View
111
Download
2
Category
Preview:
DESCRIPTION
Doç. Dr. Yusuf Ayönü
Citation preview
TRKYE CUMHURYET ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH (ORTAA TARH)
ANABLM DALI
Trabzon Rum mparatorluu ve Trkler 1204-1404
Doktora Tezi
MURAT KE
Ankara 2009
2
TRKYE CUMHURYET ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH (ORTAA TARH)
ANABLM DALI
Trabzon Rum mparatorluu ve Trkler 1204-1404
Doktora Tezi
MURAT KE
Danman: Prof. Dr MELEK DELLBAI
Ankara 2009
3
TRKYE CUMHURYET ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH (ORTAA TARH)
ANABLM DALI
Trabzon Rum mparatorluu ve Trkler 1204-1404
Doktora Tezi
Ad ve Soyad mzas
Prof. Dr. Melek Delilba (Tez Danman) ........................................
Prof. Dr. Yavuz Ercan ........................................
Prof. Dr. lhan Erdem ....
Do. Dr. Gme Karamuk ........................................
Yrd. Do. Dr. Hatice Oru
Tez Snav Tarihi: 20.05.2009
4
TRKYE CUMHURYET ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE
Bu belge ile, bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm ve kaynan gsterdiimi ayrca beyan ederim. (20/05/2009)
Tezi Hazrlayan rencinin Murat Kei
5
KISALTMALAR
age. : Ad geen eser.
agm. : Ad geen makale.
AP : Archeion Pontou
ADTCFD : Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi.
Bkz. : baknz.
BSOAS : Bulletin of the School of Oriental and African Studies.
C : cilt.
ev. : eviren.
DATDT : Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi
DA : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi
EI2 : The Encyclopaedia of Islam, Second Edition.
h. : Hicr.
A : slm Ansiklopedisi.
m. : Mild.
mad. : Maddesi.
RB : Revue des tudes Byzantines
SAD : Seluklu Aratrmalar Dergisi.
TD : Tarih Dergisi.
TED : Tarih Enstits Dergisi.
TD : Tarih ncelemeleri Dergisi.
6
TM : Trkiyat Mecmuas.
TSD : Tarih Semineri Dergisi.
TTK : Trk Tarih Kurumu.
7
NDEKLER
NSZ ...11
KAYNAKLAR VE ARATIRMALAR
I) KAYNAKLAR
A) GREKE KAYNAKLAR..15
1. Michael Panaretos ...15
2. Niketas Choniates ...20
3. Georgios Akropolites ......24
4. Thedoros Skoutariotes ....28
5. Nicholas Mesarites .29
6. Georgios Pachymeres .....30
7. Nikephoros Gregoras ..36
8. Vazelon Aktalar .39
9. Trabzonlu St. Eugeniosun Hagiografisi ...41
B) FARSA KAYNAKLAR
1. bn Bibi ..41
2. Aziz b. Erdeir Esterebad 42
3. Tihran ..43
C) ERMENCE KAYNAKLAR
1.Gorigos Senyr Hetum .44
8
2. Bakumandan Simbat ...44
3. Genceli Kirakos .45
4. A. Sanjian, Colophons of Armenian Manuscripts (1301-1480). A Source for Middle
Eastern History, Cambridge 1969 .45
D) ARAPA KAYNAKLAR
1. bnl-Esir ...46
2. Nesev .46
E) SEYAHATNAMELER
1. Guillaume de Rubruck ....47
2. Jean de Joinville ...48
3. Rabban Sauma .....48
4. Marco Polo ...48
5. bn Battuta ....48
6. el-meri ...50
7. Johann Schiltberger ..50
8. Ruy Gonzles de Clavijo .....51
9. Pero Tafur 51
F) DEDE KORKUT HKYELER ..51
G) TARH TAKVMLER .........52
II. ARATIRMALAR ....54
9
GR: 1204 NCES TRABZON KENTNN TARHNE KISA BR BAKI ....61
I. BLM: XIII. YZYILDA TRABZON RUM MPARATORLUU ve
SELUKLULAR
I. TRABZON RUM MPARATORLUUNUN KURULUU ...75
II. TRABZON RUM MPARATORLUU ve SELUKLU DEVLET ..86
A. 1204-1214 ..87
B. 1215-1230 ....113
C. 1230-1300 149
2. BLM: XIV. YZYILDA TRABZON RUM MPARATORLUU ve TRKLER
(1301-1404) ..182
I. SVAS LE TRABZON RUM MPARATORLUU ARASINDAK
LKLER....192
II. KARAHSAR EMRL VE TRABZON RUM MPARATORLUU....197
III. ERZNCAN EMRL, BAYBURT VE TRABZON RUM
MPARATORLUU.....205
IV. CANK BEYL VE TRABZON RUM MPARATORLUU...220
V. HACIEMROULLARI BEYL VE TRABZON RUM MPARATORLUU
...225
VI. AKKOYUNLU DEVLET VE TRABZON RUM MPARATORLUU..232
SONU .238
BBLYOGRAFYA ..240
ZET ....289
ABSTRACT..290
10
HARTALAR ...291
11
NSZ
Trabzon kentinin tarihi gerek lkemizde ve gerekse dnyada aratrmaclarn
byk dikkatini ekmektedir. Trabzon gibi eski ve zengin bir gemie sahip kentin
tarihi ierisinde, XIII. asrn balarnda ortaya kan Trabzon mparatorluu (ya da baka
bir deyile Byk Komnenos Hanedan) hakknda XIX. yzyln ilk yarsnda olduka
detayl ve bilimsel almalar yaplmaya balanmtr. lkemizde ise, nyarglar
sebebiyle yanl anlalan ve biraz da bunun etkisiyle ihmal edilmi olan Dou
Karadeniz Tarihi aratrmalarnn ancak yeni yeni zenginletii grlmektedir.
Yurtiindeki modern aratrmalar daha ok Pontus Sorunu ekseninde yaplmaktadr.
Bununla beraber Yunanistanda 1910lu yllarn banda Trabzonun tm tarihi zerine
yayn yapan Archeion Pontou (Pontus Arivi) ad altnda ilmi bir dergi kmaya
balamken, lkemizde ancak 2002 yl gibi olduka ge bir tarihte bilimsel bir tarih
dergisinin (Karadeniz Aratrmalar Dergisi) yayn hayatna baladn grmekteyiz.
2006 ylnda ise ikinci bir dergi olarak Uluslararas Karadeniz ncelemeleri Dergisi
kmaya balamtr. Ayrca Trkiyede yaynlar ynnden grlen bu fakirlik bilim
adamlar noktasnda da gze arpmaktadr.
Tezimizin konusunu oluturan XIII.-XIV. yzyl Trabzon mparatorluu ile
Trk ilikileri ile ilgili aratrmalar ve makaleler eklinde yaplmsa da konuyu tm
ynleriyle inceleyen monografik bir alma bulunmamaktadr.
Tez; kaynaklar ve aratrmalar ve giri dnda 2 blmden olumaktadr.
Kaynaklar ve Aratrmalar ksm olduka detayl bir ekilde hazrlanm, Trabzon Tarihi
12
hakknda bilgi veren dnemin tm kaynaklar (Greke, Farsa, Ermenice, Trke
kronikler ve seyahatnameler) ortaya koyulmutur. Kaynaklar ksmnda zellikle
Trabzon mparatorluu hakknda dorudan bilgi veren tek kaynamz Michael
Panaretosun biyografisi ve eseri ok detayl bir ekilde verilmitir. Aratrmalar
ksmnda ise, 1827 ylnda Jacob Ph. Fallmerayer ile balayan ve gnmze kadar
devam eden Trabzon mparatorluu Tarihi aratrmalarnn ksa bir zeti verilmitir.
Konu ile ilgili yaplm tm almalarn olduka uzun bir listesi tezimizin bibliyografya
ksmnda verilmitir.
Giri ksmnda kuruluundan 1204e kadar, Trabzon ve evresinin tarihi ana
hatlaryla ortaya konulmutur.
I. Blmn ilk ksmnda ise, Trabzon mparatorluunun kurulu sreci ve bu
srece etki eden faktrler btn ynleriyle anlatlmtr. Burada Trabzon
mparatorluunun ilk yllarndaki siyas faaliyetleri Seluklu Tarihi asndan ne
karlm ve zellikle Seluklularn 1 Kasm 1214 tarihinde gerekletirdikleri Sinop
fethinin Trabzon asndan nemine vurgu yaplmtr. Bu tarihten sonra Byk
Komnenoslarn Bizansn varisi olma iddiasndan nasl vazgemek zorunda kaldklar
ve Trabzon mparatorluunu evreleyen Trklerin buna zorlad ortaya konmutur. I.
Blmn ikinci ksmnda ise Mool stils ile balayan dnemde Trabzon
mparatorluunun d politiklar incelenmitir.
Tezimizin ikinci blmnde; Anadoluda Seluklu ve lhanl hkimiyetinin
kmesi ile beraber Anadolunun bat uclarnda olduu gibi kuzeydousunda ortaya
kan Trkmen Beyliklerinin, Trabzon mparatorluunu keye sktrarak, onu
13
Trkmenlerle ittifaka zorlamasnn btn aamalar gsterildikten sonra, blgedeki
Trkmen liderlerinin Trabzon mparatorlar ile ilikileri deerlendirilmitir. Btn bu
ilikiler blgede yaanan siyasi gelimeler ve ortaya kan yeni durum ekseninde ele
alnmtr. Sonu olarak Trabzon Rum mparatorluu ve Trkler 1204-1404 adn
tayan tezimizde iki yzyl boyunca Dou Karadeniz blgesinde yaanan siyasi
gelimeler Trabzon kenti erevesinde btn detaylar ile ortaya konulmaya
allmtr.
ncelikle tez konumuzun tespitinden tamamlanmasna kadar geen her
aamasnda ve yetimemizde byk emek sarfeden sayn hocam Prof. Dr. Melek
Delilbaya teekkr etmeyi bir bor bilirim. Ayrca bu almann ortaya kmasnda
yardmlarn grdm dier kiileri de burada anmak bir vefa borcudur. Tezimizin 14
aylk sresini ngilterede Birmingham niversitesinde geirmemiz amacyla bizi
destekleyen (Sosyal Bilimlerde Yurii-Yurd Doktora Destekleme Burs Program)
Trkiye Bilimler Akademisine, Trkiyede ulaamadmz kaynaklarn temininde ve
Trabzon tarihinin problemlerine iaret ederek evinde almamza imkan salayan Prof.
Dr. Anthony A. M. Bryer ve misafirperverliinden tr sevgili ei Jane Bryere,
Queens University Belfastta Bizans Yunancas yaz kurslarna iki yl st ste
katlmamz salayan ve bu youn programlarda Bizans kaynaklarn dorudan
kullanmamz iin byk yardmn grdmz Dr. Anthony Hirste, enstit mdr
Prof. Dr. Margaret Mullete, Dr. Dirk Kraussmllere ve Robert Jordana ok teekkr
ederim. Trabzon Tarihi zerine ok kymetli eserler vermi olan ve eitli konularda
bilgilerini bizimle paylaan Dr. Rustam Shukurov ve Prof. Dr. Sergei Karpovu da
14
anmadan geemeyeceim. Seluklular, Moollar ve Akkoyunlularn Trabzon
mparatorluu ile ilikileri konusunda sk sk grlerine bavurduum hocam Prof. Dr.
lhan Erdeme, dostluklar ve yardmlarndan dolay Do. Dr. Altan etine, tezimizi
okuyarak gerekli dzeltmeleri yapan Yrd. Do. Dr. Hatice Orua, Dr. Ferhan
Krldkme Mollaoluna (ayrca Bizans metinlerindeki yardmlarndan dolay), ada
Yunanca evirilerindeki yardmlarndan dolay Dr. brahim Kelaa Ahmete, her zaman
desteklerini grdm Ar. Gr. ahin Kla, Ar. Gr. Ayegl alya, Dr. Mustafa
Uyara, Rusa tercmeler konusundaki yardmlarndan dolay Mehmet Mrselova,
Franszcay renmemiz konusunda byk gayretleri sebebiyle Okutman zkan
Gngre, aradmz kaynaklar bulmamzda her zaman yardmc olan Trk Tarih
Kurumu Ktphanesi alanlarna, almalarmda byk sabr ve destei ile yanmda
olan sevgili eim Glay Keie ok teekkr ederim.
Ankara 2009
15
I) KAYNAKLAR
A. GREKE KAYNAKLAR:
1. Michael Panaretos: Trabzon Rum mparatorluunun siyasi faaliyetleri
hakknda bilgi veren en nemli tarihi kaynak Michael Panaretosun Kronik adl eseridir.
Panaretosun hayat hakknda mevcut bilgiler ok az olup bu bilgiler de tamamen
yazarn eserinde bizzat kendisinin verdii bilgilere dayanmaktadr.
Byk Komnenoslarn tarihini yazan Michael Panaretosun (
) 1320 ylnda Trabzonda doduu tahmin edilmektedir. Panaretos ve eseri
hakknda en detayl almay yapm olan ve Panaretosun 1367 ylnda 17 yanda bir
ocua sahip olduu bilgisinden yola kan Lampsides, yazarn 1330 yl civarnda
doduunu iddia etmitir.1
Trabzon saraynda ok nemli bir greve gelmi olmas onun iyi bir eitim
aldn gstermektedir. 1363 ylndan sonra protosebastos ()2 ve
protonotarios ()3 unvanlarn almtr. Alm olduu unvanlardan
anlaldna gre, soylu bir aileden gelmektedir. Panaretos gen yana ramen, 1340
ylndan itibaren Trabzon imparatorlarnn hizmetine girmitir. mparator III.
1 O. Lampsides, Michael tou Panaretos peri ton Megalon Komnenon, Arkheion Pontou, 22
(1958), s. 10. 2 Genel olarak kabul edilen gre gre ilk olarak I. Aleksios tarafndan meydana getirilen bu
grev, imparatora olduka yakn kimselerin kulland bir unvandr. Bu unvan XII. yzylda
imparatorun yakn akrabalarna ihsan edilmekteydi. Bak. Alexander P. Kazhdan, Protosebastos
(), ODB, Vol. III, Oxford 1991, s. 1747-1748.
16
Aleksiosun (1349-1390) resmi olarak hizmetinde alm ve imparatorun dzenledii
bir ok asker sefere bizzat katlmtr. Trabzon mparatorluunun bamszlnn
korunmas srekli olarak askeri seferlere ve diplomatik ilikilere dayandndan
Michael Panaretos, sk sk bakentten baka yerlere gitmek zorunda kalmtr.4
Trabzon mparatorluunun elilik heyetinin bir yesi olarak 1363 yl Nisan
aynda stanbulu ziyaret eden Panaretos, Bizans mparatorluk ailesi ile temaslarda
bulunmu ve stanbul Patrii ve Galatadaki Cenevizlilerin Balyozu ile de grmtr.
Bu ziyaret srasnda iki imparatorluk ailesi arasnda evlilik ittifak anlamas yaplmtr.
Trabzonda iki ay kaldktan sonra Panaretos, Ak-Koyunlu Kutlu Bey ile grmek zere
yola kmtr. Ancak Eyll balarnda ortaya kan salgn hastalk sebebiyle bu
grmeyi gerekletiremeden Trabzona geri dnmek zorunda kalmtr. 1367 ylnda
Panaretos, mparator ve beraberindeki 2.000 kiinin zerinde piyade ve svarilerden
oluan askeri birlikle beraber Ak-Koyunlu Kutlu Bey ile grm ve drt gn sren
mzakerelerden sonra bakente geri dnmtr.5
3 Kelimenin bandaki Proto, Notarieslerin ba, lideri anlamna gelmektedir. mparatorun
kiisel sekreterliini yapan bu greve ok iyi eitim alm kiiler getirilirdi. Bak. Alexander P.
Kazhdan, Protonotarios (), ODB, Vol. III, s. 1746. 4 Limniyann yeri tam olarak belli olmasna ramen, bu konuda eitli grler ileri
srlmtr. nye ile Samsun arasnda olduu tahmin edilmektedir. Mehmet z, Limniyann
Yeilrmak Deltasnda olabileceini ifade etmitir. Bak. Mehmet z, XV-XVI. Yzyllarda Canik
Sanca, Ankara 1999, s. 22. 5 O. Lampsides, Michael tou Panaretos peri ton Megalon Komnenon, Arkheion Pontou, 22
(1958), s. 15.
17
Panaretos, Trabzon mparatorluunun siyasi tarihi iin tek tarihi kaynaktr.
Kronik, 1204 ile 1390 yllarn kapsamaktadr. Kronik metni Markianos 608 nolu
kodeksinde ve 287A-312A sayfalar arasnda yeralmaktadr.6
Bugne kadar Trabzon mparatorluunun tarihine ilikin bir ok eser
yazlmtr. Fakat neredeyse tamamna yakn u ana kadar mevcut olan tek kaynak
Michael Panaretosun Kroniine dayanmaktadr. Panaretosun eseri olmasayd Byk
Komnenoslarn tarihi ile ilgili pek ok eyi bilmek mmkn olmayacakt.7
1340-90 yllar arasndaki olaylarn bizzat grg tan olan Michael Panaretos,
bu dnem hakknda daha nce bahsettii olaylara nazaran daha detayl bilgi
vermektedir. Trabzon mparatorluunda meydana gelen evlilikler, hanedan yelerinin
lmleri ve askeri seferler gibi devletin resmi olaylar eserin ana konularn
oluturmaktadr. Eser adeta bir hanedanlk tarihidir. Yazar olaylara analitik bir
zmlemeyle yaklar. Kronolojiye ve hanedan yelerinin unvanlarna byk nem
verir. Panaretos zaman zaman olaylar ve kiilerle ilgili ahsi grlerini de ifade
etmektedir. Byk Komnenoslarn bakenti olan ve Panaretosun da bahtiyar kent
olarak niteledii Trabzon ile ilgili Kronikte geen ve onun bu kente kar sevgisinin de
6 Lampsides, imla hatalarnn okluu nedeniyle, bu metnin mellif yazmas olmadn aksine
u ana kadar kimlii konusunda bilgi bulunmayan birisi tarafndan istinsah edildii sonucuna
varmtr. O. Lampsides, Michael tou Panaretos peri ton Megalon Komnenon, Arkheion
Pontou, 22 (1958), s. 10. 7 1958 ylnda eseri yaymlayan Lampsides, Yeni kaynak yada kaynaklar bulunduu takdirde
1204-1261 yllar arasndaki Trabzon Rum mparatorluunun tarihinin incelenmesi bir lde
tamamlanm olacaktr demesine ramen gnmze kadar bu tr bir eser ortaya kmamtr.
18
bir lde ifadesi olan blmler bulunmaktadr. Metinde geen bu pasajlar deiik
nedenlerden dolay ortaya kan ve byk zararlara yolaan yangnlarla ilgilidir. Ayn
duyguyu i sava nedeniyle manastr ile birlikte pek ok gzel eyin yaklp yok
edilmesinin anlatld yerde de grmek mmkndr. Kronikte yazarn olduka az
szck ile Trabzon imparatorlarnn seferlerini ve izledikleri gzergh anlatmay
baard grlmektedir. ok az sayda corafi anlatmla blgeyi tasvir etmesinden
yazarn blgeyi ok iyi tand anlalmaktadr8
Eserin dili yaln ve sadedir, konuma diline yakndr. Yazar anlatm srasnda
bazen bizzat dahil olduu olaylar belirtir. Panaretosun verdii bilgilerin gvenirliini
dorulamak olduka gtr. XV. yzylda ad bilinmeyen bir yazar tarafndan yaplan
ilavelerle kaynak 1390dan 1426 ylna kadar getirilmitir. III. Aleksiosun 1390daki
lm haberinin kayda geirilmesinden sonra eser kronolojik olarak dzensizdir.
Gerekten de bu lm olaynn verilmesinden sonra kronikte 1412 ylna ait bir
hadiseden szedilmektedir ve bunun hemen akabinde 1395, 1396 ve 1426 yllarna ait
haberler yeralmaktadr. Dolaysyla III. Aleksiosun lm hadisesinin kaydndan sonra
kronolojik bir dzensizlik ok belirgindir. Yani eserin 53. blmden sonras kronolojik
olarak olduka dzensizdir. Fakat bahsedilen bu dnem daha ncesiyle kyaslandnda
O. Lampsides, Michael tou Panaretos peri ton Megalon Komnenon, Arkheion Pontou, 22
(1958), s. 10-11. 8 O. Lampsides, Michael tou Panaretos peri ton Megalon Komnenon, Arkheion Pontou, 22
(1958), s. 20-25.
19
olduka zet bir ekilde anlatlmtr.9 Bu da bize 1390a kadar Kronikin bizzat
Panaretos tarafndan kaleme alndn gstermektedir.
Lampsides, Panaretosun bir tarihi olarak nitelendirilip nitelendirilmeyecei
konusunda kesin bir yargya varamamtr. Kronikin metni incelendiinde yazarn
mmkn olduu kadar olaylar ve kiileri nitelemeye ve onlar belirleyip tasvir etmeye
alt grlmektedir. ok ksa cmleler ile baz sfatlar yardmyla olaylar anlatmaya
almtr. Lampsides, Panaretosun olaylarn ve kiilerin anlatmnda yazarn u
detayl bilgileri verdiinin altn izmitir:
1. Metinde geen kiilerin kkeni, kimlii ve akrabalk ilikilerinin anlatmnda
2. Kiilerin hapsedilme yeri
3. nfaz edilenlerin ldrlme ekli ile ilgili tasvirlerde
4. Gemilerin says, tr ve milleti
5. Olaylarn getii zaman dilimleri ile ilgili
6. Askeri seferlerin yapl ve izlenen gzergah (bakent iinde isyanclarn
gerekletirdii hareketler, imparatorun gerekletirdii seyahatler, sava harekatlarnn
anlatmnda.)10
Trabzon mparatorlar Byk Komnenoslarn Her Birinin Nasl, Ne Zaman ve
Ne Kadar Ynettikleri Hakknda ( ,
, (1204-1426) baln tayan eser,
9Alice-Mary Talbot, Panaretos, Michael, Ed. Alexander P. Kazhdan, ODB, vol. III, s. 1569-
1570; Gyula Moravcsik, Byzantinoturcica, vol. I, s. 436-437. 10 O. Lampsides, Michael tou Panaretos peri ton Megalon Komnenon, Arkheion Pontou, 22
(1958), s. 25-27.
20
1204 ylnda IV. Hal Seferi sonucunda Latinlerin stanbulu igal etmesi zerine
Aleksios ve David Komnenos kardelerin, halalar Grc Kraliesi Tamarann da
yardmyla Trabzona yerlemesiyle balayan ynetimleri hakkndadr. Kroniin bal
eserin yazl amacn ortaya koymaktadr. mparatorlarn ne zaman doduklar, ne
zaman ldkleri, tahta ne zaman ktklar, ne zaman evlendikleri ve imparatorluk
olaylar ile ilgili daha bir ok olay eserin temel konulardr. Balktan da anlalaca
zere yazar tarihi bir eser yazmaktan ziyade sadece nemli olaylar hatrlamak amacyla
eserini kaleme almtr. Bu nedenle eserde, talyan Kent Devletleri ile yaplan
anlamalardan haberdar olmas gerekiyordu. Halbuki bizzat ierisinde yeralmasndan
dolay yazarmz muhtemelen bu anlamalar biliyordu. Panaretos, eserini yazarken
kendisinden nce yazlan ya da bir ekilde bilgi sahibi olduu olaylar hakknda da bilgi
vermektedir. Faydaland eserlerin verdii bilgilerden emin olmad durumlarda
Panaretos bunu ifade etmekte ve okuyucunun dikkatini ekmektedir. Panaretosun
eserini tam olarak ne bir tarih eseri ne de kronolojik bir eser olarak nitelemek olduka
zordur.
2. Niketas Choniates: Adndan da anlald gibi Khonaide11 dodu. Doum
tarihi tam olarak bilinmemekle beraber XII. yzyln ortalarnda doduu tahmin
edilmektedir.12 Yaam hakkndaki bilgileri Atina bapiskoposu kardei Michael
Khoniatese borluyuz. Buradan, Niketasn daha ocukken abisinin gzetiminde eitim
11 Bugnk Denizli yaknlarndaki antik Colossai-Honas ehri. 12 Karayannopuolos, Pegai tis Byzantines Historias ( -Bizans
Tarihinin Kaynaklar), Selanik 1987, s. 355-357.
21
grd stanbula geldiini reniyoruz.13 stanbulda srdrd eitimden sonra,
devlet hizmetinde grev almaya balamtr. Niketasn memuriyeti, I. Andronikosun
hkmdarl dneminde emekliye ayrlarak stanbula dnmesiyle sona ermitir.
Ancak II. Isaakios tahta knca grevine geri dnp, logothetes ton sekreton grevine
getirildi.14 stanbulun 1204te Franklar tarafndan igalinden sonra Theodoros
Laskarisin znik (Nicea)teki sarayna15 snd. Yazarlk faaliyetlerinde bulundu. 1208
ylnda imparator Theodoros Laskaris iin Taht Szn (Thronrede) kaleme almtr.16
Tarih eserinden baka dini metinler, retorik eserleri ve iirler de yazd.17 Niketas, 1213
ylnda lmtr.18
Historia gnmze ulaan el yazmalarnda Kroniki Diigisis ( )
olarak adlandrlmtr. Eser, 1118 ve 1206 yllar arasndaki olaylar anlatmaktadr ve
her bir hkmdarn ynetim zamanna uygun ekilde yaplandrlmtr.19 Eser, bu
13 Gyula Moravcsik, Byzantinoturcica, Vol. I, s. 444-445. 14 IX. ve X. yzyllarda yksek bir resmi makam olup, bata mali iler olmak zere devlet
ilerinin bir ok blmn idare etmekteydi. Bizans mparatoru I. Aleksios Komnenos,
logothetes ton sekreton adyla sivil idareyi bir memuriyet altnda toplad. Ancak XI. yzyldan
itibaren logothetes teriminin baka ileri yapanlar iin de kullanld grlr. Aleksander P.
Kazhdan, ODB, vol. 1, s. 428. 15 znik Saray zellikle Ioannes Vatatzes ve II. Theodoros Laskarisin hkmdarlklar
srasnda, Nikephoros Blemmydes (yaklak 1197-1272) ve Georgios Akropolitesin (1217-
1282) nclnde dnemin entellktel yaamnn merkezi haline gelmitir. Bkz. Kurt Vogel,
Bizans Bilimi, Kutadgubilig, ev. Melek Dosay Gkdoan, Say: 4, Ekim 2003, s. 108. 16 Moravcsik, Byzantinoturcica, vol. I, p. 445. 17 Karayannopoulos, Pegai tes Byzantines Historias, s. 356. 18 Moravcsik, Byzantinoturcica, vol. I, p. 445. 19 Gyula Moravcsik, Byzantinoturcica, vol I, p. 445.
22
blmler dnda, bunlara ilave olarak, stanbulun Latinler tarafndan igali ve kentin
heykelleri hakkndaki raporla birlikte 21 kitaptan olumaktadr.
Eserin giriinde zet olarak dnemin olaylar anlatlr. Khoniatesin, 1204-1206
yllar arasndaki olaylar anlatm biiminden, 1204 ylndan sonraki olaylar ieren
blmleri sonradan ekleyerek eseri genilettii anlalmaktadr.20 Son blmnden
anlalaca zere eser tamamlanmamtr.
Choniates, tarihine mparator Aleksiosun lmyle balar. Ioannes
Komnenosun hkmdarln olaylarn grg tan olmad iin ksa bir ekilde
zetlemitir. Bu blmde sadece anlatlanlar aktarm ve imparatorun yannda seferlere
katlm olan insanlarn anlattklarn tekrar etmitir. Bu durumda Khoniates, Ioannes
Komnenos zaman ile ilgili olarak sadece szl kaynaklara dayanmtr. Khoniatesin
kilise belgeleri gibi yazl kaynaklar da kulland grlmektedir. Bu konu hakknda
nceki aratrmaclarn, Niketas Khoniatesin ada Kinnamosun eserini bilip
bilmedii ve kullanp kullanmad konusundaki dnceleri farkldr. Yaplan son
aratrmalar, her iki yazarn eserinde de tesadf olmayacak kadar benzerlikler olduunu
ortaya karmtr. Bu nedenle In Demirkent, Niketas Khoniatesin Kinnamosun
eserini kaynak olarak kullandn belirtmektedir.21 Kinnamosun, ayrntl olarak ele
ald konularn baz ksmlarn, kendi gzlemleri dnda baka kaynaklar da
kullanarak ayrntl ekilde ele ald bilinmektedir. Ancak yazl kaynaklar kullanm
olsa bile, verdii bilgilerin byk bir ksm, zellikle Manuelin ve halefinin
20 Karayannopoulos, Pegai tes Byzantines Historias, s. 356. 21 Niketas Khoniatesin Historias (1195-1206), stanbulun Hallar Tarafndan Zapt ve
Yamalanmas, eviren ve Yayna Hazrlayan: In Demirkent, stanbul 2004, s. XXXI.
23
hkmdarlnn ikinci yarsn ilgilendiren blm, ahsi tecrbeleri ve szl
anlatmlarla yaratld konusunda ikileme dlmemelidir. Sonuta dnemin olaylar
ile ilgili bilgileri elde edebilecei bir evrede yaamtr.22
Choniatesin Historias; yazarn ahsi fikirleri zaman zaman nyarglar
nedeniyle renk deitiren bir yapya sahip olmasna ramen, 1118-1206 yllar iin en
nemli kaynaktr. Eser, Bizans nesrinin ba yaptlarndan biridir.23 Objektiflii
konusunda phe duyulmamaktadr. Ancak eletirel mant yetersizdir. Ksmen fazla
almasna ve geniletme abasna dayandrlmas gereken elikilere dmektedir.
Olaylarn tasvirinde zaman srasna uymaktadr, ancak tarih verileri belirsizdir. Kilisesel
ve teolojik bak alar eserinde zellikle gldr ve yksek kilise evresinin grleri
cmlelerine yansmaktadr. Eserin deeri, mparator I. Manuelin dnemine,
Kinnamosun eserinden olduka farkl bir adan k tutmasnda ve 11761206
arasndaki tarihi balantl bir resimle vermesinde yatmaktadr. Dier bir eliki de, her
ne kadar Niketas nsznde sade ve ak bir ifade ekliyle yazdn iddia etse de
eserde, ssl ve gereksiz anlatmlara yer vermitir.24
Historiada Trabzon mparatorluunun ilk imparatoru Alexios ve kardei
Davidin hakim olduu blgeler belirtilmitir. Ayrca znik mparatorluu ile Trabzon
arasnda yaanan mcadele ve Latinlerin Trabzon Prensi Davide yardm, bu yardm
22 Gyula Moravcsik, Byzantinoturcica, Vol. I, s. 446. 23 Niketas Khoniatesin Historias (1195-1206), stanbulun Hallar Tarafndan Zapt ve
Yamalanmas, eviren ve Yayna Hazrlayan: In Demirkent, stanbul 2004, s. XXV-XXXIII;
A. Kazhdan, ODB, vol. I, s. 428. 24 Moravcsik, Byzantinoturcica, s. 446
24
karlnda Davidin Konstantinopolisteki Latin mttefiklerine yardmlar karlnda
eitli hediyeler gndermesi, Seluklu Sultan Gyaseddin Keyhsrevin Antalyay
Fethi (1207) hakknda bilgiler bulunmaktadr.25 Trabzon mparatorluunun kurulu
srecinde znik mparatoru Theodoros Laskaris ile David Komnenos arasnda yaanan
mcadeleler, siyasi hakimiyet kurma ve Bizansn varisi olma dneminde Latinlerin ve
Seluklularn mdahaleleri Khoniatesin eserine yansmtr. ok ayrntl olmamasna
ramen dnemin ahidi olmas bakmndan Niketasn eseri nemlidir.
3. Georgios Akropolites: Akropolites eserinde 1217 ylnda stanbulda
doduunu belirtir.26 znikli soylu bir aileden gelen Akropolites, Palaiologos
mparatorluk slalesiyle akrabadr. Aristokrat bir aileye mensup olan Akropolites,
mparator III. Ioannes Vatatzesi soylu akraba ( ) olarak niteler.27
Akropolites ailesi X. yzyln sonlarndan itibaren devletin mali ilerine bakan bir aile
olarak ortaya kmaktadr. Akropolites soyad, devlet ilerinde nemli grevler stlenen
bu ailenin stanbulun akropolinde oturmasndan kaynaklanmaktadr. Latin igali
altndaki dnemde Georgios Akropolitesin babasna mali ilere bakma grevi teklif
edilmitir. 1233 ylnda Akropolites 16 yana gelince ailesi onu stanbuldan znike
25 Niketas Khoniatesin Historias (1195-1206) stanbulun Hallar Tarafndan Zapt ve
Yamalanmas, ev. In Demirkent, stanbul 2004, s. 226-229. 26 Georgios Akropolites, Historia, yay. A. Heisenberg, Georgii Acropolitae Opera, 2 Cilt,
Leipzig 1903, s. 46; Almanca evirisi: Die Chronik Georgios Akropolites, von Wilhelm Blum,
Bibliothek der Griechischen Literatur: Bd. 28, Stuttgart A. Hiersemann 1989; ngilizce evirisi:
Ruth Macrides, A Translation and Historical Commentary of George Akropolites History,
Oxford Universty Press 2007, p. 6.
25
gnderir.28 znike vardktan bir yl sonra (1234) Akropolites, znikte nemli bir
pozisyona getirilir. O, nce mehur Theodoros Hexapterygosun29 daha sonra da 1237
ylnda Nikephoros Blemmydesin30 okulunda eitim ald. 1239 ile 1246 yllar arasnda
megas logariastis ( -byk hazineci) grevinde bulundu.31
Akropolites, 1246 ylnda logotetis tou geniku ( -devlet
topraklarnn sekreteri), II. Theodoros Laskarisin (1254-1258) hakimiyetinin
balangcnda logotetis tou dromu ( -Posta Hizmetleri Sekreteri)
grevine getirilir. Bu son memuriyetinde Akropolites, yabanc elileri karlamakla ve
yaplan anlamalar onaylamakla grevliydi. mparator VIII. Michael Palailogosun
(1259-1282) hakimiyetinin balangcnda Akropolites, Bizans Saraynda ok nemli bir
grev olan megas logotetis ( -babakan) memuriyetine getirildi. 1260l
yllarn banda stanbulda mehur okulunu kurduktan sonra dahi, Akropolites
memuriyet grevini 1282 ylndaki lmne kadar devam ettirmitir.32
27 Akropolites, Historia, vol. I, s. 49, II, s. 18-19; Ruth Macrides, A Translation and Historical
Commentary of George Akropolites History, p. 19-28. 28 Ruth J. Macrides, Akropolites, George, ODB, Vol. I, p. 48-49. 29 Akropolites, Historia, vol. I, s. 49; Ruth Macrides, A Translation and Historical Commentary
of George Akropolites History, s. 9, 28, 192-194. 30 Akropolites, Historia, vol. I, s. 50; Blemmydes, eserinde Akropolitesin de okulunda eitim
grdn yazmaktadr. Bak. Nikephoros Blemmydes, A Partial Account Introduction,
Translation and Notes, By Joseph A. Munitiz, Leuven 1988, p. 21. 31 Ruth Macrides, A Translation and Historical Commentary of George Akropolites History, s.
19-28. 32 Ruth J. Macrides, Akropolites, George, ODB, Vol. I, p. 49.
26
mparator VIII. Michaelin 1261 ylnda stanbulu tekrar ele geirmesinden
sonra Akropolites nemli bir diplomat olmutur. 1274 ylnda Lyon Konsiline, 1281-
1282 ylnda Trabzon mparatorluuna ve 1282 ylnda Bulgarlara gnderilen Bizans
elilik heyetlerinde yer almtr.
Akropolitesin eseri 1203-1261 yllarn kapsamaktadr. Eser, znik Bizans
Devleti hakknda olduka detayl bilgiler vermektedir. Akropolitesin eseri zellikle
znik-Seluklu ilikileri bakmndan son derece nemlidir. Eer Akropolitesin eseri
olmasayd, XIII. yzyln ilk yarsnda, znik mparatorluu-Seluklu Devleti ve
Trabzon mparatorluu arasnda yaanan ilikiler hakkndaki bilgilerimiz olduka snrl
kalrd. Ruth Macridesin deyimiyle Akropolitesin XIII. yzyl, bizim XIII.
yzylmz oluturmaktadr.33 1233 yl Akropolitesin eseri iin bir dnm noktas
nitelii tar. Bu tarihten sonra Akropolites eserini daha ok kendi hayat ekseni
etrafnda yaanan olaylara dayandrr. Taht haksz bir ekilde ele geiren mparator
VIII. Michael Palaiologosu aklamaya alm olmasna ramen,34 olaylarn grg
ahidi olarak eseri olduka gvenilirdir. Bizzat yerald olaylar olduka detayl bir
ekilde anlatma abas, Akropolitesin eserini baz ynlenlerden eksik brakmasna
neden olmutur. Bu yzden eserin verdii gvenilir bilgileri tespit etmek iin metni ok
iyi analiz etmek gerekmektedir. Akropolites, antik kelimeleri kullanmay tercih
etmesine ramen, eserin dili ok adal deildir. Devlet hizmetinde yeralan grevliler
33 Ruth Macrides, A Translation and Historical Commentary of George Akropolites History, s.
IX. 34 Donald Nicol, Bizansn Son Yzyllar (1261-1453), eviri: Bilge Umar, stanbul 1999, s. 47.
27
iin kullanlan terimleri (35 amir-i ahur; 36
peklarpakis/Belerbeyi; 37 sultan) ok ak bir ekilde belirtir. Hatta bazen ok
ilgin bir ekilde, okuyucuya kolaylk olmas iin bu terimlerin anlamn da aklar.38
Bazen de bu gibi terimleri eanlamllaryla beraber kullanr.39 Fakat Akropolitesin
evirisi her zaman kesin deildir. Seluklu Sultanln kavray Niketas Choniatesten
daha nettir.
Aslnda Akropolitesin eseri tam olarak bir kronik deildir. Eserde, olaylar
kronolojik bir srayla anlatlmaz. Bu bakmdan Akropolitesin eseri kronolojik adan
tam anlamyla gvenilir deildir. rnein Akropolites, Kdz. Erelinin (Pontos
Herakleia) znik mparatoru Laskaris tarafndan ele geirilme tarihi olarak 1211 yln
35 Akropolites, Historia, s. 138; Ruth Macrides, A Translation and Historical Commentary of
George Akropolites History, p. 315, 318. 36 Akropolites, Historia, s. 138; Ruth Macrides, A Translation and Historical Commentary of
George Akropolites History, s. 94, 316, 318 37 Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica, vol. II, s. 286-287; Ruth Macrides, A Translation and
Historical Commentary of George Akropolites History, s. 92-94. 38 Akropolites, Historia, s. 138: ,
(Pers soylularndan bir kii amir-i ahur, asil Persliler
arasnda byk bir kii); Akropolites, s. 138:
, (Pers ordusunda to megas
stratopedarches, ki bu kii Persliler tarafndan beylerbeyi olarak adlandrlr...) D. A.
Korobeinikov, Byzantium and Turks in the Thirteenth Century, Unpublished Ph.D Thesis,
Oxford University 2003, p. 20-25. 39 Akropolites, Historia, s. 143: o de persarhis sultan ( -Perslilerin
imparatoru, sultan). Akropolites, persarhis (-Perslilerin imparatoru) terimini bazen
gereksiz bir ekilde sultan () kelimesi ile beraber kullanr. Bak. Ruth Macrides, A
Translation and Historical Commentary of George Akropolites History, s. 19-28.
28
vermesine ramen, Kdz. Erelinin ele geirilmesinin en nemli kayna olan
Mesarites,40 1214 yln vermektedir. Buna ramen Akropolites olaylar anlatrken
corafyay her zaman nemser. Balkan olaylarndan bahsederken sadece burada
meydana gelen olaylar anlatlr. Anadoluda meydana gelen olaylar szkonusu ise
Balkanlardan bahsedilmez.41
Akropolites olaylar ok detayl bir ekilde anlatmaz. Her blmde genelde bir
yldan fazla hatta bazen bir ka yllk olay zetleyerek anlatr. Kendisinin bizzat dahil
olduu olaylar daha detayl bir ekilde anlatr ve bu durumu da belirtir. Eserinin arlk
noktas znik, Epir ve Balkan olaylar olup lkenin dousunda yaanan olaylar daha
zet bir ekilde anlatr. rnein Akropolites 1225-1231 yllar arasnda znik
mparatoru Ioannes Vatatzesin dzenledii seferden bahsetmez.42
4. Theodoros Skoutariotes: Theodoros Skoutariotes, tpk Georgios
Akropolites gibi 1274 ylnda Lyon Konsiline gnderilen Bizans elilik heyetinde
bulunmutur. Daha sonra Kyzikos (Erdek) Metropolitliine atanmtr. Theodoros
40 Clavijo Foss, (with the colloboration of J. Tulchin), Nicaea: a Byzantine capital and its
praises, with the speeches of Theodoros Lascaris In praise of the Great City of Nicaea, and
Thedore Metochites Nicene oration, Brookline 1996, pp. 59-63. 41 Juliana Ruth Macrides, The Thirteenth Century in Byzantine Historical Writing in C.
Dendrinos, J. Harris, E. Harvalia-Crook, J. Herrin, ed. Porphyrogenito: Esssays on History and
Literature of Byzantium and the Latin East in Honour of Julian Chrysostomides, London 2002,
p. 63-76. 42 Ioannes Springer Langdon, Byzantiums Last Imperial Offensive in Asia Minor: The
Documentary Evidence for and the Hagiographical Lore about Ioannes III Dukas Vatatzes
Crusade against the Turks, 1222 or 1225 to 1231, Aristide D. Caratzes New Rochelle, New
York 1992.
29
Skoutariotesin Synopsis adl eserinin temel kayna Akropolitesin eseridir.
Akropolitesin eserini tamamlayan baz bilgilere sahip olmas asndan nemlidir.
Skutariotes, Akropolitesin verdii bilgileri bilinmeyen baz kaynaklar da kullanarak
zenginletirmitir. Bu ilveler, Akropolitesin A. Heisenberg tarafndan yaplan nerinde
yaymlanmtr.43
5. Nicholas Mesarites: Efes Metropoliti olan ve znik Roma Kiliselerini
birletirmek amacyla Konstantinopolise gnderilen Mesarites, Papa elisi Kardinal
Pelagius ile arasndaki tartmalarn, Efese geri dndkten sonra kaleme almtr.44
Trabzonlu David Komnenos ile znik mparatoru Theodoros Laskaris arasnda
1208 ve 1214 yllarnda yaanan mcadeleler asndan Mesaritesin kaytlar nemlidir.
zellikle Trabzon mparatorluu-znik mparatorluu-Trkiye Seluklu Devleti
arasndaki ilikilerin tan olmas Mesaritesin nemini arttrmaktadr. Ayn ekilde
Seluklu Sultan zzeddin Keykavusun 1 Kasm 1214 ylnda Sinopu fethi,
Mesaritesin eserine yansmtr. Trabzon mparatorluunun ilk yllarnda znik ile
giritii mcadelenin izlerine Mesaritesin metinlerinde rastlamak mmkndr. Bu olay
znikte sevinle karlandn belirten Mesarites, znik ve Trabzon arasndaki
mcadeleyi de bildirmektedir.
Heisenberg, Nicholas Mesaritesin eserinden 3 blm Quellen und Studien zur
sptbyzantinischen Geschichte/ (von) August Heisenberg, gesammelte Arbeiten
43 Akropolites, Historia, s. 275-302; G. Moravcsik, Byzantinoturcica, Vol. I, p. 526-528. 44 A. A. Vasiliev, Mesarites as a Source Speculum, Vol. 13, No. 2. (Apr., 1938), p. 181.
30
ausgewahlt von Hans-George Beck ad altnda yaymlamtr.45 Mesaritesin verdii
bilgiler, Trabzon mparatorluu tarihinin ilk dnemleri asndan nemi A. A. Vasiliev
tarafndan hazrlanan bir makalede deerlendirilirmitir.46 C. Foss ise znik zerine
hazrlad bir kitapta Nicholas Mesaritesin eserini ngilizceye evirmitir.47
6. Georgios Pachymeres: Pachymeres hakknda olduka az bilgiye sahibiz.
1242 ylnda znikte (Nicaea) domutur. 1261 ylnda Latinlerden geri alnmasndan
sonra stanbula gelmi ve 1265 ylnda Patriin yannda notariosluk makamna
getirilmitir. 1277 ylnda Aya Sofya Kilisesinde Deacon (diakanos)48 (
) olmutur. Daha sonra ise eitli devlet grevlerinin yannda kilisedeki
vazifesini de srdrmtr.
Georgios Akropolitesin rencilerinden biri olan Georgios Pachymeresin eseri
XIII. yzyl Bizans tarihinin en nemli kaynadr.49 Eserini XIII. yzyln sonlarnda
45 August Heisenberg, Quellen und Studien zur sptbyzantinischen Geschichte (von) August
Heisenberg, gesammelte Arbeiten ausgewahlt von Hans-George Beck Collected Studies
Variorum Reprint, London 1973. 46A. A. Vasiliev, Mesarites as a Source, p. 180-182. 47 Clavijo Foss, (with the colloboration of J. Tulchin), Nicaea: a Byzantine capital and its
praises, with the speeches of Theodoros Lascaris In praise of the Great City of Nicaea, and
Thedore Metochites Nicene oration, Brookline 1996, p. 59-63. 48 Diakonos ( hizmeti, uak) Bizans Kilisesinde grevli bir kii olup grevi ba rahibe
ve piskoposa yardm etmekti. Bak. ODB, Vol. I, p. 592. 49 Georges Pachymrs, Bonn I-II: dition de P. Poussines, reprise par I. Bekker dans le
Corpusde Bonn 1835; Georges Pachymrs, Relations Historiques, V Livres, ed. Albert Failler,
trad. V. Laurent Paris I. Livres I-III, 1984; II. Livres IV-VI, 1984; III. Livres VII-IX, 1999; IV.
Livres X-XIII, 1999; V. Index, 2000; Nathan Ioannes Cassidy, A Translation Commentary of
31
kaleme almaya balad tahmin edilmektedir.50 Pachymeresin muazzam eseri, Bizans
mparatorlar VIII. Michaelin ve II. Andronikosun dnemlerini anlatmaktadr. Eser,
1260-1308 yllar arasn kapsamakta olup, Pachymeresin hocas da olan Akropolitesin
eserinin devam niteliindedir. Akropolites gibi, Pachymeres de eserinin balangcnda
otobiyografisinden bahseder. Fakat Pachymeres, Akropolitesten farkl olarak devlet
hizmetinde nemli bir pozisyon elde edemedii gibi politik meselelerde de Akropolites
kadar tecrbe edinemedi. Buna ramen Pachymeres hanedan yelerini ok iyi
tanmaktayd. Pachymeres, stanbul Patrii Ioannes Bekkosun, Antakya Piskoposu
Villehardouinin ve skenderiye Piskoposu II. Athanasiosun arkadayd.
Pachymeresin eseri olduka karmak slbu sebebiyle anlalmas gtr.
Pachymeres gl bir hatiptir. Tarih eserinin yansra retorik konusunda iki eser
vermitir. Tarih eserinde Akropolitesin bilinli bir takipisi olduu A. Failler tarafndan
ortaya konulmutur.51 Pachymeres, eserine Attike Lehesi ile yazan Thucydidesin
slbunu taklit ederek balamtr. Pachymeres eserine
... ...(Konstantinopolisli Georgios yazd) eklinde balarken
Thucydides ise
...(Atinal Thucydides Peloponnesoslularla Atinallarn savan,
Book One and Book Two of the Historia of Georgios Pachymeres, Unpublished Ph.D. Thesis,
University of Western Australia, School of Humanities Classics and Ancient History 2004. 50 A. M. Talbot, Pachymeres, George, ODB, Vol. III, p. 1550. 51 Georges Pachymrs, Relations Historiques, ed. Albert Failler, trad. V. Laurent Paris I. Livres
I-III, 1984, p. 10-12; D. A. Korobeinikov, Byzantium and Turks in the Thirteenth Century,
Unpublished Ph.D Thesis, Oxford University 2003, p. 17-18.
32
birbirlerine kar nasl yaptklarn yazd.)52 eklinde eserine balamaktadr. Fakat
Pachymeres, Akropolitesten farkl olarak, girite verdii otobiyografik not ile eserinin
ilk ksmn zorlatrmakta ve karmakla sebep olmaktadr. Ayrca Pachymeres tarihi
dnemler hakknda belirli bir fikre sahiptir. Pachymeresin tarihi dnemleri belirli bir
dzen ierisinde dzenlediini eserinde grmekteyiz.
Pachymeres, Bizans historiyografyas ierisinde olduka farkl bir yere
sahiptir.53 Eser, Homeros, Pindar, Platon ve Sofokles gibi antik yazarlara atflarla
doludur. Ayrca eserde bir ok mitolojik unsurlar bulunmaktadr. Pachymeres eserinde
antik dnyaya kar duyduu hayranl gstermek iin yle youn bir gayret
ierisinderdir ki, Bizansllarn kulland gne takvimi yerine, Atinallarn kulland
ay takvimini kullanr.54 Pachymeres, antik iirlerde yeralan olduka nadir rastlanan
terimleri kullanarak eserini mmkn mertebe anlalmaz klmak eilimindedir.55
52 Thucydides, History of Peloponnesian War, with an English translation by G.F. Smith, 4 vols,
Harvard 1928, s. 2-3; Trke evirisi iin bak. Thukydides, Peloponnesoslularla Atinallarn
Sava, I. Kitap, Aslndan Trkeye eviren: Dr. Halil Demirciolu, 2. Bask, Ankara 1972, s.
3. 53 Juliana Ruth Macrides, The Thirteenth Century in Byzantine Historical Writing in C.
Dendrinos, J. Harris, E. Harvalia-Crook, J. Herrin, ed. Porphyrogenito: Esssays on History and
Literature of Byzantium and the Latin East in Honour of Julian Chrysostomides, London 2002,
p. 63-76. 54 , , gibi ay isimlerini eserinde kullanr. Georges
Pachymrs, Relations Historiques, V. Index, ed. Albert Failler, trad. V. Laurent Paris 2000, s.
94, 129, 165. 55 Georges Pachymrs, Relations Historiques, Vol. I, p.111; Nathan Ioannes Cassidy, A
Translation Commentary of Book One and Book Two of the Historia of Georgios Pachymeres,
p. XIII-XXIV.
33
Homeros ve dier antik yazarlar ok iyi bildii ve eserini kaleme alrken bu yazarlarn
slubundan etkilendii aktr. XIII. yzyln ikinci yarsna kadar antik yazarlardan
etkilenme giderek azalma gstermi olmasna ramen, Pachymeres bu srete istisna
bir durum ortaya koymaktadr. Pachymeresin dili ve slub zerinde antik etkiyi btn
arlyla grebilmekteyiz. Teknik terimleri ve zel isimleri kullanrken ou kez antik
kullanmlarna bavurma eilimindedir.56
Pachymeres, znik mparatorluunun ve 1261den sonra stanbulda kurulan
Palaiologos Hanedannn tarihini dikkatli bir ekilde aktarm ve eserini yazarken
mmkn mertebe tarihi olaylara sadk kalmaya almtr. Pachymeresin Tarih, adl
eseri btn zorluklarna ramen, XIII. yzyln ikinci yarsndan 1310 ylna kadar
yaanan Bizans-Trk ilikilerinin en gvenilir kaynadr. Ayrca Pachymeresin
memuriyete Bizans Saraynda notarios olarak balad unutulmamaldr. Bu sayede
yazarmz, devletin resmi belgeleri grme ansna sahip olmutur. Eserini yazarken
kullanm olduu belgeler ile olduka adal bir slup meydana getirmitir. Antik Grek
kaynaklar arasnda paralellik olmamasna ramen, zellikle Pachymeres gibi Bizans
yazarlar, Bizans retoriinin babas saylan Hermogenesin saf slbunu takip
etmilerdir.57
56 Nathan Ioannes Cassidy, A Translation Commentary of Book One and Book Two of the
Historia of Georgios Pachymeres, p. XX-XXI. 57 Dimitri A. Korobeinikov, Byzantium and Turks in the Thirteenth Century, Unpublished Ph.D
Thesis, Oxford University 2003, p. 19.
34
Pachymeresin eserinde kronoloji olduka karmaktr ve A. Failler, bu konuyu
aklamak iin bir dizi makale yaymlamtr.58 Pachymeres ksa blmler halinde
yazd eserininin her bir blmne bir balk koymutur. rnein 1258 yl
olaylarndan bahsederken u ekilde bir balkla balamtr: Palaiologoslar Grand Dk
Unvanyla Nasl ereflendirildiler? ( )59
Pachymeresin kronolojisinin temel problemi genellikle iki ya da daha fazla yllk
srete meydana gelen olaylar anlatrken, olaylar bir nceki balk altnda tartm
olmasndan kaynaklanmaktadr.60
XIII. yzyln ikinci yars ve XIV. yzyln ilk dnemi iin en nemli Bizans
kaynaklarndan biri olan Pachymeres, Trabzon mparatorluu ile ilgili nemli bilgiler
vermesine ramen, zellikle Trabzon ve evresi ile ilgili corafi hatalar yapmtr.61
58 A. Failler, Chronologie et composition dans lHistoire de Georges Pachymre, part 1: RB,
38 (1980), pp. 5-103; part 2: RB, 39 (1981), pp. 145-249; part 3: RB, 48 (1990), pp. 5-87;
Ayn Yazar, Pachymeriana quaedem, RB, 40 (1982), pp. 187-199; Ayn Yazar, La
restauration et la chute dfinitive de Tralles au 13e sicle, RB, 42 (1984), pp. 249-263; Ayn
Yazar, Pachymeriana nova, RB, 49 (1991), pp. 171-195; Ayn Yazar, Pachymeriana alia
RB, 51 (1993), pp. 237-260; Ayn Yazar, Les mirs turcs la conqute de lAnatolie au dbut
du 14e sicle, RB, 52 (1994), pp. 69-112, Ayn Yazar, Pachymeriana novissima, RB, 55
(1997), pp. 221-246. 59 Georges Pachymrs, Relations Historiques, Vol. I, p. 96-99. 60 Moravcsik, Byzantinoturcica, Vol. I, s. 280-282: G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, ev:
Fikret Iltan, Ankara 1995, s. 431. 61 Angeliki Laiou, Pachymeresin Karadeniz Blgesi hakkndaki verdii bilgileri incelemitir.
Bkz. Angeliki E. Laiou, On Political Geography: The Black Sea of Pachymeres, The Making
of Byzantine History: Studies Dedicated to D. M. Nicol, London 1993, p. 94-121.
35
Pachymeres Trabzon mparatorluu iin Lazlarn lkesi ifadesini kullanr. Trabzon
mparatorluundan iki sebeple bahsetmektedir:
1. Trabzon mparatorlarnn Palaeologos mparatorlar ile olan ilikilerinden
bahsederken.
2. Blgedeki Cenovallarn faaliyetlerini anlatrken.62
Pachymerese gre Trabzon olduka garip bir lkedir. Kentin sakinlerini
barbarlar olarak tanmlar.63 Trabzon mparatorlarn ise Lazlarn Arkhontu yada
Lazlarn Arkhegosu olarak adlandrr64 ve olduka uzun bir pasajda Bizans mparatoru
VIII. Michaelin, Trabzon mparatorlarnn kendi hakimiyetini tanmalar iin gsterdii
gayreti anlatr. Trabzon mparatorlar, Bizans hanedanl ile evlilik ittifakna karlk
olarak, imparatorluk alametleri elde etmitir. Sonuta 1282 ylnda II. Ioannes
Komnenos ile Eudokia Palaiologina evlenmilerdir.65 Bu evlilikten sonra Pachymeres,
Trabzon yneticilerinin despot unvan tadklarn kabul eder. Bu ekilde aka
sylemese bile Trabzon imparatorlarnn bamsz birer ynetici olduklarn ima eder.
II. Ioannes Komnenos vasiyetnamesinde Bizans imparatorlarn olu Aleksiosun
koruyucusu olarak tayin eder.
62 Bu bahsettiimiz iki durum dnda, Karadeniz blgesinden Trabzon kkenli olan Patrik III.
Germanostan bahsettii srada szeder. Failler, a.g.e., s. 367. 63 A. Failler, a.g.e., s. 655. 64 A. Failler, a.g.e., s. 653; Sergei Karpov, Trapezundskaja imperija v vizantijskoj istorieskoj
literature XIII-XV. vv., Vizantijkij Vremennik, 35 (1973), pp. 154-164. (Bu makaleyi
Rusadan tercme eden Mehmet Mrselova teekkr ederim.) 65 A. Failler, a.g.e., s. 635-58.
36
Pachymeres, Trabzon ile stanbul arasndaki ulamn daima deniz yoluyla
gerekletiini belirtmektedir. stanbuldan Karadenize doru gemiyle yaplan ulam
daima yukarya doru seyahat eklinde betimlenir. Pachymeres, stanbuldan
Trabozona doru giden deniz yolundan bahsederken yukarya, tam aksi istikamette
Trabzondan stanbula doru giden deniz yolu iin ise aaya ifadelerini
kullanmaktadr.66
Pachymeresde Trabzondan, Karadenizin ok nemli bir ticaret merkezi olarak
bahsedilir. Cenovallarn Karadenizde gerekletirdikleri ticaret olduka ak bir
ekilde kaynamzda gemektedir. Pachymeres, mparator II. Aleksios Byk
Komnenosun Cenovallar ticaretten alnan vergi olan kommerkionu demeye mecbur
etmek iin gsterdii byk gayretleri anlatr. Pachymerese gre, Trabzon
mparatorluu yasal olarak Bizans Devletine bal olmakla beraber, uygulamada
bamszdr. nk Trabzon iin Pachymeres, daima Lazlarn lkesi ibaresini
kullanr ve asla Bizansn bir paras olduunu kabul etmek istemez. Eserde,
Cenovallar ile Trabzon mparatorluu arasndaki ticari ilikiler nemli bir yer
tutmaktadr.67
7. Nikephoros Gregoras: Nicephoros Gregoras mehur bir matematiki ve
felsefecidir. Gregoras, 1290/91 yada 1293/94 ylnda Erelide (Pontos Heraleia) dodu.
1314/1315 ylnda gelecein patrii XIII. Ioannes Glykys ile retorik ve mantk,
Theodoros Metochites ile felsefe ve astronomi almak iin stanbua geldi. 1321de
66 A. Failler, a.g.e., s. 537. 67 Angeliki E. Laiou, On Political Geography: The Black Sea of Pachymeres, The Making of
Byzantine History: Studies Dedicated to D. M. Nicol, London 1993, p. 94-121.
37
mparator II. Andronikos Palaiologos iin yazd enkomions68 sayesinde imparator
ile tanma frsat buldu. mparator II. Andronikos ile torunu III. Andronikos arasnda
yaanan i sava srasnda (1321-1328) Gregoras, II. Andronikosun yannda yerald.
III. Andronikosun g kazanmasna karn (1328-1341), Gregoras, mparator II.
Andronikosa desteini srdrd. Gen mparator V. Ioannes Palaiologos ile VI.
Ioannes Kantakuzenos arasnda meydana gelen ikinci i sava srasnda, Gregoras bu
kez Kantakuzenosun partisinden taraf oldu. Ancak ksa bir sre sonra VI. Ioannes
Kantakuzenosun Gregory Palamas yanna almas sebebiyle Gregorasn talihi birden
deiti. Son dnem Bizans tarihinin en byk din adam olan Palamasn hesychastic
dini retisine Gregoras kar kt. Manastr yemini etmi olmasna ramen, Gregoras
1351 ylnda stanbuldaki yerel kilise konsili tarafndan afaroz edilerek Hora
Manastrna69 gtrlerek tutsak edildi. Gregoras, burada hayattan tecrit edilmi bir
ekilde, mparator V. Ioannes Palaiologosun 1354 ylndaki dini restorasyonuna kadar
yl kald. Gregoras serbest kaldktan sonra da, hesychasm hareketini savunanlara
kar, zellikle de eski dman ve eski imparator VI. Ioannes Kantakuzenosa kar
yapt eletirilerine devam etti. Nikephoros Gregoras 1359 ile 1361 yllar arasnda bir
tarihte stanbulda ld.
68 Enkomion (), aziz, imparator, patrik gibi kimseleri vmek iin yazlan retorik
metinlerine verilen isimdir. Bak. Enkomion, ODB, Vol. I, p. 700-701. 69 Hora Manastr ve Kilisesi, gnmzde Kariye Camiinin bulunduu yerde idi. Doan Kuban,
stanbul Bir Kent Tarihi, Bizantion Konstantinopolis stanbul, eviri: Zeynep Rona, stanbul
2004, s. 49, 60.
38
Gregorasn 3 ciltlik Historia Romaiki ( )70 adl eseri 37
kitaptan olumaktadr. lk yedi kitap 1204-1318 yllar arasndaki olaylar anlatmakta
olup maalesef orjinallikten yoksundur. Gregoras, eserinin ilk 11 kitabn 1349 ylnda
yazmtr. Bu ksmn (ilk 11 kitap) temel temasn Palamas ile yaad polemikler
oluturmaktadr.
Eserin ana kaynaklar arasnda Akropolites ve Pachymeres yeralmaktadr. Eser,
Pachymeresin eserinin devamdr. zellikle 1351-1359 yllar arasnda yaanan
olaylarn bizzat grg ahidi olmasndan dolay byk nem arz etmektedir.
Pachymeres gibi Gregoras da Antik Yunan Uygarlna kar hayranlk duymu ve bunu
eserine yanstmtr. Eser, XIII.-XIV. yzyl Trk-Bizans mnasebetleri bakmndan ok
zengin bilgiler barndrmaktadr. Eserin dier bir olumlu taraf ise son dnem Bizans
Tarih yazarlar tarafndan ihmal edilen Bizans Devlet tekilat ve ekonomik yaps ile
ilgili bilgiler vermeksidir.71
Gregoras, kendisinden nce yaam olan tarih yazarlarnn eserlerini zetlemi
ve bir ok nemli olay eserine almamtr.72 Ancak Gregoras, Thedore Metochites ve
70 Eser doktora tezi olarak Almancaya tercme edilmitir. J.-L. Van Dieten, Entstehung und
berlieferung der Historia Rhomaike des Nikephoros Gregoras, Inbesondere des ersten Teiles:
Lib. I-XI. Inaugural-Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Philosophischen
Fakultt der Universitt zu Kln, Kln 1975; Nikephoros Gregorasn kronolojisinde hatalar
olup Modern Yunancaya yaplan evirisinde, bu hatalar evirmen tarafndan dzeltilmitir. Bak.
Nikephoros Gregoras, Romaiki Historia ( ), , : 1204-1341
( 1-11), Translation: D. Moschos, Athens 1997. 71 G. Moravcsik, Byzantinoturcica, Vol. I, p. 450-453; G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi,
ev. Fikret Iltan, s. 431. 72 A. M. Talbot, Gregoras, Nikephoros, ODB, Vol. II, p. 874-875.
39
Ioannes Glykysin 1294 ylnda Kbrsa ve Kilikya Ermenilerine eli olarak
gnderilmesi olaylarnda olduu gibi bazen dnemin ada kaynaklarn kullanr.73
Gregorasn eseri iki adan nemlidir: lk olarak Gregoras, zellikle bizzat grg ahidi
olduu olaylar farkl versiyonlarda anlatr. kinci olarak ise Bizans Tarihini eitli
alardan aklamaya alr. Gregorasn bu ilveleri, ada Bizans yazarlarnn gr
ve fikirlerini temsil etmesi asndan dikkate deerdir. Gregoras, XIV. yzyln
balarnda Bizans Anadolusunu fetheden Trkmen Beylerinin isimlerini farkl
biimlerde verir.74 Ayrca Gregoras, Bizans-Seluklu snr blgesindeki deiiklikleri
belirtmek iin aba gsterir. 1304-1311 ylnda Yunanistan, Trakya ve Anadolu
corafyasnda faaliyetlerde bulunan Katalan Birlii hakknda olduka detayl bilgiler
vermektedir. Ayrca Gregorasta 1343 ylnda Trabzon mparatorluunda meydana
gelen ve imparatorluu derinden sarsan i sava hakknda bilgi bulunmaktadr.75
8. Vazelon Aktalar: Smela, Peristera ile beraber Trabzon mparatorluunun en
nemli manstrndan biri olan Vazelon Manastrna ait kaytlar, XIII.-XV. yzyl
blgenin sosyo-ekonomik tarihi asndan son derece nemli belgelerdir. Deirmendere
Vadisinde ( Trabzon mparatorluu dnemindeki adyla Pyxites-Prytanis Vadisi)
bulunan Vazelon Manastrnn kaytlar, E Kodeksi esas alnmak suretiyle nl Rus
73 Nikophoros Gregoras, Romaiki Historia, Translation: D. Moschos, p. 203-204. 74 N. Gregoras, Romaiki Historia,vol. I, p. 214-214. 75 Bu i sava srasnda Vendik kkenli bir ok tccar ldrlmtr. Olaylar yattrldktan
sonra isyanclardan canlarn kurtaran Venedikli tccarlar kenti terk etmilerdir. Bkz. W. Heyd,
Yakn-Dou Ticaret Tarihi, C. II, TTK Yaymlanmam eviri, s. 118.
40
tarihi F. . Uspenski tarafndan 1927 ylnda yaymlanmtr.76 Aktalar, XIII.-XV.
yzyl Maka Vadisinin sosyal tarihine ilikin zengin bilgiler verir. Maka Vadisi,
Trabzon mparatorluu iin, hem bakente ulaan en nemli kara yolunun zerinde
bulunmasndan, hem de imparatorluun en byk nfusa sahip olmasndan byk
nem arz etmektedir. Bu sebepten Trabzon mparatorluu zerinde aratrma yapan
tarihiler, blgeye farkl bir anlam yklemilerdir. Bu adan gnmze ulaan Vazelon
kaytlar Ortaa Makasnda yaanan sosyo-ekonomik ilikileri tekrar ina ederken
byk nem kazanmaktadrlar. Manastr kaytlar, Michael Panaretosun eserini de
sosyal tarih asndan tamamlamaktadrlar. Bu kaytlardaki kii adlar, blgede yaayan
halkn kimliine ilikin baz ipular vermektedir. Ayrca Vazelon Manastr kaytlarnn,
XIV. yzyln balarnda blgeye youn bir ekilde gerekleen Trk aknlar
neticesinde tutsak alnan halk ile ilgili verdii bilgiler balamnda, aktalar blgenin
siyasi olaylarna k tutmaktadr. F. Uspenski nerinin baz hatalar olduu bir ok
tarihi tarafndan belirtilmise de77 gnmze kadar henz yeni bir yayn
yaplmamtr.78
76 F. . Uspenski, Benechevithch, Actes de Vazelon, Leningrad 1927. F. . Uspenskinin yapt
yayn Yksek Lisans tezi olarak Boazii niverstesinde ingilizceye tercme edilerek
deerlendirilmitir. Bak. Tuna Artun, The Regestes of the Medieval Acts of Vazelon Monastery:
The Codex E of the Timios Prodromos on Mount Vazelon as a Source for the Social, Economic
and Institutional History of Rural Matzouka from the Thirteenth to the Fifteenth Century,
Boazii niversitesi Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2006. Ayrca Uspenskinin
dier bir eseri iin bak.: Trabzon Tarihi (Kuruluundan Fethine Kadar), eviren: Dr. Enver
Uzun, Trabzon 2003. 77Anthoy A. M. Bryer, Rural Society in the Empire of Trebizond, , 28 (1966-
67), s. 153.
41
9. Trabzonlu St. Eugeniosun Hagiografisi: Athos Manastrnda 156
numaral dosya ierisinde yer alan St. Eugeniosun Hagiografisi, sveli Bizantinist J.
Olof Roseqvist tarafndan yaynlanmtr. Hagiografik eserlerde, tarihi olaylarla
efsanevi unsurlar birbirine karm olmakla birlikte, yine de kroniklerin tam olarak
aydnlatmad baz olaylar bu eser sayesinde renebiliyoruz. zellikle 1223 ylnda
Seluklularn Trabzona dzenledikleri sefer konusunda St. Eugeniosun
Hagiyografisinde deerli bilgiler bulmaktayz.79
B. FARSA KAYNAKLAR
1. bn-i Bibi: Aslen Harezmli olan ve Trkiye Seluklular tarihinin en nemli
kaynaklarndan olan el-Evamirl-Alaiyye fil-Umuril-Alaiyyenin yazar bn Bibinin
babas Meddeddin Muhammed,80 Harezmahlarn Moollar karsnda yenilgiye
78 A. A. M. Bryer, Trk Tarih Kurumunda bulunan nsha ile Uspenskinin yaymlad St.
Petersburg nshasn karlatrlarak Vazelon Aktalarn yeniden yayma hazrlanmaktadr. 79 Jan Olof Rosenqvist, The Hagiographic Dossier of St Eugenios of Trebizond in Codex Athous
Dionysiou 154, A Critical Edition with Introduction, Translation, Commentary and Indexes,
Uppsala 1996. 80 bn Bibinin Seluknamesinden zetlenerek Hollandal msterik M. TH. Houtsma tarafndan
Leidende 1902 ylnda yaymlanan Tevarih-i Ali Seluk adl eser 1941 ylnda dilimize
kazandrlmtr. Anadolu Seluki Devleti Tarihi, (bn Bibinin Farsa Muhtasar
Seluknamesinden), Trkeye eviren: M. Nuri Gencosman, Notlar lave Eden: F. N. Uzluk,
Ankara 1941. Eserin mufassal metni Necati Lugal ve Adnan Sadk Erzi tarafndan yaymlanm
ve bu edisyon esas alnmak suretiyle Mrsel ztrk tarafndan dilimize kazandrlmtr. bn
Bibi, el-Evamir Alaiyye fil-umur el-Alaiyye, Ankara 1956.; bn Bibi, Tarih-i Al-i Seluk
(Histoire Des Seldjoucides Dasia Mineure)LAbrege Du Seldjouknameh Dbn-Bibi Texte
42
uramas ile nce Suriyeye ardndan da Trkiye Seluklu Sultan I. Aleddn
Keykubad dneminde (1230larda) Anadoluya gelmi ve Seluklu hizmetine girmitir.
XIII. yzyl Seluklu tarihinin en nemli tarihi kayna olan el-Evamirl-Alaiyyeyi,
Trabzon mparatorluu ile Seluklular arasnda yaanan ilikiler konusunda ok geni
bir ekilde kullandk. zellikle Trkiye Seluklularnn Karadeniz ticareti ve Dou
Karadeniz politikas ile ilgili blmlerini yazarken bn Bibinin verdii bilgiler byk
nem kazanmaktadr. Eserde kronolojinin bulunmamas byk bir eksiklik olarak dikkat
ekmektedir. bn Bibinin eserinin Mrsel ztrk tarafndan yaplan tercmesinden
yararlandk.
2. Aziz b Erdeir Esterebadi: XIV. yzyl Anadolu Trk tarihinin nemli
kaynaklarndan birisi olan, elence ve sava manasna gelen Bezm u Rezm, Aziz b.
Erediir-i Esterbad tarafndan Sivas hkmdar Kad Burhaneddin Ahmed adna 1397-8
ylnda Farsa kaleme alnmtr. Hayat hakknda sadece eserinde bulunan bilgiler
dnda pek bir ey bilinmemektedir. Genliini Badadda geiren yazarmz, nce
Celayirlerden Sultan Ahmed b. veysin yannda yaad. Timurun 1392-93 tarihinde
Badad almas zerine Kerbelya kat. Orada yakalanarak Timurun olu
Miranahn yanna gtrlmse de buradan kaarak 1394 ylnda Sivasa Sultan Kad
Burhaneddinin yanna gitti. 1398 ylnda Kad Burhaneddinin lm zerine Sivastan
ayrlarak Kahireye geti ve hayatnn sonuna kadar burada yaad. Yazarmzn kendi
ifadesine gre, eserini nce, ifade gc daha kuvvetli olan Arapa ile yazmak istemise
Persan, nr. M. Th. Houtsma, Leiden 1902; bn Bibi, el Evamirl-Alaiye Fil-Umuril-Alaiye
(Selukname), 2 Cilt, eviren: Mrsel ztrk, Ankara 1996.
43
de, sonradan XIV. yzylda Anadoluda daha geerli bir dil olduunu dnerek Farsa
yazmtr. Yazarn Kad Burhaneddinin yakn evresinde yaam olmas dolaysyla
eserinde onun siyasi, ilmi ve zel hayatna dair ok deerli bilgilerin yannda, o devirde
hkm srm olan Trk Beylikleri ve bunlarn birbirleriyle olan ilikileri konusunda
baka eserlerde bulunmayan orjinal bilgiler bulunmaktadr. Eser, M. Fuad Kprlnn
de ifade ettii gibi, Sivas Sultan, mehur air ve alim Kad Burhaneddin Ahmede ait
zel bir tarih olmakla beraber, XIV. yzyln ikinci yarsnda Anadoludaki olaylara ait
ok nemli bilgiler iermektedir. Eretna Devletinin ksnden sonra Sivas ve
evresine hakim olan Kad Burhaneddin Ahmedin ve ark-i Karahisar hakimi Kl
Arslann Trabzon mparatorluu ilikileri konusunda Bezm u Rezmin Prof. Dr. Mrsel
ztrk tarafndan yaplan tercmesini kullandk.81
3. Tihran: Ebu Bekr-i Tihrannin 1470-71 ylnda Akkoyunlu hkmdar uzun
Hasan Padiah adna Farsa yazd Kitab- Diyarbekriyye, Akkoyunlu ve Karakoyunlu
Trkmenleri hakknda yazlm tek tarih kitabdr. Ebu Bekr-i Tihrannin Kitab-
Diyarbekriyye adl eseri, XIV. yzyln ikinci yarsnda Dou Anadolu blgesinde
81 Aziz B.Erdeir-i Estarbad, Bezm u Rezm, Trkiyat Enstits, stanbul 1928; Trkeye
eviren: Mrsel ztrk, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1990. Batl aratrmaclar adal
bir dile sahip olmas sebebiyle, daha ok kaynan Heinz Helmuth Giesecke tarafndan yaplan
zet Almanca evirisini kullanmlardr. Bkz. Heinz Helmuth Giesecke, Das Werke Aziz bn
Ardair Astarbd, Eine Quelle zur Geschichte des Sptmittelalters in Kleinasien, Lepzig
1940. ayrca Yaar Ycel byk lde bu kaynaktan yararlanarak Kad Burhaneddin Ahmed
ve Devleti, Ankara 1970, adl bir eser kaleme almtr.
44
ortaya kan Akkoyunlularn Trabzon mparatorluu ile ilikileri asndan birincil
elden kaynamzdr. Tezimizde Prof. Dr. Mrsel ztrkn yapt eviriyi kullandk.82
C) ERMENCE KAYNAKLAR83
1. Gorigos Senyr Hetum: Kilikya Ermeni tarihilerinden Hetum, Mool
tarihine ilikin yazd eserle n kazanmtr. Eserde, 1076-1296 yllar arasndaki
olaylar olduka ksa bir ekilde anlatlmaktadr. stanbulun Latinler tarafndan 1204
ylnda istila edilmesi, znik mparatoru Theodoros Laskaris ile Seluklu Sultan
zzeddin Keykavus arasndaki Antioch Sava (1210), 1261 ylnda stanbulun Latin
galinden kurtularak Bizansn tekrar kurulmas ksa bir ekilde eserde
zikredilmektedir. Tezimizde, Ed. Dulaurierin Franszca tercmesini Ermenice metni ile
karlatrarak Trk tarihini ilgilendiren ksmlar dilimize kazandran H. Andreasyann
tercmesini kullandk.84
2. Bakumandan Simbat: Simbat Vekayinamesi, Kilikya Ermeni Krallnn
1334 senesine kadar olan tarihini kapsamaktadr. Yazar, muhtemelen 1274 ylnda
lm, bu tarihten sonra ad bilinmeyen bir mellif olaylar 1334 ylna kadar
82 Ebu Bekr-i Tihran, Kitab- Diyarbekriyye, ev. Mrsel ztrk, Ankara 2001. 83 Ermeni kaynaklar iin bkz. H. Andreasyan, Trk tarihine Ait Ermeni Kaynaklar, Tarih
Dergisi (1956), I/2, s. 401-438. Dnemin Ermenice kaynaklarndan bazlar A. G. Galstyan
tarafndan Rusaya tercme edilmi ve daha sonra Rusadan yaplan tercme dilimize
kazandrlmtr. Bkz. A. G. Galstyan, Ermeni Kaynaklarna Gre Moollar, ev. lyas
Kamalov, stanbul 2005. Ayrca bkz. Hasan Oktay, Ermeni Kaynaklarnda Trkler ve Moollar,
stanbul 2007. 84 Gorigos Senyr Hetum Vekayinamesi, ev. H. D. Andreasyan, TTK yaymlanmam eviri.
45
anlatmtr. Simbatn eserinin byk bir ksm Urfal Mateosun Vekayinamesinin
zetidir. Simbat eserinde, Kilikya Devletinin siyasi olaylarn anlatt gibi, komu
Trk devlet ve beylikleriyle olan temaslardan da bahsetmitir. Ayrca eserde, 1204
ylnda stanbulun Latinler tarafndan zapt, Thedoros Laskarisin znik Devletini
kurmas ve hakim olduu yerler, Palaiologoslarn stanbulu Latinlerden geri almalar
(tarihi yanllkla 1267 olarak vermitir), gibi olaylar anlatlmaktadr. Tezimizde, Hrand
D. Andreasyann, Ermenice metne ve Ed. Dulaurier tarafndan yaplan Franszca
eviriye dayanarak yapt yaymlanmam tercme kullanlmtr.85
3. Genceli Kirakos: XIII. yzyln en gvenilir Ermeni kaynaklarndan biri olan
Kirakosun eserinde Eyyubiler ile Trkiye Seluklularnn Harezmahlara kar
yaptklar ittifak hakknda bilgi bulunmaktadr.86
4. A. Sanjian, Colophons of Armenian Manuscripts (1301-1480). A Source for
Middle Eastern History, Cambridge 1969, (Ermeni Yazmalar Derlemesi): Ermeni
kroniklerinin derlemesi olan bu eser, gerek XIV.-XV. yzyl Ermeni tarihi ve gerekse
Ermeni milletinin evresi ile olan ilikileri konusunda aratrdmz dnem iin son
derece nemli bilgiler veren kaytlar iermektedir. XIII. yzylda Kilikya Ermeni
Krall; Anadolu ve Yakn-Dou Devletleri ierisinde ok nemli bir yere sahip
olmamasna ramen, corafi konumu sebebiyle Ermeni yazmalarnn verdikleri bilgiler
bizim iin nem kazanmaktadr. Kronoloji konusunda gvenilir bilgiler veren
85 Bakumandan Simbat Vekayinamesi (951-1334), ev. Hrand D. Andreasyan, TTK.
Ktphanesinde yaymlanmam tercme, stanbul 1946. 86 Genceli Kiragos, Ermeni Melliflerine Nazaran Moollar, Trke ev. Ed. Dulaurier,
Trkiyat Mecmuas, II, stanbul 1928, s. 139-217.
46
kaytlarda, Anadoluda lhanl ynetiminin k, Karakoyunlu ve Akkoyunlu
Trkmen Devletlerinin ortaya k hakknda deerli bilgiler bulunmaktadr. Eserde,
zellikle ilk dnemleri hakknda olduka az bilgiye sahip olduumuz Akkoyunlu
Trkmenlerinin Karadeniz Blgesindeki faaliyetleri hakknda baz ipular vardr.
Tezimizde Ermeni yazmalarnn 1301 ile 1480 yllar arasndaki eserleri toplayan ve
bunlar ngilizceye eviren Avedis K. Sanjiann eserini kullandk.87
D) ARAPA KAYNAKLAR
1. bnl-Esir: 1160 ylnda Cizrede dodu. Musulda yetiti. Bu ehirde ve
Badadta eitli limlerden dil, hadis, edebiyat ve tarih okudu. Badada giderek
tahsilini tamamlad. Sonra, Musula dnd. 1182 ylndan itibaren tarihle uramaya
balad. Salhaddinin Kuds almasndan sonra 1188 ylnda ama gitti.
Salahaddinin Antakya zerine dzenledii sefere katld. 1231 ylna kadar Haleb ve
Dmakta oturduktan sonra ayn yl Musula dnd. 1233 ylnda ld. bnl-Esir tarih
sahasnda 4 nemli eseri gnmze ulamtr. Bunlardan en nemlisi el-Kmil fit-
Tarih adl eseridir. Tezimizin I. Blmnde bu eserden sk sk istifade edilmitir.88
2. Nesev: XII. yzyln ikinci yarsnda Nesda dodu. Harezmahlar
Devletinin Mool stiasyla paralanmas zerine Hindistandan rana dnen
87 A. Sanjian, Colophons of Armenian Manuscripts (1301-1480). A Source for Middle Eastern
History, Cambridge 1969, p. 210-211. 88 Ramazan een, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, stanbul 1998, s.137-139;
Tezimizde, dilimize yaplan tercmesinden istifade edilmitir. bnl-Esr, El Kmil Fit-Tarih
Tercmesi, C. XI-XII, ev. Ahmet Araka-Abdlkerim zaydn, stanbul 1987.
47
Harezmah Celleddin Menkbertinin hizmetine girdi. Bundan sonra devaml
Celleddinin yannda bulundu, onun mcadelesine ahit oldu. Nesevinin 1249 ylnda
ld tahmin edilir. Celleddin Menkbertinin hayatn ve mcadelesini anlatt
Sret Celleddin Mengberti adl eserini 1241 ylnda tamamlad.89
D) SEYAHATNAMELER
Tarihi kaynaklar ierisinde kronikler kadar nem tayan seyyahatnameler,
tezimizi hazrlarken yararlandmz nemli bir kaynak grubudur. XIII.-XIV. yzyl
Trabzon ve evresi hakknda bilgi veren seyyahlar blgede yaayan halkn diline ve
kltrne yabanc olduklarndan, bazen deerlendirmelerini nyarglarla yapmtr. Bu
olumsuz taraflarna ramen ilk gelen tccar-seyyahlarn verdii bilgiler olduka
deerlidir. XIII.-XIV. yzyl Trabzon ve evresi ile ilgili bilgi veren belli bal
seyahatnameler kronolojik olarak u ekilde sralanabilir:
1. Guillaume de Rubrouck: Papann ve Fransa Kralnn elisi olarak 1253
ylnda Moollarn merkezi Karakuruma giden ve Han ile gren Guillaume, getii
yerlerle ilgili olarak ok kymetli bilgiler vermitir. Karadeniz sahilindeki Sinop,
Samsun ve Trabzondan bahsetmi ve Trabzon mparatorluunun gneyinde yeralan
Sivas, Erzincan ve Erzurum kentlerini anlatmtr.90
89 Ramazan een, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, stanbul 1998, s.160-161; Eser
Necip Asm tarafndan dilimize kazandrlm ve 1934 ylnda stanbulda yaymlanmtr.
Tezimizde bu tercmeden faydalandk. 90 Guillaume de Rubruck, Moollarn Byk Hanna Seyahat 1253-1255, eviren: Ergin Ayan,
stanbul 2001.
48
2. Jean de Joinville: VI. Hal Seferinin 1248-1252 yllar arasndaki olaylar
anlatan Joinvillein hatratnda 1253 ylnda Trabzon elilerinin Kral Louisnin sarayna
gelerek ona Trabzon mparatoru I. Manuelden getirdikleri hediyeleri ve Trabzon
mparatorunun Fransz Kral ile akrabalk kurmak amacyla saraydan kz istemesini
anlatr. Bu kayt XIII. yzyl Trabzon mparatorlarnn politikalarn gstermesi
asndan nem tamaktadr.91
3. Rabban Sauma: 1287 ylnda Kubilay Hann Hanbalktaki sarayndan
Napoliye gnderilen Asyal rahip Rabban Sauma, Trabzona ulaarak burada bindii
gemiyle stanbula, buradan da talyaya gitmitir. Bu dnemde Karadenizde ok canl
ticar faaliyetler yaandndan bahsetmitir.92
4. Marco Polo: XIV. yzyln en by seyyahlarndan biri olan Marco Polo,
ticaret amacyla ine yolculuklar yapmtr. Trabzondan Tebrize buradan da ine
ulaan seyyah, gezdii yerler hakknda ok canl tasvirler yapmtr.93
5. bn Battuta: Seyyahmz 25 ubat 1304 ylnda Fasn Tanca ehrinde
domutur. 1325 senesinde, 22 yanda iken Hacca gitmek zere memleketinden
ayrlmtr. Karadan skenderiyeye kadar yapt yolculuun ksmen ho gemesine
ramen, urad yerlerde din ve hukuk ilerinden anlar bir adam sfatyla hrmet ve
91 Jean de Joinville, Bir Halnn Hatralar, eviren: Cneyt Kanat, Ankara 2002, s. 212-213. 92 James A. Montgomery, The History of Yaballaha III, Nestorin Patriarch, Vicar Bar Sauma,
New York 1966; Morris Rossabi, Kubilay Hann Seyyah Doudan Batya lk Yolculuk, ev.
Ekin Uakl, stanbul 2008, s. 104. 93 Ed. Henry Yule and Henri Cordier, The Book of Ser Marco Polo, 3rd. Edn., London 1903;
Trke Tercmesi: Marco Polo, Dnyann Hikye Edilii Harikalar Kitab 1-2, Stefanos
Yerasimosun Notlar ve Sunumuyla, eviren: Ik Ergden, stanbul 2003.
49
itibar grmesi, yksek ahsiyetler ile tanmas gibi gzel eyler, onun macera sever
aratrc ruhunu kamlam ve eyrek asr srecek seyahatlerinin balamasna sebep
olmutur.
bn Battuta, Suriyeye ve Lazkiye limanndan bindii bir Ceneviz gemisi ile
Alanyadan Seluklu lkesine girmi ve Antalya-Burdur-Isparta-Eridir-Glhisar-
Acpayam-Denizli-Tavas zerinden Milasa ulamtr. Eserinde yazdna gre Konya-
Karaman-Aksaray-Nide-Kayseri-Sivas-Gmhane-Erzincan-Erzuruma kadar yapt
seyahatin devamnda Birgiden kuzeye doru yoluna devamla Manisa, Bergama,
Balkesir, Bursa, znik, Geyve, Gynk, Mudurnu, Bolu, Gerede, Safranbolu,
Kastamonuyu ziyaret etmi ve buradan Sinopa gemitir. Sinop limannda bindii
gemi ile Krma ulamtr. Gney Rusya (Det-i Kpak) lkesinde Altn-Orda
hkmdar zbek Hann ordughna varmtr. Bulgar lkesine geen bn Battuta
buradan stanbula hareket etmitir. Tuhfatl-Nzzar fi Garaibl-Emsar ve Acaibl-
Esfar ya da ksaca Rhle adyla bilinen eser, bizzat bn Battutann kaleminden km
gnlk olmayp, hatralarn Sultan Ebu nann isteiyle dnemin tannm alimlerinden
bn Cuzayy el-Kelbiye yazdrmasndan meydana gelmitir. Aratrmaclar tarafndan
bn Battuta, nl talyan seyyah Marco Polonun en nemli rakibi olarak grlr.
Marco Polodan ok daha geni bir alan gezmesi ve ktada en nemli kltr
merkezlerine ulamas mnasebetiyle onu geride brakmtr. bn Cuzayy eseri 1355
ylnda tamamlamtr. Eserin orjinal mellif nshas Paris Bibliothque Nationalede
bulunmaktadr. 1853-58 yllarnda C. Defremery ve B. R. Sanguinetti tarafndan 4 cilt
halinde Arapa metin ile Franszca tercmesi yan yana yaynlanmtr. Bu neir esas
50
alnmak suretiyle Mehmet erif Paa tarafndan Osmanl Trkesine tercme edilmi,
daha sonra Mmin evik tarafndan sadeletirilerek gnmz alfabesine aktarlmtr.
En son olarak 2000 ylnda A. Sait Aykut tarafndan 2 cilt halinde dilimize
kazandrlm ve tezimizde bu eviri kullanlmtr.94
6. el-meri : 1301 tarihinde amda doan mellif 1348 ylnda vefat etmitir.
Memlk Devletinde kadlktan nazrla kadar bir ok grevlerde bulunmu olan yazar,
Mesalikl-Ebsr f Memalikl-Emsr adl eseri ile n kazanmtr. Eserde Anadolu ile
ilgili bilgi verilmitir. Bu bilgiler Yaar Ycel tarafndan Trkeye evrilmitir.
zellikle XIV. yzyln ilk yarsnda Kuzeydou Anadolu blgesinin siyas olaylar
hakknda verdii bilgiler bizim iin nemlidir.95
7. Johannes Schiltberger: Schiltberger, 1381 ylnda Mnihte domutur.
Henz on be yanda iken, Macaristan Kral Sigismund hizmetinde Nibolu
Muharebesine (1396) katlm ve yenieriler tarafndan esir alnmtr. XIV. yzyln
ikinci yarsnda Anadolunun genel durumu hakknda deerli bilgiler vermektedir. Eser
Turgut Akpnar tarafndan dilimize kazandrlmtr.96
94 H. A. R. Gibb, Travels of Ibn Battuta, 2 Vols, Cambridge 1962; Trke Tercme: bn Battta,
Eb Abdullah Muhammed, bn Battta Seyahatnmesi, eviri, nceleme ve Notlar: A. Sait
Aykut, stanbul 2004. 95 Anadolu ile ilgili ksmlarn evirisi: Yaar Ycel, Mesalikl-Ebsra gre Anadolu
Beylikleri, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar I, Ankara 1991, s. 183-203. 96 Johannes Schiltberger, Trkler ve Tatarlar Arasnda (1394-1427), ev. Turgut Akpnar,
stanbul 1997.
51
8. Ruy Gonzles de Clavijo: 1404 ylnda Kastilya Kralnn elisi olarak Emir
Timura gnderilen Clavijo, Semerkanda giderken Trabzona uramtr. Kastilya
Sefiri Ruy Gonzles de Clavijo, Trabzon kentinin ok canl bir tasvirini yapmtr.
ehri, saray, en deerli dou mallarn alp satan yerel ve talyan tacirlerinin
faaliyetlerini anlatmtr.97
9. Pero Tafur: spanyol Kralnn elisi sfatyla Trabzona gelen Pero Tafur,
1435-1439 yllar arasndaki kentin nfusu ve genel grnm hakknda deerli bilgiler
vermitir. Eserin Malcolm Letts tarafndan yaplan ngilizceye evirisinden ve A. A.
Vasilievin bu seyyah hakknda yazd makalelerinden yararlandk.98
E) DEDE KORKUT HKYELER: Szl olarak kuaktan kuaa aktarlan
Ouz Destanlar, XV. yzylda derlenmitir. Orta Asyada amani inanlarn etkisi
altnda doan Dede Korkut Kitab, Akkoyunlular dneminde Tebrizde biraraya
getirilmitir. Kagarl Mahmuda gre, hikyeler Trk-Ouz boylarnn drdncs olan
97 Clavijo, Embassy to Tamerlane 1403-1406, Translated from the Spanish by Guy Le Strange
with an Introduction, Series ed. By Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of
Arabic-Islamic Science 1994; Trke Tercmesi iin bkz. Ruy Gonzles de Clavijo, Anadolu
Orta Asya ve Timur, (Embajda a Tamor Ln), Timur Nezdine Gnderilen spanyol Sefiri
Clavijonun Seyahat ve Sefaret zlenimleri, eviri: mer Rza Dorul, Sadeletiren: Kmil
Doruk, stanbul 1993; Dier bir eviri iin bkz. Ruy Gonzles de Clavijo, Timurun Hayat
Kadizden Semerkanta Seyahatler, ev. Zeynep Ertan, stanbul 2008. 98 Malcolm Letts, Travels and Adventures, 1435-1439, London 1926; A. A. Vasiliev, Pero
Tafur, a Spanish traveller of the fifteenth century and his visit to Constantinople, Trebizond and
Italy, Byzantion, vii (1932), 75-122; Ayn Yazar, A Note on Pero Tafur, Byzantion, X
(1935), 65-66.
52
Bayndr airetinin destandr.99 Dede Korkut kitabnda olaylar Trkmenlerin yeni yurt
tuttuklar Kuzeydou Anadoluda ve Kafkasyada (Azerbaycan ve Ermenistan)
gemektedir. Dede Korkut Kitabnda, Trkmenlerle Grclerin ve onlarn mttefiki
olan Trabzon mparatorluu arasnda yaanan mcadeleler anlatlr.100 Burada her ne
kadar XI.-XII. yzylda Anadolunun Seluklular tarafndan fethinin yansmalar
bulunsa da, XIV-XV. yzylda Grcler, Trabzon mparatorluu ve Kafkasya
blgesinde Trkmenlerin faaliyetleri ok canl bir ekilde yeralamaktadr. Tarih
olaylarn birbirine karmas ve kronoloji eksikliine ramen, Dede Korkut Kitab, tarih
kaynaklar tamamlayc bir nitelie sahiptir. Dede Korkut Hikyelerinin Dou
Karadeniz tarihi asndan nemi Irne Melikoff tarafndan incelenmitir. Tezimizde bu
makaleden istifade edilmitir.101
F) TARH TAKVMLER: Osman Turan tarafndan yaynlanan Tarih
Takvimlerde Erzincan emirlerine ve o blgede geen tarih hadiselere dair dier
kaynaklarda mevcut olmayan bilgiler bulunmaktadr. Erzincan Emiri Ahi Ayna Beyin
Grclere ve Trabzon Rum mparatorluuna kar kazand zaferler; Erzincan,
99 Kagarl Mahmud, Dvn Lgatit-Trk, Besim Atalay evirisi, s. 5-59. 100 Dede Korkut Kitab, hazrlayan Muharrem Ergin, 25. Bask, stanbul 2002. 101 Irne Melikoff, Gorgiens, Turcomans et Trbizonde: Notes sur le Livre de Dd Korkut,
Bedi Kartlisa, XVII-XVIII, no: 45-46, (1964), p. 18-27. Bu makalenin Trke tercmesi iin
bak. Grcler, Trkmenler ve Trabzon: Kitb- Dede Korkut zerine, Destandan Masala
Trkoloji Yolculuklarm, ev. Turan Alptekin, stanbul 2008, s. 27-40.
53
Erzurum ve Bayburt blgesine hkim olmas, sadece Tarih Takvimlerde bulunan
bilgilerdir.102
102 stanbulun Fethinden nce Yazlm Tarih Takvimler, Yaynlayan: Osman Turan, 2. Bask,
Ankara 1984.
54
II) ARATIRMALAR
Trabzon tarihi aratrmalar 19. yzyln ilk yarsna kadar gitmektedir. Konu
zerine yaplan almalardan ilki 1827 ylnda Jacob Ph. Fallmerayer tarafndan yazlan
ve Hollanda kraliyet ailesi tarafndan dllendirilen Geschichte des Kaiserthums von
Trepezunt (Mnchen 1827)103 (Trabzon Rum mparatorluunun Tarihi) adl eserdir.104
Fallmerayer eserinde daha ok Trabzon mparatorluu ile 1261 ylna kadar znik
mparatorluu ve 1261 ylndan sonra ise Bizans mparatorluu arasndaki ilikilerden
bahsetmekte olup, devletin Trkiye Seluklular ve Trkmenlerle olan ilikilerini
Panaretos, Akropolites, Pachymeres, Gregoras, Sphrantzes ve Chakokondyles gibi
Bizans kaynaklarndan istifade ederek zet bir ekilde anlatmtr. Fallmerayer zellikle
Trabzon mparatorluunun, Bizansn varisi olma ynndeki ilk dnem politikalarn
ayrntl bir ekilde tahlil etmi ve evlilik yoluyla kurulmaya allan meruiyet
iddialarn btn detaylaryla ortaya koymaya almtr. Trabzon mparatorluu ile
Trkler arasnda yaanan siyas ilikileri genel hatlaryla veren Fallmerayer, Bizans
mparatorluu ile yaanan ilikilerde yapt deerlendirmeleri, Trk ilikileri
konusunda yapmaz. Eser saha zerinde yaplan ilk alma olmas bakmndan
nemlidir. Fallmerayer ayrca imparatorluun tarihi hakkknda en temel eser olan
103 J. Ph. Fallmerayer, Geschichte des Kaisertums von Trapezunt, Munih 1827. (Yeni basks
Amsterdam 1969). Eser, Trk Tarih Kurumu tarafndan 1934 ylnda Ahmet Cevat Erene
tercme ettirilmi, ancak yaymlanmamtr. A. Cevat Eren evirisi, smail Hacfettaholu
tarafndan yayma hazrlanmaktadr. 104 J. Ph. Fallmerayerin Trabzon ve evresi hakknda olduka deerli bilgiler veren
seyehatname tarzndaki bir dier eser iin bak. Jakob Philipp Fallmerayer, Doudan
Fragmanlar, eviren Hseyin Saliholu, stanbul 2002.
55
Michael Panaretosun Kroniini bularak bilim dnyasna tantmasyla da bilinmektedir.
Biz tezimizi hazrlarken Trk Tarih Kurumu tarafndan Ahmet Cevat Erene yaptrlan
fakat yaymlanmayan eserin tercmesini kullandk. Fallmerayerden sonra blgenin
tarihi hakknda aratrma yapan bir ok yerel tarihi ortaya kmtr. Bu yerel tarihiler,
eserlerinde gnmze ulaamam baz kaynaklar kullanmalar asndan nemlidir.
Fakat bu ilk aratrmalar daha ok yerel milliyetilik akmlarnn etkisiyle
yazldklarndan, ok dikkatli bir ekilde kullanlmaldr. Bu almalardan en nemlisi
Trabzon Metropolitlii de yapan ve blgede Pontusuluk hareketlerinin balamasna
nclk eden Hrisantosun eseridir. Ayrca XIX. yzyln sonlarna doru Finlayin105
eseri ile 1926 W. Millerin106 kaleme aldklar Trabzon mparatorluu tarihleri bu saha
zerinde yazlan ve zaman zaman istifade ettiimiz temel eserlerdir.
A. A. Vasilievn 1926 ylnda imparatorluun kurulu srecini ele alan olduka
detayl bir makale yaynlamasyla Trabzon Tarihine ilikin merak tekrar hz
kazanmtr. A. A. Vasilievden sonra Cyrill Toumanoff kurulu srecini tekrar ele
alarak hazrlad makalesinde devletin kurulu srecine farkl bir bak as getirmeye
almtr.107 Gnmzde Trabzon mparatorluu Tarihi konusunda en nemli bilim
105 George Finlay, (1799-1875), The History of Greece, Medieval Greece and the Empire of
Trebizond A.D. 1204-1461, vol. IV, Oxford 1877. 106 William Miller, Trebizond The Last Greek Empire of The Byzantine Area 1204-1461,
Historical Introduction, Select Bibliography by Anastasius C. Bandy, New Enlarged Edition,
London 1926; Trke tercmesi: William Miller, Son Trabzon mparatorluu (1204-1461), ev.
Nurettin Sleymangil, stanbul 2007. 107 Cyrill Toumanoff, On The Relationship between the Founder of the Empire of Trebizond
and the Georgian Queen Thamar, Speculum, Volume 15, Issue 3 (Jul., 1940), pp. 299-312.
56
adamlarndan biri ngilterede Prof. Antony A. M. Bryerdir. 1967 ylnda Oxford
niversitesinde Trabzon Rum mparatorluunun toplum yaps ve kurumlar hakknda
yapt doktora108 teziyle balad almalarn srdrmektedir. Bu konu zerinde bir
ok makalesi109 ve David Winfield ile beraber hazrlad bir kitab bulunmaktadr.110
Trabzon mparatorluu ile Trkler arasndaki ilikiler J. Ph. Fallmerayerden111
gnmze kadar bir ok tarihi tarafndan allm olmasna ramen bu almalar
daha ok ya Bizans tarihi yada Seluklu, Beylikler tarihi ierisinde yer almtr. Uzun
sre bu mesele mstakil bir alma konusu olarak ele alnmamtr. Bu konuda
hazrlanan ilk bilimsel alma Elizabeth A. Zachariadounun,112 1978 ylnda
Birmingham niveristesinde dzenlenen Karadeniz Sempozyumunda sunduu
bildiridir. Elizabeth A. Zachariadou bildirisinde daha ok Trabzon mparatorluu ile
Trk Beyleri arasnda yaplan evlilik ittifaklarna deinmitir. Daha sonra 1980 ylnda
108 Anthoy A. M. Bryer, The Society and Institutions of the Empire of Trebizond, (Unpublished
Doctoral Thesis), 2 Vols, Oxford 1967. 109 Anthony A. M. Bryerin btn eserleri, bibiliyografya ksmnda verilmitir. 110 Anthony A. M. Bryer-David Winfield, The Byzantine Monuments and Topography of the
Pontos, With Maps and Plans by Richard Anderson and Drawings by June Winfield, Volume I-
II, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington D.C. 1985. 111 J. Ph. Fallmerayer, Geschichte des Kaisertums von Trapezunt, Munih 1827. (Yeni basks
Amsterdam 1969). 112 Bu bildiri daha sonra Archeion Pontou dergisinde yaynlanmtr. Bak. Elizabeth A.
Zachariadou, Trebizond and Turks (1352-1402), Arkeion Pontou, Black Sea, Birmingham,
18-20 Mart 1978, Atina 1979, pp. 333-358. (Bu makale tarafmzdan dilimize kazandrlm
olup, Belletende yayn aamasndadr.)
57
A. A. M. Bryerin113 hazrlad ok nemli makale bu konunun nemini ortaya
koymutur. Bryer makalesinde, Anadolunun Trkleme ve slamlama srecinden
farkl olarak Karadeniz Blgesinde istisnai bir durum yaandna vurgu yapmtr. A.
Bryer, XI. yzyldan XIV. yzyln balarna kadar yaanan Trkleme ve slamlama
srecinin, Dou Karadeniz blgesinde yaanmadn ve Trabzon mparatorluunun
blgenin Trkleme ve slamlama srecine dayanmay baardn iddia etmektedir.
Tezimizde bunun tam olarak doru olmadn ve Trkiye Seluklularnn siyas olarak
Anadolunun birliini salamalarndan itibaren Dou Karadeniz kylarna kadar
ulatklarn gstermeye altk. 1988 ylnda M. Kuranskisin XIII. yzylda Trabzon
mparatorluu ile Seluklu ilikileri zerine yazd makalesinde, dnemin siyasi
olaylar genel hatlaryla anlatlmtr.114 Ayrca son dnemlerde Aleksis Savvides, Iann
Booth ve Dimitri Korobenikov gibi tarihiler bu konu zerinde nemli makaleler
kaleme almtr. zellikle D. Korobenikovun XIII. yzyl Bizans-Trk likileri
zerine hazrlad kapsaml doktora tezi, nemli bir alma olarak dikkat
ekmektedir.115 Korobenikov tezinde Bizans mparatorluunun Seluklular ve
Moollar ile olan politik ilikilerini dnemin btn kaynaklarn kullanarak ortaya
koymaya almtr.
113 Antony A. M. Bryer, Greeks and Trkmens: The Pontic Exception, Dumbarton Oaks
Papers, XXIX, (Washington 1975), s. 113-151. 114 M. Kursanskis, LEmpire de Trebizonde et les Turcs au XIIIe sicle, Revue des tudes
byzantines, 46 (1988), p. 109-124. 115 Dimitri A. Korobeinikov, Byzantium and Turks in the Thirteenth Century, Unpublished Ph.D
Thesis, Oxford University 2003.
58
Yakn zamanlarda lkemizde brahim Telliolu116 blge zerinde yapt
almalarda zellikle Dou Karadeniz blgesindeki Trk varlna vurgu yapar
Recommended