TRKYE CUMHURYET ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH (ORTAA TARH)

ANABLM DALI

Trabzon Rum mparatorluu ve Trkler 1204-1404

Doktora Tezi

MURAT KE

Ankara 2009

2

TRKYE CUMHURYET ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH (ORTAA TARH)

ANABLM DALI

Trabzon Rum mparatorluu ve Trkler 1204-1404

Doktora Tezi

MURAT KE

Danman: Prof. Dr MELEK DELLBAI

Ankara 2009

3

TRKYE CUMHURYET ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH (ORTAA TARH)

ANABLM DALI

Trabzon Rum mparatorluu ve Trkler 1204-1404

Doktora Tezi

Ad ve Soyad mzas

Prof. Dr. Melek Delilba (Tez Danman) ........................................

Prof. Dr. Yavuz Ercan ........................................

Prof. Dr. lhan Erdem ....

Do. Dr. Gme Karamuk ........................................

Yrd. Do. Dr. Hatice Oru

Tez Snav Tarihi: 20.05.2009

4

TRKYE CUMHURYET ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu belge ile, bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm ve kaynan gsterdiimi ayrca beyan ederim. (20/05/2009)

Tezi Hazrlayan rencinin Murat Kei

5

KISALTMALAR

age. : Ad geen eser.

agm. : Ad geen makale.

AP : Archeion Pontou

ADTCFD : Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi.

Bkz. : baknz.

BSOAS : Bulletin of the School of Oriental and African Studies.

C : cilt.

ev. : eviren.

DATDT : Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi

DA : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi

EI2 : The Encyclopaedia of Islam, Second Edition.

h. : Hicr.

A : slm Ansiklopedisi.

m. : Mild.

mad. : Maddesi.

RB : Revue des tudes Byzantines

SAD : Seluklu Aratrmalar Dergisi.

TD : Tarih Dergisi.

TED : Tarih Enstits Dergisi.

TD : Tarih ncelemeleri Dergisi.

6

TM : Trkiyat Mecmuas.

TSD : Tarih Semineri Dergisi.

TTK : Trk Tarih Kurumu.

7

NDEKLER

NSZ ...11

KAYNAKLAR VE ARATIRMALAR

I) KAYNAKLAR

A) GREKE KAYNAKLAR..15

1. Michael Panaretos ...15

2. Niketas Choniates ...20

3. Georgios Akropolites ......24

4. Thedoros Skoutariotes ....28

5. Nicholas Mesarites .29

6. Georgios Pachymeres .....30

7. Nikephoros Gregoras ..36

8. Vazelon Aktalar .39

9. Trabzonlu St. Eugeniosun Hagiografisi ...41

B) FARSA KAYNAKLAR

1. bn Bibi ..41

2. Aziz b. Erdeir Esterebad 42

3. Tihran ..43

C) ERMENCE KAYNAKLAR

1.Gorigos Senyr Hetum .44

8

2. Bakumandan Simbat ...44

3. Genceli Kirakos .45

4. A. Sanjian, Colophons of Armenian Manuscripts (1301-1480). A Source for Middle

Eastern History, Cambridge 1969 .45

D) ARAPA KAYNAKLAR

1. bnl-Esir ...46

2. Nesev .46

E) SEYAHATNAMELER

1. Guillaume de Rubruck ....47

2. Jean de Joinville ...48

3. Rabban Sauma .....48

4. Marco Polo ...48

5. bn Battuta ....48

6. el-meri ...50

7. Johann Schiltberger ..50

8. Ruy Gonzles de Clavijo .....51

9. Pero Tafur 51

F) DEDE KORKUT HKYELER ..51

G) TARH TAKVMLER .........52

II. ARATIRMALAR ....54

9

GR: 1204 NCES TRABZON KENTNN TARHNE KISA BR BAKI ....61

I. BLM: XIII. YZYILDA TRABZON RUM MPARATORLUU ve

SELUKLULAR

I. TRABZON RUM MPARATORLUUNUN KURULUU ...75

II. TRABZON RUM MPARATORLUU ve SELUKLU DEVLET ..86

A. 1204-1214 ..87

B. 1215-1230 ....113

C. 1230-1300 149

2. BLM: XIV. YZYILDA TRABZON RUM MPARATORLUU ve TRKLER

(1301-1404) ..182

I. SVAS LE TRABZON RUM MPARATORLUU ARASINDAK

LKLER....192

II. KARAHSAR EMRL VE TRABZON RUM MPARATORLUU....197

III. ERZNCAN EMRL, BAYBURT VE TRABZON RUM

MPARATORLUU.....205

IV. CANK BEYL VE TRABZON RUM MPARATORLUU...220

V. HACIEMROULLARI BEYL VE TRABZON RUM MPARATORLUU

...225

VI. AKKOYUNLU DEVLET VE TRABZON RUM MPARATORLUU..232

SONU .238

BBLYOGRAFYA ..240

ZET ....289

ABSTRACT..290

10

HARTALAR ...291

11

NSZ

Trabzon kentinin tarihi gerek lkemizde ve gerekse dnyada aratrmaclarn

byk dikkatini ekmektedir. Trabzon gibi eski ve zengin bir gemie sahip kentin

tarihi ierisinde, XIII. asrn balarnda ortaya kan Trabzon mparatorluu (ya da baka

bir deyile Byk Komnenos Hanedan) hakknda XIX. yzyln ilk yarsnda olduka

detayl ve bilimsel almalar yaplmaya balanmtr. lkemizde ise, nyarglar

sebebiyle yanl anlalan ve biraz da bunun etkisiyle ihmal edilmi olan Dou

Karadeniz Tarihi aratrmalarnn ancak yeni yeni zenginletii grlmektedir.

Yurtiindeki modern aratrmalar daha ok Pontus Sorunu ekseninde yaplmaktadr.

Bununla beraber Yunanistanda 1910lu yllarn banda Trabzonun tm tarihi zerine

yayn yapan Archeion Pontou (Pontus Arivi) ad altnda ilmi bir dergi kmaya

balamken, lkemizde ancak 2002 yl gibi olduka ge bir tarihte bilimsel bir tarih

dergisinin (Karadeniz Aratrmalar Dergisi) yayn hayatna baladn grmekteyiz.

2006 ylnda ise ikinci bir dergi olarak Uluslararas Karadeniz ncelemeleri Dergisi

kmaya balamtr. Ayrca Trkiyede yaynlar ynnden grlen bu fakirlik bilim

adamlar noktasnda da gze arpmaktadr.

Tezimizin konusunu oluturan XIII.-XIV. yzyl Trabzon mparatorluu ile

Trk ilikileri ile ilgili aratrmalar ve makaleler eklinde yaplmsa da konuyu tm

ynleriyle inceleyen monografik bir alma bulunmamaktadr.

Tez; kaynaklar ve aratrmalar ve giri dnda 2 blmden olumaktadr.

Kaynaklar ve Aratrmalar ksm olduka detayl bir ekilde hazrlanm, Trabzon Tarihi

12

hakknda bilgi veren dnemin tm kaynaklar (Greke, Farsa, Ermenice, Trke

kronikler ve seyahatnameler) ortaya koyulmutur. Kaynaklar ksmnda zellikle

Trabzon mparatorluu hakknda dorudan bilgi veren tek kaynamz Michael

Panaretosun biyografisi ve eseri ok detayl bir ekilde verilmitir. Aratrmalar

ksmnda ise, 1827 ylnda Jacob Ph. Fallmerayer ile balayan ve gnmze kadar

devam eden Trabzon mparatorluu Tarihi aratrmalarnn ksa bir zeti verilmitir.

Konu ile ilgili yaplm tm almalarn olduka uzun bir listesi tezimizin bibliyografya

ksmnda verilmitir.

Giri ksmnda kuruluundan 1204e kadar, Trabzon ve evresinin tarihi ana

hatlaryla ortaya konulmutur.

I. Blmn ilk ksmnda ise, Trabzon mparatorluunun kurulu sreci ve bu

srece etki eden faktrler btn ynleriyle anlatlmtr. Burada Trabzon

mparatorluunun ilk yllarndaki siyas faaliyetleri Seluklu Tarihi asndan ne

karlm ve zellikle Seluklularn 1 Kasm 1214 tarihinde gerekletirdikleri Sinop

fethinin Trabzon asndan nemine vurgu yaplmtr. Bu tarihten sonra Byk

Komnenoslarn Bizansn varisi olma iddiasndan nasl vazgemek zorunda kaldklar

ve Trabzon mparatorluunu evreleyen Trklerin buna zorlad ortaya konmutur. I.

Blmn ikinci ksmnda ise Mool stils ile balayan dnemde Trabzon

mparatorluunun d politiklar incelenmitir.

Tezimizin ikinci blmnde; Anadoluda Seluklu ve lhanl hkimiyetinin

kmesi ile beraber Anadolunun bat uclarnda olduu gibi kuzeydousunda ortaya

kan Trkmen Beyliklerinin, Trabzon mparatorluunu keye sktrarak, onu

13

Trkmenlerle ittifaka zorlamasnn btn aamalar gsterildikten sonra, blgedeki

Trkmen liderlerinin Trabzon mparatorlar ile ilikileri deerlendirilmitir. Btn bu

ilikiler blgede yaanan siyasi gelimeler ve ortaya kan yeni durum ekseninde ele

alnmtr. Sonu olarak Trabzon Rum mparatorluu ve Trkler 1204-1404 adn

tayan tezimizde iki yzyl boyunca Dou Karadeniz blgesinde yaanan siyasi

gelimeler Trabzon kenti erevesinde btn detaylar ile ortaya konulmaya

allmtr.

ncelikle tez konumuzun tespitinden tamamlanmasna kadar geen her

aamasnda ve yetimemizde byk emek sarfeden sayn hocam Prof. Dr. Melek

Delilbaya teekkr etmeyi bir bor bilirim. Ayrca bu almann ortaya kmasnda

yardmlarn grdm dier kiileri de burada anmak bir vefa borcudur. Tezimizin 14

aylk sresini ngilterede Birmingham niversitesinde geirmemiz amacyla bizi

destekleyen (Sosyal Bilimlerde Yurii-Yurd Doktora Destekleme Burs Program)

Trkiye Bilimler Akademisine, Trkiyede ulaamadmz kaynaklarn temininde ve

Trabzon tarihinin problemlerine iaret ederek evinde almamza imkan salayan Prof.

Dr. Anthony A. M. Bryer ve misafirperverliinden tr sevgili ei Jane Bryere,

Queens University Belfastta Bizans Yunancas yaz kurslarna iki yl st ste

katlmamz salayan ve bu youn programlarda Bizans kaynaklarn dorudan

kullanmamz iin byk yardmn grdmz Dr. Anthony Hirste, enstit mdr

Prof. Dr. Margaret Mullete, Dr. Dirk Kraussmllere ve Robert Jordana ok teekkr

ederim. Trabzon Tarihi zerine ok kymetli eserler vermi olan ve eitli konularda

bilgilerini bizimle paylaan Dr. Rustam Shukurov ve Prof. Dr. Sergei Karpovu da

14

anmadan geemeyeceim. Seluklular, Moollar ve Akkoyunlularn Trabzon

mparatorluu ile ilikileri konusunda sk sk grlerine bavurduum hocam Prof. Dr.

lhan Erdeme, dostluklar ve yardmlarndan dolay Do. Dr. Altan etine, tezimizi

okuyarak gerekli dzeltmeleri yapan Yrd. Do. Dr. Hatice Orua, Dr. Ferhan

Krldkme Mollaoluna (ayrca Bizans metinlerindeki yardmlarndan dolay), ada

Yunanca evirilerindeki yardmlarndan dolay Dr. brahim Kelaa Ahmete, her zaman

desteklerini grdm Ar. Gr. ahin Kla, Ar. Gr. Ayegl alya, Dr. Mustafa

Uyara, Rusa tercmeler konusundaki yardmlarndan dolay Mehmet Mrselova,

Franszcay renmemiz konusunda byk gayretleri sebebiyle Okutman zkan

Gngre, aradmz kaynaklar bulmamzda her zaman yardmc olan Trk Tarih

Kurumu Ktphanesi alanlarna, almalarmda byk sabr ve destei ile yanmda

olan sevgili eim Glay Keie ok teekkr ederim.

Ankara 2009

15

I) KAYNAKLAR

A. GREKE KAYNAKLAR:

1. Michael Panaretos: Trabzon Rum mparatorluunun siyasi faaliyetleri

hakknda bilgi veren en nemli tarihi kaynak Michael Panaretosun Kronik adl eseridir.

Panaretosun hayat hakknda mevcut bilgiler ok az olup bu bilgiler de tamamen

yazarn eserinde bizzat kendisinin verdii bilgilere dayanmaktadr.

Byk Komnenoslarn tarihini yazan Michael Panaretosun (

) 1320 ylnda Trabzonda doduu tahmin edilmektedir. Panaretos ve eseri

hakknda en detayl almay yapm olan ve Panaretosun 1367 ylnda 17 yanda bir

ocua sahip olduu bilgisinden yola kan Lampsides, yazarn 1330 yl civarnda

doduunu iddia etmitir.1

Trabzon saraynda ok nemli bir greve gelmi olmas onun iyi bir eitim

aldn gstermektedir. 1363 ylndan sonra protosebastos ()2 ve

protonotarios ()3 unvanlarn almtr. Alm olduu unvanlardan

anlaldna gre, soylu bir aileden gelmektedir. Panaretos gen yana ramen, 1340

ylndan itibaren Trabzon imparatorlarnn hizmetine girmitir. mparator III.

1 O. Lampsides, Michael tou Panaretos peri ton Megalon Komnenon, Arkheion Pontou, 22

(1958), s. 10. 2 Genel olarak kabul edilen gre gre ilk olarak I. Aleksios tarafndan meydana getirilen bu

grev, imparatora olduka yakn kimselerin kulland bir unvandr. Bu unvan XII. yzylda

imparatorun yakn akrabalarna ihsan edilmekteydi. Bak. Alexander P. Kazhdan, Protosebastos

(), ODB, Vol. III, Oxford 1991, s. 1747-1748.

16

Aleksiosun (1349-1390) resmi olarak hizmetinde alm ve imparatorun dzenledii

bir ok asker sefere bizzat katlmtr. Trabzon mparatorluunun bamszlnn

korunmas srekli olarak askeri seferlere ve diplomatik ilikilere dayandndan

Michael Panaretos, sk sk bakentten baka yerlere gitmek zorunda kalmtr.4

Trabzon mparatorluunun elilik heyetinin bir yesi olarak 1363 yl Nisan

aynda stanbulu ziyaret eden Panaretos, Bizans mparatorluk ailesi ile temaslarda

bulunmu ve stanbul Patrii ve Galatadaki Cenevizlilerin Balyozu ile de grmtr.

Bu ziyaret srasnda iki imparatorluk ailesi arasnda evlilik ittifak anlamas yaplmtr.

Trabzonda iki ay kaldktan sonra Panaretos, Ak-Koyunlu Kutlu Bey ile grmek zere

yola kmtr. Ancak Eyll balarnda ortaya kan salgn hastalk sebebiyle bu

grmeyi gerekletiremeden Trabzona geri dnmek zorunda kalmtr. 1367 ylnda

Panaretos, mparator ve beraberindeki 2.000 kiinin zerinde piyade ve svarilerden

oluan askeri birlikle beraber Ak-Koyunlu Kutlu Bey ile grm ve drt gn sren

mzakerelerden sonra bakente geri dnmtr.5

3 Kelimenin bandaki Proto, Notarieslerin ba, lideri anlamna gelmektedir. mparatorun

kiisel sekreterliini yapan bu greve ok iyi eitim alm kiiler getirilirdi. Bak. Alexander P.

Kazhdan, Protonotarios (), ODB, Vol. III, s. 1746. 4 Limniyann yeri tam olarak belli olmasna ramen, bu konuda eitli grler ileri

srlmtr. nye ile Samsun arasnda olduu tahmin edilmektedir. Mehmet z, Limniyann

Yeilrmak Deltasnda olabileceini ifade etmitir. Bak. Mehmet z, XV-XVI. Yzyllarda Canik

Sanca, Ankara 1999, s. 22. 5 O. Lampsides, Michael tou Panaretos peri ton Megalon Komnenon, Arkheion Pontou, 22

(1958), s. 15.

17

Panaretos, Trabzon mparatorluunun siyasi tarihi iin tek tarihi kaynaktr.

Kronik, 1204 ile 1390 yllarn kapsamaktadr. Kronik metni Markianos 608 nolu

kodeksinde ve 287A-312A sayfalar arasnda yeralmaktadr.6

Bugne kadar Trabzon mparatorluunun tarihine ilikin bir ok eser

yazlmtr. Fakat neredeyse tamamna yakn u ana kadar mevcut olan tek kaynak

Michael Panaretosun Kroniine dayanmaktadr. Panaretosun eseri olmasayd Byk

Komnenoslarn tarihi ile ilgili pek ok eyi bilmek mmkn olmayacakt.7

1340-90 yllar arasndaki olaylarn bizzat grg tan olan Michael Panaretos,

bu dnem hakknda daha nce bahsettii olaylara nazaran daha detayl bilgi

vermektedir. Trabzon mparatorluunda meydana gelen evlilikler, hanedan yelerinin

lmleri ve askeri seferler gibi devletin resmi olaylar eserin ana konularn

oluturmaktadr. Eser adeta bir hanedanlk tarihidir. Yazar olaylara analitik bir

zmlemeyle yaklar. Kronolojiye ve hanedan yelerinin unvanlarna byk nem

verir. Panaretos zaman zaman olaylar ve kiilerle ilgili ahsi grlerini de ifade

etmektedir. Byk Komnenoslarn bakenti olan ve Panaretosun da bahtiyar kent

olarak niteledii Trabzon ile ilgili Kronikte geen ve onun bu kente kar sevgisinin de

6 Lampsides, imla hatalarnn okluu nedeniyle, bu metnin mellif yazmas olmadn aksine

u ana kadar kimlii konusunda bilgi bulunmayan birisi tarafndan istinsah edildii sonucuna

varmtr. O. Lampsides, Michael tou Panaretos peri ton Megalon Komnenon, Arkheion

Pontou, 22 (1958), s. 10. 7 1958 ylnda eseri yaymlayan Lampsides, Yeni kaynak yada kaynaklar bulunduu takdirde

1204-1261 yllar arasndaki Trabzon Rum mparatorluunun tarihinin incelenmesi bir lde

tamamlanm olacaktr demesine ramen gnmze kadar bu tr bir eser ortaya kmamtr.

18

bir lde ifadesi olan blmler bulunmaktadr. Metinde geen bu pasajlar deiik

nedenlerden dolay ortaya kan ve byk zararlara yolaan yangnlarla ilgilidir. Ayn

duyguyu i sava nedeniyle manastr ile birlikte pek ok gzel eyin yaklp yok

edilmesinin anlatld yerde de grmek mmkndr. Kronikte yazarn olduka az

szck ile Trabzon imparatorlarnn seferlerini ve izledikleri gzergh anlatmay

baard grlmektedir. ok az sayda corafi anlatmla blgeyi tasvir etmesinden

yazarn blgeyi ok iyi tand anlalmaktadr8

Eserin dili yaln ve sadedir, konuma diline yakndr. Yazar anlatm srasnda

bazen bizzat dahil olduu olaylar belirtir. Panaretosun verdii bilgilerin gvenirliini

dorulamak olduka gtr. XV. yzylda ad bilinmeyen bir yazar tarafndan yaplan

ilavelerle kaynak 1390dan 1426 ylna kadar getirilmitir. III. Aleksiosun 1390daki

lm haberinin kayda geirilmesinden sonra eser kronolojik olarak dzensizdir.

Gerekten de bu lm olaynn verilmesinden sonra kronikte 1412 ylna ait bir

hadiseden szedilmektedir ve bunun hemen akabinde 1395, 1396 ve 1426 yllarna ait

haberler yeralmaktadr. Dolaysyla III. Aleksiosun lm hadisesinin kaydndan sonra

kronolojik bir dzensizlik ok belirgindir. Yani eserin 53. blmden sonras kronolojik

olarak olduka dzensizdir. Fakat bahsedilen bu dnem daha ncesiyle kyaslandnda

O. Lampsides, Michael tou Panaretos peri ton Megalon Komnenon, Arkheion Pontou, 22

(1958), s. 10-11. 8 O. Lampsides, Michael tou Panaretos peri ton Megalon Komnenon, Arkheion Pontou, 22

(1958), s. 20-25.

19

olduka zet bir ekilde anlatlmtr.9 Bu da bize 1390a kadar Kronikin bizzat

Panaretos tarafndan kaleme alndn gstermektedir.

Lampsides, Panaretosun bir tarihi olarak nitelendirilip nitelendirilmeyecei

konusunda kesin bir yargya varamamtr. Kronikin metni incelendiinde yazarn

mmkn olduu kadar olaylar ve kiileri nitelemeye ve onlar belirleyip tasvir etmeye

alt grlmektedir. ok ksa cmleler ile baz sfatlar yardmyla olaylar anlatmaya

almtr. Lampsides, Panaretosun olaylarn ve kiilerin anlatmnda yazarn u

detayl bilgileri verdiinin altn izmitir:

1. Metinde geen kiilerin kkeni, kimlii ve akrabalk ilikilerinin anlatmnda

2. Kiilerin hapsedilme yeri

3. nfaz edilenlerin ldrlme ekli ile ilgili tasvirlerde

4. Gemilerin says, tr ve milleti

5. Olaylarn getii zaman dilimleri ile ilgili

6. Askeri seferlerin yapl ve izlenen gzergah (bakent iinde isyanclarn

gerekletirdii hareketler, imparatorun gerekletirdii seyahatler, sava harekatlarnn

anlatmnda.)10

Trabzon mparatorlar Byk Komnenoslarn Her Birinin Nasl, Ne Zaman ve

Ne Kadar Ynettikleri Hakknda ( ,

, (1204-1426) baln tayan eser,

9Alice-Mary Talbot, Panaretos, Michael, Ed. Alexander P. Kazhdan, ODB, vol. III, s. 1569-

1570; Gyula Moravcsik, Byzantinoturcica, vol. I, s. 436-437. 10 O. Lampsides, Michael tou Panaretos peri ton Megalon Komnenon, Arkheion Pontou, 22

(1958), s. 25-27.

20

1204 ylnda IV. Hal Seferi sonucunda Latinlerin stanbulu igal etmesi zerine

Aleksios ve David Komnenos kardelerin, halalar Grc Kraliesi Tamarann da

yardmyla Trabzona yerlemesiyle balayan ynetimleri hakkndadr. Kroniin bal

eserin yazl amacn ortaya koymaktadr. mparatorlarn ne zaman doduklar, ne

zaman ldkleri, tahta ne zaman ktklar, ne zaman evlendikleri ve imparatorluk

olaylar ile ilgili daha bir ok olay eserin temel konulardr. Balktan da anlalaca

zere yazar tarihi bir eser yazmaktan ziyade sadece nemli olaylar hatrlamak amacyla

eserini kaleme almtr. Bu nedenle eserde, talyan Kent Devletleri ile yaplan

anlamalardan haberdar olmas gerekiyordu. Halbuki bizzat ierisinde yeralmasndan

dolay yazarmz muhtemelen bu anlamalar biliyordu. Panaretos, eserini yazarken

kendisinden nce yazlan ya da bir ekilde bilgi sahibi olduu olaylar hakknda da bilgi

vermektedir. Faydaland eserlerin verdii bilgilerden emin olmad durumlarda

Panaretos bunu ifade etmekte ve okuyucunun dikkatini ekmektedir. Panaretosun

eserini tam olarak ne bir tarih eseri ne de kronolojik bir eser olarak nitelemek olduka

zordur.

2. Niketas Choniates: Adndan da anlald gibi Khonaide11 dodu. Doum

tarihi tam olarak bilinmemekle beraber XII. yzyln ortalarnda doduu tahmin

edilmektedir.12 Yaam hakkndaki bilgileri Atina bapiskoposu kardei Michael

Khoniatese borluyuz. Buradan, Niketasn daha ocukken abisinin gzetiminde eitim

11 Bugnk Denizli yaknlarndaki antik Colossai-Honas ehri. 12 Karayannopuolos, Pegai tis Byzantines Historias ( -Bizans

Tarihinin Kaynaklar), Selanik 1987, s. 355-357.

21

grd stanbula geldiini reniyoruz.13 stanbulda srdrd eitimden sonra,

devlet hizmetinde grev almaya balamtr. Niketasn memuriyeti, I. Andronikosun

hkmdarl dneminde emekliye ayrlarak stanbula dnmesiyle sona ermitir.

Ancak II. Isaakios tahta knca grevine geri dnp, logothetes ton sekreton grevine

getirildi.14 stanbulun 1204te Franklar tarafndan igalinden sonra Theodoros

Laskarisin znik (Nicea)teki sarayna15 snd. Yazarlk faaliyetlerinde bulundu. 1208

ylnda imparator Theodoros Laskaris iin Taht Szn (Thronrede) kaleme almtr.16

Tarih eserinden baka dini metinler, retorik eserleri ve iirler de yazd.17 Niketas, 1213

ylnda lmtr.18

Historia gnmze ulaan el yazmalarnda Kroniki Diigisis ( )

olarak adlandrlmtr. Eser, 1118 ve 1206 yllar arasndaki olaylar anlatmaktadr ve

her bir hkmdarn ynetim zamanna uygun ekilde yaplandrlmtr.19 Eser, bu

13 Gyula Moravcsik, Byzantinoturcica, Vol. I, s. 444-445. 14 IX. ve X. yzyllarda yksek bir resmi makam olup, bata mali iler olmak zere devlet

ilerinin bir ok blmn idare etmekteydi. Bizans mparatoru I. Aleksios Komnenos,

logothetes ton sekreton adyla sivil idareyi bir memuriyet altnda toplad. Ancak XI. yzyldan

itibaren logothetes teriminin baka ileri yapanlar iin de kullanld grlr. Aleksander P.

Kazhdan, ODB, vol. 1, s. 428. 15 znik Saray zellikle Ioannes Vatatzes ve II. Theodoros Laskarisin hkmdarlklar

srasnda, Nikephoros Blemmydes (yaklak 1197-1272) ve Georgios Akropolitesin (1217-

1282) nclnde dnemin entellktel yaamnn merkezi haline gelmitir. Bkz. Kurt Vogel,

Bizans Bilimi, Kutadgubilig, ev. Melek Dosay Gkdoan, Say: 4, Ekim 2003, s. 108. 16 Moravcsik, Byzantinoturcica, vol. I, p. 445. 17 Karayannopoulos, Pegai tes Byzantines Historias, s. 356. 18 Moravcsik, Byzantinoturcica, vol. I, p. 445. 19 Gyula Moravcsik, Byzantinoturcica, vol I, p. 445.

22

blmler dnda, bunlara ilave olarak, stanbulun Latinler tarafndan igali ve kentin

heykelleri hakkndaki raporla birlikte 21 kitaptan olumaktadr.

Eserin giriinde zet olarak dnemin olaylar anlatlr. Khoniatesin, 1204-1206

yllar arasndaki olaylar anlatm biiminden, 1204 ylndan sonraki olaylar ieren

blmleri sonradan ekleyerek eseri genilettii anlalmaktadr.20 Son blmnden

anlalaca zere eser tamamlanmamtr.

Choniates, tarihine mparator Aleksiosun lmyle balar. Ioannes

Komnenosun hkmdarln olaylarn grg tan olmad iin ksa bir ekilde

zetlemitir. Bu blmde sadece anlatlanlar aktarm ve imparatorun yannda seferlere

katlm olan insanlarn anlattklarn tekrar etmitir. Bu durumda Khoniates, Ioannes

Komnenos zaman ile ilgili olarak sadece szl kaynaklara dayanmtr. Khoniatesin

kilise belgeleri gibi yazl kaynaklar da kulland grlmektedir. Bu konu hakknda

nceki aratrmaclarn, Niketas Khoniatesin ada Kinnamosun eserini bilip

bilmedii ve kullanp kullanmad konusundaki dnceleri farkldr. Yaplan son

aratrmalar, her iki yazarn eserinde de tesadf olmayacak kadar benzerlikler olduunu

ortaya karmtr. Bu nedenle In Demirkent, Niketas Khoniatesin Kinnamosun

eserini kaynak olarak kullandn belirtmektedir.21 Kinnamosun, ayrntl olarak ele

ald konularn baz ksmlarn, kendi gzlemleri dnda baka kaynaklar da

kullanarak ayrntl ekilde ele ald bilinmektedir. Ancak yazl kaynaklar kullanm

olsa bile, verdii bilgilerin byk bir ksm, zellikle Manuelin ve halefinin

20 Karayannopoulos, Pegai tes Byzantines Historias, s. 356. 21 Niketas Khoniatesin Historias (1195-1206), stanbulun Hallar Tarafndan Zapt ve

Yamalanmas, eviren ve Yayna Hazrlayan: In Demirkent, stanbul 2004, s. XXXI.

23

hkmdarlnn ikinci yarsn ilgilendiren blm, ahsi tecrbeleri ve szl

anlatmlarla yaratld konusunda ikileme dlmemelidir. Sonuta dnemin olaylar

ile ilgili bilgileri elde edebilecei bir evrede yaamtr.22

Choniatesin Historias; yazarn ahsi fikirleri zaman zaman nyarglar

nedeniyle renk deitiren bir yapya sahip olmasna ramen, 1118-1206 yllar iin en

nemli kaynaktr. Eser, Bizans nesrinin ba yaptlarndan biridir.23 Objektiflii

konusunda phe duyulmamaktadr. Ancak eletirel mant yetersizdir. Ksmen fazla

almasna ve geniletme abasna dayandrlmas gereken elikilere dmektedir.

Olaylarn tasvirinde zaman srasna uymaktadr, ancak tarih verileri belirsizdir. Kilisesel

ve teolojik bak alar eserinde zellikle gldr ve yksek kilise evresinin grleri

cmlelerine yansmaktadr. Eserin deeri, mparator I. Manuelin dnemine,

Kinnamosun eserinden olduka farkl bir adan k tutmasnda ve 11761206

arasndaki tarihi balantl bir resimle vermesinde yatmaktadr. Dier bir eliki de, her

ne kadar Niketas nsznde sade ve ak bir ifade ekliyle yazdn iddia etse de

eserde, ssl ve gereksiz anlatmlara yer vermitir.24

Historiada Trabzon mparatorluunun ilk imparatoru Alexios ve kardei

Davidin hakim olduu blgeler belirtilmitir. Ayrca znik mparatorluu ile Trabzon

arasnda yaanan mcadele ve Latinlerin Trabzon Prensi Davide yardm, bu yardm

22 Gyula Moravcsik, Byzantinoturcica, Vol. I, s. 446. 23 Niketas Khoniatesin Historias (1195-1206), stanbulun Hallar Tarafndan Zapt ve

Yamalanmas, eviren ve Yayna Hazrlayan: In Demirkent, stanbul 2004, s. XXV-XXXIII;

A. Kazhdan, ODB, vol. I, s. 428. 24 Moravcsik, Byzantinoturcica, s. 446

24

karlnda Davidin Konstantinopolisteki Latin mttefiklerine yardmlar karlnda

eitli hediyeler gndermesi, Seluklu Sultan Gyaseddin Keyhsrevin Antalyay

Fethi (1207) hakknda bilgiler bulunmaktadr.25 Trabzon mparatorluunun kurulu

srecinde znik mparatoru Theodoros Laskaris ile David Komnenos arasnda yaanan

mcadeleler, siyasi hakimiyet kurma ve Bizansn varisi olma dneminde Latinlerin ve

Seluklularn mdahaleleri Khoniatesin eserine yansmtr. ok ayrntl olmamasna

ramen dnemin ahidi olmas bakmndan Niketasn eseri nemlidir.

3. Georgios Akropolites: Akropolites eserinde 1217 ylnda stanbulda

doduunu belirtir.26 znikli soylu bir aileden gelen Akropolites, Palaiologos

mparatorluk slalesiyle akrabadr. Aristokrat bir aileye mensup olan Akropolites,

mparator III. Ioannes Vatatzesi soylu akraba ( ) olarak niteler.27

Akropolites ailesi X. yzyln sonlarndan itibaren devletin mali ilerine bakan bir aile

olarak ortaya kmaktadr. Akropolites soyad, devlet ilerinde nemli grevler stlenen

bu ailenin stanbulun akropolinde oturmasndan kaynaklanmaktadr. Latin igali

altndaki dnemde Georgios Akropolitesin babasna mali ilere bakma grevi teklif

edilmitir. 1233 ylnda Akropolites 16 yana gelince ailesi onu stanbuldan znike

25 Niketas Khoniatesin Historias (1195-1206) stanbulun Hallar Tarafndan Zapt ve

Yamalanmas, ev. In Demirkent, stanbul 2004, s. 226-229. 26 Georgios Akropolites, Historia, yay. A. Heisenberg, Georgii Acropolitae Opera, 2 Cilt,

Leipzig 1903, s. 46; Almanca evirisi: Die Chronik Georgios Akropolites, von Wilhelm Blum,

Bibliothek der Griechischen Literatur: Bd. 28, Stuttgart A. Hiersemann 1989; ngilizce evirisi:

Ruth Macrides, A Translation and Historical Commentary of George Akropolites History,

Oxford Universty Press 2007, p. 6.

25

gnderir.28 znike vardktan bir yl sonra (1234) Akropolites, znikte nemli bir

pozisyona getirilir. O, nce mehur Theodoros Hexapterygosun29 daha sonra da 1237

ylnda Nikephoros Blemmydesin30 okulunda eitim ald. 1239 ile 1246 yllar arasnda

megas logariastis ( -byk hazineci) grevinde bulundu.31

Akropolites, 1246 ylnda logotetis tou geniku ( -devlet

topraklarnn sekreteri), II. Theodoros Laskarisin (1254-1258) hakimiyetinin

balangcnda logotetis tou dromu ( -Posta Hizmetleri Sekreteri)

grevine getirilir. Bu son memuriyetinde Akropolites, yabanc elileri karlamakla ve

yaplan anlamalar onaylamakla grevliydi. mparator VIII. Michael Palailogosun

(1259-1282) hakimiyetinin balangcnda Akropolites, Bizans Saraynda ok nemli bir

grev olan megas logotetis ( -babakan) memuriyetine getirildi. 1260l

yllarn banda stanbulda mehur okulunu kurduktan sonra dahi, Akropolites

memuriyet grevini 1282 ylndaki lmne kadar devam ettirmitir.32

27 Akropolites, Historia, vol. I, s. 49, II, s. 18-19; Ruth Macrides, A Translation and Historical

Commentary of George Akropolites History, p. 19-28. 28 Ruth J. Macrides, Akropolites, George, ODB, Vol. I, p. 48-49. 29 Akropolites, Historia, vol. I, s. 49; Ruth Macrides, A Translation and Historical Commentary

of George Akropolites History, s. 9, 28, 192-194. 30 Akropolites, Historia, vol. I, s. 50; Blemmydes, eserinde Akropolitesin de okulunda eitim

grdn yazmaktadr. Bak. Nikephoros Blemmydes, A Partial Account Introduction,

Translation and Notes, By Joseph A. Munitiz, Leuven 1988, p. 21. 31 Ruth Macrides, A Translation and Historical Commentary of George Akropolites History, s.

19-28. 32 Ruth J. Macrides, Akropolites, George, ODB, Vol. I, p. 49.

26

mparator VIII. Michaelin 1261 ylnda stanbulu tekrar ele geirmesinden

sonra Akropolites nemli bir diplomat olmutur. 1274 ylnda Lyon Konsiline, 1281-

1282 ylnda Trabzon mparatorluuna ve 1282 ylnda Bulgarlara gnderilen Bizans

elilik heyetlerinde yer almtr.

Akropolitesin eseri 1203-1261 yllarn kapsamaktadr. Eser, znik Bizans

Devleti hakknda olduka detayl bilgiler vermektedir. Akropolitesin eseri zellikle

znik-Seluklu ilikileri bakmndan son derece nemlidir. Eer Akropolitesin eseri

olmasayd, XIII. yzyln ilk yarsnda, znik mparatorluu-Seluklu Devleti ve

Trabzon mparatorluu arasnda yaanan ilikiler hakkndaki bilgilerimiz olduka snrl

kalrd. Ruth Macridesin deyimiyle Akropolitesin XIII. yzyl, bizim XIII.

yzylmz oluturmaktadr.33 1233 yl Akropolitesin eseri iin bir dnm noktas

nitelii tar. Bu tarihten sonra Akropolites eserini daha ok kendi hayat ekseni

etrafnda yaanan olaylara dayandrr. Taht haksz bir ekilde ele geiren mparator

VIII. Michael Palaiologosu aklamaya alm olmasna ramen,34 olaylarn grg

ahidi olarak eseri olduka gvenilirdir. Bizzat yerald olaylar olduka detayl bir

ekilde anlatma abas, Akropolitesin eserini baz ynlenlerden eksik brakmasna

neden olmutur. Bu yzden eserin verdii gvenilir bilgileri tespit etmek iin metni ok

iyi analiz etmek gerekmektedir. Akropolites, antik kelimeleri kullanmay tercih

etmesine ramen, eserin dili ok adal deildir. Devlet hizmetinde yeralan grevliler

33 Ruth Macrides, A Translation and Historical Commentary of George Akropolites History, s.

IX. 34 Donald Nicol, Bizansn Son Yzyllar (1261-1453), eviri: Bilge Umar, stanbul 1999, s. 47.

27

iin kullanlan terimleri (35 amir-i ahur; 36

peklarpakis/Belerbeyi; 37 sultan) ok ak bir ekilde belirtir. Hatta bazen ok

ilgin bir ekilde, okuyucuya kolaylk olmas iin bu terimlerin anlamn da aklar.38

Bazen de bu gibi terimleri eanlamllaryla beraber kullanr.39 Fakat Akropolitesin

evirisi her zaman kesin deildir. Seluklu Sultanln kavray Niketas Choniatesten

daha nettir.

Aslnda Akropolitesin eseri tam olarak bir kronik deildir. Eserde, olaylar

kronolojik bir srayla anlatlmaz. Bu bakmdan Akropolitesin eseri kronolojik adan

tam anlamyla gvenilir deildir. rnein Akropolites, Kdz. Erelinin (Pontos

Herakleia) znik mparatoru Laskaris tarafndan ele geirilme tarihi olarak 1211 yln

35 Akropolites, Historia, s. 138; Ruth Macrides, A Translation and Historical Commentary of

George Akropolites History, p. 315, 318. 36 Akropolites, Historia, s. 138; Ruth Macrides, A Translation and Historical Commentary of

George Akropolites History, s. 94, 316, 318 37 Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica, vol. II, s. 286-287; Ruth Macrides, A Translation and

Historical Commentary of George Akropolites History, s. 92-94. 38 Akropolites, Historia, s. 138: ,

(Pers soylularndan bir kii amir-i ahur, asil Persliler

arasnda byk bir kii); Akropolites, s. 138:

, (Pers ordusunda to megas

stratopedarches, ki bu kii Persliler tarafndan beylerbeyi olarak adlandrlr...) D. A.

Korobeinikov, Byzantium and Turks in the Thirteenth Century, Unpublished Ph.D Thesis,

Oxford University 2003, p. 20-25. 39 Akropolites, Historia, s. 143: o de persarhis sultan ( -Perslilerin

imparatoru, sultan). Akropolites, persarhis (-Perslilerin imparatoru) terimini bazen

gereksiz bir ekilde sultan () kelimesi ile beraber kullanr. Bak. Ruth Macrides, A

Translation and Historical Commentary of George Akropolites History, s. 19-28.

28

vermesine ramen, Kdz. Erelinin ele geirilmesinin en nemli kayna olan

Mesarites,40 1214 yln vermektedir. Buna ramen Akropolites olaylar anlatrken

corafyay her zaman nemser. Balkan olaylarndan bahsederken sadece burada

meydana gelen olaylar anlatlr. Anadoluda meydana gelen olaylar szkonusu ise

Balkanlardan bahsedilmez.41

Akropolites olaylar ok detayl bir ekilde anlatmaz. Her blmde genelde bir

yldan fazla hatta bazen bir ka yllk olay zetleyerek anlatr. Kendisinin bizzat dahil

olduu olaylar daha detayl bir ekilde anlatr ve bu durumu da belirtir. Eserinin arlk

noktas znik, Epir ve Balkan olaylar olup lkenin dousunda yaanan olaylar daha

zet bir ekilde anlatr. rnein Akropolites 1225-1231 yllar arasnda znik

mparatoru Ioannes Vatatzesin dzenledii seferden bahsetmez.42

4. Theodoros Skoutariotes: Theodoros Skoutariotes, tpk Georgios

Akropolites gibi 1274 ylnda Lyon Konsiline gnderilen Bizans elilik heyetinde

bulunmutur. Daha sonra Kyzikos (Erdek) Metropolitliine atanmtr. Theodoros

40 Clavijo Foss, (with the colloboration of J. Tulchin), Nicaea: a Byzantine capital and its

praises, with the speeches of Theodoros Lascaris In praise of the Great City of Nicaea, and

Thedore Metochites Nicene oration, Brookline 1996, pp. 59-63. 41 Juliana Ruth Macrides, The Thirteenth Century in Byzantine Historical Writing in C.

Dendrinos, J. Harris, E. Harvalia-Crook, J. Herrin, ed. Porphyrogenito: Esssays on History and

Literature of Byzantium and the Latin East in Honour of Julian Chrysostomides, London 2002,

p. 63-76. 42 Ioannes Springer Langdon, Byzantiums Last Imperial Offensive in Asia Minor: The

Documentary Evidence for and the Hagiographical Lore about Ioannes III Dukas Vatatzes

Crusade against the Turks, 1222 or 1225 to 1231, Aristide D. Caratzes New Rochelle, New

York 1992.

29

Skoutariotesin Synopsis adl eserinin temel kayna Akropolitesin eseridir.

Akropolitesin eserini tamamlayan baz bilgilere sahip olmas asndan nemlidir.

Skutariotes, Akropolitesin verdii bilgileri bilinmeyen baz kaynaklar da kullanarak

zenginletirmitir. Bu ilveler, Akropolitesin A. Heisenberg tarafndan yaplan nerinde

yaymlanmtr.43

5. Nicholas Mesarites: Efes Metropoliti olan ve znik Roma Kiliselerini

birletirmek amacyla Konstantinopolise gnderilen Mesarites, Papa elisi Kardinal

Pelagius ile arasndaki tartmalarn, Efese geri dndkten sonra kaleme almtr.44

Trabzonlu David Komnenos ile znik mparatoru Theodoros Laskaris arasnda

1208 ve 1214 yllarnda yaanan mcadeleler asndan Mesaritesin kaytlar nemlidir.

zellikle Trabzon mparatorluu-znik mparatorluu-Trkiye Seluklu Devleti

arasndaki ilikilerin tan olmas Mesaritesin nemini arttrmaktadr. Ayn ekilde

Seluklu Sultan zzeddin Keykavusun 1 Kasm 1214 ylnda Sinopu fethi,

Mesaritesin eserine yansmtr. Trabzon mparatorluunun ilk yllarnda znik ile

giritii mcadelenin izlerine Mesaritesin metinlerinde rastlamak mmkndr. Bu olay

znikte sevinle karlandn belirten Mesarites, znik ve Trabzon arasndaki

mcadeleyi de bildirmektedir.

Heisenberg, Nicholas Mesaritesin eserinden 3 blm Quellen und Studien zur

sptbyzantinischen Geschichte/ (von) August Heisenberg, gesammelte Arbeiten

43 Akropolites, Historia, s. 275-302; G. Moravcsik, Byzantinoturcica, Vol. I, p. 526-528. 44 A. A. Vasiliev, Mesarites as a Source Speculum, Vol. 13, No. 2. (Apr., 1938), p. 181.

30

ausgewahlt von Hans-George Beck ad altnda yaymlamtr.45 Mesaritesin verdii

bilgiler, Trabzon mparatorluu tarihinin ilk dnemleri asndan nemi A. A. Vasiliev

tarafndan hazrlanan bir makalede deerlendirilirmitir.46 C. Foss ise znik zerine

hazrlad bir kitapta Nicholas Mesaritesin eserini ngilizceye evirmitir.47

6. Georgios Pachymeres: Pachymeres hakknda olduka az bilgiye sahibiz.

1242 ylnda znikte (Nicaea) domutur. 1261 ylnda Latinlerden geri alnmasndan

sonra stanbula gelmi ve 1265 ylnda Patriin yannda notariosluk makamna

getirilmitir. 1277 ylnda Aya Sofya Kilisesinde Deacon (diakanos)48 (

) olmutur. Daha sonra ise eitli devlet grevlerinin yannda kilisedeki

vazifesini de srdrmtr.

Georgios Akropolitesin rencilerinden biri olan Georgios Pachymeresin eseri

XIII. yzyl Bizans tarihinin en nemli kaynadr.49 Eserini XIII. yzyln sonlarnda

45 August Heisenberg, Quellen und Studien zur sptbyzantinischen Geschichte (von) August

Heisenberg, gesammelte Arbeiten ausgewahlt von Hans-George Beck Collected Studies

Variorum Reprint, London 1973. 46A. A. Vasiliev, Mesarites as a Source, p. 180-182. 47 Clavijo Foss, (with the colloboration of J. Tulchin), Nicaea: a Byzantine capital and its

praises, with the speeches of Theodoros Lascaris In praise of the Great City of Nicaea, and

Thedore Metochites Nicene oration, Brookline 1996, p. 59-63. 48 Diakonos ( hizmeti, uak) Bizans Kilisesinde grevli bir kii olup grevi ba rahibe

ve piskoposa yardm etmekti. Bak. ODB, Vol. I, p. 592. 49 Georges Pachymrs, Bonn I-II: dition de P. Poussines, reprise par I. Bekker dans le

Corpusde Bonn 1835; Georges Pachymrs, Relations Historiques, V Livres, ed. Albert Failler,

trad. V. Laurent Paris I. Livres I-III, 1984; II. Livres IV-VI, 1984; III. Livres VII-IX, 1999; IV.

Livres X-XIII, 1999; V. Index, 2000; Nathan Ioannes Cassidy, A Translation Commentary of

31

kaleme almaya balad tahmin edilmektedir.50 Pachymeresin muazzam eseri, Bizans

mparatorlar VIII. Michaelin ve II. Andronikosun dnemlerini anlatmaktadr. Eser,

1260-1308 yllar arasn kapsamakta olup, Pachymeresin hocas da olan Akropolitesin

eserinin devam niteliindedir. Akropolites gibi, Pachymeres de eserinin balangcnda

otobiyografisinden bahseder. Fakat Pachymeres, Akropolitesten farkl olarak devlet

hizmetinde nemli bir pozisyon elde edemedii gibi politik meselelerde de Akropolites

kadar tecrbe edinemedi. Buna ramen Pachymeres hanedan yelerini ok iyi

tanmaktayd. Pachymeres, stanbul Patrii Ioannes Bekkosun, Antakya Piskoposu

Villehardouinin ve skenderiye Piskoposu II. Athanasiosun arkadayd.

Pachymeresin eseri olduka karmak slbu sebebiyle anlalmas gtr.

Pachymeres gl bir hatiptir. Tarih eserinin yansra retorik konusunda iki eser

vermitir. Tarih eserinde Akropolitesin bilinli bir takipisi olduu A. Failler tarafndan

ortaya konulmutur.51 Pachymeres, eserine Attike Lehesi ile yazan Thucydidesin

slbunu taklit ederek balamtr. Pachymeres eserine

... ...(Konstantinopolisli Georgios yazd) eklinde balarken

Thucydides ise

...(Atinal Thucydides Peloponnesoslularla Atinallarn savan,

Book One and Book Two of the Historia of Georgios Pachymeres, Unpublished Ph.D. Thesis,

University of Western Australia, School of Humanities Classics and Ancient History 2004. 50 A. M. Talbot, Pachymeres, George, ODB, Vol. III, p. 1550. 51 Georges Pachymrs, Relations Historiques, ed. Albert Failler, trad. V. Laurent Paris I. Livres

I-III, 1984, p. 10-12; D. A. Korobeinikov, Byzantium and Turks in the Thirteenth Century,

Unpublished Ph.D Thesis, Oxford University 2003, p. 17-18.

32

birbirlerine kar nasl yaptklarn yazd.)52 eklinde eserine balamaktadr. Fakat

Pachymeres, Akropolitesten farkl olarak, girite verdii otobiyografik not ile eserinin

ilk ksmn zorlatrmakta ve karmakla sebep olmaktadr. Ayrca Pachymeres tarihi

dnemler hakknda belirli bir fikre sahiptir. Pachymeresin tarihi dnemleri belirli bir

dzen ierisinde dzenlediini eserinde grmekteyiz.

Pachymeres, Bizans historiyografyas ierisinde olduka farkl bir yere

sahiptir.53 Eser, Homeros, Pindar, Platon ve Sofokles gibi antik yazarlara atflarla

doludur. Ayrca eserde bir ok mitolojik unsurlar bulunmaktadr. Pachymeres eserinde

antik dnyaya kar duyduu hayranl gstermek iin yle youn bir gayret

ierisinderdir ki, Bizansllarn kulland gne takvimi yerine, Atinallarn kulland

ay takvimini kullanr.54 Pachymeres, antik iirlerde yeralan olduka nadir rastlanan

terimleri kullanarak eserini mmkn mertebe anlalmaz klmak eilimindedir.55

52 Thucydides, History of Peloponnesian War, with an English translation by G.F. Smith, 4 vols,

Harvard 1928, s. 2-3; Trke evirisi iin bak. Thukydides, Peloponnesoslularla Atinallarn

Sava, I. Kitap, Aslndan Trkeye eviren: Dr. Halil Demirciolu, 2. Bask, Ankara 1972, s.

3. 53 Juliana Ruth Macrides, The Thirteenth Century in Byzantine Historical Writing in C.

Dendrinos, J. Harris, E. Harvalia-Crook, J. Herrin, ed. Porphyrogenito: Esssays on History and

Literature of Byzantium and the Latin East in Honour of Julian Chrysostomides, London 2002,

p. 63-76. 54 , , gibi ay isimlerini eserinde kullanr. Georges

Pachymrs, Relations Historiques, V. Index, ed. Albert Failler, trad. V. Laurent Paris 2000, s.

94, 129, 165. 55 Georges Pachymrs, Relations Historiques, Vol. I, p.111; Nathan Ioannes Cassidy, A

Translation Commentary of Book One and Book Two of the Historia of Georgios Pachymeres,

p. XIII-XXIV.

33

Homeros ve dier antik yazarlar ok iyi bildii ve eserini kaleme alrken bu yazarlarn

slubundan etkilendii aktr. XIII. yzyln ikinci yarsna kadar antik yazarlardan

etkilenme giderek azalma gstermi olmasna ramen, Pachymeres bu srete istisna

bir durum ortaya koymaktadr. Pachymeresin dili ve slub zerinde antik etkiyi btn

arlyla grebilmekteyiz. Teknik terimleri ve zel isimleri kullanrken ou kez antik

kullanmlarna bavurma eilimindedir.56

Pachymeres, znik mparatorluunun ve 1261den sonra stanbulda kurulan

Palaiologos Hanedannn tarihini dikkatli bir ekilde aktarm ve eserini yazarken

mmkn mertebe tarihi olaylara sadk kalmaya almtr. Pachymeresin Tarih, adl

eseri btn zorluklarna ramen, XIII. yzyln ikinci yarsndan 1310 ylna kadar

yaanan Bizans-Trk ilikilerinin en gvenilir kaynadr. Ayrca Pachymeresin

memuriyete Bizans Saraynda notarios olarak balad unutulmamaldr. Bu sayede

yazarmz, devletin resmi belgeleri grme ansna sahip olmutur. Eserini yazarken

kullanm olduu belgeler ile olduka adal bir slup meydana getirmitir. Antik Grek

kaynaklar arasnda paralellik olmamasna ramen, zellikle Pachymeres gibi Bizans

yazarlar, Bizans retoriinin babas saylan Hermogenesin saf slbunu takip

etmilerdir.57

56 Nathan Ioannes Cassidy, A Translation Commentary of Book One and Book Two of the

Historia of Georgios Pachymeres, p. XX-XXI. 57 Dimitri A. Korobeinikov, Byzantium and Turks in the Thirteenth Century, Unpublished Ph.D

Thesis, Oxford University 2003, p. 19.

34

Pachymeresin eserinde kronoloji olduka karmaktr ve A. Failler, bu konuyu

aklamak iin bir dizi makale yaymlamtr.58 Pachymeres ksa blmler halinde

yazd eserininin her bir blmne bir balk koymutur. rnein 1258 yl

olaylarndan bahsederken u ekilde bir balkla balamtr: Palaiologoslar Grand Dk

Unvanyla Nasl ereflendirildiler? ( )59

Pachymeresin kronolojisinin temel problemi genellikle iki ya da daha fazla yllk

srete meydana gelen olaylar anlatrken, olaylar bir nceki balk altnda tartm

olmasndan kaynaklanmaktadr.60

XIII. yzyln ikinci yars ve XIV. yzyln ilk dnemi iin en nemli Bizans

kaynaklarndan biri olan Pachymeres, Trabzon mparatorluu ile ilgili nemli bilgiler

vermesine ramen, zellikle Trabzon ve evresi ile ilgili corafi hatalar yapmtr.61

58 A. Failler, Chronologie et composition dans lHistoire de Georges Pachymre, part 1: RB,

38 (1980), pp. 5-103; part 2: RB, 39 (1981), pp. 145-249; part 3: RB, 48 (1990), pp. 5-87;

Ayn Yazar, Pachymeriana quaedem, RB, 40 (1982), pp. 187-199; Ayn Yazar, La

restauration et la chute dfinitive de Tralles au 13e sicle, RB, 42 (1984), pp. 249-263; Ayn

Yazar, Pachymeriana nova, RB, 49 (1991), pp. 171-195; Ayn Yazar, Pachymeriana alia

RB, 51 (1993), pp. 237-260; Ayn Yazar, Les mirs turcs la conqute de lAnatolie au dbut

du 14e sicle, RB, 52 (1994), pp. 69-112, Ayn Yazar, Pachymeriana novissima, RB, 55

(1997), pp. 221-246. 59 Georges Pachymrs, Relations Historiques, Vol. I, p. 96-99. 60 Moravcsik, Byzantinoturcica, Vol. I, s. 280-282: G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, ev:

Fikret Iltan, Ankara 1995, s. 431. 61 Angeliki Laiou, Pachymeresin Karadeniz Blgesi hakkndaki verdii bilgileri incelemitir.

Bkz. Angeliki E. Laiou, On Political Geography: The Black Sea of Pachymeres, The Making

of Byzantine History: Studies Dedicated to D. M. Nicol, London 1993, p. 94-121.

35

Pachymeres Trabzon mparatorluu iin Lazlarn lkesi ifadesini kullanr. Trabzon

mparatorluundan iki sebeple bahsetmektedir:

1. Trabzon mparatorlarnn Palaeologos mparatorlar ile olan ilikilerinden

bahsederken.

2. Blgedeki Cenovallarn faaliyetlerini anlatrken.62

Pachymerese gre Trabzon olduka garip bir lkedir. Kentin sakinlerini

barbarlar olarak tanmlar.63 Trabzon mparatorlarn ise Lazlarn Arkhontu yada

Lazlarn Arkhegosu olarak adlandrr64 ve olduka uzun bir pasajda Bizans mparatoru

VIII. Michaelin, Trabzon mparatorlarnn kendi hakimiyetini tanmalar iin gsterdii

gayreti anlatr. Trabzon mparatorlar, Bizans hanedanl ile evlilik ittifakna karlk

olarak, imparatorluk alametleri elde etmitir. Sonuta 1282 ylnda II. Ioannes

Komnenos ile Eudokia Palaiologina evlenmilerdir.65 Bu evlilikten sonra Pachymeres,

Trabzon yneticilerinin despot unvan tadklarn kabul eder. Bu ekilde aka

sylemese bile Trabzon imparatorlarnn bamsz birer ynetici olduklarn ima eder.

II. Ioannes Komnenos vasiyetnamesinde Bizans imparatorlarn olu Aleksiosun

koruyucusu olarak tayin eder.

62 Bu bahsettiimiz iki durum dnda, Karadeniz blgesinden Trabzon kkenli olan Patrik III.

Germanostan bahsettii srada szeder. Failler, a.g.e., s. 367. 63 A. Failler, a.g.e., s. 655. 64 A. Failler, a.g.e., s. 653; Sergei Karpov, Trapezundskaja imperija v vizantijskoj istorieskoj

literature XIII-XV. vv., Vizantijkij Vremennik, 35 (1973), pp. 154-164. (Bu makaleyi

Rusadan tercme eden Mehmet Mrselova teekkr ederim.) 65 A. Failler, a.g.e., s. 635-58.

36

Pachymeres, Trabzon ile stanbul arasndaki ulamn daima deniz yoluyla

gerekletiini belirtmektedir. stanbuldan Karadenize doru gemiyle yaplan ulam

daima yukarya doru seyahat eklinde betimlenir. Pachymeres, stanbuldan

Trabozona doru giden deniz yolundan bahsederken yukarya, tam aksi istikamette

Trabzondan stanbula doru giden deniz yolu iin ise aaya ifadelerini

kullanmaktadr.66

Pachymeresde Trabzondan, Karadenizin ok nemli bir ticaret merkezi olarak

bahsedilir. Cenovallarn Karadenizde gerekletirdikleri ticaret olduka ak bir

ekilde kaynamzda gemektedir. Pachymeres, mparator II. Aleksios Byk

Komnenosun Cenovallar ticaretten alnan vergi olan kommerkionu demeye mecbur

etmek iin gsterdii byk gayretleri anlatr. Pachymerese gre, Trabzon

mparatorluu yasal olarak Bizans Devletine bal olmakla beraber, uygulamada

bamszdr. nk Trabzon iin Pachymeres, daima Lazlarn lkesi ibaresini

kullanr ve asla Bizansn bir paras olduunu kabul etmek istemez. Eserde,

Cenovallar ile Trabzon mparatorluu arasndaki ticari ilikiler nemli bir yer

tutmaktadr.67

7. Nikephoros Gregoras: Nicephoros Gregoras mehur bir matematiki ve

felsefecidir. Gregoras, 1290/91 yada 1293/94 ylnda Erelide (Pontos Heraleia) dodu.

1314/1315 ylnda gelecein patrii XIII. Ioannes Glykys ile retorik ve mantk,

Theodoros Metochites ile felsefe ve astronomi almak iin stanbua geldi. 1321de

66 A. Failler, a.g.e., s. 537. 67 Angeliki E. Laiou, On Political Geography: The Black Sea of Pachymeres, The Making of

Byzantine History: Studies Dedicated to D. M. Nicol, London 1993, p. 94-121.

37

mparator II. Andronikos Palaiologos iin yazd enkomions68 sayesinde imparator

ile tanma frsat buldu. mparator II. Andronikos ile torunu III. Andronikos arasnda

yaanan i sava srasnda (1321-1328) Gregoras, II. Andronikosun yannda yerald.

III. Andronikosun g kazanmasna karn (1328-1341), Gregoras, mparator II.

Andronikosa desteini srdrd. Gen mparator V. Ioannes Palaiologos ile VI.

Ioannes Kantakuzenos arasnda meydana gelen ikinci i sava srasnda, Gregoras bu

kez Kantakuzenosun partisinden taraf oldu. Ancak ksa bir sre sonra VI. Ioannes

Kantakuzenosun Gregory Palamas yanna almas sebebiyle Gregorasn talihi birden

deiti. Son dnem Bizans tarihinin en byk din adam olan Palamasn hesychastic

dini retisine Gregoras kar kt. Manastr yemini etmi olmasna ramen, Gregoras

1351 ylnda stanbuldaki yerel kilise konsili tarafndan afaroz edilerek Hora

Manastrna69 gtrlerek tutsak edildi. Gregoras, burada hayattan tecrit edilmi bir

ekilde, mparator V. Ioannes Palaiologosun 1354 ylndaki dini restorasyonuna kadar

yl kald. Gregoras serbest kaldktan sonra da, hesychasm hareketini savunanlara

kar, zellikle de eski dman ve eski imparator VI. Ioannes Kantakuzenosa kar

yapt eletirilerine devam etti. Nikephoros Gregoras 1359 ile 1361 yllar arasnda bir

tarihte stanbulda ld.

68 Enkomion (), aziz, imparator, patrik gibi kimseleri vmek iin yazlan retorik

metinlerine verilen isimdir. Bak. Enkomion, ODB, Vol. I, p. 700-701. 69 Hora Manastr ve Kilisesi, gnmzde Kariye Camiinin bulunduu yerde idi. Doan Kuban,

stanbul Bir Kent Tarihi, Bizantion Konstantinopolis stanbul, eviri: Zeynep Rona, stanbul

2004, s. 49, 60.

38

Gregorasn 3 ciltlik Historia Romaiki ( )70 adl eseri 37

kitaptan olumaktadr. lk yedi kitap 1204-1318 yllar arasndaki olaylar anlatmakta

olup maalesef orjinallikten yoksundur. Gregoras, eserinin ilk 11 kitabn 1349 ylnda

yazmtr. Bu ksmn (ilk 11 kitap) temel temasn Palamas ile yaad polemikler

oluturmaktadr.

Eserin ana kaynaklar arasnda Akropolites ve Pachymeres yeralmaktadr. Eser,

Pachymeresin eserinin devamdr. zellikle 1351-1359 yllar arasnda yaanan

olaylarn bizzat grg ahidi olmasndan dolay byk nem arz etmektedir.

Pachymeres gibi Gregoras da Antik Yunan Uygarlna kar hayranlk duymu ve bunu

eserine yanstmtr. Eser, XIII.-XIV. yzyl Trk-Bizans mnasebetleri bakmndan ok

zengin bilgiler barndrmaktadr. Eserin dier bir olumlu taraf ise son dnem Bizans

Tarih yazarlar tarafndan ihmal edilen Bizans Devlet tekilat ve ekonomik yaps ile

ilgili bilgiler vermeksidir.71

Gregoras, kendisinden nce yaam olan tarih yazarlarnn eserlerini zetlemi

ve bir ok nemli olay eserine almamtr.72 Ancak Gregoras, Thedore Metochites ve

70 Eser doktora tezi olarak Almancaya tercme edilmitir. J.-L. Van Dieten, Entstehung und

berlieferung der Historia Rhomaike des Nikephoros Gregoras, Inbesondere des ersten Teiles:

Lib. I-XI. Inaugural-Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Philosophischen

Fakultt der Universitt zu Kln, Kln 1975; Nikephoros Gregorasn kronolojisinde hatalar

olup Modern Yunancaya yaplan evirisinde, bu hatalar evirmen tarafndan dzeltilmitir. Bak.

Nikephoros Gregoras, Romaiki Historia ( ), , : 1204-1341

( 1-11), Translation: D. Moschos, Athens 1997. 71 G. Moravcsik, Byzantinoturcica, Vol. I, p. 450-453; G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi,

ev. Fikret Iltan, s. 431. 72 A. M. Talbot, Gregoras, Nikephoros, ODB, Vol. II, p. 874-875.

39

Ioannes Glykysin 1294 ylnda Kbrsa ve Kilikya Ermenilerine eli olarak

gnderilmesi olaylarnda olduu gibi bazen dnemin ada kaynaklarn kullanr.73

Gregorasn eseri iki adan nemlidir: lk olarak Gregoras, zellikle bizzat grg ahidi

olduu olaylar farkl versiyonlarda anlatr. kinci olarak ise Bizans Tarihini eitli

alardan aklamaya alr. Gregorasn bu ilveleri, ada Bizans yazarlarnn gr

ve fikirlerini temsil etmesi asndan dikkate deerdir. Gregoras, XIV. yzyln

balarnda Bizans Anadolusunu fetheden Trkmen Beylerinin isimlerini farkl

biimlerde verir.74 Ayrca Gregoras, Bizans-Seluklu snr blgesindeki deiiklikleri

belirtmek iin aba gsterir. 1304-1311 ylnda Yunanistan, Trakya ve Anadolu

corafyasnda faaliyetlerde bulunan Katalan Birlii hakknda olduka detayl bilgiler

vermektedir. Ayrca Gregorasta 1343 ylnda Trabzon mparatorluunda meydana

gelen ve imparatorluu derinden sarsan i sava hakknda bilgi bulunmaktadr.75

8. Vazelon Aktalar: Smela, Peristera ile beraber Trabzon mparatorluunun en

nemli manstrndan biri olan Vazelon Manastrna ait kaytlar, XIII.-XV. yzyl

blgenin sosyo-ekonomik tarihi asndan son derece nemli belgelerdir. Deirmendere

Vadisinde ( Trabzon mparatorluu dnemindeki adyla Pyxites-Prytanis Vadisi)

bulunan Vazelon Manastrnn kaytlar, E Kodeksi esas alnmak suretiyle nl Rus

73 Nikophoros Gregoras, Romaiki Historia, Translation: D. Moschos, p. 203-204. 74 N. Gregoras, Romaiki Historia,vol. I, p. 214-214. 75 Bu i sava srasnda Vendik kkenli bir ok tccar ldrlmtr. Olaylar yattrldktan

sonra isyanclardan canlarn kurtaran Venedikli tccarlar kenti terk etmilerdir. Bkz. W. Heyd,

Yakn-Dou Ticaret Tarihi, C. II, TTK Yaymlanmam eviri, s. 118.

40

tarihi F. . Uspenski tarafndan 1927 ylnda yaymlanmtr.76 Aktalar, XIII.-XV.

yzyl Maka Vadisinin sosyal tarihine ilikin zengin bilgiler verir. Maka Vadisi,

Trabzon mparatorluu iin, hem bakente ulaan en nemli kara yolunun zerinde

bulunmasndan, hem de imparatorluun en byk nfusa sahip olmasndan byk

nem arz etmektedir. Bu sebepten Trabzon mparatorluu zerinde aratrma yapan

tarihiler, blgeye farkl bir anlam yklemilerdir. Bu adan gnmze ulaan Vazelon

kaytlar Ortaa Makasnda yaanan sosyo-ekonomik ilikileri tekrar ina ederken

byk nem kazanmaktadrlar. Manastr kaytlar, Michael Panaretosun eserini de

sosyal tarih asndan tamamlamaktadrlar. Bu kaytlardaki kii adlar, blgede yaayan

halkn kimliine ilikin baz ipular vermektedir. Ayrca Vazelon Manastr kaytlarnn,

XIV. yzyln balarnda blgeye youn bir ekilde gerekleen Trk aknlar

neticesinde tutsak alnan halk ile ilgili verdii bilgiler balamnda, aktalar blgenin

siyasi olaylarna k tutmaktadr. F. Uspenski nerinin baz hatalar olduu bir ok

tarihi tarafndan belirtilmise de77 gnmze kadar henz yeni bir yayn

yaplmamtr.78

76 F. . Uspenski, Benechevithch, Actes de Vazelon, Leningrad 1927. F. . Uspenskinin yapt

yayn Yksek Lisans tezi olarak Boazii niverstesinde ingilizceye tercme edilerek

deerlendirilmitir. Bak. Tuna Artun, The Regestes of the Medieval Acts of Vazelon Monastery:

The Codex E of the Timios Prodromos on Mount Vazelon as a Source for the Social, Economic

and Institutional History of Rural Matzouka from the Thirteenth to the Fifteenth Century,

Boazii niversitesi Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2006. Ayrca Uspenskinin

dier bir eseri iin bak.: Trabzon Tarihi (Kuruluundan Fethine Kadar), eviren: Dr. Enver

Uzun, Trabzon 2003. 77Anthoy A. M. Bryer, Rural Society in the Empire of Trebizond, , 28 (1966-

67), s. 153.

41

9. Trabzonlu St. Eugeniosun Hagiografisi: Athos Manastrnda 156

numaral dosya ierisinde yer alan St. Eugeniosun Hagiografisi, sveli Bizantinist J.

Olof Roseqvist tarafndan yaynlanmtr. Hagiografik eserlerde, tarihi olaylarla

efsanevi unsurlar birbirine karm olmakla birlikte, yine de kroniklerin tam olarak

aydnlatmad baz olaylar bu eser sayesinde renebiliyoruz. zellikle 1223 ylnda

Seluklularn Trabzona dzenledikleri sefer konusunda St. Eugeniosun

Hagiyografisinde deerli bilgiler bulmaktayz.79

B. FARSA KAYNAKLAR

1. bn-i Bibi: Aslen Harezmli olan ve Trkiye Seluklular tarihinin en nemli

kaynaklarndan olan el-Evamirl-Alaiyye fil-Umuril-Alaiyyenin yazar bn Bibinin

babas Meddeddin Muhammed,80 Harezmahlarn Moollar karsnda yenilgiye

78 A. A. M. Bryer, Trk Tarih Kurumunda bulunan nsha ile Uspenskinin yaymlad St.

Petersburg nshasn karlatrlarak Vazelon Aktalarn yeniden yayma hazrlanmaktadr. 79 Jan Olof Rosenqvist, The Hagiographic Dossier of St Eugenios of Trebizond in Codex Athous

Dionysiou 154, A Critical Edition with Introduction, Translation, Commentary and Indexes,

Uppsala 1996. 80 bn Bibinin Seluknamesinden zetlenerek Hollandal msterik M. TH. Houtsma tarafndan

Leidende 1902 ylnda yaymlanan Tevarih-i Ali Seluk adl eser 1941 ylnda dilimize

kazandrlmtr. Anadolu Seluki Devleti Tarihi, (bn Bibinin Farsa Muhtasar

Seluknamesinden), Trkeye eviren: M. Nuri Gencosman, Notlar lave Eden: F. N. Uzluk,

Ankara 1941. Eserin mufassal metni Necati Lugal ve Adnan Sadk Erzi tarafndan yaymlanm

ve bu edisyon esas alnmak suretiyle Mrsel ztrk tarafndan dilimize kazandrlmtr. bn

Bibi, el-Evamir Alaiyye fil-umur el-Alaiyye, Ankara 1956.; bn Bibi, Tarih-i Al-i Seluk

(Histoire Des Seldjoucides Dasia Mineure)LAbrege Du Seldjouknameh Dbn-Bibi Texte

42

uramas ile nce Suriyeye ardndan da Trkiye Seluklu Sultan I. Aleddn

Keykubad dneminde (1230larda) Anadoluya gelmi ve Seluklu hizmetine girmitir.

XIII. yzyl Seluklu tarihinin en nemli tarihi kayna olan el-Evamirl-Alaiyyeyi,

Trabzon mparatorluu ile Seluklular arasnda yaanan ilikiler konusunda ok geni

bir ekilde kullandk. zellikle Trkiye Seluklularnn Karadeniz ticareti ve Dou

Karadeniz politikas ile ilgili blmlerini yazarken bn Bibinin verdii bilgiler byk

nem kazanmaktadr. Eserde kronolojinin bulunmamas byk bir eksiklik olarak dikkat

ekmektedir. bn Bibinin eserinin Mrsel ztrk tarafndan yaplan tercmesinden

yararlandk.

2. Aziz b Erdeir Esterebadi: XIV. yzyl Anadolu Trk tarihinin nemli

kaynaklarndan birisi olan, elence ve sava manasna gelen Bezm u Rezm, Aziz b.

Erediir-i Esterbad tarafndan Sivas hkmdar Kad Burhaneddin Ahmed adna 1397-8

ylnda Farsa kaleme alnmtr. Hayat hakknda sadece eserinde bulunan bilgiler

dnda pek bir ey bilinmemektedir. Genliini Badadda geiren yazarmz, nce

Celayirlerden Sultan Ahmed b. veysin yannda yaad. Timurun 1392-93 tarihinde

Badad almas zerine Kerbelya kat. Orada yakalanarak Timurun olu

Miranahn yanna gtrlmse de buradan kaarak 1394 ylnda Sivasa Sultan Kad

Burhaneddinin yanna gitti. 1398 ylnda Kad Burhaneddinin lm zerine Sivastan

ayrlarak Kahireye geti ve hayatnn sonuna kadar burada yaad. Yazarmzn kendi

ifadesine gre, eserini nce, ifade gc daha kuvvetli olan Arapa ile yazmak istemise

Persan, nr. M. Th. Houtsma, Leiden 1902; bn Bibi, el Evamirl-Alaiye Fil-Umuril-Alaiye

(Selukname), 2 Cilt, eviren: Mrsel ztrk, Ankara 1996.

43

de, sonradan XIV. yzylda Anadoluda daha geerli bir dil olduunu dnerek Farsa

yazmtr. Yazarn Kad Burhaneddinin yakn evresinde yaam olmas dolaysyla

eserinde onun siyasi, ilmi ve zel hayatna dair ok deerli bilgilerin yannda, o devirde

hkm srm olan Trk Beylikleri ve bunlarn birbirleriyle olan ilikileri konusunda

baka eserlerde bulunmayan orjinal bilgiler bulunmaktadr. Eser, M. Fuad Kprlnn

de ifade ettii gibi, Sivas Sultan, mehur air ve alim Kad Burhaneddin Ahmede ait

zel bir tarih olmakla beraber, XIV. yzyln ikinci yarsnda Anadoludaki olaylara ait

ok nemli bilgiler iermektedir. Eretna Devletinin ksnden sonra Sivas ve

evresine hakim olan Kad Burhaneddin Ahmedin ve ark-i Karahisar hakimi Kl

Arslann Trabzon mparatorluu ilikileri konusunda Bezm u Rezmin Prof. Dr. Mrsel

ztrk tarafndan yaplan tercmesini kullandk.81

3. Tihran: Ebu Bekr-i Tihrannin 1470-71 ylnda Akkoyunlu hkmdar uzun

Hasan Padiah adna Farsa yazd Kitab- Diyarbekriyye, Akkoyunlu ve Karakoyunlu

Trkmenleri hakknda yazlm tek tarih kitabdr. Ebu Bekr-i Tihrannin Kitab-

Diyarbekriyye adl eseri, XIV. yzyln ikinci yarsnda Dou Anadolu blgesinde

81 Aziz B.Erdeir-i Estarbad, Bezm u Rezm, Trkiyat Enstits, stanbul 1928; Trkeye

eviren: Mrsel ztrk, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1990. Batl aratrmaclar adal

bir dile sahip olmas sebebiyle, daha ok kaynan Heinz Helmuth Giesecke tarafndan yaplan

zet Almanca evirisini kullanmlardr. Bkz. Heinz Helmuth Giesecke, Das Werke Aziz bn

Ardair Astarbd, Eine Quelle zur Geschichte des Sptmittelalters in Kleinasien, Lepzig

1940. ayrca Yaar Ycel byk lde bu kaynaktan yararlanarak Kad Burhaneddin Ahmed

ve Devleti, Ankara 1970, adl bir eser kaleme almtr.

44

ortaya kan Akkoyunlularn Trabzon mparatorluu ile ilikileri asndan birincil

elden kaynamzdr. Tezimizde Prof. Dr. Mrsel ztrkn yapt eviriyi kullandk.82

C) ERMENCE KAYNAKLAR83

1. Gorigos Senyr Hetum: Kilikya Ermeni tarihilerinden Hetum, Mool

tarihine ilikin yazd eserle n kazanmtr. Eserde, 1076-1296 yllar arasndaki

olaylar olduka ksa bir ekilde anlatlmaktadr. stanbulun Latinler tarafndan 1204

ylnda istila edilmesi, znik mparatoru Theodoros Laskaris ile Seluklu Sultan

zzeddin Keykavus arasndaki Antioch Sava (1210), 1261 ylnda stanbulun Latin

galinden kurtularak Bizansn tekrar kurulmas ksa bir ekilde eserde

zikredilmektedir. Tezimizde, Ed. Dulaurierin Franszca tercmesini Ermenice metni ile

karlatrarak Trk tarihini ilgilendiren ksmlar dilimize kazandran H. Andreasyann

tercmesini kullandk.84

2. Bakumandan Simbat: Simbat Vekayinamesi, Kilikya Ermeni Krallnn

1334 senesine kadar olan tarihini kapsamaktadr. Yazar, muhtemelen 1274 ylnda

lm, bu tarihten sonra ad bilinmeyen bir mellif olaylar 1334 ylna kadar

82 Ebu Bekr-i Tihran, Kitab- Diyarbekriyye, ev. Mrsel ztrk, Ankara 2001. 83 Ermeni kaynaklar iin bkz. H. Andreasyan, Trk tarihine Ait Ermeni Kaynaklar, Tarih

Dergisi (1956), I/2, s. 401-438. Dnemin Ermenice kaynaklarndan bazlar A. G. Galstyan

tarafndan Rusaya tercme edilmi ve daha sonra Rusadan yaplan tercme dilimize

kazandrlmtr. Bkz. A. G. Galstyan, Ermeni Kaynaklarna Gre Moollar, ev. lyas

Kamalov, stanbul 2005. Ayrca bkz. Hasan Oktay, Ermeni Kaynaklarnda Trkler ve Moollar,

stanbul 2007. 84 Gorigos Senyr Hetum Vekayinamesi, ev. H. D. Andreasyan, TTK yaymlanmam eviri.

45

anlatmtr. Simbatn eserinin byk bir ksm Urfal Mateosun Vekayinamesinin

zetidir. Simbat eserinde, Kilikya Devletinin siyasi olaylarn anlatt gibi, komu

Trk devlet ve beylikleriyle olan temaslardan da bahsetmitir. Ayrca eserde, 1204

ylnda stanbulun Latinler tarafndan zapt, Thedoros Laskarisin znik Devletini

kurmas ve hakim olduu yerler, Palaiologoslarn stanbulu Latinlerden geri almalar

(tarihi yanllkla 1267 olarak vermitir), gibi olaylar anlatlmaktadr. Tezimizde, Hrand

D. Andreasyann, Ermenice metne ve Ed. Dulaurier tarafndan yaplan Franszca

eviriye dayanarak yapt yaymlanmam tercme kullanlmtr.85

3. Genceli Kirakos: XIII. yzyln en gvenilir Ermeni kaynaklarndan biri olan

Kirakosun eserinde Eyyubiler ile Trkiye Seluklularnn Harezmahlara kar

yaptklar ittifak hakknda bilgi bulunmaktadr.86

4. A. Sanjian, Colophons of Armenian Manuscripts (1301-1480). A Source for

Middle Eastern History, Cambridge 1969, (Ermeni Yazmalar Derlemesi): Ermeni

kroniklerinin derlemesi olan bu eser, gerek XIV.-XV. yzyl Ermeni tarihi ve gerekse

Ermeni milletinin evresi ile olan ilikileri konusunda aratrdmz dnem iin son

derece nemli bilgiler veren kaytlar iermektedir. XIII. yzylda Kilikya Ermeni

Krall; Anadolu ve Yakn-Dou Devletleri ierisinde ok nemli bir yere sahip

olmamasna ramen, corafi konumu sebebiyle Ermeni yazmalarnn verdikleri bilgiler

bizim iin nem kazanmaktadr. Kronoloji konusunda gvenilir bilgiler veren

85 Bakumandan Simbat Vekayinamesi (951-1334), ev. Hrand D. Andreasyan, TTK.

Ktphanesinde yaymlanmam tercme, stanbul 1946. 86 Genceli Kiragos, Ermeni Melliflerine Nazaran Moollar, Trke ev. Ed. Dulaurier,

Trkiyat Mecmuas, II, stanbul 1928, s. 139-217.

46

kaytlarda, Anadoluda lhanl ynetiminin k, Karakoyunlu ve Akkoyunlu

Trkmen Devletlerinin ortaya k hakknda deerli bilgiler bulunmaktadr. Eserde,

zellikle ilk dnemleri hakknda olduka az bilgiye sahip olduumuz Akkoyunlu

Trkmenlerinin Karadeniz Blgesindeki faaliyetleri hakknda baz ipular vardr.

Tezimizde Ermeni yazmalarnn 1301 ile 1480 yllar arasndaki eserleri toplayan ve

bunlar ngilizceye eviren Avedis K. Sanjiann eserini kullandk.87

D) ARAPA KAYNAKLAR

1. bnl-Esir: 1160 ylnda Cizrede dodu. Musulda yetiti. Bu ehirde ve

Badadta eitli limlerden dil, hadis, edebiyat ve tarih okudu. Badada giderek

tahsilini tamamlad. Sonra, Musula dnd. 1182 ylndan itibaren tarihle uramaya

balad. Salhaddinin Kuds almasndan sonra 1188 ylnda ama gitti.

Salahaddinin Antakya zerine dzenledii sefere katld. 1231 ylna kadar Haleb ve

Dmakta oturduktan sonra ayn yl Musula dnd. 1233 ylnda ld. bnl-Esir tarih

sahasnda 4 nemli eseri gnmze ulamtr. Bunlardan en nemlisi el-Kmil fit-

Tarih adl eseridir. Tezimizin I. Blmnde bu eserden sk sk istifade edilmitir.88

2. Nesev: XII. yzyln ikinci yarsnda Nesda dodu. Harezmahlar

Devletinin Mool stiasyla paralanmas zerine Hindistandan rana dnen

87 A. Sanjian, Colophons of Armenian Manuscripts (1301-1480). A Source for Middle Eastern

History, Cambridge 1969, p. 210-211. 88 Ramazan een, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, stanbul 1998, s.137-139;

Tezimizde, dilimize yaplan tercmesinden istifade edilmitir. bnl-Esr, El Kmil Fit-Tarih

Tercmesi, C. XI-XII, ev. Ahmet Araka-Abdlkerim zaydn, stanbul 1987.

47

Harezmah Celleddin Menkbertinin hizmetine girdi. Bundan sonra devaml

Celleddinin yannda bulundu, onun mcadelesine ahit oldu. Nesevinin 1249 ylnda

ld tahmin edilir. Celleddin Menkbertinin hayatn ve mcadelesini anlatt

Sret Celleddin Mengberti adl eserini 1241 ylnda tamamlad.89

D) SEYAHATNAMELER

Tarihi kaynaklar ierisinde kronikler kadar nem tayan seyyahatnameler,

tezimizi hazrlarken yararlandmz nemli bir kaynak grubudur. XIII.-XIV. yzyl

Trabzon ve evresi hakknda bilgi veren seyyahlar blgede yaayan halkn diline ve

kltrne yabanc olduklarndan, bazen deerlendirmelerini nyarglarla yapmtr. Bu

olumsuz taraflarna ramen ilk gelen tccar-seyyahlarn verdii bilgiler olduka

deerlidir. XIII.-XIV. yzyl Trabzon ve evresi ile ilgili bilgi veren belli bal

seyahatnameler kronolojik olarak u ekilde sralanabilir:

1. Guillaume de Rubrouck: Papann ve Fransa Kralnn elisi olarak 1253

ylnda Moollarn merkezi Karakuruma giden ve Han ile gren Guillaume, getii

yerlerle ilgili olarak ok kymetli bilgiler vermitir. Karadeniz sahilindeki Sinop,

Samsun ve Trabzondan bahsetmi ve Trabzon mparatorluunun gneyinde yeralan

Sivas, Erzincan ve Erzurum kentlerini anlatmtr.90

89 Ramazan een, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, stanbul 1998, s.160-161; Eser

Necip Asm tarafndan dilimize kazandrlm ve 1934 ylnda stanbulda yaymlanmtr.

Tezimizde bu tercmeden faydalandk. 90 Guillaume de Rubruck, Moollarn Byk Hanna Seyahat 1253-1255, eviren: Ergin Ayan,

stanbul 2001.

48

2. Jean de Joinville: VI. Hal Seferinin 1248-1252 yllar arasndaki olaylar

anlatan Joinvillein hatratnda 1253 ylnda Trabzon elilerinin Kral Louisnin sarayna

gelerek ona Trabzon mparatoru I. Manuelden getirdikleri hediyeleri ve Trabzon

mparatorunun Fransz Kral ile akrabalk kurmak amacyla saraydan kz istemesini

anlatr. Bu kayt XIII. yzyl Trabzon mparatorlarnn politikalarn gstermesi

asndan nem tamaktadr.91

3. Rabban Sauma: 1287 ylnda Kubilay Hann Hanbalktaki sarayndan

Napoliye gnderilen Asyal rahip Rabban Sauma, Trabzona ulaarak burada bindii

gemiyle stanbula, buradan da talyaya gitmitir. Bu dnemde Karadenizde ok canl

ticar faaliyetler yaandndan bahsetmitir.92

4. Marco Polo: XIV. yzyln en by seyyahlarndan biri olan Marco Polo,

ticaret amacyla ine yolculuklar yapmtr. Trabzondan Tebrize buradan da ine

ulaan seyyah, gezdii yerler hakknda ok canl tasvirler yapmtr.93

5. bn Battuta: Seyyahmz 25 ubat 1304 ylnda Fasn Tanca ehrinde

domutur. 1325 senesinde, 22 yanda iken Hacca gitmek zere memleketinden

ayrlmtr. Karadan skenderiyeye kadar yapt yolculuun ksmen ho gemesine

ramen, urad yerlerde din ve hukuk ilerinden anlar bir adam sfatyla hrmet ve

91 Jean de Joinville, Bir Halnn Hatralar, eviren: Cneyt Kanat, Ankara 2002, s. 212-213. 92 James A. Montgomery, The History of Yaballaha III, Nestorin Patriarch, Vicar Bar Sauma,

New York 1966; Morris Rossabi, Kubilay Hann Seyyah Doudan Batya lk Yolculuk, ev.

Ekin Uakl, stanbul 2008, s. 104. 93 Ed. Henry Yule and Henri Cordier, The Book of Ser Marco Polo, 3rd. Edn., London 1903;

Trke Tercmesi: Marco Polo, Dnyann Hikye Edilii Harikalar Kitab 1-2, Stefanos

Yerasimosun Notlar ve Sunumuyla, eviren: Ik Ergden, stanbul 2003.

49

itibar grmesi, yksek ahsiyetler ile tanmas gibi gzel eyler, onun macera sever

aratrc ruhunu kamlam ve eyrek asr srecek seyahatlerinin balamasna sebep

olmutur.

bn Battuta, Suriyeye ve Lazkiye limanndan bindii bir Ceneviz gemisi ile

Alanyadan Seluklu lkesine girmi ve Antalya-Burdur-Isparta-Eridir-Glhisar-

Acpayam-Denizli-Tavas zerinden Milasa ulamtr. Eserinde yazdna gre Konya-

Karaman-Aksaray-Nide-Kayseri-Sivas-Gmhane-Erzincan-Erzuruma kadar yapt

seyahatin devamnda Birgiden kuzeye doru yoluna devamla Manisa, Bergama,

Balkesir, Bursa, znik, Geyve, Gynk, Mudurnu, Bolu, Gerede, Safranbolu,

Kastamonuyu ziyaret etmi ve buradan Sinopa gemitir. Sinop limannda bindii

gemi ile Krma ulamtr. Gney Rusya (Det-i Kpak) lkesinde Altn-Orda

hkmdar zbek Hann ordughna varmtr. Bulgar lkesine geen bn Battuta

buradan stanbula hareket etmitir. Tuhfatl-Nzzar fi Garaibl-Emsar ve Acaibl-

Esfar ya da ksaca Rhle adyla bilinen eser, bizzat bn Battutann kaleminden km

gnlk olmayp, hatralarn Sultan Ebu nann isteiyle dnemin tannm alimlerinden

bn Cuzayy el-Kelbiye yazdrmasndan meydana gelmitir. Aratrmaclar tarafndan

bn Battuta, nl talyan seyyah Marco Polonun en nemli rakibi olarak grlr.

Marco Polodan ok daha geni bir alan gezmesi ve ktada en nemli kltr

merkezlerine ulamas mnasebetiyle onu geride brakmtr. bn Cuzayy eseri 1355

ylnda tamamlamtr. Eserin orjinal mellif nshas Paris Bibliothque Nationalede

bulunmaktadr. 1853-58 yllarnda C. Defremery ve B. R. Sanguinetti tarafndan 4 cilt

halinde Arapa metin ile Franszca tercmesi yan yana yaynlanmtr. Bu neir esas

50

alnmak suretiyle Mehmet erif Paa tarafndan Osmanl Trkesine tercme edilmi,

daha sonra Mmin evik tarafndan sadeletirilerek gnmz alfabesine aktarlmtr.

En son olarak 2000 ylnda A. Sait Aykut tarafndan 2 cilt halinde dilimize

kazandrlm ve tezimizde bu eviri kullanlmtr.94

6. el-meri : 1301 tarihinde amda doan mellif 1348 ylnda vefat etmitir.

Memlk Devletinde kadlktan nazrla kadar bir ok grevlerde bulunmu olan yazar,

Mesalikl-Ebsr f Memalikl-Emsr adl eseri ile n kazanmtr. Eserde Anadolu ile

ilgili bilgi verilmitir. Bu bilgiler Yaar Ycel tarafndan Trkeye evrilmitir.

zellikle XIV. yzyln ilk yarsnda Kuzeydou Anadolu blgesinin siyas olaylar

hakknda verdii bilgiler bizim iin nemlidir.95

7. Johannes Schiltberger: Schiltberger, 1381 ylnda Mnihte domutur.

Henz on be yanda iken, Macaristan Kral Sigismund hizmetinde Nibolu

Muharebesine (1396) katlm ve yenieriler tarafndan esir alnmtr. XIV. yzyln

ikinci yarsnda Anadolunun genel durumu hakknda deerli bilgiler vermektedir. Eser

Turgut Akpnar tarafndan dilimize kazandrlmtr.96

94 H. A. R. Gibb, Travels of Ibn Battuta, 2 Vols, Cambridge 1962; Trke Tercme: bn Battta,

Eb Abdullah Muhammed, bn Battta Seyahatnmesi, eviri, nceleme ve Notlar: A. Sait

Aykut, stanbul 2004. 95 Anadolu ile ilgili ksmlarn evirisi: Yaar Ycel, Mesalikl-Ebsra gre Anadolu

Beylikleri, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar I, Ankara 1991, s. 183-203. 96 Johannes Schiltberger, Trkler ve Tatarlar Arasnda (1394-1427), ev. Turgut Akpnar,

stanbul 1997.

51

8. Ruy Gonzles de Clavijo: 1404 ylnda Kastilya Kralnn elisi olarak Emir

Timura gnderilen Clavijo, Semerkanda giderken Trabzona uramtr. Kastilya

Sefiri Ruy Gonzles de Clavijo, Trabzon kentinin ok canl bir tasvirini yapmtr.

ehri, saray, en deerli dou mallarn alp satan yerel ve talyan tacirlerinin

faaliyetlerini anlatmtr.97

9. Pero Tafur: spanyol Kralnn elisi sfatyla Trabzona gelen Pero Tafur,

1435-1439 yllar arasndaki kentin nfusu ve genel grnm hakknda deerli bilgiler

vermitir. Eserin Malcolm Letts tarafndan yaplan ngilizceye evirisinden ve A. A.

Vasilievin bu seyyah hakknda yazd makalelerinden yararlandk.98

E) DEDE KORKUT HKYELER: Szl olarak kuaktan kuaa aktarlan

Ouz Destanlar, XV. yzylda derlenmitir. Orta Asyada amani inanlarn etkisi

altnda doan Dede Korkut Kitab, Akkoyunlular dneminde Tebrizde biraraya

getirilmitir. Kagarl Mahmuda gre, hikyeler Trk-Ouz boylarnn drdncs olan

97 Clavijo, Embassy to Tamerlane 1403-1406, Translated from the Spanish by Guy Le Strange

with an Introduction, Series ed. By Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of

Arabic-Islamic Science 1994; Trke Tercmesi iin bkz. Ruy Gonzles de Clavijo, Anadolu

Orta Asya ve Timur, (Embajda a Tamor Ln), Timur Nezdine Gnderilen spanyol Sefiri

Clavijonun Seyahat ve Sefaret zlenimleri, eviri: mer Rza Dorul, Sadeletiren: Kmil

Doruk, stanbul 1993; Dier bir eviri iin bkz. Ruy Gonzles de Clavijo, Timurun Hayat

Kadizden Semerkanta Seyahatler, ev. Zeynep Ertan, stanbul 2008. 98 Malcolm Letts, Travels and Adventures, 1435-1439, London 1926; A. A. Vasiliev, Pero

Tafur, a Spanish traveller of the fifteenth century and his visit to Constantinople, Trebizond and

Italy, Byzantion, vii (1932), 75-122; Ayn Yazar, A Note on Pero Tafur, Byzantion, X

(1935), 65-66.

52

Bayndr airetinin destandr.99 Dede Korkut kitabnda olaylar Trkmenlerin yeni yurt

tuttuklar Kuzeydou Anadoluda ve Kafkasyada (Azerbaycan ve Ermenistan)

gemektedir. Dede Korkut Kitabnda, Trkmenlerle Grclerin ve onlarn mttefiki

olan Trabzon mparatorluu arasnda yaanan mcadeleler anlatlr.100 Burada her ne

kadar XI.-XII. yzylda Anadolunun Seluklular tarafndan fethinin yansmalar

bulunsa da, XIV-XV. yzylda Grcler, Trabzon mparatorluu ve Kafkasya

blgesinde Trkmenlerin faaliyetleri ok canl bir ekilde yeralamaktadr. Tarih

olaylarn birbirine karmas ve kronoloji eksikliine ramen, Dede Korkut Kitab, tarih

kaynaklar tamamlayc bir nitelie sahiptir. Dede Korkut Hikyelerinin Dou

Karadeniz tarihi asndan nemi Irne Melikoff tarafndan incelenmitir. Tezimizde bu

makaleden istifade edilmitir.101

F) TARH TAKVMLER: Osman Turan tarafndan yaynlanan Tarih

Takvimlerde Erzincan emirlerine ve o blgede geen tarih hadiselere dair dier

kaynaklarda mevcut olmayan bilgiler bulunmaktadr. Erzincan Emiri Ahi Ayna Beyin

Grclere ve Trabzon Rum mparatorluuna kar kazand zaferler; Erzincan,

99 Kagarl Mahmud, Dvn Lgatit-Trk, Besim Atalay evirisi, s. 5-59. 100 Dede Korkut Kitab, hazrlayan Muharrem Ergin, 25. Bask, stanbul 2002. 101 Irne Melikoff, Gorgiens, Turcomans et Trbizonde: Notes sur le Livre de Dd Korkut,

Bedi Kartlisa, XVII-XVIII, no: 45-46, (1964), p. 18-27. Bu makalenin Trke tercmesi iin

bak. Grcler, Trkmenler ve Trabzon: Kitb- Dede Korkut zerine, Destandan Masala

Trkoloji Yolculuklarm, ev. Turan Alptekin, stanbul 2008, s. 27-40.

53

Erzurum ve Bayburt blgesine hkim olmas, sadece Tarih Takvimlerde bulunan

bilgilerdir.102

102 stanbulun Fethinden nce Yazlm Tarih Takvimler, Yaynlayan: Osman Turan, 2. Bask,

Ankara 1984.

54

II) ARATIRMALAR

Trabzon tarihi aratrmalar 19. yzyln ilk yarsna kadar gitmektedir. Konu

zerine yaplan almalardan ilki 1827 ylnda Jacob Ph. Fallmerayer tarafndan yazlan

ve Hollanda kraliyet ailesi tarafndan dllendirilen Geschichte des Kaiserthums von

Trepezunt (Mnchen 1827)103 (Trabzon Rum mparatorluunun Tarihi) adl eserdir.104

Fallmerayer eserinde daha ok Trabzon mparatorluu ile 1261 ylna kadar znik

mparatorluu ve 1261 ylndan sonra ise Bizans mparatorluu arasndaki ilikilerden

bahsetmekte olup, devletin Trkiye Seluklular ve Trkmenlerle olan ilikilerini

Panaretos, Akropolites, Pachymeres, Gregoras, Sphrantzes ve Chakokondyles gibi

Bizans kaynaklarndan istifade ederek zet bir ekilde anlatmtr. Fallmerayer zellikle

Trabzon mparatorluunun, Bizansn varisi olma ynndeki ilk dnem politikalarn

ayrntl bir ekilde tahlil etmi ve evlilik yoluyla kurulmaya allan meruiyet

iddialarn btn detaylaryla ortaya koymaya almtr. Trabzon mparatorluu ile

Trkler arasnda yaanan siyas ilikileri genel hatlaryla veren Fallmerayer, Bizans

mparatorluu ile yaanan ilikilerde yapt deerlendirmeleri, Trk ilikileri

konusunda yapmaz. Eser saha zerinde yaplan ilk alma olmas bakmndan

nemlidir. Fallmerayer ayrca imparatorluun tarihi hakkknda en temel eser olan

103 J. Ph. Fallmerayer, Geschichte des Kaisertums von Trapezunt, Munih 1827. (Yeni basks

Amsterdam 1969). Eser, Trk Tarih Kurumu tarafndan 1934 ylnda Ahmet Cevat Erene

tercme ettirilmi, ancak yaymlanmamtr. A. Cevat Eren evirisi, smail Hacfettaholu

tarafndan yayma hazrlanmaktadr. 104 J. Ph. Fallmerayerin Trabzon ve evresi hakknda olduka deerli bilgiler veren

seyehatname tarzndaki bir dier eser iin bak. Jakob Philipp Fallmerayer, Doudan

Fragmanlar, eviren Hseyin Saliholu, stanbul 2002.

55

Michael Panaretosun Kroniini bularak bilim dnyasna tantmasyla da bilinmektedir.

Biz tezimizi hazrlarken Trk Tarih Kurumu tarafndan Ahmet Cevat Erene yaptrlan

fakat yaymlanmayan eserin tercmesini kullandk. Fallmerayerden sonra blgenin

tarihi hakknda aratrma yapan bir ok yerel tarihi ortaya kmtr. Bu yerel tarihiler,

eserlerinde gnmze ulaamam baz kaynaklar kullanmalar asndan nemlidir.

Fakat bu ilk aratrmalar daha ok yerel milliyetilik akmlarnn etkisiyle

yazldklarndan, ok dikkatli bir ekilde kullanlmaldr. Bu almalardan en nemlisi

Trabzon Metropolitlii de yapan ve blgede Pontusuluk hareketlerinin balamasna

nclk eden Hrisantosun eseridir. Ayrca XIX. yzyln sonlarna doru Finlayin105

eseri ile 1926 W. Millerin106 kaleme aldklar Trabzon mparatorluu tarihleri bu saha

zerinde yazlan ve zaman zaman istifade ettiimiz temel eserlerdir.

A. A. Vasilievn 1926 ylnda imparatorluun kurulu srecini ele alan olduka

detayl bir makale yaynlamasyla Trabzon Tarihine ilikin merak tekrar hz

kazanmtr. A. A. Vasilievden sonra Cyrill Toumanoff kurulu srecini tekrar ele

alarak hazrlad makalesinde devletin kurulu srecine farkl bir bak as getirmeye

almtr.107 Gnmzde Trabzon mparatorluu Tarihi konusunda en nemli bilim

105 George Finlay, (1799-1875), The History of Greece, Medieval Greece and the Empire of

Trebizond A.D. 1204-1461, vol. IV, Oxford 1877. 106 William Miller, Trebizond The Last Greek Empire of The Byzantine Area 1204-1461,

Historical Introduction, Select Bibliography by Anastasius C. Bandy, New Enlarged Edition,

London 1926; Trke tercmesi: William Miller, Son Trabzon mparatorluu (1204-1461), ev.

Nurettin Sleymangil, stanbul 2007. 107 Cyrill Toumanoff, On The Relationship between the Founder of the Empire of Trebizond

and the Georgian Queen Thamar, Speculum, Volume 15, Issue 3 (Jul., 1940), pp. 299-312.

56

adamlarndan biri ngilterede Prof. Antony A. M. Bryerdir. 1967 ylnda Oxford

niversitesinde Trabzon Rum mparatorluunun toplum yaps ve kurumlar hakknda

yapt doktora108 teziyle balad almalarn srdrmektedir. Bu konu zerinde bir

ok makalesi109 ve David Winfield ile beraber hazrlad bir kitab bulunmaktadr.110

Trabzon mparatorluu ile Trkler arasndaki ilikiler J. Ph. Fallmerayerden111

gnmze kadar bir ok tarihi tarafndan allm olmasna ramen bu almalar

daha ok ya Bizans tarihi yada Seluklu, Beylikler tarihi ierisinde yer almtr. Uzun

sre bu mesele mstakil bir alma konusu olarak ele alnmamtr. Bu konuda

hazrlanan ilk bilimsel alma Elizabeth A. Zachariadounun,112 1978 ylnda

Birmingham niveristesinde dzenlenen Karadeniz Sempozyumunda sunduu

bildiridir. Elizabeth A. Zachariadou bildirisinde daha ok Trabzon mparatorluu ile

Trk Beyleri arasnda yaplan evlilik ittifaklarna deinmitir. Daha sonra 1980 ylnda

108 Anthoy A. M. Bryer, The Society and Institutions of the Empire of Trebizond, (Unpublished

Doctoral Thesis), 2 Vols, Oxford 1967. 109 Anthony A. M. Bryerin btn eserleri, bibiliyografya ksmnda verilmitir. 110 Anthony A. M. Bryer-David Winfield, The Byzantine Monuments and Topography of the

Pontos, With Maps and Plans by Richard Anderson and Drawings by June Winfield, Volume I-

II, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington D.C. 1985. 111 J. Ph. Fallmerayer, Geschichte des Kaisertums von Trapezunt, Munih 1827. (Yeni basks

Amsterdam 1969). 112 Bu bildiri daha sonra Archeion Pontou dergisinde yaynlanmtr. Bak. Elizabeth A.

Zachariadou, Trebizond and Turks (1352-1402), Arkeion Pontou, Black Sea, Birmingham,

18-20 Mart 1978, Atina 1979, pp. 333-358. (Bu makale tarafmzdan dilimize kazandrlm

olup, Belletende yayn aamasndadr.)

57

A. A. M. Bryerin113 hazrlad ok nemli makale bu konunun nemini ortaya

koymutur. Bryer makalesinde, Anadolunun Trkleme ve slamlama srecinden

farkl olarak Karadeniz Blgesinde istisnai bir durum yaandna vurgu yapmtr. A.

Bryer, XI. yzyldan XIV. yzyln balarna kadar yaanan Trkleme ve slamlama

srecinin, Dou Karadeniz blgesinde yaanmadn ve Trabzon mparatorluunun

blgenin Trkleme ve slamlama srecine dayanmay baardn iddia etmektedir.

Tezimizde bunun tam olarak doru olmadn ve Trkiye Seluklularnn siyas olarak

Anadolunun birliini salamalarndan itibaren Dou Karadeniz kylarna kadar

ulatklarn gstermeye altk. 1988 ylnda M. Kuranskisin XIII. yzylda Trabzon

mparatorluu ile Seluklu ilikileri zerine yazd makalesinde, dnemin siyasi

olaylar genel hatlaryla anlatlmtr.114 Ayrca son dnemlerde Aleksis Savvides, Iann

Booth ve Dimitri Korobenikov gibi tarihiler bu konu zerinde nemli makaleler

kaleme almtr. zellikle D. Korobenikovun XIII. yzyl Bizans-Trk likileri

zerine hazrlad kapsaml doktora tezi, nemli bir alma olarak dikkat

ekmektedir.115 Korobenikov tezinde Bizans mparatorluunun Seluklular ve

Moollar ile olan politik ilikilerini dnemin btn kaynaklarn kullanarak ortaya

koymaya almtr.

113 Antony A. M. Bryer, Greeks and Trkmens: The Pontic Exception, Dumbarton Oaks

Papers, XXIX, (Washington 1975), s. 113-151. 114 M. Kursanskis, LEmpire de Trebizonde et les Turcs au XIIIe sicle, Revue des tudes

byzantines, 46 (1988), p. 109-124. 115 Dimitri A. Korobeinikov, Byzantium and Turks in the Thirteenth Century, Unpublished Ph.D

Thesis, Oxford University 2003.

58

Yakn zamanlarda lkemizde brahim Telliolu116 blge zerinde yapt

almalarda zellikle Dou Karadeniz blgesindeki Trk varlna vurgu yapar