgjegjes dhe krenarisë kombëtare, e cila për Qosjen nuk është gjë tjetër veçse emëruesi i përbashkët

i lëvizjes së përbashkët arsimore, kulturore...në Ballkan, d.m.th. i kontekstit social-historik. 844

këtë e lidh me strukturën gjuhësore dhe stilistike të ligjërimit në të cilën gërshetohen dy prej cilësive

themelore të gjuhës dhe stilit romantik: etosi dhe patosi.

226

shënojnë një kthesë të madhe epokale në historinë e shqiptarëve845

, prandaj Qosja e

sheh Veqilharxhin si nismëtarin e romantizmit shqiptar.846

Te Jani Vreto, përftesa gjuhësore lidhet kryesisht me zhvillimin e gjuhës në drejtim

të pastrimit dhe pasurimit të saj, krijimit të fjalëve të reja, terminologjisë dhe

nocioneve që i përkasin fushave të ndryshme.

Te Sami Frashëri, Qosja e studion gjuhën në disa drejtime: në zhvillimin gjuhësor si

element identifikues i kombit, dhe si element i ligjërimit me vlerë estetike. Përsa i

përket gjuhës si element identifikues i kombit, studiuesi vë në dukje prirjet gjuhësore

të shkrimtarit – si prirje përgjithësuese gjithëkombëtare, si shprehje të pikëpamjeve të

tij teorike për gjuhën, si përpjekje për afrimin mes dy dialekteve etj., në krijimin e

fjalëve të reja etj. Ndërkohë që e sheh edhe si ligjërim ku elementet e shprehësisë

kuptimore dhe mjetet e gjuhës poetike, si: përsëritja, figurat stilistike (metafora)

luajnë rol të rëndësishëm, rrisin vlerën estetike të tij, duke shtuar ndikimin te lexuesi.

Për sa i përket gjuhës te Filip Shiroka dhe Skiroi studiuesi, pavarësisht prirjes së

theksuar artistike dhe vlerës estetike të krijimtarisë së tyre, vë në dukje kontributin për

përafrimin e dialekteve, zhvillimin e pastrimin e gjuhës nga fjalët e huaja, pasurimin e

krijimin e me fjalëve të reja.

2.2 Shkrimtarët e grupit të dytë

Në grupin e dytë janë klasifikuar De Rada, N. Bytyçi, Z. Serembe, N. Frashëri, P.

Vasa, Mjeda.

Te këta shkrimtarë gjuha hetohet pikërisht për mënyrën si realizohet tjetërsimi i saj,

me anë të teknikave dhe mjeteve gjuhësore. Ndër to mund të përmendet përpunimi i

gjuhësor i tekstit, i shprehjes gjuhësore për të shprehur ndjenja të veçanta(lirizmi),

mënyra e ndërtimit të vargjeve në aspektin ritmik e metrik të tyre, ndërtimi i ligjërimit

me anë të teknikave të ndryshme të rrëfimit (dialogu lirik etj.).

Në drejtimi të përpunimit të gjuhës në poezi studiuesi do të dallojë:

Te De Rada elementi gjuhësor vjen përmes hetimit në poemat e tij të trajtave

gjuhësore të lirizmit, ku studiuesi dallon ndërtimin e ligjërimit me nota të shprehjes së

lirizmit, ku ligjërimi lirik(lirizmin) është si përbërës i domosdoshëm i realizimit

artistik të përmbajtjes së poemave të De Radës. 847

845

Po aty, f. 34. 846

Referuar këtyre ideve studiuesi konstaton se letërsia shqipe do të fillojë të kryejë disa funksione, të

cilat letërsia e vjetër nuk kishte mundësi t‟i kryente: të kryejë funksionin e vetëdijësimit dhe të

integrimit kulturor kombëtar. 847

Qosja në këtë vëzhgim është i mendimit se lirizmi është kusht për ndërtimin e ligjërimit. Paqartësia e

tij e kohëpaskohshme është pasojë e këtij lirizmi, asociacionet e të cilit nuk janë integruar plotësisht,

227

Te Santori ndërtimi figurativ dhe ritmik i vargut, trajtohet nga studiuesi në një çështje

më vete, ku ndër të tjera, duke dialoguar me tekstet e tij, thekson përdorimin e

epiteteve shprehëse, simboleve emocionale, ritmin etj.848

Për të përftuar vlerën

estetike të veprës përmes gjuhës Qosja sheh funksionalizimin e mjeteve figurative

(figurave, ritmit, aspektit tingëllor), që përdor poeti me qëllim evidentimin e prirjes

dhe të pasurisë kuptimore dhe emocionale të vargut të tij.

Te N.Bytyçi studimi i gjuhës nuk i përmbahet tërësisht procedurës që ndjek me

shkrimtarët pararendës, ajo zbret në nivele të tjera. Studiuesi heton në një shkallë më

të zhvilluar tipologjinë e vargjeve të përdorura prej autorit dhe ndërtimin rrokjesor

dhe ritmik të tyre si gërshetim mes skemave të vargëzimit në gjuhë të huaja me ato

shqiptare, element me anë të të cilit realizohet fuqia shprehëse. Kjo praktikë, edhe pse

e kufizuar, demonstron nga ana e tij një njohje të mirë të përbërjes së vargut të

Bytyçit.849

Për sa i përket lidhjes së krijimtarisë së Serembes me gjuhën, Qosja vë në dukje

tendencën për të përdorur një gjuhë të pastër, pa fjalë të huaja, përdorimin e dy

dialekteve dhe të fjalëve të reja, si dhe afrimin e gjuhës arbëreshe me gjuhën shqipe

(të të folmeve) si një nga elementet me rëndësi historiko-letrare dhe kulturore të

poezisë së Serembes. Ndërkohë që në përftimin e vlerës artistike të poezive të tij,

Qosja identifikon përbërësin melodik si mjetin më të rëndësishëm.850

Te Mjeda bën një analizë të detajuar të vargjeve e llojeve të tyre. Vlera artistike e

poezive dhe e poemave të tij qëndron në lëvizjet rrokjesore dhe ritmike të

vargjeve.851

Ndërsa si veçori specifike, Qosja dallon prirjen për të këmbyer vargjet

trokaike me ato jambike duke shpjeguar që nëpërmjet kësaj tendence të re për

veprimet dhe episodet nuk i nënshtrohen integrimit të fortë klasik. Në këtë mënyrë Qosja e sheh

ligjërimin lirik (lirizmin) si përbërës të domosdoshëm të realizimit artistik të përmbajtjes së poemave të

De Radës. 848

Është marrë në analizë dhe është argumentuar përdorimi i veçantë i vargjeve, duke gjetur në to

ngjashmëri të përdorimit të tyre me poezinë e kultivuar evropiane, të ngjashme me poezinë popullore,

të cilat i përdor për të krijuar pamje dhe kontekste të reja, f. 232. 849

Studiuesi vëzhgon ndërtimin sipas skemave të vjetra, klasike dhe klasiciste, që të lënë përshtypjen e

vargjeve të huaja e nuk tingëllojnë njësoj si vargjet shqip. Ndërkohë ato që krijohen sipas parimeve të

vjershërimit shqip, Qosja është i mendimit se rrjedhin më lehtë. Përdorimi i kësaj larmishmërie

vargjesh për Qosjen ka rëndësi, sepse pasuron lëvizjet rrokjesore dhe ritmike të vargut shqip. Përsëritja

tingullore është një tjetër element i veçantë i procedesë krijuese të Ndue Bytyçit, i vlerësuar nga Qosja,

edhe pse poezitë e tij me këtë element janë më të pakta. Qosja shpjegon formën e ndërtimit të këtyre

elementeve, f. 321-326. 850

Roli i këtij përbërësi në ndërtimin rrokjesor e ritmik është i tillë, saqë gjuhën e shkruar të poezive

Qosja, e quan gjuhë të kënduar, duke paraprirë në këtë formë prirjen e krijimit të poezive për t‟u

kënduar, e cila si traditë e huazuar nga folklori do të ketë vazhdimësi të mëtejshme nga krijues të tjerë

të letërsisë shqipe Asdreni, Hilë Mosi, f. 54-56. 851

Këmbimi i tyre realizohet për të sjellë gjallërinë e vargut. Përdor lloje të ndryshme të tetërrokëshit,

dhe në varësi të ritmit apo rimës e theksit që përdor ai siguron një ritëm të thekshëm rrëfimi, apo një

ritëm të qetë përshkrimi. (tetërrokëshi tregimtar, tetërrokëshi përshkrues, tetërrokëshi lirik është ai lloj

vargu që ndërtohet me fjalë një-dy-rrokëshe, me përdorimin e ndryshuar të theksave ritmikë dhe

kryesisht me rima fundore). Për secilin nga rastet e përdorimit të llojeve të caktuara të vargjeve Qosja

sjell si argument se përbërja e tyre përcaktohet prej veçorive të përmbajtjes dhe prej qëllimit që synohet

në të, thellësia e mendimit etj., ndërtimi rrokjesor dhe ritmik i vargut vihet plotësisht në shërbim të

përmbajtjes së tij ideo-emocionale

228

romantizmin të synojë shprehësinë e vargjeve852

si dhe mundësitë të gjuhës shqipe të

pashfrytëzuara më parë për të krijuar rima të reja853

.

Përdorimi i gjuhës në llojin e prozës hetohet nga studiuesi në krijimtarinë e

shkrimtarëve, të cilët e kanë zbatuar atë.

Te Pashko Vasa përmes fokusimit në gjuhën e romanit, vë në dukje larmishmërinë në

forma dhe shprehësinë emocionale të realizuara përmes mjeteve stilistike dhe mjeteve

standarde gjuhësore të procedimit në romanit romantik.

Te Kostandin Kristoforidhi në tregimin “Gjahu i Malësorëve”, Qosja shquan veçori

gjuhësore të tilla, si:

- përpunimin gjuhësor të tekstit e sheh si shprehje të përvojës gjuhësore të

autorit;

- përdorimi i dialogëve, frazeologjive, në gërshetimin e rrëfimit me përshkrimin,

si dhe versionet gjuhësore në të cilat është shkruar teksti, janë dëshmi të

mundësive leksikore dhe estetike të gjuhës shqipe. Ky element vjen përmes

shembujve konkretë të procedimit të shkrimtarit dhe vlerës së shprehjes së

përdorur prej tij.854

- Stili i kallëzimit spikat përmes përsëritjeve sintaksore, simetrive stilistike,

nënrenditjes së fjalive, të cilat duke mbuluar me ndërtime të reja sintaksore,

ide dhe kuptime, tema, motive krijojnë zgjerim kuptimor e simbolik të fjalisë.

Vlerën dhe rëndësinë e krijimtarisë së Kristoforidhit Qosja ia atribuon pikërisht

përsosjes e estetikës së gjuhës në përgjithësi dhe stilit të rrëfimit në veçanti. Dialogu

si mjet unik është shprehje e përvojës së madhe gjuhësore të autorit, i cili hulumton

mënyra të ndryshme të shfrytëzimit të materialit gjuhësor.

Te Naimi, elementi gjuhësor përcillet në dy pamje: si në aspektin e zhvillimit të

gjuhës si element identifikues i kombi855

, dhe si element përmes të cilit shkrimtari

realizon vlerën artistike të krijimtarisë. Të dyja këto elemente janë të lidhura

organikisht dhe janë në funksion të njëri-tjetrit. Në këtë mënyrë është e kuptueshme

që Qosja zhvillimin e gjuhës e sheh në një fazë të parë në lëvrimin e gjuhës diturore, e

më tej në gjuhën poetike. Zhvillimi hetohet nga studiuesi në nivele të ndryshme të

gjuhës përmes fjalëve të reja, të cilat i studion në raport me fjalorin e vjetruar

brendapërfshirë krahinorizmat, fjalët në kuptim të zgjeruar, larmisë së renditjes së

852

Studiuesi vë në dukje synimin e përpjekjen për të zëvendësuar melodizmin (në kuptimin romantik

tradicional) prej theksit bisedor duke sjellë një tip të ri melodie. Gjithashtu edhe bartja është element

dallues në vjershërimin e Mjedës (bartje e vargut brenda strofës, bartje e mendimit etj.). 853

Për Qosjen Mjeda i kushton rimës kujdes të madh, sepse hyn në rolin e përbërësit kuptimor. Rima

përmbush tri role: në drejtim të ritmit, bukurtingëllimit dhe kuptimit. Rima dhe ritmi përdoren në

funksion të ndërtimit ideo-emocional, f. 519-522. 854

Qosja i sheh këto elemente të sjella përmes përdorimit të frazeologjisë, të ndërtuar sipas parimit

metaforizues, me anë të të cilit shtohet forca kuptimore, simbolike dhe emocionale e tekstit e

mbështetur në përvojën e krijimtarisë popullore. Po aty, f. 467. 855

Historia e letërsisë shqipe III..., f. 283.

229

fjalëve e grupeve të fjalëve në fjali, larmisë të tipave të gjymtyrëve, të përbërjeve

sintaksore etj.

Përsa i përket vlerës estetike, gjithashtu e sheh te trajtat e reja gjuhësore, të cilat vijnë

si kërkesë e përmbajtjeve të reja jetësore, mendimeve dhe kuptimeve të reja duke bërë

të mundur përftesën e shprehive të reja, thellimin e kuptimit dhe rolit të fjalës,

përshtatjen me këto shprehi elementin e ndërtimit strukturor e ritmik të vargut duke

sjellë forma të reja të tij etj.856

Duke e parë zhvillimin e gjuhës si prirje të Naimit,

Qosja është i mendimit që krijimtaria e tij përveçse është sintezë e prirjeve tematike,

ideore, shoqërore dhe historike të letërsisë së romantizmit shqiptar, është njëkohësisht

sintezë e madhe gjuhësore.857

Përveç vështrimit të zhvillimit të gjuhës në kuptim të përgjithshëm, studiuesi vështron

aspektet gjuhësore të veprave të caktuara në funksion të vlerës së tyre estetike.

Ndryshe nga vështrimi i përgjithshëm i zhvillimit të gjuhës dhe funksioni shoqëror i

saj, në këto vëzhgime gjuha e veprës letrare studiohet si mjet komunikimi me

funksion të veçantë, si ligjërim dhe si ideolekt i autorit. Nëse këto rezultate i përkasin

në tërësi veprës së Naimit, për vepra të caktuara, 858

ku studiuesi heton trajtat

ligjërimore, ai dallon këto mjete për përftimin e vlerës estetike:

- me anë të këmbimit të trajtave të ligjërimit;859

- dialogu gjithashtu luan një rol të veçantë si pjesë e trajtave ligjërimore;

- figurat stilistike luajnë rol në përforcimin emocional të poemës;860

- Me anë të përbërjes ritmike e vargut.861

Si përfundim mund të themi që mes dy formave të trajtimit dhe të studimit të gjuhës,

referuar kontekstit në të cilin studiuesi analizon letërsinë romantike, ekziston një

lidhje e natyrshme, si dukuri që janë në marrëdhënie varësie me njëra-tjetrën.

856

Qosja demonstron në mënyrë praktike përftesën e shprehjes artistike në poezi të ndryshme të

Naimit.

Po aty, f. 302. 857

Po aty, f. 312. 858

Është fjala për poemën Bagëti e Bujqësi të Naim Frashërit. 859

Qosja shpjegon mënyrën e procedimit: prej trajtës që ndërtohet sipas parimit të mendjes, kalon në

trajtën që ndërtohet sipas parimit të ndjenjës, kjo gjë ndodh edhe në krijime të trajtës së vogël (poezia

lirike, meditative-filozofike) këmbimet e këtilla të trajtave ligjërimore ndonjëherë sjellin edhe daljen

nga tema të motivit të shtjelluar dhe kalimin në tema a motive, të cilat shpesh nuk kanë lidhje me to).

Spikasin dy trajta ligjërimi: ligjërimi i treguar (tregimi) dhe ligjërimi në vetën I (vetërrëfimi). Në

këmbimin e këtyre dy trajtave mbështetet fort sa gjallëria emocionale aq dhe larmia e gjuhës poetike,

realizohet përforcimi emocional i poemës, f. 207. 860

Në çështjen Apostrofimi i natyrës, është i mendimit që e gjithë poezia mund të merret si apostrofë e

natyrës së atdheut, fuqia e saj emocionale është e varur në qëndrimin e subjektit poetik ndaj natyrës në

të, është qëndrim veprues, gjallërues. Zmadhimet hyjnë në mjetet me të cilat realizohet himnizimi,

paraqitja në një shkallë sipërore për të dhënë përsosmërinë në të gjitha pikëpamjet. 861

Qosja pohon që kjo poemë dallohet për njësinë e tregimit dhe njësinë e ritmit. Ritmi i vargut është

në pajtim të plotë me ritmin e poemës (pra me paraqitjen e botës në tërësi). Vargu

gjashtëmbëdhjetërrokësh, paraqet sa tensionin emocional aq edhe në mundësitë e gjera tregimtare, të

cilat i kërkon tema e poemës (varg i tregimit përshkrues, varg i ndjenjave të ndera të autorit. Ky varg i

krijon mundësi krijuesi të ketë shikime të qarta në shumë drejtime, f. 213).

230

3. Mesazhi

Në çdo akt komunikimi mesazhi mund të ketë funksione të ndryshme që u përgjigjen

faktorëve862

të domosdoshëm që marrin pjesë në të. E nëse me autorin, kontekstin,

gjuhën, si pjesë të një strukture të sistemit në të cilën shenjuesi dhe i shenjuari

drejtohen nga një kompleks marrëdhëniesh, u morën në pararendje dhe evidentuam

fokusimin e studiuesit në to, lind pyetja: A e synon studiuesi mesazhin/ tekstin? Si

realizohet hetimi për të?

Formalistët e më tej strukturalistët ishin të mendimit: kur funksioni poetik është

mbizotërues, atëherë mesazhi/ teksti mund të përshkruhet si poetik, estetik, letrar apo

artistik. Kjo ndodh duke ndjekur parimin formalist të tjetërsimit, kur ekzistenca

gjuhësore ose praktika letrare, është thyer në një nivel të strukturës së një teksti, e

cila më pas bëhet mbizotëruese.863

Nëse marrim në konsideratë praktikën e Qosjes në

veprën e tij, mund të themi që ai e organizon punën e tij në këtë drejtim, e synon

vlerën estetike të letërsisë romantike. Për këtë arsye si në konceptim makrostrukturor,

ashtu edhe mikrostrukturor,864

fokusohet në elemente të skemës së komunikimit nën

të njëjtat parime, që do të thotë hetimi i autorit, kontekstit, gjuhës, mesazhit, lexuesit

realizohet me synimin e funksionit poetik, pasi secili prej tyre ka rëndësinë e tij në

këtë marrëdhënie komplekse.

Në këtë kuadër pyetjen duhet ta shtrojmë ndryshe: A e synon studiuesi kuptimin/

domethënien e tekstit/veprës?

Nëse vlera estetike vihet në dukje, duke marrë në analizë lloje të veçanta të shenjave

strukturore të veprës, të cilat mund të kuptohen vetëm brenda një kornize të

përgjithshme të tyre, domethënia/ kuptimi i veprës, analizohet në termat e saj si një

kompozim semantik dhe jo si një refleksion i faktorëve të jashtëm. Kjo domethënie

është e lidhur me botën reale sipas principit formalist të tjetërsimit, duke e

përqendruar vëmendjen te shenjat në vetvete të cilat nga mënyra si pranëvendosen

pranë njëra-tjetrës prodhojnë kuptimin.865

862

I referohemi këtu: dërguesit, marrësit, kontekstit, kodit, domethënies së kontaktit, mesazhit, të cilët

përkatësisht i referohen: autorit, lexuesit, veprës, kontekstit të saj (situate reale e jashtme në të cilën

rrjedh mesazhi), gjuhës. Të trajtuara në “Teoritë letrare moderne”, Ann Jefferson, David Robey, Albas,

Tiranë, 2006, f. 79. 863

Po aty, f. 80. 864

Kemi parasysh praktikën që ndjek Qosja në hartimin e poetikës së romantizmit, ku pjesë e

vështrimit të tij janë të gjitha elementet e sipërpërmendura, (pra autori, konteksti, veprat (tekstet),

gjuha), të cilat i koncepton si struktura të letërsisë si një e tërë dhe dominanten e secilës e sheh në

funksion të evidentimit të vlerës estetike. Kuptohet që rëndësi të veçantë i kushton gjuhës si element që

prodhon tekstin, dhe teknikave me të cilat realizohet tjetërsimi, mjeteve që ajo përdor etj. Nëse në

poetikë zbulon parimet dhe strukturat me të cilat është realizuar në plan të tërësishëm letërsia

romantike, në vëllimin II dhe III, studiuesi e ndjek në miniaturë të njëjtën praktikë, për secilin

shkrimtar, ku synimi i tij është funksioni poetik dhe vlera estetike e krijimtarisë, e hetuar kryesisht

përmes parimeve krijuese, procedesë artistike dhe strukturave të tyre përbërëse. 865

Teoria letrare moderne…, f. 81.

231

E parë në këtë kontekst mund të themi që Qosja në plan operacional veçon blloqe,

struktura, mënyrat e realizimit të teknikave etj., ku mbizotërues është kriteri vlerësues

i tyre në nivel të funksionit estetik. Ai identifikon shmangiet nga praktika gjuhësore

pararendëse, që ndodhin në nivel të tekstit866

duke lidhur p.sh. strukturën e nivelit

përmbajtësor me ato të nivelit ritmik e metrik, 867

për të përcaktuar strukturën e plotë

të tekstit. Këto praktika më shumë janë shpjegime teknike për përftimin e vlerës

estetike sesa shpjegime të plota për interpretim të të kuptuarit të tekstit. Në rastet kur

ai merret me përmbajtjen, interpretimi i saj realizohet nga pikëvështrimi i autorit 868

dhe jo nga prodhimi i kuptimit që mundësohet nga teksti. Të pakta janë rastet kur ai

fokusohet në tekst dhe merret me prodhimin e kuptimit. Për të bërë më konkrete këtë

pikëpamje kemi përzgjedhur disa nga vëzhgimet e Qosjes, që janë më të dukshme.

- Te De Rada studiuesi fokusohet te poemat dhe procedetë krijuese të tyre, ku

thekson variantet e poemave, sasinë dhe cilësinë e ndryshimeve në pikëpamje

përmbajtësore strukturore, por jo kuptimore, shkaqet e versioneve869

, parimet

krijuese në të cilat krijohen, ndërtimi kompozicional, mjetet e përftimit të

epizmit apo lirizmit, trajtat gjuhësore të tyre etj.

- Te Pashko Vasapër poezinë Moj Shqypni e mjera Shqypni edhe pse studiuesi

merret në mënyrë të drejtpërdrejtë me tekstin, nuk synon kuptimin e

domethënien, por fokusohet në një analizë me karakter të përgjithshëm të

strukturës metrike të vargjeve, ritmit dhe melodisë, përbërësit tingullor, si

strukturë artistike e poezisë përmes të cilave evidenton vlerën estetike të saj870

.

- Te Naimi qëndron në disa prej poemthave, siç është Dëshir‟ e vërtetë e

shqiptarëve, duke u fokusuar kryesisht në aspektin ideor përmbajtësor, nisur

nga pozitat e autorit, pa u marrë me kuptimin e domethënien që prodhon teksti

dhe me mënyrën e realizimit të vlerës estetike.871

Te poezia Për se? evidenton

realizmin e saj në varg pesërrokësh në funksion të shprehjes së ndjenjës. Te

poezia Shkëndijë e diellit ndaj manushaqes, e shquan për vlerën e saj artistike

– poezi alegorike duke shpjeguar rolin e simboleve në aspektin ideor dhe

vlerën estetike të përftuar përmes domethënies dhe kuptimit të veçantë të

marrë. Te poezia filozofike e Naimit, studiuesi merret me elemente të

përmbajtjes së hetuara në tekst, duke u mbështetur në pikëpamjet filozofike të

shkrimtarit dhe jo në prodhimin e kuptimit, mbështetur në shenjat e tekstit.872

866

Kjo praktikë është e zakonshme te Qosja, mund t‟i referohemi në këtë kontekst procedesë te Naimi,

të cilën e trajton gjerësisht, ku merret me marrëdhëniet sintaksore estetike të fjalëve të reja, rolin e tyre

në ndërtimin ritmik të vargut etj. 867

Rima dhe metri për Qosjen janë forma të barasvlefshmërisë, të cilat dallojnë kryesisht poezinë (sipas

koncepteve të Jakobsonit, Teoria letrare moderne..., f. 88). 868

E dukshme kjo praktikë është te poezia dhe drama e Santorit, në poezitë e Serembes, në poemat e

G.Darës, në krijimtarinë e Naimit etj. 869

Këto shkaqe i përcakton kryesisht për faktorë të jashtëm. 870

Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi..., f.. 358-390. 871

e sheh edhe në aspekt artistik, po kjo përmasë është më e vogël, Qosja vë në dukje që poema është

përkthyer në një varg klasik, të rëndë, të cilit i mungon gjallëria ritmike dhe emocionale e vargjeve të

tij, të shkruara shqip.) 872

Kemi parasysh poezitë filozofike të klasifikuara sipas tematikës p.sh.: Mbi dashurinë, Mbi të

bukurën, Mbi lëvizjen rrethore, Mbi gëzimet dhe dhembjet e jetës etj. f. 216-245.

232

Përjashtim bëjnë në këtë kontekst poezia Vasha nazemadhe dhe me të ecur

këndshëm dhe poemthi Bukurija, nëtë cilat studiuesi ecën nëpër shenja të

tekstit, në ndërtimin strukturor duke e gërshetuar komentin e tij me pikëpamjet

e autorit (Naimit).873

- Te Mjeda dhe kryesisht në poemat Vaji i Bylbylit, Andrra e jetës, I tretuni

praktika e studiuesit organizohet në një format të ndryshëm. Përcaktimi i

shenjave të tekstit ecën paralelisht me elemente të procedesë krijuese.874

Tek

Vaji i Bylbylit studiuesi operon në gërshetimin e përmbajtjes dhe përcaktimit

të pjesëve përbërëse e shenjave simbolike të poemës. Me elementet e veçantë

të saj (temën e trajtuar dhe tipat e ndryshëm të vargjeve)studiuesi identifikon

prirjet themelore ideostilistike, që shkrimtari do të ndjekë më vonë në

krijimtarinë e tij dhe është i mendimit që ky gërshetim i elementeve i jep një

domethënie të gjerë poezisë. Duhet thënë që në këtë analizë, Qosja lë të hapur

dilemat mbi domethënien, shtron disa variante kuptimore të saj, duke mos

marrë përsipër t‟i interpretojë plotësisht ato. Në fund të saj ai kthehet te poeti

dhe disponimi i tij ndjesor, për të mbërritur në përfundimin që Mjeda si poet

shkruan dhe e tregon botën përmes dhimbjes.

- Te poema I tretuni interpretimi i tekstit nis nga titulli shpjegues prej të cilit,

studiuesi synon të prekë rrafshin tematik të poemës, duke proceduar gati në të

njëjtën mënyrë si në poemën Vaji i bylbylit.875

Elementi që bën ndryshimin

mes vëzhgimit të dy poemave është plani krahasimtar mes tyre, i cili synon të

vërë në dukje origjinalitetin dhe risinë ideore në procedenë artistike të

shkrimtarit. Gjithashtu studiuesi analizon poemën nga një kuptim dhe

këndvështrim i përgjithshëm, pa iu referuar në mënyrë të drejtpërdrejtë tekstit.

- Në poemën Andrra e jetës veç karakteristikave të tjera tipike që evidenton,

Qosja rëndom, shquan shenja të tekstit dhe mjetin e parapëlqyer të poetit me të

cilin thellon kuptimin e poemës në pikëpamje psikologjike (psikanalitike)

873

Qosja I referohet rrafshit të ligjërimit mbi të bukurën dhe rrafshit të ligjërimit mbi dashurinë, ku

poeti ndërton poemën si përsiatje mbi të bukurën e qenies mishërimin e së cilës e përfaqëson njeriu, në

këtë mes gruaja…e bukura paraqitet përmes mjeteve poetike me prejardhje të botës hyjnore. 874

. Analizon aspektin kompozicional dhe evidenton përbërjen në katër pjesë të cilat qëndrojnë të

pavarura. Dallon brenda saj disa motive. Në pjesën e parë identifikon trajtën e bashkëbisedimit mes

poetit dhe bilbilit, e analizon në aspektin përmbajtësor dhe ideor dhe strukturor të vargjeve. Evidenton

elementët simbolikë: bilbil dhe kafaz dhe sjell komentet e tij rreth tyre duke synuar në një paraqitje të

kalimit në këngët e ardhshme nga e veçanta drejt planit të përgjithshëm. I përcakton përsiatjet rreth tij

me natyrë filozofike. Në analizën që i bën aspektit përmbajtësor dhe atij kompozicional arrin në

përfundimin që poema është ndërtuar sipas parimit të përforcimit dhe zgjerimit shkallëzor kuptimor.

Shtrirjet ritmike dhe kuptimore janë të lidhura me njëra-tjetrën lloji i vargut është në funksion të asaj që

shpreh. Në këtë mënyrë këmbimi i vargjeve dhe ritmeve të tyre lidhet sipas Qosjes me disponimin

shpirtëror dhe, po në këtë funksion paraqitet edhe këmbimi i intonacionit ligjërimor. Pranon që të gjithë

elementët në poemë janë në pjesë e unitetit kompozicional të veprës. Simboli i bilbilit dhe këmbimi i

vargjeve shmang patosin dhe retorizmin. 875

I vendos në plane krahasuese ku evidenton ndryshimet mes dy poemave të tij. Bën një analizë të

llojit të vargut me të cilën është shkruar poema. Në ndryshim nga dy poemat e tjera, kësaj poeme i

mungon uniteti kompozicional, e përcakton nga tematika dhe kompozicioni si poemë karakteristike

romantike. Personazhi i saj është i ngjashëm me personazhe tragjike të poemave të romantikëve të

mëdhenj evropianë. Edhe në këtë poemë Mjeda i vë ndjenjat në shërbim të mendimit duke shquar

domethënien e saj përgjithësuese. F. 477-480.

233

ëndrrën, 876

si dhe shenja të mjedisit, të personazheve dhe marrëdhënieve mes

tyre, strukturën, mjetet stilistike etj.877

Interpretimit të studiuesit i shtohet

leximi si poemë e simbolikës së numrit të personazheve, numrit të vjershave,

simbolikës së përmbajtjes së poezive etj. Ndërkohë që shtrirja simbolike e

shtresave dhe e përbërësve të tjerë të poemës lidhet me nëntekstin dhe të gjitha

hapësirat e boshe të tekstit, të krijuara prej heshtjes artistike si teknikë që i

krijon lexuesit mundësi të jetë veprues, në drejtim të domethënies kuptimore.

Nga sa më sipër, është e rëndësishme të theksojmë që kjo praktikë e studiuesit ka si

synim vlerën estetike të përftuar përmes procedesë krijuese dhe mjeteve me të cilët

realizohet ajo, duke iu përmbajtur parimit të formalistëve që, nëse mesazhi është i

konceptuar, por jo kuptimin e tekstit. Studiuesi është i bindur që konceptimi i veprës

si njësi strukturore dhe i letërsisë gjithashtu si njësi strukturore, mjafton për të vënë në

dukje vlerën estetike.878

Ky vëzhgim i cili kryesisht shfaq më shumë tipare të një

praktike teknikisht të domosdoshme nuk ofron në mënyrë të plotë funksionin e

letërsisë, pjesë e rëndësishme e së cilës është edhe prodhimi i kuptimit si elementi

bazë që realizon komunikimin mes autorit dhe lexuesit. Edhe pse nuk është pjesë e

qëllimeve të tij, 879

studiuesi duhet të kishte realizuar lidhjen e sekuencave semantike

me strukturat gjuhësore, për të mos mbetur peng i studimit të njëanshëm gjuhësor të

veprës, të mos mbështetej vetëm në pikëpamjet e poetit për të realizuar aspektin

përmbajtësor e ideor të veprave, si dhe në faktorët e jashtëm, të cilët kanë nxitur

krijimin e tyre, por të fokusohej edhe në kuptimin që prodhon vetë teksti, 880

si

rezultat i marrëdhënies komplekse të elementeve të sipërpërmendur.

876

Të dyja personazhet kryesore kanë ëndrra të ndryshme. 877

Studiuesi evidenton elementet realiste dhe simbolike që plotësojnë gjendjen e paraqitur. Prej

ndërtimit tematik pohon që është poemë me një rrëfim të dendur e me ngjyresa sociale të jetës në

Malësinë shqiptare. Është i mendimit që në pikënisje poeti nuk ka synuar të ndërtojë një poemë

realiste, sepse elementet që përdor, hollësitë të cilave u kushton kujdes dhe ëndrrat përfaqësojnë një

mjet dallues të procedimit krijues romantik. Dhe vetëm në saje të hollësive të tilla marrin aty për aty

kuptim simbolik, duke arritur të bëjë përgjithësime kuptimore. Personazhet e saj janë personazhe

simbol në fatin e tyre, që përfaqësojnë tri prirje të jetës njerëzore. Është e kuptueshme që edhe struktura

kompozicionale, përbërja e këngëve, gjatësia apo shkurtësia e tyre është në funksion të domethënies

kuptimore. F. 480-490. 878

Koncept ky i formalistëve dhe strukturalistëve, i cituar edhe më lart prej nesh. Metoda strukturaliste

konstituohet si e tillë në momentin kur gjendet mesazhi në kod, i nxjerrë nga analiza e strukturave të

brendshme (imanente) e jo i imponuar nga jashtë me anë paragjykimesh ideologjike, sepse ekzistenca e

shenjës në të gjitha nivelet qëndron në lidhshmërinë e formës dhe të kuptimit. Ambicia e strukturalizmit

nuk kufizohet me llogaritjen e këmbëve ose në zbulimin e fonemave, por duhet të merret me fenomenet

semantike, që përbëjnë esencialen e gjuhës poetike (Malarme). Strukturalizmi si metodë është

themeluar për t‟i studiuar strukturat ku t‟i ndeshë. Ai është tendencë e përgjithshme mendimi (Gerard

Genette, Figura, Rilindja, Prishtinë, 1985, f. 14-16.) 879

Në parathënien e vëllimit të parë të veprës Historia e letërsisë shqipe- Romantizmi, studiuesi

përcakton si praktikë të tij hetimin e zhvillimit të brendshëm të strukturës letrare që përcillet me

hetimin e marrëdhënieve të saj jashtëtekstore. Qosja Rexhep, Historia e letërsisë shqipe- Romantizmi-

I, f. 7. 880

I bazuar ky koncept në poetikat moderne të veprës së hapur që mbështeten në parimin se ekziston

një raport specifik midis veprës dhe lexuesit, të cilit i jepet e drejta të interpretojë tekstin në mënyrën e

vet, duke bërë të mundur që krahas strukturës së qëndrueshme të autorit të ndërtohet edhe struktura e

lexuesit. Thelbi i kësaj poetike që një vepër të mund të quhet letrare, nëse gjeneron brenda vetes, nëse

234

4. Lexuesi- Horizonti i pritjes

Horizonti i pritjes së lexuesit, që është një nga dimensionet esenciale të veprës, 881

i

shërben studiuesit të historisë së letërsisë për të përcaktuar suksesin e veprave të

shkrimtarit, bazuar në vlerën e tyre estetike dhe shijen e lexuesit. Meqenëse çdo tekst

letrar shkruhet duke iu referuar një publiku potencial lexuesish dhe horizonti i pritjeve

është ndërsubjektiv882

e i dallueshëm përmes komponentëve të tekstit, 883

që

konfirmojnë, modifikojnë, përmbysin ose ironizojnë shpresat e lexuesit, Qosja

vëzhgon shkrimtarë të caktuar, veprat e të cilëve janë mirëpritur ose jo pikërisht nga

këta komponentë. Për të përcaktuar horizontin e pritjes, studiuesi është mbështetur

kryesisht në: vlerësimin e veprës nga lexues të ndryshëm, në ndikimin që ka pasur në

shijen e lexuesit, në zhvillimin e horizontit të pritjes të kushtëzuar nga faktorë të

ndryshëm. Në pjesën më të madhe të monografive, ky përcaktim është realizuar në

rastet kur krijimtaria e shkrimtarëve është e gjerë dhe impakti i tyre ishte i dukshëm.

Ndër to mund të veçojmë çështjet e mëposhtme:

4.1 Trajtime të zgjeruara te horizontit te pritjes

Në këto trajtime studiuesi merr në konsideratë faza të caktuara si të kontekstit të

horizontit të pritjes, ashtu edhe faktorët që kanë ndikuar në të.

Referuar autorëve te të cilët studiuesi e vëzhgon horizontin e pritjes mund të themi:

Te De Rada heton marrëdhënie të caktuara receptimi në kontekste të ndryshme, si:

- vepra e De Radës në kontekstin arbëresh;

- vepra e De Radës në kritikët e huaj;

- vepra e De Radës në atdhe dhe kolonitë shqiptare;

- vepra e De Radës dhe horizonti bashkëkohor i pritjes.

Ndër këto vëzhgime shquan faktorë dhe ndikime të klasifikuara, si:

- risi të poezisë fetare e lëvruar më parë, në drejtim të ligjërimit, tematikës së

kufizuar, dhe kushteve të caktuara të kontekstit historiko-shoqëror;

- ndikon fuqishëm në letërsinë arbëreshe, 884

si rezultat i disa përbërësve

vendimtarë për disponimin e horizontit të pritjes: a. historizmi i krijimtarisë së

hap, zbulon formë-kuptimin e vet mbi një lexues vazhdimisht të ri. Dado Floresha, Teoria e veprës

letrare - Poetika, SHBLU, Tiranë, 1999, f. 41. 881

Cituar sipas Eagleton Terry-t, “Fenomenologjia, Hermeneutika, Teoria e receptimit”, në Hyrje në

teorinë e letërsisë, përkthyer nga Gilman Bakalli, i referohet esesë së Çfarë është letërsia? e Zhan Pol

Sartrit, f. 69. 882

I referohemi Teorisë së pritjes: lexuesit dhe komunitetet e leximit. Hans-Robert Jauss, cituar në

Jefferson Ann, Robey David, Teoria letrare modern- Një paraqitje krahasuese, Tiranë, Albas, përktheu

Floresha Dado, f. 200. 883

Zhanri, aluzioni letrar, natyra e trillimit dhe e gjuhës poetike. 884

Veprat e tij do të ndikojë në letërsinë arbëreshe për shkak të prekjes së horizontit të pritjes, ndikimit

te shkrimtarët e rinjetj. De Rada ndikon përmes elementeve të shumta, si – me shtresën folklorike, me

historizmin, me pozitën e tregimtarit, me sistemin figurativ, me etikën e personazheve, me situatat

235

tij, shtresat folklorike dhe mitologjike që sheh në traditën kulturore, heroika e

ligjërimit të tij, struktura figurative, idetë liridashëse;

- ndikon në formësimin e shijes së lexuesit në përgjithësi;

- ndikon në formësimin dhe zhvillimin e institucionit të kritikës letrare shqipe

duke dhënë kontribut me anë të veprës së tij;885

- për shkak të gjuhës së huaj në të cilën është shkruar një pjesë e krijimtarisë,

duke bërë

të mundur që të vlerësohet dhe shfrytëzohet për qëllime të ndryshme nga

kritika e huaj;886

- mungesa njohjes së plotë të veprës së De Radës nga kolonitë shqiptare në

kushte të ndryshme social-kulturore;

aspekte të ndryshme që lidhen me vlerësimin e veprës, si:

- zhvillimi dhe ndryshimi i horizontit të pritjes për shkak të zhvillimit dhe

ndryshimit të kontekstit letrar dhe letërsisë shqipe në fillim të shek. XX, 887

si

dhe njëkohësisht zhvillimi i mëtejshëm i horizontit bashkëkohor të pritjes, i

cili solli qëndrime dhe vlerësime të reja ndaj veprës së De Radës;

- vlera estetike e saj.

Në analizën që i bën këtij horizonti Qosja është i mendimit që:inkuadrimi një

funksional i veprës poetike të Jeronim de Radës, nuk mund të quhet inkuadrim i

natyrshëm dhe përkatës, sepse kushtëzohet nga kritika e saj e nxitur nga faktorë

jashtëletrarë... Në këtë mënyrë format e konkretizimit të poezisë së De Radës në

letërsi, në jetën letrare e kulturore dëshmojnë qartë se pranimi i shenjave të veçanta

të veprës letrare- si sistem i shenjave, nuk varet gjithmonë prej përputhjes së tyre me

pritshmërinë e horizontit të pritjes, por edhe prej kritikës që do të heshtë apo do ta

shquajë këtë apo atë shenjë të saj.888

Te vlerësimi i horizontit për poezinë së Mjedës studiuesi përcakton:

- kontekstin e horizontit të pritjes;

- faktorët e zhvillimit të tij;

- kategoritë e lexuesve, të cilët do të pranojnë ose jo krijimtarinë e tij;

- elementet e procedesë artistike, të cilët janë vlerësuar nga lexuesit;

- botimin e veprës së Mjedës, në aspektin kohor dhe sasior të saj.

- ndryshimin e këndvështrimit të receptimit në faza të ndryshme kohore.889

karakteristike, me pamjet heroike, gjuhën, tiparet themelore të kompozicionit, mitin e origjinës

pellazgjike, skemat fabulare, sistemi metriko-ritmik i vargjeve te shkrimtarët e ndikuar prej tij, – Anton

Santori, Zef Serembe, Davril Dara, Zef Skiroi etj. F. 188-190. 885

I referohet veprës së De Radës, Parime të estetikës. 886

Qosja i referohet La Martinit, Aleksandër Dyma, Kurt Hasert, që japin vlerësimet e tyre mbi veprën

e De Radës dhe Gustav Majer-it, Ogyst Dozonit, Demetrio de Gracias, Lui Benlevit; Maksimilian

Lambercitetj., të cilët e shfrytëzojnë veprën e De Radës si lëndë të studimeve të tyre gjuhësore a

folklorike. 887

Evidenton mospërputhje të horizontit të pritjes me shenjat e krijimtarisë së De Radës, duke sjellë

vlerësime të paqëndrueshme. 888

Qosja Rexhep, Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi II, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f.

204-205. 889

Duke e ndarë në periudha të ndryshme receptimin e veprës së Mjedës, Qosja shprehet: Në qoftë se

krijimtaria e tij poetike, përpara lufte kryesisht shikohej prej këndit filologjik, tani do të shikohet prej

236

Si faktorë kushtëzues të receptimit sheh shkallën e zhvillimit kulturor të lexuesve dhe

kritikës, kundrejt tyre edhe shkallën e zhvillimit dhe krijimtarisë së autorit.890

Duke

marrë në konsideratë tërësinë e vlerësimeve dhe faktorët, të cilët kanë ndikuar në to,

studiuesi pranon që përveç vlerësimeve pozitive ka pasur edhe qëndrime mohuese. Në

vlerësimet e poezisë së tij kanë spikatur më shumë qëndrimet dhe vlerësimet kundrejt

mjeteve të shprehjes, ndërtimit formal dhe përsosjen teknike, për përngjasimin me

poezinë klasiciste dhe mjeshtërinë e ndërtimit klasik të poezive të tij që përdor sesa

domethënies së tyre, apo kundrejt rolit që kishte vepra për letërsinë shqipe891

.

4.2Trajtime sipërfaqësore të horizontit të pritjes

Për Anton Santorin, studiuesi e sheh horizontin e pritjes kryesisht në rrethet kulturore

arbëreshe; në vlerësimet që i bëhen krijimtarisë së tij prej shkrimtarëve892

, studiuesve

dhe kritikëve arbëreshë- mbi faktin sa e njohur është ajo.

Për Thimi Mitkon horizonti i pritjes hetohet në dy drejtime: në kontekst historik

evropian duke marrë në konsideratë një sërë faktorësh që sollën ndryshim dhe

interesim kundrejt drejtimeve letrare të caktuara; në kontekstin kulturor shqiptar,

interesave dhe shijeve të lexuesve shqiptarë të lidhura kushtet e veçanta në të cilat

zhvillohet romantizmi dhe letërsia shqipe.

Horizonti i pritjes së Zef Serembes vëzhgohet në dy faza kohore, pas vdekjes dhe në

ditët e sotme. Në to është vënë në dukje gjerësia e përmbajtjes, lirizmi i theksuar si

dhe fakti që praktikisht kjo poezi nuk është studiuar e plotë. Në ditët e sotme Qosja

pranon që poezisë së tij i njihen kufizime si: ngushtësia e temave të trajtuara, veçoria

jetëshkrimore e theksuar në një pjesë të poezive, sentimentalizmi i herëpashershëm,

retorizmi dhe patetizmi i disa prej poezive të tij. Spikasin kryesisht veçori të

përmbajtjes, ndjenjës, mendimit e stilit me të cilat është i afërt me lexuesi i kohës.

këndit ideor dhe artistik. Në një pjesë të madhe të shkrimeve kritike, eseistike dhe historiko-letrare do

të hetohen idetë shoqërore të veprës së tij, kurse në një pjesë tjetër, kryesisht më të vogël, do të hetohen

mjetet artistike dhe veçoritë e stilit të saj. Qosja Rexhep, Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi III,

Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, f. 538. 890

Qosja pohon: prej këtyre gazetave dhe revistave, prej lajmeve për botimin e përmbledhjes apo të

poemave, prej vështrimeve apo prej letrave të shkruara rreth poezisë së tij, mund të shihet se Ndre

Mjeda hyn në radhën e atyre romantikëve shqiptarë për të cilët, kryesisht, është shkruar mjaft, madje,

edhe përpara Luftës së Dytë Botërore, kur kritika shqipe as përafërsisht nuk mund të quhej e zhvilluar

sikundër do të jetë më vonë. Intelektual i pavarur ndjek zërin e ndërgjegjes së vet, që nuk u nënshtrohet

interesave të partive politike a të grupeve kulturore, që pranon vetëm një interes lartësor- interesin e

atdheut të vet. Qosja Rexhep, Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi III, Instituti Albanologjik,

Prishtinë, 2010, f. 534. 891

Shënim. Këto vlerësime studiuesi i konstaton në faza të ndryshme si gjatë Luftës së Dytë Botërore

etj. Në qoftë se krijimtaria e tij para Lufte do të shihej në planin filologjik, pas Lufte ajo do të shihet në

planin ideor dhe artistik etj. 892

Qosja u referohet vlerësimeve të J. De Radës, Elena Gjikës, Zef Serembes, Mikele Markianosetj.

237

Për horizontin e pritjes mbi veprën e Filip Shirokës studiuesi konstaton qënuk ka

marrë ndonjë vëmendje të posaçme nga studiuesit e kritikët e kohës, sepse poezia e tij

e botuar me vonesë nuk arriti të tërhiqte vëmendjen e lexuesit sa duhej.

Nga sa u vu re në pararendje mund të themi që horizonti i pritjes, është qasje e

rëndësishme i praksisit të Qosjes si historian i letërsisë. Ajo e ndihmon të përcaktojë

elemente të vlerës artistike të krijimtarisë së shkrimtarëve, leximin historik të veprës

të lidhur shpesh me faktorë jashtëletrarë, vendin e shkrimtarëve në letërsinë shqipe,

por jo kuptimin dhe domethënien e saj.

Gati në të gjitha vëzhgimet elementet thelbësorë të receptivit, si: procesi i të kuptuarit

të veprës, domethënia e saj, zhvillimi i receptimit në lidhje me to nuk trajtohet. Kjo

për të vetmen arsye sepse studiuesi e heton procesin e receptimit të lidhur pikërisht në

aspekte jashtëtekstore të krijimtarisë: procedenë krijuese, analizë sasiore të botime

etj., të cilat nuk dëshmojnë forma të zhvilluara të të kuptuarit të veprës, për arsye të

zhvillimit të shpejtë të lexuesit. Edhe në ato raste kur evidenton elemente të aspektit

përmbajtësor, këto mbeten thjesht në këtë nivel pa e analizuar hollësishëm në formë të

detajuar elemente kuptimore dhe ato estetike të cilët përbëjnë qenësinë e veprës.

5. Ndryshimi dhe evolucioni krijues

Pasgjithë problematikave të trajtuara mbetet një çështje e fundit, e cila ka të bëjë me

evolucionin letrar. Për këtë natyrshëm lind pyetja: A e trajton Qosja evolucionin e

letrar? Në ç‟forma paraqitet ndryshimi?

R. Wellek dhe A. Warren në veprën e tyre Teoria e letërsisë shprehen: “Një nga

detyrat e historianit të letërsisë është të përshkruajë këtë proces. Detyra tjetër është të

hetojë zhvillimin e veprave në përbërjen e grupeve të mëdha e të vogla, të

përzgjedhura sipas ndonjë treguesi të përbashkët(autorësia e përbashkët, zhanri, tipi

stilistikor, tradita gjuhësore) ose në analizë të fundit në përbërje të një sistemi të

letërsisë së përbotshme. Ndonëse zbulimi dhe përcaktimi i lidhjeve letrare midis

autorëve nuk është ende histori letërsie, në kuptimin e ngushtë është e qartë se ato

janë një etapë përgatitore me rëndësi për të shkruar histori letërsie893

” Përpos këtyre

detyrave, studiuesja Floresha Dado në veprën e saj “Sfida teorike të historiografisë

letrare” shton edhe një problem tjetër, e cila gjithashtu është trajtuar nga Wellek-u,

kriter thelbësor i hartimit të historisë së letërsisë në ditët e sotme është ai evolucioni

letrar.

Referuar citimeve të mësipërme mund të themi që Qosja historian, realizon

përshkrimin e procesit, hetimin e zhvillimit të veprave, të cilat i lidh autorësia,

përkatësia gjinore dhe e drejtimit letrar. Brenda gjithë tij me anë të qasjeve të

ndryshme përshkruese e krahasuese, vë në dukje ndryshimin, e përmes tij edhe

893

Wellek. R &Warren.A, Teoria e letërsisë, ShBE, Tiranë, 1993, f. 241-244.

238

evolucionin letrar. Duke qenë se karakteristikë e punës së tij është vështrimi i

dukurive në një proces zinxhir dhe strukturor nga origjinat, (prodhimi, shkakësia,

themelimi), te zhvillimi (përhapja, ruajtja, regjistrimi, seleksionimi) e përvetësimi

(përsëritja, pasqyrimi, kryerja)894

, studiuesi përgjithësisht e heton kategorinë e

ndryshimit në të gjitha hallkat. Përmes dukurisë së ndikimeve e pranishme në disa

prej përbërësve895

strukturorë të studimit, ai përcjell ndryshimin e dukurive të

ndryshme letrare, të marra në rend kronologjik, të vendosura në plan krahasimtar me

pararendësit me qëllim që të evidentojë risinë.

Të gjithë këto hapa ndiqen nga një parim thelbësor, i gjithë procesi historik realizohet

duke marrë si pikë referimi vlerën estetike. Gjithashtu historiani përmes tipologjisë

gjinore e synon dominanten artistike dhe funksionin e saj, duke e konstatuar dhe

përshkruar në tipare karakteristike. A e analizon thelbësisht ndryshimin? Kjo çështje

ka tërhequr vëmendjen tonë gjatë gjithë procesit të hulumtimit, duke provuar që

historiani në rrugëtimin e tij ndjek dy mënyra të analizës së ndryshimit:

- në nivele konstatuese të dukurive, vetë natyra e punës dhe studimi i

shkrimtarit në mënyrë kronologjike, u jep mundësi të identifikojnë dhe

konstatojnë, e më tej të përshkruajë. Përshkrimi në raste e shkrimtarë të

caktuar ndiqet nga momente reflektimi duke evidentuar risitë, përparësitë apo

të metat, e në raste të tjera mbetet vetëm në nivele të thjeshta përshkruese.

- në nivele reflektimi ndaj ndryshimit me anë të të cilave përcakton shkallën e

evolucionit letrar. Kjo praktikë është më e dukshme në pjesën e parë të veprës,

në të cilën studiuesi merret me hulumtimin e poetikës së romantizmit dhe

analiza e ndryshimit shtrohet në plan diakronik dhe sinkronik Në këtë kontekst

mund të rendisim disa nga llojet e ndryshimit, si:

- Ndryshime të kontekstit të zhvillimit

Ndryshimi i kontekstit të romantizmit nga njëra koloni te tjetra, i cili shihet nga

studiuesi si një nga faktorët që ka ndikuar në orientimin e procedesë artistike të

shkrimtarëve në drejtime të ndryshme. Ndër to shquan ndryshimet që lidhen me

veçori: të rrafshit tematik, të rrafshit stilistik dhe të llojeve letrare. Gjithashtu

evidenton veçori individuale të tilla si: ngjyresa, visoret, temat dhe motivet; më

rrallë personazhet historike apo të imagjinuara me emra joshqiptarë, simbolet,

mitet, kurse më rrallë strukturën ritmike të vargut të vendit të traditës ku është

krijuar kolonia. Megjithatë i nënshtrohen thelbit ideor dhe stilistik të romantizmit

shqiptar si formacion stilistik e madje si ideologji kombëtare.

894

Moisan Klement, Littératures Modernes, Press Univ. De France, 1987, f. 98-119. 895

Kryesisht gjendet në krijimin e kontekstit, ndikimeve dhe lidhjeve me kultura të tjera.

239

- Ndryshime në tërësi të krijimtarisë së shkrimtarëve

Te Santori ndryshimi896

vjen prej planit krahasues me krijimtarinë e De Radës duke

konstatuar origjinalitetin dhe risinë në motive dhe në formë. Studiuesi evidenton

ndryshimin mes veprave të tyre jo vetëm në përkatësinë e zhanrit, por edhe atë

tematik, strukturor e kompozicional. Qosjes duke i interesuar krijuesi vëzhgon prirjet

krijuese si të njërit, ashtu edhe të tjetrit shkrimtar duke pranuar edhe pse vepra e

Santorit është ndikuar dukshëm prej De Radës prirja e tij krijuese në veprat e

pjekurisë së tij si shkrimtar është mjaft e ndryshme.

Për të bërë konkrete format e ndryshimit merr në konsideratë poemën “Këngëtorja

shqipe” në të cilën evidenton shëmbëllimin e saj me Këngët e Milosaos si

përmbledhje këngësh lirike dhe në lidhjen e saj me folklorin, në konceptin krijues në

tërësi e në veçanti në vepër. Përveç të tjerash vë në dukje ndryshimet si pjesë

individualitetit krijues:

- Në numrin e vargjeve, në kompozicionin e jashtëm, personazhi i Santorit e vë

në lëvizje vetëm dashuria për vashën(ndjenja për të), te Santori mbizotëron

lirizmi (te De Rada ka edhe përbërës epikë e dramatikë), edhe personazhi

ndryshon në përjetimin e ndjenjës si ndjenjë e parealizuar (subjekti poetik

karshi botës) për konstatimin e ndryshimeve Qosja konsultohet me tekstin dhe

identifikon vargjet.

- Ndryshimi i gjuhës

- Ndryshimi dhe evolucioni i gjuhës hetohet në dy plane:

si gjuhë-mjet komunikimi;

si ligjërim(thënie) e mjet me anë të të cilit realizon vlerën artistike të

veprës.

Te De Rada, Qosja e vë në dukje ndryshimin duke e analizuar me detaje në

disa shkallë: të ardhur nga faktorë të brendshëm, pasojë e shndërrimeve që

pëson vetë gjuha në saje të zhvillimit të saj dhe nga faktorë të jashtëm që

lidhen me ndikimet nga kultura dhe letërsi të ndryshme, të cilat kanë pasur

ndikim në forma të shprehjes së vargut në letërsinë romantike. Si rezultat

Qosja pranon që vargu i romantizmit në pikëpamje të strukturës rrokjesore dhe

ritmike shfaq karakteristika që e dallojnë prej vargut pararendës të letërsisë së

vjetër dhe prej vargut të mëvonshëm të letërsisë së pjesës së parë të shekullit

tonë. Mbështetja në vargun popullor është faktori i cili ndikon më shumë në

vendosjen e këtyre elementeve zotëruese (ritmike dhe rrokjesore), sepse tipat

ritmikë të tij, i ngre në nivel të modelit kombëtar.

896

Si pjesë të ndryshimit Qosja evidenton: në sasi të vargjeve, në kompozicion, në motive që nxisin

personazhet, mbizotëron lirizmi, në pikëpamje të llojit, në qëndrimin e subjektit lirik, në strukturën

kompozicionale, në strukturën figurative të vargut etj.

240

- Ndryshime brenda krijimtarisë së një shkrimtari

Qosja e shquan ndryshimin brenda krijimtarisë së shkrimtarëve përgjithësisht,

por te krijimtaria e Naimit kjo dukuri është e dukshme për dy arsye:

a. për shkak të vëmendjes që i kushton studiuesi gjithë krijimtarisë së Naimit;

b. për shkak të gjerësisë dhe larmishmërisë dhe mundësive që i ofron

studiuesit krijimtaria e tij.

Ndryshimi te Naimi shfaqet në disa drejtime:

- mes poezive të së njëjtës përmbledhje, të cilat zhvillojnë pak a shumë të njëjtën ide,

të sjella nga këndvështrime të ndryshme dhe të shkruara në gjuhë të ndryshme;897

- mes poemave heroike dhe eposeve të antikitetit greko-romak të vështruara si në

nivel të domethënies (si ndryshimi thelbësor, të cilin e lidh me kohën, rrethanat

historike-shoqërore, kulturore dhe qëllimeve për të cilat i këndojnë heroizmit secila

prej tyre etj.), ashtu në nivel të shprehjes artistike, të llojit të vargjeve dhe vlerës

estetike të përftuar;

- mes elementeve të procedesë artistike të secilës prej tyre, si p.sh.:

mënyrës së ndërtimit të personazheve etj.;898

koha e zhvillimit të ngjarjes në të dyja poemat është e ndryshme, mjetet899

që përdorin për të realizuar hapësira të caktuara të ngjarjes, apo edhe

qëllimet për të cilat janë ndërtuar poemat;

rrëfimit dhe trajtave të ndryshme ligjërimore;900

nga përbërja rrokjesore dhe ritmike(hekzametri, varg i ndërtimit të gjatë

rrokjesor)

përkundrejt tetërrokëshit popullor (varg i ndërtimit të mesëm rrokjesor).

- Këto ndryshime konceptuale-ndërtimore për Qosjen sjellin edhe ndryshime

strukturore-kompozicionale.901

897

Te përmbledhja në gjuhën persiane, bën ndryshimin mes poezisë Atdheu dhe poemthit Shqipëria, të

cilët janë shkruar përafërsisht në të njëjtën kohë, janë shkruar me synimin për të ndikuar në ndërgjegjen

e shqiptarëve dhe u bëjnë jehonë ngjarje të atëhershme kohore. Po kështu evidenton ndryshimin mes

poemthit Shqipëria dhe poemën të cilën e boton në gjuhën greke Dëshir‟ e vërtetë e shqiptarëve, e cila

trajton po të njëjtën ide, por e parë nga një këndvështrim i ndryshëm, f. 190. 898

Qosja thekson mënyrat e ndërtimit të personazheve të letërsisë botërore dhe Istoris së Skënderbeut

të Frashërit duke theksuar një prej specifikave të ndryshimit: qëndrimit statik të personazheve, ato nuk

jepen personazhe në zhvillim, f. 270. 899

U referohem këtu mjeteve që shquan si të tilla për plotësimin e kohës së zbrazët, pa ngjarje dhe pa

veprime të paraqitura në poemën Istori e Skënderbeut, të cilat i emërton ndërhyrje tregimtare, f. 260. 900

U referohem trajtave të cilat evidenton Qosja. Ligjërimi lirik, ligjërimi këshillues, ligjërimi

përgjithësues, ligjërimi vlerësues etj. 901

22 këngë, të ndërtuara në rend kronologjik, rrëfehen ngjarje e luftëra, nuk ka subjekt, siç kanë

epopetë e Homerit, Virgjilit, nuk ka një ngjarje kryesore që do të krijonte një subjekt siç kanë ato. Në

vend të subjektit qëndron figura e Skënderbeut si personazh historik kryesor, rreth të cilit këndohen

shumë ngjarje që përbëjnë historinë e tij. Për shkak të mënyrës se si i rrëfen ngjarjet Qosja hedh

hipotezën që poemën mund ta quajë edhe histori të vjershëruar, sepse historia qëndron te vargu, kurse

historia në të dhënat, f. 259.

241

- Ndryshime në aspektin përmbajtësor dhe në disponim

Trajtimi i ndryshimit në aspektin përmbajtësor prek disa nga shkrimtarët:

- Në poezi të Filip Shirokës trajtimi nga një larmi pikëvështrimesh të ideve të

caktuara, p.sh., “Si po prishet gjuha shqipe?”, të cilën e çmon për vlerën e

rëndësishme në pikëpamje historiko-letrare qoftë për shkak të çështjes që në të

trajtohet, qoftë për shkak të mënyrës së trajtimit të saj kur shprehet...ajo

ndryshon si për nga këndi prej të cilit shihet çështja e gjuhës, ashtu edhe për

nga disponimi që krijohet në të. Vjersha është plotësisht e liruar prej tendosjes

emocionale që cilëson vjershat e temës së gjuhës në letërsinë e romantizmit

tonë. Ajo është vjersha pothuaj e parë romantike në të cilën nuk shprehet

brengosje pse gjuha shqipe nuk po mësohej në shkolla... ajo është vjershë në të

cilën po shfaqej një brengosje tjetër...gjatë të folurit të përditshëm po

përdoreshin mjaft fjalë të huaja...humori është përbërësi themelor artistik i

vjershës, që e bartin fjalët e huaja, kumbuese, të përditshme dhe vargu i tretë i

çdo strofe treshe që është varg qëllimisht i ndërtuar në një mënyrë prozaike.902

ndryshim brenda të njëjtit motiv duke marrë në konsideratë mënyrën si

trajtohet nga shkrimtarë të ndryshëm. Poezia meditative e Shirokës ndryshon

prej poezisë së paraardhësve të tij, sidomos të Naim Frashërit.903

Filip Shiroka

përsiat për çështje më të afërta – tokësore, kryesisht në krijimtarinë letrare të

moralit, për vjershëtorin, për jetën e njeriut, për pleqërinë, për varfërinë etj.

ndryshim në trajtimin e një motivi në faza të ndryshme të krijimtarisë së një

shkrimtari. Si shembull të tillë merr lëvrimin e motivit atdhetar në poezi të

Serembes904

, në periudha të ndryshme ku dallon veçori të poezive atdhetare

në fazës së parë të krijimtarisë ndaj fazës së fundit. Studiuesi shquan

evoluimin në konceptim, ide, në prirje dhe disponim krijues.905

Ndërsa

rëndësinë e tyre historike-letrare dhe artistike e sheh tek idetë, pamjet, dhe

shprehjet e reja, të cilat zgjerojnë dhe pasurojnë poezinë atdhetare shqipe.

Poemat e Ndre Mjedës ndryshojnë nga poemat e De Radës dhe Naim

Frashërit906

në përmbajtje, në shtrirjen kuptimore, ndërtimin tematik e

kompozicional907

dhe disponimi themelor që shprehin.908

Mes të tjerash, Qosja

902

Po aty, f. 395-396. 903

Poezia e Naimit përsiat për disa prej çështjeve të gjithmonshme të filozofisë, sikundër janë gjithësia,

vendi i njeriut në të, njohja e botës, jeta dhe vdekja, qenia dhe zoti, e bukura, e mira dhe e keqja etj., f.

397. 904

Qosja evidenton figurat të cilave u kushtohen poezitë e Serembes në këtë kategori të krijimtarisë së

tij, si: figura historike e Ali Pashë Tepelenës, Elena Gjikës, Domeniko Maurit etj., të ngjashme në

motive (motivi i trimërisë), në llojin e vargut, (tetërrokëshi popullor, ndërtimi ritmik i vargut, renditja e

tyre AABBCC, f. 25-26. 905

Qosja i referohet poezisë Flamuri shqiptar e cila sjell ide të reja, disponim të ri (I ngrysur) të cilin e

lidh me kontekstin historik të kohës, f. 30. 906

Qosja dallon veçori të tilla: Poema Vaji i bylbylit karakterizohet nga disponimi elegjiak dhe

disponimi optimist janë të liruara prej epizmit, heroizmit që janë veçori dalluese e poemave drama të

De Radës dhe e poemave epope të Naim Frashërit. Personazhet e Mjedës i nënshtrohen plotësisht

domethënies së përgjithshme ose shprehësisë përshkruese, f. 469-477. 907

Zhvillimi kuptimor dhe zhvillimi ritmik i temës tregojnë se ajo është e ndërtuar sipas parimit të

përforcimit dhe të zgjerimit shkallëzor kuptimor. Shtrirja ritmike dhe shtrirja kuptimore janë të lidhura

me njëra-tjetrën.

242

shquan si element të veçantë të ndryshimit, përdorimin e simbolit (bilbilit), i cili ka

zgjeruar shtrirjen kuptimore të lëvruar nga shkrimtar të tjerë letërsisë botërore, duke

përftuar një kuptim të ri.

Te poemat tingëllimore Lirija, Lissus, Scodra ndryshimi shquhet në plan të

përmbajtjes nga përdorimi i elementeve historike, mitologjike e gojëdhënore, 909

ku

secili prej tyre është mbizotërues në varësi të qëllimit të poetit. Për këtë arsye këto

poema përfaqësojnë njëfarë kthese në krijimtarinë poetike të Ndre Mjedës.

- Ndryshime në strukturën metrike- ritmike të vargut romantik.

Në trajtimin e vargut romantik si strukturë më vete dhe pjesë e makrostrukturës,

studiuesi fokusohet në tipat e ndryshëm të strukturave të tij rrokjesore dhe ritmike, si

hallkë me një rëndësi të veçantë në evolucionin e vargut shqip. Të ndërtuara duke

pasur për bazë parimet themelore fonetike dhe gramatikore të gjuhës shqipe, ai

konstaton që shkrimtarët romantikë kanë sjellë forma të reja vargjesh në pikëpamje

strukturore rrokjesore dhe ritmike, të cilat nuk njiheshin në poezinë paraardhëse. Kjo

praktikë ka pasuruar përvojën e vjershërimit, ka hapur mundësitë e krijimit të tipave të

rinj rrokjesorë dhe ritmikë të vargut në gjuhën shqipe. Krijimi i strukturave të reja për

studiuesin, ka sjellë forcimin e parimeve themelore të vargut dhe ka përcaktuar

zhvillimin e mëtejshëm të vjershërimit të gjuhës shqipe nën ndikimin e disa faktorëve:

- Vargu romantik shihet prej tij si vazhdim dhe thellim i vargut popullor

(tradita), i bazuar në ndryshimet e kuptueshme që sjell vetë evolucioni i gjuhës

gjatë shekujsh, në ndryshimet që sjellin prirjet dhe mundësitë e reja krijuese,

në ndryshimet që sjellin konceptet e reja si rezultat i kontekstit të ri historik.

- Ndryshimet konceptuale gjuhësore, Qosja i lidh me: ndryshimet fonetike,

leksikore dhe gramatikore, 910

të konstatuara në rastin e hetimit të zotërueses

strukturore të vargut romantik, në krahasim me zotërueset e vargut të poezisë

së vjetër. Për këtë arsye është i mendimit që ndryshimet me karakter sinkronik

u detyrohen në radhë të parë ndryshimeve gjuhësore me karakter diakronik.911

- Ndryshimet themelore ndërmjet vargut të poezisë së vjetër dhe të poezisë

romantike u detyrohen disa ndryshimeve në strukturën ritmike që janë bërë

908

Qosja shpjegon këtë proces të ndërtimit ku në funksion të kuptimit janë vendosur përbërësit e tjerë,

bashkëbisedimi ndërmjet bilbilit e poetit, pjesët e poemës veçohen nga ndërtimi rrokjesor, për nga

nëntemat dhe disponimi duken si akte të veçanta të një drame. Të gjitha këto çojnë veprimin, e më tej

kuptimin drejt përfundimit duke e plotësuar, zgjeruar e përforcuar. Shpjegimi i simbolit të bylbylit dhe

funksionit të tij gjithashtu është pjesë e ndryshimit kundrejt romantikëve të tjerë si e shprehin vetminë,

mallin e mërgimtarit etj. Në këtë mënyrë i shmanget patosit, retorizmit dhe ndjenjës së tendosur

atdhetare të poezisë së romantikëve të tjerë, f. 476. 909

Është fjala për poemat Lisuss dhe Scodra, ndryshimin e vëren edhe në mënyrën sesi përdor elementet

mitologjike dhe ato historike. P.sh., në poemën Scodra të dhënat historike kanë rol dytësor, sepse rol

parësor kanë ato mitologjike, f. 494. 910

Shënim. Këto ndryshime Qosja i pranon i si pjesë e natyrshme që janë bërë gjatë shekujve në gjuhën

shqipe e si rezultat edhe në veçoritë e vjershërimit. F. 337. 911

Qosja evidenton këtu ndryshimet e vargjeve të shkruara në të folmet e ndryshme- në toskërisht e

gegërisht, në të cilat shquhen ndryshimet gjuhësore kryesore mes dialekteve (gramatikore,

morfologjike dhe sintaksore) të përcaktuara si shkak kryesor i ndryshimeve të dukshme në strukturën

ritmike të vargut romantik. F. 339.

243

nën ndikimin e evolucionit të theksit të fjalës në gjuhën shqipe, i cili ka pasojat

e veta në rolin e theksit në strukturën rrokjesore dhe ritmike të vargut.912

- Mënyrat e përpunimit të vargut shihen prej studiuesit, si përpjekje e

shkrimtarëve për ta bërë vargun më kumbues, shprehës, me lëvizje ritmike,

melodike në rrezatimet kuptimore.

- Edhe leksiku për Qosjen ka pjesën e vet të ndikimit në ndryshimin e traditës së

krijimit të vargjeve, përmes përdorimit të huazimit të fjalëve të huaja.

- Ndikimi nga letërsitë evropiane, gjithashtu sjell zhvillimin e gjuhës dhe të

vargut e strukturës së tij.913

- Si rezultat “ky varg është në përputhje të plotë me qenësinë e gjuhës shqipe-

pohon Qosja- sepse gjuha e mitizuar e imagjinatës romantike, praktikisht

bëhet gjuhë e çliruar e vargut poetik, rrafshi gramatikor dhe ai shqiptimor

strukturohen plotësisht në pajtim me qenësinë e poezisë që gjuhën e zhvillon.

Në këtë mënyrë mbi përvojën kombëtare, mbi parimet e gjuhës shqipe, vargu

romantik fillon procesin e evropeizmit të vargut shqip.914

Vargu që ndërton kjo periudhë(romantizmi) për Qosen është i ndryshëm nga ai i

pararendësit dhe pasrendësit gjithashtu. Sintetizon tendencat më të forta të vargut të

letërsisë së vjetër shqipe e njëkohësisht inkuadrohet edhe me formacionin tjetër vijues

stilistik, ndryshimet në parimet e përdorimit të figurës shfaqen përmes kalimesh të

buta, që vërehen më tepër në fillimet e më pak në fundin e romantizmit.

Në hetimin që i bën përvojave mbi ndryshimet që kanë sjellë shkrimtarët në lidhje me

ndërtimin dhe strukturën ritmike të vargjeve, studiuesi veçon:

- praktikën e Santorit i cili me anë të ndryshimeve që bën në strukturën ritmike

të vargut në krahasim me strukturën ritmike të poezisë popullore shtrihen në

dy drejtime: në drejtim të afrimit të tij me gjuhën bisedore dhe me poetizimin

me të fortë të rimës së zgjedhur. Gërsheton larminë rrokjesore ritmike me

larminë tingëllore e figurative, duke pasuruar kuptimisht emocionalisht dhe

duke zgjeruar mundësitë shprehëse të vargjeve;

- praktikën e Naimit në të cilën krijimi i fjalëve të reja të përbëra915

kushtëzon

ndërtimin ritmik të vargjeve, përcaktojnë theksimin ritmik të tyre. Gjithashtu

këtë procedim e realizon edhe përmes kuptimeve të reja që marrin si pasojë e

këtij përdorimi, vendosjen e tyre në fund të vargut, thyerjen e vargjeve,

912

Qosja shquan në këto ndryshime strukturash mbizotëruese rrokjesore dhe ritmike: ritmet e

strukturave të shkurtra rrokjesore, të mesme dhe të gjata, strukturat rrokjesore dhe ritmet e mangëta,

strukturat ritmike dhe kuptimi i vargut, strukturat ritmike dhe rrjedhimet gjuhësore. 913

Qosja shprehet: “kështu fjala vjen, poetët e Veriut, ata të cilët shkruajnë në gegërisht, sjellin disa

skema rrokjesore, ritmike prej letërsisë klasike romake, letërsisë italiane apo ata që shkruajnë toskërisht

sjellin skema të letërsisë orientale etj....duke sjellë vargje strukturash rrokjesore dhe ritmike të letërsive

huaja, të cilat nuk janë karakteristike të për vjershërimin e gjuhës shqipe, ata njëkohësisht sjellin

modele të panjohura, duke e pasuruar në përbërje rrokjesore dhe ritmike poezinë shqipe, por

njëkohësisht e vështirësojnë epërsinë e strukturave që do të shquanin vargun romantik e njësinë e

poetikës romantike në përgjithësi”. F. 342. 914

Po aty, f. 378-379. 915

U referohemi fjalëve të përbëra si p.sh.: fjalë-bukur, shpirt-dashur, mendje-ndritur etj., f. 304.

244

bukurtingëllimin e tyre që sjellin krijimin e rimave të reja dhe bartjen e

ndjenjës;916

- praktikën e Shirokës në të cilën gërshetimin e vargjeve të masës klasiciste me

ato romantike, nuk i përdor në trajtën burimore siç ndodh rëndom në

shkrimtarë të tjerë, por sipas natyrës së vjershërimit shqip;917

- praktikën e Skiroit në të cilën vë në dukje ndërtimin ritmik të

vargjeve(pavarësisht pse të parimuara) dhe shpërndarjen e theksave ritmikë të

tyre, që sjellin tonorësi, krijojnë pamje dhe paraqesin pikëpamjet e letërsisë

arbëreshe si shprehje të një ndërgjegjeje të re;

- përvojën e Mjedës në të cilën stilizimi i vargjeve realizohet edhe me anë të

strukturës ritmike, duke zgjedhur fjalët, duke krijuar lidhje sintaksore që nuk

janë aq të zakonshme, duke ndërruar vendet e tyre, përmes afrimit të gjuhës së

poezisë me gjuhën bisedore si pararendje e praktikave të cilat do të bëhen

mbizotëruese në poezinë e mëvonshme.918

- Ndryshime në aspektin strukturor- kompozicional dhe në procedenë

krijuese

Tendenca e studiuesit për të hetuar në mënyrë të plotë procesin e ndryshimit, është e

dukshme edhe në elemente të strukturës dhe kompozicionit të krijimtarisë romantike.

Ky proces ka ardhur gradualisht i ndikuar edhe nga faktorë të brendshëm, siç është

stili i shkrimtarit, të jashtëm, siç është zhvillimi i tërësishëm i letërsisë dhe i kërkesave

që lindin nga ky zhvillim. Duke e zhvilluar krijimtarinë e tij në fund të periudhës së

romantizmit, Mjeda praktikon teknika të cilat zgjerojnë ndërtimin kompozicional në

funksion të aspektit tematik te poemat lirike, 919

apo mungesën e unitetit

kompozicional po në këtë funksion, në përdorimin e vetave të ndryshme të subjektit

rrëfyes, shumëllojshmëria e ndërtimit të vargjeve, duke sjellë në këtë mënyrë

ndryshimin konceptual të procedesë krijuese.

- Ndryshime të versioneve

Ndryshimin si dukuri studiuesi e heton edhe në versionet e së njëjtës vepër. E

dukshme është kjo praktikë në versionet e krijimtarisë së De Radës ku kryesisht në

këtë procede shquan:

916

F. 305-306. 917

Qosja shquan në poezinë Një lules së vyshkun, të shkruar në strofa safike, por me një prirje të

theksuar të vargut romantik, kurse vjersha Nji andër, ndërtohet prej strofash të ndryshme 4, 6, 14

vargjesh me gjatësi të ndryshme rrokjesore me prirje të ndryshme trokaike dhe jambike ritmike. F. 403. 918

Qosja Rexhep, Romantizmi... III, f. 527-528. 919

Është fjala për poemat Andrra e jetës dhe I tretuni, në të cilat është e dukshme kjo praktikë p.sh., të

gjitha nëntemat e poemthit Vaji i Bylbylit mblidhen rreth temës bylbyli në kafaz etj.

245

- ndryshime të versioneve të shkaktuara nga faktorë të ndryshëm: estetikë,

moralë, etikë, kombëtarë, historikë etj., të cilët vijnë si rezultat i rritjes së tij si

poet, intelektual patriot920

etj.

Nga ndryshimet që vëren, Qosja është i mendimit segjatë ripunimevetë poemave, De

Rada përmirëson ose dobëson elemente të procedesë krijuese dhe teknika të saj pa

pasur shmangie të thella në poetikën e tij.921

Rëndësia e tyre për studiuesin qëndron në

faktin që pavarësisht nëse përmirësohen a dëmtohen artistikisht veprat nga ripunimet,

versionet e ndryshme të poemave të De Radës, me vetë aktin e botimit bëhen fakte të

reja, që kanë vlerën e tyre artistike, që janë lexuar e do të lexohen. Në këtë mënyrë i

sheh si sisteme të pavarura shenjash estetike dhe historiko-letrare, të cilat kanë

poetikën dhe duhet të kenë edhe semiotikën e tyre e që mund të studiohen edhe në

krahasime të ndërsjella.

920

Shënim. studiuesi këtu fokusohet te shkrimtari, procesi krijues, përvoja, pikëpamjet e tij, por jo të

vepra (mesazhi në mënyrë të drejtpërdrejtë), si rezultat i rritjes së gjithanshme, eksperiencës së tij

pëson ndryshime edhe vetë vepra. Ndryshimet dhe zhvillimi i individit i referohen edhe kontekstit

historik në të cilin jeton si individ e më tej si shkrimtar. Më tej ky ndikim duket në atmosferën që

përcjell vepra, forcimi i historicizmit, brendapërfshin këtu ndryshimet që vijnë si rezultat i kritikës dhe

opinionit të lexuesit etj., f. 92-95. 921

Këto ndryshimeforcojnë njësinë e ngjarjes dhe anën kompozicionale, eleminimin e fragmentarizmit

dhe paqartësisë në tërësi. Ato kthehen në parim krijues të punës së shkrimtarit dhe sjellin forcimin e

rrëfimit, të dramatizimit dhe të epizmit të tyre. Evolucionin e tij krijues në, përpos praktikës poetike e

dëshmon për Qosen edhe përvoja teorike.Në të gjitha ndryshimet që vëren studiuesi është i mendimit

që të gjitha ripunimet e bëra qëndrojnë brenda suazës, e nuk shënojnë lëkundje të mëdha në poetikën e

tij. Këto ripunime i pranon vetë struktura kompozicionale e veprave të tij. Pranon që këto ripunime

ngrenë vlerën estetike të poemave të tij dhe i sheh si përpjekje e hapur për t‟i shpëtuar imagjinatës

kaotike të poetit.

246

PËRFUNDIME

Paraqitja e profilit krijues e studimor të Rexhep Qosjes përmes punimit tonë përbën

një aspekt të rëndësishëm për shkencën letrare shqiptare, sepse demonstron një

tendencë tjetër orientimi, të ndryshme nga përvoja e metodës së zbatuar më së shumti.

Studimi edhe pse nuk ka karakter shterues për shkak të përmasës së gjerë të

krijimtarisë së studiuesit, krijon një pamje të plotë të tij dhe hap rrugë për studime dhe

hulumtime të mëtejshme në këtë drejtim.

Në përfundim të shfletimit të disa prej veprave më domethënëse studimore mund të

themi se Qosja e ka nisur aktivitetin e tij si kritik letrar, por në të shquhet dukshëm

prirja e historianit të letërsisë. Fokus i punës së tij është letërsia shqipe e traditës

(kryesisht romantizmit) dhe ajo bashkëkohore, probleme të zhvillimit të saj, probleme

të kritikës letrare dhe historisë së letërsisë etj. Gërshetimi i profileve i ka shërbyer

studiuesit t‟i afrohet letërsisë në tri qasje, për të sjellë një pamje sa më të plotë.

Në përfundim të këtij punimi mund të ndërtojmë disa reflektime, që do t‟i artikulojmë

në dy boshte themelore: si kritik dhe si historian i letërsisë.

Qosja kritik

Karakteristikë e Qosjes kritik është aplikimi i kritikës akademike dhe e

studimit të gjerë, i cili realizohet në plan diakronik dhe sinkronik, me

tendencën për të parë zhvillimin e letërsisë në aspektin historik.

Qasja e kritikut orientohet drejt autorit dhe krijimtarisë së tij, për studimin

e së cilës zbaton një sërë metodash e teorish kritike: psikanalitike e

psikobiografike, hermeneutike dhe fenomenologjike, tematike – stilistike me

të cilat heton: autorin, procedenë krijuese, veprën, gjuhën etj. Herë-herë

kritiku i aplikon këto metoda të integruara në varësi të synimit të tij.

Fokusimi në jetën dhe të dhënat psikobiografike të autorit, duke lidhur

ngushtë elementet jetësore, evidenton zbatimin e metodës sociologjike dhe

vëmendjen që i kushtohet angazhimit të shkrimtarit të shprehur në forma të

ndryshme me veprën e tij. Funksioni shoqëror i letërsisë trajtohet po brenda

këtij kuadri, madje në rastet kur poezia nuk transmeton përmbajtje të lartë,

pavarësisht vlerës estetike, për studiuesin kjo përbën të metë të veprës.

Procedenë dhe prirjet krijuese të shkrimtarëve bashkë me nxitësit e

frymëzimit, format e përpunimit të stilit, i heton në kuadër të kontekstit social-

historik e letrar. Nxitësit e frymëzimit shpesh i gjen tek elementet jetësore,

botëkuptimi dhe pikëpamjet, konteksti letrar e ndikimet, si rezultat i kësaj

marrëdhënie nuk janë të pakta rastet kur brenda poezisë identifikon elemente

të traditës letrare dhe të poezisë së angazhuar. Trajtimi i këtyre elementeve

është tregues i shkollës kulturore-historike së cilës i përket studiuesi.

Qasja tematike është metoda kryesore të cilën e aplikon gjerësisht. Ajo nuk

është vetëm kriter tipologjizues, por edhe orientues i mënyrës si kritiku heton

krijimtarinë e shkrimtarëve dhe e kupton atë. Klasifikimi tematik vë në dukje

motivet e përbashkëta dhe zhvillimin konceptual të tyre në aspektin e

vështrimit historik të letërsisë. Përpos tyre procedon edhe me elemente të

247

qasjes psikanalitike (për të gjetur origjinën e veprës letrare), fenomenologjike

dhe hermeneutike (për të përshkruar përjetimin e autorit mbi krijimin artistik).

Gjuha, mesazhi dhe qenësia e veprës nuk janë synim i drejtpërdrejtë i

kritikut. Ato hetohen si pjesë e stilit dhe e individualitetit të shkrimtarëve,

trajtohen brenda procedesë krijuese pa u kthyer qëllim në vetvete të studimit.

Po kështu edhe forma e poezisë me të gjitha elementet e saj, e cila shihet dhe

analizohet në funksion të përmbajtjes.

Në përfundim mund të themi: Qosja kritik është i hapur ndaj metodave

moderne të studimit të letërsisë dhe synon të përpunojë një metodë të vetën

për studimin shkencor të saj. Vështrimi së jashtmi dhe së brendshmi justifikon

aplikimin e tyre për të studiuar krijimtarinë e shkrimtarit nga një vështrim i

përgjithshëm. Përpos vlerave të sipërpërmendura, gërshetimi i metodave

moderne nuk e shpëton plotësisht studiuesin nga sociologjia e letërsisë edhe

pse ai operon mjaft mirë me elemente të tyre. Fokusimi në mënyrë të zgjeruar

tek elementet psikobiografikë, zhveshja e kuptimit të tekstit nga ligjësitë e

brendshme në të cilat prodhohet ai (përpunimi i gjuhës, vlera estetike e

përftuar si rezultat i saj, prodhimi i kuptimit nga lexuesi), i sjellin Qosjes një

rrezik të tillë edhe pse brenda tyre merr kuptim vështrimi në plan historik i

letërsisë.

Tendenca për të kodifikuar dijet teorike shfaqet në një mënyrë komplekse

dhe origjinale te Qosja. Kjo duket në dy aspekte: në drejtim të përmbajtjes dhe

në drejtim të formës.

Në drejtim të përmbajtjes trajton dukuri, çështje, problematika që lidhen

me letërsinë, kritikën letrare dhe historinë e letërsisë. Trajtimi i tyre vjen

përmes prirjes së studiuesit për të kaluar nga kritika me karakter interpretues e

vlerësues, objekt i së cilës është letërsia, te shkrimet me karakter sistematizues

të njohurive të teorisë dhe historisë së letërsisë, duke iu referuar kontekstit të

letërsisë shqipe. Kjo ndërmarrje e veprës është pjesë e qëllimit afatgjatë të

Qosjes për hartimin e një historie të letërsisë, sepse pa sistemim teorik të

njohurive, pa kodifikim të dijes teorike nuk mund të ketë histori të letërsisë.

Forma më e lëvruar është eseja/ trajtesa, zgjedhja e së cilës nuk është e

rastësishme, por lidhet me përcjelljen e ligjësorive të sistemit letrar përmes

konceptimit dhe përfytyrimit të studiuesit dhe të tendencës për të transmetuar

te lexuesi në mënyrë të natyrshme të elementeve teorike.

Qasja mbizotëruese është tipologjia dhe krahasimi, sepse përmes tyre

organizon hulumtimin, sistemon e kodifikon ligjësoritë përmbajtësore e

strukturore të poetikës në letërsisë shqipe me synimin për të rrokur vëmendjen

e lexuesit, por edhe si përpjekje për të rikonfiguruar sistemin letrar të letërsisë

shqipe. Për këtë arsye, studiuesi i mëshon fort rigorozitetit shkencor, kapërcen

në një masë të caktuar interesimin individual e raportin refleksiv ndaj

çështjeve që trajton dhe i jep më shumë vlerë sintetizimit të dijes së

përgjithshme mbi shkencën për letërsisë.

Praktikon ligjërimin shkencor të gërshetuar me atë eseistik, sepse përmes

tyre i afrohet çështjeve që diskuton, por edhe llojit të teksteve që ai ndërton.

Ky lloj ligjërimi është i kontekstualizuar në kushtet e nevojës dhe kërkesës për

studime më të thelluara të shkencës për letërsinë, në realitetin shqiptar. Ai ka

karakter referencial, paraqitës, informativ-njohës, përshkrues, interpretues,

argumentues, brenda dhe jashtë letrar dhe rëndom përdor lloje të caktuara

termash formale. Përmes tij jo vetëm orienton lexuesin drejt qëllimit të tij (të

informojë rreth dukurive të ndryshme që lidhen me shkencën për letërsinë),

248

por edhe ndikon mbi të, synon bashkëveprimin e tij, për ta bërë aktiv që të

shfrytëzojë tërësinë e njohurive që zotëron, të kontekstualizuara në kulturën e

letërsinë shqipe.

Qosja historian i letërsisë

Qosja historian letërsie dëshmon evoluimin e tij si studiues në mënyrën e

konceptimit e të studimit të letërsisë në tërësi dhe të historisë së letërsisë në

veçanti. Puna tij tashmë e krahasuar me veprën e parë Dialogje me shkrimtarë

nuk shoqërohet nga konfuzioni i koncepteve dhe i trajtimit të dukurive letrare.

Ajo karakterizohet nga qartësia dhe përpunimi serioz e thelbësor i metodës.

Veprimtarinë si historian i letërsisë e përcjell përmes dy formave të

studimit: monografive dhe historisë së letërsisë.

Për sa i përket ndërtimit të monografive, që u hetuan të vendosura në plan

krahasimtar, vihet re se, përmes qasjeve të jashtme dhe të brendshme te veprat

“Asdreni dhe jeta e tij” dhe “Porosia e madhe”, studiuesi ndjek praktika të

ndryshme, të cilat shquajnë evoluimin konceptual të Qosjes si historian i

letërsisë.

Përvijimi i individualitetit dhe i veprimtarisë jetësore të shkrimtarëve

përcillet me anë të metodës kulturoro-historike (Asdreni) dhe përmes qasjes

hermeneutike e psikoanalitike (te Naimi studiuesi aplikon këto qasje duke

shmangur këndvështrimin sociologjik). Studiuesi mbërrin te krijimtaria duke

shfaqur interes kryesisht: për procedenë krijuese, për të përshkruar shkallën e

përjetimit të poetit, vetëdijen e nënvetëdijen, të cilat e kanë çuar në prodhimin

e një krijimtarie me natyrë specifike. Heton zhvillimin e perceptimit,

botëkuptimit, ndjeshmërisë ndaj realitetit, të cilin e përdor si material për

frymëzimin e tij. Njëkohësisht për të zbuluar origjinën e krijimit, Qosjes i

hyjnë në punë ndikimet, ndërtekstorësia, apo përmes qasjes krahasimtare vë në

dukje specifika të zhvillimit të procedesë krijuese.

Qasja e brendshme, e bazuar në klasifikimin tematik, ka natyrë

konstatuese. Studiuesi e përdor si njësi orientimi, ku më shumë vëmendje i

kushton zhvillimit tematik e motivor, se sa ndryshimit dhe përpunimit të tyre.

Tipologjia tematike shoqërohet me përshkrimin e evoluimit të përvojës

krijuese, të cilën, studiuesi e sheh në karakterin meditativ të poezisë dhe në

përkushtimin ndaj larmishmërisë së formave, figurave, vargjeve, ritmeve,

rimave, përpunimit gjuhësor dhe artistik të shprehjes etj. Çdo formë krijuese

dhe risi e sjellë, vjen e motivuar prej Qosjes në plan të konceptimit artistik të

shtyrë së brendshmi dhe së jashtmi nga faktorë të ndryshëm.

Qasja strukturaliste tentohet të zbatohet në të dyja monografitë. Por ka një

ndryshim mes tyre: ndërsa tek Asdreni organizimi strukturor ciklik shihet si

parim krijues i poetit dhe merr vëmendjen maksimale të vlerësimit, si përvojë

e re sjellë në letërsinë shqipe e ndikuar nga përvojat letrare të huaja, te Naimi,

me anë të analizës strukturore, përveç botëkuptimit filozofik dhe kulturës së

tij, theksohet roli i rëndësishëm i formës gjuhësore, si element për përftimin e

vlerës estetike. Kjo justifikon vështrimin e thelluar të studiuesit në aspektet

gjuhësore, si: trajtat e ligjërimit, figuracioni artistik, fjalori poetik, vjershërimi

dhe ndërtimi rrokjesor i vargjeve, ndërtimi ritmik i vargjeve etj.

Qasjet e receptimit dhe horizonti i pritjes është një qasje e re e studiuesit, e

aplikuar për veprën e Naimit në ndryshim nga monografia e Asdrenit. Kjo

249

qasje, edhe pse nuk i bën një prerje tërthore leximit kritik të kohës, për të vënë

në dukje pozicionin e veprës së Naimit në sistemin e letërsisë shqipe, përsëri i

shërben për të kuptuar dhe vlerësuar veprën e shkrimtarit nga këndvështrimi i

përgjithshëm receptues. Distanca mes horizontit të pritjes dhe veprës nuk

bëhet shumë e shqueshme, pasi i gjithë receptimi karakterizohet nga një

përputhje mes lexuesit e vlerësimit pozitiv të veprës. Përgjithësisht Qosja nuk i

kushton vëmendje formave të ndryshme të leximit nga shija dominante, të cilat

vënë në dukje vlerën e vërtetë të veprës.

Së fundmi të gjitha proceset e vëzhgimit të veprave së poetëve kalojnë

përmes diakronisë dhe sinkronisë, si pjesë e së tërës e njëkohësisht si pjesë e

individualitetit. Këto parime mbizotëruese të historisë së letërsisë e ndihmojnë

Qosjen të mbërrijë në rezultate të rëndësishme për krijimtarinë, procedenë

krijuese të shkrimtarëve ashtu si mbi rolin dhe vendin e tyre në kuadër të

sistemit letrar në tërësi. Duhet theksuar se mesazhi, prodhimi i kuptimit e

domethënia nuk janë synime në vetvete të studiuesit.

Në Historinë e letërsisë shqipe - Romantizmi, procedimi i studiuesit vjen

kompleks, i përshtatur me natyrën e veprës. Ajo (vepra) është hartuar në lidhje

të ngushtë me konceptet e Qosjes për letërsinë dhe historinë e letërsisë, në të

cilat i përmbahet mendimit historicist, që e sheh letërsinë si proces të

kushtëzuar nga faktorë të brendshëm e të jashtëm. Thelbi i konceptimit të

veprës është struktura, në bazë të së cilës ndërton idenë e funksionimit të

letërsisë si makrostrukturë dhe si mikrostrukturë. Hetimi i dukurive, në plan

diakronik dhe sinkronik, është prirje e studiuesit për të gjykuar mbi proceset

letrare si zhvillime historike, e njëkohësisht për të përcaktuar vlerën estetike të

shpërfaqur në një periudhë të veçantë historike. Përmes tyre vë në dukje

paraqitjen e evolucionit letrar të poetikës së Romantizmit në drejtime të

ndryshme. Zbatimi i metodës integrale, (gërshetimi i një sërë metodash

njëkohësisht si kulturoro-historike, elemente strukturaliste, formaliste-

stilistike, fenomenologjike-hermeneutike, receptuese), me anë të së cilës

synon thelbin e letërsisë, është përzgjedhur për të shmangur studimin e

njëanshëm të saj. I pajisur me përvojën që ofronte historia e zhvillimit të

shkencës letrare, i vetëdijshëm për mungesën e rezultateve të mirëfillta

shkencore, si pasojë e praktikave të ndjekura të kohës, mungesën e vështrimit

të tërësishëm të dukurive, evidentimin e funksionimit të marrëdhënieve mes

tyre në krijimin e sistemit dhe tërësisë, si dhe me nevojën për orientimin e saj

drejt praktikave me bazë të gjerë shkencore, Qosja përmes praktikës së vet

studimore provoi që sistemet e ndryshme të njohjes letrare, si: ai estetik,

artistik, historik; jo vetëm nuk e përjashtojnë njëri-tjetrin, por edhe elementet e

këtyre sistemeve në vetvete, bartin potenciale të mëdha konvergimi ndërmjet

tyre, për pasojë hyjnë në marrëdhënie të parimit dialogjik. Si rezultat, ky

sistem i ngritur prej tij është në përputhje me ligjësoritë e brendshme të

kërkesave njohëse letrare, si dhe me logjikën e ligjësorive zhvillimore të vetë

prodhimit letrar.

Në vëllimin e parë Poetika, tipologjia është parim organizues, ku realizon

disa lloje të saj, si: tipologji të miteve, tipologji të gjinive, tipologji të trajtave

të ligjërimit, tipologji strukturës figurative dhe strukturës rrokjesore e ritmike

të vargut. Përmes tyre hedh dritë në mënyrat e krijimit, dominanten letrare,

llojet, hierarkinë, funksionet dhe vlerën estetike si pjesë e zhvillimit të

brendshëm, duke synuar thelbin e letërsisë dhe qenësinë e saj.

250

Në vëllimin e dytë dhe të tretë të konceptuar në formën e monografive për

secilin autor, studiuesi vë në dukje aspekte të ndryshme të krijimtarisë së

shkrimtarëve, kryesisht stilin individual, vlerën estetike të tyre. Për të

evidentuar specifikën e qasjes së Qosjes ndaj tyre, ne jemi fokusuar në ato

aspekte të vështrimit që kanë të bëjnë me: autorin, mesazhin, gjuhën dhe

lexuesin, ku kemi konstatuar se prirja e tij është për t‟u përqendruar më shumë

tek qasja e jashtme (autori, parimet krijuese, procedeja krijuese, konteksti),

sesa tek ajo e brendshme, që mbetet e njëjtë.

Hulumtimi i gjuhës realizohet në dy aspekte, si: si gjuhë (prodhim nga të

folurit) dhe si ligjërim artistik (mjet i të folurit). Kjo formë e qasjes i referohet

kontekstit në të cilin studiuesi trajton letërsinë romantike, ku kalimi nga

zhvillimi i gjuhës si prodhim nga të folurit në mjet të të folurit është një proces

i natyrshëm në marrëdhënie varësie.

Fokusimi në përftimin e vlerës estetike është qëllimin në vetvete i

studiuesit. Kjo praktikë është e kuptueshme, pasi si në konceptim

makrostrukturor dhe mikrostrukturor, studiuesi i heton të gjitha elementet e

skemës së komunikimit (autorit, kontekstit, gjuhës, mesazhit), të vendosura në

marrëdhënie komplekse, referuar kësaj vlere. Duhet shtuar se ky synim

realizohet vetëm teknikisht, ku studiuesi merret me format e përftimit të vlerës

dhe funksionit estetik (në plan operacional, veçon blloqe, struktura, mënyrat e

realizimit të teknikave, identifikon shmangiet nga praktika gjuhësore

pararendëse, që ndodhin në nivel të tekstit duke lidhur p.sh., strukturën e

nivelit përmbajtësor me ato të nivelit ritmik e metrik etj.). Ndërsa prodhimi i

kuptimit dhe interpretimi i të të kuptuarit të tij nga teksti. nuk janë qëllim i

studiuesit.

Horizonti i pritjes, është qasje e rëndësishme për Qosjen si historian i

letërsisë. Ajo e ndihmon të përcaktojë elemente të vlerës artistike të

krijimtarisë së shkrimtarëve, leximin historik të veprës, të lidhur shpesh me

faktorë jashtëletrarë, vendin e shkrimtarëve në letërsinë shqipe, por jo

kuptimin dhe domethënien e saj. Por duhet shtuar se gati në të gjitha

vëzhgimet elementet thelbësore të receptimit, si: procesi i të kuptuarit të

veprës, domethënia e saj, zhvillimi i receptimit në lidhje me to nuk trajtohet,

sepse studiuesi e heton procesin e receptimit në aspekte jashtëtekstore të

krijimtarisë: procedenë krijuese, analizë sasiore të botime etj., të cilat nuk

dëshmojnë forma të zhvillimit të të kuptuarit të veprës, e për këtë arsye as

forma të zhvillimit të shpejtë të lexuesit e të shijeve të tij. Edhe në ato raste,

kur evidenton elemente të aspektit përmbajtësor, këto mbeten thjesht në këtë

nivel pa analizuar hollësishëm në formë të detajuar elementet kuptimore dhe

ato estetike të cilat përbëjnë qenësinë e veprës.

Vendosja në plan krahasimtar i romantizmit shqiptar dhe atij evropian për

evidentimin e tërësishëm të ngjashmërive dhe ndryshimeve mes tyre, është një

proces i përgjithshëm letrar, të cilit i nënshtrohen të gjitha letërsitë e popujve

të Evropës, prandaj studimi i Qosjes nuk do të kishte kuptim pa këtë formë të

qasjes. Ky krahasim i sjell studiuesit përfundime të rëndësishme për të lidhur

specifikën e romantizmit shqiptar, kushtet në të cilat ai u zhvillua dhe lidhjet e

përhershme të letërsisë shqipe me letërsitë evropiane, që dëshmojnë se

pavarësisht kontekstit historik ai ishte pjesë e letërsisë evropiane.

Në përfundim mund të themi që profili krijues e studimor i Rexhep Qosjes

përbën një hallkë me rëndësi në shkencën letrare shqiptare, kjo falë kontributit të tij të

251

shumanshëm. Gërshetimi i profileve dhe evoluimi si kritik dhe historian i letërsisë

është e veçanta e tij si studiues. Gjatë punës së tij ai karakterizohet nga rigoroziteti

shkencor, dija e thellë dhe profesionalizmi. Afeksioni që ka ndaj letërsisë shqipe dhe

identifikimit të saj si element përfaqësues i kombit, nuk ndikojnë në deformimin e

fakteve letrare dhe në mungesën e koherencës, por përkundrazi e drejtojnë drejt

sintezave dhe sistematizimit të njohurive mbi letërsinë shqipe. Element i veçantë i

praktikës së tij është se, asnjëherë nuk e ndërton punën e tij mbi përshkrime e

shpjegime të thjeshta të teorive moderne. Përvetësimi i tyre demonstrohet në analizat

konkrete të zhvilluara mbi dukuri të letërsisë shqipe, në të cilat i zbaton këto njohuri.

Për sa i përket metodës së analizës mund themi që ajo shfaqet komplekse, sepse i tillë

është objekti i saj i kërkimit.

Nëse një pjesë e leximeve të tij shoqërohen me elemente të ideologjisë, kjo

vjen sepse ai, si të gjithë ne, është produkt i kohës në të cilën jeton. Vepra e tij do

lexuar në mënyrën e vet të transmetimit, për aq kohë sa ajo është pjesë e gjithë

traditës, për të cilën ne dhe epoka në të cilën jetojmë kemi interes objektiv e përmes

saj duam të kuptojmë vetveten. Është e rëndësishme të kuptohet se pavarësisht

luhatjeve të caktuara, të cilat lidhen me qenësinë dhe thelbin e letërsisë (nuk mund të

mos përmendim këtu se konceptet e sotme mbi qenësinë dhe thelbin e letërsisë, që

zotërojmë ne si lexues, kanë ardhur si rezultat i zhvillimit, përpunimit dhe përthithjes

të teorive dhe ligjësive të tyre me kalimin e kohës), vepra e tij ka hedhur baza të

rëndësishme të historiografisë letrare. Prandaj si detyrë e studiuesve të sotëm del

studimi i mëtejshëm i kësaj krijimtarie, shfrytëzimi i bazës shkencore (zhveshja nga

elementet ideologjike) për të zhvilluar më tej këtë punë të nisur, në ndërtimin e një

historie të mirëfilltë të letërsisë shqipe.

252

BIBLIOGRAFI E PLOTË E VEPRËS SË REXHEP QOSJES Vepra në gjuhën shqipe:

Episode letrare, Rilindja, Prishtinë, 1967.

Dialogje me shkrimtarët, Rilindja, Prishtinë, 1968.

Kritika letrare, Rilindja, Prishtinë, 1969.

Antologjia e lirikës shqipe, Rilindja, Prishtinë, 1970.

Kontinuitete, Rilindja, Prishtinë, 1972.

Asdreni – jeta dhe vepra e tij, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 1972.

Panteoni i rralluar, Rilindja, Prishtinë, 1973.

Vdekja më vjen prej syve të tillë, Rilindja, Prishtinë, 1974.

Shkrimtarët dhe periudha, Instituti Albanologjik, Prishitnë, 1975.

Anatomia e kulturës, Rilindja, Prishtinë, 1976.

Mite të zhveshura, Rilindja, Prishtinë, 1978.

Prej tipologjisë deri te periodizimi, ASHAK, Prishtinë, 1979.

Morfologjia e një fushate, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 1980.

Nocione të reja albanologjike, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 1983.

Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi I-II-III, Rilindja, Prishtinë, 1984-1985.

Antologjia historike e letërsisë shqipe. Poezia dhe Proza, Enti i Teksteve dhe i

Mjeteve Mësimore, Prishtinë, 1985.

Porosia e madhe, Prishtinë, 1986.

Populli i ndaluar, Prishtinë, 1990.

Fjalori demokratik, Prishtinë, 1997.

Çështja shqiptare, Historia dhe politika, Prishtinë, 1998.

Ligjërime paravajtëse, Prishtinë, 1998.

Strategjia e bashkimit kombëtar, Prishtinë, 1998.

Paqja e përgjakshme, Konferenca ndërkombëtare për Kosovën, Prishtinë, 1999.

Tronditja e shekullit I, Tiranë, 2001.

Tronditja e shekullit II, Tiranë, 2001.

Një dashuri dhe shtatë faje, roman, Toena, Tiranë, 2001.

I ringjalluri i penduar, tregim satirik. Toena, Tiranë, 2002.

Prej letërsisë romantike deri te letërsia moderne – Shkrimtarë dhe periudha, Instituti

Albanologjik, Prishtinë, 2006.

Ideologjia e shpërbërjes, trajtesë mbi idetë çintegruese në shoqërinë e sotme

shqiptare, Toena, Tiranë, 2006.

Realiteti i shpërfillur, Vështrim kritik mbi pikëpamjet e Ismail Kadaresë për

identitetin shqiptar, Toena, Tiranë, 2006.

Të vërtetat e vonuara: përgjigje e dytë në polemikat e Ismail Kadaresë dhe të

bashkëmendimtarëve te tij, Toena, Tiranë, 2006.

Rilindja e dytë, Toena, Tiranë, 2007.

Nata është dita jonë, Toena, Tiranë, 2007

Bijtë e askujt, I dhe II, Valdoli, 2010

253

Në vitin 2010 Instituti Albanologjik i Prishtinës botoi kompletin e veprave në 29

vëllime, i cili në pesë cikle përmban këto vepra:

I - Veprat historiko-letrare:

1. Vazhdimësi, 2. Panteoni i rralluar, 3. Asdreni – jeta dhe vepra, 4. Prej letërsisë

romantike deri te letërsia moderne, 5. Anatomia e kulturës, 6. Nocione të reja

albanologjike, 7. Historia e letërsisë shqipe - Romantizmi 1, Historia e letërsisë shqipe

– Romantizmi 2, Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi 3, 8. Porosia e madhe, 9.

Tri mënyra të shkrimit shqip, 10. Semantika e ndryshimeve historiko-letrare.

II- Veprat letrare:

11. Antologjia e lirikës shqipe, 12. I ringjalluri i penduar, 13. Mite të zhveshura, 14.

Vdekja më vjen prej syve të tillë, 15. Një dashuri dhe shtatë faje, 16. Nata është dita

jonë, 17. Bijtë e askujt 1. Bijtë e askujt 2

III- Veprat historike dhe historiko-dokumentare: 18. Çështja shqiptare – historia dhe

politika, 19. Programet serbe për shpërnguljen e shqiptarëve, 20. Paqja e përgjakshme,

21. Tronditja e shekullit 1, Tronditja e shekullit 2, 22. Rilindja e dytë.

IV- Veprat publicistike:

23. Populli i ndaluar, 24. Strategjia e bashkimit shqiptar, 25. Ligjërime paravajtëse,

26. Fjalor demokratik, 27. Demokracia e shpërdorur, 28. Intelektualët, etika dhe

politika.

V- Veprat polemike:

29. Morfologjia e një fushate, Ideologjia e shpërbërjes, Realiteti i shpërfillur, Të

vërtetat e vonuara.

Vepra të përkthyera në gjuhë të tjera:

Živa sfinga, Jedinstvo, Priština, 1976.

Smrt vreba iz očiju, Narodna knjiga, Beograd, 1976.

Književnost i kritika, Prosveta, Beograd, Jedinstvo, Priština, 1979.

Smrt preži v očeg, Mladinska knjiga, Ljubljana, 1979.

Smrta mi ide ot takiva oči, Hristo Danov, Plovdiv, 1982.

Beselam pse më flijojnë (arabisht), Kuvajt, 1983.

La mort me vient de ces yeux là, Gallimard, Paris, 1994.

La question Alabanaise, Fayard, Paris, 1995.

In solchen Augen lieg der Tod, Hayman Verlag, Innsbruck, 1995.

Die ogen en de dood, Van Genep, Amsterdam, 1996.

254

Bibliografia shkencore

Aristoteli. Poetika, Çabej, Tiranë, 2006.

Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Letërsia si e tillë,

Probleme të vlerësimit të trashëgimit të trashëgimisë sonë letrare, Toena, Tiranë,

1996.

ADAM, J.M. (2002), Cohérence, connecteurs, séquences në Dictionnaire d‟analyse

du discours, në P. Charaudeau et D. Mainguenau (sous direc.), Paris, Edition du Seuil. Aliu, Sulejman. Filozofia e krrokamës: Rexhep Qosja në pasqyrë, Grand Prind,

Tiranë, 2009.

Bakhtin, M. Esthétique et théorie du roman, Paris, Gallimard, 1978.

B. Ejchenbuam, La teoria del metodo formale, në I formalisti russi…

Barthes, Roland. Aventura semiologjike, Rilindja, Prishtinë, 1989.

Barthes, Roland. Theory of text, Encyclopedia Universalis, 1973.

Baliu, Begzad. Vareni kryengritësin e shenjtëruar: (Qosja, Nobeli, Kadare...),

Instituti Alb-Shkenca, Prishtinë, 2010.

Bulo, Jorgo. Profili shkencor i R. Qosjes, në “Krijimtaria letrare dhe shkencore e R.

Qosjes”, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2007.

Claude Pichois et Andrè. M. Rousseau. La literature comparée, Libraririe Armand

Colin, Paris. 1967,

Claudio, Guillén. “Literature as system”, Essays Toward the Theory of Literary

History, Princeton, NJ. Princeton UP, 1971.

Chrevrel, Yves. Letërsia e krahasuar, Tiranë, 2002.

Çabej, Eqrem, Romantizmi në Evropën lindore e Juglindore dhe në literaturën

shqiptare (1946)në Eqrem Çabej, Nr. Monografik i revistës “Jeta e re”, Prishtinë

1998.

Eco, Umberto. I limiti della interpretazione, Bompiani, Milano, 1999.

Dictionnaire des Genres et notion, litteraires, Encyclopedia Universalis at Albin

Michel, Paris, 1997.

Dado, Floresha. Intuitë dhe vetëdije kritikë, Onufri, Tiranë, 2006.

Dado, Floresha. Sfida tëhistoriografisë letrare, Bota shqiptare, Tiranë, 2009.

Dado, Floresha. Teoria e veprës letrare - Poetika, SHBLU, Tiranë, 1999.

Dado, Floresha. Lexuesi në kurth - Eseistika e Kadaresë, Onufri, Tiranë, 2016.

Eagleton, Terry, Hyrje në teorinë e letërsisë, përkthyer nga Gilman Bakalli.

Fraj, Northrop. Anatomia e kritikës, Rilindja, Prishtinë, 1990.

Frye, Northrop. Anatomy of criticism, Four essays, 2000.

Freud, Sigmund, Psikanaiza e artit dhe e letërsisë, Dituria, 2000.

Freud, Sigmund. Mbi letërsinë dhe artet, Fan Noli, 2005

Gadamer, Hans- Georg. Truth and Method, London, 1979.

255

Genette, Figura, Rilindja, Prishtinë, 1985.

Hamiti, Sabri. Poetika shqipe, 55, Tiranë, 2010.

Hersh, Zhanë. Habia filozofike, Dituria, Tiranë

Hirsch, D.Eric. Teoria dell-interpretazione e critica letteraria, Societa editrice il

Mulino, Bologna, 2003.

Historia e letërsisë shqipe, Materialet e konferencës shkencore. 30-31 tetor 2009,

Prishtinë.

Genette. Gerard. Figures IV, Ѐditions de Seul, Paris, 2000.

Genette, Gerard. Figures V, Ѐditions de Seul, Paris, 2000.

Grup autorësh, Introduction aux Mèthodes Critiques pour analyse littèraire, Dunod,

Paris, 1990.

Lanson, Gustave. Histoire litteraire, De la methode dans les science, Paris, (second

series, 1911)

Lotman, Jurij. Kultura dhe bumi, përktheu Agron Tufa, Shtëpia e Librit dhe

Komunikimit & Aleph, Tiranë, 2004.

Lotman, Jurij. The structure of artistic text, Translated from the Russian by Gail

Lenhoff and Ronald Vroon. (Michigan Slavic Contributions 7.) Ann Arbor:

University of Michigan, Department of Slavic Languages and Literatures, 1977.

Kroçe, Benedeto. Estetika si shkencë e shprehjes dhe e gjuhësisë së përgjithshme,

Apollonia, Tiranë, 1998.

Krosi, Sami. Mëkatet filozofike dhe shkencore të Rexhep Qosjes së ri, Ndërmarrja

gazetare-botuese “Shkupi”, Shkup, 2001.

Kulla, Ndriçim. Antologji e mendimit shqiptar, Plejad, Tiranë, 2003.

Jakobson, Roman. Language in literature THE Belknap Press Of Harvard University

Press Cambridge, Massachusetts London, England 1987.

Jaus Robert Hans, Perche la storia della letteratura?, Guida Editori, Napoli 2001.

Jefferson Ann, Robey David, Teoritë letrare moderne, Albas, Tiranë, 2006.

Jean, Rohou. L‟Historie Litterare, Objets et method, Edition Nathan, 1996,

J. M. Lotman “Ogledi iz tipologije kulture” në Treci program RB, Beograd, 1974,

vj.VI, nr. 23.

Krijimtaria shkencore dhe letrare e Rexhep Qosjes, Instituti Albanologjik i Prishtinës,

Prishtinë, 2007.

Kulakova, Kate. Theory of literature, Publishing House Slovo, Skopje, Repucblic of

Macedonia, 1999.

Jauss Hans, Robert. Perche la storia della letteratura? Gudia Editori, Napoli, 2001.

Jung Gustav Carl. Mbi letërsinë dhe artet, Fan Noli, Tiranë, 2005.

Lacan, Jacques. Ligjërimi dhe ndërdija, www. letteratour, it

Muzzioli, Francesko. Le teorie della critica letteraria, NIS: La Nuova Italia

Scientifica, Romë, 1995.

Moisan, Klement. Littératures Modernes, Press Univ. De France, 1987.

Milivoj, Solar. Hyrje në shkencën për letërsinë, SHBLU, Tiranë, 2001.

M.B. Khrapchenko, Tipologicheskie izuchenie literatury i ego principy, në Vaprosy

literatury, Moskva, 1968, nr.2.

256

Muzzioli, Francesco. Le teorie della critica letteraria, La Nuova Italia Scientifica,

Roma, 1995.

Platoni, Republika, CEU&Shtëpia e librit & Phoenix, Tiranë, 1999.

Poulet, Georges. La conscience critique, Ѐditions Josè Corti, Paris, 1971.

Pozzato, Pia Maria. Semiotika e tekstit, UET Press, Tiranë,

Trousson, Raymond. Themes at Mythes, 1981, Les ètudes des thèmes, 1965.

Thèorie Litterarie, Problemes et perspectives” Marc Angenot, Jean Bessiere, Douwe

Fokkema, Eva Kushner, PUF, Paris.

Richard Pierre–Jean, L‟univers imaginare de Mallarme, 1961.

Rugova, Ibrahim. Teoria letrare, Prishtinë, 2013.

Rugova, Ibrahim. Kahe dhe premisa të kritikës letrare shqiptare 1504-1983,

Eurorilindja, Prishtinë, 1996.

Rene Wellek, Austin Warren. Teoria e letërsisë, Onufri, 2007.

Roland Barthes par Roland Barthes, Ѐcrivains de tojour, Seul, Paris, 1975.

Thibaudet, Albert. Physiologie de la Critique, NRC, Ѐditions de la Nouvelle Revue

Critique, Paris, 1930.

Todorov, Tzvetan. Critique de la critique, Seul, Paris, 2001.

Thibaudet, Albert. Physiology of criticism, 1930.

Sartri, Zhan Pol. Çfarë është letërsia?

Sinani, Shaban. Historia e letërsisë shqipe: çështje të hapura, Naimi, Tiranë, 2015.

Zhenet, Zherar. Figura, Rilindja, Prishtinë, 1985.

Wellek Réne& Warren Austin. “Teoria e letërsisë - Një studim themelor mbi natyrën

dhe funksionin e letërsisë në të gjithë kontekstet e saj”, Onufri, Tiranë, 2007.

Xhiku, Ali. Letërsia shqipe si polifoni, Dituria, Tiranë, 2004.

Artikuj

Arben Hoxha, Metodat letrare dhe kontekstet metodologjike, në Seminari XXXI,

Prishtinë. 2012.

Vinca, Agim. “Rexhep Qosja dhe kultura shqiptare”, në Krijimtaria shkencore dhe

letrare e Rexhep Qosjes, Prishtinë, 2007.

Kodra, Klara. Domosdoshmëria e një historie të re të letërsisë, në Konferenca

shkencore: Historia e letërsisë shqipe, Akademia e Shkencave dhe Arteve të Kosovës,

Prishtinë, 2009, f. 243.

Jorgo, Kristaq. Kategoritë themelore të raporteve ndërletrare individuale dhe tipet

kryesore të krahasimit, në Leksione për letërsinë e krahasuar.

257

ABSTRAKT

Ky kërkim ka si objekt studimet letrare të studiuesit dhe historianit të letërsisë shqipe

Rexhep Qosjes, i përqendruar në shtatë vepra të tij, në të cilat spikat profili si kritik

letrar e historian i letërsisë, me synim identifikimin e parimeve dhe praktikës së punës

së ndjekur në to. Ai (punimi) prek aspekte të rëndësishme të punës së studiuesit

(Qosjes) me qëllimin që, përmes evidentimit të metodave hulumtuese të hedhë dritë si

në mendimin e pikëpamjet kritiko e teoriko-letrare, ashtu edhe në konceptet që

zotëron për historinë e letërsisë. Punimi synon zbulimin e metodës së punës së Qosjes

dhe karakteristikat e saj. Duke qenë se studimet e Qosjes janë voluminoze u mendua

që parimi thelbësor të ishte tipologjizimi si synim dhe vlerë kryesore. Përmes kësaj

praktike morëm si rezultat, një panoramë të plotë të natyrës së studimeve shkencore të

tij. Për shkak të profilit të tij, studimi është konceptuar në tri pjesë themelore: Pjesa e

parë, Rexhep Qosja – Kritik letrar; Pjesa e dytë: Çështje teorike-letrare , Pjesa e tretë,

Rexhep Qosja – Historian i letërsisë. Në pjesën e parë, hulumtimi është mbështetur në

veprën e Qosjes “Dialogje me shkrimtarë”, pasi profili i kritikut letrar shfaqet i plotë.

Në të janë marrë në studim shtatë shkrimtarë shqiptarë të cilët i përkasin periudhave të

ndryshme letrare. Mbështetur në praktikën e studiuesit, kjo pjesë është konceptuar në

dy kapituj kryesorë që u përkasin qasjeve të jashtme dhe të brendshme të studiuesit, të

aplikuara në vepër. Në pjesën e dytë, është marrë kryesisht në konsideratë vepra

“Vazhdimësi”, ku trajtohen probleme të ndryshme me karakter teorik. Në pjesën e

tretë, vëmendja drejtohet te profili i Qosjes si historian i letërsisë. Kjo pjesë ka

prioritet më të madh, pasi edhe profili i tij në këtë drejtim është më i plotë dhe

kontributi është më i gjerë. Ajo ndahet në dy nënpjesë më të vogla: Pjesa e parë

trajton veprat monografike “Asdreni dhe jeta e tij”, kushtuar krijimtarisë së Asdrenit,

dhe “Porosia e madhe”, kushtuar krijimtarisë së Naim Frashërit. Pjesa e dytë, trajton

veprat që i përkasin historisë së letërsisë përkatësisht “Historia e letërsisë shqipe –

Romantizmi I, II, III”. Dy monografitë janë vendosur në plane krahasuese, duke qenë

se i përkasin dy periudhave të ndryshme të krijimtarisë së studiuesit, tipologjizimi dhe

qasja krahasimtare vë në dukje zhvillimin e tij si historian dhe të koncepteve të tij

shkencore.Vepra“Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi”, e përbërë prej tri

vëllimesh, zbërthehet në tre kapituj të studimit. Në një kapitull trajtohet vepra e parë,

që i përket Poetikës së Romantizmit,në të cilën analizohet ndërtimi i saj në bazë të

tipologjisë së ndjekur nga vetë studiuesi.

Fjale kyç: historian i letërsisë, kritik letrar, teoria e letërsisë, metoda, tipologjizim.

258

ABSTRACT

This dissertation focuses on the literary studies of the Albanian literature researcher

and historian Rexhep Qosja. Concentrating on seven works which demonstrate his

high profile as a literature critic and historian, the paper seeks to identify the

principles and practice of work adopted in Qose‟s studies. By identifying his research

methods, the paper touches upon important aspects of the researcher‟s work with the

intention of shedding light not only on his critical thought and views on the theory of

literature but also on his concepts on the history of literature. The purpose of the paper

is to discover Qose‟s work methodology and its characteristics. Since Qose‟s studies

are voluminous, typology as an important value and purpose was considered as the

essential principle. Adopting this approach provided us a complete panorama of the

nature of his scientific research.

Due to his profile, this dissertation has been conceived in three major parts: Part one:

Rexhep Qosja – A critic of literature; Part two: Issues of literature theory; Part three:

Rexhep Qosja – A historian of literature. In the first part, research was focused on

Qose‟s work “Dialogje me shkrimtarë” because it fully reveals his profile as a critic of

literature. In this work, Qose studies seven Albanian writers belonging to different

periods of literature. Based on the researcher‟s approach, this part consists of two

major chapters representing the researcher‟s internal and external approach applied in

this work. The second part has mainly takes in consideration the work “Vazhdimësi”

which addresses different problems of a theoretical character. The third part focuses

attention on Qose‟s profile as a historian of literature. This part has been given higher

priority since Qose‟s profile in this field is more complete and his contribution more

substantial. It is subdivided in two smaller parts: The first part deals with his

monographic works “Asdreni dhe jeta e tij” (lit., Asdreni and his life) dedicated to

Asdreni‟s literary activity and “Porosia e madhe” dedicated to Naim Frashëri‟s

literary activity. The second part focuses on Qose‟s works belonging to the history of

literature, namely “Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi I, II, III”. Both

monographs have been subject to comparison since they belong to two different

periods in the researcher‟s activity. The typology and comparative approach

emphasize the development of Qose‟s scientific concepts and his evolution as a

historian. His work “Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi I, II, III” has been

analyzed in three chapters of this dissertation. One chapter analyzes the construction

of his first work belonging to the poetry of romanticism on the basis of the typology

adopted by the author himself.

Key words: historian of literature, critic of literature, theory of literature, method,

typology

Documents

Tezë doktorature PROFILI KRIJUES E STUDIMOR I REXHEP QOSJES · shqipe Rexhep Qosjes, duke u përqendruar në shtatë vepra, në të cilat spikat profili i tij si kritik, letrar e